T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ELEKTROPNOMATK SSTEMLER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. ELEKTROPNOMATK DEVRE ELEMANLARI ...........................................................3 1.1. Elektropnomatik Sistemlerde aret Ak ve Sistem Yaps .......................................3 1.2. Elektropnomatik Sistem Elemanlar...........................................................................4 1.2.1. Selenoid Valfler .................................................................................................7 1.2.2. ift Sinyal Uyartml Selenoid Valfler..............................................................16 1.2.3. Pnomatik Elektrik Sinyal eviriciler...............................................................20 1.2.4. Dk Basn Pnomatii in Sinyal eviriciler ...............................................21 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................23 LME VE DEERLENDRME .................................................................................24 RENME FAALYET2...............................................................................................25 2. ELEKTROPNOMATK DEVRE TASARIMI YAPMAK ..............................................25 2.1. Elektropnomatik Devre Eleman Sembolleri ve Mant ...........................................25 2.1.1. Kumanda Sembolleri........................................................................................26 2.1.2. Elektrikli Anahtarlama Sembolleri....................................................................28 2.1.3. Rle Bobini ve Kontaklar in Semboller .........................................................28 2.1.4. Elektrik Balant Sembolleri ............................................................................29 2.1.5. Elektrik G Kayna Sembolleri .....................................................................29 2.2. Elektropnomatik Kumanda Bilgisi...........................................................................30 2.2.1. Teknolojik ema ..............................................................................................30 2.2.2. Yol-Adm Diagramlar .....................................................................................31 2.2.3. Pnomatik Devre emas ...................................................................................32 2.4. Pnomatik Devre izimlerinde Elemanlarn Numaralandrlmas ..............................33 2.4.1. Rakamlarla Tanmlama ....................................................................................33 2.4.2. Harflerle Tanmlama ........................................................................................33 2.5. Elektrik Kumanda Devre emas izimi..................................................................33 2.5.1. Kumanda Devre emas izimi........................................................................33 2.5.2. Elektrik Devre emalarnn Numaralandrlmas Kurallar ................................34 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................36 RENME FAALYET3...............................................................................................37 3. ELEKTROPNOMATK SSTEM KURMAK VE ALITIRMAK ...............................37 3.1. Silindirler ................................................................................................................37 3.1.1. Tek Etkili Bir Silindirin Kontrol .....................................................................39 3.1.2. ift Etkili Bir Silindirin Kontrol .....................................................................42 3.1.3. Elektropnomatik Devrelerde.............................................................................45 3.2. Snr Anahtar Kullanarak Devre Oluturulmas.......................................................54 3.3. Temassz Snr Anahtarlaryla Devre Uygulamalar .................................................57 3.3.1. Dil Kontakl Manyetik Snr Anahtar...............................................................57 3.4. Zaman Rleli Devre Uygulamalar ..........................................................................59 3.4.1. Kapamada Gecikmeli Zamanlayclar ...............................................................60 3.4.2. Amada Gecikmeli Zamanlayclar...................................................................61 i

3.5. Temassz Alglayc Devre Uygulamalar ................................................................63 3.5.1. Endktif Alglayclar.......................................................................................63 3.5.2. Kapasitif Alglayclar ......................................................................................64 3.5.3. Optik Temassz Alglayclar ............................................................................64 3.6. Birden Fazla Silindirin Kontrol..............................................................................67 3.6.1. Sinyal akmalarnn Tespiti...........................................................................67 3.6.2. Sralayc Kullanlarak Oluturulan Devre Uygulamalar ..................................67 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................81 LME VE DEERLENDRME .................................................................................83 MODL DEERLENDRME...........................................................................................84 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................86 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................90 KAYNAKA ....................................................................................................................91

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523 EO 0073 Elektrik Elektronik Teknolojisi Otomasyon Sistemleri Elektropnomatik Sistemler Elektropnomatik sistemleri kullanmakla ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Pnomatik sistemler modln tamamlam olmak. Elektropnomatik devre elemanlarn tanmak ve devreleri kurmak. Genel Ama Gerekli ortam salandnda istenen sistem iin elektropnomatik sistem devresini teknie uygun ekilde kurup altrabileceksiniz. Amalar 1. Sistemin kurulmas iin gerekli malzeme, ara ve gereleri seimini TSE ye gre doru olarak yapabileceksiniz. 2. Elektropnomatik sistemlerin tasarmn yapp tasarlad elektropnomatik sistemi, normlara uygun izebileceksiniz. 3. Projesi veya emas verilen elektropnomatik sistemi TSE, i gvenlii standard ve teknie uygun kurabileceksiniz. Atlye ortam, kompresr, artlandrc, elektropnomatik malzemelerin bulunduu ortamlar ve bu ortamda bulunan sensrler, snr anahtarlar, zaman rleleri, lm cihazlar, i gvenlii ile ilgili ekipmanlar, hortumlar, elektrik balant kablolar. Ayrca kullanlan ekipman ve elektropnomatik malzemelere ait kataloglar. Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Pnomatik; basnl hava yardm ile hareket ve kuvvetlerin retimi ve kumanda edilmesidir. Havaya basn kazandrlarak ve eitli kontrol sistemleri ile kontrol edilerek dorusal, dairesel ve asal hareket elde edilmesini salayan sistemlere pnomatik sistemler denir. Pnoma; Yunancada hava, rzgr anlamna gelmektedir. Basnl havann bir enerji olarak kullanlmas ok eskilere dayanr, fakat endstriyel alandaki uygulamalarda kullanlmas ise 1950li yllara denk gelmektedir. Pnomatiin kullanm alanlarn sayacak olursak; her trl ila endstrisinde, makine imalat sanayisinde, aa ve mobilya sanayisinde, tp ve kimya sanayisinde, her eit montaj sanayisinde, tekstil sanayisinde, her eit ambalajlama sanayisinde, cam, talk, seramik ve tula sanayisinde, robot endstrisinde, dii matkaplarnda, beton ve asfalt demelerinde dvme ve sktrma ilemlerinde kullanlmaktadr. Bunun yannda pnomatik ve elektrik teknolojisinin bir arada kullanlmas ile oluan endstriyel otomasyon sistemlerine elektropnomatik sistemler denir. Bu sistemler; beraberinde makine evrim sresinde (retim sresinde) azalma getiren, ucuz ve gl bir retim sistemi salar. Elektropnomatik kontrol sistemi, bu sistemi kullananlara birok fayda salar. rnein en nemli faydalarndan biri, uzak mesafelerden iaret iletilmesinde tayc ortam olarak elektriin kullanlmas ile zaman kayplarnn en aza indirilmesidir. Bunun anlam, iaretin meydana gelii ve aln arasndaki zamann nemli lde ksalmasdr. retimin planlanm gelitirilmesi, arttrlmas ve baz istenen deiikliklerin yaplabilmesi elektropnomatik sistemlerde daha kolay olmaktadr. Bu modl ile bir elektropnomatik devre elemann rahatlkla seebilecek; devreye uygun teknolojik ema, pnomatik ema, elektriksel ema izebilecek, silindir ve sensr uygulamalarn rahatlkla yapabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Uygun ortam salandnda sistemin kurulmas iin gerekli malzeme ara ve gerelerin seimini TSEye gre doru olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Havann hazrlanmasnda kullanlan pnomatik devre elemanlarnn (kompresr) eitlerini aratrnz. Hava hazrlandktan sonra elde edilen havann kurutma ilemlerinin eitlerini aratrnz. artlandrc ve onun paralarnn neler olduunu ve eitlerini aratrnz. Elektropnomatik sistemlerde kullanlan selnoid valf eitlerini aratrnz. Pnomatikelektrik (P/E) ve elektrikpnomatik (E/P) eviricilerin eitlerini aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam ve pnomatik ve elektropnomatik elemanlarn satld maazalar gezmeniz gerekmektedir. Pnomatik ve elektropnomatik elemanlarn kullanm ekil ve amalar iin ise bu elemanlar kullanan kiilerden n bilgi edininiz.

1. ELEKTROPNOMATK DEVRE ELEMANLARI

1.1. Elektropnomatik Sistemlerde aret Ak ve Sistem Yaps
Elektropnomatikte iki devre vardr: G devresi = Pnomatik

Kontrol devresi = Elektrik Enerji beslemesi (basnl hava ve elektrik) aret alnmas: aret elemanlar (snr anahtar, basn anahtar, temassz alglayc) 3

Elektropnomatik kontrol sisteminin tm elemanlar aadaki drt gruptan birine aittir:

aret ilenmesi: aret ileme elemanlar (mantk elemanlar, selenoid valfleri, pnomatik elektrik evirici)

aret k: k iaretinin ie eyleme dntrlmesini salayan kumanda valfleri ve eyleyici elemanlar (silindirler, motorlar, ynlendirme valfleri) Bu ilem modllerinden her biri elektropnomatik kontrol sisteminin yapsnda bir katman oluturur. Sistem yapsn katmanlarn devre emasn mmkn olduunca iaret akna uygun olacak ekilde dzenlenir. Bu kontrol devresinin her bir elemann devre emasnda gstermek iin semboller kullanlr. Bunlar, bir elemann ilevi hakknda bilgi verir.

1.2. Elektropnomatik Sistem Elemanlar

Pnoma, Yunanca da nefes alp verme anlamndadr. Pnomatik; havann ve dier gazlarn zelliklerini ve uygulamalarn ieren bilim daldr. Dolaysyla pnomatik deyince akla, hava ile alan mekanizmalar gelir. Bugnk anlamda pnomatiin gelimesi 1950den sonra balad. Pnomatik ve elektrik teknolojisinin bir arada kullanlmas, endstriyel otomasyon zmlerinin uygulamalarnda nemli rol oynar. Bu tr bir zm beraberinde makine evrim sresinde (retim sresinde) azalma getiren, ucuz ve gl bir retim sistemi salar. Bu nedenle pnomatik, elektrik, elektronik, mekanik kontrol tekniklerinin bir arada kullanld sistemlere elektropnomatik sistemler denir. Elektrik akmnn hznn yksek olmas ve ok uzak mesafelere sorunsuz olarak iletilmesi elektropnomatik sistemlerin yaygnlamasn salamtr. Kumanda ilemlerinde basnl hava yerine elektrik akmnn kullanlma sebepleri unlardr; Ak hznn dk olmas Sinyal hatlarnn uzun olma zorunluluu Havann iyi filtre edilememesi ve hava iindeki nemin alnmamas Anahtarlama frekansnn dk olmas

Elektropnomatik devrelerde elektrik blmnn balca grevleri unlardr: aretlerin alnmas aretlerin ilenmesi

aretler; elektrikli snr anahtar, manyetik anahtar ya da elektronik alglayclar tarafndan alglanr. Bunlar, bir ilemin yaplp yaplmadn kontrol eder ve bu bilgiyi ilemci elemana (rnein bir rleye) gnderir. lemci, alnan iareti iler ve sistemin k birimine, kontrol alogoritmasna uygun bir k iareti gnderir. k birimi daha ok iki elemandan oluur: Bunlar selenoid (elektrik) kumandal ynlendirme valfleri ve silindirlerdir. elemanlar aadaki teknolojik yntemlere gre olabilir: Elektrik Hidrolik Pnomatik Yukarda saylan teknolojilerin bir kombinasyonu Kuvvet Storok, manyetik yol Tahrik sistemi (dorusal, dner) Hz Mekanik Elektrik Elektronik Pnomatik Dk basn pnomatii Hidrolik

ortam iin seim etkenleri unlardr:

Kontrol teknolojileri unlardr:

Kontrol ortam iin seim kriterleri unlardr: Yap elemanlarnn gvenilirlii evrenin tesislere kar duyarll Fazla bakm ve tamir istememe Yap elemanlarnn anahtarlama sresi aret hz 5

Yer gereksinimi mr aretleme ve bakm personeli iin eitim ve retim masraflar Sistemin deitirilebilme ve gelitirilme olana

Sistemin kontrol ve kumanda blm iin bu seim etkenlerinin mutlaka hesaba katlmas gerekir. Burada asl gz nne alnmas gereken sistem ilevleriyle elemanlarnn uyum gstermeleridir. Ayrca dikkate alnmas gerekenler: Fazla bakm istememesi Yedek para masraflar Yap elemanlarnn montaj ve balants Bakm masraflar Deitirilebilirlik Yekpare tasarm Ekonomiklik Dokmantasyon letme masraflarnn azl

Elektropnomatik sistemlerin dier uygulamalar unlardr: Paketlemek Srmek, beslemek Oranlamak Kilitlemek Kaplar amak ve kapamak Mil tahrii Malzeme transferi paralarnn dndrlmesi paralarnn ayrlmas 6

paralarnn kmelenmesi paralarnn damgalanmas ve preslenmesi

1.2.1. Selenoid Valfler

Selenoid kumandal valfler, pnomatik ve elektrik enerjisinin avantajlarndan faydalanrlar. Bunlar elektropnomatik eviriciler olarak adlandrlr ve iaret k iin bir pnomatik valften ve bir elektrikli anahtarlama elemanndan ( selenoid bobin) meydana gelir. Selenoid bobine elektrik gerilim uygulanrsa elektromanyetik bir kuvvet oluur. Bu kuvvet, valf ubuu ile balanm bobin ekirdeini hareket ettirir. Selenoid bobine akm gitmez ise manyetik kuvvet ortadan kalkar. Valf kurucu yay kuvveti sayesinde balang konumuna gelir.

1.2.1.1. 2/2 Selenoid Kumandal Valf 2/2 selenoid ynlendirme valfinin 2 balants vardr: 1- besleme balants, 2- atk hava balants. Ama kapama ilemlerinde kullanlr. Bobine elektrik akm verildiinde oluan mknatslanma sonucu valf srgs yukar ekilir. Valf konum deitirerek hava geiini salar. Akm kesildiinde yay srgy aa iterek geii kapatr.

Resim 1.2: 2/2 valfin sembol

ekil 1.2

ekil 1.3: Bobine enerji uyguland durum

ekil 1.4: Bobin enerjisi kesildii durum

1.2.1.2. 2/2 Elle Kumandal Valf alma ilkesi

2/2 selenoid ynlendirme valfinin 2 balants vardr: 1- elle kumandas, 2- atk hava balants. Ama kapama ilemlerinde kullanlr. 2/2 selenoid valfin kullanlmasndan tek fark, elle kumanda edilmesidir. Yani mekaniki olarak uygulanan kuvvetle sistem alr. Valf, konum deitirerek hava geiini salar.

ekil 1.5

ekil 1.6

ekil 1.7: 2/2 Elle kumandal valfin sembol

1.2.1.3. 3/2 Normalde Kapal Selenoid Valf alma ilkesi

Selenoid uyartml 3/2 yn denetim valfi, sakin konumda P kapal, 3/2 yn denetim valfi normal sakin konumda basnl havann geiine izin vermez, yani P kapaldr. Silindir ii Adan Rye boaltm vardr. Selenoid uyar elektrik hatt ile pnomatik hat arasnda balayc eleman grevi yapar. Valf aadaki paralardan oluur. Gvde Bobin Y

Nve yata Nve (valf pimi) Szdrmazlk eleman Szdrmazlk elaman Bask yay

3/2 yn denetim valfi, sakin konumda yay kuvveti (7) sayesinde P basn hattn kapatr. Adan Rye de serbest hava geiine izin verir. Bobin (2) akm verilmesi ile nve (4) bobin ierisine doru ekilir. Yay (7) sktrlr. Bylece P ve A hatlar birbirine balanm olur. Nve (4) arka yzeyinde szdrmazlk eleman (5) ile R boaltm hattn kapatr. Bobine gelen akmn kesilmesi durumunda yay kuvveti (7) nveyi (4) eski konumuna getirir. Nve zerindeki dier szdrmazlk eleman (6) ile P basn hatt tekrar kapatlm olur. Adan Rye ak vardr. Kullanm yerleri Bir elektrik sinyalinin pnomatik sinyale evrilmesi (EP-evirici) Tek etkili bir silindirin kumandas. Selenoid uyar, pnomatik bir fonksiyonu (rnein bir parann sktrlmas) elektrik sinyali ile gerekletirilmesini mmkn hle getirir. Pnomatik bir motorun tek evrim ynne kumandas. Yn denetim valflerinin kumandas (indirekt kumandas)

10

ekil 1.8: Bobine enerji uygulanmadnda

ekil 1.9: Bobine enerji uygulandnda

Resim 1.3

Resim 1.4

ekil 1.10: 3/2 normal konumda kapal valfin sembol

11

1.2.1.4. 3/2 Normal Konumda Ak Valf Bu valfin tasarm, balang konumunda kapal valfinki ile ayndr. Balantlar, valfin balang konumunda ak olaca ekilde balanmtr. Bu anahtarlama konumunda valfe 1 nu.lu balantda anker sayesinde basnl hava uygulanr. Selenoid bobindeki elektrik iareti ankeri hareket ettirir. ekil 1.10da anker keesi szdrmaz tabancada basnl hava beslemesini kapatr (ekil 1.11). Ayn zamanda alttaki anker keesi aadaki szdrmaz tabandan zlr. Atk havas 2 nu.lu balantdan 3 nu.lu balantya boaltlr. Valf balantlar, normalde iki anahtarlama konumu iinde belirtilmitir. Bir elektrik iareti olmadan pnomatik k iareti gerektiren uygulamalar Bir silidirin piston kolunun, balang konumunda ileri gitmi olduu durumlarda Normalde ak konum lojik Hayr ilevine benzer: Eer selenoid bobinde iaret yoksa saysal 0, ikili iaret 0) bir pnomatik iaret (ikili iaret 1) oluur. Bu, iaret tersinmesi veya hayrlanmas olarak adlandrlr.

ekil 1.11: 3/2 normal konumda ak valf sembol

12

ekil 1.12: Bobine enerji uygulanmadnda

ekil 1.13: Bobine enerji uygulandnda

1.2.1.5. 4/2 Selenoid Valf ift etkili silindirlerin kumandas gibi uygulamalar iin, iki k balantl valfler kullanlr. 4/2 oturmal ynlendirme valfi 2 tane 3/2 ynlendirme valfinin kombinasyonuna e deerdir. Bu iki valften biri balang konumunda ak dieri ise balang konumuna kapaldr. 4/2 ynlendirme valfinin 1(P) balantsna basnl hava uygulanr. 3(R) kndan ise hava tahliye edilir. Balang konumunda 1 deki besleme basnc soldaki valf pistonunun 3e geidi ve sadaki valf pistonunun 4e geidi kapamasn salar. Besleme havas 1den 2 ye doru gider. 3 ve 4 nu.lu balantlar birarada balanmtr. Selenoid bobindeki bir elektrikli iaret ankerin hareketini tetikler. ekil 1.14 ve 1.15te kee oturma yzeyini serbest brakr. 1deki beslem basnc n kontroln hava kanal sayesinde iki valf pistonunun stteki piston alanlarna uygulanr. Besleme havas imdi 1den 4 e doru gider. Sol piston 2den 3e olan geidi artk havas iin serbest brakr. Ayn anda 3ten 4e doru olan hava kanal kapatlr. Enerji kesilince sistem ilk durumuna geri dner (ekil 1.16). Bu valfin kullanld yerler aadaki gibidir. ift etkili silindiri kumanda etmek Hidrolik uygulamalar Yksek basncn kullanld yerlerde

13

ekil 1.14: Bobine enerji uygulanmadnda

ekil 1.15: Bobine enerji uygulandnda

ekil 1.16: 4/2 selenoid valfin sembol

14

1.2.1.6. 5/2 Selenoid Valf Bu valfin 4/2 lik valflerden fark iki tane egzoz hattnn olmasdr. Balang konumunda kurucu yayn kuvveti sayesinde 2den 3e olan geit kapanr. Bu geitteki keenin byk bir ap vardr. Kurucu yay ayrca asl diske de etki eder. Bu disk 1den 4e olan geidi kapatr ve 1den 2ye olan geidi ise serbest brakr. Karki szdrmazlk eleman (bobin sonunda) oturma yzeyinden kaldrlr. Bu kee, 4ten 5 e olan atk hava kanaln aar. Selenoid bobininin kumandas ankeri hareket ettirir ve n kontrol kanaln aar. n kontrol iareti, byk apl diyafram basn altna alr. Asl disk karki szdrmaz tabana doru preslenir. Bylece 2den 3e boaltm olur. Bu arada 5 nu.lu atk havas kapsnn kapanmas ve 1den 4e besleme havas olumas gzlenir. Bu valfi kumanda etmek iin kk bir selenoid bobin gerekir. nk bu valfin ksa anahtarlama aral, az bir srtnme kuvveti ve n kontrol vardr. Bu valfin iyi anahtalama zellikleri vardr.

ekil 1.17: Bobine enerji uygulanmadnda

ekil 1.18: Bobine enerji uygulandnda

15

ekil 1.19: 5/2 Selenoid bobinli valfin sembol

Resim 1.5

Resim 1.6

1.2.2. ift Sinyal Uyartml Selenoid Valfler

Valfler iki snfa ayrlr: Bir konumlu kararl valfler ki konumlu kararl valfler

imdiye kadar anlatlan valfl 16

imdiye kadar anlatlan valfler, bir konumlu kararl valflerdi, yani selenoid bobin ile kumanda edilen bobine enerji uygulanmadnda kurucu yay ile balag konumuna getirilen valflerdi. Bundan sonra ise iki konumlu kararl valfleri greceiz. ki konumlu kararl valfler bellek zellikleri olan valflerdir. Yani bobinlerden biri enerjilendiinde en son konumunu koruyan valflerdir. En ok kullanlanlar 4/2 ve 5/2 ift selenoidli ynlendirme impuls (itme) valfleridir. mpuls valf demek, hafzada son konumunu koruyan valf demektir. Anahtarlama zellikleri unlardr: Valfin tersine hareket ettirilmesi gerekirse, sadece tek bir bobine enerji uygulanabilir. Selenoid bobine giden iaret, ksa sreli (10-25ms) olabilir. Bir kar iaret olana kadar anahtarlama konumu muhafaza edilir.

Elektropnomatik sistemlerde bellek valflerinin kullanlmasnn birok avantajlar vardr. rnein selenoid bobine giden iaret, valfi anahtarlamak iin ok ksa sreli olabilir.(10-25ms) .Bu gerilim beslemsinden olan isteklerin az olmas demektir. Karmak ilem sral devrelerde silindir konumlar muhafaza edilebilir. Bu srada iaretlerin kilitleme rleleri ile elektrikli bir ara bellee alnmas gerekmez. NOT: ki konumlu kararl valfler, bellek valfleri olarak da bilinirler. 1.2.2.1. ift Selenoidli 5/2 Ynlendirme tme Valfi ift selenoidli valfinde yay geri getirmesi ikinci bir selenoid bobin ile deitirilir. lk olarak iaret Y2 selenoid bobinine uygulanrsa besleme havas 1den 2ye ve atk havas ise 4ten 5e gider. Y1 de hi iaret yoksa asl disk son alnan konumda kalr. Valfi tersine altrmak iin ise bu sefer de Y1 bobinine enerji uygulamak gerekir.

ekil 1.20: Y2 bobine enerji uygulandnda

Pistonun hareketine dikkat ediniz

17

ekil 1.21: Y1 Bobinine enerji uygulandnda

Pistonun hareketine dikkat ediniz

ekil 1.22: 5/2 ift selenoidli impuls valfin sembol

Resim 1.7

18

Resim 1.8

1.2.2.2. ift Sinyal Uyarl 5/3 Selenoid Valf

Resim 1.9

Resim 1.10

ekil 1.23: 5/3 ift selenoidli impuls valfi

5/3 valflerin alma ekli, 5/2 ift selenoidli impuls valfler gibidir. Yukarda 5/3 bir valfin resmi ve sembol verilmitir. 19

1.2.2.3. 4/2 ift Sinyal Uyartml Selenoid Valf lk anda Y2 bobini enerji olduunu varsayar isek besleme havas 1den 22ye doru ve atk havasda 4ten 3e doru hareket eder. Y1de hibir iaret yoksa asl disk son alnan konumda kalr. Bu demektir ki; valf anahtarlama konumunu muhafaza eder. Daha sonra Y1 selenoid bobinindeki bir iaret, valfi tersine hareket etirir. Besleme havas imdi 1den 4e doru hareket ediyor iken atk havas 2den 3 e doru hareket eder.

ekil 1.24: 4/2 ift sinyal uyarl selenoid valf

4/2 valflerin kullanmna rastlanmamaktadr. Bu yzden de piyasada 4/2 valf bulmanz biraz zordur.4/2 valfler yerine daha ok 5/2 valfler kullanlmaktadr ve 4/2 valflerin yapaca ii rahatlkla 5/2 valflerle de yapabilirsiniz. Uygulamalarda bu durumu gz nnde bulundurmanz faydanza olacaktr.

1.2.3. Pnomatik Elektrik Sinyal eviriciler

Pnomatik iaretleri elektrik iaretlerine evirir. ekil 1.25 ada 14 nu.lu giriteki hava basnc nceden tespit edilmi belli bir deere ulanca evirici elektrikli bir iaret verir. Bu hibrit eleman bir pnomatik kumandal koldan ve bir elektrikli kontaktan oluur. Bir diyaframa gelen pnomatik iaretin basnc, yay kuvvetini geiyorsa kol kumanda edilir. Burada olmas gereken kuvvet bir ayar vidas ile ayarlanbilir. ubuun hareketi, bir anahtar koluna etki eder. Bu kol kk dmeyi anahtarlar. 14 nu.lu giriteki pnomatik giri iaretinin basnc, ubuun kumandas iin yeterli olduu srece bu durum kalr. Basn anahtarndaki ayarlanabilir basn seviyesi 1 ile 10 bar arasndadr.

b
ekil 1.25: P/E eviricinin sembolleri

20

ekil 1.26

Pistonun konumuna ve anahtarn durumuna dikkat ediniz (FONT FARKLI).

ekil 1.27

Resim 1.11

Resim 1.12

Resim 1.13

1.2.4. Dk Basn Pnomatii in Sinyal eviriciler

Dk basn: Kontrol ve sinyal hava basncnn en fazla 2 bar olmasdr. Bu basn, i elemanlarnn (silindir, pnomatik motor) almas iin yeterli deildir. 21

3 eit dk basn blgesi mevcuttur:

Kontrol basnc 0.5 bar veya aas Kontrol basnc 0.5 bar ile 1 bar aras Kontrol basnc 1 bar ve zeri

Sinyal dnm: Otomasyon sistemleri geniedike bir elektrik motor srcs ile pnomatik silindir srcs ayn sistem ierisinde birbiri ile ilikili olarak almaldr. Bu ekilde kullanlan sistemlerin uygulamalar yaygndr. rnein: 1 bar altnda alan dk basn pnmatii ile 6 bar basn altnda alan bir sistem kontrol edilebilir. Bu gibi durumlarda g ykselticisi veya drcs gibi dnm salayan cihazlar gereklidir. te bu karma sistemlerde gerekli dnmleri yapan aletlere, dk basn pnomatii sinyal eviriciler diyoruz.

Birinci blm konular bitti. Kendizi test etmek iin uygulamalar ksmna geiniz.

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Bir ileme merkezinden gelen i paralar, ihtiya olmas durumunda magazin iinden bir baka ileme merkezine iletilecektir. Silindir pistonun, bir dmeye baslmas ile ileri hareket etmesi isteniyor. Dmenin serbest braklmas ile pistonun geri gelmesi isteniyor. a-) Yukarda verilen soruya uygun olarak malzeme seimini aadaki ilem basamaklarna bakarak dzenleyiniz. b- Kullanacanz valf yerine 3/2 (normalde ak) valf kullanlr myd? Neden? Aklaynz.

lem Basamaklar
Sistemin alma diyagramn incelemek Projeye uygun malzeme listesi kartmak Varsa projedeki elemanlarn karlklarn tespit etmek

neriler
Projeye uygun malzeme seerken malzemleri kullanacanz yere uygunluuna, iletme artlarna dikkat edin.(rnek: Anahtarlama frekans, byk ykler) Mmkn olduunca ksa hortum balantlar yapnz. Projedeki elemanlarn karln bulmada en nemli kaynak hazrlayacanz sistem dokman olacaktr. Yaplan projeye her detay belirten dokman hazrlamanz faydal olacaktr.

23

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. Elektropnomatik; pnomatik ve hidroliin bir arada kullanld sistemlere denir. Yalayc artlandrcnn bir birimi deildir. mpuls valfi, son konumu hafzada tutan bir valfir. Pnomatii elektrie eviren aletlere snr anahtar denir. 4/2 valfler basncn yksek olduu yerlerde kullanlr. Kumanda ilemlerinde basnl hava yerine elektrik akmnn kullanlma sebeplerinden biri, sinyal hatlarnn uzun olma zorunluluudur. (....)7. 2/2 valflerin amac, ama kapama ilemlerinin yerine getirilmesidir. (....)8. Bir elektrik iareti olmadan pnomatik k iareti gerektiren uygulamalar, 4/2 valfler ile gerekletirilir. (....)9. 5/2 selenoid bobinli ve yay geri dnl valfin sembol aadakidir. (....)1. (....)2. (....)3. (....)4. (....)5. (....)6.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

nsann hayat boyunca 7 adet aa tkettiini biliyor muydunuz!

24

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Elektropnomatik sistemlerin tasarmn yapp, tasarlad elektropnomatik sistemi normlara uygun izebilmeyi renebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Elektropnomatik kumanda sembolleri, rle bobini ve kontaklari in sembolleri enmelisiniz. Elektropnomatik elektrikli anahtarlama sembolleri, elektrik balant sembolleri, elektrik g kayna sembollerini renmelisiniz. Elektropnomatik kumanda bilgisi iin teknolojik ema ve fonksiyon diyagramn incelemelisiniz. Elektropnomatik kumanda bilgisi iin pnomatik devre emas izimi ve elemanlarn numaralandrlmasn incelemelisiniz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektropnomatik malzeme reten firma kataloglarn aratrmak, pnomatik ve elektropnomatik elemanlarn satld maazalar gezmeniz gerekmektedir. Pnomatik ve elektropnomatik elemanlarn kullanm ekil ve amalar iin ise bu elemanlar kullanan kiilerden n bilgi edininiz.

2. ELEKTROPNOMATK DEVRE TASARIMI YAPMAK

2.1. Elektropnomatik Devre Eleman Sembolleri ve Mant

25

2.1.1. Kumanda Sembolleri

Genel Elle kumanda Buton kumandal Kol kumandal Pedal kumandal Yay geri getirmeli Yay merkezlemeli Mekanik kumanda Makara kumandal Mafsal makara kumandal Kumanda ekilleri iin devre elemanlar sembolleri (1)

26

Dorudan pnmatik kumandal Pnmatik Dolayl pnmatik kumandal

Tek bobin kumandal Elektrik kumandal ift bobin kumandal

oklu kumandal

n kumandal, ift bobinli yardmc el kumandal

Kumanda ekilleri iin devre elemanlar sembolleri (2)

Dme kontakl normalde kapal kontak

Genel olarak elle kumandal normalde ak kontak

ekerek kumanda edilen dmeli anahtar

Dndrlerek kumanda edilen anahtar

Kumanda sembolleri (elle kumanda) Mekanik kumandal normalde ak kontak Kumanda sembolleri (mekanik kumanda)

27

2.1.2. Elektrikli Anahtarlama Sembolleri

Normalde ak kontak

Normalde kapal kontak

Kontak deitirme eleman

Tutmal anahtar (normaldea k)

Tutmal anahtar (normalde kapal)

Tutmal deitirmeli

Mekanik bal kontaklar

Kumanda alm nomalde ak kontak

2.1.3. Rle Bobini ve Kontaklar in Semboller

normalde ak bir normalde kapal kontakl Rle

Ama gecikmekli rle

Kapama gecikmeli rle

28

2.1.4. Elektrik Balant Sembolleri

Normalde ak

Normalde kapal

Deitirici

Kontak takm

2.1.5. Elektrik G Kayna Sembolleri

Doru akm

Altenatif akm

Besleme kayna batarya (ak)

Transformatr

29

2.2. Elektropnomatik Kumanda Bilgisi

Elektropnomatik devre emalar, pnomatik devre emalar(g nitesi) ve elektrik kumanda devre emalar olmak zere iki ksmdan oluur. Elektropnomatik kumanda sistemini oluturan elemanlar, pnomatik devre emalarnda olduu gibi elektrik devre emalarnda da gsterilir. Bu emalar, geerli standartlara gre tanmlanmaldr. Elektropnomatik kumanda sisteminin tasarm ve kurma aamalarnda aada ifade edilmi olan ilemler gerekletirilir: Teknolojik ema izilir. Yol-adm diyagram oluturulur. Pnomatik devre emas izilir. Elektrik kumanda emas izilir.

2.2.1. Teknolojik ema

Kumanda edilen sistem ile kumanda sistemi arasndaki banty gsterir. Kontrol sisteminin anlalabilir olmasna yardmc olur.

ekil 2.1

30

2.2.2. Yol-Adm Diagramlar

Yol-adm diagramlar, silindir veya silindirlerin hangi artlar altnda ne zaman ve hangi iaret elemanlar (snr anahtarlar vb.) tarafndan uyarlarak durum aldklarn belirtirler. Diyagramda; Yatay eksen admlar gsterir. Dey eksende ise alma elemanlar( silindirler) ve sahip olduklar durum (ieride veya darda) ifade edilir. Silindirlerin ileri ve geri hareketleri bir adm olarak kabul edilir ve bu, eik izgilerle gsterilir. Hareket izgileri kaln izgi ile izilir. Diyagramda i elemanlarnn (silindirlerin) almas adma baml olarak gsterilir. Eer kumanda sisteminde birden fazla i eleman (silindir) varsa bunlarn admlara gre hareket ekilleri alt alta gsterilir. Silindirlerin da hareketi art (+) ve ie hareketi ise eksi (-) ile ifade edilir. Yol adm diyagramlarnda admlar arasndaki mesafe eit olmaldr. Bu mesafelerin belirlenmesinde zaman gz nne alnmaz.

ekil 2.2: A+B+A-B- almasna ait

ekil 2.2de iki silindirin altrlmasna ait rnek verilmitir. rnei verilen admlar nda irdeleyiniz.

31

2.2.3. Pnomatik Devre emas

Pnomatik devrelerin standart sembollerle izilmi hline pnomatik devre emas ad verilir. Pnomatik devre emalarnda hava ak, aadan yukarya dorudur. Devre elemanlar, bu sraya gre yerletirilmitir. Devre izimi yaplacakken aadaki noktalara dikkat edilmelidir: Devre emas iziminde standart semboller kullanlmaldr. Basn hatlar srekli izgi ile gsterilmelidir. Devre iziminde elemanlarn bykl ve konumu dikkate alnmaz. Silindirler, alma durumuna baklmakszn daima yatay ve saa dnk olarak izilmelidir. Ayn tr elemanlar devre izimlerinde ayn srada olmaldr. Pnomatik silindir ve pnomatik motor gibi alclar 1.0, 2.0, 3.0.... eklinde numaralandrlr. Ana kumanda valfleri, kumanda ettikleri elemana gre 1.1, 2.1, 3.1 eklinde numaralandrlr. Ana kumanda valfleri ile alclar arasndaki elemanlar ayet ileri gitmede etkili ise silindir numarasndan sonra gelen ift rakamla 1.02, 2.02, 3.02 gibi numaralandrlr. Silindirleri geri getirmede etkili iseler silindir numarasndan sonra tek rakamla 1.01, 2.01, 3.01 gibi numaralandrlr. Kesien hatlar , birleen hatlar ile belirtilmelidir.

ekil 2.3

32

2.4. Pnomatik Devre izimlerinde Elemanlarn Numaralandrlmas

Pnomatik devre emalarnda elemanlar iki ekilde tanmlanr: Rakamlarla tanmlama Harflerle tanmlama

2.4.1. Rakamlarla Tanmlama

Pnomatik devre emasnda: alma elemanlar(silidirler, motorlar) :1.0, 2.0, 3.0, vb. Son kumanda elemanlar(selenoid valfler):1.1, 2.1, 3.1 vb. Silindir pistonu ileri hareketine etki eden elemanlar: .2, .4 vb. Silindir pistonu geri hareketine etki eden elemanlar: .3, .5 vb. Enerji salayan elemanlar(artlandrc birim): 0. alma elemanlar(silindirler, motorlar) :A, B, C, vb. Son kumanda elemanlar(selenoid valfler): 1.1, 2.1, 3.1, vb. Silindir pistonu ileri hareketine etki eden elemanlar:a1, b1, c1 vb. Silindir pistonu geri hareketine etki eden elemanlar:a0, b0, c0 vb.

2.4.2. Harflerle Tanmlama

2.5. Elektrik Kumanda Devre emas izimi

2.5.1. Kumanda Devre emas izimi
Elektrik enerjisinini, pnomatik ve mekanik enerjiye dntrlmesi ya da pnomatik sinyalleri elektrik sinyallerine dntrmede etkili olan elemanlar bir btn olarak gsteren; bu elemanlarn birbirleriyle olan alma ilikilerini anlatan elektrik-elektronik standart sembollerin kullanld devre izimlerine verilen addr. Elektrik devre emas iziminde dikkat edilecek hususlar: aret ak, yukardan aaya dorudur. Devre emas izimlerinde elektrik ve elektronik standart semboller kullanlr. Enerji hatlar yataydr. Balantlar bu hatlardan dikey olarak yaplmaldr.

33

Devre elemanlar, soldan saa doru devreye giri srasna gre sralanr. Numaralama ilemi de bu sraya gre yaplr. Devre emas izimlerinde ayn tr elemanlar ayn srada izilmelidir. Elemanlarn devre iindeki konumu ve bykl izim esnasnda gz nnde bulundurulmaz. Devre elemanlar, normal konumlarnda izilir.

2.5.2. Elektrik Devre emalarnn Numaralandrlmas Kurallar

Start, stop dmeleri S1, S2 eklinde numaralandrlr. Rle ya da kontaktrler K1, K2, K3 eklinde numaralandrlr. Bu elemanlara ait kontaklar da ak ya da kapal olduklarna baklmakszn numaralandrlr. Alglayclar (sensrler) B1, B2, B3 eklinde numaralandrlr. Enerji hatlar, soldan saa doru srayla numaralandrlr. Karmak sistemlerde rle ya da kontaktrn alt tarafna, bu elemanlarn hangi enerji hatlarnda kontaa sahip olduklar bir liste ile belirtilir. Valf bobinleri y1 , y2 , y3 eklinde numaralandrlr.

ekil 2.4

34

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALIYET

Bir ileme merkezinden gelen i paralar ihtiya olmas durumunda magazin iinden bir baka ileme merkezine iletilecektir. Silindir pistonun bir dmesine baslmas ile ileri hareket etmesi isteniyor. Dmenin serbest braklmas ile pistonun geri gelmesi isteniyor. Yukardaki rnei aadaki ilem basamaklarn dikkate alarak; 1-) Teknolojik emasn 2-) Yol adm diagramn 3-) Pnomatik emasn 4-) Elektriksel balantsn iziniz.

lem Basamaklar
Kullanc isteklerini tespit etmek. Sistemin ana hatlar ile taslan hazrlamak (teknolojik ema) alma diyagramn izmek alma diyagramna gre elektropnomatik kumanda devresini izmek Malzeme listesini kartmak (giri k zamanlayc ve dier devre elemanlarnn adalar sembol isimleri ve grevleri bir tablo halinde kartmak) Sistem plannn kesin eklinin karlmas

neriler
Kullanc istekleri dikkate alnrken sistemin iletme faaliyeleri dikkate alnmaldr.(letme koullar.). Pnomatik devre emasnda dikkat etmeniz gereken, silindir ve ynlendirme valfleri iin devre sembolleri yatay gsterilir. Silindir piston kolu hareketi hep soldan saa dorudur. Elektrik emasnda iaret ak ise yukardan aaya dorudur. Rleli devreler, bir kontrol blmne ve g blmne ayrlabilirler. Yap elemanlarnn devre sembolleri kumandalarna gre belli bir sra ile soldan saa doru dzenlenmelidir.

35

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl (D/Y) olarak deerlendiriniz. (....)1. Elektropnomatik devre emalar bir ksmdan oluur. (....)2. Elektrik devre emas iziminde aret ak yukardan aaya dorudur. (....)3. Pnomatik devre emas iziminde rakamlarla numara verilirken son kumanda elemanlar(selenoid valfler):1.1, 2.1, 3.1 vb. ekilde numaralandrlrlar. (....)4. Elektropnomatik kumanda sisteminin tasarm ve kurma aamasnda ilk nce yol adm diyagram izilir. (....)5. Yol adm diyagramnda yatay eksen admlar gsterir. Dey eksende ise alma elemanlar( silindirler) ve sahip olduklar durum (ieride veya darda) ifade edilir. (....)6. Elektrik devre emalar numaralandrlrken enerji hatlar, sadan sola doru srayla numaralandrlr. (....)7. Yol adm diyagramnda silindirlerin da hareketi eksi (-) ve ie hareketi ise art (+) ile ifade edilir. (....)8. Elektrik devre emalar numaralandrlrken valf bobinleri y1, y2, y3 eklinde numaralandrlr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

36

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Projesi ve emas verilen elektropnomatik sistemi, TSE i gvenlii standard ve teknie uygun kurabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr; Tek etkili ve ift etkili silindiri pnomatik malzeme satan yerlerden gidip inceleyiniz. Ve, veya, deil valfinin eitlerini bu malzemeleri satan i yerlerine giderek aratrnz. Zaman rleleri, snr anahtarlar, temassz snr anahtarlar ve sensrlerin eitlerini bu malzemeleri satan i yerlerine giderek aratrnz. Yukardaki elemanlarla yaplan uygulamalar, ederek yakndan grmeniz faydal olacaktr. fabrika ortamlarn ziyaret

Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada grubunuz ile paylanz.

3. ELEKTROPNOMATK SSTEM KURMAK VE ALITIRMAK

3.1. Silindirler
Basnl hava enerjisini mekanik enerjiye evirerek dorusal itme veya ekme hareketi elde edilir. zel durumlar dnda 1.5-3 m/s arasndaki yksek hzlarda alrlar.1 mm ile 2000 mm arasnda strok, 5000 kga kadar kuvvetler elde edilebilir. Silindirler, aadaki ilerde kulanlrlar. Yklerin kaldrlmas Yklerin tanmasnda Yklerin itilmesi

37

Silindirler etki ekillerine gre ikiye ayrlrlar; Tek etkili silindir ift etkili silindir Tek Etkili Silindir

Tek etkili silindirler, sadece bir ynde i yapabilirler. Dier yndeki hareket bir yay kuvveti, piston kolunun kendi arl veya d kuvvetlerle gerekleir. Tek etkili silindirde sktrlm hava silindirin arka yznden girer. Piston alan, zerindeki hava basncnn yaratt kuvvet piston kolunu da doru iter. Hava kesilince yay, pistonu geri eker. Bu silindirlerde hava tketimi daha azdr, daha ucuza mal edilirler. Strok boylar genelde ksadr. Bu sebeple 100 mm den uzun stroklarda pek kullanlmaz. Yaya kar i yapld iin %20 bir enerji kayb vardr. Tek etkili silindirler: Sktrma Kaldrma Gerdirme uygulamalarnda kullanlr.

ekil 3.1

ift Etkili Silindirler

ift etkili silindir iki ynde de i yapabilir. Yani basnl havann etki edebilecei iki yzey mevcuttur. Strok boylar tek etkili silindirden daha fazladr. Basnl havann etki ettii iki farkl yzey vardr. Dolaysyla ift etkili silindirlerde k ve giri hareketinde iki farkl hz ve kuvvet elde edilir.

ekil 3.2

Silindirlerin Kumandas

Silindirlerin iki eit kumandas vardr;

38

Dorudan kumanda Dolayl yoldan kumanda Dorudan Kumanda

Eer bir silindirin kumandas iin gerekli olan debi az ise kumanda organ da kk olabilir. Bylece gerekli olan valf kumanda kuvetleri de azdr. Bu yzden tek valf zerinden kontrol yaplabilir. Buna dorudan kumanda denir. Dolayl Kumanda

Eer silindir bykse kumanda iin valfin byk olmas gerekir. Bu nedenle valfin kumandas iin de daha byk kuvvetli bir selenoid bobin gerekir. Bu yzden fazla akm tketimi olur. Bu durumda akmn dolayl olarak bir rle zerinden gemesi gerekmektedir. Bylece anahtarlama elemanlarnn ar yklenmesi engellenir. Bu tr uygulamalara da dolayl kumanda ad verilir.

3.1.1. Tek Etkili Bir Silindirin Kontrol

3.1.1.1. Tek Etkili Silindirin Dorudan Kumandas rnek: Bir dmeye basldnda tek etkili silindirin ileri doru hareket etmesi gerekir. Dme serbest brakldnda silindir tekrar geri gelmelidir. Pnomatik Devre emas

Tek etkili silindirlerin kumandas iin 3/2 ynlendirme valfleri kullanlr. Silindir gc az olduundan kumanda, yay geri getirmeli bir 3/2 ynlendirme valfi ile yaplr. Bu valf bir dme ile dorudan kumanda edilir.

39

ekil 3.3

Elektrik Devre emas

S1 dmesine basldnda Y1 selenoid bobininden akm geer ve 1.1 valfi altrlr. Silindirin piston blmlerine 1. ve 2. valf balantlarndan hava yaylr. Bu hava piston kolunun kurucu yayn kuvvetine kar ileri doru hareketine neden olur. S1 serbest brakldnda valf bobindeki manyetiki alan yok olur. Valf balang konumuna gelir. Ayn zamanda silindir valfin tahliye kndan (3) boaltlr. Silindirin piston kolu geri gelir.

ekil 3.4

40

alma Diyagram

A+
ekil 3.5

A-

3.1.1.2. Tek Etkili Silindirin Dolayl Kumandas

ekil 3.6

41

3.1.2. ift Etkili Bir Silindirin Kontrol

3.1.2.1ift Etkili Silindirin Dorudan Kumandas Pnomatik Devre emas

rnek: Bir dmeye basldnda ift etkili silindirin ileri doru hareket etmesi gerekir. Dme serbest brakldnda silindir tekrar geri gelmelidir.

ekil 3.7

Elektrik Devre emas

Dmeye basldktan sonra S1 sayesinde Y1 selenoidi bobininden akm geer. Valf anahtarlanr. Basnl hava 1 den 4 e doru akar. Piston kolu dar hareket eder. Dme serbest brakldktan sonra akm kesilir ve valf kurucu yayn kuvveti ile balang konumuna geri dner. Piston kolu geri gelir.

ekil 3.8

42

alma Diyagram

A+
ekil 3.9

A-

3.1.2.2. ift Etkili Silindirin Dolayl Yoldan Kumandas Dolayl kumandann gerekliliine karar verebilmek iin enerji beslemesi ve enerji tketimi bakmndan u hususlara dikkat edilir. Basnl hava gereksinimi Valf bobinlerinin anma akm Sistemin uzaktan kumandas Akma oranla dme ve anahtar iin maksimum akm Kontaklarn selenoid bobinler sebebiyle ar yklenmesi Pnomatik Devre emas

ift etkili bir silindir sa paralar iin dnen presi kontrol eder. Bir dmeye basld srece piston kolu dar doru hareket eder. Dme serbest braklr braklmaz piston kolu tekrar geri gelir.

43

ekil 3.10

Elektrik Devre emas S1 dmesine basldnda K1 rle bobini enerjilenir. 13 ve 14 balant tanmlamal K1 konta kapanr. Akm Y1 selenoid bobinine akar. 1.1 kontrol valfi anahtarlanr. Valfin 4 nu.lu balantsnda basnl hava bulunur. Piston kolu dar kar. Dme serbest braklrsa K1 konta alr. Y1 enerjisiz kalr. Valf kurucu yay kuvveti ile balang konumuna gelir. imdi 2 nu.lu balantya basnl hava uygulanr. Piston kolu gerigelir.
ekil 3.11

44

3.1.3. Elektropnomatik Devrelerde

3.1.3.1. Ve Valfi Bu valflere ift basnl valfler de denir. ki ayr yerden gnderilen hava sinyali ile alan bu valfler genellikle iinin iki elinin korunmas gerektii yerlerde kullanlr. gvenlii asndan makaslarda, preslerde veya giyotinlerde alan kiilerin iki elini iki ayr butona bastrarak korur. Bu valfler seri bal elektrik anahtarlar gibi grev yapar.

ekil 3.12

Resim 3.1

3.1.3.2. Veya Valfi Pnomatik devrede iki ayr yerden gnderilecek sinyallerle baz elemanlarn altrlmas gerekebilir. Bu gibi yerlerde veya valfleri kullanlr. Basnl hava, bir taraftan girince valfin iindeki bilye dier tarafa itilir ve ieriye giren hava darya atlr. Uzaktan kumanda yaplrken bu tip valfler kullanlr.

ekil 3.13

Resim 3.2

45

Ve Valfi Uygulamalar

rnek 1: (Pnomatikte ve valfi)

ekil 3.14

ekildeki 3.14teki ve valfinin 2 numaral kndan bir k sinyali elde edilmesi iin her girie de, yani (1,1) hava gnderilmesi arttr. Bunun iin 1.2 ve 1.4 valflerinin uyarlm olmas gerekir. Bu durumda ve valfinin 2 numaral knda sinyal bulunacandan silindir hareket etmi olur. rnek 2:(Elektropnomatikte ve valfi) S1ve S2 butonlarnn her ikisine de baslmas durumunda K1 rle bobini enerjilenir ve k biriminde kapanan K1 konta, Y1 vals bobinini enerjiler. Bylece silindir, darya doru hareket etmi olur.

46

ekil 3.15

ekil 3.16

3.1.3.3. Veya Valfi Uygulamalar rnek 1: (Pnomatikte veya valfi)

ekil 3.17

47

ekildeki devrede veya valfi kullanlarak tek etkili silindirin kontrol yaplmtr. Veya valfinin 2 hattndan bir k sinyali verebilmesi iin girilerinden herhangi birisine hava gnderilmesi arttr. Bunun iin 1.2 veya 1.4 valflerinden birinin uyarlm olmas gerekir. Bylece veya valfi alr ve silindir darya doru hareket eder. rnek 2: (Elektropnomatikte veya valfi)

ekil 3.18

ekil 3.19

S1 veya S2 anahtarlarndan birine basldnda K1 rle bobini enerjilenir. k biriminde kapanan K1 konta, Y1 bobinini enerjiler. Silindir harekete geer. 3.1.3.4. Deil Valfi Uygulamalar Bu konu ile ilgili zel bir valf eidi yoktur. Deilleme ilemi, girie uygulanan sinyalin kta tersine evrilmesidir. Aadaki ekle dikkat edilecek olursa a butonu eleman uyarszken b=1 durumundadr. A buton eleman uyarldnda b konta alr. Yani a=0 iken b=1 dir, a=1 iken b=0 dr. Not: lk anda silindirin darda olduuna dikkat edin. nk silindir 2den hava alyor.

48

ekil 3.20

ekil 3.21

ekil 3.22

3.1.3.5. Mantk Devre Diyagramlar Ve (and) lemi

Doruluk tablosu 49

Mantk devre diyagram

Yukardaki mantk devresine bakacak olursak ancak S1 ve S2 butonlar birlikte devreye girmesi ile ancak K1 bobini enerjilenir. Kapanan kontak ile Y1 valf bobini A silindirini dar iter. Butonlardan herhangi birine verilen siyal kesilmesi ile silinidirde devre d kalp tekrar yay vastas ile geri gelecektir. Bu tr uygulamalar, daha ok iki elin birlikte kullanlmasnn gerektii pres uygulamalarnda kullanlr. Veya (Or) lemi

Mantk diyagram

Doruluk tablosu

50

ekillere dikkat edilecek olursa S1 veya S2 anahtarlarndan herhangi birisi sinyal gnderecek olursa K1 rle bobini enerjilenerek k birimindeki kona kapatr. Kapanan kontak Y1 selenoid bobinini enerjiler ve silindir ileri kar. Deil (Not) lemi

Doruluk tablosu

Mantk diyagram

Tek etkili silindir ilk durumunda ileride olacak ve butona baslp valfe sinyal gnderildiinde ise silindir geri balang konumuna geri dnecektir. Elekro-pnomatikte DEL ilemi iki biimde yaplr: Normalde kapal buton eleman ile Normalde ak buton eleman ile

51

Normalde Kapal Buton le

S1 eleman normalde kontak konumdadr. S1 uyarsz iken K1 rlesi enerjili ve Y1 selenoid bobini de enerjilenerek tek etkili silindiri dar iter. Yani S1 0 iken A 1dir. Bu durumda kullanlan valf eidi 3/2 normalde kapal valftir. Normalde Ak Buton le

52

S1 eleman normalde ak konumdadr. S1 uyarsz iken Y1 selenoid bobinide enerjisizdir. Fakat valf zerindeki hava geii silindir darya iter. Yani normalde ilk anda silindir dardadr. S1 enerjilenince K1 ve ardnda Y1 selenoid bobini de tetiklenir ve silindir geri gelir.. Bu durumda kullanlan valf eidi 3/2 normalde ak valftir. Elektropnomatik Devre Elemanlarnn Deiik aret ve Sembollerle Gsterilmesi

ekil 3.23

53

3.2. Snr Anahtar Kullanarak Devre Oluturulmas

Snr anahtarlar bir elektrik anahtar olup belirli bir silindir strokundan sonra sinyal verirler. Elektropnomatikte silindirlerin konumlarn, i paralarn alglamak amacyla kullanlan anahtarlardr. En basit snr anahtar mekanik olarak bir makara ile uyarlan snr anahtardr. Snr anahtarlar genelde iki kutuplu anahtarlar olarak dzenlenir. Snr anahtarlarn fonksiyon bakmndan sadece pnomatik elemanlarla gerekletirilen kumandalarda kullanlan makaral 3/2 yn denetim valflerine benzetebiliriz. Elektriksel snr anahtarlarndaki pozisyonlama hassasiyeti, makaral bir valften daha iyidir. Ayn silindir strokunun tekrarlanma hassasiyeti, bu elektriksel snr anahtarlarnda birka 1/10 mm kadardr. Silindirlerdeki hareket aknn yrtlebilmesi iin snr anahtar bulunan bir balatma anahtarna ihtiya duyulur. Bu mekanik alglayclarla her hareket alglanr ve iletilir. Snr anahtarlar istenilen alma aralna gre yerletirilmeldir. Buna strok boyu denir. Piston hareket yn ile snr anahtar etki yn ayn olmaldr. Aksi taktirde snr anahtar silindirin zt basma kuvvetinden dolay hasar grebilir.

Resim 3.3

Resim 3.4

rnek Bir pnomatik silindire u ekilde kumanda edilecektir. Pnomatik silindir yukar ve aa hareketler yapacaktr. Silindirin son ve ilk hareketi ise snr anahtarlar vastasyla kontrol edilecektir. Bu ilem devrenin giriindeki anahtar vastasyla kontrol edilecektir. Anahtar alnca ilem sona erecektir.

54

ekil 3.24

ekil 3.25

55

ekil 3.26

ekil 3.27

Yukardaki elektrik balant emasnda a0 snr anahtar zerinde bir ok iareti vardr. Bu okun nedeni ilk anda a0 snr anahar zerinde silindir bulunmakta olduu iindir. Yani silindir a0 snr anahtarnn kontan ilk konumda kapatmtr. Ayrca S1 anahtar herhangi bir durumda alacak olursa silindir evrimini tamamladktan sonra durmutur. Yani sistem hafzada son konumu tutmamaktadr. Yol adm diyagramnda gsterilen a0 noktas ve S1 56

anahtar bir ve kaps ile birletirildiinde evrim srekli olarak S1 ve a0 dan ald bilginin 1 olmas hlinde ilemine devam edecek, bu iki durumdan herhangi biri kesilecek olursa ileme son verecektir.

3.3. Temassz Snr Anahtarlaryla Devre Uygulamalar

Temassz snr anahtarlarnda mekanik snr anahtarlarnn tersine Tetikleme kuvvetine ihtiya yoktur. Anahtarlama aral kktr. Anma yoktur.

3.3.1. Dil Kontakl Manyetik Snr Anahtar

Manyetik alan snr anahtar (Reed switch) bir mknatsn oluturduu manyetik alan sayesinde uyarlr. Manyetik alann yaklamas ile kontak ular ters olarak mknatslanr. Kutuplar birbirlerini eker ve mekanik yay kuvvetini yenerek kontan kapanmasn salar. Bu kontak normalde ak ve normalde kapal olabilir. Manyetik anahtarlarn elektropnomatik kumanda sistemlerinde kullanlabilmesi iin zel silindirlere ihtiya vardr. Bu silindirlerin piston yzeylerine daimi mknats tuturulmutur. Bu ekilde manyetik alglayclarn piston hareketini alglamas salanm olur. Manyetik temassz alglayc uludur. Bunlardan ikisi besleme gerilimi ular dier u ise iaret kdr. Manyetik alglayc silindir iindeki pistonu alglaynca kndan iaret alnr. Bu gerilimin deeri besleme gerilimi ile orantldr. Elde edilen sinyal ktan selenoid bobine direkt balanamaz. Bunun nedeni ise elde edilen sinyalin ok dk deerlikli olmasdr. Endstriyel uygulamalarda ise ledli manyetik alglayc kullanlr. Reed Kontak

ekil 3.28

rnek: A silindiri i paralarn besleme magazininden tayc bir sisteme nakledecektir. S1 butonu uyarlnca A silindiri ileri doru hareket ederek paray itecekdir. Daha sonra A silindiri geri gelecektir. Silindirin konum alglamalar reed kontak eleman ile yaplacaktr.

57

ekil 3.29

ekil 3.30

58

ekil 3.31

ekil 3.31e dikkat edilecek olursa S1 butonu ve a0 reed kontann ayn anda almas gerekmektedir, nk her ikisi de sinyal gnderdii taktirde Y1 bobini tetiklenir ve silindir, a0 konumundan a1 konumuna doru hareket eder. A1 konumuna geldiinde alglama eleman silindirin konumunu alglayacandan bu sefer de Y2 bobinini tetikler. Bylece silindir, tekrar hareket ederek eski konumuna geri dner.

3.4. Zaman Rleli Devre Uygulamalar

Zaman gecikmesi reten sisteme zamanlayc ad verilir. Elektropnomatik sistemlerde bir ilemden dier bir ileme gei, zamanlayc elemanlarnn belirledikleri sre ile gerekletirilebilir. Bu tr kumandalara sre kontroll kumanda veya zamana baml kumanda ad verilir. Elektropnomatik kumandalara genellikle iki tr zamanlama eleman kullanlr. Kapamada gecikmeli zamanlayclar Amada gecikmeli zamanlayclar

59

3.4.1. Kapamada Gecikmeli Zamanlayclar

S1 anahtar kapatlnca ayarlanan sre sonunda normalde ak olan zamanlayc konta kapanr. Kontan kapanmas bir gecikmeyle gerekletiinden bu tip zamanlayclara kapamada gecikmeli zamanlayclar denir.

ekil 3.32

Resim 3.5

60

3.4.2. Amada Gecikmeli Zamanlayclar

S1 anahtar kapatlnca zamanlaycnn normalde ak olan konta hemen kapanr ve S1 anahtar kapal olduu sre zamanlayc zaman saymaz. Fakat i rle (kt) enerjili durumdadr. S1 anahtar aldnda zaman saymaya balar ve ayarlanan sre sonunda i rle daha nce kapatm olduu kontaklarn aar. Kontaklarn almas belirli bir gecikmeyle olduu iin buna amada gecikmeli zamanlayc denir.

ekil 3.33

rnek: Metal bir para ilenmek istenmektedir. Ama, silindirin bir uyar ile hareketi ve metalin sktrlarak ilenmesi ardndan ayarlanan sre sonrasnda silindirin tekrar geriye gelmelidir.

ekil 3.34

61

ekil 3.35

ekil 3.36

62

S1 butonu ve silindirin a0 konumu manyetik alglayc tarafndan alglandnda iki koulda tutuyorsa sistem alr. Silindir dar doru itilir. Daha sonra silindirin son konumu da manyetik alglayc tarafndan alglandktan sonra gecikmeli zamanlayc alr ve ayarlanan sre kadar sistem ayn konumunu korur. Sre sonunda sistem tekrar alr ve silindir eski konumuna geri dner.

3.5. Temassz Alglayc Devre Uygulamalar

Sensr; fiziksel byklkleri (s, kuvvet, basn vb.) alglayan ve bunlar elektriksel iaretlere dntren elemanlardr. Sensrlerin faydalar; Geometrik konumlarn hasas ve otomatik olarak tespiti Nesnelerin ve hareketlerin temas olmakszn tespiti Yksek anahtarlama hz ve iyaplarndaki elektronik dzenleme sistemleri sayesinde gerilim tepe deerleri ya da hata impulslar meydana getirmez. Elektronik alglayclar hareketlilikten dolay anma gibi bir sorunla karlamazlar.

Sensrlerin iletme gerilimleri 24 V tur. Endktif, kapasitif ve optik temassz alglayclar, genellikle hem doru akmla hem de 24, 110, 120, 220 V alternatif gerilimlerle alrlar. Otomasyon sistemlerde kullanlan sensrler: Endktif temassz alglayclar Kapasitif temassz alglayclar Optik temassz alglayclar Manyetik temassz alglayclar Ultrasonik temassz alglayclar Basn sensrleri

3.5.1. Endktif Alglayclar

Endktif alglayclar, sanayide ok kullanlr. Endktif alglayclar, sadece metalleri alglayan alglayclardr. Alglayclar genelde durum gstergesi iin bir led gsterge ile donatlmtr. Baz durumlarda ek olarak bir ayar vidas konulmutur. Bununla kontrol alan ve kontrol aral ayarlanr. Alglaycnn n taraf bir osilatr sayesinde elektromanyetik alan oluturur. Eer metal bir para bu alana itilirse endktif alglayc iindeki bobinde fuko 63

akm oluur. Bu akm, manyetik alan deitirir. Bu da sensr iindeki osilatrn fazla akm ekip gerilim seviyesini drmesine neden olur. Alglaycdaki darbe reticisi, bu deiime kar gsterir ve k iareti retir. Not: Pirin, alminyum ve bakr elie gre yarm anahtarlama mesafesine ihtiya duyar.

ekil 3.37

Resim 3.6

3.5.2. Kapasitif Alglayclar

Bir kondansatrn kapasitesi metal veya metal olmayan bir cisim ile rahatsz edilir. Kapasite kondansatr plakalar arasndaki malzemeye baldr. Bu kapasitif alglayclarda havadr. Elektriksel alana bir cisim girmesiyle kapasite rahatsz edilir ve bir anahtarlama gerekletirilir. Kullanm: Btn malzemeler iin kullanlr. rnek: genelde aa, cam, plastik, keramik, su, ya... vb metal olmayan malzemeler. Tabi metal olmayan malzemelerin anahtarlama kabiliyeti metal malzemelere gre daha ktdr. Anahtarlama mesafesi: sensr arkasnda bulunan ayarlanabilir potansiyometre sayesinde eitli malzemeler iin ayarlanabilir. 20 mm stne klmamaldr. Kapasitif sensrler hereye tepki verdikleri iin daha yaygn kullanlrlar.

ekil 3.38

3.5.3. Optik Temassz Alglayclar

Btn her eyi alglar. Bir gnderici sayesinde alcya k gnderildii iin k bariyerleri btn malzemeler iin kullanlabilir. Gndericiden alcya giden n herhangi bir malzeme tarafndan kesilmesiyle bir anahtarlama gerekleir. Tek yollu k bariyer =Alc-Verici Tip Optik Temassz Alglayc Gnderici ve alc birbirlerinden ayr olarak dzenlenmitir. Bir iletken ikisini birletirir. Bu tr bir k bariyerinde gnderici ve alc, tam olarak kar karya monte edilir. Yansmal k bariyeri=Reflektrden Yansmal Optik Temassz Alglayc 64

Gnderici ve alc ayn gvde ierisine dzenlenmitir. Ik karda bulunan bir ayna ile yanstlr. Gnderilen n alcya ulamas durumunda bir anahtarlama oluur. Bu nedenle yanstma zellii iyi olan malzemeler iin kullanlmaz (rn: piston kolu). Yansma / yansma bariyeri=Cisimden Yansmal Optik Temassz Alglayc Gnderici ve alc yansmal k bariyerinde olduu gibi bir gvde ierisindedir. Fakat bu tip sensrlerde para zerinden geriye yansyan k kullanlmaktadr. Para k dorudan alcya veya dank olarak yanstabilir. Sensrn lamba veya lamlardan yansyan kla anahtarlanmamas iin gnderici yksek frekansl k gnderir. Alc sadece bu frekansta gelen sorgulamaktadr.

Resim 3.7

Resim 3.8

Fiber Optik Kablolu Temassz Alglayclar In iinde dorusal ve erisel olarak mmkn olan en kk kaypla iletildii bir malzemedir. Fiber optik kablo ile kk nesnelerin yerleri hassa ve doru bir ekilde tespit edilebilir.

Resim 3.9

Resim 3.10

65

rnek Bir potadan eriyik metal alnp bir bant zerinden gelen kalplara dklecektir. Dkm iinde kullanlan kepenin metali alma ve dkme ilemleri iki farkl hzda olsun isteniyor. Operatr sistemi altrdktan sonra sistem stoplandnda duracaktr. Sistem alglamas sensrler araclyla yaplsn.

ekil 3.39

ekil 3.40

66

3.6. Birden Fazla Silindirin Kontrol

inde birden fazla silindir bulunduran otomasyon sistemlerinin denetlenesinde sistematik yntemlere bavurulur. nk bu sistemler, genelde ok karmak olabilirler. Birden fazla silindirin kontrolnde u aamalar gerekletirilir: lk planda kumanda organlarnn ilem sras, yol adm planlaryla belirlenmeli ayrca varsa sistemdeki zel artlar da tanmlanmaldr. Hangi tip silindirin, ynlendirme valfinin veya snr kullanlacasistemin alma artlarna gre belirlenmelidir. anahtarlarnn

3.6.1. Sinyal akmalarnn Tespiti

Ayn anda bir elektrik motorunun hem ileri hem de geri dnmesi mmkn deildir. Buna benzer ekilde bir basnl hava silindirinin her iki giriine de ayn zmanlarda basnl hava uygulanmas, silindirin hangi yne doru alaca noktasnda kararsz bir durum oluturur. Birden fazla silindirle alldnda bu durumlarn tespit edilip gerekli kilitlemelerle bu olumsuzluklarn ortadan kaldrlmas gerekir. Not: Bir devrede sinyal akmasnn olup olmad ok kolayca anlalabilir. Sinyal akmas olmamas iin silindirler, mutlaka ktklar srayla ieri girmelidirler. Bunun dndaki evrimlerde sinyal akmas vardr. A ve B ift etkili silindirler olmak zere A+: A silindirinin ileri hareketi A- : A silindirinin geri hareketi B+ : B silindirinin ileri hareketi B- :B silindirinin geri hareketi rnek: (A+B+B-A-) eklindeki bir sral almada sinyal akmas olup olmadn aratrnz. Silindirlerin ktlar sra ile ieriye girmeleri gerektii kuraln hatrlarsak eer ekle gre ilk A silindiri dar km daha sonra ise B silindiri dar km fakat geri dnte ise nce B silindiri geri geldii iin bu devrede sinyal akmas vardr diyebiliriz.

3.6.2. Sralayc Kullanlarak Oluturulan Devre Uygulamalar

Elektropnomatikte devre zmlerinde sinyal akma problemi aadaki yntemlerle zlr: Sralayc yntemi Gruplara ayrma(kaskad) yntemi Hafzal sralayc yntemi 67

3.6.2.1. Sralayc (Set-Reset) Yntemi ift tarafl selenoid uyarl impuls valflerin tercih edilmesi durumunda admlayc yntemi elektropnomatik kumanda tekniinde iyi ve gvenilir bir zm yntemi sunar. Bu tekniin prensipleri; Sralayc kumanda tekniinde bir kumanda zinciri oluturulur. Kumanda zinciri ksa ifade ekline dntrlr (A+B+A-B-). Sistemin yol adm diyagram izilerek bir admdan bdier bir adma gemeyi salayan artlar belirlenir. Her adm iin bir rle tayin edilir. Bir alma adm set edilirken ondan bir nceki adm reset edilir. Sistemin balang art oluturulur. Bunun iin start verici elemann aktif olmas ve en son admn tamanlanarak ilgili sinyal verici elemann olma art aranr. Bundan sonra ise sistematik olarak admlarn hangi artlarda set ve hangi artlardareset olacann belirlenmesi gerekir.

rnek: ekil 3.41de paketler bir bant zerinden gelmektedir. Bu paketler, A silindiri ile yukar kaldrlmakta ve ikinci bir bant sistemine B silindiri ile itilmektedir (A+B+). A silindiri, ancak B silindiri geri son konumuna ulanca geri hareket edebilir(B-A-). lk hareket, bir balatma butonu ( S1) ile salanacaktr. Her iki silindir de ift etkili olup ift bobin uyarl hafzal impuls ynlendirme valfi ile kontrol edilmektedir. Silindirlerin ileri ve geri son konum alglamalar endktif sensrler ile salanacaktr.

ekil 3.41

68

ekil 3.42

Yukarda Set Reset sisteminin admlar ve ekli verilmitir.

69

ekil 3.43

70

1.Adm:

Bu admda ilk almay balatma iin gerekli artlarn sorgulamas yaplr. Bu artlar S1 anahtar uyarl ise ve A silindiri geri son konumunda ise (a0 uyarl ise) son adm sinyali etkin ise (K4) bu durumda A silindiri ileri ksn.

2.Adm:

kinci admda A silindiri ileri son konumuna ulamsa ( a1 uyarlmsa) ve bir nceki adm aktif ise (K1), K2 rlesi kendini mhrlesin. Bir sonraki adm sinyali aktif olduunda ise(K3) mhrlemeyi zsn (reset).

71

3.Adm

nc admda B silindiri ileri son konumuna ulamsa (b1 uyarlmsa) ve bir nceki adm aktif ise (K2), K3 rlesi kendini mhrlesin. Bir sonraki sinyal aktif olduunda ise (K4) mhrlemeyi zsn (reset).

4.Adm

Drdnc admda B silindiri geri son konumuna ulamsa ( bo uyarlmsa) ve bir nceki adm aktif ise (K3), K4 rlesi kendini mhrlesin. Bir sonraki sinyal aktif olduunda ise (K1) mhrlemeyi zsn.

Set anahtarnn grevi ise sistemde elektrik kesintisi olduunda sistemi balang konumuna alr. 72

ekil 3.44

k Birimi

ekil 3.45

73

3.6.2.2. Hafzada Tutan Sralayclarla Oluturulan Devre Uygulamalar Tek tarafl selenoid uyartml son kumanda elemanlarnn kullanlmas durumunda, temel prensip ayn olmakla beraber baz zelliklerin dikkate alnmas gereklidir. Bundan nceki zmlerde sadece tek bir adm aktif idi. Gerekli hafza fonksiyonlarn ift tarafl selenoid valfler stleniyordu. Fakat bu defa son kumanda elemanlar yay geri dnl olduu iin Reset yaplmas sakncaldr. rnein; ilk kan silindir en son geri gelecekse son adma kadar ilgili valf bobinin aktif kalmas gereklidir. Bu zm ynteminde admlar genel olarak reset edilmez. Son adm da tamamladktan sonra btn admlar hep beraber reset edilir. Hafzada tutan sralayc ynteminde her bir silindir hareketine karlk bir rle kullanlmasdr. rnein; (A+B+B-A-) eklindeki ardk kumanda zincirine 4 adm sz konusu olduundan kumanda devresinde 4 adet rle kullanlr. Start art: Balama elemannn kumanda edilmesiyle program ak balatlr. Tek evrim: Balatma sinyali ile beraber kontrol program bir kez altrlr ve balang koullarnda durur. rnek: A+B+B-A- eklindeki bir alma ancak bir kez gerekleir. Bunun iin start eleman yay getirmeli ve ani temasl (buton) seilmesi gerekir. Srekli evrim: Balatma sinyalinden sonra kontrol program, stop uyar sinyali ile kesilinceye kadar tekrar edilir. Bunun iin start elemannn kalc tip anahtar seilmesi gerekir. Stop: Bu eleman, normalde kapal kontak dzeninde olup uyarldnda almaldr.

Bir admdan dier bir adma geite bir nceki admn gerekletirilip gereklemedii sorgulanmaldr. Hareket ak, rleleri aan ve kapayan kontaklar ile bobinlere giden akm yollar zerinden gerekletirilecektir. Tm rleler, en son admla birlikte reset edilecektir.

rnek: Bir delme yzeyine elle paralar yerletirilir. Balatma butonunun uyarlmas el (S1) A silindiri i parasn B delme silindirinin altna iter. A silindiri ileri son konumuna ulatnda B delme silindiri ileri karak paray deler ve hemen geri dner. B silindiri, geri son konumunu aldnda A silindir geri gelir. Her iki silindir de ift etkili olup 5/2 tek bobin uyarl ve yay geri getirmeli ynlendirme valfi ile kumanda edilecektir.

74

ekil 3.46

ekil 3.47

75

ekil 3.48

76

Elektrik Kumanda Devre emasnn Oluturulmas

77

Bu tr sorular zerken yukardaki durum grafiini kullanacaz. 1.Adm

Durum grafiinde 1 numaral kutu, alma sisteminin balang artlarn belirler. Kontrol sisteminin balang artlar; S1 balatma sinyali verilmise ve a silindiri geri son konumunda ise ve kontrol evrimi en son adm tamamlamsa (K4) start sinyali etkili olsun. .

2.Adm

Durum grafiinde 2 numaral kutu, delme ilemi iin B silindirini ileri kartr(B+). Bir nceki adm gereklemise (A+) ve sonraki adma gemeyi salayan sinyal verici uyarlmsa (a1) K2 rlesi enerjilenerek kendini mhrlesin (tutma kontrol).

78

3.Adm:

Durum grafiinde 3 numaral kutu, delme ileminin sonu iin B silindirini geri getirir( B-). Bir nceki adm gereklemise (B+) ve bir sonraki adma gemeyi salayan sinyal verici uyarlmsa(b1) K3 rlesi enerjilenerek kendini mhrlesin(tutma kontrol).

4.Adm:

Durum grafiinde 4 numaral kutu, skma ileminin sonu iin A silindirini geri getirir (A-). Bir nceki adm gereklemise (B-) ve bir sonraki adma gemeyi salayan sinyal verici uyarlmsa (bo) K4 rlesi enerjilenerek kendini mhrlesin (tutma kontrol)

79

ekil 3.49

80

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

1-)Bir yaptrma makinesinde plastik i paralar birbirlerine dik olarak yaptrlacaktr. Pistonun ileri gitme iareti bir kumanda ile verilmektedir. Balangta piston geri son konumunda bulunmaktadr. Koullar: a- Piston ileri son konumuna vardktan sonra i parasnn 20 sn sre ile yaptrlmas iin birbirine bastrlmas gerekiyor. Bu srenin solmasndan sonra piston geri dnsn isteniyor. b- Sre dolduktan sonra pistonun geri dn hareketi ileri hareket ettirme dmesi kumandann unutulsa bile gereklesin isteniyor. c- Srekli evrimden kanmak iin yeni bir balatma iareti ancak pistonu ileri gtrme kumandas kalktktan ve piston geri son konumuna ulatktan sonra geerli olsun isteniyor. Buna gre aadaki ilem basamaklarn dikkate alarak uygulamay gerekletiriniz.

81

lem Basamaklar
Devrenin malzeme listesini oluturunuz. Devrenin yol adm diyagramn karnz. Devrenin pnomatik balant eklini iziniz. Devrenin pnomatik emasndan elektriksel balant eklini oluturunuz Devrenin malzemelerini plaka zerine yerletiriniz. Devrenin malzemelerinin elektriksel ve pnomatik balantlarn izdiiniz pnomatik ve elektriksel ekle gre yaplandrnz. Sisteme enerji vermeden nce balantlarn kontrol ediniz. Sistemin hava balantlarn kontrol ediniz. Sisteme retmen gzetiminde enerji veriniz. Sistemin hava hattnn aln artlandrcdan yapnz. 11-) Sistemin retmeniniz tarafndan doru alp almadn kontrol ettiriniz.

neriler
G kayna sistemin ihtiyacn karlayacak kapasitede olmaldr. Tasarm ve bakm almalarnn kolaylamas bakmndan renkli kablolar kullannz. Makine ve sistem durumu iin gsterge tablolar hazrlaynz Mmkn olduunca hortumlar ksa tutunuz. Kk boyutlandrlan valfler ve balant elemanlar ile gereksiz ksma noktalarndan kannz. Tamir ve bakm ileri iin tm yap elemanlarna kolay ulama imkn salaynz. Sisteme enerji verirken basnl havann beslemesinin kapal olmasna dikkat ediniz. Tm kumanda elemanlarnn balang konumunda olmasna dikkat ediniz. ki konumlu valfler istenilen balang konumunda olmaldrlar; yoksa elle balang konumlarna getirin. Silindir ve valflerin basnl hava beslemesini yava yava ykseltiniz.

LM E VE DEERLENDRME

82

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki cmleleri doru veya yanl (D/Y) olarak deerlendiriniz. (....)1. (....)2. (....)3. (....)4. (....)5. (....)6. (....)7. (....)8. (....)9. (....)10. Tek etkili silindirler, sadece bir ynde i yapabilirler. Silindirlerin dolayl kumandas sistemin uzaktan kumanda edilmesi gerekmedii zamanlarda kullanlr. Veya valfi, iinin iki elinin korunmas gereken yerlerde kullanlr. Ve valfi, iki ayr giriinden hava gelmesiyle alan valftir. Elektropnomatikte normalde kapal buton ile deil ilemi gerekletirilemez. Snr anahtarlar, belirli bir silindir strokundan sonra sinyal vermeye balayan elemanlardr. Temassz snr anahtarlarnda tetikleme kuvvetine ihtiya vardr. Ayarlanan sre sonunda normalde ak olan kontan kapatan elemanlara amada gecikmeli zamanlayc denir. Endktif alglayc her eyden etkilenebilen alglaycdr. Sral kontrolde kural, silindirlerin ktlar sra ile girmeleridir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular, faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

83

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

A+,B+,B-,A- silindir ilemini sral kontrol yntemi ile aadaki sra ile gerekletiriniz.

lem Basamaklar
Devrenin malzeme listesini oluturunuz. Devrenin yol adm diyagramn karnz. Devrenin pnomatik balant eklini iziniz. Devrenin pnomatik emasndan elektriksel balant eklini oluturunuz Devrenin malzemelerini plaka zerine yerletiriniz. Devrenin malzemelerinin elektriksel ve pnomatik balantlarn izdiiniz pnomatik ve elektriksel ekle gre yaplandrnz. Sisteme enerji vermeden nce balantlar kontrol ediniz. Sistemin hava balantlarn kontrol ediniz. Sisteme retmen gzetiminde enerji veriniz. Sistemin hava hattnn aln artlandrcdan yapnz. Sistemin retmeniniz tarafndan doru alp almadn kontrol ettiriniz.

neriler
G kayna, sistemin ihtiyacn karlayacak kapasitede olmaldr. Tasarm ve bakm almalarnn kolaylamas bakmndan renkli kablolar kullannz. Makine ve sistem durumu iin gsterge tablolar hazrlaynz. Mmkn olduunca hortumlar ksa tutunuz. Kk boyutlandrlan valfler ve balant elemanlar ile gereksiz ksma noktalarndan kannz. Tamir ve bakm ileri iin tm yap elemanlarna kolay ulama imkan salaynz. Sisteme enerji verirken basnl havann beslemesinin kapal olmasna dikkat ediniz. Tm kumanda elemanlarnn balang konumunda olmasna dikkat ediniz. ki konumlu valfler, istenilen balang konumunda olmaldrlar; yoksa elle balang konumlarna getiriniz. Silindir ve valflerin basnl hava beslemesini yava yava ykseltiniz.

84

MODL PERFRMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER 1 Elektropnomatik elemanlar kullanmak Malzemeleri verilen rnee gre doru seim yaptnz m? Yol adm diagramn izmek Sral ynteme gre yol adm diagramn doru izdiniz mi? Pnomatik balant Pnomatik balant emasn doru izdiniz mi? Elektriksel balant Elektriksel balant eklini doru izdiniz mi? Malzeme yerleimi Malzemelerin yerletirilmesini doru yaptnz m? Elektriksel balant Elektriksel balantlar, i gvenlii kurallarna gre yaptnz m? Pnomatik balant Pnomatik balantlar doru yaptnz m? gvenlii kurallar gvenlii kurallarna bu ilemleri yaparken uydunuz mu? Sisteme enerji vermek Sisteme retmen nezaretinde enerji veriniz. Sistemin doru alp almadn kontrol ediniz. Sistemi durdurmak Sistemi i gvenlii kurallar altnda durdurdunuz mu? Evet Hayr

2 3 4 5

7 8

9 10

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz. Cevaplarnz cevap anahtarlar ile karlatrarak kendinizi deerlendiriniz. 85

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Y Y D Y D D D Y Y

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 Y Y D Y D Y Y D

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y Y D Y D Y Y Y D

86

UYGULAMA FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI

1-) Malzeme listesi aadaki gibi olmaldr. a-) Bir adet 3/2 normalde kapal valf b-) Bir adet tek etkili silindir c-) Bir adet start butonu 2-) Normalde ak 3/2 valf kullanlmaz. nk ilk anda valf kendiliinden hareket edecektir.

UYGULAMA FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI 1-) Teknolojik ema

87

2-) Yol adm diagram ve elektriksel balant emas

3-) Pnomatik ema

88

UYGULAMA FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1-) Malzeme listesi a- 1 adet ift etkili silindir b- 1 adet 5/2 ift selenoidli valf c- 1 adet start buton d- 1 adet makaral valf veya snr anahtar e- 1 adet ters zaman rlesi 2-) Pnomatik ema

Elektrik balant emas

89

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Elektropnomatik Malzeme Kataloglar. nternette Elektropnomatik Malzeme Sat ve Tantm Yapan Firmalarn Siteleri.

90

KAYNAKA KAYNAKA
STN Behet, leri Kumanda Teknikleri2, BURSA, 2001. STN Behet, Elektropnomatik Sistemler ve PLC Kumandas BURSA, 2001. FESTO Didactic, 201)STANBUL. Temel Seviye retim Kitab Ders Notlar (TP

KARTAL Faruk, Elektropnomatik ve Otomasyon Sistemleri MANSA,1999. MURATHAN Engin, Elektropnomatik Kursu Hizmet i Eitim Seminer Notlar STANBUL,2004. KARACAN smail, Pnomatik Kontrol, ANKARA, 1988. GLER Gkhan, Elektropnomatik Dersi Eitim Notlar, BURSA,2003. FESTO Didactic, FluidSim Demo Versiyonu

91