NAAT MHENDSLER N PRATK GEOTEKNK BLGS

ARALIK 2006

Eyp YILDIZ

NDEKLER: nsz: 1-naat Mhendisliinde Geoteknik: 2-Geotekniin Tarihesi: a-Eski alardaki gelimeler b-Orta ve Yeni alardaki Gelimeler c-Yakn adaki gelimeler d-Sanayi Devrimi ve Gnmz e-lkemizdeki Durum 3-Zeminlerin Fiziksel zellikleri: a-Zeminin eleri b-Zeminlerin Blok Diyagramda Gsterilmesi c-Zeminde Boluk Oran d-Zeminde Porozite e-Zeminde Su Muhtevas f-Zeminde Doygunluk Derecesi g-Baz Zeminlerin zktlesi h-Zeminlerin zktlesinin Bulunmas -Likit Limit j-Plastik Limit k-Plastiste ndis 4-Zeminlerin Snflandrlmas: a-Zeminlerin Dane Boyutuna Gre Ayrlmas b- TS1500/1987 naat Mhendisliinde Zeminlerin Snflandrlmas

SAYFA: 3 4 5 5 5 5 5 6 7 7 7 8 8 8 8 8 9 9 9 9 10 10 10

5-Gerilme: a- Zeminlerde Efektif Gerilme Kavram b- Kuru Durumda Efektif Gerilme c-YASS (Yer Alt Su Seviyesi) Ve Efektif Gerilme d-Siltlerdeki Durum e-D Yk Altndaki Durum 6-Konsolidasyon: a-Konsolidasyonun Tanm b-Bakir Killerde Konsolidasyon c-Ar Konsolide Killer d-Ar Konsolide Killerde Konsolidasyon e-n Konsolidasyon Basnc f- Konsolidasyon ve Zaman Faktr 7-Kompaksiyon: 8-Zeminde Yatay tki: a-Kohezyon b- As c-Ka (aktif basn katsays) d-Kp (pasif basn katsays) e- Zeminlerinde Yatay tki f-Killerde Yatay tki 9-Temeller: a-Yzeysel Temeller b-Kazk Temeller 10-Kazlar:

12 12 12 12 13 13 15 15 16 17 17 18 18 19 20 20 20 22 22 22 23 24 24 25 28

a-Toprak Zeminler b-Ksklk Zeminler c-Yumuak kaya Zeminler d-Sert Kaya Zeminler e-ok Sert Kaya Zeminler f-Batak Balk Zeminler 11-Dolgular: a-akl b-Kum c-Kil d-Stabilize Kaynaka: Yazar:

28 28 28 28 28 28 29 30 30 30 30 31 32

NSZ: Kitap tam anlamyla bilimsel bir geoteknik kitab olmaktan ok geoteknikle ilgili alsn yada almasn her naat Mhendisinin bilmesi gereken temel geoteknik bilgilerini iermektedir. Kitapta bir problem karsnda bilinen farkl zm yollarndan en kolay ve pratik olanna yer verilmeye allmtr. Bu ekilde konularn daha pratik bir ekilde aklda kalaca dnlmtr. Kitabn tm naat Mhendislerine yararl olmas en byk temennimizdir. Kitapla alakal her trl eletiri ve yoruma ak olacam imdiden bildirir yorumlarnz ve eletirileriniz iin; Mail : eyup-yildiz@hotmail.com

1- NAAT MHENDSLNDE GEOTEKNK: Bilindii zere naat Mhendisliinin 7 anabilim dal mevcuttur. Bunlar ; 1-Yap 2-Mekanik 3-Geoteknik 4-Ulatrma 5-Hidrolik 6-Yap Malzemesi 7-Yap letmesi Bu 7 anabilim dalndan birisi olan geoteknik genel anlamda zeminlerin yapsn zemin uygulamalarn inceler. Geoteknik ve hidroliin dier anabilim dallarndan fark udur. Dier anabilim dallar sonradan oluturulmu olan sistemler zerinde alma yaparken geoteknik ve hidrolik zaten mevcut olan bir sistemi irdeler. Geoteknik bu zelliinden dolay daha karmak sistemlerin ierisine girmek zorunda kalmtr. Ve bu geoteknik alannda daha fazla hatalar yaplmasna sebebiyet vermitir. rnek olarak Pizza Kulesinin her geen gn daha fazla yatmas stanbul da ki bir ok emenin nerdeyse yeraltna girmesi dnlrse daha iyi anlalacaktr. Fakat gelien teknolojiyle birlikte geoteknik alannda da bir ok yenilikler olmu olup ilerleyen zamanda daha da fazla yenilikler beklenmektedir. Trkiye iin geotekniin bir dier nemi de Geoteknik biliminin nclerinden saylan Karl Von TERZAGH nin lkemizde Robert Koleji Mhendis Mektebindeyken Hali killerini aratrmas sonucu gelitirdii teoremlerle bu bilime nemli katklar yapm olmasdr. Bu yzden geoteknik belki de lkemiz topraklarnda doan yegane bilim daldr. Geotekniin bu zelliinden dolay millet olarak zelliklede naat Mhendisleri olarak geoteknik bilimine sahip kmamz milli menfaatlerimiz iin hayrl olacaktr.

2-GEOTEKNN TARHES: a-Eski alardaki gelimeler: Eski alarda her ne kadar gnmze ok fazla bir eser gelmemi olsa da geoteknikle ilgili almalarn yapldna dair bilgiler vardr. rnek olarak Byk skender in ordularn kum kaynamas olan blgelerde yrtmesi, in de yazlm olan bir kpr yapm artnamesi, eski msrdaki insanlarn byk piramitler ina etmesi su kullanm iin bentler yapabilmesi hatta bu yaplardan bazlarnn fazlaca bozulmadan gnmze kadar gelmesi eski adaki insanlarn geoteknik alannda hite azmsanamayacak kadar ileri gittiinin bir gstergesidir. b-Orta ve Yeni alardaki Gelimeler: Orta ve yeni alarda insanlar ulam olarak daha ok deniz yollarn tercih etmiler, daha ok denizcilie nem vermilerdir. Bu durum geoteknikte yaanan gelimeleri bir sre yavalatmtr. c-Yakn adaki gelimeler: Avrupa da ki Rnesans ve Reform hareketleriyle birlikte bilimsel gelimeler de bir srama yaanmtr. Bir ok bilimde olduu gibi geoteknikte de bir ok yenilik ve alma yaplmtr. rnek olarak Fransa da Fransz Ordu Mhendisi olan Charles Augustin de COLOUMB srte gerisine gizlenen toplarm zerine kayan zeminleri incelediinde hala kullanlan toprak itkisi teoremini gelitirmitir. Gine ayn ekilde sko Matematiki RANKN sveli Mhendis CULLMAN da teoremlerini gene bu ada gelitirmilerdir. d-Sanayi Devrimi ve Gnmz: Sanayi devrimiyle birlikte beliren byk gler kapsaml ina almalarna girimilerdir. Bununla birlikte artk geoteknik almalarnn kiisel bazda deilde artk daha ok kurumsal bazda ele alnmasn savunmulardr. O zamanlarda Amerika Birleik Devletlerin de kurulan Bureau of Reclamation (Su leri Brosu), U.S. Army Corps of Engineers (Ordu Mhendislik rgt), Bureau of Public Roads (Devlet Yollar Brosu) ve Britanya da kurulan Building Research Establishment (Bina Aratrma Laboratuar) gibi kurulular geoteknikte nemli almalar yapmlardr. Bu almalar rnek olarak 2, Dnya Savanda Japonya ile uzak ara savaan Amerika Birleik Devletleri Japonya y vurmak iin Japonya etrafndaki adalara ok ksa srede hava alanlar yapmtr. Bilindii zere hava alanlar ok hassas yaplar olup yaplacaklar yerde ok ciddi geoteknik aratrmalar yaplmas lazmdr. Fakat Amerika Birleik Devletlerinin kstl zaman olduundan hava alanlarn yapmnda CBR California Bearing Ratio

(Kalifornia Tama ndisi) denilen ve bu gn hala karayollarnda kullanlan bir sistem gelitirmilerdir. e-lkemizdeki Durum: lkemiz maalesef bilimsel almalarn doruk noktasn yaad Rnesans ve reform hareketlerinin karmtr. Ve bilimsel gelimelerden uzak kalmtr. Daha sonra yaanan sanayi devrimini yaayamamtr. Birinci Dnya savanda yklan Osmanl mparatorluunun yerine Gen Trkiye Cumhuriyeti kurulmu ve Hayatta en hakiki mrit ilimdir fendir szyle bilimsel gelimelerin n almtr. Bilimsel gelimeleri sca scana yaayamayan lkemiz bir ok bilimsel almay hazr olarak Avrupa dan almtr. Teknik standartlarn bir ounu yabanc lkelerden alarak birebir evirisini yaptktan sonra kullanmaya balamtr. Geoteknik adan lkemize bakldnda 1950 li yllarda DS ve TCK gibi byk uygulayc kurulularn kurulmasyla birlikte geoteknik adan belli ilerlemeler kaydetmitir. Geoteknik adan dier bir irdelenmesi gereken konuda Geoteknik konusunda nemli almalar yapm olan Karl Von TERZAGH nin lkemizde bulunmu olmasdr. Terzaghi 1883 te Prag ta domu Amerika Birleik Devletlerinin Massachutes Eyaletinde lmtr. Viyana Teknik niversitesinden mezun olduktan sonra stanbul Robert Koleji Mhendis Mektebinde grev yapt srada stanbul Haliteki killer zerinde yapt almalarla konsolidasyon ve tama gc teoremlerini yapmtr. 1925 te Amerika Birleik Devletleri MIT (Massachutes Teknoloji Enstits) nde grev yapt srada Erdbaumechanic isimli nk kitabn yaymlamtr. Bu sebeple geoteknik biliminin lkemiz iin ayr bir nemi vardr.

3-ZEMNLERN FZKSEL ZELLKLER: a-Zeminin eleri: Bilindii zere maddenin 3 fiziksel hali vardr. Kat, sv, gaz. Bir ok malzemede olduu gibi zeminlerde de bu 3 hal bir arada bulunmaktadr. Kat hal; zeminlerin esas yapsn tekil eder, ve buna zemin daneleri denir (kil, kum silt daneleri gibi). Daneler zeminin kedine has yapsn belirler. rnein killerin permeabilitesinin dk olmas kil danelerinin kendi zelliklerine baldr. Sv hal; zeminde bulunan su muhtevasdr. Bu muhteva yaplacak deneylerle bulunabilir. rnek olarak su muhtevasnn bulunmasnda yapacamz ilem u olabilir. ncelikle eldeki numunenin ktlesi llr ve kaydedilir daha sonra eldeki numune yksek scaklkta kurutularak tekrar ktlesi llr. Aradaki fark zemindeki su muhtevasn verir. Gaz hal; zemindeki hava muhtevasdr. Zeminlerde yaplacak saysal ilemlerde havann arl 0 kabul edilir. b-Zeminlerin Blok Diyagramda Gsterimi: GENEL ZEMN: GAZ SIVI KATI

DOYGUN ZEMN: SIVI KATI

KURU ZEMN:

KATI

c-Zeminde Boluk Oran (e)= Zeminde boluk oran zemindeki hava boluunun zemin danelerine oran olarak tarif edilebilir. e = Vh / Vk

d-Zeminde Porozite (n)= Zemindeki hava boluunun tm zemin hacmine orandr. n = Vh / ( Vk + Vs ) e-Zeminde Su Muhtevas (w): Zeminlerdeki su miktarnn ktlesi u ekilde bulunur. lk nce zeminin toplam ktlesi bulunur. Daha sonra eldeki numune kurutulur. Tekrar ktlesi llr. Aradaki fark bize numunenin ihtiva ettii su miktarn verir. w = [ ( M Mk ) / Mk ] * 100 m = Toplam Ktle mk = Kuru Ktle f-Zeminde Doygunluk Derecesi (Sr): Sr = ( Ms / Vh ) * 100 g-Baz Zeminlerin zktlesi: KL SLT = 2,65 - 2,76 gr / cm3 = 2,62 2,68 gr / cm3

10

KUM AKIL

= 2,65 2,68 gr / cm3

h-Zeminlerin zktlesinin Bulunmas: Bir katnn birim hacm arln lmek iin en basit yol numuneyi tartmak daha sonra zktlesi bilinen sv dolu bir kaba koyarak tard sv hacminden hacmini bularak zktlesinin bulunmasdr. -Likit Limit (WL): Likit limit kil-su karmnn sv halden plastik hale dnt andaki su muhtevas olarak tanmlanr. Laboratuarda yaplacak deneylerle bulunur. j-Plastik Limit (WP): Kil-su karmnn atlamadan ald ve eklini deitirmedii en dk su muhtevas olarak tanmlanabilir. Tpk likit limit gibi plastik limit de laboratuar deneyleriyle bulunur. k-Plastiste ndis (IP): Likit limitle plastik limit arasndaki fark plastiste indisi verir. rnein plastiste indisi yksek olan bir kil amur hale gelebilmek iin fazla suya ihtiya duyar. IP = WL WP

11

4-ZEMNLERN SINIFLANDIRILMASI: Zeminler bir ok standarda gre snflandrlmtr. rnek olarak A.B.D. Britanya ve benzeri ngilizce konuan lkeler FPS (foot pound second) birim sistemi kullandndan farkl snflandrma sistemleri ortaya kmtr. Biz burada zemin snflandrlmasnda kanmzca en uygun grdmz TS1500/1987 naat Mhendisliinde Zeminlerin Snflandrlmas sistemine gre snflandrma yapacaz. a-Zeminlerin Dane Boyutuna Gre Ayrlmas: BLOK TA AKIL KUM SLT KL = 200 mm den byk =200 mm ile 60 mm arasnda =60 mm ile 2 mm arasnda =2 mm ile 0,080 mm arasnda =0,080 mm ile 0,002 mm arasnda =0,002 mm den kk

BLOK>200mm>TA>60mm>AKIL>2mm>KUM>0,080mm>SLT>0,002mm>KL b-TS1500/1987 naat Mhendisliinde Zeminlerin Snflandrlmas: Zeminlerde snflandrma yapabilmek iin ncelikle laboratuar da; -Elek analizi -Kvam limitleri (WL, WP) deneylerinin yaplmas gerekmektedir. Daha sonra zemin snflandrmalarnda kullanacamz niformluluk katsays Cu ve Sreklilik Katsays Cr deerlerinin bulunmas gerekir. Cu = D60 / D10 Cr = ( D30) / ( D10 * D30)

D60 = Elek analizinde en kk %60 lk zeminin en byk dane ap D30 = Elek analizinde en kk %30 luk zeminin en byk dane ap D10 = Elek analizinde en kk %10 luk zeminin en byk dane ap Deneylerden elde edeceimiz sonulara gre aadaki tabloya gre snflandrma yapabiliriz

12

LABORATUAR DENEYLER TEMZ AKIL %5 ten az 0,080 AKILLAR mm den kk %50 den fazlas 2mm KRL AKIL R DANEL den byk %5 ten fazlas ZEMNLER 0,080 mm den %50 den kk fazlas 0,080 TEMZ KUM mm den %5 ten az 0,080 byk KUMLAR mm den kk %50 den fazlas 2mm KRL KUM den kk %5 ten az 0,080 mm den kk ANORGANK NCE DANEL ZEMNLER %50 den fazlas 0,080 mm den kk SLTLER VE KLLER WL<50 ORGANK

SMGE Cu>4 1<Cr<3 Cu<4 Cr>3 ncesi ML MH ncesi CL CH Cu>4 1<Cr<3 Cu<4 Cr>3 ncesi ML MH ncesi CL CH IP>7 IP<7 ML WLKuru /WL OL doal <0,75 IP>7 CH IP<7 MH WLKuru /WL OH doal <0,75 PT GW GP

GRUP ADI Dzgn dane dalml akl niform akl Siltli akl

GM Killi akl GC SW SP Siltli kum SM Killi kum SC Dk plastisteli kil CL Silt Organik kil veya organik silt Yal kil Elastik silt Organik kil veya organik silt Turba Dzgn dane dalml kum niform kum

ANORGANK SLTLER VE KLLER WL>50 ORGANK

ORGANK ZEMN

Koyu renkli, kokulu, ar organik

13

5-GERLME: a-Zeminlerde Efektif Gerilme Kavram: Zeminlerde efektif gerilme bir dzlemdeki btn pozitif ve negatif gerilmelerin toplamndan oluan net gerilme olarak dnlebilir. b-Kuru Durumda Efektif Gerilme:

CH dkuru =

ef = dCH * h dCH = Kuru durumdaki CH kilin zktlesi (dkuru)

c-YASS (Yer Alt Su Seviyesi) Ve Efektif Gerilme: CH dkuru = CH ddoy = X h1 YASS h2 X

(x-x)ef = dCHkuru * h1 + dCHdoygun * h2 dsu * h2 Suyun kaldrma kuvvetinden dolay doygun zeminde negatif basn alnarak yukardaki gerilmeyi buluruz.

14

d-Siltlerdeki Durum: Siltler ince taneli ve killer gibi kohezyonu olmayan malzeme olduu iin yer alt su seviyesinin zerinde su klcallk nedeniyle ilerler. Bu efektif gerilmeye ek negatif gerilme oluturacandan bu balamda efektif gerilme aadaki gibi olur. MH dkuru = MH ddoy = X h1 YASS h2 X

(x-x)ef = dMHkuru * h1 + dMHdoygun * h2 dsu * h2 - dsu * h1

e-D Yk Altndaki Durum(Yk Drtgen se): q B CH dkuru = X X h L

Eer zeminde d yk etkisi sz konusu ise bu durumda elbette bir efektif gerilme art olaca sz konusudur. Bu art ykn etki edecei derinlik, ykn ekli v.b kriterlere gre deiiklik gsterir basit olarak ykn efektif gerilmeye yapaca art hesaplarsa m ve n katsaylarna ihtiya duyarz bu katsaylardan ve aadaki tablodan yararlanrsak k katsaysna gei yapabiliriz. Buradan da;

m=L/h

15

n=B/h B = Drtgenin ksa kenar L = Drtgenin uzun kenar h = Ykn etki edecei derinlik = q * k Formlnden gerilme artn hesap edebiliriz. Ykn sadece drtgen olduu zamanlarda bu sistem kullanlabilir. Eer yk drtgen deilse yk edeer bir drtgen yke evirerek ilem yapabiliriz.

k Katsaysnn bulunmas iin tablo m = 0,1 iken alnabilecek deerler n 0,1 0,0047 0 1 0,0279 4 5 0,0316 0 0,2 0,0091 7 1,2 0,0292 6 6 0,0316 1 0,3 0,0132 3 1,4 0,0300 7 8 0,0316 2 0,4 0,0167 8 1,6 0,0305 8 10 0,0316 2 0,5 0,0197 8 1,8 0,0309 0 Sonsuz 0,03162 0,6 0,0222 3 2 0,0311 1 0,7 0,0242 0 2,5 0,0313 8 0,8 0,02576

0,9 0,0269 8 4 0,0315 8

3 0,03150

m katsaysnn deimesi durumunda ise deiim oranna gre katsay ayn oranda deitirilir. rnein m = 0,2 olursa katsaylar 2 ile arplarak k katsays bulunabilir.

16

6-KONSOLDASYON: a-Konsolidasyonun Tanm: Bir zemine dardan ykleme yapldnda zeminin yapsnda deimeler olacaktr. Bunlarnda banda zeminin yapaca oturma gelir. Kimi yerlerde yaplan binalarn belli bir zaman sonra atlad grlmektedir. Bunun sebebi binann zamanla oturmasdr. Hatta baz eski emelerin yol kotundan baz yerlerde 1m kadar oturduu gzlemlenebilir. Konsolidasyon hesaplamalarnda Karl Von TERZAGH te boyutta konsolidasyon teoremini gelitirmitir. Konsolidasyonun hesaplanabilmesi iin baz laboratuar Laboratuarda yaplacak bir ykleme deneyinden sonra elimizde; hacim deiimi boluk oran deiimi ilk boluk oran k (geirimlilik katsays) Darcy Yasasndan ( V = k * i ) sonular gereklidir.

Deerleri bulunur. Biz burada tek boyutta konsolidasyonu irdeleyeceimiz iin hacim olarak ykseklik alacaz. Konsolidasyon teoremini uygulayabilmemiz iin aadaki kabulleri yapacaz. -Zemin homojendir. -Tm boluklar svyla doludur. -Svlar skmaz. -Darcy Yasas geerlidir. V = k * i -Skmalar ve suyun zeminde hareketi tek ynde oluur. -Danelerin skabilirlii ihmal edilebilir. -Boluk oran efektif gerilmenin fonksiyonu olup zamanla deimez. -Gerilme artlar ani olarak uygulanr. -Snme olumaz

17

-Oluan skmalar kilin ilk kalnlna oranla kk olduundan ortalama zellikler ve ortalama boyutlar kullanlr. imdi bu kabullere gre konsolidasyon teoremini inceleyelim. b-Bakir Killerde Konsolidasyon: q B CH dkuru = X X h0 L

Yukardaki profili verilen zemine sadaki ekildeki gibi bir yk etki ettiini varsayalm.

Zemine etki eden d yk altndaki gerilme deiimi () ncelikle hesap edilmelidir. Daha sonra laboratuardan alacamz sonulardan; lk boluk oran e0 Boluk oran deiimi e

Deerleri kullanlarak skma katsays olarak tarif edeceimiz Av deerini hesaplarz. Av = e / Daha sonra tek boyutta konsolidasyon teoremi formlnden; S = h0 * [ ( Av ) / (1 + e0 ) ] * S = (Oluacak konsolidasyon) hesaplanr. [ ( Av ) / (1 + e0 ) ] = Mv

18

Dersek Mv = hacimsel Skma Katsays oluturmu oluruz bylelikle forml S = Av * Mv * eklini alm olur. Buraya kadar bakir killer iin konsolidasyon teoremini irdelemi olduk. Buradan sonra ncelikle ar konsolide killerin ne demek olduunu anlatacak ve ar konsolide killerde konsolidasyonu irdeleyeceiz. c-Ar Konsolide Killer: Killerin mineralojisi incelenirse killerin elastik deil daha ok plastik yapda olduu grlr. Bu yzden bir kil eer daha nceden konsolide olmusa bir daha asla eski durumuna dnemez. Daha nce bir yk altnda konsolide olmu killere ar konsolide kil ismi verilir. Ar konsolide killerde konsolidasyon forml daha deiiktir. Ve bakir killer iin uygulanacak forml bu tr killerdeki konsolidasyon hesabnda kullanlamaz. d-Ar Konsolide Killerde Konsolidasyon: ncelikle ar konsolide killerin kosolidasyon hesabnda kullanlacak forml yazalm. S = Cr * [ h0 / ( 1+ e0 ) ] * log ( c / 0 ) + Cr * [ h0 / ( 1+ e0 ) ] * log [ (0 + ) / c ] imdi bu formlde bir nceki formlde olmayan deerlerin aklamasn yapalm. Cc = 0,009 * ( WL 10 ) formlnden hesaplanan katsay Cr = 0,0017 + 0,102 * Cc formlnden hesaplanan katsay c = n konsolidasyon basnc e-n Konsolidasyon Basnc: Bakir killerle ar konsolide killerin yap olarak birbirinden farkl olduundan sz etmitik. Ar konsolide killer daha nce aldklar maksimum gerilmeye kadar ar konsolide kil gibi davranacaktr. Peki eer bir ar konsolide kile daha nce aldndan fazla bir gerilme yklersek ne olur sorusuna cevap vermemiz lazmdr. Aadaki bakir killer iin ve ar konsolide killer iin verilmi olan gerilme deformasyon diyagramlarn incelersek. Deformasyon Deformasyon

19

Gerilme

Gerilme

BAKR KL AIRI KONSODE KL Yukardaki grafikler incelenirse ar konsolide killerin belli bir gerilmeden sonra bakir kil erisine sahip olduu grlecektir. Erinin krlma anndaki gerilmeye n konsolidasyon basnc denir. Laboratuar artlarnda hesaplanabilir. f-Konsolidasyon ve Zaman faktr: Buraya kadar ne kadar zeminin ne kadar konsolide olacan hesap ettik fakat burada sorulmas gereken soru hangi zamanda ne kadar konsolidasyon olacadr. nk yaplacak olan yapnn kullanm mrnn belirlenmesinde hangi zamanda ne kadar konsolidasyon olacann nemi byktr. Hatta hangi zamanda hangi nlemlerin alnacann da zaman faktrne gre belirlenmesi byk nem tekil eder. Konsolidasyonun olumas iin gerekli zaman faktr aadaki formlden hesaplanabilir. Tx = [ Tvx * ( H0 / n ) ] / Cv imdi formlde daha nce grmediimiz deerleri irdeleyelim. Tx = Oluacak konsolidasyon iin geecek sre Tvx = [ 0,25 (Uv / 100) ] / [ 1- ( Uv / 100 ) exp 5,6 ] exp 0,357 exp = zeri Uv = Belirli bir andaki konsolidasyon orannn tam konsolidasyona oran ( laboratuardan alnabilir) n = Drenaj sresi ( Laboratuardan alnabilir) Cv = k / ( Mv * dsu) k = Geirimlilik katsays ( Laboratuardan alnabilir. Mv = Hacimsel skma katsays [ ( Av ) / (1 + e0 ) ] = Mv (daha nce tanmland) Bu formllerden yapacamz hesaplarla hangi zamanda ne kadar konsolidasyon olacan veya beklediimiz konsolidasyonun ne kadar zamanda gerekleeceini hesap edebiliriz

20

Yapacamz hesaplar sonucunda da karlaabileceimiz problemleri belirleyerek nlemlerimizi alabiliriz.

7-KOMPAKSYON: Gevek zeminlerde yapacamz yaplarda zemini bir ekilde salamlatrmaya ihtiya duyarz. Bunlardan en ucuz ve ne yaygn olan Kompaksiyon yani zeminin yapay yolla sktrlmasdr. Zeminin sktrlmasndaki amalar zeminin ilerde yapaca oturmalar engellemek ve zeminin zgl arln en yksek seviyeye getirmektir. Bilindii zere zemin danelerden oluur zemini ne kadar sktrrsanz sktrn zemin danelerinin arasnda mutlaka boluk kalacaktr. Bu boluklar eer suyla doldurursak zemin daha yksek bir zgl ktleye sahip olacaktr. Fakat su miktarn gerekenden fazla artrrsak bu seferde zeminin zktlesi decektir ki bu da istenmeyen bir durumdur. Basit bir yolla aklarsak diyelim ki elde bir numune var. Bu numuneyi bir miktar su verip sktrdk zktlesini ltk. Daha sonra tekrar biraz daha fazla su vererek bir daha zktlesini leriz. Bu ilem en yksek zktleyi bulana kadar devam eder. Burada dikkat etmemiz gereken nemli bir konuda verdiimiz suyun zemin stabilitesine olan etkisidir. Bu hususta ayrca gz nne alnmaldr. ZKTLE

SU MUHTEVASI

Yukardaki grafikte grld zere verilen suya ve sktrmaya bal olarak zktle belli bir ana kadar ykselip daha sonra dmektedir. te erinin krld an bizim istediimiz optimum su muhtevasn verir verir.

21

8-ZEMNLERDE YATAY TK: Buraya kadar gerilme asndan zeminlerin sadece dey eksendeki hareketlerini ve gerilmelerini inceledik. Fakat zeminler sadece dey ynde gerilmelere sahip deildir. Elbetteki zeminlerin de bir yatay itkisi olacaktr.

SP Pyatay Pdey

Dey kuvvetin bulunmasn biliyoruz fakat yatak kuvveti nasl bulabiliriz. Bu konuya gemeden nce zeminlerin iki zelliinden daha bahsetmemiz gerekmektedir. a-Kohezyon (c): Killerden bahsederken killerin mineralojisinin dier zemin trlerine gre daha farkl olduundan bahsetmitik. Killerde amurlama ve yapma zellii bulunmaktadr. rnein bir kilde belli ykseklie kadar kaz yapabilirsiniz. Bunun sebebi kil danelerinin arasnda dier zeminlerden farkl olan balarn bulunmasdr. bu balara kohezyon diyoruz. b- As: Bir miktar kumu ani ekilde bir yere boalttmzda ne olur? Bu soruya cevap verecek olursak. Cevabmz elbette kum kayacaktr olacaktr. Peki nasl kayacaktr. Kumun kayma as bize yaklak olarak kumun yatay itkisini verecek olan asn verecektir.

22

Yatay itkiye etki eden iki deer vardr bunlar c (kohezyon) ve deerleridir. Bu deerler laboratuarda yaplacak deneyler sonucunda rahatlkla bulunabilir.

ncelikle efektif gerilmeye bal basn diyagramn izelim

SP h

Psp = dsp * h Grld zere basn derinlikle deitiinden gen bir basn diyagram elde etmi olduk. Yatay itkide efektif gerilmeye bal olarak deieceinden efektif gerilmenin basn diyagram da ayn ekilde gen olacaktr. gen basn diyagramnda ise kuvvet bilekesi genin tabannda 1 / 3 * h kadar ykseklikte (genin arlk merkezinde) etki eder. ekli tekrar yatay itkiye gre izersek. Bulacamz formller.

SP h Fbileke

Psp(yatay) = dsp * h * Ka

23

Fsp = ( 1 / 2 ) * dsp * Ka * h

c-Ka (aktif basn katsays): Zeminlerin efektif gerilmelerinin yatay gerilmeye evrilmesinde kullanlan bir katsay olarak tariflenebilir. Aktif basn katsaysnn bulunmasnda deiik yntemler mevcuttur. Ancak biz burada bu yntemlerden en pratik ve aklda kalc olan olan Rankin Teoremine Gre Aktif Basn Katsays yntemini kullanacaz. Ka = Tan( 45 - / 2 ) Formlnden aktif basn katsaysn bulabiliriz. d-Kp (pasif basn katsays): Eer zemini biz itersek zemin bize Newtonun Etki = Tepki prensibine bir tepki verecektir. Bu tepkiyi hesap etmek istersek tekrar Rankin Teoremine bavururuz. Kp = Tan( 45 + / 2 ) Formlnden de pasif basn katsaysn bulabiliriz. Ne zaman aktif, ne zaman pasif basn katsaysn kullanacaz sorusuna gelince ise; eer zemininin kendi doal itkisini tutmak istersek aktif basn katsaynn kullanmamz gerekmektedir. Fakat zemini yatay ynde itmek istiyorsak o zaman pasif basn katsaysn kullanmamz gerekir. e- Zeminlerinde Yatay tki: SP Fbileke h

24

Psp(yatay) = dsp * h * Ka Fsp = ( 1 / 2 ) * dsp * Ka * h Formllerini kullanabiliriz. f-Killerde Yatay tki: Eer kil bir bakir kil ise zemin sadece bir c zeminidir. c zeminlerinde efektif gerilme derinlikle deimez ve srekli sabit kalr.

CH h c Fbileke

Psp(yatay) = c Fsp = c Formllerini kullanabiliriz. Eer kil ar konsolide bir kil ise bu sefer zemin bir c zeminidir. Bu duurmda ise;

CL h c Fbileke

Psp(yatay) = c + dsp * h * Ka

25

Fsp = c + ( 1 / 2 ) * dsp * Ka * h Formllerini kullanabiliriz.

9-TEMELLER: Burada anlatlacak olan konu mhendisler arasnda daha ok zemin emniyet gerilmesi olarak bilinmektedir. Fakat unutulmamaldr ki zeminlerin tama gc yoktur. Temellerin tama gc vardr. Bu yzden zemin emniyet gerilmesi kavram yerine daha ok temel tama gc denmesi daha yerinde olacaktr. nk temel.n tama gc temelin ekline temeli gmdnz derinlie hatta temelin alt yzeyinin przllne gre dahi deimektedir. Yani temel tama gcnde zemin faktrlerinin nemi ne kadar bykse ayn ekilde temel faktrlerinin de nemi o derece byktr. a-Yzeysel Temeller Temel tama gc hesabnda bir ok metot mevcuttur. Fakat biz burada Karl Von Terzaghi nin yapm olduu temel tama gc bantsndan yararlanacaz. qd = K1 * c * Nc + Df * Nq + K2 * B * N K1 = ekil katsays c = Kohezyon Nc = Katsay (tablodan alnacaktr) Df = Temel gmme derinlii Nq = Katsay (tablodan alnacaktr) K2 = ekil katsays B = Temel genilii N = Katsay (tablodan alnacaktr) Formlde ki K1 = 1 K2 = 0,5 diyerek forml basitletirirsek forml; qd = c * Nc + Df * Nq + 0,5 * B * N

26

eklini alr.

Nc, Nq ve N deerlerini aadaki tablodan yaklak olarak alabiliriz. Nc, Nq ve N Yaklak Deerleri in Tablo:

YAKLAIK DEER Nc Nq N

=0 5,7 1 0

= 10 9 2,8 1,2

= 20 12 7,6 2,4

= 30 37 23 4,9

= 40 90 70 50

b-Kazk Temeller: Kazk temel hesaplarnda iki kazn iki kuvveti vardr bunlar kazk u direnci qu ve kazn evresel srtnmesinden doan kazk srtnme kuvveti qs tir. Buradan yola kp denklemi oluturursak: Qd + W = qu + qs Forml elde edilecektir. Bu forml de; W = Kazn kendi arl dr. Kazn u direncini bulmak iin ihtiya duyacamz forml; qu = L * A * Nq * d Bu forml de; L = Kazn zemin ierisindeki boyu A = Kazn en kesit alan

27

Nq = Tablodan alnacak deer d = Zeminin zktlesi

Kazn srtnme direnci ise kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlere gre deiim gstermektedir. Kohezyonsuz durumda kazk srtnme direnci; qs = 0,25 * P * L * d * tan ( 2 * / 3 ) Bu forml de; P = Kazk evre uzunluu L = Kazn Zemin ierisindeki boyu d = Zeminin zktlesi Kohezyonlu durum iin srtnme direnci; qs = P * L * ( c / 2 )

c zeminleri iin ise; qs = 0,25 * P * L * d * tan ( 2 * / 3 ) + P * L * ( c / 2 )

Olmaktadr. Nq deerleri yukardaki tablodan alnacaktr.

28

10- KAZILAR: naat Mhendisliindeki temel uygulamalardan bir tanesi kazdr. Hemen hemen btn imalatlarda kaz yaplmaktadr. Hatta kazlar baz imalatlarn maliyet olarak yksek bir ksmn tekil eder. rnek olarak barajlarda gvde altndaki Cut-Off kazs ok yksek miktarda bir kazdr. Su yaplarnda genelde alvyon tabakada alld iin kritik yaplarda alvyon tabakasnn tamamen kaldrlmas gerekebilir. Bu da ok yksek kaz karmaktadr. Kaz imalatlarn da dikkat ekilecek bir hususta kaz klaslardr. Kaz Klas: Kaz klasn ksaca kazlacak zeminin cins ve oranlardr eklinde tanmlayabiliriz. Kaz iin DS, TCK, Bayndrlk vb kurulularn ayr pozlar vardr. Biz burada genel bir snflandrma yapmaya alacaz. Kazlacak Zeminin Cinsi: Kazlacak zemin cinsleri kaz zorluu bakmndan 6 snfa ayrlr. a-Toprak Zeminler: Bel krei veya krekle kazlabilen gevek toprak, bitkisel toprak, gevek kum ve benzeri zeminlerdir. b-Ksklk Zeminler: Kazmann sivri ucu ile kazlabilen ierisinde el ile atlabilen 0,100 m3 ile 0,400 m3 aras blok talar bulunabilen kaz glnden dolay amur ve benzeri zeminlerdir. c-Yumuak Kaya Zeminler: Krc tabanca veya patlayc madde kullanlarak kazlabilen ierisinde 0,400m3 ten byk blok talar bulunabilen zeminlerdir. d-Sert Kaya Zeminler: Patlayc madde kullanlarak kazlabilen krc tabanca ile sklebilen tabaka halindeki zeminlerdir. e-ok Sert Kaya Zeminler: Patlayc madde kullanlarak kazlabilen btn halindeki kaya zeminlerdir.

29

f-Batak Balk Zeminler: Su muhtevas yksek ve suyu kolay brakmayan yapkan nitelikteki zeminlerdir.

11- DOLGULAR: naat mhendisliinde yaplacak olan yaplar genellikle doal araziye yaplr. Doal arazinin toporafik yaps ise bizim istediimiz standartlara uygun deildir. Bu sebeple inaat mhendisliinde yaplacak bir imalat da dolgudur. Dolgular yardmc imalatlar olabildii gibi kendileri bal bana da imalat olabilirler. Yaplan bir dolgunun kalitesi bizim istediimiz kriterleri ne kadar salayp salamadyla llr. Yaplacak olan dolgudan ne istendiini bilip ona gre dolgunun yaplaca zemin cinsi yaplacak art uygulamalar belirlenmelidir. rnek olarak bir baraj gvdesinde yaplacak dolgudan geirimsizlik beklenecei iin permeabilitesi dk zeminlerden dolgu yaplmaldr. Ayn zamanda da gvde stabilitesinin salanmas iin kohezyon ok nemlidir. in zelliine gre dolgulardan beklenebilecek zellikleri ksaca sayarsak. Stabilite, geirimsizlik, srtnme katsays, suya ve dona kar dayankllk, vb. rnek olarak bir yolun katmanlarn inceleyelim.

STABLZE NCE TANEL AKIL R TANEL AKIL KL DOLGU

Bir baraj gvdesinin ksmlarn inceleyelim.

30

YARI GERML MALZEME

GERMSZ MALZEME

YARI GERML MALZEME

imdi de zemin cinsleri ve kullanlacak dolgu yerlerini ksaca zetleyelim. a- akl(Krmata): ri taneli bir malzeme olan akl yksek yklere srklenmeye kar dayankldr. Bu sebeple yke maruz kalan dolgularda kullanlabilir. Boluk oran ok yksek olduu iin geirimli bir malzemedir. Dolgu olarak kullanlabilecei alanlar; yol alt temelleri, barajlarda filtre, temel altlarnda donatnn korozyonunu nlemek amacyla izolasyonu salamak iin vb. b- Kum: akla gre daha ince taneli olan kum da yksek yklere kar dayankldr. nce taneli olmasnn yan sra konsolide olmad iin yklere kar dayankldr. Boluk oran yksek bir malzeme olduundan geirimli bir malzemedir. Kumda akl kadar yksek ykler altnda kullanlabilir. Fakat burada nemli bir ayrnt kum taneleri akl tanelerine gre ok kk olduundan srklenmeye bozulmaya kar dayankl deildir. D etkilere kar kum daha abuk bozulur. Dolgu olarak kullanlabilecei alanlar; filtre malzemesi, yer altnda kalan hassas yaplara yastk dolgu, vb. c- Kil: Kil ince taneli ve kohezyonu yksek bir malzemedir. Permeabilitesi ok dk olduundan geirimsiz bir tabaka elde edilebilir. Fakat kil dolgularda akl ve kumdan farkl olarak sulama ve sktrma gerekmektedir. Aksi halde kil dolgu yaplamaz. rnek olarak kilin bnyesinde olan geirimsizlik zelliini elde edebilmeniz iin kili yeterli derecede sulamal ve sktrmalsnz. Kil iin kumdan ve akldan farkl olarak unu syleyebiliriz. Dier malzemelerin zellikleri doutan vardr. Fakat kil zelliklerini sonradan kazanr. Dolgu olarak kullanlabilecei alanlar; baraj gvdesi, kanal banketi, zemin tesviyesi, vb.

d- Stabilize: Stabilize malzemeyi ksaca uygun granlometri de kum, akl, az miktarda kil karm olarak tanmlayabiliriz. Stabilizenin en nemli zellii suya kar dayankl olmasdr. Dolgu olarak kullanlabilecei alanlar; yol st kaplamalarnda asfalt altnda, asfalt kaplamaya ucuz bir alternatif vb.

31

KAYNAKA: 1-Geoteknik Bilgisi 1 Zeminler ve Mekanii SA Yaynlar A. NALP 2-naat Mhendisliinde Zemin Mekanii alayan Kitabevi P. L. CAPPER- W. F. CASSIE Ceviri F. KP V.KUMBASAR

32

YAZAR: 1982 stanbul doumlu olan yazar 1999 Eyp Lisesi Mezunu olup 2003 ylnda Sakarya niversitesi Mhendislik Fakltesi naat Mhendislii Blmnden Mezun olup stanbul da eitli irketlerde kontrollk hizmeti verdikten sonra 2004-2005 yllar arasnda askerlik grevini yapmtr. u anda Devlet Su leri XI. Blge Mdrl 114. ube Mdrlnde grev yapmaktadr.

33