nc kitab Ahlaki Grnm Bilim nsan Deerleri Nasl Belirler (2010) ile ilgili bir konferansnn transkripsiyonu.

. Akln Sesi (Voices of Reason) Sam Harris: Ahlaki Grnm (The Moral Landscape) Aratrma Merkezi (Center for Inquiry) New York City 7 Ekim, 2010
http://www.youtube.com/watch?v=sTKf5cCm-9g&feature=feedf

Michael De Dora Ynetim Kurulu yesi Aratrma Merkezi (Center for Inquiry) New York City

Michael De Dora: yi ve kt, doru ve yanl ile ilgili sorularn genellikle bilim tarafndan cevaplanamayaca dnlr. Fakat Ahlak Grnm - Bilim nsan Deerleri Nasl Belirler isimli yeni kitabnda Sam Harris bilimin ahlak konular tanmlayabileceini ve tanmlamas gereken tek otorite olduunu; insan deerleri ekilleyip iyi bir hayat oluturabileceini savunmaktadr. Mant ve bilimi szn saknmadan savunduu Harrisin nceki iki kitab nancn Sonu Din, Terr ve Akln Gelecei ve Hristiyan Bir Millete Mektup adl kitaplar New York Timesn en ok satanlar listesine girmitir, nancn Sonu ayn zamanda 2005 Pen kurgu-d kitap dln kazanmtr. Sam Harris kr amac gtmeyen bilimsel bilgiyi ve laik deerleri topluma yaymay amalayan Project Reasonn (Mantk Projesi) kurucu yesi ve icra bakandr. Stanford niversitesi Felsefe blmnden diplomas ve UCLA1dan Nrofizik doktoras bulunmaktadr. Hanmlar, beyler daha fazla vakit kaybetmeden karnzda Sam Harris. Sam Harris: Evet Beni duyabiliyorsunuz. Ho geldiniz, hepinize geldiiniz iin teekkr ederim. Biraz yavatan alp sesimin daha az tanrsal kmasn bekleyeceim (glmeler). Geldiiniz iin teekkr ederim burada olmak benim iin byk bir onurdur; Micheala, Susana, Aratrma Merkezine2, Ahlaki Kltr Merkezine3 beni davet ettikleri iin teekkr ederim. Bu iki organizasyon da insan durumumuz ve ahlak duygularmzla ilgili konular bilmediklerimizi biliyormu gibi yapmadan aklama abalarnn n cephesinde yer almaktadrlar. Bu gn size gncel kitabm Ahlaki Grnmn ierii ile ilgili bir konuma yapacam. Laik topluluklardaki konumalara aina iseniz u ana kadar gerekletirdiklerim iinde en byk tartmay bunun yarattn gzlemlemisinizdir; sene banda TED4de yaptm konumay iinizde izleyen var m? (alk sesleri). Bu durumda gstereceim slytlarn bazlar tandk gelecektir; TEDde iddianz aklamak iin 18 dakikanz bulunur, zorunluluk yznden baz ayrntlar atlamanz gerekmektedir. TEDdeki konumama gelen tepkiler gerekten de ok ilgi ekiyiydi; u ana kadar aldm en yapc eletiriler bunlar oldu. Ayaa kalkp din tehlikelidir, hayat yok eden samalktr dediinizde karlaacanz tepkiyi nceden kestirebilirsiniz ancak bilimin insan deerlerle ilgili syleyebilecei baz eyler olduunu ifade ettiinizde geribildirim olduka ilgin olacaktr. Bu akam burada bilimin deerler hakknda syleyebilecei olduka fazladr fikrini savunacam;

1 2

University of California, Los Angeles. http://www.centerforinquiry.net/ 3 http://www.nysec.org/ 4 http://www.ted.com/ (Technology, Entertainment, Design)

deerlerle kastettiim doru ve yanl, iyi ve kt ile ilgili sorular tam manas ile ilke olarak insan aklyla ilgili gelien bilim dallarnn alanna dmelidir ve bu balamda aratrlmaldr.

Genellikle olgular ve deerler arasnda bir ayrm varm gibi dnlr, bu felsefi balamda bir sorunsaldr, bilimsel anlamda bir sorunsaldr; bu deerler hakknda bilim hi bir ey syleyemez demektir. Olgular bilimin ilgi alandr, kinattaki llebilen miktarlarn ilgi alandr; deerler ise asla fizik ya da kimya kanunlarna balayabilecein bir konu deildir ve bunlar bilimsel kavramlarla anlamamzn herhangi bir imkn ya da umudu yoktur. Bu fikrin tamamen dorulardan uzak bir yaklam olduunu ancak kltrmzn buna yatkn olduunu gzlemlemekteyim. Bu tr bir dnceye varmam hangi deneyimlerin saladn size aklamak istiyorum. Hepiniz bildiiniz zere son alt ylm - ilk kitabm ktndan bu yana - topluma aka dini eletirerek geirdim; bunu yapmaya baladnzda ilk gzlemlediiniz kiilerin bunu yapmanzn neden yanl olduunu, yakksz olduunu, hemen yapmay durdurmanz gereken bir ey olduunu sylemeleridir. Bunlarla karlamanzn nedeni ise dier nedenler bir yana, dinin ahlak ve insan deerleri anlamlandrmak iin temel oluturduudur. Bu tepkiyi liberallerden alrsnz, lmllardan alrsnz, bu tepkiyi kkten dincilerden alrsnz. Rick Warrenle5 dinin geerliliini oturup tartrken sann tanrsallna inanca gereklilii ispatlamak iin verdii rnek nc gnde mezarnn bo olmas deildi, delil aramyordu; tabii ki bu yolu da sana kar deneyecekti ancak verdii ilk neden kutsal kitaplara inan olmadan ahlak deerlere temel oluamayaca idi. Bunun tamamyla bombo bir ey olduunu dnrdm, bu kesinlikle mantksz bir dncedir ve inanlacak bir ey deildir Tanrnn olunun; kinatn yaratcs sann dirilip llerin arasndan dndne inanmak deildir. Aka eer din sadece bu ynde dahi kullanlabilir olsayd, hi bir ekilde itimat edilecek bir reti ortaya atamazd; bu yanl bir sylemdir. Ancak TEDdeki konumamdan bu yana hatta ondan biraz daha nce - dini eletirdiimizde ortaya kartt korkuyu gzlemlersek; bu korkunun anlayla ciddiye alnmaya deer olduunu fark ettim. nk srekli birok insanla tanyorum; tantm ok zeki, laik, iyi eitimli insanlar son 200 senedir ahlak gerekler hakknda konumann artk imknsz olduunu sylyorlar. Tm insanln ortak noktada anlamas ve deerlerle ilgili evrensel bir ereve oluturma kavram insan hayatyla ilgili en nemli sorular hakknda tm insanln birlikte cevaplar arayabilecei fikri fakat bu sadece bo bir hayaldir ve bunun hakknda kafa yormak iin bile entelektel bir temel yoktur. Kitaba aktardm, beynime mhrlenmi bir hikyeyi size anlatacam; Salk Enstitsnde6 bir konuma yapyordum ve burada yapmak zere olduum trde grltler karyordum. Deerlerin aslnda belirli llerde olgular olduunu, insanlarn ve hayvanlarn esenlii iin gerekli sorulara indirgenebileceini; insan ve hayvan esenlii hakkndaki bilgilerimizin srekli arttn ve bunlar bildiimizden dolay ok ta uzak olmayan bir zamanda Talibann ynetimi
5 6

Amerikal Evangelist kktendinci rahip. http://salk.edu/ (Biyolojik Aratrma Merkezi)

altndaki Afganistandaki gibi bir kltrn temel alabileceimiz her dnce ierisinde kt olduunu syleyebileceimizi; nfusun yarsn kuma torbalarn iinde yaatmaya zorlamann kt olduunu anlattm. Aka, mutlu, salkl gvenli insanlar yetitirme stratejisi asndan ktdr diye konferansta konumama ekledim. Tabii ki Taliban adnn byle bilimsel bir toplantda geebilmesi bal bana bir tartma konusudur. Bir konumac bana ynelerek bilimin bak asna gre kadnlar zorla rtmenin yanl olduunu nasl syleyebileceimi sordu. Ben de yanln insan ve hayvan esenliini ilgilendiren konular iaret ettiini ve konuyu tm ynleriyle sorguladm syledim. O da bana bu senin kendi fikrin dedi. Ben de daha basite ele alarak, her nc ocuun gzlerinin yuvalarndan skld bir toplumun varln hayal ettiimizde, insanln esenliini n planda tutmayan bir kltr bulduumuzu syleyebileceimizi ekledim. O da bana bu hareketi neden yaptklarna gre deiir dedi. O halde bunu dini nedenlerden dolay yapyorlar; kutsal yazlarnda tm nc ocuklar karanlkta yrmeli ya da buna benzer bir samalk var dedim. Onun cevab ahlak tartmamzn nasl bir belirsizlie doru gittiini gsterdiinden ilgintir; "o zaman sen de onlarn hi bir zaman hatal olduklarn syleyemezsin" dedi.

Bu kii benden hemen nce bu konferansta bir konuma yapmt, felsefe ve fen bilimleri zerine ihtisas bulunmaktayd, biyo-etik zerine uzmanl vard, o zamandan bu yana Amerikan bakannn biyo-etik kurulunda grevlidir ve bakan bilim ve ilalar hakknda bilgilendiren 13 kiilik danmanlar kurulunda yer almaktadr. Yapt konuma konusu ise yalan makinelerinin yeterince gelitirilmeden yakalanm terristler zerinde kullanmndaki ahlak sonular ile ilgiliydi. Bu kiinin znts Khalid Sheikh Mohammed7 gibi birinin sorgulanmas srasnda beyninin Manyetik Rezonansta grntsn aldmzda onun bilisel zrln ihlal etmemizdi ve zellikle korkusu oksitosin adl beyindeki gven duygusunu arttrc bir hormon verdiimizde bizle daha iyi ibirlii yapacak olmasyd. Bir tarafta etik hassasiyeti titizce vicdani dnceleri nkoul tutarak, hatal atabileceimiz tm admlarn nceden ayrntl bir ekilde ayarlanmas gerektiini savunuyordu. Ancak, ocuklarn organlarnn budanmas rneinde olduu gibi, Afganistandaki insanlar iin gnlk bir gerek olan kadn dmanlnn ve korkun bir kandrlmann dourduu sonularn altnda yatan noktadaki balanty aka karyordu; her ne olursa olsun, ben burada gerek bir problem gzlemliyorum. TEDdeki konumamdan bu yana; felsefede ok eskiden beri var olmu skc baz tartmalarla ilgili ksa savunmalarm yaptmda, bilim adamlar ve felsefecilerle konu zerindeki birbirini izleyen ztlamalarmda hatal bulundum. Bunu yapyorum nk felsefede ahlakla ilgili olan ve bu ynde dikkat etmemize gerek olmayan birok sylem bulunmaktadr. Bu konumada dahi bu entelektel geri kalml ieren konular atlayacam. Konumamn ardndan bir soru blm olacaktr, eer iinizde bu tr ahlak dncelere ve bu alanda felsefi inanlara merakl birileri varsa ve benim nmzdeki 45 dakika boyunca sylediklerimi dinleyip konun zn bozduumu
7

Guantanamo Krfezinde tutuklu olan Pakistanl terrrist.

dnyorlarsa ltfen bir ey sylesinler; ltfen soru sorma esnasnda mikrofona gelsinler, bunu yapamazlarsa konumann sonunda ellerini kaldrp ben bu konuda tartmak istiyorum desinler, fikirlerinizi deerlendirmek iin gerekten sizleri dinlemek istiyorum.

ok uzun zamandan beri evrensel bir ahlaka ihtiyacmz vard; ok belirgin bir rnek vermek gerekirse II. Dnya Savann kt sonularndan sonra Birlemi Milletler, Uluslararas nsan Haklar Beyannamesini yrrle koymaya alt, Avrupada o zaman olanlarn ardndan bu ok makul bir davrant. Ancak Amerikada ve genel anlam ile Batda sosyal bilimler asndan grlmeye balayan bir problem; Amerikan Antropoloji Kurumunun bildirisini veren o dnemdeki ve gnmzde de baz kadn ve erkek antropologlarn inand gibi bu bouna yaplan bir abadr; blgesel bir kltrn ortaya att herhangi bir insan haklar kavram tm insanla mal edilmeye alldndan tamamen geersizdir. Sosyal bilimlerimizin elinden bu kadar geliyordu; daha Auschwitz krematoryumunun dumanlar tterken; bu 1947dedir. Bu problem gnmzde de devam etmektedir ve bu gerekten de beni korkutmaktadr bunu alenen biraz sessizce ifade etmek gerekirse; dnyadaki Rick Warren gibilere ok byk bir hareket alan verilmemelidir. Ancak bana artrd; bir gn uyandmzda ahlak doruluk kanaatlerini kullanmaya yetkili kiilerin bunlar sadece kt nedenlerden dolay yapyor olduklarn grmemizdir. Kiiler bunlar yaparlar nk ruhani bir sesin onlara ulatn dnrler, baularnda tuttuklar kitabn kinatn yaratcsnn mkemmel szleri olduuna inanrlar ve zellikle Mslman dnyas ile aramzdaki atmaya bakarsanz; Amerikadaki Hristiyan hareketinin glenmesine bakarsanz bunu grmek ok kolaydr. Bir sabah kalktmzda Hristiyan bir demagogun Mslman dnyasndaki durumu tam anlam ile anlam olmasn ve bir liberalin bunu anlamam olmasn gzlemlemeyi farz edebilirim; byle bir dnyada yaamay istemeyiz.

Size anlatmak istediim; olgular deerlerin nedenlerini aklar, doru ve yanln nedenlerini aklar nk doru ve yanl, iyi ve kt bilinli varlklarn esenliinin nedenlerine 4

balandrlabilirler; evrensel olarak ite bu deerlendirilebilir. ok basite, iindeki her eyin baz deneyimler yaayabildii bir kinat hayal edin, her bilinli varln insanlar, hayvanlar ve dierlerinin mmkn olabilen en kt aclara, mmkn olan en uzun zaman boyunca maruz kaldklarn dnn; bu ktdr. Bunun ktl hakknda bir phe var mdr? Bu gerekten kt mdr? Bundan daha kts var mdr? Benim u anda sylediklerimi tam manas ile kabul edebilmeniz iin bunun gerekten de kt olduunu anlamanz gerekir. Herkes iin mmkn olabilecek en byk zdrap. Bu ktdr; buna kt demek iin entelektel bir gnah ilemediniz kt kelimesi bu durumu ifade eden tek znedir. er kelimesi eer bir anlam ifade ediyorsa, tam anlam ile hepimizi oraya koyan kiiye denilir. Bunun felsefi balamda ihtilafl olduunu dnmyorum; burada sizin nsezilerinizi biraz itmeye alacam, bana gre olgular ve deerler arasndaki ayrm neresinden tutarsanz tutun; gzden geirdiinizde darmadan olur. Burada aslnda neresinden tutarsan dalacak olan herkes iin mmkn olabilen en kt aclar aka en kt durumdur. Bundan baka durumlar da vardr ve her ey bundan daha iyidir. Bunu kabullendiiniz andan itibaren bir sreklilik vardr ve aka bu deneyim tabiat kanunlarnn iinden ykseldike her seviyede bilinci, zihinsel yaam zorladnda, znel deiikliklere yol atnda, bu sreklilik ynnde doru ya da yanl alanlara hareket imkn ba gsterir. Ayn alana ulamak iin farkl yollar da olabilir ancak ayn yere ulamak iin sonsuz sayda yol yoktur. Herkesin mmkn olan en kt aclardan korunabilmesi iin doru ve yanl cevaplar bulunmaktadr. Bizim doru ve yanllarla ilgili birok nsezimiz vardr ve deneyimlerimizle bunlarn zayfta olsa nceliklerini fark edebiliriz. rnein, ahlak ykmllklerimizi dnyann geri kalann gz nnde bulundurarak dndmzde - aka bir karncaya kar davranmzla bir empanzeye kar davranmz arasnda fark vardr; bu rastlantsal mdr? Hayr; yanltc ok yol vardr, rnein farelerden nefret ederiz, sincaplar sevimli buluruz, nk kabark tyleri vardr. Kabark kuyruun olmamas fareler iin kt ans rnei midir? Onlara kar farkl ekilde davranmak doru mudur? Nrolojik adan byk ihtimalle deildir. Ancak bizdeki bir sezgi bir ekilde deneyimlerimizdeki zenginlii karmzdaki organizmann gelimilii ile orantl hale getirir. Dikkat edilecek nokta bu gerek neridir, bunda hatal da olabiliriz. Beyninizin ne kadar karmak olmas fark etmez, bir karncann beyni bu odadakilerin tmnden daha iyi ekilde mzii deerlendirebilseydi bizim bildiimiz her eyi; beynimizin cisimlere kar balantsn alaa ederdi. Bu doru olabilirdi, deil mi? Doru olduunu dnmek iin bir neden var m? Biz olgular hakknda konuuyoruz, biz doruluk iddia eden bilimin grev alanna den neriler hakknda konuuyoruz. Ayn zamanda din de ayn oyunu oynamaktadr, tm deerleri bilinli varlklarn esenliinin zerine koyar - bilinlilik durumunun deiimini temel alr - ancak din bunu lmden sonra yapmaya eilimlidir. Siz bu hayatta doru eylere inanrsanz, Tanr ile sonsuza kadar bir mutluluun tadn karabileceinize inanrsnz; bu durumda bilinle ilgili deiikliklerde endieleriniz bunlardr. Bu mantkldr, burada 75 ylnz vardr ve bir de iyi bir konumda sonsuzlua sahipsinizdir ve cehennem bilin olmadan hi bir eydir. Hi bir bilinsiz varlk cehennemde ac ekmez; cehennem bir sorun deildir. Bu durumda deerler gz nne alnrsa, bilinlilik dini endielerin temelidir.

Birok kii bu esenlik kavramnn elastiki bir yapya sahip olduunu, insani deerlere dayanak noktas yapmann zor bir sorunsal olacan dnr. Bunu kyaslamak iin fiziksel salk kavramn dnmenizi istiyorum, fiziksel salk aslnda mulk bir kavramdr, aka da deimektedir; artk salkla ilgili beklentilerimiz u heykelin yontulduu dnemdeki insanlarn beklentisine gre ok deimitir, bu dnemde ortalama mr uzunluu 25 30 ya civarndayd. Bizim beklentilerimiz gelecekte tamamen deiebilir, bizden sonraki nesiller eksik bir organmzn bir salamender gibi yeniden uzamas beklentisinde olabilir, bu bilimdeki baarlar gz nne alndnda biyolojik adan mmkndr. Peki, bu salk ve hastalkla ilgili tm ayrm gnmzde bertaraf etmekte midir? Salkla ilgili bir bilim dalna sahip olmamz mmkn deil midir? Salk kavramn belirli bir yere oturtmak zor mudur? Hayr, hi de deil; bizler tp bilimine sahibizdir; hi kimse de tp biliminin felsefi temel yapsnn altn phelerle kazmaz. Nasl iek hastalna yakalanmak salkszlktr diyebilirsiniz? Belki de lmcl iek hastalna yakalanmak mkemmel bir salkllk durumudur; iek hastalndan lrken sizin kadar salkl olduunu dnen birine ne diyebilirsiniz; onu nasl ikna edebilisiniz? Bu gerekte bir sorunsal deildir, onu ikna etmenize gerek yoktur. Buna inananlarn bir ksm delidir, bir ksm da tartmaya uygun kiiler deillerdir - insan esenliini ilgilendiren; bu hayatta nelere deer vermemizi gerektiren sorular bunlardr.

Olgularn ve deerlerin birbirlerinden farkl olduu kavram fiziksel kinat en temel hali ile aklamaya baladmzda gene ker. Suyu ele aldmzda, yaps hakknda baz eyler biliriz, su iki para hidrojenden, bir para oksijenden oluur; bunu aa yukar 150 yldr biliriz. Biri salona girip bu neriden phelenirse ne yaparsnz; su kimyasyla ilgili bir pheciye ne yaparsnz, fikirlerini nasl deitirirsiniz? Baz deerlere bavurursunuz, ncelikle bu kiinin dnyay anlamaya istekli olmas gereklidir; bu temel bir bilimsel deerdir, nelerin dndn renmeye almak aslnda bir erdemdir. Benim kimya bilimim dnyada neler olduunu 6

anlamakla ilgili deildir; bana gre her eyin Tevratla bire bir uyumas gerekir diyebilir. Kimya kelimesini bu kii istedii gibi kullanabilir ancak gerek bir kimyagerin onaylayaca bir kimya deildir bu; hibir kimyager de belki de ben hayatm boa harcyorum, ben bu adam ikna edemiyorsam demek ki kimyann hibir doruluk pay yoktur deme ykmll altna girmeye gerek duymaz. Bu salonda bunun doru bir kyas olmadn dnen var m? Bilinli varlklarn esenliini ilgilendiren doru ve yanllarla ilgili analizlerimde bu tr eletiriler almaktaym. Kanta deer vermek zorundayz; kanta deer vermeyen birine ne dersiniz, kanta deer verilmesi iin neyi kantlamanz gerekir? (glmeler) Mantki tutarll deerlendirebilme ihtiyac iin nasl bir mantk kullanabilirsiniz? Entelektel drstlk, parsimoni prensibi8, matematiksel dzen, bunlarn hepsi deerlerdir. Genel hatlar ile David Humedan alnm bir kavram hepiniz bilirsiniz hibir beyan tam olduu gibi alamazsnz; birinden basite dnyann bulunduu durumla ilgili ne yapacanz ilgilendiren bir aklamay tam olarak hibir zaman alamazsnz; deerlerle ilgili olgular. Biz bilimsel aklamalara sadece beyanlarla varabiliriz; deerlerle varabiliriz. Suyun ne olduunu sylemenin tek yolu, kanta sayg duyma zorunluluudur, dnyay anlama zorunluluudur, mantk dnce ile tutarl olma zorunluluudur. Olgular ve deerler arasnda bir kpr kurmann baka bir yolu daha vardr. nanlarn aslnda neler olduuna baktnzdadr bu. Bir inan dncelerimizle dnyay en iyi ekilde tanmlama abamzdr ve olgular hakknda inanlarmz vardr fakat bu bilimle, tarihle, gazetecilikle; bulunduumuz her alanla birbirine baldr - dnyann durumuyla ilgili nerilerde bulunuruz burada bir konferans olaca beklentisini temel alarak hepiniz bu akam buraya geldiniz. Bu bir dildir, kulanza sylenmitir ya da bilgisayarnzn ekranndan okunmutur. Kendi dnceleriniz ve davranlarnzla buna itimat ederek tasarrufta bulunmanz salad. te bu inanc mitten ayrr; piyangoyu kazanmay mit edebilirsiniz ama piyangoyu kazandnza inanmak gerekte baz duygulara ve davranlara kapy aar. Ayn zamanda deerler hakknda da inanlara sahibizdir; ahlak, anlam, ruhaniyet - oumuzun nsezileri vardr bunlar ok farkl eylerdir, inan kelimesinin yanl kullanmdr. Biz aslnda bunlara manyetik rezonans grntlemesi ile baktk, doktora tezimde bunu yaptm ve insanlar MRa soktuk, onlara okumalar iin belirli beyanlar verdik ok basit doru beyanlar. Ancak bunlar birbirinden ok farkl kategorilerde yaptk corafyadan, sradan olgusal bilgilere kadar; hatta ahlak beyanlar. Ortaya kan ise; inancn ve inanszln birbirine ok benzediidir. Teknolojideki ilerleme tolerans gz nnde bulundurulduunda fonksiyonel olarak ayndr. Solda tm kategorileri bir arada grmektesiniz, inan eksi inanszlk, sonra matematii ve ahlak bilimini ayrdk. Matematik sadece hesaplardan ibaretti, kiiler doru ya da yanl hesaplara bakyorlard, doruyu doru olarak kabul edip, yanllar reddediyorlard. Ahlakla ilgili olarak ocuklara nazik davranmak iyidir gibi evet, doru; ocuklara ikence etmek iyidir hayr, yanl. Beyinin bu iki durumda yapt ise ieriinden bamsz olarak tamamen ayns oldu. Topladmz verileri daha fazla uzatmak istemiyorum ancak, sann bakireden doduuna inanmakla baka bir eye inanmamak arasnda ya da hesaplarn doru deerlerini vermekte beyin bu radikal kesiimde ayn deerlendirmeyi yaptn dnmektedir.

En sade ve ak seenee ynelme prensibi (Occamn Usturas).

Sylediim gibi inanlar aslnda gerei dncelerimizde ekillendirmenin en baarl abalardr ve bunu baaryormu gibi bir izlenim edindiimizde bizler buna bilgi deriz. Bunlar gerein ona yneltecei her snav gemeyi baaran gerekle ilgili konumalarmzdaki rneklerdir; geemezse onu eleriz. Buradan tam grnmyor ancak inanlarmzla gerekliin st ste rtt bir blge vardr ancak bilgi olarak nitelendirilemezler onlar tesadf dorulardr; durmu saat prensibi gibi, durmu saat gnde iki kere zaman doru gsterir fakat bir saatin iler durumuna sahip deildir. Birok kii baz eyler hakknda doru fikirlere sahiptir fakat yanl nedenlerden dolay hakldrlar ve bu yzden gvenilmezler.

Aka dncelerimizde ok ya da az uygunlua sahip olgularn bir btnl, sreklilii vardr ve bunlarn birou insan topluluklarnn refahn ilgilendirir. Her eyin gidebilecei kadar kt gittii bir lkede yaamann mmkn olduunu herkes bilir - bir anlna Kongo gibi bir yere bakabiliriz, Somaliye bakabiliriz. Bu gibi yerlerde en temel insani ibirlii abalarnn alt gven duymann olaan dl ile her an oyulmaktadr. Karlaacanz yan banzdaki yabanc Demek istediim, gnlk endieniz satrlarla doranmak ya da uyuturucu bamls askerler tarafndan tecavz edilmektir, bunun dndaki esenliinizi ilgilendiren her ey sizin iin ulalmazdr. Biliyoruz ki byle bir durumdan ilerleyerek u anda bizim yaadmz duruma benzer bir yere erimeyi anlamaya yarayacak bir ey vardr. ocuklarnz bytmek, entelektel ilgi alanlar, bo zamanlarnz deerlendirmek, insanlarn size medeni ekilde yaklaaca, her an sula karlama endiesi tamadnz bir yer; btn bu eilimler eer ayrntlar aryorsanz olaand karmaktr ancak bunlar insani ilikiler asndan ok temel unsurlardr; tek olmann yasas. Ahlaki bilimim bunu ayrnt ile aratrmas iddialarma gelirsek; sadece kabul etmeniz gereken bu soldakinin gerekten de sadakinden daha kt olduudur ve ikisi arasndaki sregelen devinim rastgele deildir. Bununla ilgili bilinmesi gereken bir ey vardr ve olgular bilimin gelien genel bak asnn iine der. Olgular birok adan ele alnabilinir; biyolojinin bak as ele alnarak baklabilinir; gven hissinin imkn dhilinde olmad bir yerde yaayan insanlarn beyninde aslnda neler oluyor? Bunlarn tamam beyinin durumlardr Bunlarn altnda ise 8

genler vardr, insanlar baz davranlara yatkn olmaya iterler, gnmzde ruh hastalklarnn nrolojisini daha ok anlyoruz, baz insanlar empati kurmaktan yoksun olabilirler, bu bir biyolojik fenomendir. Bunlara ekonomik sistemlerden siyasi dzenlemelere kadar ok farkl seviyelerden bakabilirsiniz fakat bu arada aka insan aklna dair gelien bilim daln ve beyini anlamak temel zorunluluktur. Doru cevaplar olmas gerekliliini grmek iin bir kolay yol vardr; dnyada iki insan var olsayd nasl olurdu dnyada sadece iki insan olduunu farz edin ve onlara dem ve Havva deyin. Kendinize bu artlar altnda bunlarn esenliklerini nasl en st dzeye karabilecekleri ile ilgili doru ve yanl cevaplarn olup olmadn sorun; dnyadaki yegne iki kii iin Birinci soru yanl cevap: birbirlerinin suratlarn byk bir kaya paras ile databilirler Aka bu en makbul ibirlii deildir ve bulmakta baarsz olabildikleri onlara ak baka ibirlii imknlar da mevcuttur. Bunlarn ibirliinin faydalarn fark edemeyecek kiiler olmalar da gerek dhilinde olabilir; birbirlerini ldrp yemeye de alabilirler. Bu seim dier vahi hayvanlara kar birbirlerini koruyup medeniyetler kurmak, dnyann durumuna kar ilgi duyarak mzii icat etmek gibi iyi davranlar deildir. Bu deneyim denkleme 6,7 milyar insan daha eklediinizde nasl deiir? Bence deimez, sadece daha karmak bir hal alr.

Sizden benim Ahlaki Grnm diye isimlendirdiim grnty gz nnde bulundurmanz isteyeceim. Zirveler esenliin var olduu herhangi bir bilinli sisteme; bizim bulunduumuz durumda ise tm insanla (hmanizm) karlk gelir; vadiler ise mutlak zdrabn zne denk gelir. Burada ilk gze arpan ise oklu zirveler olduudur ve bunlar birbirleri ile uyumsuzdurlar; demek istediim eer birinin tepesinde iseniz ayn anda dierinde olamazsnz, birinin tepesine ulamak istiyorsanz bir dierinden uzaklayorsunuzdur. Belki de tartmasz insan topluluklarnn refaha ulamas iin birbirinden farkl yollar vardr, fakat refaha ulamamalar iin de birok yol vardr. nsan mutluluunun birok doru cevabnn olmas doru ve yanl cevaplarn ak bir ayrm olmamas manasna gelmez. Yiyeceklerle bir kyaslama yaparak dikkatinizi ekmek istiyorum, tartmasz yemek iin doru tek bir yiyecek olduunu iddia etmiyorum, fakat gerek u ki doru yiyecein ne olduu hakknda ok sayda farkl cevaplarn olmas, beslenme ile ilgili bilim dalnn hibir ekilde sorgulamasna dahi yol amaz. stediiniz kadar eitleme de yapabilirsiniz, baz kiilerin yer fstna alerjisi vardr, eer yerlerse lrler; biz bunu kimya ve biyoloji balamnda anlayabiliriz. Bu yiyecek ve zehir arasndaki farkn yol at sonular daha az belirgin de yapmaz.

Baka bir kyaslama ile satran oyununu dnebiliriz; bu sezgiyi kavramanz iin u rnee bakarsak: eer bir ey ahlak adan doru ise her zaman dorudur, buna tek bir istisna bulursan, o zaman ahlak doruluk diye bir ey yoktur bununla sk sk karlarz. Yalan sylemek yanlsa her zaman yalan sylemek yanltr, eer bir istisna bulursanz o zaman yalan sylemek yanl deildir ahlak gereklik tamamen buharlam grnmektedir. Satranc dnn, kural olarak hibir zaman veziri kaybetmeyin eer iyi satran oynayacaksanz takip edilecek bir kural mdr? stisnalar var mdr? Kesinlikle evet, baz durumlarda bu yapabileceiniz tek seenektir; baz durumlar da vardr ki bunu yapmak ok zekicedir. Satran mutlak nesnelliin oyunudur, doru ve yanl cevaplar vardr, sonsuz sayda oyunlar vardr, kazanacak ya da kaybedecek her hamleyi tanmlayabilirsiniz. Bu takip edilmesi gereken ok iyi bir prensiptir, buna ramen istisnalar olduunu kabul eder. Yaadmz yerde etik adan takip edilebilecek ok iyi prensipler vardr. stisnalarn var olduu olgusu ahlak gereklerin var olma ihtimali ile ilgili hibir ey sylemez. Hala ahlak grnmde en yakn zirveye ilerlemek iin doru ya da yanl hamleler bulunmaktadr. Bu model ayn zamanda ulalmas ok zor olan bilin seviyelerinin de var olabileceine iaret eder. Olaanst aba sarf ederek ulalabilen ya da sadece birka kiinin ulaabilecei, hatta hi kimsenin yaayamayaca bir deneyim; ya da bizlerin zeksnn ok zerindeki akllarn ulaabilecei seviyelerdir bunlar. Ahlaki grnmdeki asl zirveler bunlar da olabilirler. Nasl elde edileceini bilemediimiz, byk bir emek harcandnda kefedilmeyi bekleyen esenliin farkl biimleri de var olabilir; belki de hibirimiz genetik adan bunu yapmaya uyumlu deilizdir. Bunun hakknda srekli konumak gibi bir huy edindim - phesiz merhametin Tiger Woodslar orada bulunmaktadr. u anda bu kyaslama buna tam uymamaktadr ancak maksadm anladnz; hi kimsenin bir golf topuna doru drst vurmay renmediini farz ettiinizde, Tiger Woods gibi golf oynama beklentisinin var olmas mmkn mdr? Hayr, aka hi birimizin gremedii, hepimizi gememiz iin bekleyen bir ufuk izgisi bulunmaktadr. Zihnin olumlu mertebelerine gz attnzda merhametin gerekten de bir tr beceri olduunu dorudur. Bir duyguyu kontrol etmek bir tr beceridir, bakalarna empati beslemek bir tr beceridir ve bu beceriler belirli llere kadar gelitirilebilirler; nrobilim de bunu desteklemektedir, isel dnceye ait deneyim zenginlii de bunu destekler. Ancak, aka tm bu ayrntlar insan akln anlamaya dair gelien bilim dalnn ilgi alanna dmelidir.

10

imdi zt ahlak alternatiflere iaret ederek endie duymamz gereken bu tr sorunlar hakknda birka dakika konuacam ve sanrm rneklemek iin Mslman dnyasnda grdmz lm ars denilen bu ykselen davrantan daha da uygun bir vaka yoktur. Bu bir ideolojidir ve bu bir gidiattr; zannedersem bu konuya ok az kii drste eilmektedir. Hepimiz bu problemin gerekte olduu kadar dehete drc olmadna mitsizce inanmak isteriz; Amerikan d politikasnn yanl admlar olduu, sraillilerin geri zekll, Filistinlileri kordon altna almalar gibi. Eer daha iyi dnya vatandalar olursak byk ihtimalle bu problem ortadan kalkacaktr. Bence bu gereklikten tamamen kopuk bir fantezidir ve bu yle bir fantezidir ki saysz iyi eitimli zeki akademisyen ve dierleri sadece nazik olmak iin buna hogr gstermektedirler. Demek istediim; baz antropologlar gzmn iine bakarak hi kimse cennete inandndan, hi kimse ehitlie ulaacandan kendi kendini havaya uurmaz, bunlarn hepsi birer falsodur, hepsi politikadr demektedirler. te burada Molla mer, Usame Bin Ladin ve Klaid Seyh Mohammed bulunuyor; bu de dnyada nelere deer verilmesi hakknda fikir birlii iindelerdir; zannedersem bu salonda oturan iki kiinin olabilecek ayrntlar hakkndaki fikir birliklerinden dahi daha fazla bir fikir birliine sahiptirler. Bunlar yan yana ayn sayfadadrlar nk hayata baklarn ayn kitaptan almlardr. Bu kitabn ieriine bir gz atarak herhangi bir bilimle ve insani deerlerin onaylayaca bilimle atmaya girecek sfrlar gzden geirmeliyiz. ncelikli inanlar, kinatn yaratcsnn mkemmel szlerinin melek Cebrail kanal ile Muhammede sunulduudur ve Kuran kesinlikle en st bilgeliin mkemmel sylemidir, her hangi bir galakside herhangi bir toplumun onu amas, orada ya da burada hibir medeniyetin yerine daha iyi bir sistem kurmas mmkn deildir. Buna ramen sadece bu kitapla kaldmzda ya da bu kitabn ieriine maruz kaldmzda en iyi niyetli hislerle dahi syleyecek olsak bu hibir ekilde en iyi kitap deildir. Demek istediim hibir konuda en iyi kitap deildir ve son derece geri kalm, olabildiince yetersiz bir kitaptr. Eer bunu syleyen zellikle bir Mslman ise cezas lmdr. Bu bir problemdir, bu sosyolojik adan kt sonulara yol aan bir problemdir, ekonomik adan kt sonulara yol aan bir problemdir Bu bir problemdir. Bu hadi bize de bildiini ret diyebileceimiz alternatif bir ahlak dnce deildir. Biz kesinlikle hayata kar bu bak as ile savatayz. Kesinlikle mit ederdim ki bu sadece fikirlerin sava olsun fakat bu bir atmadr ve bu inan sisteminin net sonucu; Kurann kinatn yaratcsnn mkemmel kelimeleri olduuna inanmaktr. Bu ok ak bir ttr, sadece ebediyete bir gei istasyonu olan bu hayatta iken uygun tavrlar bize bu mkemmel kitab veren grnmez ilahn niyaz ile bu kitaba ve habercisine doru olarak inanp inanmadnla ilgili olarak br tarafa gidii ya son derece keyif verici ya da son derece naho bir ekilde mmkn klacaktr.

11

Bunlar Kamirli Mslmanlar; Muhammedin sakalnn bir klnn bulunduu bir mabette tapnyorlar. Aslnda burada hatalarna iaret ettiim tecrbe ettikleri birok ekici zihinsel durum aka sanrsal inanlarn balamndadr. Dnceme gre ballk iyi bir davrantr, gl toplum istediimiz bir eydir. Bu tr inanlar g verir ancak benim izlenimime gre burada tamamyla ak olan; Kamirde bir Mslman olmann tm zorluklar gz nne alndnda bu insanlarn grdm kadaryla izofreni olmas ok byk bir ihtimal dhillindeki bir insann sakalna tapmaktan yapacak daha iyi ileri olmaldr ve lmden sonraki bir hayat tasavvuru bunun hareket noktasdr. Demek istediim, bu hayatn iman asndan bir snavdan baka hibir ey olmaddr. Buna milyonlarca ve milyonlarca kii tarafndan inanlmaktadr; ben sadece El Kaide hakknda konumuyorum. lmden sonraki hayat Mslman bak asna gre st ve baldan nehirlerle ve badem aalaryla oluturulmu, yeterince bakirenin de ortalkta olduu bir bahedir. Bu artc derecede blgesel bir ulviyet kavramdr; modern bir tarikatta buna paralellik ararsak lmden sonraki hayatta herkes birer Lexusa binecektir vaadiyle edeerdedir. Her adan bu kavram kendi kkeninin insannn hayal gcnn iinde olutuunu beyan eder. Aka bilimin phecilikle durduu yerden bakarsak; demek istediim bu nermede inanla bilimin arasnda eliki yoktur diyemezsiniz.

Herhangi bir saduyulu yorum dnyaya bu tr bir bak asn son derece haksz ve ykc olarak kadnlara kar belirli bir davran eklinin savunuculuunu getirdiini gsterir. Mslman dnyadaki kadnlara kar insafsz insan zdraplarn usuz bucakln belirli llere kadar grmezden geldik ve bunun iin kendimizi sulu hissedip zr diledik. Bu durumu tam akl ile grenler dindar demagoglardr; Rick Warren burada ki yanllar tm akl ile grmektedir; Mslmanlarn hepimizin hemfikir olduu uyarlmay hak eden davranlarna kar o dahi hemfikirdir ancak problem bu marur kadim kltr yarglamak iin biz kimiz ki diyen kendi liberallerimizdedir. Bunlar dnyann Nicholas Christopherlardr9; Nick eer burada olsayd soru cevap blmnde elini kaldrmasn ok isterdim. Bu bir seim deildir ve nrolojik adan kt sonular vardr, psikolojik adan kt sonular vardr; bu bir insan olarak olabildiince mutlu olmann baka bir slubu deildir. Eer bir kuma torbann iinde yaayan bir mistik olmak ok muhteem bir deneyim yaatacak dahi olsa bu gerek deimez. ok garip bir hayat eklini gnll olarak seip bundan belirli bir fayda grme amac olsa dahi durum bu deildir. Biz sadece okumay renmek istedikleri iin suratlar ak asidi ile yaklan kzlar olduunu biliriz ve ok iyi eit alm liberal kadnlar dahi bu kltrdeki gerek yanln nerede olduuna kar hangi taraf savunacaklarndan bile emin deillerdir. Sylemek istediim bu gerekten yanltr, biz sadece bunu sevmiyoruz demek deildir.

Columbia niversitesi yazarlk blmnde profesr olarak grev yapmakta olan Amerikal yazar. Gl bir hayal gcn engin bir akademik bilgi ile harmanlamtr. Ayn zamanda Byl Gerekilik akmna romanlar kazandran edebiyat.

12

Bu tr bir yaam ekli, ok aina olduumuz bir eyi bize vermitir; intihar bombacl fenomeni. Bu her zaman bize yneltilerek de gerekletirilmez, ounlukla bu vahetin acsn ekenler Mslmanlardr. Grntdeki Pakistanda Snni Mslmanlar tarafndan muhalif olduklar ii Mslmanlarn bombaland bir blgedir ve burada annesinin lsne sarlm bir kz grmektesiniz; aka bu sonular ktdr; her ey grafiklerle tarif edilmez.

Sadece slama musallat olduumu dnmyorsunuz deil mi? Ksaca Katolik kilisesini gzden geirelim. Burada ok basite elimizde yle bir kurum vardr ki ocuk tecavzclerine endielenmek yerine doum kontroln nlemeye almaktadr. ok aka bilinli davranlar ve dnyadaki somut abalar bu yndedir; soykrmdan ok ecinsel evlilii ile alakaldr. Bu alt st olmutur; ahlak insanln gelimesi ile ilgili ise bu ahlak deildir; arabn kana dnmesinin asla fizik olarak kabul edilmemesi gibidir bu. Tabii ki st ste arabn kana dnmesinin fizii deyimini kullanabilirsiniz, bir konferansta bunu beyan edebilirsiniz; hatta fizii Katoliklerin inandklar her eye uygulayarak Ruhl Kudsn her esnada her yerde var olduunu da syleyebilirsiniz. Dnyada sizin sylediklerinizi ciddiye almak zorunda olan hibir fiziki yoktur. Neden iyi ve kt, doru ve yanl, hayr ve er kavramlarnn kullanmlarn bu balamda ciddiye almak durumundayz?

Size ahlak deerlerimizi neden dinden almadmz hakknda birka neden daha vereceim. Kktendinciler dahi kitab deitirmek zorunda kalrlar; altn kurala bakp bu gerekten de bilgece deyip bu yzden ncili okuyorum derler. Ardndan Deuteronomydeki eer bir kadn evlendii gece bakire kmazsa, onu babasnn evinin kapsna getirip recim etmelisin szne gelince birka istisna dnda her kktendinci Hristiyan ve Ortodoks Yahudi; temel olarak akl banda olanlarn tamam bunu dikkate almamay mmkn klacak bir yol bulur (glmeler ve alk). Bunun ortaya kartt ise kutsal yazdaki bilgeliin kefili aslnda kutsal yazda deildir, o bizim iimizdedir; daha geni bir bak asnda iyi bir hayat ina eden nedir sorusundadr bu. 13

Bu grld zere dnyadaki dinlerin dalmn gsteren bir haritadr. Bu blmler grld gibi milletlerin snrlardr; meslektam ve arkadam Richard Dawkins ilk defa buna dikkat ekmiti, ben de bunu ondan aldm. Bu doruluun kremizde nasl yayldn gstermez; ok phe uyandrmaldr. Bu ayrmlara bakldnda din doruluk iine hizmet etmemektedir. Burada zellikle Hindistan rneini ele alrsak; dier dinleri dta brakarak bakarsak fil kafal tanr Ganeshann gerekten de mevcut olduunu kefetmilerdir ve onun gerektende tevecch alnmaldr; buna inanan var m?

Ben inancn ierisindeki elikilerden bahsetmitim, hem kendisi ile eliir hem de ayn anda kendisini geersiz klar. Her inancn iinde elikilerin birer modeli bulunur; bu sadece ncilin iindeki i elikilerini gstermektedir her bir eri bir ayette bulunan bir nerinin baka bir ayette tamamen rtlm olduu yere iaret eder. Alttaki dz gri izgi ise ayetlerin her bir kitaptaki numaralardr; bu kitaplardaki yzlerce eliki tam anlam ile iddialar geersiz klmaktadrlar. Bu kitabn tutarl bir mesaj tamas hibir ekilde imkn dhilinde deildir. - Vaftizci John sa armha gerilirken hapisteydi - Vaftizci John sa armha gerilirken hapiste deildi Bir de uygunsuz bir olgu olarak dinlerimiz su ileyerek en barbarca uygulamalar birbirimize kar yapmamza destek uzatrlar; bu yzden kinatn yaratcs sorulabilecek en kolay ahlak sorular cevaplamay baaramamtr, buradaki rnek de kleliktir. Jefferson Davis i savataki Konfederasyonun bakan; klelii ncilde bulunduundan dolay desteklemekte haklyd; bu hibir soruya mahal brakmaz. ncil ne kadar drste okunursa okunsun hibir ekilde klelii lanetlemeye tercman olmann yazlm en iyi rneidir denemez. Klelik hakknda neyin yanl olduunu yazan her hangi bir paragraf gzden geirirseniz geirin, o ncilden deildir. Tanr aka bizden kle sahibi olmamz bekler. Bana gre sadece bu bile ahlakmz dinden almamamz gerektii iddiasn sonlandrr.

14

Ben farkl yollara doru konuyu ilerleterek insanlarn bilimin ahlak deerleri belirlemesi fikrini phe ile karlamaya baladklar baz durumlara iaret etmek istiyorum. Bunlardan biri ahlak sezgilere kar aykrlk ierir; bir oununuz bu tramvay problemine ainasnzdr, ahlakn bilimsel ve felsef adan tartld zamanlarda bu rnek verilir. Boa alnm bir tramvay raylardan aa doru gelmektedir ve aada be ii almaktadr eer onlar kurtaracak hibir ey yapmazsanz tramvay arpp onlar ldrecektir ancak siz bir makasn nnde durmaktasnzdr ve makas evirerek tramvayn ynn deitirip tek bir iinin lmesine yol aacaksnz ve net olarak drt hayat kurtaracaksnz. Bu binlerce insana yneltilmi bir sorudur ve bu kiilerin %95 kadar ahlak sezgileri ile kesinlikle yaplmas gereken doru ey o makas evirmektir demilerdir. Bu drt hayat kurtarmayarak ibirlii iinde olamazsnz. Fakat ayn senaryoyu farkl bir maske altnda tarif ederseniz cevap annda tersine dner. Siz kk bir kprnn zerinde durmaktasnz ve ayn tramvay aa doru gelmektedir ve bu be iiyi ldrecektir ancak yannzda ok iri yar bir adam durmaktadr ve bu adam aaya tramvayn nne atarsanz tramvay duracak ve net olarak drt kiiyi kurtaracaksnz. Buna cevap verenlerin %95 kadar byle bir davranta bulunmann korkun olduunu, bunu yapmann canavarlk olduunu belirtiler. Aslnda aka bu iki senaryonun da bitimindeki sonu ayndr; doru ve yanl ile ilgili sezgilerimizi gz nne alnca bunu nasl akla kavuturursunuz? Orada hayr yoktur. Tarif ettiiniz bir ekilde insanlar bunu destekler, baka bir ekilde tarif ettiinizde insanlar buna kardr. Ahlaki doruluk diye bir ey nasl var olabilir? Bununla ilgili birok problem vardr - sezgisel fizik kanunlar vardr ya da oumuz onun gerekten de tramvay durdurabilecei ile ilgili endieler duymutur. Ancak aka ikisi de birbirinden farkl durumlardr, farkl deneyimlerdir; birinde bir kol ekersiniz dierinde birini itersiniz ve aslnda birbirinden farkl deneyimlerdir, insanlarn zihinlerini farkl biimde etkiler ve gerek bir tanmlama ierisinde douraca sonularn hesabnn verilmesi gerekir. Bunu hibir zaman zemesek dahi, sezgilerimizle bunu deerlendiremezsek dahi; bu iki durum da aslnda ayndr tanmladnz bir yol hi doru grnmez ama ahlak doruluk kavramn geersiz klmaz. Kyaslama ile mantk sezgilerimize gz atn, kanz Monty Hall problemini duydunuz? ounuz duymu Kanz Monty Hall probleminin doru cevabn bildiine emin? Bu olaslk teorisinde ok tannm bir problemdir ve birok zeki insan bundan dolay mahcup olmulardr. Bu ilk aleni olduunda u ana kadar yaplm zek testleri ierisinde n yksek IQ puann alan Parade dergisi yazar Marilyn von Savant bu problemden nefret etmitir ve doru cevab verdiinde matematikiler tarafndan saldrya uramtr; ona bak zekisin ama matematiki deilsin mesleini mahvetmek zeresin denmitir. Matematik zerinde ok younlam olsanz bile doru cevab unutmak imkn dhilindedir.

15

Siz televizyonda bir oyun programndasnzdr, kap ile kar karya kalrsnz; bir kapnn arkasnda araba vardr dier ikisinin ardnda birer kei bulunur. Doru kapy seerseniz arabay alsnz. Peki, 1 numaral kapy setiinizde ve bu probleme ismini veren Monty Hall baka bir kapy aar ve bir keiyi ortaya karr. Soru ise seeneini deitirmeli misindir, size deitirebilmeniz iin bir frsat verir. imdi 3 numaral kapy semek ister misin? Kanz 3 numaral kapy semesi gerektiini dnyorsunuz? Kanz seimini deitirmesinin fark etmeyeceini dnyor? Tamam Hepimizin paylat ok gl bir sezgi bulunmaktadr. Burada iki kap vardr, birinin ardnda bir araba dierinin ardnda bir kei bulunur. Niye deiiklik yaparsn? Deiiklik yapabilirsin ve deiiklik yaptnda gerekte ne deiir? Buradaki gerek ise aka doru bir cevabn var olduudur. Deitirmen gerekir, tam bir belirsizlik annda ortadaki kap alarak size bilgi sunuldu ve eer deitirirseniz ansnz 3/2 olur, balangtaki tahmininizde kalrsanz ansnz 1/3 olur. Bunu insanlara akladnzda bazlar bunu kavrayamazlar, doktora tezi savunmamda bunu anlattm, hatta bu slyd kullandm. kna etmem iin drt kii vard ve tez savunmamda bir nro-bilimci bu problemdeki cevaba inanmyorum dedi. Bu insanlar iin zordur. Bunu grmek 1000 kap olduunu hayal ettiinizde daha kolaydr, balangta 1 numaral kapy seersiniz 999 kap kapaldr ve imdi Monty Hall sadece 576. kapy brakarak 998ini de geersiz kld ve deitirmek ister misiniz diye sordu. te bu kiilere daha ak gelmeye balar, burada sana ok bilgi verildiinden tm olaslklar kmtr. nsanlarn bunu zor bulmalarnn ardndaki olgu beklide mantk bir doru yoktur dncesidir, belki de Monty Hall probleminin doru bir cevab yoktur. Ahlakn etki alannda ifte standarda sahibizdir. Ayn zamanda bizler yanl olduunu bildiimiz algsal sezgilere de sahibizdir. Eminim bu salonda u kulelere bakan herkes bunun yandakine oranla daha eik olduunu gryordur; deildir, bu ikisi de ayn fotoraftr. Biz bu sezgilerin etkisinde kalarak yeterince ilerleme gsteremeyiz ve bu nemlidir ve bunun gibi sezgisel hatalar bize baz eyler anlatr, buradaki rnek grsel sistemimize iaret eder. Aka bizler hatal ahlak sezgilere de sahibizdir; esenlikle ilgili en byk deiiklikleri anlamlandracak olgular takip ederken hata yapabiliriz motive olmay baaramayabiliriz. Psikolog Paul Slovic tarafndan gerekletirilmi tannm bir deneyde bu Rukiye adl yardma ihtiyac olan kk kz iin ne kadar para verebilecekleri kiilere sorulmutur. Bu soru ile karlaan kiiler mmkn olan en st miktarlar verebileceklerini belirtmilerdir. En yksek seviyedeki empatiye sahip olduklarn itiraf etmilerdir. Baka bir gruba bu Musa adl kk erkek ocua ne kadar verecekleri sorulduunda ayn empati ve gerek merhamet duygular gsterilerek ayn sonu alnmtr. Fakat bir dier gruba Rukiye ve Musaya bu kk kz ve kk erkek ocuk ne kadar verebilecekleri sorulduunda hem empati hem de merhamet %25 azalmtr. Bu aka bir zellik deildir, bir arzadr. Eer kk kz iin endie duyuyorsanz; ayn zamanda erkek ocuk iin de endie duyuyorsanz onlarn mterek emniyetleri hakknda da endie duymanz gerekir. Eer daha ok ocuk eklerseniz empati ve merhamet derhal dz bir izgi olacak kadar aaya der. Bunu anlamamz salayacak yollar 16

vardr, eer ok fazla ocuk eklemeye balarsanz buna gcmz yetmemeye balar; abamz boa gitmeye balar. Dikkatimizi, merhamet kaynaklarmz ve maddi kaynaklarmz nemine gre sralamadaki baarszlmz bir problemdir. Bu gerekte Slovicin adlandrd Soykrm hmali dediimiz eye yavaa balanmaktadr. nmzdeki bu olgu tek bir kiinin aclarna kar sonu gelmeyen bir ilgi harcayabileceimizi gsteren durumdur. Bir yky buna rnek olarak verirsek, 1989 ylnda bebek Jessica bir kuyunun iine der. O dnemde CNN en parlak devrini yaamaktadr ve 72 saat boyunca sadece bebek Jessica iin tm ayrntlar ile haber yayn yapar ve insanlar da bu olaya kendi zgr seimleri ile ok byk bir endie duyarlar. Fakat Rwandada sadece birka ay iinde 80.000 kiinin katledilmesi duyulduunda ounlukla haber programlarna dahi konu olamamtr ya da zerine ciddi ekilde odaklanlmamtr. Benim izlenimlerime gre bu bizim iin iyi deildir. Bu bir tr ahlak yanlsamadr ve bizim bunun yerine baka bir deerlendirme yolu bulup, yasalarmza daha iyi hkmler koyup toplumsal kurumlarmz ve vergi uygulamalarmz anlk sezgisel yanlglara kar bizleri koruyacak ekilde yeniden dzenlemeliyiz. Ve bitirirken sizlerden doruluunu kabul etmenizi istediim; insan ve hayvan esenliini deerlendirebilmemizin ok byk bir nem taddr. Elimizdekilerin tabiat kanunlar ile kstland gz nne alnrsa; bizler olgularn etki alan hakknda konuuyoruz ve hem kiiler iin ve hatta tm bir kltr iin yanl eyleri deerlendirmek insanlar asndan mmkndr. Bunun manas ise insanlarn nceliklerinin lzumsuz yere insani zdraplara yol atdr ve insanln gelimesine kaplar aacak nceliklere sahip olmakta baarsz kalmalardr. Ve bir medeniyet olarak yz yze kaldmz en byk mcadele budur. Bizler paylalan deerlere sahip kresel bir toplum kurabilmenin bir yolunu bulmalyz. Bizler ekonomik, evresel ve politik hedefler asndan bir uyum oluturmalyz, kendi izlenimlerime gre gittike daha ok endie uyandrarak aa kan olgu ise bunu yapabilmek iin bizlerin 1000 ylmz olmaddr. Son kitabm yazma ihtiyacmn altndaki ama ise bilimsel ayrntlar gzden geirmeden nce en azndan doru ve yanl cevaplar arayabileceimiz bir balamn olduunu kabul etmemiz gerekliliidir. Dinlediiniz iin teekkr ederim.
eviren: lteri GNAY tiltosh@hotmail.com

17