Geleneksel Sanatlar Szl

bd: Eskiden kullanlan ktlardan birinin addr. Hint bdsi de denilirdi. Hindistan'da Devletbd ehrinde yapld iin bu ad almtr. Sarmtrak renkli, gzel ve parlak bir kttr. Kur'an ve murakkalarda kullanlrd. Dut aac elyafndan yaplan bu ktlarn bir zamanlar Avrupa taklitleri grlmtr; (Frenk bdsi). Acem kstei: Eski yazmalarda kitap dikildikten sonra, dibinde ve i tarafndan, bir ksm kitaba, bir ksm da cilde gelmek zere yaptrlan, ince tra edilmi deri paras. Bu ekilde yaplan ciltler ok salam olurdu. Acem sanatkr: Trkiye'ye dardan gelen sanatkrlara denirdi. Arap olmayan anlamna gelirse de bizde douda bulunan milletlere Acem denmitir. Bunlara Asya Trkleri de dahildir. Bu deyi bugn yalnz ranllar iin kullanlr. . dilh: Eskiden kullanlan ktlardan birinin ad. H. XI. (M. XVII.) yzyl balarnda kullanlmtr. Aa: Tezhipte kullanlan ssleme motiflerindendir. Servi, hurma, hayat aac, meyveli, ya da iekli aalar tezhip unsuru olarak kullanlmtr. Ahar: Niasta, yumurta ak, niadr, kitre, zamk- Arabi, stbe, beyaz ap, balk tutkal, un, hatmi iei, taze gl yapra, pirin gibi maddelerden, yaplan ve ham ktlarn terbiyesinde kullanlan sv. Bu maddeler tek tek veya kark olarak kullanlr. Kt iki ekilde aharlanr : 1- Ahar yaplacak madde scak suda eritilir, kvamnca kartrlp kt buna daldrlr. 2- Snger veya pamukla ahar kdn stne srlp kurutulur. Bir kat ahar srlmse tek aharl; iki veya daha fazla srlmse ift aharl denir, buna ksaltlarak iftli de denilmitir. Ahar kda iki defadan fazla srlmemelidir, aksi hlde zamanla atlar. Ayrca kda ahar srldkten sonra, bir hafta gemeden ktlar mhrelemek lzmdr. Yazlarn eitlerine gre aharn cinsi deiir. Yalnz bir tarafna yaz yazlacak ktlara (levha) kaln ahar; kitap yapraklarnn iki tarafna ince ahar yaplrd. Kdn cinsine gre birka kat srld de olurdu. Mek ktlarna kolaylk olsun diye kaln ahar srlmtr. har ve mhrelenmi ktlar, zamana, rutubet, kf ve kitap kurtlarna kar daha dayankldr. Eskiden en gzel aharlar stanbul'da yaplmtr. Beyazt semtinde, eski Asker Tbbiye karsnda aharlanm, mhrelenmi ktlarn satld eski kitaplarda kaytldr. Ayrca hattatlarn kendi ktlarn aharladklar da bilinmektedir. Aharlanm kt mrekkebi emmedii iin, yanl yazldnda slatarak silmek mmkndr. Hattatlar ellerini tkrkleyerek veya yalayarak yanllarn dzelttiklerinden mrekkep yalamak deyimi ortaya kmtr. Ahenin kalem: Demir kalem. Ak deri: Eskiden kt yerine kullanlan ve zerine yaz yazlan derilere verilen ad. Koyun ve kei derileri kuruduktan sonra kaznr. zerine sert ta ile srtlmek suretiyle, przleri giderilerek, yaz yazmaya hazr hle getirilirdi. Papirs denilen yapraklardan daha dayankl idi. Uzun mddet kalmas istenilen kitaplar bu deri zerine yazlmtr. Tire ad da verilir. Avrupallar, daha ok Bergama'da yapld iin, Pergament (Parmen) derler. Akkse: Yazma eserlerde, vassale gibi ekleme biiminde olmayp, bir kdn kenar ve orta ksmlarnn ayr renklerde boyanmasna ve bu ekildeki kenar baka, ortas baka renkli kitaplara verilen ad. klm: Kalemler: Bk. Kalem. Eskiler, alt daha sonra yedi ve en sonunda on iki trl yaz olduunu kabul ediyorlard. Bunlarn hepsine birden aklm deniyordu. Aklm- Sitte: Trkesi alt kalem Farsas e kalem. Rika,

muhakkak, sls, reyhan, nesih, tevk yazlarna toplu olarak verilen ad. Alikurna: Eskiden ve zellikle sls yaz iin kullanlan ktlardan birinin ad. talya'da Livorno'da yaplan bu ktta (A. Ligorna) kelimesi, souk damga ile vurulduunda Alikurna eklinde yazlmtr. Battal ve evsat olarak iki boyu vardr. Battal byk, evsat ise eser-i cedid, kadard. Katl olanlarna ifte ali, renkli olanlarna ise Alikurna boyals denirdi. Ahar, bu ktlara da uygulanrd. Alikurna boyals: Bk. Alikurna. Alt blm: Fasl. Yazmalarda blm iinde yer alan kk ayrmlardan her biri. Alt kalem: Bk. Aklm- sitte. Altn cetvel: Yazma sayfalarnda metin evresine izilen altna cetveldir. Bunlara siyah tahrir ekilir. Altn taba: Altn ezmee mahsus tabaklara denir. Byk ldedirler.Merteban tabaklar bu ie uygundur. Ayrca, bunlardan ufak ve atee dayankl kaplarn iine konan kk tabaklara da altn taba denir Altn tozu: ounlukla fermanlarda kullanlan, altn tozundan yaplm rha verilen ad. Ayrca bk. Rh. Altn varak: nce tireler arasnda ekile do ve dve inceltilen altn levha lara verilen ad. iyi bir altn varak elde etmek iin yaklak on bin eki darbesi gereklidir. Yaptrma levha hlinde tezhip de kullanlrd; Ciltlerde ise, meinin stne yumurta ak srldkten sonra altn varak yaptrlr, bunun zerine istenilen yaz ile hazrlanan stlm kalp baslmak suretiyle ekil verilirdi. Altn yaldz: Trk kitap kaplarnda genellikle btn yzeyi kaplamaz. Ya tezyin edilen ksmlar zerindeki kabartma sslere, sar ve yeil olmak zere iki renk yaldz srlr; veya kabartmalar deri renginde braklp zemin yaldzlanr. Yaldz suyu yapmak iin parmak ucu ile bir varak alnarak ukurca bir tabakta zamk- Arab ve mumsuz balla birlikte ezilir, nce donuk amur rengi olan altn mahll, ezme sonucunda alr ve altn rengini alr. Bundan sonra tabaa yarya kadar filtre olmu su doldurulur, altnn zamk erir ve toz hlinde altn taban dibine ker. Su boaltlr. Mzehhip, dipteki altn tozlarn jelatinli su ile ezerek fra ile alp iler. Szlen suda kalan yaldzdan zerefan kt yapmakta yararlanlr. Altlk: Hattatlarn, yaz yazarken ktlarn zerine koyduklar destek. Birok kt st ste konur, alt ve stne tra edilmi mein, renkli kt veya ebru yaptrlarak altlk elde edilirdi. Yumuak ve snger kdna benzeyen ara ktlar yaptrlmaz, drt ucundan tra edilerek hepsi birden meinle tutturulurdu. Ara ktlar 4-5 mm kalnlkta olana kadar st ste konmaldr. st ortas iekli veya manzaral olan altlklar da vardr. Bunlar zamann mehur mcellit, mzehhip ve ressamlarna yaptrlrd. Mehur mcellitler altlklarna imza da koyarlard. Edirne ii bir altlkta 1138 H./1769 M. tarihiyle Mehmed Vehbi imzas grlmtr. Ayrca, Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver'in notlarnda, yazarken kt kaymasn ve el kd kirletmesin diye ste katlanan bir ksm da bulunan aldklar olduu belirtilmitir. Alttan ayrma emse: Klsik ciltlerdeki, emse trlerinden birinin ad. Motifin zemini altnla doldurulmu, motifler kabartma eklinde stte ve deri renginde braklmtr. Ayrca bk. emse. Ara ssler: Sayfalarn metin aralarndaki boluklarna yaplan ssler. Arabesk: Bk. Girift. Aki: Altnn varak hline getirilmesi ileminde kullanlan kuzu derilerinin kireten karldktan sonra etten ayrlan tarafnn zerinden yalan ve fazlalklar almak iin yararlanlan iki kulplu ban ad. Bu ekilde hazrlanan derilerden tire ile zar yaplrd. Atlama iraze: Formaya dikilmeyerek yalnz yaptrlm olan iraze. Bunlar ss niteliinde olup, formaya dikilen iraze kadar salam olmadndan makbul deildi. Atlas iei: Bk. Sadberk. Avadanlk: Hattatlarla ktiplerin yaz iin kullandklar aralar. Kalem, hokka, kalemtra, altlk, makta v.b. .Abadanlk kelimesinden alnmtr; Ayak: Yazmalarda sayfa srasn belirtmek amacyla, bir sonraki sayfann ilk harf veya kelimesi, bir nceki sayfann alt kesine yazlmtr. Bu yazya ayak ad

verilir. oban, murakb, mir, mr, mre veya payende de denilir. Ayrca reddade (geri dndren), mahide (gzc), ta'kibe (izleyen) ve garip kelimelerinin de bu anlamda kullanld olmutur. Ayrma rm: Bk. Rm. Ayrma emse: Ya ekiller ya da zemin altn ile doldurulmak suretiyle yaplan emselere verilen ad. Yapl ekline gre alttan ayrma emse veyastten ayrma emse adn alr. Aynal yaz: Arap harfleriyle karlkl yazlan yazlar. Harfler veya kelime yazldktan sonra simetrii de yazdrd. ifte vav, ifte hu, aynal Muhammed yazlar buna rnektir. Msenn yaz veya ift yaz da denir..

Bab: Fasl, bolm. Yazmalarn iindeki byk blmlerden her biri. Badat kd: Bir zamanlar Badat'ta yaplm ktlara verilen ad. 656'da Moollarn istils zerine, ktlk Tebriz, am ve Msr taraflarna gmtr. Balk tutkal: Morina balnn damandan yaplan yaptrc madde. Ahar yapmnda kullanlrd. Daha sonra bu maddenin yerine jelatin kullanlmtr. Niasta aharnn zerine balk tutkal ekildiinde, ktlar rutubetli bir yerde kaldklarnda yapabilirler. Bask kalb: Kitap kaplarna kabartmal ssler basmakta kullanlan kalp. Ba: Ayn (?), mim (?) gibi eski harflerin satrn stnde kalan ba taraf. Balk: 1-Yazmalarda ilk sayfann st bana yaplan sslemeli levhalara verilen isim. Metin sayfann ortasndan, bazan da te birinden balar, stne besmele veya uygun bir deyile ssleme yaplr, buna balk veyaserlevha denirdi. 2- Yazmalarda ve eski basma kitaplarda kitap ad. Battal: Bk. Battal kt. Battal ebru: Belirli bir ekli olmayan ebrulara verilen ad. Battal ad verilen byk boy ktlarla yapld iin bu ad almtr. Battal kt: Byk kesimde ktlar hakknda kullanlan ad. Yalnzca battal da denir. Bedah lcivert: Tezhipte kullanlan koyu lcivert boyann ad. Solmayan bu boya Bedahan'dan geldii iin bu ad almtr.. Bellut (bulut) eceri: Palamut aac. Kl bir eit ahar yapmnda kullanlr. Berk: Tezhipte kullanlan yaprak ekilleri. Berk, Farsa yaprak demektir. l yaprak motiflerine seberk, belisine penberk, uzunca ve kenarlar trtll olanlarna berk-i tri denilir. Berk-i halkr: Halkr ilerindeki yaprak motiflerine denir. Berk-i tr: Itr yaprana benzeyen ssleme motifi. Besmele oku: Besmele'deki sin harfinin ekiliinden hasl olan uzun izgiye verilen addr. Be kollu yldz: Bk. Beli yldz. Beli yldz: Trk ssleme sanatnda kullanlan bir yldz eklidir. Be kollu yldz da denir. Mhr Sleyman denilen alt kollu yldz gibi beli yldz da tlsm olarak kullanlmtr. Tabanlar olmayan genin birbirine gemesinden meydana gelen bu eklin 3 ve 5 gibi mistik zellii olan saylarla, gz eklini ifade eden gen ve nazara kar kullanlan pene ile ilgisi vardr. Beyaprak: Bk. Penberk. Beyaza ekme: Eski ekli tebyiz. Yazma eser msveddesini temize ekme. Beyaz: Uzunluuna alan yazma kitaplara verilen ad. Beyaz kelimesini daha ok ranllar kullanm, Trkler bu eit kitaplara Sr dili demilerdir. Beyza-i tura: Bk. Beyze. . Beyze: Bk. Tura. Bezeme: ounlukla yazma, bazen de basma kitaplarda grlen tezhip, minyatr v.b. ssleme. Bezeme yazlar: Ana bir tip olmayp, merak ve deiiklik istei sonucudur. Bezeme yazlarnn ifte yazlar,

turalar, eya, bitki, hayvan, yap biiminde ve resimli yazlar gibi ok eitli ekilleri vardr. Bezir isi mrekkep: Ketentohumu yann yaklmas suretiyle meydana gelen isten yaplan mrekkebin adyd. i srl anaktaki bezirya, zerine fitil konulmak suretiyle yaklr; stne de is toplamak iin ii srl bir kapak aslrd. Ya bitene kadar yandktan sonra kapakta biriken is, tavuk ty ile baka bir kaba alnr, daha sonra iine belirli lde zamkl su doldurulmu mermer byk bir havana boaltlrd. Burada havaneliyle vurularak kartrlr, bu i iki ay srerdi. yi mrekkep ancak ayda imal edilebilirdi. Koyu siyah, akc, solmayan bir mrekkepti. Bu mrekkebe hattatlar biraz maz atarlar, bylece solmaz ve rutubetten etkilenmezdi. Bk: Eski mcellitlerin mein tra etmek iin kullandklar balta eklinde let. Billur mhre: Camdan yaplan mhre. Kaz yumurtas biim ve byklnde olup, kt cillamakta kullandrd.Ayrca bk. Mhre. Bnukat: Ebced hesabnda noktasz harf; harflerin noktalarm koymadan yazlan yaz, Bk. Mhmel. Bitkisel motifler: Tezhip sanatnda kullanlan motiflerdir. eitleri: iekler: hata (stilize), realist iek motifleri (vazolu-vazosuz), minyatrdeki iekler. Yapraklar: seberk, penberk, sadberk... Aalar: yaprakl veya meyveli aalar, hayat aac, servi Bitme iareti: Bk. Temme, Temmet. Boum: Kam kalemlerin ortalarna tesadf eden, kapal ve hafif kntl ksmlarna verilen ad. iki boumlu, boumlu... Bordr: Klsik ciltlerde, kapan d kenarn evreleyen ksma denir. Yerine gre pervaz, ulama, kenar suyu gibi isimler alr. Bordr zerine yuvarlak veya beyz ekilde paralar konmu ise bunlara kartu pafta denir. Dendanl, kitabeli bordrler vardr. Boynuz glf: Kalemtra ve benzeri baklar iin boynuzdan yaplan klflara denir. Boynuz scak suda yumuatlarak levha hline getirilip sonra klf yaplrd. Boyun: Arap harflerinin bklme yerlerine verilen ad. Bcek mhre: Bk. Mhre. Blk- Rumiyan: Memleketimizin yerli sanatkrlar toplu hlde alr ve zevkimizi dardan gelecek etkilere kar korumak isterlerdi. Bir araya toplandklarnda onlara Anadolulular bl anlamna Blk- Rumiyan denirdi. Bk.- Acem sanatkr. Blm: Yazma eserlerin kendi iinde blnebildii byk ayrmlardan her biri, bab. Buketli emse: Bir kaideden, bir sap zerinde tek merkezden kartlarak, tabiatta olduu gibi, dallarn ortasna veya ucuna kkl bykl iekler oturtularak emse hlinde toplanmtr. Bazen bu dallar bir vazonun iinden kartlmtr. Buketli, emseler oyma eklinde veya kzdrlm kalpla deri zerine yaplm, kap zerindekiler zellikle elle ilenmilerdir. Bulut: XV. ve XVII. yzylda yaygn olarak kullanlan tezhip motiflerindendir. Stilize edilmi ve kvrmlarla uzatlm bir bulut izlenimi verir. Yardmc motif olarak kullanlr ve sslemeyi doldururlar. Bazen da desenin k noktasn simgeleyen zemin olarak kullanlmtr. in bulutu da denilmitir. Cam mhre: Bk. Mhre. Cava kalemi: Cava'da yetien bir bitkiden yaplan bu kalem abanoz gibi sert ve ii doludur. Hac Hattat Efendi Cava kalemi amtr : Yaz kalemi Hereke kalemi, Secavent kalemi Hattatlar ince izgi izmek ve kk yazlan yazmak iin bu kalemi kullanrlard. Pirin zerine yazlan ibls sreleri, sancak Kur'anlar , bu kalemle yazdrd. Cav kalemi: Bk. Cava kalemi. Cedid: Bk. Eser-i cedit. Cedvel: Yazma kitaplarda ve levhalarda yazyla kenar ayrmak zere altnla ekilen izgilere verilen ad. Tek izgi veya biri kaln biri ince iki izgiden ibarettir. Krmz (lal) ve baka renkli cetvel de kullanlmtr. Jengrla yaplan tire renkli cetveller, jengr kd yiyerek sayfay yrtt iin, makbul deildir. Ayrca bk. Kuzulu cetvel. Cedvel ekmek: Yazmalarla, levhalarn sayfa kenarlarna izgi ekilmesine denir. Cetveli mzehhipler ekebildii gibi bu ii kendine meslek edinenler de vard, bunlara cedvelkedenirdi. Cedvel kalemi: Cedvel ekmee mahsus kalem, tirling. Cedvelke: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ve yaz levhalarnn etrafna yaldz veya mrekkeple izgiler ekerek onlar ereve iine alan sanatkr. Kalemke de denir. Celi: Hattn kaln nevileri hakknda kullanlan bir terimdir, zellikle byk levhalarda veya ta zerine yazlan kitabelerde kullanlmtr. Celi kalemi: Byk boydaki yazlar iin kullanlan kalemlere denir. Ya ok kaln kamtan veya her hattatn kalem ana gre, tahtadan yaplrd. ok byk yazlar iin bu tahtadan kalemin kat' boydan boya kesilir ve mrekkebin kolay akmasn salamak iin iine snger yerletirilirdi. Cel-nvis: Cel yazy gzel yazan sanat; byk yaz yazan. Cendere: Ciltlenecek kitap dikildikten sonra dibinin yaptrlmas iin mengene olarak kullanlan, tahtadan, iki ucu vidal letin ad.

Cenkr: Bk. Jengr. Ceyln derisi: zerine yaz yazlacak duruma getirilen ceyln derisi. Kttan nce kullanlmtr. Mze ve ktphanelerde kf yazyla ceyln derisi zerine yazlm Kur'an ve sreler bulunmaktadr. Ceyln kd: Bk. Ceyln derisi. Cilbend: Yazma kitap ciltlerinin muhafazas iin kullanlan kutu; iindeki bir kurdele ekilince kitap dar kar. Aynca yaz ve resim konulmak zere bir kenarndan bez ile yaptrlm iki mukavvadan ibaret kapaklara da cilbent ad verilir. Az tarafndan ve yanlarndan kk eritlerle balanr. Cilt: Trke'ye Arapa'dan geen bu kelime deri demektir. Yazl eserlerin korunmas amacyla yaplan kitap kaplar da ounlukla deriden yapld iin cilt adn almtr Cilt ara kapa: Ciltlenmi bir yaynda d kapak ile ara kapak arasnda bulunan yaprak. Cilt ara kapann n ve arka yznde yaz bulunmaz. Metni cilde balayan dayanld iki yapraktan biridir. Dier cildin i ksmna yaptrlr. Osmanl ciltiliinde en gzel ebru rnekleri cilt ara kapaklarnda grlr. Cilt kanad: Kitap kapa yerine kullanlan bir terimdir. Ciran: Ciltte kullanlan beyaz ceyln derisi. Cnk: Halk airlerinin dikdrtgen biiminde uzunlamasna ciltlenmi olan iir mecmualarna verilen addr. H. X. (M. XVI.) yzyln tannm kiilerinden, Bursa'y ikinci vatan seen ve yazlarn uzunlamasna defterlere yazan Dede Efendi, bu ismi mahlas olarak kullanm, kendisine Dede Cng denilmitir. Cz: Bir iki formadan ibaret kk kitaplara verilen ad. Kur'an'n ayrlm olduu 30 ksmn her birine cz denir. Genelde 20 sayfa bir cz saylr. Cz gl: Yazma Kur'an- Kerim'lerde czlerin balangcnda sayfa kenarna yaplan yuvarlak tezhip. Bk. Gl. Czlk: Cz tekil edecek byklkteki kda verilen ad; yirmi sayfadan meydana gelen forma. Bugn on alt sayfadan oluan forma, eskiden yirmi sayfa idi. aharkue: Harap olmu kitap kapaklarnn drt kesine geirilen mein eklere verilen ad. aharkue cilt: Kenarlar yaklak birer santim, eninde deri ile evrilmi, ortas ebru, kuma veya kt kapl cilt. II. Beyazt devrinde ciltlenmi kitaplar genellikle eharkue kuma kapldr. Bu kumalar ou zaman ufak karelidir. akmak mhre: Her iki tarafndan tutularak kullanlan, aatan yaplm merdane biimindeki mhre. Ellerin arasnda kalan ksmda aa oyulmu ve iine 4-5 cm eninde, 10-12 cm boyunda, 1-1.5 cm kalnlnda sert bir ta yerletirilmitir. Bu ta Sleymaniye ta, zebercet (yeim) veya akiktir. Ayrca Bk. Mhre. rdank: Bk. Talik. ark- felek: Merkezden evreye genileyerek alan erilerin oluturduu yuvarlak ssleme motifi. r-ke: Bk. aharkue. r-ke cilt: Bk. aharkue cilt. ehar-ke: Bk. aharkue. ekmek: harlanacak kdn, apl suyun iine batrlp karlma ilemine denir. engr battal: Eskiden kullanlan byk boy renkli kt. erbe: effaf kt, yal kt. evre kesmek: nce, dz bir levhann stne izilen izgilerden keserek ekilli paralar meydana getirmek. nce ktlar eitli ekillerde kesip oyarak elde edilen ekiller baka kda yaptrlarak ok gzel sslemeler yaplmtr. Buna kata, sonralar daoymadenilmitir. plak sath: Tezyinatta, zerinde ssleme bulunmayan ksmlara verilen ad. ifali: Bk. Tekali ift aharl: zerine iki veya daha ok ahar srlm kda iftharl denir. Buna ksaltlarak iftlide denilmitir. iftli: Bk. iftharl ift diki: ift dikile dikilen ciltli kitaplara verilen ad. ift kuzu: Bk. Kuzulu cetvel. ift pervaz: Bk. Pervaz, ift yaz: Bk. Aynal yaz. ifte aharl ebru: zerine nce niasta, sonra yumurta akyla ahar srlm ebrulu ktlara denir. ifte harl kt: ki yzne ahar srlm ktlara verilen ad. ifte ali: Alikurna kdnn katlanp ksaltlm olanlar. ifte vav: Eski yazlardaki vav (?) harfinin aynal (b. bk.) yazlmasyla meydana gelen ekil. Bu ve bunun gibi yazlara hatt- msenn da denilirdi. ifteku: Ku eklinde filigranl bir kdn ad. Venedik'te yaplan bu ktlara iftekulu Venedik kd da denirdi. har-ge: Bk. aharkue. ile tahrir: Hattatlar arasnda kurdele yerine kullanlan bir tabir. Tahrir, sayfann yaz kenarlarn evirmek zere drt tarafna ekilen izgiye denir.

in bulutu: Bk. Bulut in mrekkebi (siyah): Susam yandan elde edilmi is karas, jelatin, Borneo kfuru, misk kartrlarak yaplan drt ke ubuk eklinde bir eit kuru mrekkeptir. Gerektiinde su ile kk bir tabakta ezilerek kullanlr. intamani (intemani - intumani)): Bir ssleme motifi. Taman, inli ve Japonlar da Buda'nn semboldr. Biri stte ikisi altta inci tanesi ile imee benzeyen iki yatay ekilden ibarettir, inciler, bir noktada birbirine yaklaan, i ie daire motiflerinden oluurlar ve bazen yalnz olarak sslemede bulunurlar. Kaplan izgisi ve benei veya pars benei de denilmitir. Orta Asya'dan gelen bu motifi Trkler birok yerde hatt kumalarda kullanm iardr. oban: Bk. Ayak. Dakik: Buday deirmende tlrken havaya karan ve deirmenin duvarlarna ok ince zerreler hlinde yapan un. Bir eit ahar yapmnda niasta yerine kullanlrd. Dal: Tezhip motifi. Levhalarn kelerine yaplan iek demetine verilen ad. Dalgalanma: Tezhip de ve resimde dalga gibi eri izgiler meydana geldiinde verilen ad, Damar mhresi: Bk. Mhre. Dar'l-ktp: Ktphane, kitaplk. Defe: Yz adetlik altn varak paketi. Deffe: Kitap cildinin iki kapandan her biri. Deffeteyn: Bir kitap kab gibi ortasndan menteeli ve alp kapanr iki kanat eklinde ift sayfalara verilen ad. zerlerine din ve sembolik resimler yaplr, bazlar byk kitaplara kap olarak kullanlrd. Fildiinden olanlar da vardr. Sanatkrlar arasnda deffeteyn, dorudan doruya kitap cildine denir. Defne dal: Ssleme motifi. Defne aacnn yapraklarna benzer. Defter: Eskiden cilt yerine kullanlan bir terim. Birok kdn birbirine bal olarak bulunduu mecmua demektir. Dendan: 1- Farsa'da di demektir. Eski yazda sin harfinin dilerine ve yazda buna benzer bir, iki ve harfin yan yana gelmesiyle meydana gelen dilere verilen isim, 2- Tezhip terimi olarak, balklarda, giri k ve dn yerlerinde, kendine mahsus yaplan ve die benzeyen ekillere de dendan ad verilir. Deri : Eski Trk ciltleri genellikle deridendir. Bu i iin, zerine kabartma bezemeler ilemeye en uygun olan ve mein denilen koyun, derisi, sahtiyandenilen kei derisi ve rak ad verilen ceylan derisi kullanlmtr. Bu derilerin eitli ksmlarna u isimler verilir : Hayvann ba tarafna gelen deri ksmna kafa, batan kuyrua kadar olan ksma srt., kenara gelen ksma etek denir. Derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere de okradenilir. Deri ciltler: Deri zerine kalpla kabartma, gmme veya elle yaplan, izme, oyma teknikleri ile hazrlanan cildi erdir. Deri kapl: zerine deri veya ak deri kaplanm kitaplar hakknda kullanlr. Deri tralamak: Ciltilikte kullanlan derinin, tra ba ile istenildii kadar inceltilmesi ilemine denir. Derkenar: Yazma kitaplarda, sayfa kenarndaki beyit veya yazlar. Deste: Tezhip terimi olarak, on yaprak altn varaktan ibaret pakete denir. Destesenk: Ezme ileminde kullanlan, billur veya mermerden yaplm let. Somaki, porselen ve dier sert talardan da yaplr ve zellikle tezhipte kullanlan boyalar ezmekte kullanlrd. Destezenk: Bk. Destesenk. Destisenk: Bk. Destesenk. Deti: Eski bir yaz eidi. Devat: Hokka ve kalem mahfazas iini ayn zamanda gren divit'in.Arapa ismi. Trke'de divit olarak isimlemitir. Bk. Divit. Devletbd: pekten yaplan ktlarn bir eidi. Buna bd de denir. Hindistan'n Devlet-bd ehrinde yapldndan bu ad almtr. Devrim Erakaln: Ahap yontma sanatmzdr.. D pervaz: Levhalarn d tarafna veya boya ile ekilen pervaza verilen ad. Dimik: am (Dimek)'da yaplan ve eskiden kullanlan dk kaliteli ktlardan birinin ad. l'ye gre, zamannda kullanlan ktlarn en disi idi. Dii oyma: Bk. Kat' Dip: Bk. Srt. Dip kstei: irazeler rldkten sonra kitabn srtna yaptrlan ince mein. irazeler de buna yapr ve dikilerle kolonlar bu deri altnda yapm olarak kalr. Modern ciltlerde bu deri yerine bez veya kt yaptrlmaktadr. Bu ie dip tutmak denir. Dip ta: Altn varaklarn stnde altn dvdkleri mermer ta. Dip tutmak: iraze rldkten sonra, kitabn srtna deri, bez veya kt yaptrmak. Bk. Dip kstei. Divni: Trklere zg, hareketli ve girift bir yazdr. Bu yazda harf ve kelimeler birbirine kaynamtr,

birbirlerine ulaa ulaa gider, sona yaklanca ykselmee balar. Bu hat, ferman, berat ve menur yazmak iin kullanlmtr. Divni celisi: Asl divanden daha gelimi ve teferruatldr. Divni krmas: Divan le rik'ann birlemesinden meydana gelen bir yaz eididir. Divit: Asl devat'tr. "Devat" kelimesi Trke'de divit olarak isimlemitir. Kalemleri koyacak bir kutu yannda kapakl hokkasyla, beldeki kuaa aprazlamasna sokularak tanan ufak bir yaz takmdr. Divitor: Bk. Milhez. Dolama dal: Tezhipte, helezon eklinde kvrlm dal ve yapraklardan meydana gelen sslemenin birbiri iine den yuvarlak ksmlarna verilen addr. Dnbaba: Sslemede kullanlan bir iek biiminin addr. Turna gagas dadenilir. Dvme altn: Yaprak (varak) hlinde altn. Dudak: Sayfalarn n kenarlarnn bozulmamas iin sertbn iki yannda alt kapak ve mklep boyunca braklan fazlala denir. Dde: Mrekkep yapmnda kullanlan is. Halis bezirya birka tane toprak anaa doldurulup rzgrsz yerde topraa az hizasna kadar gmlr, sere parma kadar fitil ile yaklp stlerine baka anaklar kapanr. Bir miktar sonra ku kanad ile stteki anak bir kda syrlr. Ekmek hamuru iinde piirilip mrekkep yaplacak hle gelir. Durak: Mzehhep ieklere verilen ad. Bunlar kitap sslemesinde genellikle yetlerin sz balarna veya sonlarna konulduu iin bu ad almlardr. Vakfede denir. Dz levha: Bk. Kubbe levha. Ebru: Su yzeyindeki toz boyalara kt tatbik olunarak yaplan boyama sanatdr. Devam >> Ebru fras: Bir aa dalna at kl taklarak zel olarak hazrlanr. Ortas bo braklmtr. Ebrulu kt: zerine boya ile somakiye benzer damarlar yaplm kda verilen ad. Eskiden bu ktlar kitap ve defterlere kap olarak geirilirdi. Ecza-i erife: Kur'an, sureler, en'amlar, evrad gibi varak hlinde yazma czlere verilen ad. Amme, Tebareke, Kad-seme, Vez-zariyat surelerine de ecza-i erife denilir.. Edirne krmzs: Al renk yerine kullanlan bir deyimdir. Trk krmzs da denir. Edirnekr: Edirne'de yaplan lake ciltlere verilen ad. Bu ciltlerin zerinde renkli nak ye resimler vardr, naklarn zerine vernik ekilmitir. Lake verugands denir. Ehl-i hiref: Hiref, hirfet kelimesinin oulu olup, sanatlar, meslekler anlamna gelir. Sanat erbabnn toplu olarak isimlerinden ve cretlerinden bahseden kaytlarda rastlanan ehl-i hiref deyimi de sanat ehli, sanatkr anlamndadr. Ejder motifi: Eski Trk nak-resimlerinde, minyatrlerde grlen bir motif. Bereketli yamurlar yadran veya frtnalar koparan bir kudret saylan ejder, bulut eklinde tasvir edilmitir. Bir ylan ekli verilen bir bulutun baz yerlerine kk kvrml kuyruklar, eklenerek imek resmedilmitir. El ta: Ebru yapmnda kullanlacak boyalan ezmee yarayan ta. El yazmas: Elle yazlan kitaplara verilen ad. Gerek mellif gerekse mstensih tarafndan elle yazlm kitap. Daha ok "yazma eser" ve "yazma" eklinde kullanlmtr. Elif: Arap alfabesinin birinci harfi olan elif, ayrca turann drt blmnden birisidir. Turada dik olarak yukarya doru ekilen paralel izgiye elif veya tudenir. Elvan kt: Renkli kt. Elvan, renk anlamna gelen levn kelimesinin ouludur. Yazya ok nem veren Trkler elvan bilir, al, yeil, pembe, mavi, siyah, renk yermek iin, bitkilerden yaplma boyalar kullanrlard. En'am: En'am sresiyle, dier baz nemli Kur'an- Kerim surelerini ieren kitapa verilen ad. En'am- erif de denir. Bunlar gzel bir yaz ile yazdrlp, tezhiplenerek iyi bir cilt yaptrlrd. Erkam divniye: Bk. Siyakat. Erkek oyma: Bk. Kat' Eser-i cedid: Eski ktlardan birinin addr. Kdn banda Arap harfleriyle ve souk damga ile eser-i cedit yazl olduu iin bu ad almtr. Cedid de denir. Esre: Eski yazda harfi i sesiyle okutmak iin harfin altna konulan kk izgi. Etek: Hat terimlerindendir. Hilye'nin gbek altndaki ksmna verilen addr (Bk.Hilye). Ciltilikte derinin kenar ksmlarna da etek denir (Bk. Deri)Etekli vav: Dz ekilde yazlan vav'lar hakknda kullanlan bir deyimdir. Evsat: Kdn orta boyu iin kullanlr. Bk. Alikurna. Ezme yaldz: Tezhip ve cilt ilerinde kullanlan bir nevi sulu yaldz. Zamk- Arab su iinde eritilip, bu suyla gerei kadar altn varak ezilir; elde edilen macun birka defa ykanr. Jelatinli su ile kartrlarak fra ile srlr.

Fahri oymas: Bursal Fahri adl oyma ustasnn, ok mehur oymalarna verilen ad. Faide: Faydal olan bend, fkra. Bk. Fevid. Fasl (Blm): Yazmalarda btn meydana getiren ayrmlardan her biri.. Ferman: Ba taraf tural ve ou kez tezhipli uzun ktlara yazlm padiah buyruklar. Fevid: Yazma kitaplarda, kitabn ba veya sonuna ya da bo yapraklarna, kitab okuyanlar tarafndan eklenen yararl bilgiler; faideler. . Frfr: Krmz bceinden karlan, mora alan krmz renk. Fihrist: Bir kitabn iinde bulunan bab ve fasllar ksaca ve alfabetik olarak gsteren cetvel. Baz yazmalarda son derece gzel tezhipli ve geometrik sslemeler iinde fihrist yer almtr. Filigran: Eski ktlarn dokusunda bulunan, aydnla tutulunca grlebilen izgi, resim, yaz gibi ekiller. Avrupa'dan gelen eski ktlar filigranl ve daha ok enine su izgilidir. Doudan gelenlerde ise bunlar yoktur ve kark zeminlidir. Bu ktlar ham olarak gelir ve harlanrd. Frenk bdsi: Bk. bd. Frenk kd: Avrupa'dan gelen ktlara verilen addr. Bunlarn iinde en beenilen ngiliz kd idi. Yaldzl ngiliz ktlar takrirlik olarak kullanlmtr. Garip: Bk. Ayak. Geme: Tezhip de, birbiri iinden geer biimde tertip edilen geometrik izgilerden ibaret ssleme ekilleri, rg de denilir. Kenarsuyu (bordr) ye yaln hlde olmak zere iki byk blme ayrlr. Geme nokta: Tezhip motifi. Birbirinin altndan ve stnden gemek zere eitli ekillerde ve dzgn biimde yaplan nokta. Mcevher nokta da denir. Surelerde yet aralarnda ok kullanlmtr. Gelgit ebrusu: Bk. Tarama ebru. Geometrik motifler: Yaln, geometrik biimlerden oluan ssleme motifleri.zellikle Anadolu Seluklular dneminde yaygn olarak ciltte ve tezhip de kullanlmtr. Gersef: Bk. Lika. Geva: Bk. Nak- b. Gezlik: Eri klcn az. Kalemtra yerine de kullanlrd. Gez amaa mahsus kk kalemtra. Ayrca bk. Kalemtra. Gldrg: Mcellit terimlerindendir. Kitaplar ciltlenirken kenarlarn kesmeye yarayan rende biiminde letin addr. Girift: Motifleri birbirine girik ve iice olan ssleme. Kvrm ve dallar, rg gibi birbirinin iinden gemektedir. Geometrik olanlarna geme denir. Avrupallar girifte, slm memleketlerinden geldii iin, yanl olarak,arabesk demilerdir. Girift yaz: Harfleri birbiriyle iice girmi yaz. Bir yaz eidi deil yazlma biimidir. Sanatkrane de olsa okunmas g olduundan makbul saylmamtr. Gbek: Hat terimi olarak, Hilye-i erifin, Peygamberin vasflarnn yazld yuvarlak ksmna verilen ad. Ayrca bk. Hilye.emse ciltlerin ortasndaki motife de gbek denir. Gbek gl: emselerin ve yldz biimindeki geometrik orta sslemelerin merkezine yaplan kk ve yuvarlak iekler. Gmme emse: Ssleme yaplacak yerlerin mukavva ile birlikte derileri de kesilmi ve sonradan, kabartma ss kavi baka deri buralara yaptrlmsa buna gmme emse denir. Bu uslle yaplan emselerde motifler srtnme ile ypranmaz. Ayrca Bk. emse. Gubar: Eski harflerle yazlan, ok ince bir eit yaznn ad. Gubar, Arapada toz demektir. Yaz, toz gibi ince yazldndan bu ad almtr. Gni-i Tebriz: Eskiden kullanlan yaz ktlarndan biri. Lui Tebriz de denirdi. Bk. Kt. Gl: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarnda grlen, evresi tezhiplenmi, ortas bo, yuvarlak motifler. Ortalarna o sayfadaki komi yazlrd. ok eitli sslemeleri yaplmtr. Daha ok Kur'an'da, durulacak veya secde edilecek yetler hizasnda grlr. Bunlara vakf, vakfe, secde, hizip, sure, cz gl gibi (Bunlara Bk.) isimler verilir. Gl gonca: Tezhipte, hatalerin yanna gonca biiminde eklenen motifin addr. Glce: Rozet. Gl eklinde yuvarlak motifler. Ciltlerin katlarna maden kalplarla baslan yuvarlak ssleme. Gmsy: Minyatrlerde akarsular gm suyu ile boyanmtr. Gm, jelatin suyu iinde eritilir, kt zerine srlr. Mhrelenince su gibi parlar. Yalnz gm, hava oksijeniyle temas edince oksitlendiinden zamanla kararr ve kd yrtar

Habe: Eskiden Habeistan'da yaplan bir yaz kd tr. Hafz- ktb: Kitaplar hfzeden, saklayan; ktphaneci.Cumhuriyet ncesinde ktphaneler ounlukla yazma eserlerden oluur ve ktphanecilere hafz- ktb denirdi. En nemli ve son rneklerinden biri, Beyazt Devlet Ktphanesi hafz- ktb smail Saib Efendi'dir. Hafif ebru: zerine yaz yazlmak zere hazrlanan ve ok ak renk boyalarla yaplan ebru. Hkk: Kazma; bir eyin stn elik kalemle yaz veya resim olarak oyma ii. Hakkak: Mhr ve resim kazyan, oyan sanatkr. Aa, ta, maden zerine resim yapan, yaz yazan kii. Halezon: Smkl bcek kabuu. Bkz. Miskale. Halkr: Yalnz altnla yaplan ssleme. Halkr (hallikr yaldzlama ii) de denilir. Halk arasnda helkr, hefkr eklinde de bilinir. Halkrn hazrlanmasnda, nce altn, varak, yuvarlak dipli ini tabakta 3-5 damla Arap zamk veya szme bal, ile ezilir. Ezilmi altndan kk bir zerre avu iinde parmakla yayldnda gzle grlmeyecek kadar ufalyorsa veya ezilmi altn zerine bir damla temiz su damlatldnda altn zerreleri bu damlann zerine kyorsa ilem tamamdr. Ezilmi altn Arap zamkndan temizlemek iin tabaa bol su konup fra ile altnn suya karmas salanr. Bir sre sonra zerreler taban dibine kmee balar. Ezilmeden kalan ve hemen ken altn paralarna mairdenir ve bunlar yeniden ezilmelidir. Altn tamamen dibe ktnde zamkl su; tabak sarslmadan dklr. Ezilmi altn, jelatinli su ile kartrlarak, fra ile srlmek suretiyle kullanlr. lenecek halkr deseni, yaplaca yer byklnde ince bir kda taslak hlinde izilir. Dikine olarak inelenir ve bir kn iine kokmu st kmr tozu ile silkilerek yaplaca yere geirilir. Eer koyu renk kda geirilecekse, tebeir tozu da silkme ileminde kullanlabilir. Kmr tozu izleri ince kurun kalemle tespit edildikten sonra bir krk paras ile zemin temizlenir. Desenlerin ortas sulu altnla, glgelendirilir ve kenarlarna koyu altnla tahrir ekilir. Akl koyulu glgeler eitli kalnlkta fra kullanlarak yaplr. Daha sonra zermhre ile parlatlr. Halkrda zellikle donuk bir parlaklk istendiinden, zer mhrelenirken araya saman kd denilen ince, yar effaf ve parlak kt konur. Aharl ye hafif renkli ktlarda halkr daha gzel grnr. Halkr tarzndaki sslemede stilize ya da gerek biimiyle her cins iek ve deen izilmitir. Baz kitaplarn her sayfasnda ayr motifli halkr ssleme grlr. Ak renk kda yaplan halkrlarda desenlerin d kenarna, uygun renkte tahrir ekilir, buna tahrirli halkr denilir. Bazen da desenlerin i ya da d hafif renklendirilerek boyal halkr elde edilir, buna da zer-ikf ad verilir. Halkr glgesi: Halkr ad verilen yaldzl ssleme ekillerinde beliren glgelere verilen ad. Halkr: Bk. Halkr. Hamail: Gmten drt ke, kabartmal veya telkari tarznda yaplan, iine yetler ve kk din kitaplar konulan kab, muska, insan zerinde tanmaya mahsus olan dua veya kk din kitab. Hanbalk kd: in'in iyi cins bd kdna verilen ad. Hanbalk, Pekin'in eski addr. Hanere: BkzHane-i kalem: Maktada, kalemin zerine oturmasna mahsus olan yuvann ad. Hareke: Arapa ve Eski Trke yazlarn az bir ksmnda, sesli harflerin yerini tutmak zere, sessiz harflerin st veya altna konulan iaretler. Harir: Eskiden ipekten yaplan bir cins kda verilen ad. Harir Hindi: Harir kdn Hindistan'da yaplan tr.

Harir Semerkand: Semerkant'ta yaplan harir kt. Boyutlar Hindistan'da yaplandan daha kktr. Harpi: Sslemede kullanlan mitolojik hayvan motiflerindendir. Yar insan yar hayvan biiminde yaplr. Harrerehu: Bk. Ketebe. Haseki kpesi: Sslemede kullanlan kpe biimindeki iein addr. Haebi: Aa liflerinden yaplan eski yaz ktlarna verilen ad. Haiye: Kenar, pervaz; br kitabn, sayfa kenarna veya altna yazdan yaz; bir eserin metnini erh ve izah eden kitap. Hat: Yaz. Bazan da, hsn-i hat gibi, "gzel yaz" anlamnda kullanlmtr. Arap yazs zamanla ve zellikle Trklerin elinde ok gelimi, byk bir estetik deer kazanmtr. Bu gelimelerle birok yaz eidi ortaya kmtr: Ma'kil, kf , aklm- sitte (alt kalem, e kalem : sls, nesih, muhakkak, reyhan, tevki*, rik'a), talik, divan, siyakat, icazet... Bunlara ikeste, snbl, seeri, celiler, hurdalar, mlsklar, krmalar, gubariler ve bezeme yazlar da eklenirse islm yazlarnn says ok artacaktr. Hata: Merkezinde lotusu andran stilize edilmi bir iek motifi ve etrafndaki dallarda stilize iek ve yapraklar bulunan ssleme biimi. Ayrca eskiden kullanlan ktlardan birinin addr. Trkistan'da Hatay ehrinde iml edilir, ham olarak gelir ve bd gibi aharlanp mhrelendikten sonra kullanlrd. Aa elyafndan yaplmtr. Hatay: Bk. Hata. Hatem: Mhr Hatime: Biti. Yazma kitaplarda mellifin eserini bitirirken yazd dualar, hattatn, varsa mzehhibini belirten yazlan kapsayan son yaprak. Hatip ebrusu: H. XII. (Mildi XVIII.) yzylda Ayasofya hatibi olduu bilinen zatn yapt ebrulara ve benzerlerine verilen ad. Belirgin olmayan drtgen kelerinde renkli iek desenleri eklinde tertiplenmi ebrulardr. Hattat: Hat yazan kii. Gzel yaz yazan sanat. Son Abbas halifesiMusta'sm Billh'n klesi olduu sylenen Amasyal Ykut- Musta'smi'ye kadar kalemin az dz kesilirdi. Yakut eri keserek tahrif-i kalemi bulmu ve aklm- sitteye yeni bir biim kazandrmtr. te Yakut'a, sanatta yapt bu yenilikten dolay hattat denilmi, hat ve hattatlk Yakut'la sekin bir sanat ekol hline gelince kelime terimlemitir. Yakut'tan nce gzel yaz yazanlara katip denildii gibi hattat da deniliyordu, fakat Yakut 'tan sonra yalnz hattat kelimesi kullanlm, katip ve kttp denilmemiti Hatt- iczet: slm yazlarndan birinin ad. "Krma" da denilir. Slsle nesih arasndadr. Hattat icazetnameleri, vakfiyeler ve dua kitaplar,Kur'an'lann bilhassa sure balar bu yaz ile yazldr. Elif balar kvrk ve harfler de kvrlmaya meyillidir. Hatt- lhan: lhanllar devrinde ve daha ok Anadolu'daki binalarda kitabe olarak kullanlan keideli yaz. Hatt- Marib: Cezayir, Tunus, Fasllarn yazlarna verilen ad. Kf'nin acemice yazlm eklidir. Hatt- ecer: Uydurma bir yazdr. Tannm hattatlarn hibiri byle bir rnek brakmamtr. Yazy iyi renemeyenler arasnda sanki aa dallarn tabi ynlerinde keserek yaznn ekline gre dizmi ve dzenlemiler izlenimini brakr. Bunlar ounlukla tannm hattatlarn herhangi bir yazlar zerinden bu dallar eip bkerek yaplmtr.

Hatt- Zerendud: Altnla yazlm cel' yazlar. Hayvan motifleri: Sslemede iki ekilde kullanlmtr : Yaln hayvan biimleri (harpi "yar insan-yar hayvan", simurg, anka, ejder...), stilize hayvan motifleri (rm "stilize hayvan organlar"). Heft Kalem: Batl mellifler talik yaz biimini de aklm- sitteden sayarlarken, bazlar ta'likin eklenmesiyle, rik'a, sls, muhakkak, reyhan,nesih, tevk', talik yazlarnn, hepsine birden heft kalem (yedi kalem) derler. Helezon nokta: inde helezona izgiler bulunan ve sslemede kullanlan nokta. Helkr: Bk. Halkr Hendes tezyinat: Doru ve eri izgilerden meydana gelen ssleme; geometrik ssleme. Herat cildi: zellikle Herat'ta yaplan bir cilt biimi. emseli fakat yaldzszdr. Hereke kalemi: Bkz. Cava kalemi. Herkr: Bkz. Halkr. Hibr: yi cins mrekkep. Hilye: Peygamberin vasflarn ve Allah'n adlarn ihtiva eden yazlar. Kda yazlarak mukavvaya yaptrlrd. Levhann ortasna bir daire yaplr, slsle oklu besmele, yuvarlak olarak ve besmelenin sandan balayarak Ebu Bekir, mer, Osman, Ali isimleri ilegbek ad verilen dairenin orta ksmna nesihle Peygamberin vasflar yazlr.Etek adndaki alt ksmda ise yet ye hilye-i erifenin devam ile yazann ad kaydedilir. Sa ye solunda Peygamberin torunlar Hasan ve Hseyin'in ad yazldr. Hind bdsi: Bkz. bd. Hind kd: Pamuktan yaplan ve minyatrde kullanlan kt. Hind kalemi: Hindistan'dan gelen bir kalemdir. inde ok az boluk vardr ye zeri beneklidir. Boumlar olduka uzundur. ok sert olduundan hattatlar bu kaleme pek ilgi gstermemilerdir. Hind: Orta kalitede kt eitlerinden biridir. Hint'te yapldndan bu ad alr. Hiznet'l-ktb: Ktphane Hizib gl: "Hizp: kn, blk". Yazma Mushaflarn hiziplerinin ba tarafna konulan, etraf yuvarlak, ii bo ssleme. Genellikle her be sayfada bir sayfa kenarna konulur (Bkz. Gl). Hokka: iine mrekkep konulan yuvarlak kap. ok sanatkrane olanlar, kapakl ve kapakszlar vardr. Eskiden ok kymetli in glabdanlarnn boazn krarak dip tarafndan hokkalar yaptrrlard. Azlar ve dipleri gm ve altn kapak ve ayaklarla sslenirdi. Bunlar sair porselen, altn ve gmten yaplrsa da in'de hokka olarak yaplp gelmileri yoktur. Ktahya'da in hattat hokkalar da yaplmtr. Hokka takm: Yaz yazmak iin gereken bir veya iki hokkay ve kalemleri koyacak yerleri olan takm. Bunlar ounlukla uzunca bir tepsi zerinde iki hokkadan meydana gelir. Birine mrekkep dierine rh konurdu. Krmz (srh) mrekkebe mahsus ayrca kk hokkalar vardr. Ho-nvis: ranllarn hattat karl olarak kullandklar terim. Hb-nvis: Gzel yaz yazan, ranllar hattat anlamna kullanmlardr.

Hurda: Krma yazlar biraz daha ince yazlrsa hurda adn alr. Talik hurdas, nesih hurdas gibi eitleri vardr. Bunlarn daha incelerine ise gubar denilir. Hurda nak: Bkz. Minyatr. Hurda tezyinat: zellikle levhalardaki kelime ve harflerin sslenmesi iin yaplan bezemeler. Huruf- mteselsil: Hi kalem kaldrmadan, devaml bir satr hlinde yazlan yazlar. Hutt- sitte: Alt yaz, e kalem, aklm- sitte. Hsn-I Hattn ana yaz stillerini oluturan 6 stile verilen ad. Hccet: Mahkeme belgesi,delil. Hsn-i hat: Bkz. Hat.

bda: Yaratma; sanatn her devirde ve her yzyla ait btn ayrntlarn bildikten sonra, imdiye kadar yaplmam, yeni bir r ama; yeni, ayr ve bir esasa balanm stn rnekler. cm: Harfleri noktalama, yazya nokta koyma. czet: Bk. Hatt- icazet. cazetname, iczet: limde ve yazda renimini bitirenlere verilen belge; hattat icazetnamelerine son asrda ketebe ktas denilmitir. cazetnamede, silsilenamedeki gibi, kimin kimden yaz renmi olduu sra ile gsterilir. Ktalarda ise yalnz renci ve retmenin ismi ile dualar yazlmtr. cazetname almadan nce yazya ketebe konulamaz. : Arap harflerinin karnl veya tekneli olanlarnn izgi iindeki ksmlarna verilen isim. kapak: D kapaktan sonra gelen, bazen bo bazen da eserin ad ve vakf mhrlerinin bulunduu yaprak. yz: Kapan i taraf. Bz ciltlerde tra edilmi deri tezyin edilmeden dz olarak yaptrlmtr. Seluklular zamannda ciltlerin i yzlerindeki ssleme, kzgn demirin bastrlmas ile yaplm belli motiflerden ibarettir. XV. yzyldan sonra birok Trk cildinde i ksm, ya oyma (kat') eklinde veya dtakinin ayn kabartma ekillerle sslenmitir. Ebru kt kaplanm veya yet yazlm mzehhep i yzler olduu gibi, nadiren i yzde halkr sslemelere de rastlanr. klil: Ta. Bk. Ser sre. lhan: lhanllar devrinde Anadolu'da yaygn olarak kullanlan keideli bir yaz trne verilen ad. nce yaz: Eski yazlarn bir sanat gsterisi olarak ince yazlmas. Bk. Gubar. sfida: Bk. stbe. Istampa baskl cilt: Souk stampa, zerine modelin kaznd bir demir levha kzdrldktan sonra derinin zerine bastrlr. Bu Istampa modeli mein zerine bir altn yaprakla bastrlarak yaldzl cilt elde edilir. stif: Bir eyi birbiri zerine ve sra ile dizip ymak demek olan bu kelime, eski yazda kelimeleri birbiri zerine kararak dizmek yerine kullanlm bir terimdir. Hattatlkta deerli olan, ne kadar st ste olursa olsun kolay okunandr. Rakm Efendi, sls istifte ok baarldr. Muhsin zade Abdullah Bey, yazaca yazy kurun kalemle istifler; z okuma bilen bir ocua gsterip ocuk okuyabilmise onu yazarm. stinsah: Nshasn karmak, kopya etmek. Eskiden, mellifin yazd ya da hazrlad kitab elle oaltma ilemi. Bu ii yapanlara mstensih denilir. Itr: Ssleme motifi. Bir tr yaprak eklidir. Itr yaprana benzediinden bu ad almtr. Berk-i tr de denilir Japon kd: Japonya'da su kenarnda yetien saza benzer bir bitkinin lifleri ayrlarak, elle yaplan, krem renkli, parlak, ok salam ve pahal bir tr kt. zellikle, yazma eserlerin onarmnda kullanlmaktadr. Jengr: Bakrdan elde edilen parlak yeil renkte boya. Jeng, Farsa'da pas demektir. Bakr pas renginde boyaya da bu ad verilmitir. Cedvellerde sk kullanlmtr. Yalnz, bakr oksitlendiinden bu boyalarn srld yerlerde zamanla yrtlma ve krlmalar grlr. Kabartma emse: Eski ciltlerde kapak ssleme motifi emsenin kabartmal olanlarna verilen ad. Kabartma olmayanlarna yazma emsedenilirdi. Kafes: Bk. Zilbahar cilt. Kaftan giydirmek: Yaz mek edenlerin yazlar hocalar tarafndan beenildiinde, yaznn stne beenme (pesent) iareti ekilmesi.

Kda ekmek: Mzehhiplerin ve yaldz ileyenlerin altn varaklar deste kdna ekmelerine denir. Kt: Bitkisel maddelerin hamur hline getirildikten sonra yufka gibi alarak kurutulmasyla elde edilen ince yaprak. Yazma eserlerde ve levhalarda arktan ve Avrupa'dan gelen ham ktlar kullanlm; bunlar eitli ekillerde aharlanp mhrelenmilerdir (Bk. Ahar). Kt makas: Makas kelimesinin asl mkraz, mikras'tr. Eskiden yaz ktlar tek ve byk tabakalar hlinde satldndan, herkes istedii lde kt kesmek iin kt makas kullanmtr. stanbul, Foa, Sivas, Rumeli, Bosna ve Prizren'de kt makasl mahall el sanatlar arasnda yer almtr. Kt oyma: Bk. Kat' Kakum: Hattatlarn yaz yazarken, kd yalandrmamak ve elin hareketlerine engel olmamak iin, ellerinin altnda tuttuklar alt ince tyl, st uha kapl deri parasnn ad. Kalem: 1- Yaz yazmakta kullanlan kam. Hattatlarmzn kullandklar kam kalemler genellikle Irak ve ran'dan gelirdi. Bu kamlar, kararmalar iin gbreye yatrlr, koyu kahverengini alrd. 2- Eski harflerle yazlan yaz eitlerinden her biri: sls kalemi, reyhani kalemi, kf kalemi v.b Kalem ekmek: Tezhip ilerinde motiflerin etrafna izgi ile ereve yapmak. Kalem fra: Mzehhiplerin kulland tek tyl ince fra. Desenin kt, zerine izilmesi iin kullanlr. Minyatrde de kullanlan bu fralar, 3 aylk kedinin ensesinden kesilen kllardan yaplr. Bu kllardan birka tanesi alnp, ilerinden birinin sivri taraf takn olarak ibriimle balanr ve bir gvercini kanad sapna dip taraflarndan taklarak bu kanal yine ibriimle boulmak suretiyle tyler raptedilir. Bylece hazrlanan fra bir tahta sopaya geirilerek kullanlr. Eer kln ucu przl ise bir kibritin alevinden hafife geirilerek dzeltilir. Kalem sras: Kam kalemlerin zerindeki parlak mine. Kalem aldktan sonra hemen mrekkebe batrlacak olursa bu parlak tabaka mrekkebi almaz. Bunu gidermek iin, iine kl konmu bezi bu tabakaya srmek lzmdr. Kalem tepsisi: Kalemleri koymaya mahsus dar ve uzunca tepsiye verilen addr. Aatan yaplanlarnn yan sra gmten, altndan olanlar da vardr. Kalem yast: Bk. Makta. Kalemdan: Kalem koymaa yarayan kutu. Arapas mikleme dir.Kubur ve kalemlik de denir. Kalemler birbirine arpmasn diye kalemdanlarn iine mitree ad verilen uha rt konulurdu. Baa, sedef, fildii sslemeli olanlar vardr. Dz tahtadan, gmten yaplanlar ve stleri beyitlerle sslenmileri de bulunurdu. Kalemgir: Yazya elverili demektir. Yaz yazlrken kalemin kda srtnmeden kolaylkla yrmesi. Ktlarn kalemgir olmas iin zerlerine har ve tl srlrd. Kalemkr: Kalemle i ileyen sanatkr. Kalemkr: Kalemle yaplan boya ileri. Kalemke: Eski yazma kitaplarn veya yaz levhalarnn kenarna yaldz veya mrekkeple izgi izen kii. Bk. Cedvelke. Kalemlik: Bk. Kalemdan. Kalemsilen: Kalemin ucuna toplanan ye kuruyarak przlenen mrekkebi silmekte kullanlan uha veya snger. Kalemtra: Kam yaz kalemlerini amakta kullanlan uzunca sapl bak. Arapas mibree' dir. Gezlik de denir. Yaz takmlar arasnda mutlaka kalemtra bulunur; saplar kemik, fildii, sedef, d aac, abanoz, akik, mercan, hnnap veya pelesenkten yaplrd. Devam>> Kalemtra kn: Kalemtra saran, mein veya aatan yaplm koruyucu, mahfaza. Kalemtra t: Kalemtran maden bak ksm. Kalp: 1- Hattatlar arasnda cel' yazlarn msveddelerine verilen ad. Kalplar eitli ekillerde meydana getirilirdi. Baz hattatlar sulu mrekkeple kaba ktlar zerine yazarlar ve sonra tashih ederlerdi. Bazlar ise garip usller denemilerdir: Reca Mehmed kir Efendi, kalplarn makasn, iki ucunu aarak kt zerinde yrtmek suretiyle yazm ve makasn iki ucunun brakt izgileri kalemle izerek istedii kalb elde etmi; efik Bey ise Beyazt'ta bugn niversitenin d kaps zerindeki Daire-i Umur- Askeriyye yazsn, iki kalemi birbirine balayarak, bir gnde yazm. Hattat kalb yaptktan sonra sra, istenilen yere geirilmesine gelir, bunu da mcellit yapard. En sk kullanlan ineleme usl idi. 2 - Ciltilikte motiflerin, deriye geirilmesi ileminde kullanlan kalplar. nceleri bu i iin demir ve tahta kalp kullanlrken, sonralar deriyi bozmamas iin, sertletirilmi deri ve zellikle deve derisi kalplar kullanlmtr. Tra edilmi deri paralar kabartma olacak motifin byklnde kesilir, 3 cm kalnlnda oluncaya kadar iri denilen zel bir kola ile st ste yaptrlr. Kuruyunca tahta kadar sert bir blok hline gelir. Bu, "muta" denilen letle dvlerek istenilen lde inceltilir. Mcellit, izdii deseni bunun zerine silker ve bir hakkka verir; hakkk, derinin zerindeki kabartma olacak ksmlar yeterince oyarak ukurlatrr, bylece motif kalb elde edilmi olur. Kalp basks: Mcellitlerin kitap cildi erine bastklar ssleme motiflerinin kalplar stne bask yapmak iin kullandklar letin ad.

Kalledehu: Bk. Ketebe. Kam kalem: Bk. Kalem. Kanad: Bk. iraze Kapak: Br kitabn stn rten ve cildini tekil eden mukavva kapaklardan her birisi. Kapak sslemesi: Eski yazma kitaplarda ilk sayfaya kapak olarak yaplan ssleme. Kaplan izgisi ve benei: Trk ssleme motifi. Bk. intamani. Karalama: Sipari almad zamanlarda hattatn, eli durmasn diye geliigzel karalad yazlar. Hattatlar bo zamanlarnda harf ve ksa cmleleri, noktalarn koymadan, tekrar tekrar yazarlard. Yolda giderken veya bir yerde otururken, sa elinin parmaklan arasnda, zeytin byklnde bir taneyi yuvarlayp duran hattatlar vardr. Ord Prof. Dr. A. Sheyl nver'in notlar arasnda rastlanan u rnek karalamann nemini ok gzel belirtmektedir. Hattat Mustafa zzet Efendi; Haftada bir gn yazmam, ertesi gn elim hemen deiir. Bu bir gnlk istirahattan dolay yaznn bozulan tarafn yalnz ben hissederim, kimse farknda olmaz. Eer iki gn yazmasam, bakalar da bunu farkeder dermi. Karga: Bk. Mklep. Kargack: Ssleme terimi. Arap harflerinin sonuna ve yazda bo kalan yerlere konulan ss motiflerinden birinin addr. Karlatrma: Bk. Mukabele kayd. Kartu-pafta: Geni bordrler ya da Sertap zerine yuvarlak veya beyz ekilde paralar konmu ise bunlara kartu-pafta denilir. Bazen bu paftalarda cildi yapan sanatkrn ismi ile karlamak mmkndr. Edirne ciltlerinde bu kartu-paftalarn ileri beyitlerle doldurulmu, bu beyitlerin iinde mcellidin ad da geirilmitir. Ayet-i kerime yazlm kartu-paftalar da vardr. Pafta veya kitabe de denilmitir. Kasm Beygi: Eskiden kullanlan ktlardan birinin ad (Bk. Kt) Kat': Kesme, kesilme. Kat': 1) Kat' eden, kesen, 2) Eski kalemtra eitlerinden biri. St yapra biimindedir. Kat' denilen sanat eserleri bu kalemtrala yaplrd. Kat' kmil: Kdn, asl bykl deitirilmeden kullanlmasyla meydana getirilen eski yazma kitaplara verilen isim. Byk Mushaflar byledir, Kat'a Oyma: Herhangi bir ekil ve yaznn kt veya deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen bir ssleme sanatdr. Oyulup kartlan ksma erkek oyma, oyulan ksma ise dii oyma denilir. Erkek ve dii paralar baka bir deri veya kda yaptrlarak ssleme yaplr. Oymalar tek tek oyulmamtr. Muhtelif renkte boyanm ve terbiye edilmi ktlar be-alt sahifesi st ste yaptrlarak ince bir karton kvamna gelince oyma letleri ile oyulmutur. Sonra bunlar suya atlm, suda birbirinden ayrlan paralar istee gre boyanp tahrirlenerek muhtelif yerlere yaptrlmlardr Ayrca bk. Mukatta. Kat'a emse: Bk. Mebbek emse. Kat: Kat'a kelimesinin kat olarak kullanld da grlmtr. Ktib-i ktb: Ktphane grevlisi. Ktibi kalemtra: Bak biimli eski kalemtralarn bir eidi. Ucu dnk biimliydi. Safi adl sanatkrn yapt ktibi kalemtralar mehurdur. Katta': Kesmeci; kat'a, oyma ilerini yapan sanatkr. Bu sanatkrlarn en mehuru Bursal Fahri''dir, Kattanan: Katta'lar; kat'a ii yapan sanatkrlar. Kebike: Eskiden yazma kitaplara yazlan bir tlsm sz. Bu tlsm, kitaplara gve ve bcein dokunmamas iin yazlrd. Kenarsuyu: Bk. Bordur, Geme. Kesira: Bk, Kitre. Keskin yaz: Uslne ve kurallarna, uygun yaz. Kesme: emse ciltlerin kelerinin dna, btn cilt devredilmek, fakat birbirine bitimemek suretiyle yaplan motiflere verilen addr. Buna parasu da denilir. Motifler birbirine bitiik olursa yekpare su adn alr Kesme yaz: Eski hattatlarn kd kesip oyarak meydana getirdikleri yaz; mukatta' yaz. Bu ekilde hazrlanm ok gzel bir Kaside-i Brde, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 4170 numarada bulunmaktadr. Keide: Eski yazda kuyruklu ve uzantl harflerin bu blmlerinin, gzel gstermek veya istife uydurmak amacyla zel biimde ekilmesi, uzatlmas; bu uzantya verilen ad. Ketebe: Bir hattatn yazd yazya ismini koymas, demektir. Yaz mekedenler, hocalarndan ehliyetlerini gsteren icazetnameyi aldktan sonra yazlarna ketebe koyarlard. Asl, o yazd demek olanketebehu'dur. Baz hattatlar ketebeden sonra, min telmiz-i filan...diyerek statlarnn adn da yazarlard. "Ketebe yerinde, Nemekahu, eer yazan kendinden bir sz katyorsa Harrerehu, harekeli yazlm ise Rakamehu, tevazu iin veya karalama olduunu ifade iin Sevvedehu, bir meke bakarak yazm ise veya mek olduunu ifade iin Meakahu, istinsah suretiyle yazlm ise Nesehahu veya Satarehu, aynen taklid edilmi ise Kalledehu

gibi tabirler kullanlmtr." Ayrca murakka'at, kt'a, kitap, ve levhalarda el-Fakr, el-Hakir, el-Mznib, er-Rc gibi takdim edilecek makama veya yaznn konusuna uygun tevazu ifade eden cmleden sonra isim yazanlar da olmutur, isimden sonra bazen"Gfire lehu, Gufire znbuhu" gibi dua cmlesi ilve edenler de olmutur. Ketebe ktas: Bk. icazetname. Kettb: Gzel yaz yazmay kendisine meslek edinen sanatkra eskiden verilen isim. Yakut al-Musta'sm'den sonra hattat denilmitir; Kl kalem: Mzehhiplerin minyatr yapmak ve ince izgiler izmek iin kullandklar frann addr. Bu fralar tek kldan yaplrd. Klkl ebru: Boyalarnn, deseni, iice gemi V harfine benzetilerek dzenlenmi ebrulara verilen ad. Krma: Bir yaznn, asl kaleminden daha ince ve krkl yazlmasna denir. Krk dkktr. Sls krmas, nesih, krmas... gibi. Ayrca bk. Hatt- icazet. Krmz: Krmz kabuklu ve kabuundan, lakit adnda bir tr boya karlan bcek. Krts: Kt, sayfa; kt. Kta: Drt msradan meydana gelen nazm ekli. Ayrca gzel yaz ile yazlm kk levhalara da kta denilmitir. Kvrkdal: Ssleme motifi. Kvrmdal: Bk, Saz yolu. Kilke: Bk. Lika. Kitabe: Bk, Kartu-pafta. Kitap ba sslemesi: Yazma ve kimi basma kitaplarn ilk sayfalarna yaplan ssleme. Kitre: Kesira da denilir. Bir eit ahar yapmnda kullanlr. Anadolu'da yetien geven dikeni denilen nebatn sap izilerek oradan aktlan svnn sertlemesiyle elde edilen, yaptrma zellii az bir maddedir. Ebru yapmnda da kullanlr. Taze ve beyaz olan makbuldr. Kol: Bk. Tura. Koltuk: Murakkalarn ilk satrn tekil eden sls yazdan sonra, nesih yaz ile o satrdan ksa olarak yazlan satrlarn iki tarafnda kalan bo ksmlar hakknda kullanlan bir terimdir. Bunlara tezhip yahut altn tozundan zerefan ss yaplrd .Divanlarda da yazl sayfalarn uygun kare eklindeki boluk ksmlarna tezhip yaplarak koltuk ad verilmitir, Bunakoltuk ileme denir. Kontr: Bir rengin etrafna ekilen izgi, evre izgisi. Tezhipte tahriryerine, Franszca'dan dilimize giren bu kelime de kullanlmtr. Kozak: Antlamalar, name-i hmyunlar ve nemli emirlerin konulduu mahfazann addr. Krk: Kitap koymaa yarayan mahfazann alp kapanan ksmna verilen ad. Ke: Mcellit terimi olarak, emse ciltlerin drt kesine yaplan motiflere verilen isim. Tezhip terimi olarak, levhalarn kenar ularna yaplan sslere verilen ad. Ke bezemesi: Ciltlerin ke sslerine verilen isim; kebent. Ke iei: Ciltlerin ke sslemesi. Kebent: Cilt kapann drt kesine yaplan ssler. Trk ciltlerinde ounlukla emse ile kebent arasndaki ksm bo braklmtr. Az sayda XVI. yzyl Trk cildinde bu ksm da sslenmitir. Kelik: gen formlardan oluup, ke boluklarn ssler; kebent. Kubbe levha: Kitap balklarnn kubbe eklinde yaplm olanlarna verilen addr. Sade olanlarna dz levha denirdi. Kubbeli: Tezhipli kitaplarn, ilk sayfalarnda kubbe levha bulunanlarna verilen addr. Bu tezhip, cami ve minareleri andran ekillerde yaplmtr. Kubur: stnde kalem, koymaya mahsus yeri, altnda hokkas bulunan yaz letinin addr. zeri nefis tezhipli ve beyitler yazl olanlar vardr. stne vernik ekilmitir, iine kalem, kalemtra, makta, kt makas konulurdu. Kf: Ma'kl yazdan gelierek, daha muntazam ve bazen keli harflerle yazlan slmi yaz. Kfe ehrinden adn almtr. Arabistan, ran, spanya (Endls Emevleri) ve Trk lkelerinde yazlmtr. Seluklu Trkleri kf yaznn dml, iekli, gemeli gibi dekoratif rneklerini ortaya koymulardr. Geometrik karakterli kfi'nin, yazma ve yapma kf, olarak iki eidi vardr. Yazma kf kalemle yazlan, yapma kf gre, pergel gibi aralarla izilerek yaplan yazlardr. Yazma kufiye en gzel rnekler ise ktphanelerde bulunan ve ceyln derisi zerine yazlm olan en eski Kur'an czleri veya nshalardr. Kuma cilt: Kenarlar deri, ortas kuma cilt (Bk. eharkue cila).XI.yzylda yaplm rneklerine rastlanmtr. Ancak XVI. yzylda yaplanlar en gzelleridir. II. Beyazt devrinde ufak kareli kumalarla yaplm pek ok rnei ktphanelerde mevcuttur. Kumkuma: Yaz hokkas yerine de kullanlan bir terimdir. Kumlu ebru: Serpitirilmi kum tanelerini andran ekilde yaplm ebrulara verilen addr. Kurt: Tezhip terimi. Levhalarn kenarna yaptrlan ve perva ad verilen ebru ktlar zerine yaplan sslemeler.

Kuzu: Mzehhiplerin iplikten daha kaln ve cedvelden ince olarak sayfa kenarlarna altnla ektikleri hat. Kuzulu cedvel: Yeil altnla sar altndan bir arada ekilerek ve aralar mrekkeple ayrlarak meydana getirilen cedvellere denilir. Sar altn yeil altnn drtte biri lsnde olur. nce cedvel yalnz da ekilirse tek kuzulu cedvel, da ve ie ekilirse ift kuzulu cedvel denilir. Klliyat: Bir mellifin btn eserlerinin, yazlm ya da baslm, toplu biimine verilen ad. Kmm: Eski yazma kitap eitlerinden, birinin addr. Uzunlamasna ve kk olan bu kitaplar, eskiden limler yenlerinde tamak zere yaptrmlardr. Knye: Yazmalarn filenmesinde bir yazarn hreti, ad, baba, dede ad ve nisbeti ile doum, lm tarihlerini gsteren kayt. Krk: Yaz yazlrken elin nemi kda gemesin diye el altna konulan krk paras. Krrase: Yazma kitaplarn, sekiz sayfadan meydana gelen formasna verilen ad. Krs: Bk. Tura, (Sere). Kttab- i'cm: Harfleri noktalayan, yazya nokta koyan ktipler Lk: Bk. Lika. Lake cilt: Mukavva, deri veya tahta zerine uygulanan eitli boyamalarn zerine vernik srlmek suretiyle hazrlanan ciltlere verilen ad. Lake ilk defa 5000 yl nce eski Msrda tahta lhitler zerinde grlmtr. Sulu boya ile yaplan naklarn bozulmamas iin, bir svda eritilen bir nev reine, boyalar zerine kaplanmtr. Bu, suda erimeyen ve bozulabilecek altnl ve sulu boyal kap naklar zerine, korumak amacyla srlen bir verniktir. Ciltlerin zerine boya ve altnla iek v.s. resimler yaplr; zerine rugan (bk. rugan, rugani) da denilen vernik ekilirdi. nce mukavva murakka hazrlanr, murakkann zerine vernik ekilir; zerine altn veya boya ile nak yaplr, st ste birka kat vernik ekilirdi. Deri stne yaplacaksa, sirkeli yumuak bir bezle derinin yz temizlenerek ya alnr, bu ilemle boya veya altnn deri zerine dzgn olarak srlmesi ve dklmemesi salanr; boya ve altndan sonra da birka kat vernik ekilirdi. Trkiye'de zellikle Diyarbakr Bursa, stanbul ve Edirne ehirlerinde lake cilt yaplmtr. nceleri rugani diye isimlendirilen bu ciltlere, en gzel rnekleri Edirne'de yapld iin, Edirnekr de denilmitir. XVIII. yzyl sonlarnda lake cildlerde bir gerileme balayarak, sonralar Avrupa etkisi altna girmitir. Lakit: Krmz boya. Hattatlarla Mzehhiplerin yaz ve tezhipte kullandklar bu boya krmz bceinden kartlr. apla ilenerek krmz renkli boya hlinde bir tortu tekil eder. Ll: Krmz mrekkep. Ll efn: Cel divan yazlarda harekelerden sonra gayet ince olmak zere toz hlinde serpilen krmz boyann addr. Ll-i Bedah (Bedahn): Bedahn krmzs. Las: Bk. Lika. Levha: Kitap balklarna verilen ad. Balk veya serlevha da denir. Hsn-i hatla yazlan ve erevelenerek duvara aslan yazlara da levha denilir. Bu yazlarn kklerine ise kt'a denilir. Lif: Bk; Lika. Lika : 1- Mrekkep hokkalarnn dibine konulan ham ipein addr. Arapas milka'dr. ran'da ise kilke denir. Kam kalemin, hokkann dibine arpp bozulmasn, kalemin ucunda ok mrekkep kalmasn ve hokka devrildiinde mrekkebin dklmesini nlemek amacyla kullanlmtr. Lif de denilmitir. Tuhfe-i hattatn'e gre lika'ya; pem, peene, las, gersef, zevane,penag da denilmitir. Mrekkep tortusundan katlaan lika karlp ykanr, rynce yenisi konurdu. 2- Lika, ayn zamanda yaldz altna srlen maddenin addr. Lk da denilir. Zamk trnden bu madde nceleri yerli olarak yaplm, sonra Avrupa'dan gelmeye balamtr. Lu-i Tebriz: Eskiden kullanlan eker rengi yaz ktlarndan birinin addr. Bk. Kt. Gn-i Tebriz de denmitir Madalyon ssleme: Tezhipte ve ciltilikte kullanlan beyz ve dilim ssleme motifi. Marib yaz: Bk. Hatt- Marib. Mahat: Mcellit terimlerindendir. Kap ile dip (srt) arasndaki akla verilen addr. Bu ksma mein veya bez kaplanr. Kapaa hareket kolayl salar. . Mahzuf: Bk. Mcerret. Makas: Bk. Kt makas. Makil yaz: Hibir parasnda yuvarlaklk olmayan, dz, dik ve keli bir yaz biimidir. Kf yaz, bu yazdan gelimitir. Makta: Mikta veya kalem yast da denir. Bir kar uzunluunda, kalnca bir parmak eninde ve yassdr. Kalemi yonttuktan sonra zerine koyarak ucunu tlatmak iin, yani dikine keserek yaz yazacak bir hle getirmek iin kullanlmtr. Kalemin oturduu yuvaya hane-i kalem denir. Makta genellikle fildiinden yaplmtr. Altn kakmal olanlar da vardr. Ama bunlarda da kalemin ucunun gelecei yere ufak ve konik bir fildii para yaptrlmtr.

Makta ustalar mlga Mevlev tekkelerinden ve bazen Bekta'lerden kmtr. Bu maktalarn ba tarafnda zarif bir Mevlevi sikkesi ve altnda talik yazyla Ya Hazret-i Mevln yazs vardr. Daha altta hendes ekillerde iekler ve statlarn zarif ve girift imzalar grlr. N. Rt Bngl'n, Eski Eserler Ansiklopedisi'nde makta yapan statlar arasnda Bursal Fahr, Edirneli Nak, evr, Resm, Fikr, Rza ve Eski Reid adlar gemektedir. Malizme: Eskiden, 20 sayfadan ibaret cz yerine kullanlan bir terimdir. Matlap: Yazmalarda sayfa kenarna konan ye metinde dikkati ekmesi gereken noktay iaret eden kk yazlar; bu yazlarn sslenmesi. Mazgala: Bk. Zermhre. Mecma: Geni karnl, kare eklinde maden hokkalara verilen ad. Bu tr hokkalarn kapaklarna ecb denilirdi. Mecmua: Yazma ya da eski basma kitaplarda birden ok eserin yer ald cilt btn. Mecmuat'r-resail: Risaleler mecmuas. Mekke topra: Varak hline getirilmek iin tire ve zar iinde dvlen altnn yapmamas iin kullanlan topran addr. Eskiden stanbul'un Anadolu yakasna Mekke topra ad verildii iin, buralardan alnan topraa da ayn ad verilmitir. Merteban tabak: Merteban'da yaplan yeilce srl seramik tabak. Altn ezme ileminde kullanlmtr. Bk. Altn taba. . Mesahif: Mushaflar, sayfa hline getirilmi kitaplar, Kur'an'lar. Mein: Cilt yapmnda kullanlan koyun derisi. Mek: Yaz hocasnn ders olarak verdii yaz rnei. Sls ve nesih yaz renmek isteyen kimse, yaz temrini yaptranlarn bir satr yazsn mek itibar ederek, baka baka aynen taklit etmee kalkar; bunu nazrlar ve meki ile hocasna takdim eder. Mek tariflerinde harfler zerinde ufak ve byk noktalar, hatt talik karmalarnda noktalar arasnda bo yuvarlak ve yaymalaryla tarifler vardr. Noktalar yan yana harflerin aklklarn, izgiler de harflerin ynlerini gsterir. Hoca, rencisinin mek taklidini alr, benzetilmeyen harfleri, aklamalarda bulunarak dzeltir, rencisi de bol bol tekrarlayarak yazy renmeye alr. Meakahu: Bk. Ketebe. Mkraz: Kesecek let, makas. Bk. Kt makas. Mskale: Kaznan (hkkolunan) kdn przlerini dzeltip, eskisi gibi parlatmak iin, ou zaman deniz bcei kabuundan yaplan let. Minkaf, halezon terimleri de bu anlamda kullanlmtr. Mstar: Satar izmeye yarayan letin addr. zerinde sra sra bklm ibriim gerili bir mukavvadan ibaret olan mstar, kdn altna konur; stnde, temiz bir bezle sarl parmak gezdirilerek ktta hafif kabartma izgiler meydana getirilirdi. eitli geometrik dzenlemelerle hazrlanm mstarlar vardr, Mstar kalemi: Yazma kitaplarn kenarlarna yaldz veya boya ile yaplan izgileri izmee yarayan letin addr. Demirden pergel eklinde idi. Boya yahut yaldz iki atal arasna konur, ylece izilirdi. Mibree: Hattatlarn ve ktiplerin kalem yontmak iin kullandklar kalemtran, Arapa addr. Mibret: Ee cinsinden bir let. Kam kalemin elyaf ile dier ksmlarnn temizlenmesinde kullanlrd. Mihzele: Mrekkep szecek let; kee veya uhadan olur. Micrede: Divitin temizlenmesinde kullanlan letin addr. Midad: Yaz mrekkebi; yaz yazmaya mahsus siyah veya renkli sulu madde. Dude denilen isten yaplr. Glzar- Savab'da. bir ka eit mrekkep yapm tarif edilmitir. Mrekkebe, iyi akmas iin, kaynatlm nar kabuu suyu konur. Hokkana lika koy, zerini isle yaplm mrekkeple doldur, biraz sirke yahut koruk suyu kat, biraz da a, zrnk kfur koy; kartr. Eskiden mrekkebi dvmek ve inceltmek iin kervanlarda develerin stne, yanlarna ieler veya flar iinde asarlarm. Develer hareket ettike mrekkep karr, kendi kendine dvlrm. Ya da hamamlarda kap tokmaklarna aslr, kap alp kapandka mrekkep alkalanp incelirmi. Midad- Mutavvas: Kuruduktan sonra ok parlak duran mrekkep. Midak: Srh ad verilen krmz boyay ezmekte kullanlan let. Mermer veya somakiden dz olarak yaplr; stne konan madde, mermer veya billurdan bir letle ovularak ezilir. Mifree: Kam kalemlerin birbirine veya mahfazaya arparak bozulmamas iin, divitin kalem konan ksmna yerletirilen rt. Genellikle uhadan yaplmtr. Mifrez: Kalemin yarlmas iinde kullanlan kalemtra. Mihatta: Hattatlarn, kalemin ucundaki kllar almada kullandklar let. Mrekkep lif (lika) ile kullanldndan, yazarken, ryen lif paralar kalemin ucuna takdirdi. Bunlar almak iin mihatta kullanlrd. Mihfere: Yanllar dzeltmek iin, yazy kazmakta kullanlan kalemtra, bak.

Mihrabiye: Ucu ince tlarla biten, mihrap eklinde kitap bal, serlevha. Mihrak: Bk. Milhez. Mihras: Renkli mrekkep yapmakta kullanlan maddeleri ezmee yarayan letin ad. Buna havan da denilirdi. Somaki, pirin veya mermerdendi. Mikleb: Eski ciltlerde alt kapaa sertb ile balanp, st kapak ile kitap arasna girerek sayfa kenarlarm koruyan, ucu sivri para. Sivri utan kenara olan uzunluk, kapak eninin yarsna eittir. Trkesi karga'dr. Eski Trk ciltlerinde mklebin st ve i taraf da cilt kapa kadar ssldr, i yzlerde grlen kat'a sslemelere mikleb iinde de rastlanlan. Mikleb, okuma srasnda, kalnan, sayfay gstermek iin de kullanlr. Mikleme: Kalem koymak iin kullanlan kutunun Arapa addr. Daha ok kalemdan ad ile anlmtr. ounlukla mukavvadan ve beyz olanlar kullanlmtr. Mikras: Kesecek let, makas. Bk. Kt makas. Mikat: Kam kalemin kabuunu soymaya yarayan let. Mikta: Bk. Makta. Mikyass-l hat: Bk. Sls. Milaka: Hattatlarn kullandklar kk kan addr. Lal, srh gibi sulu boya maddesi ile rh'n hokka ve kda aktarlmasnda kullanlmtr. Milhez: Mrekkep kartrmakta kullanlan letin addr. Mihrak ve Farsa divitor da denilmitir. Milka: Bk. Lika Minekr: Mine ileri; mavi renkle ilenmi i; Minkaf: Bk. Mskale. Minyatr: El yazmas kitaplar sslemek iin sulu boya ile yaplan ve metindeki olaylar yanstan figratif resimlere verilen ad. talyanca "minature" kelimesinden alnmadr. Trke'de kk nak anlamna hurda nak denilmitir Misin: Bk. Mein. Mitree: Kalemler birbirine arpmasn diye kalemdanlarn iine konulan uha rt. Mizan'1-hat: Bk. Sls. Motif: Ss, sk sk yinelenen izgi ss;,bir biimin konusu. Osmanl ciltlerinde; hata, rm, bulut, pen, yaprak, gonca, geme nilfer, tr yapra, gl, tepelik, orta ba, t en ok kullanlan motiflerdir. Manzara, arabesk ve canl hayvan motiflerine rastlanmaz. Memlk ve Seluk ciltlerinde stilize ye arabesk motif grlr. Herat slbunda stilize motifle birlikte manzara ve hayvan figrleri de bulunur. Muavve yaz: Eski harflerle yazlan yazlardan birinin ad. Ylankavi izgilerden ibaret olan bu yazy 1908'den sonra smail Hakk Baltco-licat etmitir. Yeni harflerin kabulyle dierleri gibi tarihe karmtr. Muhakkak : Sls yaznn yatk ve uzun izgileri olan eidine verilen ad. Nadiren murakka ve ktalar yazlm, besmele dnda fazla kullanlmamtr." Muhaa: Haiyeli kitap. Muhai: Haiyeyi yazan kii. Muhayyer: Eski kt eitlerinden birinin addr. Lui Tebriz gibi bu da eker renktir. Bk. Kt. Mukabele kayd: Kopya edilmi nsha ile aslnn karlatrlp kontrol edilerek bunun, kitabn zahriyesine veya hatimesine kaydedilmesi. Bu kayt grlen kitaplarn doruluuna daha ok gvenilir. Makatta': Deri veya kttan oyma eklinde yaplan ilere verilen ad. Bk. Kat'a. Mukatta' yaz: Bk. Kesme yaz. Mukavva: Kuvvetlendirilmi. Klsik ciltlerde ilk zamanlar tahta kullanlm, daha sonra bunun yerini mukavva almtr. Cilt iin kullanlacak mukavva yle hazrlanr: stenilen kalnl salayacak kadar kt, sular aksi ynde olmak zere yaptrlr. Kolann iine kab kurttan korumak iin ap, tenekr, ttn suyu gibi zehirli maddeler katlr Bu suretle hazrlanm mukavva iyice kuruduktan sonra tahta gibi sert olduundan eilip bozulmaz. Byle mukavvalara murakka mukavva denilir. Murakb: Bk. Ayak. Murakka: 1- Hattatlarn ayr ayr ktlara yazd ve bir araya toplanarak mecmua hline getirilen mek ve yazlara verilen ad. 2- Birka kdn sular aksi ynde olmak zere st ste yaptrlmasyla elde edilen mukavvaya verilen ad. zerine yaz sayfas yaptrlr veya cilt kapanda kullanlr. Murakka mukavva: Bk. Mukavva. Murassa cilt: Kymetli talarla bezenmi cilt. Mine veya mercanla ili ciltler hlen mzelerde mevcuttur. Musanna: Usta elinden km, sanat eseri, ok ssl Musavvir: Eskiden insan resmi ve tablo yapan sanat. Ressam Mushaf: Sayfa hlife getirilmi ey. Trl sayfalardan meydana gelen kitap; sonradan Kur'an anlamnda kullanlmtr. Muta: Bask leti (Bk. Kalp); .Vasale demlen kt yaptrmalarn ekini belli etmemek iin mcellitlikte

kullanlan let. Mcedvel: Sayfa kenarlar cetvelli olan kitaplar hakknda kullanlan bir terini. Mcellid: Kitap ciltleyen, cilti. Mcerret: Eski yazda noktasz harflerle yazlan iir ve nesirler hakknda kullanlan bir terim. Mahzuf veya Mhmel de denilmitir. Mcevher nokta: Bk. Nokta, geme nokta. Mellif: Kitab yazan kii. Mellif hatt: Yazmann baka bir hattat tarafndan deil, yazarn kendi el yazsyla yazlm asl. Mellif msveddesi: Yazarn hazrlad, beyaza ekilmemi yazma eser. Mhmel: Bk. Mcerret. Mhre: Ktlar aharlandktan sonra parlatma iin kullanlan letin addr. Bazen kalemtra kabzasnn ucu da bu i iin kullanlmtr. Kaymasn salamak iin biraz sabun srlr. Mzehhiplerin altn parlatmak iin kullandklar akike de mhre denilmitir, Mhre eitleri: Bcek mhre: Deniz bceklerinin kabuundan yaplmtr. Cam mhre : Yuvarlak veya kaln camdan yaplmtr. akmak mhre; damar mhresi:Tezhiplerde yaldzlanan yaprak damarlarn, sslemelerin girintili kntl yerlerini parlatmak iin kullanlan, alm kurun kalem biiminde mhre. Trnak mhresi de denilir. Har mhre: Katr boncuu. Zer mhre: Yaldz cilalamaya yarayan ucu akik mhre. Mhre tahtas: zerinde kt mhrelenen letin addr. Pesterek de denilmitir. Ihlamurdan yaplan ve ortas ukurca olan bu tahta eitli boylardadr. Tek para olmas arttr. Mhreli kt: Ahardan sonra mhre srlerek parlatlan ve kalemin zerinde kayd kt. Bu ktlar mrekkebi emmez. Mhresenk: Akik trnden bir tan addr. Bir sopaya taklarak, tezhip naklarn ve yaldzlan mhrelemekte kullanlmtr. Mhrezen: Ktlarn zerine mhre vuran sanatkr. Mhr: Yazma eserin kime ve niin ait olduunu gstermek amacyla baslmtr. Kitabn hangi ktphaneye ait olduunu gsteren "demirba mhr", sadece balanan kitaplara vurulan ve balayann adn tayan "ba mhr", "vakf mhr" ve yalnz isim bulunan "zat mhr" gibi eitleri vardr. Eski mhrlerimiz talar, madenleri, saplar ve kaznmalar bakmndan gzel sanatlarn bir kolu halindeydi. Mehur hakkklarn eitli maddeler zerine kazdklar isim," msra, yet ve istifler byk sanat deeri tamaktadr. zerine akik, yakut, firuze, yeim ta kaklm mhrler vardr. Manzum mhrler de yaygn olarak kullanlmtr. air, Hamit'in dedesi Abdlhak Molla'nn mhrnde "aresaz ola hakim-i mutlak Bula her derde deva Abdlhak beyti" kazl imi. Mlsk: (ltisakl) bitiik. Aralk verilmeden yazlan yaz. Bk. Hat. Mlemma emse: Motifin hem zemini, hem de kendisi altn yaldzla ilenerek yaplm emse.M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl'nde Renkli emseler hakknda kullanlan bir tbirdir. Kabn emse veya kebent kalbnn Baslaca ksmn mnasip noktalarna, kap meinine zt renklerde mein paralar yaptrlarak, zerine kalp baslmak suretiyle yaplrd. Yaldz ileme aradan grnnce renk renk meinler kitaba baka bir gzellik verirdi demektedir. Mlevven emse: Bu emselerde tek renk deri .kullanlmayp, bezemeler cilt kapanda kullanlandan baka renkte deri ile kaplanmtr. Bu ekilde renkli derilerle yaplan mlevven emse ciltte, motifleri stten veya alttan ayrma tarznda altnla bezemek mmkndr. Mmsiha : Hattatlarla ktiplerin kalemin mrekkebini silmek iin kullandklar beze verilen ad. Bu bez siyah ve yumuak olurdu. Mnhan: Eri, Bk. Seluklu mnhanleri. Mrekkeb: Yaz yazmakta kullanlan maddenin addr (Bk. Midad). Dde denilen bezir veya kandil isinden yaplmtr. Sleymaniye Cmii'nde, kandillerin isi hava cereyan ile zel olarak yaplm bir odaca toplanr ve mrekkep yapmnda kullanmalar iin, hattatlara verilirmi. Mrekkeb yalamak: Okuyup yazmak, ilim renmek yerine kullanlan bir deyim. Bezir isi mrekkeple aharl kda yazlan yaznn yanl yalamak suretiyle silindii iin bu deyim ortaya kmtr. Mrgdar emse: iekleri arasndaki dallarn zerinde kular bulunan emselere verilen ad. Mrsel vav: Vav harfinin yazl biimlerinden biri. Bu trl vav harfi yuvarlak yazlrd. Msenn: ki kat, iki katl; iki ksmdan meydana gelmi, iki noktal harf. Msenn yaz: Bk. Aynal yaz. Mstensih: stinsah eden; kitabn kopyasn karan kimse. Msvedde: Karalama, taslak; beyaza ekilmek zere ilk kez yazlan ve zerinde dzeltmeler yaplan yaz. Mahide: Bk. Ayak.

Mair: Halkr iin altn ezme ileminde, ezilmeden kalan ve hemen ken altn paralarna verilen ad. Bunlarn yeniden ezilmesi gerekir. Bk. Halkr. Mebbek: ebeke ekline sokulmu, a ve kafes gibi rlm olan. Mebbek emse: Deri ince ince oyularak cild kapann iyzne yaptrlmak suretiyle yaplan emse. Kat'a emse de denilir. Mr: Bk. Ayak. M'ir: Bk. Ayak. Mire: Bk. Ayak. Mteferrik: Dank, ayr ayr; iinde deiik, eserlerden paralar bulunan yazma eser. Mteselsil: Bk. Huruf- mteselsil. Mzehhep: Eski yazmalarn tezhipli olanlar. Batan sona tezhipli kitaplar yapld gibi yalnz ilk, bazen ilk ve son yapra tezhipli kitaplar da vardr. Kur'an'lann ilk iki, dier yazma kitaplarnsa birinci sayfas ounlukla tezhipli olur. Mzehhip: Tezhip yapan sanatkr. Bunlarn arlar vard. Mzehhipler arasnda hattat olanlar bulunduu gibi, birou kulland boyay da kendisi yapard. Mznib: Su ileyen, gnahkr. Bk. Ketebe Ndir nsha: Fazla nshas bulunmayan yazma eser. Nak: Eskiden boyal resimlere, minyatrlere verilen ad. Yazma kitaplara renkli olarak yaplan ssleyici resimlere, minyatrlere nak, yapanlara da nakka denilirdi. Buna tasvir ve ebih yazmak (b. bk.) da denilirdi. Yapanlar nakka, musavvir, ebihnvis adlarn alrd. Nak resim: Minyatr. Nakhne: Nak yaplan yer; resim atlyesi karlnda kullanlmtr. Fatih Sultan Mehmet, yeni saraynda bir saray nakhnesi kurmu ve bana da zbek asll Baba Nakka getirmiti. Lle devrinde ise milli resim ve oymaclmz zerine albmler hazrlayan zel nakhneler bulunmaktadr. Nakka: Yazmalara minyatr ve tezhip yapan sanatkr, zellikle kitaplara minekr resim yapanlara denilmitir. Nakkalk ranllar tarafndan gelitirilmitir. ark nakkalarnn ba st ad Bihzad'dr. Nak-i b: Su ve zamk ile kartrlm boyalarn kt zerine srlmesiyle yaplan resimlerdir. ranllarn gevatbir ettikleri bir usl ile yaplrd. Bu uslde boyalar effaf deildir, renklerin iinde beyaz vardr. Bunu da ounlukla beyaz veya altn bir astar zemin stne ilerler ve boyalar beyaz boya ile kartrrlard. Nak- zerkr: Yaldzla yaplan sslemelere verilen ad. Nzr: Eski kitaplklarda denetleme iini yrten kii. Nemekahu: Bk. Ketebe. Nesehahu: Bk. Ketebe. Nesih: Bir yaz eidi. Kalnl slsn te biri kadardr. Kf yaznn, kelerinin yuvarlanmas ile meydana gelmitir. Abbas veziri bn-i Mukle'nin kfyi deitirerek nesih yaz sitilini meydana getirdii rivayet edilir. Daha ok Kur'an- Kerim'ler nesihle yazlmtr. Murakkalar ve bilyelerin gbekleri de nesihle yazlmtr. Trk hattatlarnca ok kullanlm bir yazdr. Nestalik: Osmanllarda ta'lik ad verilen yazya ranllar, nesih ile talik ten bozma olarak nestalik demilerdir. Neaf kt: Snger kd gibi gzenekli bir kt. Mrekkepiler bunu mrekkebi szme iinde kullanmlardr. Nevregn: Mcellitlerin mukavva ve deri oymakta kullandklar letin addr. Eri ve az keskin olan bu ban ucuyla kat' da yaplrd.. Nigr: Eskiden resim, suret, insan resmi yerine kullanlan, Farsa bir kelimedir. Nigrende: Bk. Nigr. Nigrhane: Eskiden resim ve tasvir yapanlarn altklar yer. Nigr: Eskiden insan resimleri yapan ressama verilen ad. Nigrende de denirdi. Nianl iraze: Bk. iraze. Niasta har: Niastann piirilmesiyle yaplan har. Bu har srlen kt kolay silinirdi. ifte harl ebru yapmnda da, yumurta harnn altna bu har srlmtr. Nizamah: XVII. yzylda kullanlmakta olan bir kt cinsi. Ayrca bk. Kt. Nokta: Kur'an- Kerimler'de yet ve cmleleri ayrmak, yazmalarda duraklar belirlemek iin kullanlm kk yldz ve iek ekillerine verilen isim. Muntazam, geometrik olanlarna mcevher nokta, alt kelilere ehne nokta, be yaprakllara penberg denilir. Dier ekilleri: geme nokta, yaprak nokta, helezon nokta, zerender-zer nokta... (bunlara bk.). Nokta demiri: Mcellit terimlerindendir. Noktalar zerine vurulan demirin addr. Bununla ciltlerde nokta yaplr. Noktasz yaz: Arivde, kimi nedenlerle noktasz olarak yazlan yaz. Siyakat, tevk, divan krmas gibi yazlarn noktaszlarna rastlanmaktadr.

Nsha: 1- Bir eserin elle yazlarak oaltlm olanlarndan her biri. 2- Tezhip terimi. Talik yaz ile eimli yazlan levhalarda yaz ile ereve arasna gen eklinde yaplan sslemenin addr, Nvis:Yazan, yazc Oklu besmele: Sin harfi ekilerek yazlm olan besmele, Okra: Ciltte kullanlan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denilir. Oyma: Bk. Kat' rdek ba: Tezhipte kullanlan zmrd yeil renge verilen ad. rg: Bk. Geme. Oklu besmele: Sin harfi ekilerek yazlm olan besmele, Okra: Ciltte kullanlan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denilir. Oyma: Bk. Kat' rdek ba: Tezhipte kullanlan zmrd yeil renge verilen ad. rg: Bk. Geme. Pafta: Bk. Kartu-pafta. Pal: Mcellitlerin kullandklar derilerin trandan kan paralara verilen ad. Phn almak: Tra edilen derilerin kalan prtklerini temizlemek, deriyi bir defa daha inceltmek. Papirs: Nil kylarnn bataklk kesimlerinde yetien Cyperus papyrus adl bitkiden yaplan bir tr yaz kd. Parazvana: Bk. Prazvana. Para su: Bk. Kesme. Paral emse: Eski kitap ciltlerinin kaplar zerine yaplan bir emse eidi. Kitabn kabn kaplayan meinin ortas kesilerek ve baka bir mein, zerine hazrlanan emse paras buraya yerletirilerek yaplr. Pars benei: Bk. intemani. Parmen: Msr'dan papirs alamayan Bergamallarn koyun, kei ve zellikle dana derisinden yaptklar bir tr yaz kd. Pyende: Bk. Ayak. Penag: Bk. Lika. Pen: Tezhipte, alm kk glleri andran, beli, ufack ssleme motiflerine verilen ad. Penberg: Be dilimli yaprak. yet aralarnda grlen be yaprakl tezhiplenmi ekiller. Bk. Nokta. Penhne nokta: Bir yuvarlak nokta be dilime ayrlmsa verilen ad. Perdaht yolu: Yazma kitaplarn balklaryla levhalarn kenarndaki sslere verilen ad. Pergament: Bk. Ak deri, parmen. Pervaz: Yaz levhalarnn kenarlarna yaptrlan ktlara verilen ad. Genellikle ebrdan olurdu. Tek renk kt yaptrlmsa tek pervaz, ince erit hlinde ikinci bir kt daha yaptrlmsa ift pervaz denilir. Pesend: Altn sslemenin zermhre srlp parlatlmasyla elde edilen parlak yaldzl ilere verilen ad. Pesterek: Bk. Mhre tahtas. Peence: Bk. Lika. Pem: Bk. Lika. Pirin har: Bk. har. Prazvana: Kalemtran bayla sap arasnda bulunan ve ou zaman pirinten yaplan bir eit maden bilezik. Prazvana da denilir. Altn veya gmten prazvanas olan kalemtralar da vardr. Rabta: Bk. Ayak. Rahle: zerine mushaf, kitap konulmak ve yanna oturarak okumak iin kullanlan, iki yandaki ayaklar oymal, kenar pervazlar ve zeri dz tahtadan kk masann addr. Birbirine gemi iki tahtadan yaplan ve (X) biiminde olanlarna geme rahle denilirdi. Seluklular devrinde tahta oymallar, sonradan sedef kakmalar yaplmtr. Rak: Ciltte kullanlan ceylan derisi; ince tralanm deri. Rakam: Yaz yazma. Rakamehu: Bk. Ketebe. Rkm: Yazan, izen. . Ramad: Mzehhipler altn dverken tirenin kenarlarndan dar taan paralara verilen addr. Ramad, Arapa'da atein kl demektir. Taan altn paralar kle benzedii iin bu kelime kullanlmtr. Realist iek demeti: Lake ciltlerin ssleme motiflerindendir. Vazolu veya vazosuz resmedilmi ve zerine "vernik ekilmitir. Tabiattaki biimiyle resmedilmi iek motiflerine, stilize iek motiflerinden ayrt edilmesi iin, verilen addr Reddade: Bk. Ayak. Remz motifler: iaret ve sembol biimli motifler, Ressam: Eski yazma ve levhalara izgi ile boyasz resim yapan sanat. Reyhan: Bir yaz tarz. Kalnl sls kadardr. Bu yazda gz kapal harf yoktur. Kurban ve dualar

yazlmtr, bn Bevvb tarafndan icat edildii sylenir. Reyhan Besmele: Reyhan hattyla yazlan besmele. M mimlerin gz ak yazdr ve sin'den sonra izgi (keide) bulunmaz. Rh: Mrekkeple yazlan yazy kurutmakta kullanlan tozun addr. Farsa kum demek olan rik''den bozmadr. En kullanls Manisa dalarndan karlrd. Aslnda krmz olan kum, frnlannca sararr, eitli renklere boyanrd. Siyah, moru ve yaldzl olan vard. Hattatlar yazlarnda rh kullanmaz, ak havada kuruturlard. nk rh kullanlan yazda incelik kalmazd. Porselenden yaplm, delikli rhdanlara konur, yaz zerine dklp, kuruyunca parmakla temizlenirdi. Name-i hmayunlarda altn rh kullanlrd. Bu rh dorudan doruya altn tozu idi. Rhdan: Kurutma tozu rh'n konduu kabn addr. Yaz takmn tamamlayan rhdan, takma uygun olarak cam, maden, gm veya altndan yaplrd. ounlukla st delikli silindir eklinde veya hokka biiminde yaplmtr. Bazen da rh tabak biimli bir kaba konularak kk bir kakla yaznn stne dklrd. Rik'a: Trklerin ortaya kard bir yaz tarzdr. Ayrntlar ortadan kalkmtr. Mim harfinin gzleri kapanm, sin ve benzeri harflerin de dileri ortadan kalkm, iki ve noktalar ve ( ^), ( v ) hlini almtr. Kolay ve hzl yazlabildii iin el yazsna esas olmutur. Rika': zerine yaz yazlan kt ve deri paralar. Risale: Kk kitap; risale, mecmua yerine de kullanlmtr. Ama daha ok mecmuati'r-resail olarak, iinde birden fazla eser bulunan kitaplar hakknda kullanlmtr. Rokoko: Mbalal ssleme slbu. Klsik cilt sslemesi, XVIII. yzyl sonlarnda Avrupa'nn etkisiyle deierek bu tr sslenmeye balanmtr. Mecazi olarak modas gemi, irkin olan eyler hakknda da kullanlr. Rozet: Bk. Gle. Rubu': Byk boy kdn drde blnmesiyle meydana getirilen eski yazma kitaplara verilen ad. Rugan: Stten veya ot tohumlarndan karlan yalar. Rugan: Ciltlerle, kubur gibi sanat eserleri zerine yaplan nak ve resimlerin parlak grnmesi iin stlerine srlen maddenin addr. Boya, mrekkep, ahar, ebru mecmuas'nda rugan yapmak usl hakknda u izahat vardr ; 64 dirhem ard sakz, 240 dirhem arap ruhu, 16 dirhem damla sakz, 32 dirhem Venedik terementisi. Evvel arap ruhunu dz bir ie iine koyup sonra 3 parmak miktar ince tatlsu kumu iine gmp, ruhun iine ard sakzn koyup, ocakta kum iinde hallola. Badehu damla sakz baka kapta eritip ieye kartrlacak, sonra terementi dahi bu suretle eritilip ieye katlacak, badehu cmlesi bir yerde tekrar kaynatlp, tamam kaynadktan sonra bir mendil veya tlbent iinde scak iken szlecek, fras daima iinde saklanacaktr. Srlrken daima scak srlecektir. l ve parlak olur.. Ruk'a: Yazlm kt, mektup Yaz yazlacak kt, deri parasna ruk'a denilir. Vesikalarda geer. Rm: Ssleme terimi. Hayvanlarn kanat, bacak ve bedenlerinin stilize edilmi ekillerinden oluan ve kkeni Orta Asya'ya dayanan, ok yaygn bir Trk ssleme biimi. Rm'nin zerinden ayr paralarla daha ufaklarnn yaplmasyla meydana gelen ekle ayrma rm; rm'lerin birbirine geirilmesi ile meydana gelen ekle sarlma rm; levha kenarlarnn i pervazlarndakilere iplik rm denilir. Trk sslemesinin klsik slbudur. Eskiden Anadolu'ya diyar- Rm denildiinden rm adn almtr. Rm emse: Kitap ciltlerinin zerine yaplan ve gnee benzedii iin emse ad verilen ss motiflerinden birinin addr. Sivri, ucu kvrk rm motiflerinden meydana getirilir. Rm tahrir: Kitap ciltlerinin zerine ss olarak ekilen siyah izgilerin addr.

Sadberg: Yz yaprak; birok yapran oluturduu iek eklinde ssleme motifi. Atlas iei adyla da bilinir. Safiha: Dz, yass yz; maden levha. Yazma eser balklarndaki, ounlukla dikdrtgen veya beyz biimde, dz yaldz ekilmi sathlara da safiha ad verilir. Bazen bunlarda eserin ad yazldr. Sahaf: Eski devrin kitaplar. Bayezid Camii avlusundan Kapalar'ya giden yolun iki tarafndaki dkknlar, eskiden sahaf dkkn idi. Bugn Bayezid Camii bitiiinde Sahaflar ars bulunmaktadr. Sahaf kitab: Eskiden sat az olup, okuyucular tarafndan saklanan kitaplara verilen ad. Sahtiyan: Cilt yapmnda kullanlan kei derisi. Sahtiyan, klsik uslde slatlp yumuatlarak bk ile kt inceliinde tra edilmek suretiyle hazrlanrd. Sak: Tezhipte iek motiflerinin saplarna verilen ad. Arapa sak, aalarla bitkilerin kk taraf veya insann baldr demektir. Sakal: Mcellit ve tezhipilerin altn varaklan tutmak ve yaptrmak iin kullandklar seyrek tyl, genie fra. Sakala benzedii iin bu ad almtr. Salbek: Eski ciltlerde emsenin iki ucundaki uzant sslemeye verilen isimdir. XVI. yzylda en gzel rnekleri grlen salbekler XVII. yzylda bymeye balam, giderek eski gzelliini kaybetmitir. Samur fra: Mzehhipler iin en makbul olan fra. Uzun yanan bir mum alevine benzemesi ve. ucunda ancak birka telli kl bulunmas arttr.

Sancak Kur'an': Ceviz kabuunun iine yerletirilerek gemilerin sancak direine sancakla ekilen Kur'an. Cava kalemi ile yazlrd. Bunlar iin klsik sslemeli, ok gzel mahfazalar da yaplmtr. Sancak mushaf: Sancak balarna taklan kk mushaf. Sap: Tezhipte iek sapna benzetilerek yaplan ekiller. Saplama iraze: Bk. iraze. Sarlma rm: Bk. Rm. Sarma dal: Tezhipte iek ve yaprakl dallarn kvrlarak birbirine sarlmasndan meydana gelen ssleme motifine verilen ad. Satarehu: Bk. Ketebe. Satrlamak: (mstarlamak). zerine yaz yazlacak kd mstar (satrlk) zerine koyarak hafife bastrmak ve bylece kt yzeyinde kabark bir iz elde etmek. Sayfa kenar:1- Bir kitap sayfasnn, yazl blmleri evresinde kalan boluu; 2- Bu bo ksma yazlan not, derkenar. Saykal: Cilc, cila leti. Saykal-kr: Yaldzc. Saykal-zen: Yaldzc. Saykall: Yzeyi parlatlm kt. Saykall bad: Uuk krem veya beyaz parlak kt. Saz kalem: Kamtan yaplan yaz kaleminin ad. Saz yolu: Uzun dallar zerine yaplan sslere denilir. Kvrmdal ad da yerilir. Daha ziyade iekli ye yaprakl olur. Rm motiflerinin ayr hatlar hlinde aralarda kullanld grl. Sebeb-i te'lif: Yazl sebebi. Seberg: dilimli yapraklar. Bitkisel ssleme motifi olarak kullanlmtr. Secvend: Kur'an- Kerim'i mnaya uygun olarak doru okumak iin konulan iaret. Mesela kaf; durmay, sad; gemeye izni, cim; durma veya gemenin caiz olduunu, mim; muhakkak surette durmay gsterir. Kelime, bu iaretleri koyan ztn memleketi olan Secvend ehrinden alnmtr. Secvend kalemi: Bk. Cava kalemi. Secde gl: Kur'an- Kerim'de secde edilecek yetlerin hizasna, sayfa kenarlarna yaplan yuvarlak, ii bo ssleme. Gl eklinde olduundan bu ad almtr. Sedefkri yaz: Baz levhalarda grlen, sedef kakma suretiyle yazlan yaz. Seluklu erileri: Bk. Seluklu mnhanleri. Seluklu mnhanleri: XI - XV. yzyl boyunca yazma kitap sslemelerinde ok sk karlalan bir slptur. Genellikle Seluklular tarafndan kullanlmalarna ve kavisli, yumuak ana yaplarna dayanlarak Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver tarafndan, bu slba Seluklu mnhanleri ad verilmitir. Genel olarak rmlerin ve ku kanatlarnn i bnyelerinde bulunan ayrntlardan oluup, kendine zg bir renklendirme tekniine sahiptir. Daima birbirinin arkasndan kacak ekilde izilerek meydana gelirler. Her bir mnhannin daralan ksm kompozisyonun gerektirdii belli bir yne doru gittike incelerek devam eder. Semerkand kt: Vaktiyle Semerkant'ta yaplan esmer; kaba fakat salam bir kt. (Bk. Kt). Ser sre: Mushaf'larn sre balklarna verilen ad. Dikdrtgen eklinde tezhiplidir. Serlevha, balk da denilir. Sere: Bk. Tura. Serlevha: Balk, yazma kitabn tezhiplenen balk blm. Bir levha veya kitabn bana yazlan yaz ve yaplan resme de serlevha denilir. Fatih devrinde kitap balklar, ucu ince tlarla biten mihrap eklinde deil, sayfann enince uzanan uzun dikdrtgenler eklindedir. Bu devirde pembemsi, mavi ve siyah renk; iek, dal, yaprak ve filiz motifleri, trl gemeler grlr. Serpme: Benek benek serpitirilmi olan iek, yaprak ve benzeri sslemelere verilen ad. Serpme altn: Serpme suretiyle yaplan ufak ufak aralkl noktalardan ibaret yaldz sslemenin ad. Pskrtme olanna zerefn denilir (Bk. Zerefn). Sertb: Klsik ciltlerde mkleple alt kapak arasndaki para. Sayfa kenarlarn korur ve mklebe hareketlilik salar. zerinde yet, beyit yazl olanlar vardr. Sevad: Siyahlk, yaz karalama. Sevvedehu: Bk. Kelebe. Sr dili: Uzunlamasna alan kitap ve mecmualara verilen ad. Beyaz de denilir. Sra: Bk. Kalem sras. Srmake: Gm haddeden geirerek srma eken sanatkr. Srt: Ciltte alt ve st kapa balayan ksm. Dip de denir. Klsik ciltlerde srt yuvarlak deil, dzdr. Yaz ya da bezeme yoktur. Svama altn: Kat kat srlen altn. Bir kat srlene srme altn denir. Svama emse: Zemini altnla kaplanm olan kitap kaplarnn zerindeki emse. Svama yaldz: Her taraf yekpare ve som olarak yaldzlanm ssleme.

Silkme: Bir yaz ve motifi aynen bir kda kardktan ve ine ile dikine olarak deldikten sonra, o kd asl yzey zerine koyup stnden ii kmr tozu ile dolu kese geirerek iz brakma uslne verilen ad. Silkme kalb: Silkme iinin yaplmas iin hazrlanan, ine ile delinmi sslemenin bulunduu kopya. Mehur hattatlarn silkme kalplarna gnmzde de rastlanmaktadr. Silkme kesesi: Silkme yapmak iin kullanlan kmr tozunun konulduu gzenekli torba. Silkme tozu: Silkme iinde kullanlan, st kmrnn tozu. Sima' kayd: Yazma eserlerde kitab kopya eden kiinin yazdklarn mellife okuduuna ve mellifin de bunu dinlediine dair, yazmaya konulan kayt. Simdz: Deri zerine gm ilemeli cild. Simin kalem: Gm kalem. Bk. Kalem. Siyah mrekkeb: Eskiden neft, ra isi, kei kl isi veya bezirya isinden yaplan mrekkeb. Siyakat: Bir yaz eididir. Irak'ta Abbasler zamannda icad edilmi, Seluklular zamannda Anadolu'ya girmitir. Resm ye zellikle ml ilerde kullanlmtr, nce, girift ve genellikle noktaszdr. Az yer kaplar ve abuk yazlr. Rik'a ile bir sayfalk bir yaz, siyakatla 4-5 satir tutar. Siyakat noktasz ve nadiren de noktal olarak iki ekilde yazlmtr. Kolay okunabilen ekli olduu gibi, ancak uzmanlarca, okunabilenleri de vardr. Harfler, kelimeler, satrlar daima birbirine yakn, hatt bitiiktir. Asl ismi erkam- divniye olan siyakat rakamlar, siyakat yazs ile kullanldklarndan bu ad almlardr. Onlu, yzl, binli rakamlar okumak zordur. Souk damga: Eski cildlerde, ssleme eklini verecek kalbn deri zerine yaldzsz olarak baslmas yoluyla elde edilen bezemeye verilen ad. Souk iplik: Mein emse cildlerin zerine souk iplik demiri ile ekilen izgiye verilen addr. Bu izgiler altnlamnaz, bo braklr. Souk iplik demiri: Mein emse cildlerin stne ekilen izgiyi yapmakta kullanlan lettir. Balta eklindedir. Souk emse: emse kalb, yaldz kullanlmadan, dorudan doruya cildin zerine baslacak olursa buna souk emse denilir. Btn islm cildleri, XV. yzyla kadar bu ekilde yaplmtr. Motifler cildin derisi renginde buakdmtir. Som altn: Kaplama olmayan, yekpare olan altn hakknda kullanlan bir terimdir. Parlak veya mat olanlar vardr. Somaki ebrusu: Somaki damarlar gibi desenli olan ebrulara verilen ad. Stilize: Karakteri kaybolmadan basitletirilerek tezyn ve ematik hle sokulmu biim ya da motif. slblandrlm. Su izgisi: Eski ktlarn dokusunda bulunan, aydnla tutulunca grlebilen izgi. Daha ok enine izgilerdir. Su damgas: Bk. Filigran. Su iareti: Bk. Filigran. Su yolu: Bk. Su izgisi. Suhuf: Sayfalar. Allah'n drt kitaptan baka, Cebrail vastasyla baz peygamberlere yollad emirler. 100 tanedir; dem'e (10), it'e (50), Idris'e (30), brahim'e (10) yollanmtr. Sultani kt: Eskiden ipekten yaplan iyi cins kt. Bk. Kt. Supara: Eskiden mektep ocuklarnn okuduklar kitaplara denirdi. Elifba cz yerine elifba suparas gibi. Az sayfal demek olan sukuf pare'den bozmadr. Sre gl: Genellikle srelerin balad sayfa kenarna konan, ii bo, b az an da srenin ad yazl yuvarlak ssleme. Bk. Gl. Sls: Eski yaz eitlerinden ' biri. 2 - 3 mm kalnlnd kalemle, yazlr, harfler yumuak ve ahenkli dner. Harflerin te iki paras dz, te bir paras ise devirlidir. Bu Oran daima korunduu iin sls (te bir) adn alntr. Hattn esasn tekil eder ve hsn-i hatta sls renmekle balanr. mm'l-hat, Mikyas'l-hat ve mizan'l-hat diye hret bulmutur. Btn hat eit ve kurallar slsten kmtr. Kur'an, yazma kitap, balk ve sre balar, hilyenin besmelesi, ou hat levhalar slsle yazlmtr. Snbl: Bir yaz eidi. Srh: Krmz mrekkeb. Yazma kitaplarda, konu bahklarnda ve metin aralarndaki ekillerde kullanlmtr. Bab veya fad balklar krmz mrekkeble yazlm yazma kitaplara da srh denmitir. Ate renginde olanlara maden srh denir. Bu trl kitaplarn sayfalarna da siyah, mavi yahut altn cedvel ekilirdi. Srme altn: Bir kat srlen altn. Yalnkat olduu iin ok makbul deildir. Kat kat srlene svama altn denilir. Stun: Kitap veya yazmalarda sayfann yukardan aaya doru blnm olduu ksmlardan her biri, kolon. akk- kalem: Eski kam kalemlerin ucunu dikine olarak atlatma. Sarih : Bir kitab erh eden, kitaba aklama yazan kimse. ebih: nsan resmi. Tasvir de denir. Eskiden insan resmi yapmaya ebih yazmak denilmitir. ebih yazmak: insan resmi yapmak. ebihnvis : Portre yapan. Bk. Nak. ecb: Mecma ad verilen geni karnl kare eklinde maden hokkalarn kapaklarna verilen ad.

ecer: Bk. Hatt- ecer. edde: Eski yazda stne konduu harfi ift okutturan iaret. effaf kt: Bir resim zerine konunca alttaki resmi grmek mmkn olan ktlara denilir. emse: (ems : Arapa'da gne). Eski kitap cildlerinin zerine yaplan gne eklinde ssleme motifi. Kapan tamamn kaplayan meinin zerine yapld gibi, ayr bir para hlinde kab rten meinin ortas hazrlanan para byklnde kesilip yerletirilmek suretiyle yapld da olmutur. Paral olmayp meinin stne yaplana yekpare emse; para hlinde kesilip yerletirilerek yaplana paral emse; etraf zincir eklinde bordrl olana zincirli emse; kapaklarn mukavvas oyulup, iine kabartma olarak oturtulana gmme emse; emse ksm zeminden farkl renkte olana mlevven emse; srf altn yaldzla baslana mlemma? emse; kesilerek oyulmu deriden yaplana mebbek (kat'a) emse; cildin zerine kalpla kabartma olarak baslan ve zerine yaldz vurulmayana souk emse; motif kalbnn zemini altnla doldurulmu, motifler kabartma eklinde stte ve deri renginde braklmsa alttan ayrma emse; zemin olduu gibi braklp, yalnz motifler altnlanmsa stten ayrma emse denilir. emseler Anadolu Seluklu ve XV. yzyl Osmanl kitap kaplarnda genellikle yuvarlak, dilimli, nadiren beyzidir. XVI. yzyldan itibaren ise oval biimde ve salbeklidir. emse, salbek, kebent kompozisyonunu kenarlarda bordur evirir. Klsik Trk cildlerinde genellikle emse ile kebent arasndaki ksm bo braklm, az sayda cildde ise bu ksm da sslenmitir. emselerde genellikle rm ve hata motifler, geometrik biimler kullanlmtr. Motif yerleiminin ou zaman (S) harfi biiminde bir hat geliimi zerinde olutuu grlr. Sslemelerde adeta bir ters simetri vardr. emseli kap: Kabnda emse bulunan kitap cildlerine denir. emse, cildin sa kapa zerine yapld gibi, iki kapaa, i kapak veya miklebe de yaplmtr. erh: Bir kitabn ibaresini kelime kelime ap izah ederek yazlan kitap. e kalem: 1- Eski yazda kullanlan alt yaz tr. Bk. Aklm- sitte; 2-Bu alt yaz trnn altsn da ok gzel yazan sanat. ehane nokta: Kur'an- Kerini'd.e ayet aralarnda grlen altgen biimli ssl nokta. ikf: Boya ile yaldzn birlikte kullanlmas suretiyle yaplan ssleme. Halkrn hafif renklendirilmi seldi. Yazma kitaplarda, sayfa kenarlarnda bu tr sslemeler ok grlr. ikeste: Eski yaz eitlerinden birinin addr. Krk dkk ekilde? olduu iin bu ad verilmitir. Krma da denilir. Ayrca talik yaznn bir eidine de ikeste denir. iraze: Klsik ciltte kitabn yapraklarn dzgn tutan ba ve rg. Elle rlr ve 2 adet ince, uzun ine ile eitli rglere gre deien kalnlkta iki renk ibriim kullanlr. Cilt yaplacak kitabn sayfalan cz cz alnr. Ustalk ve zevke gre yanyana dikilir. Dikite kullanlan ipin ular uzun braklr. Buna kanad denilir ve kitabn cilde balanmasn salar. Esas czleri birbirine ekleyen ksm irazedir. Kolonlar formalarn ortasndan alnanlara nianl iraze, geliigzel yerlerden alnanlara saplama iraze denilir. eitleri; sandii, sa sol yolu, tek baklava, ift baklava, gemeli, alafranga... Modern ciltlerde de iraze taklidi olan yaptrma eritler ss olarak kullanlmtr irmaga: Sap balk derisi kaplanm bak eklinde kalemtra. ukka: Arapa para demektir ve kt paras anlamnda kullanlmtr. Yazma eserlere sonradan eklenen yazlara ukka denilir. Kk ayr ktlara yazlp sayfa aralarna yaptrlmtr. kfe: Mushaflarla yazma kitaplarn basma iek eklinde yaplan ssleme. Bu ssleme altn stne stbele yaplr. kfe, Farsa iek demektir. kfe slbu: Tabi ve slplanm ekildeki ieklerle yaplan ssleme tarz. iek minyatrleri, demet, buket, yazolu, vazosuz iekler, tek iekler eklinde yaplmtr. XVIII - XIX. yzyllarn Trk ssleme biimidi Tabaka: nce yaprak hlindeki kda verilen ad. Tahrif-i kalem: (Kalem deitirme). XIII. Yzylda Amasyal bir Trk olup, Abbas halifesi'nin klesi olan Yakut al-Musta'simi, o zamana kadar dz olan kam kalem ucunu eri keserek tahrif-i kalemi bulmutur. Tahrr: Sayfann yaz kenarlarn evirmek zere drt tarafna ekilen izgi; cedvellerin kenarna ekilen deiik renkli izgiler; boya veya altnla ilenen ssleme ekillerinin evrelerine daha koyu renkte ve ounlukla mrekkeble geirilen izgiler. Tahrir ekmek: Satrlar arasna yaplan yaldzlarn etrafina ve yaz evresine mrekkeb ve fra ile izgi ekmek. Tahrirli halkr: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarna altnla yaplan iek ve ekillerin, etrafna tahrir ekilmi olanlarna verilen ad. Ta'kihe: Bk. Ayak. Talik: Yatk izgileri uzun, dik izgileri kasa bir yazdr. Yaygn ve hafif saa, geriye yatktr, iranllarn kulland bu yazya Osmanllar talik, ranllar ise nestalik demilerdir. Talik, levha, kitabe ve kitap yazsdr. Osmanllarda ekseriya levhalarda kullanlmtr. Yesarizde Mustafa zzet Efendi bu yaznn en byk ustasdr. Talik'in eidi vardr. ikeste, rdank, kam kalem. ikeste, nesihe yaklaan toparlanm talik; rdank, talik sls; kam kalem ise talik celisi, yani iri taliktir. Talik'n incesine, hafi veya ince talik yahut hurda talik denir.

Talik kd: Talik yaz yazmak iin hazrlanan ktlara verilen ad. Nakl ya da ebrulu bir kat zerine bundan 4-5 mm ufak olan Hind badisi veya benzeri kt ortasndan yaptrlrd. stanbul'da bu kd hazrlayanlar kdn kelerine souk damga basarlar yahut altn varak zerine isimlerini yazarlard. Ta'likat: Bir kitabn iindekileri tashih veya aklama maksadyla sayfa kenarlarna yazlan yazlar. Yazma eserlerde bu tr yazlara sk rastlanr (derkenar). Bazan da bu tr yazlar ayr bir eser meydana getirir. Bunlara da ta'likat denir. . Tarakl ebru: Ebru iin boya hazrlanrken sudaki boyalara tarakla ekil verilmek suretiyle elde edilen ebru. nce yollu bir grnm yardr. Tarama ebru: Gelgit ebrusu da denilir. Kitreli suya konulan boyalar bir ine ile dzeltilerek bu desen elde edilir. Tarif: Yaz renenlere, hocalar tarafndan mek etmeleri iin verilen rnek. Tarrh: Sslemeci, desen izen sanatkr. Eskiden resim yapanlara, zellikle bahe resmi yapanlara verilen addr. Tashih kalemtra: Ufak boyda, kk st yapra biiminde kalemtra. Burunlar kavisli deil de gen eklinde yaplan ve byk yazlarn tashihinde kullanlan kalemtralar da vardr. Taslamak: Cildlerin ve kitap mahfazalarnn hazrlanmas anlamnda kullanlan bir terim. Tasvir: Resim, Bk. Nak. Tavlama: Kdn sertliini gidermek iin yaplan ileme denir. Ahar ok olan ve sert ktlar birka defa tek tek souk sudan geirip, slakken birbiri zerine koyup, rzgrsz bir yerde glgede kurutmak suretiyle uygulanr. Tavan aya: Tezhibde altnn tozlarn toplama ve sprme iinde kullanlan frann addr. Bu i iin ounlukla tyl tavan aya kullanldndan bu ad verilmitir. Teber: Ucu sivri demir. Cildilikte altn yaldz zerine tarama ss yapmakta kullanlr. Tebyiz: Bk. Beyaza ekme. Tefe: 0n tane altn varaa deste, on destesine tefe (veya defe) denir, Tek aharl: zerine bir defa ahar srlen ktlara verilen ad. Tek diki: Cildilik terimi. Tek dikile dikilen cildli kitaplar iin kullanlr. Tek gbek: Yalnzca ortasna emse yaplm cildlere verilen ad. Tek kuzu: Bk. Kuzulu cedvel. Tek nsha: Bilinen yalnzca bir tane nshas olan eser. Tek pervaz: Kenarlarna yalnz bir renkte kt yaptrlm olan levhalara verilen ad. Tekali: Eski kt eitlerinden birinin addr. Tek bir sayfadan ibarettir. Ayn kdn iki sayfal olanna cift ali denilirdi. Teker: Cildilikte, kaplarn zerine yekah yapmak iin kullanlan letin ad. Buna yekah demiri de denir. Etrafnda ufak dileri bulunan saat arkna benzer maden bir dairedir. Yaldzlarn zerinden yrtlnce yekah ad verilen noktalar meydana gelir. Telatin: Bir eit salam ve yumuak sahtiyan olup, kendine zg ho bir kokusu vardr. Telhis:1- Bir kitap veya fikrin zetini veren kitap ya da yaz. 2- Sadrazamlarn gnlk olaylar zeti. Temellk kayd: Yazma eserin ait bulunduu kiiyi veya kitapl bildiren yaz, kayt. Genellikle zahriyede bulunur. Temme: Eski yazyla yazlan kitaplarn bittiini belirtmek zere son sayfaya konulan iaret. Bitti, tamam oldu anlamna gelir. Temmet: Yazma eserin bittiini gsteren iaret. Ksaca mim veya tek mim konulduu da olmutur. Tenazur: Tersine denk durumlu olan ssleme ekilleri, simetri. Tenekr: Mukavva yaplrken, kab kurttan korumak iin kolaya katlan bir madde. Tev-emn: ikizler. Bir yaz eidi. Tevk: 2-3 mm kalnlnda ve kelimelerin aras birletirilerek yazlan yaz. Osmanl Divan yazsnn esasn tekil etmi, berat ve fermanlarda kul-lanlmtr. Baz eski turalarn imzalarnda da bu yazya rastlanr. Ayrca tura kelimesinin Farsas nian, Arapas tevki'dir. Tevki: Bk. Tura. Tezhip: Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altn tozu ile yaplan her trl ssleme iine tezhip denir. Byle eserlere mzehheb, "tezhip yapanlara ise mzehhib denilir. (Bk. Geleneksel Sanatlar, Hat&Tezhip,Tezhip Nedir?.) Tezhibci: Tezhib yapan, mzehhib. Tezyinat: Ssleme, bezeme. T: Tezhibde desenin bitiminde kullanlan bir yardmc ssleme motifidir. Sslemeden bo ksma gei, pek az rnek dnda, daima tlarla yaplmtr. Tlarda motif geniten dara gemekte, incelerek son bulmaktadr. Tlar genellikle mavi ile ekilmi, ancak eserine ve tezhibine gre bu renge altn, krmz ve yeil renkler de katlmtr.

Tl: Eskiden hattatlarn aharladklar kdn stne, kad kayganlatrmak iin srdkleri madde. Trnak mhre: emse kaplar parlatmak iin kullanlan, alm kurun kalemi eklindeki mhreye verilen ad. Damar mhresi de denilir. Tire: Parmen, zerine yaz yazlacak ekle konulmu hayvan derisine verilen ad. yisi gen dana derisinden, adleri koyun ve kei derisinden yaplrd. Eski yazlara gre tire yle yaplrd: Deri, kllar kesilip kirelendikten sonra aatan bir dayanak stne serilir, ii kaznarak, yapk kalm et ve ya artklar kaldrlr. Bol su ile ykanr, temizlenir. Tahtaya gerilir, ete yapk ksmna ince elekten geirilmi tebeir tozu serpilir ve yzeyi snger ta ile dzeltilir. Kll yzeyi de snger ta ile dzeltilir. Bu ilem srasnda ok dikkat edip deriyi ypratmamak gerekir. Bylece hazrlanan deri ereveye gerilerek zenle saak ve kuru havada kurutulur. Elde edilen tire (parmen) ince ve beyazdr. Tire beyaz, sar ve krmz olmak zere eittir. Yaz derinin bir yzne yazlr. Ak deri ad da verilir. Ayrca altn inceltmekte kullanlan deriye de tire denilir. Tiyn-i hikmet: Hattatlar tarafndan tebeire verilen addr. Tebeir uhaya srlr ve tebeirli uha gezdirilmek suretiyle kdn yall giderilirdi. Bu ilem kalemin kdn zerinde gereinden fazla kaymamas iin yaplrd. Torba: Ciltilik terimi. Kitap kaplar talanrken derinin yaptrlmasndan nce, kitabn zerine iki tarafl konulup u taraf kitabn kalnlna gre yaptrlan kdn addr. Krk bunun zerine yaptrlrd. Toz varak: Tezhib ve cilttee kullanlan, altn tozundan yaplma varaklara verilen ad. Altn tozu, sktrlarak yaprak haline getirilmitir. Tu: Bk. Tura. Tura: Padiahlarn nian ve yazl almeti, bir nevi imzasdr. Saltanatn kaldrlmasna kadar kullanlm, hat sanatnn bir kolu olarak da giderek gelimitir. Tura-nvis: Bk. Tura. Tura: Berat, ferman gibi evraka tura ekme iini yapanlara verilen unvan. Tura-nvis ve tevki de denilirdi. Turna gagas: Bk. Dnbaba. Trk rokokosu: XVIII. yzylda Trk sslemeciliinde Bat'nn oluturduu Barok, Ampir ve Rokoko stilleri mahall karakterlerle kararak Trk rokokosu ad verilen yeni bir slbun domasna yol amtr. Ty kalem: Kaz, rdek ve benzeri hayvanlarn ty telekleri, saplarndan tpk kalem gibi sivriltilerek yaz ve nakta kullanlmtr Uhra: Minyatrde desen izerken kullanlan kiremit rengi boyann ad. Bk. Minyatr. Ulama: Yazma kitaplarda yaz ve sayfa kenarna su olarak yaplan birbirine bal kanca eklinde ssleme. beyaz nokta: Tezhip terimi. Zemin doldurmak amacyla, kk bir genin keleri diziliiyle konulan beyaz boyal noktaya verilen ad. iplik rm: Tezhib terimi. Levha kenarlarnn i pervazna zencirek yerine resmedilen rm ekillerden oluan kenar eridine verilen ad. rg eklinde dizilmi izgide motifler yer almtr. mm'l-hat: Bk. Sls. ns: Kam kalemin iki paradan meydana gelen kesik ksmnn yazandan yana olan tarafna verilen ad. Dier ksmna vah denir. Menakib-i Hnerveran, s. 10'da, hat eitlerine gre vah ve ns oran belirtilmitir. Turake Hakk Altunbezer'in tand byk hattatlar hakknda verdii bilgilere gre; ekalemde maharet sahibi olan Rakm Efendi'nin, Erikapl Rasim Efendi'nin, Kazasker Mustafa zzet Efendi'nin, efik Bey'in, Sami Efendi'nin kalemlerinin nssi ve vahsi msavi surette idi. stadn- Seb'a: Yedi stad anlamna gelen bir terimdir. Ykut- Musta'sm ile Ergun Kmil, Abdullah Sayraf, Yahya-y Sofi, Mbarekah- Syuf, Mbarekah Kutub ve eyh Ahmed Shreverd adl rencilere hattatlarca bu isim verilmitir. eyh Hamdullah, olu Mustafa Dede, damad ve rencisi krullah, rencileri ve halazadeleri Cell olu Muhyiddin ve kardei Cemalddin ile Ahmed Karahisar ve Amasyal Abdullah elebi; Hamdullah tarz bir okul gelitirmiler ve Osmanllardaki stadn- Seb'a'y tekil etmilerdir. stten ayrma emse: Zemin deri renginde braklarak, yalnz kabartma ekillerin, altnlanmas suretiyle yaplan emse. stbe: sfida da denilir. Ahar yapmnda da kullanlan beyaz maddedir. stn: Eski yazda harfleri a, e sesiyle okutmak iin harfin altna konulan kk yatay izgi. stnl esreli: Halk arasnda harekeli yazya verilen addr Vah: Kam kalemin ortas kesik ucunun yazdan yana olan ksmna verilen ad. Yazandan yana olan ksmna ns denir. Nesih, sls, rik'a'da vah taraf nsden dar, divan, krma ve deti'de daha geni, nestalik'te ise ikisi de eit olur. Vakfe: Durak, durulacak yer; nokta. Bk. Durak. Vakfe gl: Ayetlerin szbalarna veya sonlarna konan ve nokta grevi yapan tezhibli ieklere verilen addr. Vakf gl: Bk. Vakfe gl, GL Vakf kitap: Herhangi bir ktphane, cami ve benzeri bir kuruma vakf olarak verilen kitap. Byle kitaplarda genellikle vakf mhr bulunur.

Vakf kitaplk: Toplumun yararlanmas iin sonsuz olarak balanm bulunan kitaplk. Padiah, sultan ve devlet adamlarnn kurduklar vakf kitaplklarn birounun koleksiyonlar bugn Sleymaniye Ktphanesinde bulunmaktadr. Varak: 1- Yaprak, tabaka.2- Yazma eserlerden her bir yaprak. n yz (a), arka yz (b) olarak numaralanr. Varak altn: Bk. Altn varak. Varak: Varak altn hazrlayan ustalar. Varaklk: Altn ezicilii. Vst: Kam kalemlerin iyi cinsinden birine verilen ad. Gelibolulu l, Menakib-i Hnerveran'da Tahkik-i hakik ho-nvisan- cihan ve rakam giran- maarif-nian olan stdlara vcibdir ki kalem ksmnn elbette vastisini kullanalar demektedir. Vasla: lk turalarn bir ksmnda padiah ve babasnn isim ve unvanlar ile turay tamamlayan iaretlerden baka baz ekiller daha bulunmaktadr. Bunlardan ilk defa bahseden P. Wittek, bu ekillere Vasla adn verir. Wittek'e gre vaslalar turann bizzat tura sahibi tarafndan ekilmi olabileceini gsterir. Bilinen vaslal turalar : Orhan, I. Murad,I. Bayezid, Emir Sleyman, I. Mehmed, II. Murad (ehzadelik turas), II. Mehmed (ehzadelik turas). Vassal: Bozulmu ve dalm elyazmas kitaplar tamir eden ve ktlar yenileyerek sayfalar birbirine birletiren (vasi eden) sanatkr. Sayfalar yapan eski yazl bir kitabn sayfalarn ayran sanatkra da vassal denir. Vassale: 1- Ktlar bozulup yrtlm yazma eserlerde bu ksmlara kt eklenerek yaplan tamir biimi. Her iki kt tra edilip birbiri zerine bindirilmek suretiyle tamir yaplr ve ek yeri belli olmaz. 2- Yazma kitaplarda krlm cedvellerin (cedvel kesiinin) tamirine de bu ad verilir. ereve vaziyetinde kalan yan ktlar, dikkatle ortalarndan yatay biimde ikiye ayrlarak, asl ereve iinde kalan yazl ksmn kenarlar inceltilir ve erevenin ayrlan ksmlar arasna sokulup, mutalamak suretiyle yaptrlr. 3- Metnin yazld kt ile yaz dnda kalan blm meydana getiren kdn ayr cinslerden olmas durumu. Vazolu iek motifi: Daha ok lake kitap cildlerinde grlen realist iek motiflerinin bir trdr. Veziri: Yazma eserlerin drt ke ve kare biimlilerine verilen ad. Bu kitaplar ounlukla kk boyutlu olurdu. . Yakut tarz: Mehur hattat Yakut- Muta'sminin yazd biimdeki yazlara denir. Bu ekildeki yazlarda sayfa iki veya. ksma ayrlr; her ksmn bir satr sls, dier satrlar nesihle yazlrd. Yaldz: Bk. Altn yaldz. Yan kd: Ciltilik terimi. Araya konan ve Acem kstei (b. bk.) kendisine yaptrlan kda verilen ad. ; Yaptrma emse: Altn yaptrldktan sonra zerine kalp baslmak suretiyle yaplan emselere verilen ad. Yaprak: 1- Varak (b. bk). 2- Yapraa benzer ssleme motifi. Yaprak demeti: Yalnz yapraklardan meydana gelen ssleme motifi. Yaprak nokta: Dzgn yapraklardan oluan nokta. Yastk: 1- Yaprak altnn bakla zerinde kesildii letin ad. 2- Tezhipte, altn varaklar istenilen byklkte kesmek iin, varan altna konan deriye de yastk denir. 3- iraze altndaki deri. iraze bunun zerine oturur. Yavru kalemtra: Bk. Kalemtra. Yaz ekmecesi: Eskiden yaz takmlaryla, kt, kalem ve dier malzemenin konulduu kapakl kk sandklara verilen ad. Odada hattatn oturduu sedir stne konurdu. Sadeleri olduu gibi ilemeli ve sedeflileri de vard. Yaz hududu: Levha ve murakkalarda yaznn etrafna ekilen izgilerin btnne verilen ad. Bu izgilerin etrafna ya tezhip yaplr veya altn srlr. Yaz kalemi: Bk. Kalem. Yaz-resim: Eskiden baz hattatlarn, yazlarn resim biiminde dzenlemeleri sonucunda ortaya kan istif yazs. Leylek, armut, kayk,ahin, arslan biiminde yazlar mehurdur. Yaz takm: Yaz yazmakta kullanlan letlerin tm. Takm genellikle kenarl bir tepsi iinde iki hokka, bir rhdan, bir sngerlik, bir kalemtra, bir makta ve bir makastan meydana gelirdi. Yazl cilt: kapak ve mikleb ii bordrlerinde yet veya beyitler yazlm olan cilt. Yazma: Baslmam, yazlarak oaltlm. Yazma cilt: zerleri svama varak altn yahut ezme altn srlmek suretiyle kaplanm olan deriden ciltlere verilen ad. Yazma emse: Kabartmal olmayan emse. Yekpare su: Bk. Kesme. Yekpare emse: Kitap cildlerinde kabn tamamn kaplayan meinin zerine yaplan emse. Yekah: 1- Demirden let. 2- Yaldz srlm deri zemine yekah demirini kakmak suretiyle yaplan cilt. Bu ciltler XVIII. yzylda ok grlr. Yelen: Kam kalemin almas srasnda kan tozlarn temizlenmesinde kullanlan tyn addr. Ku ya da tavuk tyndendir. Yeil altn: Altnn gmle karmasndan meydana gelir. Altnlar arasnda gzel bir fark gsterdiinden

tezhipte kullanlmtr. Ylankavi: Ylan gibi, S eklinde kvrlm sslemelere verilen ad. Zahriye: 1- Mektup veya kdn arka tarafna yazlan yaz; arkasndaki erh. 2- Yazma eserlerin balk bulunan ilk sayfasndan nceki, temellk kayd bulunan, ounlukla tezhipli ve bazan da bo sayfalarna zahriye ad verilir. Bu sayfalarda bazan kitap bal, mellifi, mekurlarn hkm, bir beyit v.b. yazlar bulunur. Fatih, devri kitaplarnda zahriye ift sayfa halindedir. Kimi sayfay tamamen kaplar, kimi de madalyon biimindedir. Genellikle ilk sayfada kitabn Sultan Mehmed bin Murad Han'n mtalas iin yazldn gsteren kayt, ikincisinde ise kitabn ve mellifin ad vardr. Zamk- Arabi: Ezme yaldz, varak altn ve mrekkep yapmnda kullanlan kimyev madde, Arap zamk. Zarf: Bir eyi kavrayan, evreleyen. Yazma eserlerde kap ve metin harici ksmlar anlamna gelir. Zemin doldurma: Bir tezhibin ekli belli olup, altnlar srlerek tahriri bitince, aralar uygun renklerle boyanrsa buna zemin doldurma denir. Zencirek: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ve levha yazlarnn etrafna, iki izgi arasnda altn yaldzla yaplan zincirleme halkalar eklindeki ssleme suya verilen ad. Zercedvel: Yazma eserlerde sayfa kenarlarna altnla ekilen izgilere verilen ad. Zerduva cild: Kadife kapl cild. Zerdz: 1- Altnla i yapan. 2- Altnla yaplm i. Zerdz Cild: Kitabn kabn tekil eden mukavvann gbek ve kenar kesilir; buraya yerletirilen kadife; altnla ilenerek zerdz cild yaplrd. Buna zerdz kap da denilmitir. Zerdzan: Altn ileyenler. Zerdz: Deri zerine altn ilemeli cild. Zerefan: Altn serpmek, pskrtmek; pskrtme altnla yaplan ssleme eidi. Varak altn toz hline getirilip jelatinli su ile kartrlr. Daha sonra fra ile (veya elek stnden), jelatinli su ya da yumurta ak srlm kda serpitirilir. Zermhre ile parlatlr. Eski ve kymetli kitaplar ounlukla bu tr kt zerine yazlmtr, Zerender-zer: Ssleme terimi. Sar altn zerine yeil altnla yaplan ssleme. Zerender-zer nokta: Altn zemin zerine tekrar altnla, dzgn ekillerle yaplan nokta. Zerendd: Altn yaldzl. Kdn zerine svama altn srlmesine verilen ad. ou minyatrler bu altn zerine yaplmtr. Zerkr: Altn ileme; srma ile ilenmi. Zermhre: Altn parlatmak iin, akik, Sleyman ta, yeim veya aatan yaplan, ucu sivri ya da toparlak ve bir ubua bal letin ad. Mazgala da denilmitir. Bununla parlatlm ilere Pesend denilmitir. Zernian: rili ufakl altn noktalarla sslenmi ktlara verilen ad. Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver'in anlattna gre kalbur zerine altn varak konularak zerinden kuru bir fra geirilir; altn, dzensiz iri paralar hlinde, kalburun altndaki kt zerine yaylr. Bu tr altnlanan ktlar ok kymetlidir. Zernvis: Altn yaldzla yaz yazan hattat veya mzehhib. Zerrin kalem: Altndan yaplm kalem. Bk.Kalem. Zerikf: Boyal halkr. Boya ile yaldzn birlikte kullanlmasyla yaplan sslemeler. Bk. Halkr. Zervarak: Eski ktlar aharlanp mhrelendikten baka bir de zerlerine altn serpme yaplrd. Buna zervarak denir. Altn serpme yle yaplrd: Bir fincan iine birka tane nohut konur ve bu fincan iine de altn tozu dklr. Bir kt zerine zamk srlr ve azna tlbend gerilmi fincan bu kt zerinde sallanr. Tlbentin deliklerinden szan altn zerreleri kt zerine dklerek bir tabaka tekil eder. Zevane: Bk. Lika. Zeyl: Dou yazmalarnda, bir konunun birbirini izleyen yazarlarca belirli zaman erevesi iinde srdrlmesiyle meydana gelen eser. Zrnk: Sar mrekkep. Zilbahar cild: zerine ezme altnla, fra kullanlarak geometrik izgiler izilmi, kesien hatlar arasna yaldz ve noktalar konulmu deri cildlere verilen ad. Kafes de denilmitir. Ssleme, kapan ortasn veya btn yzn kaplar. Bazan cild mahfazasnda da ayn ssleme grlr. XIX. yzylda ok rastlanr. Kelimenin zerbahar eklinde sylenmesi gerektiini ileri srenler varsa da, kayttlarda hep zilbahar olarak gemitir. Zincirli emse: Bk. emse. Zr-i mek: (Zr: Alt, aa) Eskiden yaz yazmak iin kdn altna konan altla verilen ad. Zlfe: Sls yazsnda eliflerin ucundaki engellere verilen ad. Zlfe, Arapa ufak saak demektir. Elifin engeli de saaa benzediinden bu ad almtr. Ayrca tularn yanlarndaki kk bayrak eklindeki kavislere de zlfe veya zlf denilir. Zlf: Bk. Zlfe.