Kentin Sakin Grntsnn inde: Mies van der Rohe ve Sinematik Zaman

Lutz Robbers ev: lker Mutlu

1
1927de Siegfried Kracauer Frankfurter Zeitungda Weissenhoftaki bir modern mimarinin imdilerde nlenmi olan kalc vitrinine geici bir btnleyici unsur olarak yaplan modern konutun sergilendii, Stuttgarttaki Deutsche Werkbund sergisi Die Neue Wohnungu (Yeni Konut) haber yapar. Eletirel yorumlarnda Neue Bauenin fonksiyonelliine dair souk beeni ile gsteri ve abartyla yaplan burjuva i mekanlarnn debdebesindeki alayclk arasnda bocalar. Yine de yazsnn sonunda, Mies van der Rohe ve Lilly Reichn Glasraumunun kefi zerine mimari bir aydnlanma yaar [Res. 14-1]. Kracauer cam formu hareketli grntlerin olaanst manzaras olarak betimler: "Glasraum, Mies van der Rohe ve Lilly Reich tarafndan rasyonel bir ekilde yaratlan garip bir odadr. Duvarlar stms ve koyu-renkte camlarla kaplyd. Transparan, cam bir kutu; komu odalarn iine uzanm. erisindeki her cihaz ve her hareket, byl bir biimde, glgeleri duvar zerine yanstyor, havada szlen ve cam odann ayna grntlerine karan bedensiz siletler. Tpk k-tepkileri gibi bir kaleidoscope eklinde deien bu manevi, kristal hayaletin bys, yeni evin henz son kapsamna erimediini gsteriyor." (1) Belli ki, Werkbund sergisinin ortasnda Miesin cam odasnn kefi Kracaueri akn brakt. Ksa bir an iin, kristal pavyon, sonradan nl bir sinema uzman olarak kltr eletirmenine dnecek deneyimli mimar kendine getirdi (2) , ki bu mimarinin kurtarc potansiyelinde uzun sreli bir inan kayb demekti. O, Miesin cam odasna admn att anda, mimari bysnden kurtulunan modern sbjeye bir "son kapsam" duygusu ykleme gc ile yeniden donanm hale gelir. Ayn zamanda "garip" ve "rasyonel tasarlanm" bu modern Wunderkammerin (harikalar kabini) iinde, sihir ve teknoloji, sanat ve bilim arasndaki ayrm anlamsz kalmaktadr. Ksa bir an iin cam oda Kracaueri melankolik kaybn ve fetiistik paralanmann doal sonucunu kabul etmek durumunda kalmakszn srecin bys iinde akn, kalakalm halde brakr (3). Benim gstermeye alacam ey Kracauerin epifani (Tanrnn grn) annn onun entelektel geliiminde ayrcalkl bir yer tutan sanatsal ifadenin iki formu- mimari ve sinemann dsel bir btnlkte kesitikleri nadir ortamlardan birini iaretlediidir. Miesin Glasraumu mimari ve sinema arasndaki ayrm izgisini bulanklatran yanstmalarn, hareketli glgelerin, yzen siletler ve i ie gemi grntlerin bir hacmidir. Ve sinema gibi olan, onun sinematik aralarnn ilevini ve etkilerini taklit eden mimari bir yap olmann aksine, cam oda sinemadr. Pavyonun kendisi bir yanstc aparat, dalm seyirciyi sbjektif olmann snrlamalarndan kendilerini kurtarmaya ve kendi grntler oluturma kapasiteleriyle oynamaya balamaya tevik eden bir medya makinesi haline gelir. Kracauerin titiz duyarll Glasraumda ve iki yl sonra Tugendhat Evinde ve Barselona Pavyonunda rn vermeye gelirkenki Miesyen yap dncesinin Miesin hareketli grntnn yeni grsel kltrne aktif katlmnn hangi ekillerde gerekletiini sormaya ynlendirir. Sinemann Miesin almasn etkiledii kltrel

deneyimin yollarn gstermek suretiyle, ben, ilkin, mimari avantgarde stne yeni bir perspektif koymay umuyor ve ikinci olarak da, sinema ve mimari arasndaki etkileimi bunlarn zaman kategorisi dorultusundaki benzerliini vurgulayarak teorize etmenin yeni denemeleri iin bir tarihsel iskelet oluturuyorum. Miesin "sinematik" mimarisi Dominique Paininin "materyali zaman olan nesneler"in yeni trleri olarak tanmlad eyin geliine kant oluturur (4). Bununla birlikte, tarihsel kantlardan bazlarn sunmadan nce, benim "sinema" kavramndan ne anladm ksaca aklamam gerekiyor. Raymond Bellourun ardndan giderek, sinemay aktif olarak bir "ikinci uzam", "iinde izleyicinin kendi dnmesinin grntlerini, hareket eden ve etkileyen (mouvant, mouvante) koullarn geri yanstan k ile kar karya olmay brakmadan kendi devinimsiz yolculuunun zihinsel doasn daha iyi kavrayacak bir gezgin haline geldii" (5) bir oluturma tr kuran bir yntem olarak tanmlamay neriyorum. Sinema derken bizim duygusal, dokunsal ve isel deneyimlerimizi "dnme"mize olanak veren uzaysal bir uygulamay ifade ediyorum. Bellourun sinema tanmlamas birletirilmi, tek, homojen sbjeyi katlatrlm, duraan objeden ayran Albertyen yanstma hacmine radikal bir alternatif varsaym sunar. Bellourun sinema tanm, bunun aksine, bizi estetik ve dnsel bir hacmin, beden ve zihin arasndaki ayrm izgisini yok eden bir hacmin iine sokar. Bu durumda, Gilles Deleuzen "nsanlar neden sinemaya gider?" sorusuna verdii yant ayn ekilde mimariye de uygulanabilir: "zaman (.) iin: kayp ya da harcanm ya da henz sahip olunmam zaman iin."

2
Sinema endstrisinin gnlk yayn Film-Kurierde kan ksa bir yaz bir srpriz havasnda "Mies van der Rohe sinemeya nasl girdi?" diye sorar [Fig.14-2]. Miesin sinemaya giriine ak kant sunmak yerine, adsz yazar genel ve dorulanmam bir yorumla yetinmektedir: "Zamanmzn entelektel konularnda yer edinen bir kii olarak onun film sorunsallaryla ilgilendii sylenmemeye devam ediyor. Ve nk o yorumlar zel ilgi hak eden herhangi bir kurumdan deil." (6) Miesin gerek yorumunun ne olduu karanlkta durmaktadr. Ayn derecede anlalmaz ve dayanaksz olan bir ey de yaznn bal: "Filmkmpfer von auen" ("Film iin dardan savaan") onun tarafsz bir yabanc olarak rol kadar sinemaya dair bir tutkuyu da artrmaktadr.

Resim 14.2: Filmkurierdeki Makale

Ve aslnda, mimari zerine filmlerin retiminde aktif olarak grev alan, film sahnesi setlerini dizayn eden ya da senaryolar yazan Le Corbusier, Hans Poelzig veya Bruno Taut gibi mimari avangardn ada yelerinin aksine, Mies film retiminin gerek srelerine asla katlmad. Bununla beraber, Miesin Berlin yllarn kapsayan ariv malzemesi yeni sinema ortamna byk ilgi duyduunu gstermektedir. Hans Richter, Viking Eggeling ve Werner Graett gibi Berlin avangardnn nderleri ile bu nn ilk ritmik ve soyut filmlerini gelitirdikleri bir dnemde kiisel balar kurduuna phe yoktur. Richter sonradan Mies ile ilk kez 1921de, tam da o ve Eggeling ilk soyut filmleri zerinde almakta olduklar ylda tantklarn hatrlayacaktr. Sonradan Miesin "sadece benim ya da Mondriann izimlerine benzemeyen, ancak hakknda konutuumuz grsel mzik () ve bizim filmlerimizde gerekletirdiimiz mzik gibi olan" (7) mimari planlarn kefettiindeki aknln hatrlayacaktr. Material zur elementaren Gestaltung (1923-1926) dergisi stndeki ibirliine nihayet uyduundan, rastlantnn dnya geneline yaylaca kantland.

1925 Maysnda Miesin bakan olarak grev ald "Novembergruppe"nin organize ettii efsanevi film matinesi "Der Absolute Film" esnasndayd. Burada, Richter, Eggeling, Walter Ruttmann, Ren Clair, Francis Picabia, Oskar Fischinger ve HischfeldMackn deneysel filmleri daha byk bir topluluk karsnda ilk defa sunulmaktayd. Be yl sonra Miesin ad Richter, Graeff, Ruttmann, Karl Nierendorf, Lotte Reiniger ve Asta Nielsen arasnda Liga fr den unabhngigen Filmin (Bamsz Film Birlii) film araclyla "gerein katksz ekillendirilmesi" ve "zamann ifadesi" (8) iin savaan bir

sanat ve ynetmenler topluluu idare komitesinin bir yesi olarak anlacakt [Res. 143.]. Miesin filme olan ilgisi, 1934te Reichn Mnihteki Sanat Dairesinin Joseph Goebbels tarafndan 1933te Alman Kltrnn yerletirilmesi (Gleichschaltung) iin kurulan kt nl devlet kurumu bakan Miesten filmin sanatlardaki rol zerine olan, listelenen alt balklardan birinin "filmdeki mimari" olduu bir tartma organizasyonuna katlmasn istediinde dahi glgelenmedi. Mies daveti memnuniyetle kabul etti. (9)

Resim 14.3: Filmreund

3
Belli ki, sinema olay Miesi bylemiti. Hatta ayn derecede aktr ki, onun ynetmenleri sk sk ziyaret etmesi ve enstit dzeyinde bamsz sinemay desteklemesi, filmin kyassz grsel gereklii ya da kalabalk bir izleyici grubu zerindeki byleyici etkisi iin deildi. Tartmak istediim u ki, Mies, filmin yapsal zelliklerini sbjektivitenin yeni formlarn ve hacim ve zamann imdiye dein bilinmeyen kesime noktalarn kefetmek iin aratran Richter ve Eggeling gibi sanatlardan etkilenmiti. Bu ilgi, tartmak isterim, 1920lerin banda tetiklenmemi, ancak daha geriye, 1911 ve 1912 yllarna, Miesin zel ve profesyonel hayatnda ancak yeni yeni bilimsel olarak ilgi topland, gelitirici bir dneme kadar gitmektedir. (10) Miesin gelecekteki ei Ada Bruhn ile karlamas olaslkla Berlin niversitesinde felsefe profesr ve Miesin ilk mterisi olan Alois Riehl tarafndan organize edilen bir toplant srasnda oldu. Bruhn, nl svireli besteci, dans eitmeni ve ritmik dansn kurucusu olan mile Jaques-Dalcrozenin rencisi oluyordu. 1910da JaquesDalcroze, Fransz air Paul Claudelin yeni insanln laboratuar olarak adlandrmasyla o zamanda nl olmu Dresden-Hellerauya tand. Walter Dohrn ve Dresdner Werkstttenin kurucusu Karl Schmidt tarafndan balatlan bu btncl

Lebensreform projesi, sanat ve endstri, beden ve zihin araclyla modernitenin yabanclatrc deneyimine kafa tutan bir sosyo-kltrel Gesamtkunstwerk olan yaam reformu hareketinin kentsel materyalizasyonu olarak ifade edilmekteydi (11). Burada Jaques-Dalcroze "insani hisleri ve duygular, insann iradesi ile uyum ierisinde, bilimin bizim zekmz ykselttii ayn seviyeye kartma"y (12) kastetmektedir. Bu, yazarlar, sanatlar ve mimarlar arasnda, Kurt Schwitters, Hugo Ball, Johannes Baader, Rainer Maria Rilke, Franz Kafka, Raoul Hausmann benzerleri ya da gen Le Corbusierden Dresdenin kenar mahallelerine kadar byk bir heyecana neden oldu. Mies Hellerauya da gitti. Aralarnda Mary Wigmann da bulunduu baka dans rencisi ile ayn evi paylaan gelecekteki eini eitli gerekeler yaratarak ziyaret etti (13). Ne yazk ki, grd ve karlatklarna dair kantlar kendisi tarafndan ne kaydedilmi, ne de onlardan sz edilmitir. Bununla birlikte, o zamanda Peter Behrensin ofisinde alm olan Miesin Jaques-Dalcrozenin Ritmik Dans Enstitsne ev sahiplii yapan reformcu yerleke Helleraunun merkezi olan "Festspielhaus"un [Fig.14-4.] yapm ve tamamlanmasna (1910-12) yakndan tanklk etmi olmas gerektiini dnebiliriz. Ve daha mmkn udur ki, o ahsen Helleraunun merkezini, Heinrich Tessenowun vireli kuramc ve sahne tasarmcs Adolphe Appiann yan sra Jaques-Dalcroze, Rus ressam Alexander von Salzmann ile ibirlii iinde tasarlad, Festsaal denilen ana performans alann deneyimledi.

Resim 14-4a: Festsaal, Dresden-Hellerau Resim14-4b: Festsaal, Dresden-Hellerau

Festsaal sslemelerden, sabit sahne malzemelerinden ya da sahne ve salon arasndaki klasik blnm izgisi olan sahne nnden mahrum, tek, tamamen deitirilebilir bir hacimdi. Bununla beraber, bu performans hacmini "zamandan yaplm" mimari objeleri ieren tartmamz iin zellikle ilgili klan ey, nun klandrma kurulumudur: bu beyaz, bo kbn duvar ve tavanlar arkasna farkl renklerdeki 10000 lambann yerletirildii yar-saydam beyaz kuma ile kaplyd. [Res. 14-5] Uzam ayrca bu k panellerinin eitli ksmlarnn istee gre aktive edilebildii ve dahas, lambalarn parlaklk iddetinin tamamen karanlktan ldayan parlakla kadar eitlenebildii bir yer olmas nedeniyle ok esnekti. Festsaalin klandrma kurulumu performans hacmini basite sahnedeki grnty aydnlatmayan, ancak danslarla birlikte ritmik ekilde nlayarak, kendi dzeli, materyal kalitesini kazanan bir hayli etkileyici bir ruhani a bouyordu. "Aydnlatlm bir hacim yerine", yazar von Salzmann, "biz k reten bir hacme sahibiz. Ik boluun iinden kendisini iletiyor ()" (14). Salzmannn k kurulumunda (15) Salzmannn k kurulumunda (16) tarafndan gelitirilene benzeyen bir k kubbesi zerindeki anonim bir sinematografik aparat ile hareketli grntler yanstmak suretiyle hareket kazandrmak fikrindeydi. [Res. 14-6.] kincisi 1902den itibaren klasik tiyatronun

perspektife dikkat edilen arkaplan izimlerini bulut efektleriyle hareketlendirilmi sonsuz bir gk-benzeri boluk iine datan mobil, kubbe ekilli cycloramalarn iinde gelitirilen, ipek kumalar stne k yansmalaryla denenmiti. Salzmannn gizli k panelleri yan sra, Fortunynin yarkresel ekran da ondokuzuncu yzyl burjuva tiyatrosunun perspektivist sahne dzenlerine uzamsal alternatifler sunar.

Resim 14-5: Salzmann, Ik tesisat

Resim 14-6: Fortuny Cyclorama

Efekt olaanstl denedi. [Fig. 14-7.] Gluckun operas Orfeonun Haziran 1912deki sahnelenmesine tanklk eden bir izleyiciye gre, performans "imgelemin tesindeydi. Uzam canlyd ve hayatn bir yardmc-yaratcsyd." (17) Ve performans esnasnda orada olan Amerikal yazar Upton Sinclair yle yazd: "O grnr klnan mzikti; ve perde Orfeo ve gelininin mutluluklar zerine dm olduunda, bir alk frtnas salonu sarst. Erkekler ve kadnlar yeni bir sanat formunun esinindeki zevklerini haykrr halde kaldlar." (18) Gelecekteki ei sahnede gsterisini yaparken, Miesin hareketli bir k iine batm ritmik bedenlerin bu kolektif katarsisinde zevklerini haykranlarn arasnda bulunmu olmas olasdr.

Resim 14-7: Dresden-Helleraudaki Orfeo

4
Bu ei benzeri grlmemi uzamsal deneyim Appiann 1890larn banda gelitirmeye balam olduu deneysel sahne tasarmlar ve tiyatro estetiine dair teorik uygulamalarnn bir devam olarak grlebilir. O, aktrlerin illzyonist perspektife uygun bir arkaplan nne sahneye salm objeler ve sahne malzemeleri ile bedensel varlklarn yan yana bulunduran geleneksel teatral uzaysal kompozisyonuna altrlm gzlerin "krln" devam ettirdiini iddia eder.(19) [Res. 14-8] te yandan, k, "bizim grnmler dnyamzn bitip tkenmeden deien grntsn tam ve yaayan anlamda aktarma"da bir "gerekten gl yaratc kapasite" ile alanmtr. (20)Hareket verilmi, elektrik reten sahne aydnlanmalar a mziinkine eit bir rol yklyordu: "k mziin partisyonda sahip olduu temsil ifadelerindeki ilevlerin aynsna sahiptir: o grnebilene kar anlaml bir elemandr ve aynen mzik gibi, o da grmenin gerekli unsurlarnn btnleik bir parasndan baka bir eyi ifade edemez." (21) Ik, mzik gibi, "uzaya serpilir, onu yaayan renkle ve srekli deien bir atmosferin snrsz varyasyonlar ile doldurur." (22) Appia bylece en eski felsefi metaforlar ters yz eder: onun anlaynda k neticede l eyi aydnlatan grnmez bir etmendir. Hatta k bilin ve nesne iin her yerde bulunur hale gelir. Hatta k bilin ve nesne iin ikin hale gelir.

Resim 14-8: Appia Ritmik Hacimler

eyleri sreler ve uzamlar da olaylar olarak yeniden dlemeye balayabiliriz. Appia, Benjaminin Srrealizm denemesindeki ifadesini kullanmak zere bir "Yzde Yz orannda Grnt-Boluu" kurar, (23), hem seyretme, hem de fantazmagorik estetizasyon araclyla kendine mal etme arlna kaan bir boluk, "aksiyonun kendisinin () grnt olduu (), tm yan yana olan ve btnleik gereklik olduu" (24) bir boluk. Appiann askya alnm, talatrlm zaman kavram Miesi eitli dzeylerde etkilemi grnmekteydi. En gerek dzeyde, Miesin bir "k-reten" uzay elde etmek zere Festsaalin k-filtreleyici, yayc duvar izimi sistemine zenme eiliminde olduunun kant bulunmaktadr. Mies iin teknik ressam olarak alm olan Sergius Ruegenberge gre, onun Berlindeki Am Karlsbaddaki ofis/dairesinde bulunan oturma odas tmyle beyaz ya da bej ipekle kaplanmt.(25) Ofisteki deimez (Miesi zamannda banyoda uyumaya zorlayan) alan darl sorununa ramen, oday daima bo tuttu. Hatta onun "feminen evresi"ndeki "Zehner-Ring"den (26) meslektalar ile yapt toplantlar esnasnda yaplan alayc yorumlara dahi katland. Hem grsel snr hem de szc bir alan-yaratc ara olarak kullanlabilen, doal ya da yapay yayan ve hareketlendiren yar-geirgen kumalarn kullanm, Miesin mimari repertuarnn bir paras olarak kald. rnein, 1927de Berlindeki ipek endstrisi sergisinde, Mies ve Lilly Reich zerine eitli renklerde ipek kumalarn asl olduu armatrler gibi kullandklar birka kavisli borudan oluan erevelerle "Caf Samt und Seide"yi (Caf Kadife ve pek) yarattlar. Miesin Brnodaki Tugendhat Evindeki (1930) perdeler kaleydoskobik bir deiir k krlma oyunu yaratan siyah opak ipek ve beyaz saydam kadifeden yaplmt. Ve u da ileri srlebilir ki, Miesin Barselona Pavyonu iin olan tasarmnda gze arpan bir konuma yerletirdii buzlu cam k-duvar orann tek yapay k kayna-, bir "k-retici" alan kavramnn bir sonraki aamasn gsteren bir eklemdir. [Res. 14-9]

Resim 14-9: Mies, Barcelona, k

Festsaaldaki ift blnm duvar gibi, beyaz, opak cam duvar alandaki gizil objeleri aydnlatmaya hizmet eden bir k kayna grevini dahi grmez. Aksine, beyaz camlarn souk materyalliini alevlendiriyor ve belirgin bir karanl kuatm objeleri gizliyordu. Ruegenberge gre, Mies k-duvarn kendilerini "uzaydaki siletler" olarak alglamaya balayan ziyaretilerdeki bir "psikolojik endie"yi tetikledii gereiyle bylenmiti (27).

5
Kracauerin Miesin Glasraumu stne olan aklamasn kullanmak zere benimsenmi olan "bedensiz siletler" ve canl "kreten" alanlar arasndaki bu diyalektik, Miesin eserinde yinelenen bir motiftir. Frhlichtteki 1922 ylna ait bir yazda kendisinin Friedrichstrae kolajlarna dair tanmlamalarnda Mies "k yansmalarnn tasarlanm oyunu"na "cadde uzants grnts ile uzam oluturmak (Baumasse im Strassenbild) szyle kar kar (28). Baka bir deyile, foto kolajlarnda bizi grselliin iki kart ayrcalna dayanan sisteminin diyalektiiyle yzletirir: bir yanda, dingin salaml (Baumasse) biim ve iaretlerin balayc kodlamalaryla doyurulmu perspektife uygun, fotografik grntnn temsili kodlarna nceden uygulanm, cisimletirilmi kent; te yanda, kaleydoskobik yansmalarn algsal olarak yzen, snrl ve hareketli grsel bir sahas. Daha ikna edicisi, Miesin karakalem gkdelen cephesi zerine olan almalar, siyah ev sileti ve ritmik ekilde hareketlendirilmi k-alan arasndaki kartl vurgulamaktadr [Res. 14-10].

Resim 14-10: Mies, karakalem eskiz, Friedrichstrasse

Ve yine, bunlar Appia sahne tasarmlaryla yan yana konduklarnda vurucu analojiler aa kmaktadr: Appiann "Rheingold" set tasarm Miesinkiyle ayn tasarm fikrini sergiler. [Res. 14-11] Grntnn kendi kadar mekan da temsil gerektiren bir bilinen deildir. Her ikisi de zamanda bir sre olarak retilirler. Mies sonradan "Bir ev ina etmek istediimde kendime asla bir grnt oluturmam," diyecekti (29). Mies ve Appiann anlad ekilde grnt, bundan dolay bir ipak fotoraf ekimi algsndaki takliti grnt deil, Benjaminin yazd gibi, "biim esinin e oyunuyla tamamen yer deitirdii" (30) sinematik bir grntdr. Sonu olarak, grntlere dayanan tasarmlar yerine, ziyaretiyi oyuna, onun yeni grntler oluturmasna izin verecek ekilde, daima yeni uzamsal elit yaratmlarla oynamaya kkrtmak, tasarmcnn grevi haline gelir.

Resim 14-11a: Friedrichstrae Resim 14-11b: Friedrichstrae

Stuttgart Glasraum tamamiyle izleyiciyi sihirli bir k oyununun kendi sreci iine daldrrken, onun gkdelen kolajlar, sanki Mies bir k krlmas alann maddeletirilmi nesnelerin tasvirleri ile kasten yan yana koymu gibi, kendine kasteder tarzda didaktiktir. Friedrichstrae kolajlar halen perspektife uygun, takliti devinimsiz bir grnt olan "yol uzants grnts" ve camdan ykseliin ritmik grsel alan olan "k yansmas oyunu" arasnda ak bir ayrm ortaya koyar. 1922 Glashochhaus fotomontajnda bu diyalektii gletirir: gerek bir cam nodeli - Friedrichstrae kolajlar gibi bulank bir karakalem izim deil-, kaba, gereki olmayan oyuncak minyatrlerden daha fazla bir ey olma iddias bile tamayan geleneksel Wilhelmine tarz apartman binalarnn kilden modelleri ile evreler. [Res. 14-12] Sol kenarda, yapraklar rzgarda hrdar grnen bir aacn belli belirsiz izgileri fark edilebilir. Arkadaki sa alt kenarda, cam modelden yansyan, silindirik bir yapnn d izgileri grlebilir. lk bakta grnen, Miesin cam gkdeleni, bir gnlk "cadde uzants grnts" iine biimsel olarak yerletirerek kartlk oluturmak eiliminin, gerekte o kadar da eitli stillerin deil, ama mimari manifestolarndaki eitli kabul dzenlerinin zenle oluturulmu bir montaj olarak ortaya ktdr. Silindirik yap gerekte bir panorama, ondokuzuncu yzyldaki kolektif grsel elencenin yaygn bir kentsel yerleim haline geliyordu.[Res. 14-13] Stephan Oettermannn ne srd gibi, panoramalar, sinemaya bir nc olarak, ilk yaygn optik medya idiler (31). Onlar modernleen sbjelerin algsal alkanlklarndaki deiimlere tanklk ettiler. Panoramann merkezinde rotondun tm i evresini kaplayacak, eit olarak aydnlatlm, izleyicinin 360 derecelik resme gzn dikerek bakaca karartlm bir seyir platformu bulunur. Seyretmekte olan gzn grntnn nnde sabit bir pozisyon bulmasna yardmc olacak hem arka plan hem de resmin ortazemin yokluu, sbjede bir eit ba dndrc somutlama keyfi yaratr. Bu sersemletici efekt, resmin kendisinden r grnen olduka dank, glgesiz k araclyla arttrlr.

Resim 14-12: Mies, Glashochaus

Resim 14-13: Panorama kesiti

Miesin bu unsurlar fotomontajna dahil etmesi, kesinlikle rastlant deildir. Benim buradaki sylemim udur: Mies, mimarinin tarihsel geliimini grselliinkiyle analoji kurarak, kendisine ait bir tarzda tasarlar. Arkada grmekte olduumuz panorama, Berlinde yzyln banda "Deniz panoramas" olarak bilinmekteydi (32) [Res. 14-14.]. Binann

New York ehir limanndaki hayali bir gemiden gzlenen Manhattan siletinin panoramik bir sahnesine ev sahiplii yapmas [Res.14-15.] Miesin ironik bir kelime oyunu yapyor olabileceini artrr. O, Amerikann 1. Dnya Sava sonrasndaki yllarda kollektif ve zellikle, mimari imge zerine uygulad yaygn ekicilii iyice alaya alm olabilir; bu, Miesin 1921deki Friedrichstrae yarmasnn jrisinden karlma karar zerinde etkisi olabilecek bir eilimdir.

Resim 14-14: Deniz panoramas

Resim 14-15: Deniz panoramas, New York liman grn

Miesin kolajnda bir panoramaya yer verme seimi pre-sinemasal grnt panoramas ve grkemli gkdelen arasndaki algsal benzerliklere bir ipucu olarak gsterilebilir: her biri yeni bir bilimsel uzak grllk tayan, tarihsel olarak rastlantsal, perspektif renme makineleridir. Her biri izleyiciyi dncelere dalmaktan uzaklatrr ve onu lgn grselliiyle byler. Bu durum, Manfredo Tafurinin Appiann sahne teorileri ile Miesin Barselona Pavyonu arasnda kurduu karlatrmay kullanmaya, "hibir anlam olmayan iaretler arasndaki imsel varlklarn kentsel labirentinde gezinmeyi salayan bir pandomim sergilemeye" (33) zorlar. Benzer bir tarzda, Mies Tugendhat evinde (1928-30) farkl alglama dzenlerinin didaktik bir gezintisini tasarlar. Varnda ziyareti manzarann ereveli bir grnts ile karlar. Sonra aynen ziyaretinin bir grsel deneyim bolluu sunan bir boluk iinde ycelmek zere karanlk ve dner bir merdivenden aaya inmek durumunda kald bir panoramik binadaki gibi, buzlu-cam geide girer. Mekan ne snrsz bir panoramaya alr, ne de eve girite karlalan grnty tekrarlar. Aksine, salkm stn dallar ile grnty kastl olarak kapar [Res. 14-16]. Mies grntye hareket kazandrr: k ve glgelerin srekli olarak deien sssz krlma oyunu, bundan dolay, usuz bucaksz manzara sahnesi zerindeki panoramik grntnn konvansiyonelletirilmi grsel tketimini baltalayarak cam yzeyden yaylr. Aalar ve su gibi elemanlarn, mimari stabiliteyi karlayan, ansa dayal ya da ritmik harekete sahip olan elemanlarn bu

gerekli katks, Miesi mekann kavranmas iin ok nemlidir. Sinemann nc isimlerinden Georges Mlis, gerek sinematiin Lumire ailesini kahvaltda gsteren, onlarn ilk ksalarndan biri olan 1895 tarihli Le Repas de Bb filminin figratif n plan sahnesinde bulunmadn vurgular. Gerek sinematik deneyimin arka plandaki hrdayan yapraklarn rastgele hareketinde bulunduunda srarc olur.

Resim 14-16: Tugendhat eskizi

6
Miesin fotomontajlarnda konumuz iin bahse deer grnen son bir gr daha vardr. O srekli ve tekrar tekrar titizlikle kontrol edilmi kompozisyonlarnda insan figrlerine yer vermekte srar eder. Hareket halindeki hayaletimsi siletler ve hayalet-benzeri beden izleri, k krlmalarnn dinamik sahas ve varolan kentin somutlatrlm grntleri yannda nc bir unsur olarak belirmektedir. Miesin dahil etmek istedii bu insan figrleri herhangi bir fotorafik gereklikten yoksundur ve cam kulenin ritmik kompozisyonel mantn tekrar da etmezler. Onun kolajlarndaki insan figrleri genellikle "lekeli"dir; durgun grntler deillerdir, ancak mekandaki hareket eden bedenler olarak fotorafn a duyarl yzeyi stnde zamann srekliliini kaydederler. [Res.14-17] Uzun poz srelerine gre fotorafn erken bir dneminde yaygn olan bu efekt, Miesin kolajlarnda planlanm bir seim haline gelmitir. talyan ftrist Anton Giulio Bragaglia hareketli bedenlerin yrngelerini aa kararak, fotoraflar zerinde deneyler yapt. [Res. 14-18] Bragaglia iin "kronofotoraflk" zaman hareket eden insan bedeninin maddesel formundan bamsz hale gelecek olduu bir "drdnc uzaysal boyut" olarak hatrlatmak zere, mekan zamana dndrmenin bir yolu idi(34). Sophie Taeuber-Arp, henz grdmz gibi, Hellerauda Miesin ilkin tant Mary Wigmann mekanda dans eden bedenin maddi grnmn sunmay deneyen iftepozlu resmini ekti. [Res. 14-19] Tm bunlar modern mekan fikirlerine alternatifler neren sre figrleridir. Artk mekan talam zaman dilimlerinin bir sekans olarak sunmann dar geldii bu "bedensiz siletler" (Kracauer) Miesin sinematik cam odasnn ziyaretilerinin nceden canlandrlmasdr.

Resim 14-17: Foto-montajda insan figr

Resim 14-18: Bragaglia

Resim 14-19: Wigman

Toparlarsak: Bragaglia zerinden Appiadan Eggeling ve Richtere btn bir kua dkerek; Bauhaus ilevselciliinden ve Sovyet yapsalclndan ayr olan Miesi modern uzam kavramn, yeni sinema kltr iin potansiyel tayan bir dnceyi ileri srmek istedim. Mies otonom znelliin biimlendirdii bir inan besledii iin, beklenmeyen olaylarn bir paras olarak tasarlanabilecek aktif ve aktifletirici bir mimariyi kurarken, fonksiyonculuk ve yapsalclk rastlantsal ve kazara olan her eyi atmay denemiti. Durgun bir grnty dzenlemek yerine, o konuyu marjinal, biimsiz, olaslklara dayal ve ritmik, biim verici formlar arasnda sregelen tartmalara gereksinen bir sekinler topluluuna sunmay tercih eder (35). Miesin yapt modern mimari materyallerinin zamann iinde ya da onunla birlikte biimlendirilmesinin uzamsal bir uygulamasdr. Jean-Franois Lyotarddan aktarrsak, "yle bir yolda ki, o yksek oranda bir rastlant istiyor." (36) Mimar, modernite koulu altnda mimariyi anlaml klmak zere, ina edilmi ve edilebilir olan arasnda geiken bir arayzey retmek, bir olay "sahne"lemek zorunda kalr. Miesin sinema ile olan kontaklar araclyla gerekletirmi olabilecei ey, l nesneyi aydnlatan zihin deil, bir nesne olarak kullanma hazrlad akc ve geici yap materyalidir. Kracauerin Glasraumdaki hazz Miesin bu zaman-objelerin geiciliklerini biimlendirmeyi ve dzenlemeyi, onlar gezgine dnen izleyicinin bilincinin ak veya ritmi ile buluturmaya inanm olduunu akla getirir.

(1) Siegfried Kracauer, "Das Neue Wohnen: Zur Stuttgarter Werkbund Ausstellung 'Die Wohnung'," Frankfurter Zeitung, 31 Temmuz 1927. Anlmad yerlerde eviriler bana aittir. (2) Kracauer (1889-1966) Mnihte Theodor Fischerin altnda mimarlk renmiti. 1911de mezun olduktan sonra Frankfurter Zeitungun editoryal ekibinin tam zamanl bir yesi olmak zere meslei nihayet tamamen brakt 1921e kadar eitli mimarlar iin alt. Kracauerin bir mimar olarak kariyeri ve bir kltrel eletirmen haline gelmesindeki bu deiim

zerine baknz Gerwin Zohlen, "Schmugglerpfad: Siegfried Kracauer, Architekt und Schriftsteller," Siegfried Kracauer: Neue Interpretationende, ed. Michael Kessler ve Thomas Y. Levin vol. (Tbingen: Stauffenberg, 1990). 325-44. (3) Kracauerin tarih yazm metodu iin baknz Thomas Elsaesser, "Cinema - The Irresponsible Signifier or the Gamble with History," (Sinema Gvenilmez ahit ya da Tarih ile Kumar) New German Critique (Yeni Alman Eletirisi), no. 40 (Winter 1987). Theodor W. Adorno, "Der wunderliche Realist: ber Siegfried Kracauer," Noten zur Literatur vol. III te (Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1965). (4) Dominique Pani, Le temps expos (Paris: Cahiers du Cinma, 2002). 15. (5) Raymond Bellour, "La chambre," Trafic, no. 9 (1994). 50. (6) "Filmkmpfer von auen," Film-Kurier, 1 Ocak 1931.

(7) Hans Richter, Kpfe und Hinterkpfe (Zrich: Arche, 1967). 70. Richter sonradan Miesin 1924ten Tuladan Kr Evi iin plan ve 1919dan onun Prludium izimi arasndaki grsel karlatrmay izecekti. Bununla beraber, Miesin stdyosuna yapt ilk ziyaret esnasnda kefettii izimler belirsiz kalr. Muhtemelen, zaten o farkl bina ksmlar veya Petermann Evindekiler (1921) arasndaki dinamik-asimetrik bir iliki sergileyen Miesin gerekletirilmemi Mimar Evi (1914) izimlerini grd. baknz Westheim, Paul. "Mies van der Rohe Entwicklung eines Architekten." Das Kunstblatt 11 (1927), 57-58. (8) "Bamsz Film Birlii" 1929da, uluslar aras sinema avangardnn Hlne de Mandrotun davetinde, La Sarrazda bulutuu zamanda kuruldu. Bu toplantnn bir yl ncesinde, aralarnda Le Corbusier ve Sigfried Giedionun da bulunduu mimari avangard yeleri La Sarrazda Congrs Internationaux dArchitecture Moderneyi (CIAM) kurmak iin bir araya geldiler. "Birlik"in Alman birimi Berlin-Halenseedeki "Rote Mhle"de Kasm 1930da kuruldu. (9) 3 Aralk 1934 tarihli bir mektupta, Reichskammerin bakan Miesi ynetmenle yaplacak bir tartma organizasyonuna davet etti. 18 Aralkta Mies yant verir: "Memnuniyetle katlrm (). Heil Hitler." Miesin bu organizasyona katlp katlmad bilinmiyor. Miesin yazmalar iin baknz "Mies van der Rohe: Research Papers," (Mies van der Rohe: Aratrma Belgeleri). Mies van der Rohe ve Modern Sanatlar Mzesinin Mies van der Rohe Arivinin kurulmas ile ilgili belgeler, Kanada Mimarlk Merkezinde (CCA) Ludwig Glaeser tarafndan derlenen ariv malzemesi koleksiyonu, CCA, Montreal. (10) Fritz Neumeyer, Miesin Ada Bruhn ile Alois Riehlin evinde zel grmelerde bir araya geldiini ne srer. 1907de Mies Riehlin BerlinNeubabelsbergdeki evini dizayn etti Miesin ilk iiydi bu. Baknz, Fritz Neumeyer, "Mies's First Project: Revisiting the Atmosphere at Klsterli," (Miesin ilk projesi: Klsterlideki Atmosferi Tekrar Ziyaret) Berlinde Mieste, ed. Barry Bergdoll ve Terence Riley vol. (New York: Museum of Modern Art 2001). 309-318. (11) Reform proje Hellerau, zellikle onun mimari grnleri iin baknz, Marco De Michelis, Heinrich Tessenow (Milan: Electa, 1991) (12) Jaques-Dalcroze, Kristiana Hartmann, "'Reformbewegeungen',"da, Entwurf zur Modernede sylyor. Hellerau: Stand Ort Bestimmung, ed. Werner Durth vol. (Stuttgart: Deutsche Verlags Anstalt, 1996).

(13) Mary Wigman Jaques-Dalcroze ve Rudolf Labann bir rencisiydi. Sonradan, kendi hareket teorilerini gelitirerek, nl bir kareograf-dans oldu. Wigman Mieslerin hayat boyu arkadalar olarak kald. 1920lerde Berlinden geerken o ve onun dans topluluunun yeleri Miesin Am Karlsbad dairesinde kalacaktlar. Baknz, Mary Wigman ile Grme, kaset kayd, "Mies van der Rohe: Research Papers (Aratrma Belgeleri)," Kanada Mimarlk Merkezi (CCA), Montreal. (14) Alexander von Salzmann, "Licht, Belichtung und Beleuchtung," ClaudelProgrammbuchta vol. (Hellerau: 1913). 70. (15) Bltter fr Architektur und Kunsthandwerk, no. 6 (1913). 21. yazara gre Alexander von Salzmann n k kurulumu 70000 Mark tutuyordu o zaman iin olaanst bir paha. (16) Fortuny saysz tiyatroyu kendi klandrma sistemi ve katlanabilir sikloramalarla donatt 1907de Berlindeki Kroll Tiyatrosu da bunlarn arasndadr. Max Reinhardt da Fortuny ile tant ve kendi verdii isimle "Himmelskuppeln"lerinden biri olan, Berlindeki Deutsche Tiyatrosunda ona kurdurttu. 1906da Fortuny AEG (Allgemeine Elektrizittsgesellschaft) ile birlikte kubbeyi klandrma sistemiyle birlikte pazarlamak iin bir ortaklk kurar. Miesin 1906dan itibaren Berlinde yaad gerei dikkate alnrsa, sikloramay duymu olmas kuvvetle muhtemel. laveten, 1908 ve 1912 yllar arasnda, 1907de AEG tarafndan uyumlu bir firma imaj gelitirmesi iin grevlendirilen Peter Behrens iin almak suretiyle, Mies Fortuny ile olan ibirliini de ieren bilgiye sahip olmu olmalyd. Fortuny zerine baknz, Guillermo De Osma, Mariano Fortuny: His Life and Work (Hayat ve Eseri) (London: Aurum, 1980). 65-75. (17) Bilinmeyen anlatc Adolphe Appiada bildirmektedir, Adolphe Appia: Essays, Scenarios, and Designs (Denemeler, Senaryolar ve Tasarmlar), ed. Richard Beacham (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1989). 15. (18) Upton Sinclair, Worlds End (Dnyann Sonu)(New York: Literary Guilt of America(Amerikann Edebi Suu), 1940),5 (19) Adolph Appia, Die Musik und die Inscenierung (Mnchen: Bruckmann, 1899). 32. (20) Appia (1899), 17. (21) Appia, La musique et la mis-en-scne (1897). Osmada aktarlmaktadr, 65. (22) Adolphe Appia, Appiadaki "Eurhythmics and the Theatre," (Ritmik Dans ve Tiyatro) (1911), Adolphe Appia: Essays, Scenarios, and Designs (Denemeler, Senaryolar ve Tasarmlar). 138. (23) Walter Benjamin, Gesammelte Schriftenteki "Der Srrealismus - Die letzte Momentaufnahme der europischen Intelligenz,", ed. Rolf Tiedemann ve Hermann Schweppenhuser vol. 2 (Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1977). 309. Benjamin, Seme Yazlar, vol. 2de tercme edilmi, ed. Michael W. Jennings, Howard Eiland, ve Gary Smith, ev. Rodney Livingstone ve dierleri. (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1999), 217. (24) Ayn yazda. Benim evirim. (25) "Mies van der Rohe Research yaplan roprtaj, CCA. (26) Ruegenberg ile yaplan roprtaj. (27) Ayn yazda.

Papers"ta

Sergius

Ruegenberg

ile

(28) Ludwig Mies van der Rohe, "Hochhausprojekt Friedrichstrasse in Berlin," Frhlicht, no. 1 (1922). 122.

fr

Bahnhof

(29) Mies ile yaplan rportaj, Ekim 1964teki RIAS kayd, "Mies van der Rohe Research Papers", CCA. (30) Walter Benjamin, Gesammelte Schriftendeki "Das Kunstwerk im Zeitalter seiner mechanischen Reproduzierbarkeit,", ed. Hermann Schweppenhuser and Rolf Tiedemann vol. VII (Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1980). kinci Versiyon, 369. (31) Stephan Oettermann, Das Panorama: Die Geschichte eines Massenmediums (Frankfurt a.M.: Syndicat, 1980). 9. (32) "Marine Panorama" (Deniz Panoramas) Lehrter Stadtbahnhofun civarna yerletirilmitir. Cam modelin Miesin dairesinin balkonundan ekilen fotoraflarndan bazlarnn kentin farkl bir yerine konulduu bilinmektedir. Bundan dolay bu fikrin seiminin planl olduu anlalabilir. "Deniz Panoramas" sonradan bir modern sanatlar sergi salonu ve en son da aa ileri iin bir maaza olarak kullanlmtr. Mies 1905e kadar Berlinde yaamtr ve mobilya tasarmcs Bruno Paul iin yapt alma sayesinde bu ayrcalkl binann ayrtna varabilmitir. (33) Manfredo Tafuri, The Sphere and the Labyrinth (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1987). 111. (Kre ve labirent)

(34) Marta Braun, "Anton Giulio Bragaglia und die Fotografie des Unsichtbaren," Im Reich der Phantome: Fotografie des Unsichtbaren vol.da (Ostfildern-Ruit: 1997). 111. (35) Sinemadaki hadise ve zamanlama konsepti zerine Marie Ann Doane, The Emergence of Cinematic Timea (Sinematik Zamann Oluumu) baknz (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2002)140-71. (36) Doanede aktarlmtr, 140.

http://www.sekans.org/kentin_sakin.html

09.02.2011