TRKYE'DE LLE TARH

Prof. Dr. Sheyl nver

Lle Trkiye'nin asrlardr en eski tabii an'anesine girmi efsanev ss ieklerindendir. Orta Dou ve yakn dounun dalarnda bek bek tarlalar halinde yetiir. Bu cihetle mlumumuzdur. XII. asrdan itibaren stilize olarak sslerimize kadar girmitir. Anadolu Seluklu mparatorluu ve feodalite beylikleri zamannda bu konu ayrca ele alnacak kadar nemlidir. Anadolu'da Lle iin msralar syleyen, XIII. Asrda ilk airimiz Mevlna Celleddin Rm'dir. Mevlna: "Dtan krmz bir ne'e gibi grnen emen (bahe) llesinin iinde gizli siyah rengi dnm. Ve onun almasn, tebessmlerin en bedbaht" saymt. Zira o zaman llenin teraveti gemi oluyor, solmak zeredir. nce feodalite beylii olan Osmanl mparatorluunun banda XIV ve XV. Asrlarda bu iee kar tarihlere intikal etmemi, gizli ve sessiz bir sevgi vardr. 22,5 yanda, 1453'de stanbul'u payitaht yapan Fatih Sultan Mehmed, ayn zamanda kuvvetli bir kltre sahipti, airdir. Divannda Llezar ismi geer. Skiya! Mey sun ki, llezr elden gider. "Ey bize ikram edici! arab hemen takdim et ki, lle bahesinin zaman gemektedir." Diyor. Devrinin tarihisi Dursun Bey: "Fetihten sonra stanbul'da Fatih'in bahelere ve lleliklere nem verdiini "Eb'l-feth Tarihi"nde yazar. Ayn asrda Yavuz sultan Selim'in eyhlislm ok lim bir zat olan bni Kemal, lleyi, pek iyi tanr ve onu tebihlerde kullanr. Mehur tarihinde savalardan sz ederken davranlarn ba, bahe ve emenlere benzetir. Bir asker topluluunu anlatrken banda krmz brkl neferleri lleliklere benzetir. XVI. asrda btn aasyla tamamen stilize edilerek bine yakn eit ve renklerde duvar inilerimizde, en hkim iek lledir. airlerin medlllerinde de lyk olduu yerini almtr. Fresklerde ve kuma sslemelerinde ve kitap tezyinatnda daima terkiplere girmitir. Lkin halk da pek sevdii bu iei her tarafta bol yetitirmitir. O kadar ki, Kanun Sultan Sleyman yanna Avusturya ile, bar salama maksad ile gelen Busbecq Edirne'den yazd 1 Eyll 1555 gnl mektubunda lle, snbl, nergis gibi iekleri grdn, mevsimin gemi olmasna ramen havalarn uygun gitmesi yznden bunlarn amakta olduunu bildirir ve lle hakknda u bilgiyi verir: -Llelerin kokusu pek azdr yahut tamamen kokusuzdur. Fakat gzellikleri ve renklerinin eidi insan hayran brakr. Busbecq, dnerken lleyi yurduna ulatrmay da kendine dev bilmitir. 1559'da ilk lle Ausburg'da geliti ve onun gzel rengi devlet adamlarnn ve bilginlerin ilgisini ekti. Bu ince ruhlu ve hassa eliden reniyoruz ki, Trkler bu iee itina etmektedirler.

Kanun Sultan Sleyman da babas ve ecdad Trk padiahlar gibi airdir. Mkemmel ve tertipli bir divan vardr. Onda lleden terennm eder. Saray ba nakka Karamemi, ssledii divanlarnda en ba motif olarak lleyi izmitir. Hele 22 sene eyhlislmln yapan allme Ebussuud Efendi, 1574'de stanbul'da ndide lle yetitirenlerin banda gelir ve iek mecmualarnda da yer almtr. Garbda lle tarihi balangcnda eli Busbecq, en ba mevkii alm ve bizim iek merakmza da tercman olmutur. Ayn zamanda Garbdaki tarihine de 1559 yl renk vererek 4 asr doldurmutur. iek merak hususunda dnyamzn en kltrl milletlerinden olan Hollandallar, bunun 400. yln kutlamlar ve bize kadar eski an'anelerini yaatarak gelip kadirinaslklarn gstermilerdir. Bu gzel jestleri unutulur gibi deildir. 1651'de Avusturya hkmdar III. Ferdinant tarafndan "Avc" diye mehur IV. Sultan Mehmed'e gnderilen sefir Smith von Scwarzenhorn'un getirdii hediyeler arasnda, 10 eit zerine 40 tane de lle soan var. Burada yetitirilince Avusturya'daki ismi ile mehur olmu ve merakllarn dikkat nazarn ekmitir. 1726'da bunu "Llezar- brahim" eserine alan Reislkttab "hariciye nzr" anbarl Mehmed Efendi diyor ki: "stanbul'umuzun Freng "Avrupa" lle soanlarnn asl bu on eittir ve cmlesi bundan oalmtr. 1717 tarihine kadar stanbul'da Anadolu'dan ve ran'dan getirilen lleler oaltlmtr. Bu tarihten sonra lle zevki daha ummlemi... Fransz "Avrupal demektir" ve yabanc tacirler Felemenk ve baz yerlerden pek ok lle soanlar getirmilerdir ki Hollanda'dan getirilen L'l, ezrak "Mavi nci" en makbllerinden saylmtr. Deve kuu yumurtas kadarm derler. Bu en ziyade padiahlarn raan, Sdbd ve Neatbad saraylarnda yetitirilmitir. Llelerin renkleri itibariyle deiik ekilleri "gubar- tali" "ilkah tozu" ile stanbul'da bu "Felemenk usl" ile eitleri oalmtr. Busbeck ve onu takib edenlere kranlarmz bildirdikten sonra konumuza dnelim: XVI. asrda Trklerin kendilerine heyecan veren bu iekle megul olduklarn bugn elimizde bulunan resimlerden ve sslemelerimizden reniyoruz. Elimizde bu tezyini malzeme toplanamyacak derecede oktur. Fakat bu iein yetitirilme uslleri an'nemizle ifah olduundan yazl kaytlara rastgelemiyoruz. Ancak XVII. asrn sonuna doru, ayrca lleler iin yazl birka risale buluyoruz. XVIII. asrda bu eserlerin says bir dzinine gemektedir. Cmlesi resimli veya resimsiz el yazmas hlinde ktphanelerimizde sakldr. Bu cihetle llenin trihi te'sirleri ve XIX. asrda zerlerinde almalar devam etmitir. Bunlarn herbiri nerolunsa ciltler dolar, tarih malzememiz o kadar boldur. iek merakmz, tarihte mnhasran lle zerine deildir. Trk bahelerinde, devirlerinin kolay veya g bulunabilen, ebboy, gl, nergiz ve eitleri, karanfil, nilfer, snbl, kasmpat, buhur-u meryem (Siklmen) ve envnn nadide veya harc- lem btn eitlerine rastlanr. Trkiyede iee merak esasldr ve bu anne

XVIII. asrdan itibaren, eski varlklarnn azalmasna ramen, bugne kadar az bile olsa, hemen her bucakta sayl merakllar tarafndan yetitirilmitir. XVIII. asr sonunda, III. Sultan Selim mskinas, ince ve hassas bir air ve yenilik taraftar bir hkmdar olduu kadar her iei de seviyor. Lle merak, memleketimizde yalnz varlkl insanlar arasnda deil, fakirler arasnda pek muhta olduu gnlk soan ihtiyalarn temin edecek yerde bilhassa Edirne'de bir kyl kadn 1967 bahar banda btn bahesini llelerle doldurm ve onun rknn necbeti icb herkese gstermi, deta bir seyran olmu ve yetitirdikle

Bizde lle yetitirenlerden yzlerce mruf ve literatre gemi merakllar mecmualarmzda ok sayda rastlanmtr. Bunlarn arasnda bilhassa XVIII. asrda isimleri yetitirdikleri nadde lleriyle birlikte kaydedilmi Trk kadnlarndan ikisinin adlarn verelim: simleri - Yetitirdikleri llelere verilen isimler Azize Kadn (1728) Cevher-i hi ---------------------Cihangir Mbihi ---------------------Sincab Krlang ---------------------gl-i Peyker Fatma Hatun Dilc (Gnl ara- Eypl erif-zdeyc) Trk kadn iei ok sever. Harem bahesinde bunlarla megul olma deta ibadet sayar. Aralarnda iek sohbetleri ve iek folkloru zerine konumalar tarihte olduu kadar hl da yaygn bulunmaktadr. iei z evld gibi seven kadnlarmz memleketimizin her tarafnda bulunur. iek ve lle yetitirmekte aralarnda isim yapmlardr. ok sayda air kadnlarmz, lleyi iirlerinde gzel tebihlerle yd ederler. Llelerden bilmeceler sylemilerdir. Onu sevmenin aralarnda bir sembol olmutur. Tarihimizde, her devirde bilhassa, yalnz lle noktasndan deil, her iek ile itigal edenler bilerek veya bilmeyerek bir iek ve mnhasran bir lle medeniyeti kurmulardr ki, tarih seyirlerini resimleri, yazmalar ve medllleri ve metinleriyle elimizdeki esasl malzeme bolluu dikkate deer. XX. asr balarnda bu gzel hussiyetleri ziraat mhendisi Cevad Rd ve tarihi Ahmed Refik beyler yaynlaryla yeniden yaatmlardr hizmetleri bu sahada byk olmutur. Memleketimizde dier ieklerle birlikte lle resimleri az deildir. Bunlardan imdiye kadar ancak birkann isimlerini verebiliyoruz. XVI. Asrda Kanun Sultan Sleyman Nakhanesi stad "Karamemi" ve talebesi lleleri stilize izmektedirler. XVII. Asrda Bursal oymac Fahri lle resimlerini oymakla da mehurdur. XVII. asrda ressam Edirneli Levn'nin mehur "Srname" adl eserinde lleler oktur. Fakat bu asrn sonunda "Mehmed" ve "Mevlev Sleyman" tabiatten lle resimleriyle mehur olmulardr. skdarl Seyyid Mustafa, Hac Dede ve skdarl mehur sanat'kr ve hattat Ali Efendi terkipleri iinde lleye mstesna yerini vermilerdir.

XIX. asrda Hezargradl Ahmed Atullah "At" talebesinden Salih ve Ali Nakibendler zihinlerinde yer eden ekillerde renkli olarak izdikleri lleler, dier sslemeler arasnda lyk olduklar yeri almlardr. Hepsinin hizmetleri byktr. Hayrla yd ederiz. Bunlardan baka llelerle gayet mhim terkipler yapan san'atkrlar yetimi. Eserlerini talarda oyulmu, tahtalar zerine renkleriyle izilmi, dier sslemelerimiz iinde gryor ve lkin san'atkr isimlerini ve yaptklar tarihleri bilmiyoruz. Bunun en gzel mislini III. Sultan Ahmed'in Topkap Saraynda Harem diresinde yemek odasnda hayranlkla seyretmek mmkndr. Bunlarn iinde stilize olmaktan ziyade, daha ok tabi ve ular uzun Trk llelerinden ilham aldklar grlmektedir. XVI. asrda Trk kumalarnda lle adeta belli bir motifimiz olmutur. Eski Trk kumalarn nasl ayrd edersiniz diye 1929 sonunda Viyana Mze mdr H. Glck'e makamnda sorduumda: -zerlerinde lle ve karanfil grdnz kumalar tereddtsz Trklere aiddir, demi ve misllerini gstermitir. lemelerimiz ve oyalarmzda lle ba motiflerimizdendir. Llenin bizde ok rabet kazanmasnn sebeplerinden biri de varlkl ve mhim mevkilere gemi ilim ve san'ata merakl devlet adamlarnn mevcudiyetidir. Lleyi eski Trk harfleriyle "Allah" ismine benzetmeleri ve lle isminin de bu harflerden ibaret olup ebced hesabyla 66 gelmesi, Trk mistik kltr ve folklorunda rnek eyhler bile iek sevgisinde n ayak olmulardr. Bu suretle an'anemizde asrlarla yaam olan llenin bizdeki medeniyeti, halkn da benimsemesinden XVII. asrda en byk zirvesine kmtr. Lle hem gzel bir iektir, ok ruh alcdr, hem de Allah ismine mazhardr diye severler. Bu cihetle lle yetitirenler, nev'ilerini oaltanlar ressamlar ve yazarlar, zerlerinde kendi hesaplarna almalarda bulunurlarken ince ve hassa airler de manzumelerinde lleyi ok zikrederler. Lle zerine arklar dzmlerdir. Muhtelif melodilerle okunur. Yalnz alelumm llelere deil, isimleri ve cinsleriyle mehur olanlarna da ne manzmeler sylenmitir. Lle tebihleri sevgilileri memnun etmek iin kullanlmtr. Yeni doan kzlara lle ismi ok verilmektedir. Hem de iki barda mnsna gelen piyle ile kafiye birlii vardr. Bunlardan birkann mnsn buraya alyorum: -ayra parlayan lle gelince gl bahesine mjde olsun ki enlik zamann hull etti. "Nedim." -Bahar geldi sen yine sevinemeden, gnl! Gllerle llelerle alamadn, gnl! "eyhlislmYahya" -Eer lla bulamazsan eline piyleyi alda bu viranlam baharn ey bykler! Hkmn kar. "Nedim" -Ben sevgi bahesinde lle gibi almam. "Vahd" -ayr, lleden haber gelince gzellendi. Ey gl vcutlu sevgilim sevin, bugn sevincin gnleridir. -Bahar gelince gnln ho eder Esen tatl rzgr llenin bakn bile deitirir. -Bahar gnleri lle zamannn bayramdr. -Ate kenar gl bahesi kysdr. nk k gnnn lle bahesidir.

-Ey gnl ac lle, gl bahesinden uzaklama. Ben seninle ne'e okurum. arabm bayrasn! -Llenin latif rzgr klahn kapt. Gl ona dedi ki: Ban sa olsun, cihanda klh az deil. -Bir ieim, adm lle. Gl meneke bana hle. Bahelerin melikesi. ldrtrm ben herkesi. "Ren Eref" -Lle ayr askerleri badr. Hibir kusuru olmayan llelere eksper heyeti "Ser skfeciyan- hassa" Hassa iekilerinin ba, maiyyetinde bulunan iek mtehassslar" evsafn uygun olarak lleleri beenirse buna bir isim verilir ve deftere kaydolunarak "Katalog"a dahil edilmi olur. Bunlar iinde Osmanl dilinde gzel terkipli olanlar en gzel ma'nlar iine alr. Birkan misl verelim: Akllara hayret verici, yine, zevkli, revnak veren, ferahlk verici ysuf moru, gl renkli feyz, iveli, kadri yksek nazl, evk verici, gl yanakl, oturanlarn ba, trl, brahim Bey al, n yksek... Bunlarda yazl vasflar, yeni yetitirilen llelerde, mtehassslar tarafndan hatal grlse reddolunur hem isim verilemez ve hem de kataloga bunun ismiyle birlikte geirilemez. Resimleri olanlarda bunlar gsterilmi, resimsizlerde tavsifi verilmitir. Bu cihetle listesini verdiimiz ktphanelerimiz yazma kitaplar arasnda kolaylkla bulunabilen lle ve iek mecmalar bu noktadan da nemlidir. rinden de ikram etmitir. Trk san'tkar kendisini birok kaytlardan zde sayarak alm. "Ben yle yapacam" diyor, yapyor. Kimse tenkid edemiyor. Zira bir gzellik ortaya koyuyor. Buna en gzel misl, ini panolar zerine yzlerce eit stilize lleleri tercih ettii renklerle iziyor. Velhasl lle, her asrda tezyinatmzda ve zevk an'nelerimzde bir sembolmz olmutur. Mill ieklerimizin banda gelir. Tarihimizde llelerin muntazam biyografilerine ve yetitirdikleri nev'ilere it yazl listelerimiz vardr. Lle literatrmz bunlarla zenginlemitir. Lle merakllarna, bilhassa lle devri dediimiz III. Sultan Ahmed zamannda fhi ihtikrlarn nlemek iin narh "fiat listeleri defterleri hazrlanmtr. Bir zamanlar bu lle merak ibtil halini almtr. frata bile kalmtr. iekibalk ve eksperlerin vazifelerini dikkat ve hassasiyet bilhassa tebarz ettirilmee deer. Tarihimizde Trk hekimleri de lleye merak etmilerdir. Bir tp tarihisi olmak sebebiyle bu konuyu nemle ele alm bulunuyoruz. Hekimba ve tbb eserler yazan Emir Mehmed elebi, tabib Mehmet Ak, Hekimba Salih efendi, tabib Yahya ve emsali bunlarn kataloglara gemi olanlarndandr. Burada lle yetitiren ve onun tarihine kadar her hususuna merak ederek yazan dier kymetli zevtn isimlerini gsterdiimiz kitaplarda yazl olduu iin vermiyorum.

Lle tarihimizin belli bal alnmas ve garbn yeniliklerini memleketimimize sokan Sadrzm Damat brahim Paa'y bugn tarihimiz yalnz lle merakndan deil, her hususta hrmetle yd etmektedir. Memleketimizde lle merknn kklemesine himmet edenlerin banda gelir. Resimli ve Resimsiz Lle ve iek kitaplar Saylar bir dzineyi gemezse de ktphanelerimizde yazma mteaddit nshalar halinde otuza yakn iek mecmuas vardr. Bunlar ihtiva ettikleri bilgiler ve resimler noktasndan XVII- XIX. asrlar aras iek tarihimizi aydnlatmaktadr. Bilhassa llelerin vasflar, kataloga girenler ve bunlarn yetitiricileri, nadir ieklerin isimleri ve ksmen de resimleri noktasndan XVII- XIX. Asrlar aras iek tarihimizi aydnlatmaktadr. imdiye kadar grdmz el yazsyla olan nshalarn yazarlarnn isimleriyle tarihlerini ylece sralayabiliriz. -Mehmed Ubeyd, Netayic'l-ezhar veya iekiler Tezkiresi 1699. -Ali elebi kfenme ve iek resimleri. 1667. -Mehmed Remzi Gonce-i Llezr Ba- Kadm. (stanbul Llelikleri defteri 1703). -eyh Mehmed Llezr Mizn'l-ezhr (iekilerin Terazisi) 1703-17300 -Resi'l-kttab anbarl Mehmed Efendi Llezr- brahim 1727 -Abdullah Mahmud: kfenme 1730-1754 Belgradl Ahmed Kmil: Risle-i Esmi-i Lle 1751. -Tabib Mehmed Ak: Takvim'l-Ezhar 1801. -Urfal Adm: kfenme 1875. -Tabibi Ak : Mi'yr'l-Ezhar -Fenn Mehmed elebi: Tuhfet-Elvan Bunlardan mada deiik isimlerde bu eserlerden vardr. Muharrirleri ve ksmen tarihleri kaytl deil. -kfenme. Musavver. Nuruosmaniye Ktphanesinde 3. nsha. Lle ve iek mecmalarnn en gzellerinden. Metin ayn. Resimler ksmen farkl. -Defter-i Esmi-i Lle -Tezkirei- kfeciyan -Defter-i Llezr- stanbul. 1726. -Ferahengiz. 1588. Lle ismi var. 1571-1764 aras. -Lle risalesi -Risle-i Lle ve zerrin. Bizde muhtelif ktphanelerde lle ve iek mecmualar muhtelif nmlar altnda kataloga geirilmitir. Yukarda tarihleri, isimleri ve yazarlaryla alkal eserlerden olduu da grlmtr. Ayrca husus koleksiyon sahiplerinden iki zatta srf lle ve sevdii iek resimleriyle ssl iki albm manzurumuz oldu. Birisi Mevlev Sleyman Efendi'ye, dieri ressam Mehmed namnda bir iek ressamna aittir. Nuruosmaniye ktphanesinde metinleri birbirinin ayn

kfenme'nin resimlerinin birer aynn Sleyman Efendi imzal albmnde gryoruz. Sahipleri deitiinden isimlerini veremiyoruz. Bir de Edirnekr 61 iek ve buketlerle ssl bir iir mecmuas da Ali Emir Efendi ktphanesindedir. stanbul'da niversite Ktphanesinde bir iir defterinde skdarl ressam ve hattat Alinin ok mkemmel lle ve iek resimlerine de rastladk. Grlyor ki, Trkiye lle tarihimizin kaynaklar ok zengindir. Bu deryadan ancak bir bardak su kadar alarak bu konuyu doldurabildik.