T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

GZEL SANATLAR FAKLTES

GELENEKSEL TRK EL SANATLARI BLM TEZHP ANASANAT DALI

LSANS TEZ

MZEHHP, EK RESSAMI VE LKE STADI AL SKDAR

Serkan Sheyl NVER

DANIMAN Do. lhan ZKEEC

ISPARTA 2001

ONAY SAYFASI ....................................... hazrlanan bu alma Danmanlnda, ......................................... tarafndan

..... / ..... / 2001

tarihinde .........................................................

Anasanat Dalnda Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Danman .......................................

mza : .......................

NSZ Tezimin konusunu oluturmakta olan ayr konu zerinde durdum. Bunlar Cilt Sanat, Lke Ciltleri ve en nemli blm oluturan Mzehhip ve lke ustas olan skdarl Ali. Bu konular arasnda klasik cilt sanatmz anlatmaya alrken cilt rnekleri resimlerle gsterilmeye allmtr. Bylelikle cilt sanatmzda ne kadar ok eitli eser verildiini gsterilmeye allmtr. Gnmze kadar gelen bu rnekler Trk sanatnn kalitesini, gzelliini, inceliini btn dnyaya anlatmakta fazla bir glk ekmemektedir. ncelememizde 15. yzyldan gnmze kadar olan bt n cilt tarihi aklanmtr. Esas konumuz olan olaanst yetenek, mzehhip, lke stad ve iek ressam Ali skdar; 18. yzyln son yarsnda yaam ve yapt gzel tezhip ve lkeleri ile nl olan bir sanatmzdr. Yapt eserlerle ustaln gz nne seren, klasik slupla devrin slubunu ustaca biraraya getirip kaynatrm bir sanatdr. Bu tezi bana veren sayn hocam Do. lhan ZKEECye ncelikle teekkr ediyorum. Ama aldm ve aratrmaya baladm zaman Ali skdar hakknda ok az kaynak ve yetersiz bilgi olduunu grdm ve ne kadar baarl olabileceim konusunda kararszlk iinde kaldm. Tezimde yaptm hatalar affetmesini dileyerek ve beni bu tez konusuna tevik ettii iin tekrar teekkr ederim. Ayrca okul boyunca maddi ve manevi yardmn benden esirgemeyen babama mteekkir olduumu bildirir ve umarm ki aileme olan minnet borcumun bir ksmn bu sanat daha iyi renip Trk kltrne hizmet ederek demi olurum. Tezimin beenilmesi, eksikliklerimin balanmas umudu ve almamm benden sonra bu konuyla ilgilenenlere yardmc olmas dilei ile. Isparta 2001 Serkan Sheyl NVER

ii

NDEKLER ONAY SAYFASI ....................................................................................................................... i NSZ .......................................................................................................................................ii NDEKLER ..........................................................................................................................iii RESMLER DZN .................................................................................................................. v ZELGELER DZN ............................................................................................................vii KISALTMALAR ....................................................................................................................viii GR .......................................................................................................................................... 1 I. BLM ................................................................................................................................. 2 1. CLT VE CLTLN TARH GELM ................................................................... 2 1.1. Klasik Cildin Blmleri ............................................................................................ 6 1.2. Cilt Yapm Teknii .................................................................................................... 7 1.3. Klasik Cildin eitleri ............................................................................................... 8 1.3.1. Mukavva Ciltler..................................................................................................... 8 1.3.2. Deri Ciltler ............................................................................................................. 8 13.3. Lke Ciltler ............................................................................................................. 8 1.3.4. Kuma Ciltler......................................................................................................... 8 1.3.5. Ebru Ciltler ........................................................................................................... 8 1.3.6. Murassa Ciltleri .................................................................................................... 8 1.4. Lke Cilt ve Teknikleri ........................................................................................... 9 1.4.1. Lke Cilt ................................................................................................................ 9 1.4.2. Teknikleri ................................................................................................................ 9 1.4.3. in Lke Sanatnda Belli Bal Teknikler ................................................... 10 1.4.4. Japon Lke Teknikleri ...................................................................................... 10 1.4.5. Lke ve Rugan Terkibi .................................................................................... 11 II. BLM .............................................................................................................................. 12 2. AL SKDAR VE SANATI ........................................................................................ 12 2.1. Trklerde iek Sevgisi Ve Sanat ............................................................................... 12 2.2. 18. Yzyln Siyasi, Kltrel ve Sosyal Durumu ............................................... 14 2.3. Ali skdar ve Trk Sanatndaki Yeri ............................................................... 17 2.3.1. Ali skdarnin Biyografisi ............................................................................. 17 2.3.2. Ali skdarnin Sanat zellii ..................................................................... 18

iii

2.3.4. Ali skdar mza ekilleri ............................................................................... 19 2.4. Ali skdarnin Eserlerinin Bulunduu Yerler ve Bugnk Durumlar ............. 20 2.5. Ali skdarnin Eserlerin Deerlendirilmesi ...................................................... 20 2.6. Karlatrma ............................................................................................................... 24 III. BLM ............................................................................................................................. 32 3. 15. YZYILDAN 20. YZYILA KADAR TRK DER CLTLER ....................... 32 3.1. 15. Yzyl Trk Deri Ciltleri ........................................................................................ 32 3.2. 16. Yzyl Trk Deri Ciltleri ......................................................................................... 33 3.3. 17. Yzyl Trk Deri Ciltleri ........................................................................................ 33 3.4. 18. Yzylda Trk Deri Ciltleri .................................................................................... 34 3.5. 19. - 20. Yzyl Trk Deri Ciltleri........................................................................... 35 4. SONU................................................................................................................................ 36 KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 37 TERMLER SZL ......................................................................................................... 39 RESMLER .............................................................................................................................. 40 ZMLER .............................................................................................................................. 84

iv

RESMLER DZN
Resim : 1. Ali skdarden Pembe Gl. ............................................................................................. 41 Resim : 2. Murakka- Has 8. Kta T.K.S.M. A.III. 3652, 12,8x32 cm (Yaz Sahas).................. 42 Resim : 3. Ali skdarden Lke Yaz Altl, Arka Yz.T.K.S. M. C.Y.413,20,2x32,3 cm. 43 Resim : 4. Ali skdar Lke Yaz Altl, iek Resimli, n Yz. T.K.S.M. C.Y. 413 20,2 x 32,3 cm. Rokoko slubu. ................................................................................................................ 44 Resim : 5. Ali skdar Murakka- Has, D Kapak, T.K.S.M. A.III. 3652, 46x28 cm .......... 45 Resim : 6. Ali skdar Murakka- Has, Kapak, T.K.S.M. A.III.3652, 46x28 cm ................. 46 Resim : 7. Ali skdar Lke Kubur, Kalemdan rnei, T.K.S.M. C.Y. 370, 32 cm ................. 47 Resim : 8. Ali skdarden Saz Yolu sluplu Lke Kap, ..K., T.5650,v. 60b,178x60 mm. 48 Resim : 9. Krem Rengi Lke st. Krmzyla Zilbahar Cilt,Esat Efendi, 2676,Galip Dede Dv . 49 Resim : 10. Prof. Sheyl nverin Yapt Zilbahar Lke Kapak, 1381/1962. ............................ 50 Resim : 11. akerinin Yapt Lke Cilt, Hac Beir Aa, 163. erefddin Ali Yezdi Mntehab Hulel-i Mutarraz der Fenni Muamma ve Lgas, 1157/1744. .......................................................... 51 Resim : 12. kfe Tarz Lke Cilt, Arka Kapakta Lalelerin Arasnda Mcellid mzal Hac Dede Esad Efendi, 1681 Muhammed Galip Beheddedin Hidayet-l Fukara. .............................. 52 Resim : 13. Prof. Sheyl nverin Edirne Saray Resimli Lke Cildi, 1937. ............................... 53 Resim : 14. Prof. Sheyl nverin Hac Kamil Akdik Hatt, Lke Kab, Yasin-i erif, 1358. .... 54 Resim : 15. Prof. Sheyl nverin Saz slubu Buketli Miklepli Lke Kab, 1940. .................... 55 Resim : 16. Hind i Lke Kab. .......................................................................................................... 56 Resim : 17. Osmanl i Lke Ciltli Kuran. ..................................................................................... 57 Resim : 18. Sr Dili (Sefinekri) Cilt, Ayasofya, 3740, Belhi Mesalihl Ebdan. ................. 58 Resim : 19. Srt Nakl, Miklepli, Kebentli, Salbek emseli Cilt ve Mahfazas, Pertevniyal, 8, Kuran, skdarl Salih Hatt, 1205/1790. ................................................................................... 59 Resim : 20. Tamam Nakl Cilt Kapa, Halet Efendi, 647, Hafz Divan. ............................... 60 Resim : 21. Kata emse Kapak i, Slym., 1025, bn. Esir En-Nihayefi Garaibil Hadis. ..... 61 Resim : 22. Miklep ve st Kapak Keli, Alk Kapak Onikigen, Daire Gemeli, Veziri Cilt, Ayasofya, 3769, bn. Kuteybe Edebl-Katib. ................................................................................. 62 Resim : 23. Rumi Mot. Miklepli Cilt, Halet Efendi, 67. Cezli, Delaill Hayrat, 1173/1759. .. 63 Resim : 24. Tamam Gemeli Seluklu Tarz Cilt, Ayasoyfa, 3358, Ksas - Y, 891/1486. ... 64 Resim : 25. Tamam Altn, Salbek emseli, Kebentli, ift Bordrl, Zencirekli, XVII. Yzyl Cildi, Turhan Sultan, 150 M. Hatice Turhan Sultann Vakfiyesi. ................................................. 65 Resim : 26. st Kapak ve Miklep i, XVIII. Yzyl Cildi, Halet Efendi, 5. Cezl Delaill Hayrat, 1759. ....................................................................................................................................... 66 Resim : 27. Miklep i Kata emsede Dallar ve iekler Arasnda Maymunlu Cilt ................. 67 Resim : 28. Klasik Formlu kfe Tarz Cilt, Pertevniyal 24. Enam 1180/1766 -7. ................... 68 Resim : 29. Barok, Rokoko Etkili kfe Cilt, Halet Efendi 20. Tefsir-i Ltfullah Erzeni, 1221/1806 7. ..................................................................................................................................... 69

Resim : 30. Simduzi Cilt, Lala smail 300. 1000-1050 Yllar Osmanl Tarihi. .......................... 70 Resim : 31. Zerduzi Cilt, ..K. A.Y. 6570, Kuran XVI. Yzyl. ............................................... 71 Resim : 32. i Kapak Kitabeleri Yazl Cilt, Sultahahmet 22, Kuran.......................................... 72 Resim : 33. Sertab Ayet Yazl XVII. Yzyl Cildi, Nuri Arlases, 313. Kuran, 1074/1637. ... 73 Resim : 34. emse inde Beyit Yazl Cilt, Fatih, 1648. Drerl Hkkam, 1663, Altnla Yaplm emseli ve Kelikli Kuran Cildi. ................................................................................... 74 Resim : 35. Zilbahar Cilt, Nuri Arlases, 314. Kuran, 1272/1855. ................................................ 75 Resim : 36. Herat i Cilt, Ali ir Nevai Divan. ............................................................................. 76 Resim : 37. Bir Kuran Klf Cildi rnei, 1715. ........................................................................... 77 Resim : 38. Svama Altn Teknii le Yaplm Bir Cilt, XVII. Yzyla Ait. ............................... 78 Resim : 39. Kuma zerine iek Buketli, l.Cilt, Nafiz Paa, 1514, Mecmuatl Reasil .... 79 Resim : 40, Yldz Cildi, Nasuhi Efendi Dergah, 575. ................................................................... 80 Resim : 41. Kapak ve Ebru Yan Kad, Fatih, 3874. Muradi Divan. ..................................... 81 Resim : 42. Murassa Cilt, ..K. A.V. 6553, Kuran, Muhammed irazi Hatt, 1246/1830 -1.... 82 Resim : 43. Sedefli Osm. Cildi, Sedefi Vasf Beyin Ciltledii stanbul Resimleri Albm. ... 83

vi

ZELGELER DZN

izim 1.Ali skdarnin stad Yusufun 113. (1701 Tarihli Lke Kabnn Mstesna Gzellikteki rnei).........................................................................85 izim 2. Ali skdar mza eitleri............................................................................86 izim 3. Lke Altl Ortasndaki Terkibi.................................................. ...................87 izim 4. Lke Kab Ortasndaki iekli Terkibi...........................................................88 izim 5. Ali skdarden Pembe Gl..........................................................................89 izim 6. Ali skdarden Karanfil..............................................................................90 izim 7. Ali skdarden Smbl...............................................................................91 izim 8. Ali skdarden Smbl...............................................................................92 izim 9. Ali skdarden Haseki Kpesi....................................................................93 izim 10. Ali skdarden Beyaz Leylak....................................................................94 izim 11. Ali skdarden Yksk Otu......................................................................95 izim 12. stadn Krmzms Gl........................................................................... .96 izim 13. El Yazmas Ciltlerinde Kullan. emse ve emse Gbei Motif rnekleri....97

vii

KISALTMALAR T..E.M. H C.Y. E.H. M. Y.Y. T.K.S. R. ..K.F.Y. ..K.T.Y. ..K. Env. no. E.H.A. Vb. vs. y.y. M.. M.S. : : : : : : : : : : : : : : : : : : Trk slm Eserleri Mzesi Hazine Cilt yaz Emanet Hazinesi Medine Kitapl Yeni yazma Topkap Saray Revan kitapl stanbul niversitesi Ktphanesi Farsa Yazma stanbul niversitesi Ktphanesi Trke Yazma stanbul niversitesi Ktphanesi Envanter Numaras Ekrem Hakk Ayverdi Ve bunun gibi Vesaire Yzyl Milattan nce Milattan Sonra

viii

GR Tez almamda ncelikle cilt sanat ve tarihine yapm tekniklerine zelliklerine eitlerine yer verilmi ve daha sonra dier bir konum olan La ke Cilt Sanat ve bu sanatn stadlarndan olan asl konumuzu oluturmakta olan Ali skdarye yer verilmitir. Aratrmalarm yaptm iller srasnda ncelikle stanbul, Ankara ve az da olsa Ispartadan yararlandm. Ali skdar hakknda bilindii zere pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Hayat, kiilii, zel yaam hakknda hibir bilgi yok dersek herhalde yanl bir cmle kurmam oluruz. Yararlandm ktphaneler arasnda ise Ankara Milli ktphanesi, Bilkent niversitesi Ktphanesi ve sadece eserlerinin bulunduu ktphaneler olarak stanbul niversitesi ve Topkap Sarayndan yararlanlmtr. Ayrca ok az da olsa Isparta Halil Hamit Paa Ktphanesinden yararlandm. Eserlerin incelenmesi esnasnda stanbul niversitesinde okuyan arkadalarm aracl ile gnderilen faks ve internet (Email) yardm ile bilgiler aldmz da belirtmek istiyorum. Sanatmzn baz eserleri baz kiiler tarafndan koleksiyon olarak kendilerinde bulunduu iin ve bazlar ise yurt dnda olduu iin grlememitir. Tezimin konusunu aratrrken yararlandm kaynaklar arasnda en nemlileri ve bazlar unlardr: Kemal I, A. Sheyl NVER, C.E. ARSEVEN, Yldz DEMRZ, smet BNARK, M. Esiner ZEN gibi birok kaynaktan yararlandm. Bunlarn yannda dier kitap, dergi ve makalaler konuma yardmc ve destek olmutur. Eer tezimizin ana balklarn yle sralayacak olursak; Birinci blmde cilt ve ciltiliin tarihi geliimini ve eitlerini, kinci blmde Ali skdar, sanat ve zelliklerini, nc blmde ise 15. y.y.dan gnmze kadar olan cilt sanat ele alnmaya allmtr. Ayrca almamzda Ali skdarye ait izimler ve bulabildiimiz kadar cilt sanatndan nadide rnekler olarak fotoraflar kullanlmtr.

I. BLM 1. CLT VE CLTLN TARH GELM Trk cilt sanat kitap zevkini kazandrmak, okuma hevesini uyandrmak, estetik bir ekilde kitab korumak iin tezhiple birlikte ok nemli kltr hizmeti grmtr. Bu nemli sanatn tarifini ksaca yle yapabiliriz: Bir dergi veya kitabn yapraklarn dalmaktan korumak ve sras ile bir arada toplu olarak bulundurmak iin ince tahtadan, deriden veya zerine deri, kat, bez gibi eyler kapl mukavvadan yaplan kaplara cilt denir. Deri anlamna gelen cilt kelimesi dilimize Arapadan gemitir. Mcellit (Cilt yapan) da bu kelimeden tremitir. Orta an ilk zamanlarnda kitap kabnn Trkistanda ve bilhassa yapld arkeolojik aratrmalar sonucu anlalmtr. Karahouda yaplan kazlarda 7. ve 9. yzyla ait iki cilt paras bulunmutur ve zerlerindeki tezyinat Msrn Kpti ciltleri zerindeki tezyinatla ok benzerlik gstermektedir. Papirs koleksiyonunda slmiyetten nceki Msrn Kpti ciltlerini tetkik eden F. Sarrede bu fikirdedir. Bu sonulara gre ark ciltlerinin balangc olarak Msr Kpti ciltlerini kabul edebiliriz. Topkap Saray Mzesinde hicretin ilk devirlerine ait parmen zerine yazlm Kuranlar muhafaza eden basit geometrik tezyinatl tahta zerine deri kaplayarak yaplm ciltler vardr. bu tarz ciltler Memluk, Seluk ve randa 15. yzyla kadar ayn teknik ve kompozisyon ile devam etmitir. Fakat 15. yzylda ran ilerleme kaydetmi ve ok gzel ciltler meydana getirmitir. 13. yzyldan itibaren yava gelien Trk cilt sanatna karn tabagat (derinin terbiye edilii), 13. ve 14. yzylda Seluklu Trklerinde mkemmel seviyeye ulamtr. Topkap Mzesi ve T..E. Mzelerinde eitli rnekleri mevcuttur. Osmanl zamannda ise bu sanat byk bir gelime gstermi, cilt iin birinci derece geerli olan meinin, imparatorluun birok ehirlerinde merkezlerinin kurulmas salanmtr. Evliya elebi, stanbulun 12 semtinde 700 tabakhane olduunu, eftali iei, mavi, sar ve nefti sahtiyanlar retiliini kaydediyor. Konyann meram balarnda yetien ividi renkli bir iek terbiyede kullanlmaktayd. arkyde ise mavi, Diyarbakr ve Badatta krmz, Msrda sar, Urfada siyah sahtiyanlar en kaliteli ekilde retilmekteydi. Sahtiyanlarn kaliteleri o memleketlerin bitki ve su zelliine bal idi (GNEY, 1991).

lk Trk ciltleri Dou Trkistanda Mani dinini kabul eden Uygur Trklerine aittir. Uygurlara ait tr cilt rnei ele gemitir. Dou Asya in tarz tomarlar (Tezgin), alt ve st tahta kapakl ve stten alta geirilen sicimin tahtalar dnda dmlenmesiyle elde edilen ciltler ve dikili formaya geirilmi deri ciltler. Mani dini mensubu Trkler Hindistandan gelen Pothi (sicimli tahta kapakl cilt) tarz kitap ekli ve cilt usulnn yan sra, ranllardan veya Sryanilerden bir baka kitap tr daha alp kullanmlardr. Bu kitap tr slm dnyasnda da teden beri bilinen bugn, hemen hemen btn dnyada yaygn olan kitap tarz ve cilt eklinin ayndr. Kat tabakalar ortadan kvrlr ve cilt dikileri bildiimiz biimde krlan yerden yaplr. Orta randa Mani dinine ait bir kitap varanda diki yerleri aka grlyor. Deriden bir cilt parasnda ise bildiimiz zencirek, kebent ve emeyi grmemek mmkn deil. Muhitimizdeki cilt kapaklar ile bunun arasndaki ilikiler ne olabilir? Bu kadar benzerlik basit bir tesadf olamaz herhalde. Bunun tarihi bilinmiyor ama yaklak 8. asr tahmin ediliyor. Mani muhitinde Gktrk harfleriyle yazlm mehur Irk Biti yani Falnamede ayn ekilde ciltlenmitir. Gene ayn ekilde ciltlenmi olan bir Mani kitab, bilinen en eski tarihli Trke eserdir. Trk-slm cilt sanatnn tarihteki geliiminde u sluplar tespit edilmitir: Hatayi (Kai, Horasan, Buhara, Dhlevi). Herat (Herat, iraz, sfahan). Arap (Elcezire, Halep, Fas). Rumi (Seluklu), Memluk (Msr). Trk (Diyarbakr, Bursa, Edirne, stanbul, Sukule, Rugan lke Barok). Maribi (spanya, Sicilya, Fas). Lke (ran, Hint). Buhara (Cedid).

Bu slup farkllklar cildin biimi ve yapl tekniiyle ilgili deildir. Deiiklik, ssleme motifleriyle, kullanlan malzeme konusunda kendini gsterir. Ancak bazen ayn motifler, farkl sluplar iinde aynen kullanlmtr (ZEN, 1997).

Orta Asyada kadn icadyla beraber Trklerde ciltilik gelimi bir sanat kolu haline gelmitir. Orta Asya Trklerinin ciltilikte deri kullandklar ilk defa deri zerine madeni kalplarla ssler bastklar, Bin Buda Maaralarnda ngiliz aratrmac Dr. Aurel Stein ve Fransz Sinologlarndan Paul Pelliot tarafndan yaplan aratrmalar sonucu bulunan paralardan anlalmtr. O tarihte Uygurlarn klie basky da kullandklar bugn bilinmektedir (BNARK 1975). Ayrca Orta Asyada yaplan kaz ve aratrmalar sonucunda Alman A. Grnwedel, Albert Von Le Cog ve ngiliz Aurel Steinin ve ayrca A. Von le Cogun Vigurici adl ciltlik dev eserde yaynlanan Turfan, Karahou, Bi Bal gibi Trk ehirlerinde bulunan duvar resimleri (Fresk) kitap cildi ve minyatrlerine dair eserleri M.S. VII.-VIII. yzylda Uygurlar da ok ileri gittii gstermektedir . Baz Avrupal sanat tarihilerince ileri srlen bir gr cilt sanatnn inlilerden Trklere, onlardan da Batya getii yolunda olmutur. Ancak Orta Asya topraklar zerinde yaplan son yarm yzyllk ilmi aratrmalar ve bunlarn neticesi elde edilen bilgi ve malzemeler, ileri srlm bu sakat iddiay rtm ve hakikat gn na karlmtr. Tannm Sinolog Prof. Dr. Wolfram Eberhard da in Tarihi adl eserinde, yukarda belirtilen bu dnceyi rtmekte ve ileri srlen iddiaya karlk aksi gr savunmaktadr. Prof. Eberhard eserinde; in kitaplarnn cildi olmayp tomar eklinde olduklarn yle belirtmitir: in kitaplar hibir zaman erevelenmez ve umumiyetle duvara aslmaz, onlar tomarlar halinde bir sandkta dururlar ve ancak sahipleri onl ar hakikatten grmek veya bakasna gstermek istedikleri zaman aar ve asar. Demek ki bunlar kitap muamelesi grrler (bilhassa eski zamanlarda) zaten inde tomar halinde pek ok kitap vardr. (BNARK 1975). Ancak daha nce de belirttiimiz gibi Avrupal baz sanat tarihilerinin dtkleri tezata burada tekrar temas etmekte fayda mlahaza ediyoruz. yle ki alman F. Sarne slamische Bucheinbnde (Berlin 1923) adl eserinde tamamen tek tarafl bir grle Tam rana balayamad ciltlere ran-Trk veya rann kt rneklerine Trk, gzel Trk eserlerine de ran demekten ekinmemitir. Bu arada Trklerdeki nak tarihine de ksaca bir gz atmakta yarar gryorum.

Bylece Trklerin naka da byk nem verdiklerini ve ok mkemmel eserler ortaya kardklarn ve bu sanata verdikleri deeri ve severek uratklarn anlayacaz . Nak: boya ile yaplan her trl resim ve tezyinat demektir. Kitaplara, katlara, duvarlara, tavanlara, dolaplarn kapaklarna, silahlara, ekmecelere, kaplara, rahlelere, kalemdanlara ss olarak boya ile yaplan insan, hayvan, iek ve bezeme resimlerine nak denir (ANONM). Nakka: Eskiden tad anlam bugnkden farklyd. Gnmzde binalar boyayanlara advettiimiz nakka sznn gerek manas, lonca usul ile eiti mi ile kazanlan maharet ve ustalkla bir meslek olarak toplumun eitli sanat ihtiyalarn karlayan genel bir anlam tamaktayd. Musavverler, sebihnvisler, cedvelkeler, renkzenler gibi resmin muhtelif kollarnda ihtisas olan sanatkarlara nakka ad verilirdi. Asya, Avrupa, Afrika ktalar zerinde tarih boyunca kurulmu Trk devletlerini yalnz siyasi bakndan ele almak olduka yaygn bir grtr. Trk devletleri arasnda siyasi ve dini ayrlklara daima kar koyan ve onlar birbirine balayan eyler anadilleri, rf ve adetleri yannda deimeyen, sonuna kadar devam eden sanat faaliyetleri olmutur (ASLANAPA 1962). Bu aratrmalar sayesinde anladmz nemli faktrler Trklerin

slamiyeti kabul etmeden nce resim sanatnda ok ilerlemi olduklar dr. Ayrca Orta Asya duvar resmi bakmndan ok zengin bir blge olmasdr . Trk resim sanat Samarra araclyla slm dnyasna ve n Asyaya yaylmtr. Uygur sanatkarlar altn yaldz ok gzel kullanmlardr. Yzyllar boyunca gelitirdikleri slup naturalist ve gereki bir sluptu. slamiyetten nce kullandklar insan ve hayvan figrleri, slamiyetin kabul ile yerlerini bitki ve sluplatrlm ieklere brakmlardr. Bu yzden Trk ssleme sanatlarnda kullanlan dallarn, ieklerin, bitkilerin kayna, hayvan figrlerinin ilkel ekillerine iner. Tollgreme Zengin Bitki Motifleri M.. 400 ylna kadar kar. Yzyllarca canl olarak yaadktan sonra slamiyet devrinde tek bana hkm srer. 8. ve 9. yzyllardan itibaren Trk Medeniyetine bitki motifleri hakimdir demektedir (ASLANAPA 1972-1973).

Memleketimizde matbaacln ancak 18. yzyln ilk yarsnda kuruluu ve dini kitap basmnn yasak olmas 19. yzyla kadar sren yazma kitap usta snfn dourmutur. Hattat ve mzehhibi hep birbiri ile yarta idi. Ama saray atlyesine girmekti. Hal byle olunca sanat seviyesi deceine ykseliyordu. Bu durum 18. yzyl ilk yarsnda Ahmet III. Tarafndan giriilen batlama hareketlerine kadar srmtr. Bat tezyinat motifleri Trk zevkine karmaya balam ve bu ssleme sanatmzn zerinde iyi olmayan bir tesir icra etmitir (TUNCAY 1963). Batnn tezyinat ile Trk tezyinat karmas sonucu Trk tezyinatnn kalitesi bozulmutur. Kendi z motif ve tezyinatmz ok daha kaliteli ve g zel olmasna ramen bat tezyinat ile ister istemez karma yaanmtr. 1.1. Klasik Cildin Blmleri

Salbek emse Kebent Zencirek

st Kapak

Srt (dip)

Alt Kapak

Sertap

Miklep

Klasik bir cilt, alt ve st kapak, srt (veya dip) alt kapaa eklenen sertap ve ona bal olup katlanarak st kapakla kitap arasna giren miklep blmlerinden meydana gelir. Alt ve st kapan her biri deffe diye adlandrlmtr. Bir kitap kab gibi ortasndan menteeli ve alp kapanr. ki kanat eklinde ift sayfalara deffeteyn ad verilmitir. zerine dini ve sembolik resimler yaplm, bazs byk kitaplara kap olarak kullanlmtr. Sanatkarlar arasnda ise deffeteyn dorudan doruya kitap cildine denmitir. Kapaklarn rahata alp kapanmasn salamak iin srtla kapaklar arasnda braklan bolua mukat pay, sayfalarn n kenarlarnn bozulmamams
6

iin sertabn iki yanna alt kapak ve miklep boyunca braklan fazlala dudak denir. Kapaklarn en ve boyunu farkl llerde tutulmasyla deiik biimde klasik ciltlerde yaplmtr. Uzunluuna alan yazma kitaplara beyazi denir. Ancak beyazi kelimesini daha ok ranllar kullanmtr. Trkler bu eit kitaplara biiminden dolay sr dili demilerdir. Bu anlamda dana dili de kullanlmtr. Bunun Farsa dn dili olduu ileri srenler olmusa da dorusu dana dilidir (ZEN 1997). Cilt kelimesinin asl Arapa olup deri anlamna gelmektedir. Mcellit kelimesi de bundan tremitir. Deri cilt iin birok renkte deri kullanlmtr. Tabagat ve dericilik dounun en eski sanatlarndan biridir. Batya gre dounun bu sanatta daha iyi olmasnn sebebi de byk lde budur. u anda mzelerimizde Seluklu devrinden kalma birok deri cilt sanat rnekleri bugne kadar getirilmitir . 1.2. Cilt Yapm Teknii Trkiyedeki deri sanayisinin ok iyi gelimi olmas yannda ciltiliinde ok ilerleme gstermitir. Ve bylelikle bu sanat dal Trkiyede byk bir sanat ubesi haline gelmitir. Bu sanat potas altnda adn en iyi ekilde korumu ve nemli bir yer edinmitir. Cilt yapmnda kullanlan maddelerden biri de mukavvadr. Mukavva lgat manas itibaryla kuvvetlendirilmi demektir. lk zamanlarda yaplan ciltlerde tahta kullanlyordu. Fakat zamanla tahta yerini mukavvaya terk edince cilt sslemeciliinde de bir inkiaf balad. Mukavvann tahtaya nazaran ilenmesi daha kolay olduundan ciltilikte devaml kullanla geldi. Cilt iin kullanlacak mukavva u ekilde hazrlanr: stenilen kalnl temin edecek kadar kat alnr. Bu katlar st ste birinin suyu dierinin aksi istikametinde olmak zere, yaptrlr. Yaptrma maddesi olarak kullanlan kolann iine, kab kurttan muhafaza iin ap tenekar ve son asrlarda da ttn suyu gibi zehirli maddeler kartrlr. Bu suretle hazrlanm mukavva iyice kuruduktan sonra tahta gibi sert ve mukavim olduundan deforme olma ihtimali yoktur. byle mukavvalara murakka mukavva tabir edilir (I 1971).

1.3. Klasik Cildin eitleri 1.3.1. Mukavva Ciltler Elde edilen mukavva, stne bir kat yaptrlarak basit bir kitap kab olarak kullanlabildii gibi deri ciltlerin de omurgasn oluturur. 1.3.2. Deri Ciltler Deri cilt olarak mein (koyun derisi) sahtiyan (kei derisi) rak (ince tralanm ceylan derisi) kullanlmtr. Deri ciltler ssleme biimlerine gre dz, emseli (Geometrik, Rumi veya Hatayi nakl) Acemkr (hayvan resimli) kfe slubu ilemeli (plik ileme, Zerduzi, Simduzi) yazl, zilbahar (kafes) ciltler olarak ayrlr. 13.3. Lke Ciltler Mukavva, deri veya tahta zerine eitli boyalarla ve altnla yaplan nakl bir eit vernikle kaplayarak meydana getirilen eserlere rugani veya lke ad verilmitir (Lke cildi ayrntl bir biimde ileriki sayfalarda greceiz). 1.3.4. Kuma Ciltler Kenarlar deri ile evrili ortas kuma kapl Caharkue kuma ciltlerin, ipek kadife, atlas veya ilemeli kuma kaplanm ok sayda rnei bulunmaktadr. 1.3.5. Ebru Ciltler Saysz rnekte cilt i kapanda yer alan ebru hemen her devirde alt ve st kapakla miklep zerinde de ok kullanlm, yine her devirde cilt yan kad olarak kitab sslemitir. 1.3.6. Murassa Ciltleri Kymetli talarla mezenmi ciltlere, murassa cilt denilmektedir (ZEN 1997).

1.4. Lke Cilt ve Teknikleri 1.4.1. Lke Cilt Konumuza balamadan nce Lke kelimesinin szlk anlamlarn belirtmekte yarar grmekteyim. Lke kelimesi ayr ayr anlam iermektedir. 1. Arapa Lakk kelimesinden gelir. Birok dour bitkisinden elde edilen krmz-kahverengi bir reinedir. 2. Alminyum oksitli resimde, boyada kullanlan madde. 3. siyah ve krmz renkte gzel in vernii (ANONM ). M.Z. PAKALINa ait szlkte lke: Edirnekri maddesinde ele alnm ve Edirnede tahta zerine boya ile saatler, ekmeceler, sandklar, dolay kapaklar, tavanlara yaplan ssleme eklinde olduklarn ve boyalar ile motiflerin gzelliine iaret eder. Edirnede yaplan ciltlere de bu adn verildiini ciltler zerinde renkli nak ve tasvirlerin olduunu, bunlara lke ve rugani de denildiini aklar. Altn ve boya ile yaplan ssleme ve resimlerin zerine rugan dahi denilen vernik srldn syler. Edirnekri ile lke isminin ayn olduunu kabul eder (PAKALIN 1946). C. Esat ARSEVENde: Lak veya Lke maddesinde lakn effaf grnen renk olduunu, krmz ve dier renklerde de olabileceini aklar (ANONM). Genellikle cila ilerinde kullanlan Gomalak denilen bir eit reine vardr. kk bir bcein aa dallarna brakt yapkan bir maddeden elde edilmektedir. Hindistan ve Birmanya gibi lkelerde zellikle akasya dediimiz bir aa cinsinde milyonlarca bcek toplanr ve zel olarak retim yaplmaktadr. Bilim dilinde bu bceklere verilen ad Tachardia Lacacadr. Bu bcek trnn bu aalara brakt maddeye lke de denilir. Bu lke bcekleri kk kanatl hayvanlardr. Gagalaryla aalardan delerek aacn zsuyu dediimiz svy emerler. Kendilerinin dmanlarna kar savunma olarak yapkan bir madde salglarlar. Bu salglanan sv aalardan zaman zaman toplanr, ykanr, temizlenir, tlr. Bu lke dediimiz madde eritilir. El ve ayak kullanlarak yass bir hale getirilir ve bu madde alkolde erir. Kullanlacak satha srldkten sonra alkol uar ve yerini lkeye brakr. Bu madde srld sathta parlak bir grnt brakr. 1.4.2. Teknikleri Dou Asyada kullanlan hakiki lke svs asit ve scaa kar dayankl ve bundan dolay tahta, dokuma kuma, deri, kat eitlerini korumak iin stn bir madde zelliini tar.

Lke ile cilalanm bir eyada olaanst bir parlaklk ve gzellik grlr. yava kuruyan ve dolaysyla zerinde bulunan uzun zaman alma olana olan bu madde ile sanat eserleri yaratmak mmkn olmutur. Lke ile deerlendirilmi eyalar daima yerini korumutur. 1.4.3. in Lke Sanatnda Belli Bal Teknikler 1. Renklendirilmi lke, resim yaplmasnda kullanlrd. 2. Krmz ve daha az olmak zere siyah renklerin kullanld ikinci in (Ming devri) sanat eserlerinde kullanlan teknik. 3. Lke cilalarnn ilerine altn, gm, renkli ta, sedef, midye kabuu, gibi maddeleri kartrlan teknik. 1.4.4. Japon Lke Teknikleri Japonyaya gelince lke teknikleri lleci amuru ve kurun takma ii ile zenginletirildi. Bu arada inde de ok deerli kabul edilen bir altn lke slubu gelitirilmiti ki burada renksiz lke ile yaplan resim iine az yada ok olmak zere altn veya gm tozlar serpitiriyorlard. 18. yzylda daha ok renk kullanld. En zarif rneklerin verildii Topidoshi Tekniinde boya paracklar teker teker przlerinden arnarak kullanlm ve lke tabakas en d yzeyin daha derinindeymi izlenimini uyandrma amac gdlmtr. Bir Japon teknii Hiramakie ynteminde bir ayna kadar parlaklatrlm yzeyde renkli paracklar hafife kabark grlmektedir. Dier teknikler ise: a. Tokamakie usulnde lke sathlar zerindeki ekiller gerek bir rlyef grnmndedir. b. Olcibriane tekniinde altn plketler tek tek lke ile cilalanm yzeye gmlr (AKAL 1974). Lakn en byk dman tozdur. Eskiden douda bu tozdan korunmak iin btn ara ve gereler hazrlanp bir gle alnrm, lklama ilemi orada yani tozsuz bir ortamda gerekletirilirmi. Tabii ki bu olay uzun zaman ve ok zahmet isteyen bir i olarak hepimiz tarafndan grlmektedir. yi lak ge kuruyan lktr. Lak istenilen kvamda sanat tarafndan hazrlanr ve srlr. Kk ilerde genellikle daldrma teknii daha basit ve makbuldr ve fra izi brakmaz. Lak srlrken az veya tam tersi ok miktarda srlr.

10

Ancak unu da belirtmekte yarar grmekteyim, az srld zaman abuk kurur, fakat byk bir ihtimalle fra izi brakr. Lk her sanatnn kullanmna gre deiir. inde baz sanatlar tek kat srerlerdi. Bu atlar, atlama ii genellikle sanat tarafndan yaplr. nce ve sk atlamadr. atlamadan sonra asl lak srlme ilemine geilir. Bylece atlatlm lak ile sanat eserine bakan kii tarafndan kii arasnda bir tl perde grnm meydana gelmi olmaktadr. Bununla hem resme koruma yolu hem de deiik bir sanat kiilii katmaktadr . 1.4.5. Lke ve Rugan Terkibi Millet ktphanesindeki Boya, Mrekkep, Aher ve Ebru mecmuasnda rugann terkibi Ayla Rugan- Bezir bal altnda verilmitir. lleri Bezir 3, Talk 30 dirhem, stbe 30 dirhem, uhra 40 dirhem, Kilermeti 30, bunlar bezir yana koyup kaynatp sonra zerindeki kp alp tekrar kaynatlrsa iyi rugan olur denmektedir. Ayn yazmada altnclarn yaptklar rugan ruhunun 64 di rhem Ard sakz, 240 dirhem arap ruhu, 16 dirhem damla sakz, 32 dirhem Venedik permentisinden olutuunu yazar ve yle tarif eder: nce arap ruhunu dz bir ie iine koyup parmak kadar ince tatl su kumu iine gmp ruhun iine ard sakzn koyup ocakta kum iinde kartrlacak, baka bir kapta eritilmi olan damla sakzn ieye ilave edilerek kartrlacak, tekrar tekrar kaynatlp bir mendil veya tlbentten szlp ie iinde saklanacak, srlecek fras daima iinde braklacak, scak srlrse parlak ve iyi olur. (ATASOY 1981). Trk sanatnda lke ok eitli alan ve eyada kullanlmtr. Hakknda yaplm birok yayndan tandmz Seluklu rahlesi tespit ettiimiz ve gnmze gelen en eski Trk lkecilik rneidir. Konya Mevlana Mzesinde bulunan ve 1278 tarihli olan bu eserin ii lkedir. Rumiler arasnda aslan, kartal belli olur. Tarihi geliim iinde ele aldmz lkeyi Fatih devri ciltlerinde de rastlarz. Bunlar sadece Trk lke ciltleri iinde deil ayn zamanda sl3am alemi ciltleri iinde de en erken rnektir. (I 1949). Bu geliim sresi ierisinde varyasyonunu tamamlayp 18. yzylda en verimli ana, doruk noktasna ulamtr. Bu devrin en byk stad ve lkeye rugani adn veren skdarl Ali zaten asl konumuzu oluturmakta ve ayrca bir blm olarak ele alacamz ok deerli sanatmzdr.
11

II. BLM 2. AL SKDAR VE SANATI 2.1. Trklerde iek Sevgisi Ve Sanat Trklerin ieklere ve ieklerle ilgili olan sanat dallarna olan ilgisi ok geni ve byktr. Tezimin nemli bir blmnde yani sanatmz skdarl Alinin bu sanat dalnda verdii ok deerli eserlerden de bu konu ok daha iyi anlalmaktadr. iek sevgisi ve sanat konusuna bu yzden tezimin ierisinde yer verme gereini duydum. Ayrca Osmanl Devleti en ferah yllarn yaarken bilindii zere devir zenginlik ve ihtiam devridir. Bunun yan sra baz Padiahlarmzn iee ve sse, sslemeye ok dkn olduunu da grmekteyiz. Tabii ki iek sevgisi bunlarla snrl braklamaz. iek denek tabiat ve doa demektir. nanlmaz derecedeki doa ve tabiat gzelliklerimizi yaratan bir maneviyatn olduuna btn Trklerin inand yani ok ileri derecede Allah ve din inancna da bal olduunu dnmekte yarar grmekteyim. Trk tezyinatnn her kolunda dekoratif eleman olarak tabiatn tekrar saylan bitki ve dier varlklarn, bir ilham kayna olduu bilinmektedir (DEMRONAT 1966). Sanatn hemen btn devirlerinde iek motifleri sevilerek kullanlmtr. Bunu bahe, tabiat sevgisi ve iek yetitirme meraknn sanata yansmas olarak kabul ederiz (DEMRZ 1983). nk Trkler, tabiatn gzelliini zetleyen iei tanmay, onu kendi zarafeti ile badatrmay toplumsal ilikilerini onunla ifade etmeyi sanat haline getirmilerdir (ATASOY 1971). Bu sevgiyi daha ileri gtrmek arzusundayz. Trklerin putperestlik dnemi inanlarn biliyoruz. Ama Uygur llerinin gelimi yaam dzeyleri dnda, Asya Trklerinin Anayurtlarn, konutlarn, bahelerini tam olarak bilemeyiz. Fakat gnmze gelmi Uygur fresklerinde, birer dizi halinde yer alan prens ve rahiplerin ellerinde iek tutkularn grrz. iee olan dknl aksettirmesi asndan nemlidir.

12

Osmanllarda iek sevgisi birden ortaya kmamtr. Daima bir ncs, bir hazrlayc uygarl vardr. iee dknln, zndeki eilim yannda mirass olduu antik medeniyetler ve kart rklardan ald etkileri kendi bnyesinde zmlemesi, bunlar corafi durumu, iklimi ile badatrm olmasyla yorumlayabiliriz. Asl etkiyi, en byk yol gstericisi olan kutsal kitabmz Kurandan almtr. Osmanl insannn byle aranmla ynlendiren kitap; kzgn llerde domu olmasna ramen evresiyle ilikisi olmayan bir bitki zenginliini bildiren, aklayan, iirsel anlatmlarla doluydu. Kavrulan kumlarda, dnlemeyecek iekler, denizler, yapraklar, yemiler alemini izen, boyayan ve bunlarn nedenleri stne insanlar dnmeye aran mesajlard (Enam ve Rahman sureleri). iekle, Tanr bu bilgi ve duygu dzeninde birlemekteydi. Bylece dnk insanmz ieklere ve lalelere bakarken aklndan hi kmayan o en byk varln srrn aram oluyordu (GLERSOY 1980). slm dncesinde olmayan birka batl dnr ve eli; yzyllar sonra stanbulun bu moral kaynan ve tabiat sevgisinin kkenini grm ve anlamtr. Halkn tabiat tutkunluunu 1555de stanbula gelen (O.G. de Busbecq) yenierilerle karlamasnda kendisine sunulan iek demetlerinden anlamtr (ATASOY 1971). Lamartin ise bunu kendi dncesiyle u ekilde ifade etmitir: Trkler kklerini hatrlamaktan kanmayan, duygulu, gzelliklere hayran, zgrl seven filozof bir millettir. Her eyi tabiattan karr ve Allaha balar. (GLERSOY 1980). 1885de stanbula gelen Julia Pardoe, hatralarnda; bir bayram alay srasnda kadnlarn zarif kyafetlerine, alnlklarna taktklar glle ayr bir gzellik katklarndan bahseder. Batl eli ve dnrlerin aka ifade ettikleri bu Osmanl Trk duygu ve dnce dnyas, gnlk hayat, baheli evleri, onlar saran bitki, iek dokusu ile doluydu. Yere yayd hals, duvarna dedii inisi, ktphanesinde bulundurduu yazmas, gnlk giysileri, her eyi iekle bezeli idi.

13

Trklerin cemiyet hayatna yerleen iein yetitirilii ve bakm da bir dzen ierisinde gelimekte idi. Padiahlara ait bahelere stanbul ve dier ehirlerde rastlanmaktayd. Saray ii bahelerine Has Bostanclar, Saray dndaki bahe ve bostanlara da Bostanclar bakard (ANONM). Boaz bahelerinin setler halinde dzenlenmi olduunu bildiren kaynaklar vardr (ELEB 1314). Trklerdeki ar iek sevgisi onlar hakknda ilmi kitaplar ve risaleler yazlmasna da sebep olmutur. 18. yzylda en iyi iei yetitirmek amacyla halk adeta birbiriyle yar ederdi. iek ayn zamanda Sultan dnlerinde de nemli yer tutuyordu. Nian hediyeleri iinde iee de daima yer veriliyordu (ULUAY 1958). Maddi alemdeyken izlediimiz bu iek tutkusu, mezar talarna nakedilen vazolu-vazosuz buket ve tek ieklerle manevi aleme de intikal etmitir. Ayn zamanda halkn ab-u hayat kaynaklar olan eme, sebil gibi eserlerin duvarlarnda yaamaya devam etmi ve bugne bu tutkunun belgesi olarak gelmitir. 2.2. 18. Yzyln Siyasi, Kltrel ve Sosyal Durumu Konumuzu oluturan Ali skdarnin hayat ve eserlerine balamadan evvel byle stn bir kabiliyetin nasl bir ortamda yetitiine gz atmamz onu daha iyi deerlendirmemiz asndan yerinde olacaktr. Ali skdar Ahmet III, Mahmud I, Osman III ve Mustafa II zamanlarnda en mkemmel eserlerini vermitir. Yaad devir olan 18. yzyl Osmanl mparatorluunda yeni bir sanat ortamnn olutuu ve yeni bir resim anlaynn yerletii dnemdi. Osmanl mparatorluu bu dnemde ilk kez batya alyor. Avrupa lkeleriyle kurulan siyasi ve ekonomik ilikiler toplumun kltr dzeyini byk lde etkiliyordu. Bu etki saray evresinde olduu kadar halk arasnda da ilgi gryordu. Yeni ticaret ortamlar yaratlyor, dardan getirilen mallar toplunun beeni dzeyini deitiriyor, bylece bir Avrupa modas oluuyordu.

14

Ayrca bakentte bulunan yabanc elilikler ve bu srada saylar giderek artan merakl gezgin gruplar stanbulda yeni bir sanat evresi oluturuyorlard. Bunlar Osmanl mparatorluuna atlan ilk batllama tohumlardr. Zamanla mimari ve resim sanatnda rnlerini verip, meyvelerini toplayacaktr. Kurulduu 13. yzyldan bu yana daima byyerek gelien Osmanl mparatorluu da kapank ve kendi kendine yetebilen bir toplum yaps oluturmutur. Ama 17. ve 18. yzyllarn siyasal olaylar sonucunda bat ile ilikilere girmek zorunda kalmtr. 1683 Viyana bozgunu ve Karlofa antlamasnn yanklar byk olmu ve i bnyede atrdamalar balamt. Bu kark durumdan faydalanmak isteyen Avrupa lkeleri daima karlarnda ezildikleri, hibir zaman ulaamadklar imparatorluk ile eit ilikiler kurmak, Osmanl pazarlarna sahip olmak istiyorlard. Bunlarn banda Fransa geliyordu. 1669 da 14.c Louis ile yaplan anlama sonunda imparatorluun her yanna yaylm, stanbul Peradaki Avrupal nfusun byk ounluunu oluturmaktayd. Siyasal durum gibi 17. yzyl kltrel durumu da i ac deildi. Sanat alannda nemli bir atlm yaplmam, eskiye yeni bir ey eklenmemiti. Kltrel hayatn etkilenmesi iin en uygun ortam yaratlm ve yabanc elilikler harekete gemilerdi (RENDA 1977). Tarihilerimiz gerek anlamda batllama hareketlerinin Lale Devrinde balad dncesinde birleirler. Bu devrin padiah Ahmet III, Avrupaya kuvvetle kar gelinemeyeceini anlayp kltre, ilim ve bilgiye arlk verme yoluna gitmitir. Ahmet III ve Sadrazam Damat brahim Paa harpten holanmayan, sulh taraftar ve ince zevklere dkn idarecilerdi. Halka sanat zevki ve refah vermek iin almlard. Yirmisekiz Mehmet elebiyi Fransaya eli olarak gndermilerdi (ANONM ). 1720-1721 yllarndaki bu gezi batya alan penceredir. Fransadaki hayat, bata Versailles olmak zere Paris Saray hayat ve bahelerini ieren malumatlar toplumumuzda bir Fransz hayranl yaratmtr. Ahmet III, 1722de Sadabat Kasrlarn yaptrrken Fransz Saraylaryla kyaslanacak planlar hazrlatmt.
15

stanbulda, harp seneleri zdrabndan bkm olan halk ve saray kendisini zevk ve safaya vermi, kkler, kasrlar yaptrmak iin Avrupadan mimar ve sanatkarlar getirmilerdir. Baheler ise nadide ieklerle tezyin oluyordu. 1727de kurulan matbaa kltr hayatmza etki ediyordu. Baslan Trke kitaplar halkn zihninde kilitlenen sorunlarn anahtar oluyordu. Alan zihinler daha toleransl davranp Avrupal ressamlar benimsiyor; kendilerini, yaaylarn resmetmelerine imkan veriyordu. Ahmet III. devrinde hal byle iken yerine geen Mahmud I. zamannda ilikiler daha da artyordu. Osman III zamannda ise (1754-1757) batllama hareketine ilk tepki Padiahtan geliyordu. Ksa sren hkmdarl zamannda aksayan ilikiler Mustafa III. dneminde (1757-1774) yeniden g kazanyordu. 17. yzyl sonlarndan itibaren balayan batllama hareketleri Osmanl yaay ve kltr ortamnda beklenen deiimi birdenbire yapmam, belli bir sre iinde siyasi ve ekonomik etkenlerle olumutur. 18. yzyl ortalarnda grlen bat resmi; nce kitap resimlerinde, sonra da saray dndaki duvar resimlerinde kendini devam ettirmitir (RENDA 1977). Ahmet III devri bu hareketlerin balangc idi. Kendisi Lale ve iee ayn zamanda hat sanatna merakl idi. Onun bu merak btn stanbul halkna yaylmt. Zaten stanbulun lalesi ve leylaklar olduka mehurdu. Hatta Avrupaya ilk lale 16. yzylda bizden gitmitir. En iyi smbller Marata, leylaklar zeyrde, gl ise Edirnede yetiiyordu. Bu narin, zarif ieklerle dolup taan baheler kuruluyordu. Sarayburnu, Hasbahe, Halkal bahesi, Siyavupaa bahesi nemli bahelerdendir. Boazda da baheler bulunuyordu ki sz sahibi olan Beikta bahesi idi. Yzlerce grevli bu ie seferber ediliyordu (REFK 1931). Bu bahelerde donanmalar kurulup, eraan alemleri yaplyordu. Devir zevk, elence, nkte ve sulh devri idi.

16

2.3. Ali skdar ve Trk Sanatndaki Yeri 2.3.1. Ali skdarnin Biyografisi Pek ok sanatkarlarmz gibi Ali Al-skdarnin hayat hakkndaki bilgi pek azdr. Nerede v ene zaman domutur. Tezhibi kimden rendii dnda, nerede yaad ve gmld mehuldr. Tuhfei Hattatinde Yedikuleli mehur hattat ve 1169 H. (1755) de len Seyyid Abdullah Efendi ksmnda; ...Mesahifi erifeleri ekseriye hizmeti tezhip ile erefyab olan stadlardan biri merhum Rugni skdar Ali elebidir ki Elhac Yusuf Msr akirdlerindendir. Vaktimizde saz yazmak vadisinde ah Kului vakittir eklinde bir bilgi yer alr (NVER 1954). Hatt- Hattatdan adl eserden ise; Ali elebi; Rugani skdar denilir idi. 1169 tarihinde vefat eden, bir ok Kuran- Kerim, Enm yazm olan mehur hattat Mehmet Rasimin yazlarn tezhipleyenler arasnda bulunan Sultan Selimli Reit Mustafa elebiye hocalk ettiini reniyoruz (I 1949). 1718den 1763e kadar 46 sene kadar bir sanat hayat, eserlerine koyduu imza ve tarihlerden anlalr. Kendisi Ahmet III, Mahmut I, Osman III ve Mustafa III zamanlarnda en mkemmel eserlerini vermitir. Saraya bal bulunan ince bir sanatkard. Bu incelie eli altnda bulunan ve kendinden nceki sanatlarn eserlerini inceleyerek varmt. Hatta onlar gemi ve kendi stn sanat eserlerini ortaya kartmtr. Vard bu incelik saraya bal bulunduunun bir delilidir. Yapt btn eserler Padiahlara ait idi. Bu yzden byk ounluu sarayda bulunur. bir ksm ise saray dna yapldndan dolay dar km olabilir. En son eseri 1763 tarihi idi. Bundan sonrasna rastlanmaz. Son eseri de yine ince ve itinaldr. O halde yalanmam veya hamlamam olmasa gerekti. lk eserini 1718 ylnda verdiine gre o tarihlerde 23 yanda olduu farz edilirse 1698-1699 tarihlerinde domu, 1766-1767 yllarndan sonra vefat etmi olabilir. Bu kanya 1761de dnyaya gelen Selim IIIe be yandayken hazrlad ve verdii yaz ekmecesinde yer alan manzumede padiahn adnn gemesinden dolay varrz.

17

u halde

70-75 sene arasnda bir mr srd kabul olunur. Ali (NVER

skdarnin gml olduu yer hakknda herhangi bir bilgi yoktur 1954).

skdar, ei ve emsali olmayan kuvvetli mzehhip, mcellit ve iek ressamlarmzdandr. Yapm olduu lke ciltler muhteemdir. Hocas olan Yusuf u Msrinin yolunu takip etmitir ama Boynuz kula geti mehur sz gibi hocasn stn bir ekilde yapt eserlerle geride brakt anlalmaktadr . Bu hali ile ahaserler yaratm ve bu sanatn 18. yzylda bat etkisine karn yerini korumasna yardmc olmutur. Fakat onun yetitirdii talebeler hocalarn hibir zaman geememiler ve bu sanatn lmesine gz yummulardr. Rugani Ali, ayn zamanda Trk tlik yazsnda da usta idi. Devrinin en stn hattatlarndan renmitir. htisas daima lke ynnde olmutu r. nce bir marangozdur. Kendisine lazm olan malzemeleri tek bana veya rencileri ile hazrlyor olmaldr. Eserlerinde yer alan manzum beyitle de kendisinin iire de ilgi duyduu anlalr. Btn bunlar drt ba marur bir sanatkar olduunu ispatlar (NVER 1954). 2.3.2. Ali skdarnin Sanat zellii stn bir sanatdr. Ama onu bu stnle eritiren perde arkasnn olup olmadn bilemeyiz. Ona btn kalbimizle kran borluyuz, sanatmza byle usta bir kiiyi kazandrd iin. skdarl Ali, 300 senelik bir medeniyetin mirassyd. Her eyden nce stanbullu, bir skdarl idi. stanbul kibarl ve incelii altnda yetimi olup kendinden nceki ini, yazma gibi eserlerin tesirinde idi. Bu etki ile klasik yolu kullanmtr. Tek dze bir ekole sahip deildi. Yenilie akt. Klasik motiflerle devrinin slubu olan natralist iekleri ustalkla badatrmtr. Gz okayan bir klasik motif iine tek iek veya buket topluluunu kartrm ya da bu topluluklar bordrlerde kullanmtr. Bunu yapmakla da yeniliki olduu kadar eski geleneklere de bal olduunu ispatlamtr. Eserlerinde ok fazla renk ve motif eidi kullanmtr. Mahdut motifleri renk eidine bomadan nefis rnekler vermitir. Hakim olan renkler ise altn yaldz karmen ve siyah bata olup ikinci derecede renkler ise yeil beyaz, mavi, turuncu ve gvez tonlardr.
18

Motifleri ise sluplam nebatlar haner yapraklar in bulutlar olup altn tahrirli idiler. Fras akla durgunluk verecek kadar ince idi. Byle olmasayd Ahmet III. yazd murakkay koyaca kab ve air Nabinin brahim Paaya takdim ettii divann kabn onun yapmas istenir miydi. 2.3.3. Ali skdarye imdiye Kadar Verilen simler 18b yzyln kk sanatlar dalnda abide ustas olan bu ahsa imdiye kadar pek ok isim verilmitir. normal olarak kullanlan Ali skdardir. Bunun varyasyonu olarak Aliyyl skdri, skdar Ali Efendi gibi kullanmlar grlr. Hatt- Hattattana gre Tuhfe-i Hattatine gre Necmettin Okyaya gre : : : skdar Rugani elebi. Rugani skdar Ali elebi. skdar elebi, Rugani elebi, Rugani skdar. smail Hakk Altnbezere gre: Rugani Ali eklinde isimlendirilmitir. 2.3.4. Ali skdar mza ekilleri Tliki iyi rendiinden dolay imzalarn daimi imzalarn buhati ile atmtr. mza ekilleri ise: Zehebehu Aliyyl skdar Ressemehu Aliyyl skdar Aliyyl skdar Ali

tipindedir. Bunlar iinde en ok kullanlan Zehebehu Aliyyl skdar imzasdr. Ressemehu eklinde balayan imzasna ise E.H.Ayverdi koleksiyonunda rastlanmtr. Ali eklindeki imzas Trk-slm Eserleri Mzesi 4.409 no.lu kuburda yer alr. Genellikle imzalarn iek gbekleri, bordr ileri, bordr st kenarlar gibi yerlere atm olup, balarna bile ahane bir grntedirler. Baz eserlerinde baka usta adlarna da rastlanr. Kalemden hokkalarnda grlr. Birinde Osman, dierinde Ahmet, bir dierinde ise Kad Ameli Rumi imzalar grlr. yaylarnda ise Sleyman ve brahim ad okunur.

19

brahim 1706 da yapmtr. skdarde tezhiplemitir. Ortak alma rnleridir. Fakat genellikle yalnz alma yolunu semi olmal ki yaz ekmeceleri ve ciltlerde yabanc isimlere rastlanmaz (NVER 1954). 2.4. Ali skdarnin Eserlerinin Bulunduu Yerler ve Bugnk Durumlar 22 tane imzal, 3 tane imzasz eseri bulunmaktadr. Bunlardan iki tanesi stanbul niversitesi Ktphanesi Mzesinde muhafaza edilmektedir. Gnmze nispeten iyi durumda gelmitir. Sayfa ilerinde bir ypranma, yrtlma grlmez. Zamann andrmas sadece lkeli cilt zerinde olmutur. Yer yer kabarma ve dklmeler bulunur. Alt tane imzal eser ise zel koleksiyonlarda bulunmaktadr. Hseyin Kocaba vefat ettiinden, Necmeddin Okyay koleksiyonunun nerede olduunu bilemediinden, Hasan Fehmi Enatay bulamadndan nasl bir korunma iinde olduklarn ve gnmze kadar nasl geldiklerini grmek mmkn olmamtr. Sadece Ekrem Hakk Ayverdide yer alan iki yazma iyi ekilde korunmakta olup, zerinde dklmeye de rastlanm. Trk-slm Eserlerinde bulunan bir eser ise; Tehirdi olup durumu iyidir. Tek tk atlamalar balamtr. Topkap Saraynda yer alan 18 eseri depolarda saklanmaktadr. Kalemden kuburlar ayr ayr katlara sarldr. Lke ahane altlk yrtldndan dolay sar bir zarf iinde korunmaya alnmtr. Murakkalarn dlar kat kapl olup durumu temizdir. Dua kitab i tezhipli ksm da iyi durumdadr. Yaz ekmeceleri, gnmze iyi gelmilerdir. Yer yer lke dklmelerine rastlanr. ki yaydan biri ok kt durumda, bezemesi silinmitir. Dieri gayet iyi durumda prl prldr. 2.5. Ali skdarnin Eserlerin Deerlendirilmesi Konuyu oluturan mzehhip Ali skdar bir devre imzasn atm olsa da hayat, yaay hakknda bilgi sahibi deiliz. Sadece Tuhfe-i Hattatinde ustasnn Yusuf Msr olduu yazldr.
20

1718-1763 yllar arasnda 46 sene sanat hayat olduunu eserlerindeki tarih ve imzalardan anlar. Kendisi Ahmet III, Mahmut I, Osman III, Mustafa II. zamanlarnda en mkemmel eserlerini vermitir. nce bir fra tekniine sahipti ve bu usta kullanm ile eserleri padiahlarca tercih edilmitir. Her dnem eserlerinde ayn teknii ve incelii bulunuz. Kendinden nceki eserleri incelenmi, ustasnn yolundan gitmi, onu gemitir. Bu sayede 18. yzyln bat etkisi iinde klasik Trk slubunu badatrmasn bilmitir. Birok talebe yetitirmi ve altrmtr bunlarn hibiri ustasn geememi onu taklit etmi ve bu sanatn krlenmesine yol almtr. Sanatmz ok ynl idi. Hattat (Talik) ustas, mcellid, mzehhip, lke alannda uzmand. Eserlerin zerin de yer alan beyitleri de kendisi yazdysa air olarak da usta saylrd. Eserlerin ounluunu lke eidi olanlar oluturur. Bunun yannda sulu boya tekniinde olan eserleri de vardr. Meydana getirdii eserleri evreye yaylm durumdadr. Topkap Saraynda 16 tane, stanbul niversitesi ktphanesinde 2 tane, Trk ve slam Eserleri Mzesinde 1 tane, koleksiyonlardan Ekrem Hakk Ayverdide 2 tane, Necmettin Okyayda 2 tane, Hasan Fehmi Anatada 2 tane, yurt dnda Viyanada 1 tane eseri bulunur. Topkap Sarayndaki eserleri; yay 2 tane, ekmece 3 tane, murakka 2 tane, dua kitab 2 tane, yaz altl 1 tane, kalemdan kubur 6 tane olarak grublayabiliriz. Yaylar : 1//2.714 ve 1/1.073 no.lu olup, ilki siyah zeminde altnla yaplm hatayi ve pen motiflidir. ok iyi durumdadr. yznde de bordr iinde motifler sar zeminde yer alr. 1/1.073 ise zeri lkeli olmadndan dolay silinmitir. Motifler ayndr. C.Y 371, 372, 382, 370, 380 no.lu kalemden kuburlar ayn motifleri ve renkleri ierir. Ortak alma rnleri olsa gerek hokkalar ayr sanatlar yapmlardr. Desenler hatai pen trndendir. Kullanlan renkler krmz, uuk mavi, sar, turuncu, yeil, siyah tonlarda olur, hepsinde glgelendirme, tahrir ekimi ve i bnyeler altn ile yaplmtr. Her kuburda renk tonlar ayn olsa da zemin bordo ve siyah arasnda deiim yapar. Kalemdanlarn bir ksmnn iilii ve lkesi nefistir.
21

C.Y. 383 no.lu kubur sanki dn yaplm gibidir. C.Y. 382, 380 no.lu olanlardan ise ypranma son haddindedir. Hepsinin ortak zellii olarak tepe ksmlarnn ypranm olmas gsterilebilir. Zaten iilikleri kuburlarn genel havas ile uymaz. Ge bir devirde elden gemi olma ihtimali fazladr. M. 505 envanterine kaytl eser motif ve renk kitab ile E.H. 2.834 ile benzerdir. Krmz zeminde hatai pen motifler iye alr. mza ve tarih yoktur ama fra ona ait olduunu belirtir. C.Y. 459, 446, 468 no.lu yaz ekmecelerinden 468 no.lu olan Ayasofya mzesine Mahmut I Ktphanesine konmak zere verilmitir. oval biiminde dikdrtgeni andran tipte olup zerinde tarih yoktur. motif ve renk benzerlii itibariyle Ali skdar denir. i iki kat halindedir. 446 no.lu tek katl ve dikdrtgen tiptedir. Bunda da tarih ve imza yoktur. slup yine ayndr. Ondan dolay ona mal edilir. C.Y. 370 ile olan benzerlii olaanstdr. Hatai ve haner yapraklar arap krmzs renktedir. 459 no.lu ekmece tip olarak deiiktir. n yzde iki sral 5 gz bulunur. kutunun ii de ift kapldr. Zemin sar olup hataili kompozisyon yer alr. Kapak st ve i bordrlerinde bordr iinde talik hat ile beyitler yazldr. Gzlerin iine dahi altnla halkr yaplmtr. Beyitten Selim III iin armaan edildii anlalr. Y.Y. 856 no.lu dua kitabnda ise lkeden uzak sayfa tezhibi yaptn grrz. 3A-11A olmak zeri iki varaka tezhiplenmitir. 3A balk ksmdr. 11A ise yaz aralarnda yer alrd. Yeil zeminde stilize penler yapraklar yer alr. Pembe, lacivert renklerde kullanlr. Halil Ethem Arda koleksiyonundan gelmedir. AIII 3.652 no.lu murakka-i has lke kapldr. Birka tali ve geni bordrden sonra ortada lacivert zeminde salbetli emse yer alr. in bulutlar kahverengi, zemin altndr. Mavi, sar, krmz renklerde kullanlmtr. C.Y. 2.834 no.lu yine bir murakkadr. Kalemdanlarda grlen slup tekrarlanr. Krmz zeminde sar, turuncu, yeil, siyah, krmz ve altn ile hatai, pen ve haner yapraklar yer alr. Lke olup dikdrtgendir.

22

C.Y. 413 no.lu yaz altl, Halil Ethem Arda koleksiyonundan gelmedir. ki yz ayr bezeme verir. Bir yz haner yaprak ve hatai motifidir. Geni bir bordr halinde talik yaz vardr. dier yznde ortada bir buket yer alr. En. 1/2.714 ve 1/1.073 no.lu yaylardan 1/1.073 lke deildir. Bu yzden motifler silinmitir. Spiral kvrmlar iki yayda da hakimdir. Yay yapan ustalarn adlar da yazldr. stanbul niversitesi Ktphanesinde T. 5.650 ve T. 5.657 no.lu yazmalar cnk tarzndadr. T. 5.650de cilt lke olup stnde buket vardr. iinde balk tezhiplerine be sayfada bir buket (sulu boya teknii) yer alr. T. 5.657de ise cilt klasik halkr yolunda ama, bordr bozuk sluptadr. Trk ve slm eserleri Mzesinde 4.409 no.lu kalemdan kubur Sadi Bergerden alnmtr. Zemin siyah olup ayn motifleri tekrarlar (ulama). ahsi koleksiyonda olanlar : Ekrem Hakk Ayverdide iki tane olup bir imza ve tarihlidir. Cnk tipinde bir iir defteridir. Bordr iinde ve buketlidir. Cnkn arka yznde birer beyit yer alr. Sayfa tezhip ve koltuklar da onundur. Yine ayn koleksiyonda imzasz ama, onun olabilecei sanlan bir eser daha vardr ki siyah zeminde altnla yaplm kvrk dallar ve bu sslemelerin ortasnda emse iinde buket topluluu yerletirilmitir. Bylece klasik slupta devrin slubu olan natralist iekleri baar ile birletirdiini grrz. Hseyin Kocabata bir Kuran tezhibi vardr. kab lkedir. Hasan Fehmi Enatada iki kalemden vardr. . Necmettin Okyayda ise bir yaz altl olduu bilinir. Sanatnn bir de Viyana Osterreichischee Museum fr Angewandte Kunstda bir eserine rastlanr. mzas yoktur, amma slup uyar.

23

2.6. Karlatrma 18. asrn en tannm lke ustas Ali skdar birdenbire ortaya kmamtr. yz senelik bir kltr oluumunun mirassdr.. bu yle bir mirastr ki var oluu ilk gnlere iner. Ali elebi kendinden nceki stadlarn braktklar eserleri, camileri, trbe ve saraylar ssleyen inileri incelemi ve kendine has ekoln yaratmtr. Ali skdar sadece almam kendinden sonra gelenlere de etki etmitir. Hem etkilenmi hem etkilemitir. Bunun en gzel rneini Osmanl Saray hallar bordrlerinde buluruz. yle ki bir kalemdan bir ekmecesi ile benzerdir ki onun etkilenim alann aka belirtir. nk kendisi de Sultanlar eser veren bir sanat olduundan bu deerlerin iinde yetimi olup son sz syleyen kiidir. Renkler ve motifler birbirine benzerdir. Bu benzetmeden sonra dier ilikileri sadece kendi trnden yeni yazmalarla kurmak istiyorum: 16. yzyl Kanuninin Saray nakka Kara Meminin stanbul niversitesi ktphanesindeki Muhibbi divannda Ali skdarde grdmz ieklerin ince tezhip halinde (kufe) buluruz. Nefis bir fra kullanm gze arpar. 16. yzyln en byk ve kuvvetli sanats idi. Topkap Sarayndan A. 2.147 no.lu albmde varak 20B de haner yapraklar kvrk halde varak 19A ve 23 B de hatai haner yapraklar yer alr. Yine H. 2.138 no.lu albmde varak 65B de ayn yapraklar yer alr. 17. yzyln ikinci yarsna ait olduu anlalan bu eserde yer alan motifler, Ali skdarnin C. Y.413 no.lu yaz altl kalemden tarz ve C.Y. 459, 446 ve 468 no.lu ekmecelerindeki haner yapraklar ve hatailer ile benzerdir. Sadece 17. yzyla ait olan bu eserlerde bitki motiflerinin arasna hayvan figrleri serpitirilmitir (J. GRUBE 1959). Topkap saraynda tarihi belli olmayan E.H. 99 no.lu Kelam Kadimde cildin n, arka, i ve d kapaklarnda buket topluluu olarak gl, hale, ssen gibi iekler yer alr. T.K.S. O.Y. 413 ve ..K. T.5.650 ciltleri ile benzerdir. Topkapi Saray M. 402 no.lu Enam suresi kabnda gmme emse iinde gl, ssen iei gibi iekler buket yapar. Sadece kap deriden oymadr. Buketler baka renk deriden yaplmtr.

24

Hocas Yusuf-i Msr-i, Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunca bulunan bir cildi ile karlatrrsak ondan nasl etkilenmi olduunu grrz. 1113 H. (1/01) tarihini veren bu cilt siyah zeminde hatai ve penlerden oluan bir helezon kvrm vardr. Turuncu, sar, krmz, kahverengi tonlarndadr. Ortaya gelen hataide sanatnn imza ve yapt tarih yer alr. ls 30,3 x 20,2 cm. olup dikdrtgendir. Bordr kahverengi stne altn ile halkrldr. Dier yz de ayn olup belki rutubetten renkler ve desen kaybolmutur. Aslnda son derece ypranm bir elittir. Kap ii kahverengi deri olup emse ve keliklerde altn rumi dolgusu vardr. Fra kullanm motif seii ve renkler ayn olup sadece rencisi tarafndan geilmitir. Cildin ii bo olup bu ekilde koleksiyona girmitir. Yine Yusuf-i Msrye ait bir eser T.K. s. C.Y. 379 no.lu kalemdan

kuburdan 1714 tarihli olup ap 4,7 cm., uzunluu 33 cm.dir. pirinten hokkas vardr. Siyah zeminde hatai, pen, yaprak motifleri yer alr. Bordr iplik rumi olup koyu krmz zeminde altnla yaplmtr. Motifler arasnda kan aa dallar yer alr. Bu haliyle ilgin olup baharda iek am dallara benzer. Az ksmna yakn yerde imzas yer alr. Fakat Topkap Saray cilt-yaz envanter defterinde yazs bulunamamtr. Kalemdan kubur her eyi ile benzerdir. Sadece aa dallarna skdarnin kuburlarnda rastlanmaz. Trk-slm Eserleri Mzesinde 211 no.lu ekmece Mehmet Hafi Bin Osmanca 1709 tarihinde yaplmtr. Ali skdar slubunu kendine rnek almtr. Siyah zeminde renkli buket tezyinat yer alr. mzas da bulunur. lkelidir. Cilt kapaklar skdarnin cilt kapaklarna benzer. T.K.S. a. 111 3.653 no.lu murakka-i Has 1727 tarihli olup tip ve iilik bakmndan benzerdir. Bu eserde lke trndendir. Siyah zemin de ortada yaldz biimi bir emse yer alr. Lkesi aruseklidir. Cilt kenar bordrlerind e kk bordrler iinde tek gl ssen, lale gibi iekler yer alm olup aralarndaki bir bordr iinde eseri yapan Ahmet Kasinenin imzas yer alr. Murakkann i sayfalarnda yer alan turalarn kenar boluklarnda gayet ince taramal gl motifi grlr. ..K. T.5650 no.lu eserdeki tek iek boyamalar ile benzerdir. Zaten Ahmet Kasine, Ali skdarnin etkisinde olup ayn tarihler ierisinde eserler vermitir.

25

T.K.S. K. 877 no.lu sabit divan Mustafa Edirneliye ait olup 1757 tarihlidir. Cildi arusekli olup bu ynden lke eserleri ile benzerdir. Cildin ortasnda yer alan iek topluluu boyama itibari ile iyi deildir. Edirnekri tipli olup koyu renkleri ierir. Cildin ii koyu zeminde altnla yaplm halkar tarznda olup haner varaklar ve hataileri ierir. Bu haliyle T.K.S. C.Y. 413 no.lu yaz altlndaki haner yapraklar ile benzerdir. T.K.S. E.H. 1339 no.lu Risaleyi muzaffername 1784 tarihli olup cildi kuma kapldr. Kapak ilerinde altn zeminde gl, ssen, karanfil, gonca glden oluan bir buket bulunur. skdarnin glgelidir. Topkap Saray E.H. 1470 no.lu Mecmuay Gazeliyat, Diyarbekirli Ahmet akariye aittir. Krmz zeminde iplik rumiler bordr oluturur. Siyah zemin altn ile paftalara ayrlmtr. Ayrlan ksmlara kk buketler yerletirilmitir. Boyamalar Edirnekr tiptedir. Bu buketler E.H. Ayverdi koleksiyonunda bulunan iki eserin d bordrlerindeki kartu iindeki buketlere benzer lkesi itibariyle Ali skdarye yaklar. Topkap Saray E.H. 1380 no.lu Abdullah Buhariye ait cilt, 18. yzyln son eyreine tarihlenir. Cildin ortasnda salbekli emse yer alr. Salbeklerde ve cildin miklebinde gl motifi bulunur. salbeklerdeki yandan olup ak renk boyaldr. Mikleplerdeki gl ise tepeden ve alm vaziyette olup glgeli boyanmtr. Pembe tonlarndadr. Topkap Saray E.H. 1682 no.lu Divan Hazik 1795 tarihli olup cildi lkedir. Bezemesi halkr tarzn andrr. Bordr beyaz zeminde siyah desenli, orta blm siyah zeminde beyaz desenli olup hatailerden meydana gelmitir. Kapak ilerinde pembe ve sar katmerli smbl rokoko bir vazodan kar vaziyette n ve arka kapakta yer alr. Boyamas glgelidir. Miklepte ise tek bir gonca gl grlr. smbllerin kaba boyanmasna ramen gonca gl ince bir tarama etkisine sahiptir. Cildin dndaki halkr motifler skdarnin kalemden ve C.Y. 446 no.lu ekmecesinde grlen tarzdadr. boyad tek ieklere benzer boyama burada

26

Topkap Saray H. 2.155 no.lu minyatr albmnde Abdullah Buhariyi ait iek Ali skdarnin benzeridir. 18B, 39b, 40a varaklarndaki pembe gl, gonca pembe gl ve lale ..K. T. 35650 no.lu eserdeki varak 39b, 4b, 75a daki alm gl, gonca gl ve lale ile benzerdir.Ama Buharide fazla uuculuk, yapraklarda kvrmlar ve romantiklik sezilir. skdar lalenin ucunu ince ve bklml yapmamtr. nk Abdullah Buhari 18. yzyln son eyreinde eser verdii iin tamamyla bat sanatnn glgelendirme hacim verme etkilerine akt. Onun iin e uuculuk bu ereve ierisinde normaldi. Topkap saray R. 1.583 no.lu ciltlerden gmme emseli olup altn zeminde vazodan kan lale, gl ve birka iekle buket eklindedir. Kompozisyon asndan benzerdir. Topkap Saray R.1.265 no.lu eserin ba sayfa tezhibi skdarnin ba sayfa tezhiplerine benzer. ..K. T.5.658, T.K.S. C.Y. 856, E.H. Ayverdideki eserlerin ba tezhiplerini andrr. Lacivert zeminde stilize iekler, ark felekler, rumiler yer alr. Kenarlar altn cetvel olup tlar ile talandrlmtr. T.K.S. M.57 no.lu Kuran- Kerimin son vara 305te yer alan pembe gl, 1273 H. (1855/56) tarihli olan bu eseri hattat Mustafa Nsheti yazmtr. Pembe gl tamamyla bat etkisinde bir ereve ierisinde yer alr. Gln pembe rengi ve yapraklarn yeili canl olup glgeler ve taramalar ok incedir. Eserin cildi lke olup ortasnda oval daire iinde gl demetleri yer alr. Tek gonca gl, skdarnin boyad natralist tek ieklerle benzerdir. ..K. F.Y. 1241 no.lu eser lke stnde bat etkili ge devire ait bir iek topluluu yer alr. Acem tarznda olabilir. Mnihte Melek (Cell) Lmbe koleksiyonunda iken Mnihten Stad Muzeuma hediye edilen rasile drt blmden ibaret olup, Edirnekari buket bezemeli cilt iindedir. Cildin 18. yzyln sonu, 19. yzyl bana aittir. Bu risalenin devam olan Halil Ethem Ardann nshann son sayfasnda yer alan katmerli pembe gl, sanatnn skdarnin etkisinde kaldn ispatlar. ..K. T. 55650 deki varak 39B deki alm gle benzer (DEMRZ 1981).

27

T.K.S. H. 413 no.lu Smblnamede yer alan smbller katmerli halleri ile :.K. T. 5650 no.lu buketlere benzer, fakat 413 de bat etkisi altnda bir sanat tarafndan stanbulda yapld, ancak aslnn Avrupada olduuna inanlr. Ali skdarde bir incelik, zarafet hakimdir (DEMRZ 1982). Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonunda yer alan gl ve goncas ince bir tarama rnei gsterir. ..K. T.5650 varak 4A ile benzerdir. Yine ayn koleksiyonda yer alan Kuran cildi lke olup, desen ve renkler itibariyle benzerdir. Miklep ksmnda Ameli Esseyyid Ahmet ad okunur. Kalemdanlar ve ekmecelerindeki rneklere benzer. Karlatrmann bu ksmnda ran kalemdanlar ile lke ve iilik bakmndan da bir benzerlik kurmak istiyorum. Ama ne biim, ne de iilik bakmndan skdarninkilere benzemeleri biraz zordur. Baz inceleyicilerin varsaym olarak ortaya attklar bu fikre deyinmek iin bu karlatrmay uygun buldum. Bu inceleyenlere gre memleketlerinin hibir yerinde ark memleketlerinin randakiler kadar zarif olmadn abartmal olarak belirtir (ANONM). T.K.S. C.Y.465 de Timuri bir ekmecedir. D kapanda Salbekli emse, i kapanda minyatr grubu yer alr. Lkeler ok parlaktr. slup bize yabancdr. Portrecilik vardr. renkler eitli ve canldr. Grld gibi ran ilerinde nl gnlk konular kr hayat eserlerin balca motifleridir. Bitkisel motifler ara dolgularnda kullanlmtr. art aleminin en gzeli denmesinin nedeni, bu sahneler eyer vermesi ve lkelerin parlak olmasdr. Oysa skdarnin kubur ve ekmecelerinde konular tamamyla tabiattan seilmitir. Arya kamayan renk veya motif zenginlii daima sadelik, incelik ve zarafet ile kendini belli eder ve benzerleri iinde stnl ile son sz syler. Son karlatrmay yazmalardan ayr olan ahap zerinde yaamak istiyor ve harem dairesi Valide Sultan, Dua odas, dolap kapaklar ve kap pervazlarn bu ie rnek gsteriyorum. Buket topluluklar sslemeyi stlenmitir. Trklerin iek sevgisinin nasl bir kullanm sahasna yayldn bize belirtmesi ve skdar ile benzer olmas bakmndan nemlidir.

28

ncelemeye gayret gsterdiim bu eserler Ali skdarnin hem renci hem de retmen olduunu aklar. Gnmzde Ali skdar yoluyla eserler verilmektedir. Prof. Dr. Muhsin Demironat, kendisine hem 16. yzyln klasik slubunu semi hem de Ali skdaryi rnek alarak onu benimsemitir. Onun lkeleri tarznda eserler vermeye almtr. Buna rnek olarak 1940 yllarnda Ekrem Hakk Ayverdiye yapt lke cildi gsterebiliriz. Byk eyh Hatt ile yazl eseri ruganlamtr. ls 12 x 17,9cm. ve miklep 6 x 18 cem. dir. Bezemesi Topkap Saray A.III. 3652 no.lu murakkay hatrlatr. Ortada emse motifi, etrafnda ise bitkisel dolgular yer alr. Lkesi kalndr. Ali skdarde grlen ince ve effaflk pek hotur. Bu da bize byk stadmzn gnmzde dahi unutulmam ve sanatkarlarmzca yaatlmakta olduunu gsterir. Tezimin konusunu oluturan Ali skdar 18. yzyla imzasn atm bir sanatdr. Hepsi ayr bir aheser olan eserleri byk yaratma gc ve incelik tar. Bulunduklar yerler danktr. ou lke tekniindedir. Topkap Saraynda 16 eserin, 6s kalemden kubur, 3 ekmece, 2si murakka, 2si yay, 2si dua kitab, 1i yaz altldr. Kalemdan ve yaylar orta alma rnleridir. Kalemdan ve hokkalar ve yaylar baka ustalarca yaplmtr. Dierleri kendi mahsuldr. stanbul niversitesi Ktphanesinde bulunan 2 cnk lkelidir. lerinde yer alan sayfa tezhipleri de kendine aittir. Biri iinde 30 buket natralist ve ince boyaldr. Bat etkisi, yapm olduu kurdelelerden anlalr. Trk-slm Eserleri Mzesinde yer alan eseri tek bir kalemdan kuburdur. zel bir koleksiyondan satn alnp mzeye intikal etmitir. Dier kalemdanlara benzer. zel koleksiyonlarda yer alanlar ise: E.H. Ayverdide iki eseri vardr. biri imzal olup, cnk tipindedir. Bordr kartu iinde buketlidir. Dieri imzasz olup Mevlit kitabdr. Dier koleksiyonlardaki eserleri gremedim. Bir de Viyanadaki mzede grlmtr. Ama imza yoktur.

29

Btn eserlerinde ortak olan arpc zellik motif renk benzerliidir. Hatai, pen, haner yapraklar helezon kvrmlar kompozisyonu oluturur.

ve fra yaparak

Osmanl Trkleri daima kltrlerinden gelen zenginlikleriyle rahat yaadklarndan gzleri her zaman bu gzellikler ile dolu durumdayd. Resme bunu sokmayp tabiat sade renk ve izgilerle vermeye almlardr. skdarde bu yolu takip etmi eserlerinin renk ve motif snrlar iinde meydana getirmitir. Btn eserlerinde motiflerle birdenbire hayat fkran tekrar sadelie ynelen bir slup grlr. Hibir zaman eserlerinde monotonluk gze arpmaz. Tek boyad ieklerinde bile incelik ve zarafetten uzaklamamtr. nk o, stanbul incelii ile skdarl olarak gelimitir. inde yaad 18yzylda sarayda esen sanat akmlar olmutur. Onun yaratt desende motifler kendinden sonrakileri de etkilemitir. Alan dnda kalan saray hallar bordrlerinin onun zerinde etkisi olduu, eserlerindeki hatai, pen, haner yapraklarndan anlalr. Klasik sanata sonuna kadar bal kalm olmakla birlikte devrin slubu olan bat etkisini de eserlerinde kullanmtr. Bu kullanm eserlerin bordrlerinde rahat bir ekilde grlr. Ana zemin daima hatai, haner yapra ince dal kvrmlar gibi klasik motiflerden, bordrler ise buket topluluklar ve tek ieklerden olumutur. E.H. Ayverdi koleksiyonundaki cnkte ana zeminde ince dallar arasna buket topluluklarn koyarak kaynatrma yapmtr. ..K. T.5657 no.lu cnkte ise ana zemin klasik halkr olup bordr tamamyla bat etkisinde ve olduka bozuktur. Onun rzgar gnmzde dahi esmektedir. Tezhiple uraan sanatlardan biri olan Muhsin Demironatn E.H. Ayverdiye yapt bir ciltte skdarnin motiflerini, tekniini yaattn grrz. Ayrca baz kurumlarca yaptrlan turistik yerlerimizin i ve d

sslemelerinde Ali skdarnin motiflerinin esin kayna olduunu mahede etmekteyiz.

30

Kendisi yle byk bir sanatyd ki 300 yllk bir kltr birikimi iinde bu sanat dalnda kendisine kadar gelen btn sluplar inceleyip, kendi ekoln yaratarak son sz syleme erefine nail olmutur. Onun bu stn sanatn dolduracak kabiliyetler yetimediinden lm ile birlikte tezhip sanatnda kme ve bat etkisi balamtr. Fakat geride yetitirmi bulunduu (ok da az olsa) birka talebesi klasikten uzaklamayarak gnmzde dahi eserler vermekteler ve bu sanat gen kuaklara retme abas gstermektedir. Bunlara rnek sayacak olursak tezhip, halkr ve lkede Tahsin Aykutalpi sayabiliriz. Bu da gstermektedir ki 300 senedir gemiten bu yana gelen miras; nce ilk kuaa, daha sonra da ondan gelen dier bir gen kuaa aktarlarak gnmze kadar gelmitir. Onlarn sayesinde ben de lke tekniini renme frsat bularak imkan tannd sre iinde retmeye gayret gsterip nice Ali skdarler yetitirme abas gsterme midindeyim.

31

III. BLM 3. 15. YZYILDAN 20. YZYILA KADAR TRK DER CLTLER 3.1. 15. Yzyl Trk Deri Ciltleri Bu yzylda sanatn ve sanatnn her zaman elinden geldii kadar yannda olmaya alan ve destek olan byk Padiah Fatih Sultan Mehmetin kendi namna da kitaplar hazrlattn grmekteyiz. Bu bilgilerde ayn zamanda bu kitaplardan elde edilmitir. Fatihin kendisinin de air olduunu zaten btn dnya bilmektedir. Bu sebeplerdir ki sanata dknl vardr. devrindeki sanatlarla yakndan ilgilenen Fatih, siyasi ve askeri inkiaflarla beraber ilim ve sanatta ok yksek bir dzeye ulamtr . 15. yzyl Trk kitap kaplar slm milletleri iinde ayn asrda meydana gelmi kaplarla mukayeseli bir tetkike tabi tutulursa, pek mhim bir karakter ayrl gstermemekle beraber, baz hususiyetler tad grlr. 15. yzyl Herat ciltlerinde ssleme unsuru olarak stilize motiflerle birlikte manzara ve canl mahluk motifleri, Memluk ve Seluk ciltlerinde yine stilize motiflerle birlikte arabesk motifleri bulunduu halde stanbul da yaplan ciltlerde tamamen tabiattan stilize edilmi erli, yaprak, gonca, rumi geme, nilfer, tr yapra, bulut, gl, tepelik, pen, hatai, orta ba, t gibi motifler kullanlm olup manzara, arabesk ve canl mahluk motifine tesadf edilmez. 1464 tarihinde Fatih namna emseddin Kudsi adndaki hattatn yazm olduu mam Merzuhinin erh-i Divan alHamase adl kitabnn kabdr ki bu kabda kabartma motiflerin altnla yaldzlanmas, zerlerinde ucu sivri scak demirle yaplm tarama sslerin mevcudiyeti o asrda eine baka bir millette tesadf edilemeyecek bir sanat havas yaratmtr. lk defa Trk kitap kaplar hakknda bir etd kan Ermenak Sakzyan 15. yzyl Trk kitap kaplarndaki emselerin salbeksiz olduklarn iddia eder. Bu yanl bir kanaattir (I 1971).

32

3.2. 16. Yzyl Trk Deri Ciltleri 1512 tarihinde saltanat ahsi ve ileri grnn evkiyle ele alan Yavuz sultan Selim ksa sren saltanat zamannda kendine kar olan btn ayrlk dnceleri nleyerek zekas ve akl sayesinde topraklarn geniletti. Yavuz Sultan Selimin baarl zaferlerinden olan aldran zaferi siyasi ynden olduu kadar sanat ynnden de ok kymetli bir zafer olmutur. nk Yavuz, fethettii memleketlerden bu sanat dallaryla ilgili sanat eserlerini ganimet olarak alm ve sanatlar da toparlayp stanbula getirmitir. Bu eserlere byk bir nem vermi ve gnmze kadar gelmesini salamtr. 16. yzyl ciltlerinde her renk deri kullanlmtr. Bu yzylda i kapak sslemeleri de zenginlemitir. 15. yzyln kitap sslemeleri biraz incelerek ve motif zemininde altn yan sra renkli deri de kullanlarak 16. yzylda devam ederken; baz ciltlerdeki d kapaktaki btn sslemeler i kapakta da aynen uygulanm ama i kapak iin farkl renkte bir deri seilmitir (ZEN 1997). Bu asrda zerinde durulmas gereken bir nevi kaplar daha vardr ki bunlar mukavva zerine deri yerine kuma kaplanarak yaplmlardr. Vaka bu nevi kaplar 11. yzylda da yaplmtr. Fakat biz sanat bakmndan bir kymet ifade edecek numuneye o yzyl iinde rastlayamadk (I 1971). 3.3. 17. Yzyl Trk Deri Ciltleri 17. yzylda ok deerli eserler braklmasna ramen 17. yzylda siyasi nedenlerden dolay gerileme kaydetmitir. Teknikte pek bir fark ve deiiklik olmamakla beraber kompozisyonda ve motiflerin yapm bakmndan ok bariz bir ekilde gerileme ve bozulma gze btn plakl ile arpmaktadr. rnek olarak ise bir ok kapta bordr ve kebent kompozisyonlar kullanlmamtr. Bunlarn yerine kalnca zencirekler ekilmekle yetinilmitir. 17. yzylda umumiyetle iilikte de bir dklk gze arpar. emse ve kebentlere ilenen motiflerle kenar ereveyi tekil eden bordrlerin motifleri arasnda ahenksizlik mevcuttur. Bulut motifi arasnda ince dallar, hatai, be yaprakl kk iekler emse ve kebentlere ince bir zevkle ilendii halde bordrnde mnhani dallar zerinde hatai goncalar ve yaprak motifleri kabaca ilenerek ayn zarafeti muhafaza edememitir.
33

17. yzyln en gzel numunelerinden olan ve Trk slam Eserleri Mzesinde bulunan bu eser 1665 tarihinde Byk Dervi Ali tarafndan yazlm Kuran kabdr (I 1971). 3.4. 18. Yzylda Trk Deri Ciltleri 18. yzylda III. Ahmet zamannda pek nefis eserler verilmitir. III. Ahmetin kendisi de usta bir hat sanatsdr. 1703 1730 tarihleri arasnda hizmet etmi olan III. Ahmet, zevke ve gzel sanatlara dkn olan Vezir brahim Paann tevikleriyle sanat dallarnn ykselmesinde byk bir gayret gstermilerdir . 18. yzylda klasik emseli ciltlerin ok gzel rnekleri yaplmtr. D ve i kapak sslemeleri artm; her renk deri ve daha bol altn kullanlmtr. Bu yzylda klasik teknik ve motiflerin btn yzeyi svama kaplad ciltler de yaplmtr. Ayrca bu yzylda kfe (iek) tarz ssleme ve Yek ah teknii de ok kullanlmtr. 18. yzylda sylediimiz bu nevi kaplardan baka 4 eit cilt rneini aada grmekteyiz. 1. Lke Ciltler 2. Realist motifler kullanlarak yaplan ciltler. Bunlar teknik olarak iki ksma ayrlrlar. a. Ssleme motifleri derinin zerine srma ile ilenerek yaplan ciltler. b. Klasik teknikle yaplm klasik kompozisyon tarznda (emse, salbek, kebent) fakat realist motifleri ihtiva edenler. 3. Yek-ah tabir edilen ve yaldz srlm deri zemine kakmak sureti ile yaplan ciltler. 4. Asrn ikinci yarsndan sonra bilhassa Avrupa tesiriyle meydana gelen ve Rokoko tesmiye edilen sslemeyi havi ciltler (I 1971).

34

3.5. 19. - 20. Yzyl Trk Deri Ciltleri Bu yzyllarda ise eserler giderek ok kt ve fena rnekler vermeye devam etmitir. 18. yzyln demir kakma tekniiyle yaplan ciltleri rokoko ciltleri, 19. yzylda daha ok yaplmaya balam ve klasik dnem ciltleri ile arasndaki balar tamamen bitirmitir. Bunun asl nedeni ise imparatorluun geirmekte olduu buhranl yllar sanatla uramalarna ne yazk ki imkan vermemitir. Bu byk imparatorluun; sanata bu kadar nem vermelerine ramen siyasi ynden bunalm ve k devrine rastlamas, Osmanl sanatnn da ok byk kayplar vermesine neden olmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra yeniden yaama dnen Trkiye Cumhuriyeti tekrar sanata ve sanatya byk nem vermeye balam ve deerli hocalarmz sayesinde u anda bizim gibi rencilerin sayl olsa da Trk sanatn filizlendirmeye ve eski muhteem devrine dndrmeye almaktayz . 19. yzylda emseli cilt says iyice azalm; zilbahar (kafes) ciltler yaygnlamtr. Ayrca basl eserlerin oalmasyla, Bat tarz deri ciltler yann da Yldz cildi denilen bir yzne altn yaldzla Osmanl Saltanat Armas, dierine ayyldz basl deri, atlas ve kadife ciltler yaplmtr (ZEN 1997). Cilt sanatmzn son dnemlere gre gerilemesinin ayrca sebeplerinden biri de teknolojinin gelimesi, yeni matbaann iyice hayata girmesi ve daha hzl ve dzgn ve seri bir ekilde retim yapabilmesidir. Ne acdr ki bu sanat bylelikle kaybetmek zere olduumuzu gzlerimiz grmezlikten gelmektedir.

35

4. SONU Cilt sanatmz, dier Trk sanatlarnda olduu gibi son derece ihtiaml ve gzel bir ekilde devam edegelmitir. Son dnemlerde yani gnmze yaklaldka biraz bozulma gsterse de 15. yzyl ve sonras ciltlerini hepimiz grdk. Bunun iindir ki pek fazla sze gerek duymuyoruz. Ama bu gzellikteki eserlerimizden bazlarnn, grevlilerin vurdumduymazl ve halkmzn da ilgisizlii sayesinde lkemizde deil, baka lkelerin mzelerinde tehir edilmekte olmas bizi gerekten ok zmektedir. Sanatmz Ali skdar, kendisi hakkndaki kiisel bilgileri yetersiz olsa da, kendi sanat dnyasnda ok gzel eserler vermi ve bu alanda kendini son derecede kantlam bir sanatkarmzdr. Sanat potas altnda en yksek baary srtlayan deerli stadlarmzdandr. u anda renimimizi en iyi ekilde tamamlayp Trk sanatlarnda yeni bir douu baarmak iin bu sanatlara can gnlden sahip kmak ve diriltmekte ben dahil tm arkadalarmzn bugnk grevidir.

36

KAYNAKLAR AKAL, S., Topkap Mzesi Trk Yay ve Oklar, .. Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Lisans Tezi, stanbul, 1974, s. 21. ARSEVEN, C.E., Trk Sanat, II, s. 399. ARSEVEN, C.F., Lke, Sanat ansiklopedisi, C: 1 11, s. 1215,1216. ASLANAPA, O., 1972 1973 Ders Notlar. ASLANAPA, O., Trk Kltrnn Deerlendirilmemi Kaynaklar, Trk Kltr, C: 1, Say: 1, Ankara, 1962, s. 39. ATASOY, N., Trklerde iek Sevgisi ve Sanat, Trkiyemiz, Say: 3, ubat, 1971, s. 14. ATASOY, N., Lacquerwark School of Orienta and African Studies, Dercival Davit Fourndation of Chinese Art Collogry, N: 11 (Londra niversitesi, 24 Haziran, 1981, Trk Lkesi Teblii). BNARK, ., Eski Kitaplk Sanatlarmz, Ankara, 1975. ELEB, E., Seyahatname, C: 1, stanbul, 1314, s. 467. I, K., Trk Kitap Kaplar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1971. I, K., 18. Asr Lke Tezhipilerinden Ali Al-skdar, Trk Tarih Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Say: 5, stanbul, 1949, s. 193. DEMRZ, Y., Kitap Sslemesinde Gl, LG, Say: 32. DEMRZ, Y., Bir iek Risalesinin T.K.S. Ktphanesi ve Muchner Standt Museumdaki Dalm Blmleri Hakknda, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbul,1981, s. 381 -406. DEMRZ, Y., 3413 no.lu Smblname stne Baz Dnceler, Sanat Tarihi, Aratrma Seminerleri, .., VII Mays, 1982 (Sunalan Tebli). DEMRONAT, M., Trk Tezyini Sanatlarnda Motif, Akademi Dergisi, Say: 5, Mart, 1966, s. 48. ERDOAN, M., Osmanl Devri stanbul Baheleri, Vakflar Dergisi, C: IV, s. 149-182.
37

GRUBE, J.E., Bir Trk minyatr Ekol, Milletleraras Birinci, Ankara, 1959, s. 217-247, R.25-31. GLERSOY, ., Lale ve stanbul, stanbul, 1980, s. 8. GNEY, K.Z. GNEY A.N., Osmanl Ssleme Sanat, s. 122-126. ZEN, M.E., Trk Cilt Sanat, T. Bankas Yaynlar, Eyll, 1997. PAKALIN, M.Z., Osmanl Deyim ve Terimler Szl, C: 1-111, stanbul, 1946, s. 505-532. PETT LAROUSSE LLUSTR, Paris, 1974, s. 583. REFK, A., Eski stanbul, 1931, s. 18-28. RENDA, G., Batllama Dneminde Trk Resim Sanat (1700-1850), Ankara, 1977, s. 15,16. SELUK, F., Sanat Tarihi Vesikas Olarak ran Blgesi Kalemdanlar, lahiyat Fakltesi Dergisi, C: 1, Ankara, 19.., s. 83. TUNAY, R., 13. ve 18. Asrlar Arasnda Trk Ssleme Sanatlar, Trk Kltr, C: 2, Say: 15, Ankara, 1963, s. 30-37. ULUAY, ., Fatma ve Safiye Sultan Dnlerine Ait Bir Aratrma, stanbul Enstits Mecmuas, Say: IV, 1958, s. 139, 140, 149. NVER, D.S., Mzehhip ve iek Ressam skdarl Ali Tepe Laboratuar Yaynlar, stanbul, 1954, s. 7.

38

TERMLER SZL AHER : Kat Terbiyesine verilen isimdir. Ahar kadn sertliini giderip Kalemin kada iyice yapmasn salar. Un yahut niasta veya apla kestirilmi yumurta akndan yaplr. Hattatlarn yaz yazd kat trdr. HATA : iek ve yaprak motiflerinin stilize edilmi ekilleri. Adn Trkistandaki Hitay beldesinden almtr. : almalarda kelere yaplan ssleme tarzna denir. KEBENT MKLEP MURAKKA MCELLT PEN SIVAMA EMSE EMSE : Gne eklinde ssleme motifi. Oval veya daire eklinde olur, kitap ciltlerinde bol yaldzl ekilde kullanlrd. TENEKAR SLUP : Mukavva yaplrken kab kurttan korumak amacyla kolaya katlan bir madde, Boraks. : Tavr, tarz. Bir sanatya ya da bir a zg teknik renk. dalmzdan ebru veya Acem kstei denilen gzel ve ince tra edilmi derinin birazna bu yan kad biraz da cilde gelmek zere hazrlanr. YAN KAIDI : kapakla kitap arasndaki bo kat genellikle bir dier sanat : Yazma eserlerin kapandaki gen u ksm. : Bir ok kat tabakalarn st ste yaptrmak suretiyle elde edilen mukavva. : Cilt yapan kimse. : Be yaprakl iek motifi. : Zemini altnla kaplanm olan kitaplarn zerindeki emse.

ZENCREK

Ciltlerde kapak kenarlarna iki izgi arasnda Alt yaldzla yaplan zincirleme ssl suya verilen ad.

39

RESMLER

40

Resim : 1. Ali skdarden Pembe Gl.

41

Resim : 2. Murakka- Has 8. Kta T.K.S.M. A.III. 3652, 12,8x32 cm (Yaz Sahas).

42

Resim : 3. Ali skdarden Lke Yaz Altl, Arka Yz. T.K.S. M. C.Y. 413 20,2 x 32,3 cm.

43

Resim : 4. Ali skdar Lke Yaz Altl, iek Resimli, n Yz. T.K.S.M. C.Y. 413 20,2 x 32,3 cm. Rokoko slubu.

44

Resim : 5. Ali skdar Murakka- Has, D Kapak, T.K.S.M. A.III. 3652, 46x28 cm

45

Resim : 6. Ali skdar Murakka- Has, Kapak, T.K.S.M. A.III.3652, 46x28 cm

46

Resim : 7. Ali skdar Lke Kubur, Kalemdan rnei, T.K.S.M. C.Y. 370, 32 cm

47

Resim : 8. Ali skdarden Saz Yolu sluplu Lke Kap, ..K., T.5650, v. 60b, 178x60 mm.

48

Resim : 9. Krem Rengi Lke stne Krmzyla Zilbahar Cilt, Esat Efendi, 2676, Galip Dede Divan.

49

Resim : 10. Prof. Sheyl nverin Yapt Zilbahar Lke Kapak, 1381/1962.

50

Resim : 11. akerinin Yapt Lke Cilt, Hac Beir Aa, 163. erefddin Ali Yezdi Mntehab Hulel-i Mutarraz der Fenni Muamma ve Lgas, 1157/1744.

51

Resim : 12. kfe Tarz Lke Cilt, Arka Kapakta Lalelerin Arasnda Mcellid mzal Hac Dede Esad Efendi, 1681 Muhammed Galip Beheddedin Hidayet-l Fukara.

52

Resim : 13. Prof. Sheyl nverin Edirne Saray Resimli Lke Cildi, 1937.

53

Resim : 14. Prof. Sheyl nverin Hac Kamil Akdik Hatt, Lke Kab, Y asin-i erif, 1358.

54

Resim : 15. Prof. Sheyl nverin Saz slubu Buketli Miklepli Lke Kab, 1940.

55

Resim : 16. Hind i Lke Kab.

56

Resim : 17. Osmanl i Lke Ciltli Kuran.

57

Resim : 18. Sr Dili (Sefinekri) Cilt, Ayasofya, 3740, Belhi Mesalihl Ebdan.

58

Resim : 19. Srt Nakl, Miklepli, Kebentli, Salbek emseli Cilt ve Mahfazas, Pertevniyal, 8, Kuran, skdarl Salih Hatt, 1205/1790.

59

Resim : 20. Tamam Nakl Cilt Kapa, Halet Efendi, 647, Hafz Divan.

60

Resim : 21. Kata emse Kapak i, Sleymaniye, 1025, bn. Esir En -Nihayefi Garaibil Hadis.

61

Resim : 22. Miklep ve st Kapak Keli, Alk Kapak Onikigen, Daire Gemeli, Veziri Cilt, Ayasofya, 3769, bn. Kuteybe Edebl-Katib.

62

Resim : 23. Rumi Motifli Miklepli Cilt, Halet Efendi, 67. Cezli, Delaill Hayrat, 1173/1759.

63

Resim : 24. Tamam Gemeli Seluklu Tarz Cilt, Ayasoyfa, 3358, Ksas- Y, 891/1486.

64

Resim : 25. Tamam Altn, Salbek emseli, Kebentli, ift Bordrl, Zencirekli, XVII. Yzyl Cildi, Turhan Sultan, 150 M. Hatice Turhan Sultann Vakfiyesi.

65

Resim : 26. st Kapak ve Miklep i, XVIII. Yzyl Cildi, Halet Efendi, 5. Cezl Delaill Hayrat, 1759.

66

Resim : 27. Miklep i Kata emsede Dallar ve iekler Arasnda Maymunlu Cilt

67

Resim : 28. Klasik Formlu kfe Tarz Cilt, Pertevniyal 24. Enam 1180/1766-7.

68

Resim : 29. Barok, Rokoko Etkili kfe Cilt, Halet Efendi 20. Tefsir-i Ltfullah Erzeni, 1221/1806 7.

69

Resim : 30. Simduzi Cilt, Lala smail 300. 1000-1050 Yllar Osmanl Tarihi.

70

Resim : 31. Zerduzi Cilt, ..K. A.Y. 6570, Kuran XVI. Yzyl.

71

Resim : 32. i Kapak Kitabeleri Yazl Cilt, Sultahahmet 22, Kuran.

72

Resim : 33. Sertab Ayet Yazl XVII. Yzyl Cildi, Nuri Arlases, 313. Kuran, 1074/1637.

73

Resim : 34. emse inde Beyit Yazl Cilt, Fatih, 1648. Drerl Hkkam, 1663, Altnla Yaplm emseli ve Kelikli Kuran Cildi.

74

Resim : 35. Zilbahar Cilt, Nuri Arlases, 314. Kuran, 1272/1855.

75

Resim : 36. Herat i Cilt, Ali ir Nevai Divan.

76

Resim : 37. Bir Kuran Klf Cildi rnei, 1715.

77

Resim : 38. Svama Altn Teknii le Yaplm Bir Cilt, XVII. Yzyla Ait.

78

Resim : 39. Kuma zerine iek Buketli, lemeli Cilt, Nafiz Paa, 1514, Mecmuatl Reasil,

79

Resim : 40, Yldz Cildi, Nasuhi Efendi Dergah, 575.

80

Resim : 41. Kapak ve Ebru Yan Kad, Fatih, 3874. Muradi Divan.

81

Resim : 42. Murassa Cilt, ..K. A.V. 6553, Kuran, Muhammed irazi Hatt, 1246/1830-1.

82

Resim : 43. Sedefli Osmanl Cildi, Sedefi Vasf Beyin Ciltledii stanbul Resimleri Albm.

83

ZMLER

84

izim 1. Ali skdarnin stad Yusufun 113. (1701 Tarihli Lke Kabnn mstesna Gzellikteki rnei).

85

izim 2. Ali skdar mza eitleri.

86

izim 3. Lke Altl Ortasndaki Terkibi.

87

izim 4. Lke Kab Ortasndaki iekli Terkibi.

88

izim 5. Ali skdarden Pembe Gl.

89

izim 6. Ali skdarden Karanfil.

90

izim 7. Ali skdarden Smbl.

91

izim 8. Ali skdarden Smbl.

92

izim 9. Ali skdarden Haseki Kpesi.

93

izim 10. Ali skdarden Beyaz Leylak.

94

izim 11. Ali skdarden Yksk Otu.

95

izim 12. stadn Krmzms Gl.

96

izim 13.a. El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

97

izim 13.b.El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

98

izim 13.c.El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

99

izim 13.d.El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

100

izim 13.e. El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

101

izim 13.f. El Yazmas Ciltlerinde Kullanlan emse ve emse Gbei Motif rnekleri.

102

103