You are on page 1of 200

Bedizzaman Said Nurs

Cmle tahiyyat, ol Hkim-i Ezel ve Hakm-i Ezel ve


Rahmn- Lemyezelye elyaktr ki, bizi slmiyetle serraz
ve eriat- garr ile srat- mstakme hidayet etmitir.
yle bir eriat ki, akl ve nakil, dest-be-dest ittifak
vererek ol eriatn hakaikinin hakkaniyetini tasdik
etmilerdir.
yle hakaik ki, kkleri hakikat zemininde rsuh ile
beraber dal ve budaklar kemltn gklerine ykselip,
intiar edip, yle fruat ki, meyveleri sadet-i dreyndir; ve
bizi Kurn- Muciz ile irad eylemi...
yle kitap ki, kaideleriyle hilkat-i lemin kitabndan
dest-i kader ve kalem-i hikmetle mektb ve cr olan
kavann-i amka-i dakika-i lhiyeyi izhar ettiinden,
ahkm- dilnesiyle nev-i beerin nizam ve muvazenet ve
terakkisine kel-i mutlak ve stad- kll olmutur.
Salavat- bnihaye, ol Server-i Kinat ve Fahr-i leme
hediye olsun ki, lem, env ve ecnsyla onun risaletine
ehadet ve mucizelerine dellet ve hazine-i gaybdan
getirdii met- lye dellllk ediyor. Gya leme terif
ettiinden, herbir nevi, kendi lisan- mahsusuyla alklad
gibi, Sultan- Ezel, zemin ve sumann evtrn intak edip
herbir tel baka lisanla mucizatnn naamatn inad
etmekle, o sad-y irin bu kubbe-i minda ilelebed
tann-endaz etmitir. Gya suman, kendi mirac ve melek
ve kamerin elsine-i semaviyesiyle risaletini tebrik; ve
zemin, kendi hacer ve ecer ve hayvann dilleriyle
mucizelerine senhn; ve cevv-i feza, kendi cin ve
bulutlarn irtyla nbvvetine bearet ve syebn; ve
zaman- mazi, enbiya ve ktp ve khinlerin rumuz ve
telvihatyla o ems-i hakikatin fecr-i sadkn gstererek
mjdeci; ve zaman- hal, yani asr- sadet, lisan- haliyle
tabiat- Araptaki inklb- azmin ve bedeviyet-i srftan
medeniyet-i mahznn def aten tevelldn ahit
gstererek nbvvetini ispat; ve zaman- mstakbel, kendi
vukuat ve fnununun etvar- mdakkikanesiyle onun
mevkib-i ikbalini istikbal ve lisan- hakmne ile iradatna
teekkr; nev-i beer kendi muhakkikleri ile, bahusus
hatb-i belii ki, ems gibi kendi kendine burhan olan
Muhammedin (a.s.m.) lisan- fasihnesiyle haktan
geldiini iln; ve Zt- Zlcell kendi Kurnnn lisan-
belianesiyle ol Nebiyy-i mmnin ferman- risaletini
kraat ediyorlar ve okuyorlar.
Beyit:


1
1. Cihann btn arslanlarnn balandklar bir zinciri hileci bir tilkinin
koparmasna imkn var mdr?
Emm bad: u fakir, garb Nurs ki, Bidatz-zaman
lkabyla msemm olmaya layk iken, haberi olmadan
Bedizzaman ile mehur olan biare, tedenn-i milletten
cieri yanm gibi feryad gan ederek, Ah, ah, ah! V
esef! der ki:
slmiyetin maz ve lbbn terk ederek krna ve
zahirine vakf- nazar ettik ve aldandk. Ve su-i fehim ve su-i
edeple slmiyetin hakkn ve mstehak olduu hrmeti ifa
edemedik. T, o da bizden nefret ederek evham ve
hayaltn bulutlaryla sarlp tesettr eyledi.
Hem de hakk var. Zira biz srailiyt uslne ve
hikyt akaidine ve mecazat hakaikine kartrarak
kymetini takdir edemedik. O da ceza olarak bizi dnyada
tedip iin zillet ve sefalet iinde brakt. Bizi kurtaracak,
yine onun merhametidir.
yle ise, ey ihvan- mslimn! Geliniz, ona tarziye
vereceiz. Elbirliiyle dest-i sadakati uzatacaz, biat
edeceiz. Onun habll-metinine sarlacaz.
Hem de bil-perva olarak iln ederim: Beni gemi
asrlarn efkrna kar mbarezeye heyecan ve ecaate
getiren ve yzer senelerden beri sevkl-cey ile kuvvet
bulan haylt ve evhmn mdafaasna beni gayrete
getiren itikadm ve yaknimdir ki: Hak nevnema
bulacaktreer endan toprakta gizlense...
Ve taraftar ve mltezimleri muzaffer olacaklardreer
endan zaman ve zeminin merhametsizliinden az ve zayf
olsalar...
Hem de itikadmdr ki: stikbale hkm srecek ve her
ktasnda hkim-i mutlak olacak, yalnz hakikat-i
slmiyettir. Evet, saadet-saray- istikblde taht-niin
hakaik ve maarif yalnz slmiyet olacaktr. Onu
fethedecek yalnz odur; emareler grnyorlar. Zira mazi
ktasnda, vahetbd sahralarnda hayme-niin taassup
ve taklid; veyahut cehlistan lkesinde menzil-niin
mzahrefat ve istibdad olanlara, eriat- garrnn galebe-i
mutlak ve istil-i tmmna sed ve mni olan sekiz emir,
hakikatle zr zeber olmulardr ve oluyorlar. O mniler
ise, ecnebilerde taklit ve cehalet ve taassup ve kssslerin
riyaseti; ve bizdeki mni ise, istibdad- mtenevvi ve
ahlkszlk ve mevveiyet-i ahval ve atleti inta eden
yeistir ki, ems-i slmiyetin ksufa yz tutmasna sebep
olmulardr.
Sekizinci ve en birinci mni ve bel budur: Bizle
ecnebiler, baz zevahir-i slmiyet ve baz mesail-i fnun
ortasnda hayal-i btl ile tevehhm eylediimiz
msademet ve mnakazattr. ferin maarin himmet-i
feyyznesine ve fnunun himmet-i merdnesine ki, meyl-i
taharr-i hakikat ve muhabbet-i insaniyet ve meyl-i insaf
olan hakaiki tehiz ederek o mnilere gnderip zr zeber
etmi ve ediyor.
Evet, en byk sebep ki, bizi dnya rahatndan ve
ecnebileri hiret sadetinden mahrum eden, ems-i
slmiyeti mnkesif ettiren, su-i tefehhm ile tevehhm-
msademet ve muhalefettir. Fey lilacep! Kle efendisine,
hizmetkr reisine ve veled pederine nasl dman ve
muarz olabilir? Halbuki slmiyet fnunun seyyidi ve
mridi ve ulm-u hakikiyenin reis ve pederidir. Fakat, v
esef, bu su-i tefehhm ve u tevehhm- btl, imdiye
kadar hkmn icra ederek vesvesesiyle yesi ilka edip
bab- medeniyet ve maari, Ekrd ve emsallerine
kapattrd. Zira baz zevahir-i diniyeyi fnunun baz
mesailine muarz tahayyl ederek rktler. Ezcmle:
Kreviyyet-i arz ki, fnunun en birinci derecesi olan
corafyann en birinci basamadr. leride gelecek alt
meseleye mna zannettiklerinden, bu bedih meselede
mkbere etmekten ekinmediler.
Ey benim u kitabma imn- nazar ile nazar eden zt!
Malmun olsun, bu kitapla istediim hizmet budur:
slmiyette olan tarik-i mstakmi gstermekle ehl-i tefrit
olan ad-y dinin tekktn red ve yzlerine vurmakla
beraber; tarik-i mstakmin teki cnibini ve sadk- ahmak
nvanna lyk olan ehl-i ifrat ve zahirperestlerin
tevehhmlerini tard ve aslszln gstermek ve asl
rehber-i hakikat ve lem-i slmiyetin ikbal ve istikbaline
yol aan ve srat- mstakmde keml-i mid-i zaferle
alan muhakkikn-i slm ve kl sddklara yardm etmek
ve kuvvet vermektir.
Elhasl, maksadm, ol elmas klnca saykal vurmaktr.
Eer sual edersen: Senin bu teln ve ulm-u mtearife
hkmne geen eylere burhan getirmeye ne lzum
vardr? Zira telhuk-u efkr ve tecrbn keyatyla
meydan- bedahete gelen mesaile burhan getirmek,
malmu ilm demektir.
Cevaben derim: Maatteessf, benimle u zamann
ktasnda itirak eden cmlesi, eer endan sureten on
nc asrn evlddrlar, fakat kir ve terakki cihetiyle
kurun-u vustnn yadigrlardrlar. Gya muasrlarmz
nc asrn nihayetinden on nc asra kadar gemi
olan asrlarn hristesi veyahut enmzeci veyahut melez
bir kavimdirler. Hatt bu zamann ok bedihiyat, onlarca
mevhumat saylr.
Mukaddeme
Bu kitap makale ile kitap zerine mretteptir.
Birinci Makale, unsur-u hakikatin veyahut baz
mukaddemat ve mesail ile slmiyete saykal vurmann
beyanndadr. kinci Makale, unsur-u belgat kefeder.
ncs, unsur-u akide ile ecvibe-i Japoniye
beyanndadr. Kitaplar ise, Kurnda iaret olunan
ilms-sema ve ilml-arz ve ilml-beeri tahkik ile bir nevi
tefsirdir.
Birinci Makale
Maksada uruc etmek iin mukaddemelerden istimdad
etmek, ehl-i tahkikin dsturlarndandr. yleyse, biz de on iki
basamakl bir merdiven yapacaz.
Birinci Mukaddeme
Takarrur etmi usuldendir: Akl ve nakil teruz ettikleri
vakitte, akl asl itibar ve nakil tevil olunur. Fakat o akl,
akl olsa gerektir.
Hem de tahakkuk etmi: Kurnn herbir tarafnda
intiar eden makasd- esasiye ve anasr- asliye drttr.
Onlar da, ispat- Sni-i Vhid ve nbvvet ve har-i
cisman ve adalettir. Yani, hikmet tarafndan kinata irad
olunan suallere yle: Ey kinat, nereden ve kimin
emriylegeliyorsunuz? Sultannz kimdir? Delil ve hatibiniz
kimdir? Needeceksiniz? Ve nereye gideceksiniz? kat
cevap verecek, yalnzKurndr. yleyse, Kurnda
makasddan baka olan kinat bahsi istitraddir. T
sanatn intizamyla Sni-i Zlcelle istidll yolu
gsterilsin.
Evet, intizam grnr. Ve keml-i vuzuh ile kendini
gsterir. Sniin vcud ve kast ve iradesine katiyen
ehadet eden intizam- sanat, kinatn her cihetinde
boynunu kaldrarak her canibinden lemean eden hsn-
hilkati nazar- hikmete gsteriyor. Gya herbir masnu birer
lisan olup Sniin hikmetini tesbih ediyor. Ve herbir nev
parman kaldrarak ehadet ve iaret ediyor.
Madem maksat budur ve madem kinatn kitabndan
intizama olan rumuz ve iaratn taallm ediyoruz. Ve
madem netice bir kar. Teekklt- kinat, nefslemirde
nasl olursa olsun, bize bizzat taallk etmez. Fakat o
meclis-i l-i Kurnye girmi olan kinatn her ferdi, drt
vazife ile muvazzaftr.
Birincisi: ntizam ve ittifakla Sultan- Ezelin saltanatn
iln...
kincisi: Herbiri birer fenn-i hakiknin mevzu ve
mntehab olduklarndan, slmiyet fnun-u hakikiyenin
zbdesi olduunu izhar...
ncs: Herbiri birer nevin nmunesi olduklarndan,
hilkatte cr olan kavann ve nevmis-i lhiyeye slmiyeti
tatbik ve mutabk olduunu ispatt o nevmis-i ftriyenin
imdadyla slmiyet nevnema bulsun. Evet, bu hsiyetle,
din-i mbin-i slm, sair hev ve heves iinde muallk ve
medetsiz, bazan k ve bazan zulmet veren ve abuk
tagayyre yz tutan dinlerden mmtaz ve serrazdr.
Drdncs: Herbiri birer hakikatn nmunesi
olduklarndan, efkr hakaik cihetine tevcih ve tevik ve
tenbih etmektir. Ezcmle: Kurnda kasemle temeyyz
etmi olan ecram- ulviye ve siyeyi tefekkrden gaet
edenleri daima ikaz ederler. Evet, kasemat- Kurniye,
nevm-i gaette dalanlara karul-asdr.
imdi tahakkuk etmi, u yledir. yleyse, ek ve
phe etmemek lzmdr ki, muciz ve en yksek derece-i
belgatte olan Kurn- mrid, eslib-i Araba en muvafk
ve tarik-i istidllin en mstakm ve en vzh ve en ksasn
ihtiyar edecektir. Demek, hissiyat- mmeyi tefhim ve irad
iin bir derece ihtiram edecektir. Demek, delil olan
intizam- kinat yle bir vech ile zikredecek ki, onlarca
mruf ve akllarna mens ola. Yoksa delil, mddedan
daha haf olmu olur.
Bu ise, tarik-i irada ve meslek-i belgata ve mezheb-i
icza muhaliftir. Mesel, eer Kurn deseydi, Y
eyyhennas! Fezada uan meczup ve misar ve mteharrik
olan kre-i zemine ve cereyanyla beraber mstakarrnda
istikrar eden emse ve ecram- ulviyeyi birbiriyle balayan
cazibe-i umumiyeye ve feza-y gayr- mtenahde dal ve
budaklar mnteir olan ecere-i hilkatten, anasr-
kesireden olan mnasebat- kimyeviyeye nazar ve
tedebbr ediniz-t Sni-i lemin azametini tasavvur
edesiniz. Veyahut, O kadar kklyle beraber bir
lem-i hayvanat- hurdebiniyeyi istiab eden bir katre suya,
akln hurdebiniyle temaa ediniz-t Sni-i Kinatn hereye
kdir olduunu tasdik edesiniz. Acaba, o halde delil
mddedan daha haf ve daha muhtac- izah olmaz myd?
Hem de onlarca muzlim bir eyle, hakikat tenvir etmek
veyahut onlarn bedahet-i hislerine kar mugalta-i nes
gibi bir emr-i gayr- mkule teklif olmaz myd? Halbuki
icz- Kurn pek yksek ve pek mnezzehtir ki, onun saf
ve parlak dmenine ihll-i ifham olan gubar konabilsin.
Bununla beraber Kurn- Mucizl-Beyan, yt-
beyyinatn telnde maksad- hakikye telvih ve iaret
ettii gibi, baz zevahir-i ytkinayede olduu
gibimaksada menr etmitir.
Hem de usul- mukarreredendir: Sdk ve kizb, yahut
tasdik ve tekzip, kinayt ve emsallerinde, fenn-i beyanda
man-i l tbir olunan suret-i mnya raci deildirler.
Ancak man-i snev ile tabir olunan maksat ve garaza
tevecch ederler. Mesela: Filnn klncnn bendi
uzundur denilse, klnc olmazsa da, fakat kameti uzun
olursa, yine hkm dorudur, yalan deildir. Hem de, nasl
kelmda bir kelime, istireye karine-i mecazdr. yle de,
kelime-i vahid hkmnde olan kelmullahn bir ksm
yt, sair ihvannn hakikat ve cevherlerine karine ve
rehnm ve komularnn kalblerindeki srlara delil ve
tercman oluyorlar.
Elhasl: Bu hakikati p-i nazara getiremeyen ve yetleri
muvazene ve doru muhakeme edemeyen, mehur Bekta
gibiki, namazn terkinde taalll yolunda demi: Kurn
diyor
1
ilerisine de hafz deilimnazar-
hakikate kar maskara olacaktr.
1. ... namaza yaklamayn. Nis Sresi, 4:43.
kinci Mukaddeme
Mazide nazar olan bir ey, mstakbelde bedih olabilir.
yle tahakkuk etmitir: lemde meyll-istikmal
vardr.
HAYE-1*
Onunla hilkat-i lem, kanun-u tekmle
tbidir. nsan ise, lemin semerat ve eczasndan
olduundan, onda dahi meyll-istikmalden bir meylt-
terakki mevcuttur. Bu meyil ise telhuk-u efkrdan
istimdat ile nevnema bulur. Telhuk-u efkr ise,
tekemml- mebdiyle inbisat eder. Tekemml- mebdi
ise, fnun-u ekvnn tohumlarn sulb- hilkatten zamann
terbiyegerdesi bir zemine ilka ile telkih eder. O tohumlar
ise tedric tecrbelerle byr ve nevnema bulur.
Buna binaendir: Bu zamanda bedihiye ve ulm-u diye
srasna girmi pek ok mesail var; zaman- mazide gayet
nazar ve haf ve burhana muhta idiler. Zira gryoruz:
imdilik corafya ve kozmorafya ve kimya ve tatbikat-
hendesiyyeden ok mesail var ki, mebd ve vesaitin
tekemmlyle ve telhuk-u efkrn keyatyla bu zamann
ocuklarna dahi mehul kalmamlardr. Belki oyuncak
gibi onlarla oynuyorlar. Halbuki bn-i Sinave emsaline
nazar ve haf kalmlardr. Halbuki hikmetin bir pederi
hkmnde olan bn-i Sina, iddet-i zek ve kuvvet-i kir ve
keml-i hikemiye ve vs'at-i karha noktasnda bu zamann
yzlerce hkemasyla muvazene olunsa, terecch edip ve
ar gelecektir. Noksaniyet bni Sina'da deil; nk ibn-i
zamandr. Onu naks brakan zamann noksaniyeti idi.
Acaba bedih deil midir ki, Kolomb-u Zfnnun sebeb-i
itihar olan Yeni Dnya'nn ke, faraza bu zamana kadar
kalm olsayd, hi kaptan arasnda kymeti olmayan bir
kayk sahibi de Yeni Dnya'y eski dnyaya komu etmeye
muktedir olacakt. Evvelki keafn tebahhur-u krine ve
mehaliki iktihamna bedel, bir kk sene ile bir pusula
kifayet edecekti. Fakat, bununla beraber, imdi gelecek bir
hakikati nazar- dikkate almak lzmdr. yle ki: Mesail iki
ksmdr.
Haiye-1
*
Bizim bir Krd demitir:
Her zerrede temyl ayandr tekmle
Her soyda fyz, hveyda-nem ile
Bir nokta-i kemle itab zre kinat,
Ol noktaya tevecch ile ykselir hayat.
Kahriyt
Birisinde telhuk-u efkr tesir eder. Belki ona
mtevakkftr. Nasl ki, maddiyatta byk bir ta
kaldrmak iin teavn lzmdr.
Ksm- dierde, esas itibaryla telhuk ve teavn
tesirsizdir. Bin de, bir de birdir. Nasl ki, harite bir uurum
zerinde atlamak veyahut bir dar yerde gemekte kll ve
kll- vahid birdir. Teavn fayda vermez.
Bu kyasa binaen fnunun bir ksm, byk tan
kaldrlmas gibi teavne muhtatr. Bunlarn ekser,
ulm-u maddiyedendir. Dier bir ksm ikinci misale
benzer. Tekemml def , yahut def gibi olur. Bu ise,
alebi mneviyat veya ulm-u lhiyedendir. Lkin, eer
endan telhuk-u efkr bu ksm- sninin mahiyetini tayir
ve tekmil ve tezyid edemezse de, burhanlarn mesleklerine
vuzuh ve zuhur ve kuvvet verir.
Hem de nazar- dikkate almak lzmdr ki: Kim bir
eyde ok tevaggul etse, galiben bakasnda gablemesine
sebebiyet verir. Bu srra binaendir ki, maddiyatta tevaggul
eden, mneviyatta gabileir ve sath olur. Bu noktaya
nazaran, maddiyatta mahareti olann mneviyatta hkm
hccet olmasna sebep olmad gibi, ok defa sz dahi
yn- istim deildir. Evet, bir hasta, tbb hendeseye
kyas ederek, tabibe bedelen mhendise mracaat edip
gsterdii ilc istimal ederse, akrabasna tziye vermeye
dvet ve kendisi iin kabristan- fenann hastahanesine
nakl-i mekn etmek iin bir raporu istemek demektir.
Kezalik, hakaik-i mahz ve mcerredt- srfeden olan
mneviyatta, maddiynun hkmlerine mracaat ve
kirleriyle istiare etmek, det ltife-i Rabbaniye denilen
kalbin sektesini ve cevher-i nurn olan akln sekeratn
iln etmek demektir. Evet, hereyi maddiyatta arayanlarn
akllar gzlerindedir. Gz ise mneviyat gremez.
nc Mukaddeme
sriliyatn bir taifesi ve hikmet-i Yunaniyenin bir ksm,
daire-i slmiyete duhul etmeleriyle, din ssyle
grnerek, efkr ihtille verdiler. yle ki:
O necip kavm-i Arap, zaman- cahiliyette bir mmet-i
mmiye idi. Vakta ki ilerinden hak tecell edip istidad-
hissiyatlar uyand da, meydanda yol aan din-i mbni
grdklerinden, umum raabat ve meyilleri, yalnz dinin
mrifetine inhisar eylediler. Fakat kinata olan nazarlar
terihat- hikemiye nazaryla deil, belki istitraden, yalnz
istidll iin idi. Onlarn o hassas zevk-i tabilerine ilham
eden, yalnz onlarn ftratlarna mnasip olan geni ve ulv
muhitleri ve saf ve mstaid olan ftrat- asliyeleri tlim ve
terbiye eden yalnz Kurn idi. Bundan sonra kavm-i Arap,
sair akvam bel ettii gibi, milel-i sairenin malmatlar
dahi Mslman olmaya baladndan, muharrefe olan
srailiyat ise, Vehb, Kb gibi ulema-i ehl-i kitabn
slmiyetlerinin cihetiyle Araplarn hazain-i hayaltna bir
mecr ve menfez bularak o efkr- sayeye kartlar. Hem
sonra da ihtiram dahi grdler. Zira ulema-i ehl-i kitaptan
slmiyete gelenler, slmiyet ereyle gayet cellet ve
tekemml ettiklerinden, malmat- mzahrefe-i sabkalar
makbule ve mselleme gibi oldular, reddedilmedi. nk
slmiyetin usulne musadim olmadndan, hikyat gibi
rivayet olunurken, ehemmiyetsizlii iin tenkitsiz
dinlenirlerdi. Fakathayf!sonra hak olarak kabul
edildiler, ok beh ve kkta sebebiyet verdiler.
Hem de, vakta ki u srailiyat, kitap ve snnetin baz
mtlarna merci ve baz mefahimlerine bir mnasebetle
mehaz olabilirlerdifakat yt ve hadisin mnlar deil.
Belki, faraza doru olsalard, msadak ve efradndan
olmalar mmkn olduundan, su-i ihtiyarlaryla baka bir
mehaz bulmayan veya atf- nazar etmeyen zahirperestler,
baz yt ve ehdsi o hikyat- srailiyeye tatbik ederek
tefsir eylediler. Halbuki, Kurn tefsir edecek, yine Kurn
ve hadis-i sahihtir. Yoksa, ahkm mensuh olduu gibi,
kasas dahi muharrefe olan ncil ve Tevrat deildir.
Evet, msadak ile mn ayrdrlar. Halbuki, msadak
olmaya mmkn olan ey, mn yerine ikame olundu. ok
da imknt vukuata kartrld.
Hem de, vakt hikmet-i Yunaniyeyi Mslman etmek
iin Memunun asrnda tercme olundu.
Fakat pek ok estr ve hurftn menbandan kan o
hikmet, bir derece mteafne olduundan, saye olan
efkr- Arabn ilerine tedahl ettiinden, bir derece
efkrlar kartrd gibi, tahkikten taklide bir yol at.
Hem de b- hayat olan slmiyetten kariha-i
ftriyeleriyle istinbat etmeye kbil iken, o hikmetin
telemmzne tenezzl ettiler. Evet, nasl ki ihtilt- Acm
ile kelm- Mudarnin melekesi fesada yz tutmakla
muhakkikn-i ulema o melekeyi muhafaza etmek iin
ulm-u Arabiyenin kavaidini tedvin ettiler. yle de, u
hikmet ve srailiyat dahi, daire-i slmiyete duhulleriyle
beraber, baz nakkad- muhakkikn-i slm temyiz ve
tasyelerine teebbs ettiler. Fakat-hayf!-tamamyla
muvaffak olamadlar.
bu kadar da kalmad. nk tefsir-i Kurna sarf-
himmet edildii vakit, baz ehl-i zahir, Kurnn nakliyatn
baz srailiyata tatbik ve bir ksm akliyatn dahi hikmet-i
mezbureye tevk ettiler. nk grdler ki, Kurn mkul
ve menkule mtemildir. Hadis de yle... Sonra kitap ve
snnetin baz nakliyat- sdkalaryla ve baz muharref
srailiyatn ortasnda bir mutabakat ve mnasebet istinbat
ettiler. Hem de hakik olan akliyatlar ile mevhum ve
mmevveh olan u hikmet arasnda bir mabehet ve
muvafakat tevehhm eylediklerinden, u mutabakat ve
mabeheti kitap ve snnetin mnlarna tefsir ve
maksatlarna beyan zannedip hkmeylediler.
Kell, smme kell! Zira Kitab- Mucizl-Beynn
misdak, iczdr. Mfessiri eczasdr. Mns iindedir.
Sade de drrdr, meder deildir. Faraza, bu mutabakat
izhar etmekten maksat, o ahid-i sadkn tezkiyesi iin olsa
da, yine abestir. Zira Kurn- Mbn, ona mekalid-i
inkyad teslim eden yle akl ve naklin tezkiyelerinden pek
yksek ve gandir. nk o, onlar tezkiye etmezse,
ehadetleri mesm olamaz. Evet, Sreyyay serda deil,
semada aramak gerektir. Kurnn mansini de esdafnda
ara. Yoksa, karma kark olan senin cebinden arama; zira
bulamyorsun. Bulsan da, sikke-i belgat olmadndan,
Kurn kabul etmez.
Zira mukarrerdir: Asl mn odur ki, elfaz onu smahta
boaltt gibi, zihne nfuz ederek vicdan dahi teerrb
etmekle, ezhr-i efkr feyizyb eden eydir.
Yoksa, baka eyin kesret-i tevaggulnden senin
hayaline tedahl eden baz ihtimalt, veyahut hikmetin
ebtlinden ve hikytn estrinden sirkat edip cepte
doldurarak sonra yt ve ehdisin telnde gizletmek,
kartmak, elde tutmak, armak ki, Budur mn,
geliniz,alnz dediin vakit alacan cevap udur: Yahu!
te senin mnnsiliktir. Sikkesi taklittir; nakkad- hakikat
reddeder. Sultan- icz dahi onu darb edeni tard eder. Sen
yet ve hadisin nizamlarna taarruz ettiinden, yet ikyet
edip hkim-i belgat senin hlyan senin hayalinde
hapsedecektir. Ve mteri-i hakikat dahi senin bu metn
almayacaktr. Zira diyecek: yetin mns drrdr. Bu ise
mederdir. Hadisin mefhumu mhec, bu hemecdir.
Tenvir iin bir darbmesel
Krtlerin emsal-i edebiyesindendir: Bir adamn ismi Alo
imi. Bal hrszlyordu. Ona denildi: Hrszlntebeyyn
edecektir. O da aldatmak iin bir bo petekte yabanc
arlardoldurup bal baka yerden hrszlar, kvarda
saklyordu. Biri sual etseydi, derdi: Bu, bal mhendisi olan
arlarmn sanatdr. Sonra da arlaryla konutuu vakit,
mterek bir lisanla Vz vz jive hingivn jimin derdi.
Yani, Tann sizden, bal benden...
Ey teehh ve hevesle tevil edici efendi! Bu tebihle
tesell etme. Zira bu tebih, temsildir. Senin mnn bal
deil, zehirdir. O elfaz arlar deil, belki kalb ve vicdana
ervah- hakaiki vahyeden o kitab- kmilin kelimat,
melike gibidirler.
Hadis, maden-i hayat ve mlhim-i hakikattir. Elhasl,
ifrat gibi tefrit de muzrdr, belki daha ziyade. Fakat ifrat,
tefrite sebep olduundan, daha kabahatlidir.
Evet, ifratla msamahann kaps ald. rk eyler o
hakaik-i liyeye kartndan, ehl-i tefritle insafsz olan
ehl-i tenkit, gayet hakszlk olarak, u rk eylerin yzer
misline olan hakaik-i liye iinde grdklerinden rktler,
nefret ettiler. H, lekedar ve kymetsiz zannettiler. Acaba
deneye hariten girmi bir silik para bulunsa veyahut bir
bostanda baka yerden dm olan rk ve ac bir elma
grnse, hak ve insaf mdr ki, umum deneyi kalp ve
umum elmalar ac zannedip vazgemekle lekedar edilsin?
Htime
Bu mukaddemeden maksadm, efkr- umumiye bir
tefsir-i Kurn istiyor. Evet, her zamann bir hkm var.
Zaman dahi bir mfessirdir. Ahval ve vukuat ise, bir
keaftr. Efkr- mmeye hocalk edecek, yine efkr-
mme-i ilmiyedir. Bu srra binaen ve istinaden isterim ki:
Mfessir-i azm olan zamann taht- riyasetinde, herbiri bir
fende mtehasss, muhakkikn-i ulemadan mntehap bir
meclis-i mebusan- ilmiye tekiliyle, meveretle bir tefsiri
telif etmekle sair tefasirdeki mnkasm olan mehasin ve
kemlt mhezzebe ve mzehhebe olarak cem
etmelidirler. Evet, merutiyettir; hereyde meveret
hkmfermdr. Efkr- umumiye dahi ddebandr. cma-
mmetin hcciyeti buna hccettir.
Drdnc Mukaddeme
hret, insann mal olmayan da insana mal eder. yle
ki:
Beerin seciyelerindendir: Garip veya kymettar bir eyi
aslzde gstermek iin, o kymettar eylerin cinsiyle
mtehir olan zta nispet ve isnad etmektir. Yani, szleri
reva bulmak veya tekzip olunmamak veyahut baka araz
iin, zalimne ve istibdadkrne, bir milletin netaic-i
efkrn veya mehasin-i etvarn bir ahsta grp ondan
bilirler. Halbuki, o adamn anndandr, o hediye-i
mstebidaneyi reddede... Zira gzel bir sfat veya ulv bir
sanatla mehur olan bir adam, hsn- srnin mversn
grmek anndan olan nazar- sanatpervernesine haksz
olarak ona isnad olunan emir arz edilip gsterilirse, Senin
dest-i hattndr denilirse, o emir sanatn tenasp ve
muvazenesinden ni olan gzelliini ihll ettii iin,
reddedip iraz ve teberri edecektir. H ve kell
diyecektir. Bu seciyeye bina ile mehur kaideye Bir ey
sbit olsa, levazmyla sbit olur istinaden insanlar o
ahs- mehurda tahayyltlarna bir nizam verdirmek iin
muztardrlar ki: ok kuvvet ve azamet ve zek gibi
levazm- hrikuldeyi isnad etsinler, t o ahsn cmle
mensubatna merciiyeti mmkn olabilsin. O halde, o
adam bir ucbe olarak zihinlerinde tecessm eder. Eer
istersen haylt- acemne iinde perverde olan Rstem-i
Zlin timsal-i mnevsine bak, gr, ne ucubedir! Zira,
ecaatle mtehir olduundan ve hi ranler tazyikatndan
kurtulamayan istibdad srryla ve hret kuvvetiyle
ranlerin mefahirini gasp ve grt ederek byltt.
Hayallerde byyp iti. Yalan, yalana mukaddeme
olduu iin, u harikulde ecaat, harikulde bir mr ve
dehetli bir kamet ve onlarn levazm ve tevbileri olan
ok emirleri toplayp, iinde o hayal-i hil nara vurarak
Ben nevn mnhasrn -ahsm der. Gulyabn gibi
hurafat arkasna takarak dillerin destanlarnda dnyor.
Emsaline dahi meydan aar.
Ey hakikati plak grmek isteyen zt! Bu
mukaddemeye dikkat et; zira hurfatn kaps bu yerden
alr. Ve bab- tahkik dahi bununla sed olur. Hem de
kssadan hisse ve meylt-terakki ile Mtekaddimnin
esaslar zerine bina ve Seleerin mevrusatnda tasarruf
ve ziyadeye cesaret bu ristanda mahvolur. Eer istersen,
mehur Molla Nasreddin Efendiye de: Bu garip szler
umumen senin midir? Elbette sana diyecektir: u szler
ciltleri dolduruyor. Epeyce mr ister. Zira btn szlerim
nevadirden deildir. Ben hocaym. Onlarn zektn da bana
verseler razym ve kdir. Fazlasn istemem. Zira
zarafetimi tabilikten karp tasannua kalb eder.
Yahu, bu kkten, hurafat ve mevzuat biter ve tenebbt
eder ve doru eyin kuvvetini bitirir.
Htime
hsan- lhden fazla ihsan, ihsan deildir. Bir dane-i
hakikat bir harman hayalta mreccahtr. hsan- lh ile
tavsifte kanaat etmek farzdr. Cemiyete dahil olan,
cemiyetin nizamn ihll etmemek gerektir. Bir eyin ere
neslinde deildir, ztndadr. Bir eyin asln gsteren
semeresidir. Birinin malna baka malvelev kymetli de
olsakarrsa, maln kymetsiz ettii gibi, haczetmesine
dahi sebep olur. imdi bu noktalara istinaden derim ki:
Tergib veya terhib iin avamperestane tervi ve tevikle
baz ehdis-i mevzuay bn-i Abbas gibi ztlara isnad
etmek, byk bir cehalettir. Evet, hak mstandir. Hakikat
ise, zengindir. Tenvir-i kulba ziyalar kdir. Mfessir-i
Kurn olan ehdis-i sahiha bize kifayet eder. Ve mantn
mizanyla tartlm olan tevarih-i sahihaya kanaat ederiz.
Beinci Mukaddeme
Mecaz, ilmin elinden cehlin eline dse, hakikate
inklp eder, hurfata kap aar. yle ki:
Meczat ve tebihat, ne vakit cehlin yesr-
muzlimanesi, ilmin yemin-i nurnsinden karp gasp etse
veyahut mecazla tebih bir uzun mr srseler, hakikate
inklp ederek, taravet ve zllinden bo olup, arap iken
serap; ve nazenn ve hasn iken acuze-i emt ve kocakar
olur.
Evet, mecaz effayetiyle ule-i hakikat ondan telemmu
eder. Fakat hakikate inklbyla kesif olup, hakikat-i
asliyeyi mnkesif eder. Lkin, bu tahavvl bir kanun-u
ftrdir. Buna ahit istersen lgatn teceddd ve
tagayyuratnn ve itirak ve teradfn srlarna mracaat et.
yi kulak versen, iiteceksin ki:
Selen zevklerine giden ok kelimat veya hikyt veya
haylt veya man, ihtiyar ve ziynetsiz olduklarndan
halen heves-i ebabanelerine tevafuk etmediklerinden
meyl-i teceddde ve kr-i icada ve cret-i tayire sebep
olmulardr. Bu kaide, lgatta olduu gibi, hayalt ve
man ve hikyatta dahi cereyan eder. yleyse, hereye
zahire gre hkmetmemek gerektir. Muhakkikin eni,
gavvas olmak, zamann tesiratndan tecerrd etmek,
mazinin amkna girmek, mantn terazisiyle tartmak,
hereyin menban bulmaktr.
Bu hakikate beni muttali eden. Bir vakit sabavetimde ay
tutuldu. Validemden sual ettim. Dedi ki: Ylan Ay
yutmu. Dedim: Neden daha grnyor? dedi ki:
sumann ylan nim-effaftr.
te, bak: Nasl tebih hakikat olup haylletiyle hakikat-i
hali mnhasif etmitir. Zira mil-i kamer, mntkatl-bruc
ile res ve zenebde tekatu ettiklerinden, o iki daire-i
mevhumeden iki kavsi, ylann mradi olan tinnn ile ehl-i
heyet bir tebihe binaen tesmiye eylediler. Zaten ay res
veya zenebe ve gne dahi tekisine gelirse, arzn
haylletiyle inhisaf vuku bulur.
Ey benim u mevve szlerimden usanmayan zt! Bu
mukaddemeye dahi dikkat et. Bir hurdebn ile bak. Zira, bu
asl zerine pek ok hurafat ve hilfat tevelld ederler.
Mant ve belgat rehber etmek gerektir.
Htime
Mn-y hakiknin bir sikkesi olmak gerektir. O sikkeyi
tehis eden, makasd- eriatn muvazenesinden hsl olan
hsn- mcerreddir. Mecazn cevaz ise, belgatn eraiti
tahtnda olmak gerektir. Yoksa, mecaz hakikat ve hakikati
mecaz suretiyle grmek, gstermek, cehlin istibdadna
kuvvet vermektir.
Evet, hereyi zahire hamlettire ettire, nihayet zahiriyun
meslek-i mteassifesini tevlid etmek eninde olan
meylt-tefrit ne derecede muzr ise, yle de, hereye
mecaz nazaryla baktra baktra, nihayette batnyunun
mezheb-i btlasn inta etmek annda olan hubb-u ifrat
dahi ok derece daha muzrdr.
Hadd-i evsat gsterecek, ifrat ve tefriti kracak yalnz
felsefe-i eriatla belgat ve mantkla hikmettir. Evet,
hikmet derim, nk hayr- kesirdir. erri vardr, fakat
czdir. Usul- msellemedendir ki: err-i cz iin hayr-
kesiri tazammun eden emri terk etmek, err-i kesiri
ilemek demektir. Ehvenerri ihtiyar elzemdir.
Evet, eski hikmetin hayr az, hurafat ok, ezhan
istidatsz, efkr taklitle mukayyed, cehil avamda
hkmferm olduklarndan, Selef bir derece hikmetten
nehyettiler. Fakat imdiki hikmet ona nispeten madd
cihetinde hayr ok, yalan az; efkr dahi hr, mrifet
hkmfermadr. Zaten her zamann bir hkm olmak
gerektir.
Altnc Mukaddeme
Mesel, tefsirde mezkr olan herbir emir, tefsirden
olmak lzm gelmez. lim ilme kuvvet verir. Tahakkm
etmemek arttr. yle msellemattandr ki: Hendese gibi
bir sanatta mahir olan zt, tp gibi baka sanatta m ve
tufeyl ve dahl olabilir. Ve kavaid-i usuliyedendir ki: Fakih
olmayan, velev ki usll-fkhta mtehid olsa, icm-
fukahada muteber deildir. Zira o, onlara nisbeten mdir.
Hem de hakaik-i tarihiyedendir ki: Bir ahs ok fenlerde
meleke sahibi ve mtehasss olamaz. Ancak ferid bir
adam, drt veya be fenlerde mtehasss olabilir. Umuma
el atmak, umumu terk etmek demektir. Bir fende meleke, o
fennin suret-i hakikiyesidir. Onunla temessl etmek
gerektir. Zira bir fende mtehasss ve malmat- sairesini
mtemmime ve medet verici etmezse, malmat-
perianndan bir suret-i acbe temessl edecektir.
Tenvir iin bir ltife-i faraziyedir:
Nasl ki, baka lemden bu kreye gelen tasvirci bir
nakka farz olunsa: Halbuki, ne insan ve ne insann
gayrs, tam suretini grmemi; belki her birisinden baz
zasn grmekle insann tasviri veyahut grd eyann
umumundan bir sureti tasvir etmek isterse; mesel,
insandan grd bir el, bir ayak, bir gz, bir kulak, yar
yz ve burun ve amame gibi eylerin terkibiyle bir insann
timsali, yahut nazarna tesadf eden atn kuyruu, devenin
boynunu, insann yzn, arslann ba bir hayvann sureti
yapsa; nasl ki imtizaszlkla kabil-i hayat olmad iin
erit-i hayat byle ucubelere msait deildir diyecekler ve
nakka mttehem edecekler. imdi bu kaide, fenlerde
aynen cereyan eder. aresi odur ki: Bir fenni esas tutup
sair malmatn avzen ve zenav gibi yapmaktr.
Hem de dt- mstemirredendir ki, kitab- vahidde
ulm-u kesire tezahm eder. Zira ulm birbirini inta ve
birbirinin elini tutmakla tenuk ve tecavb ettiklerinden o
derecede itibak hasl olur ki, bir fende telif olunan bir
kitapta, o fennin mesaili, o kitabn muhteviyatna nisbeti,
ancak zekt kabilir. Bu srdan gaet iledir ki, bir eriat
veya bir tefsir kitabnda istitraden derc olunmu bir
meseleyi gren bir zahirperest veya mugaltac bir adam
der ki: eriat ve tefsir byle der. Eer dost olsa diyecek:
Bunu kabul etmeyen Mslman deildir. ayet dman
olsa, o bahaneyle der: eriat veya tefsirhyanl.
Ey ifrat ve tefrit sahipleri! Tefsir ve eriat bakadr; tefsir
ve eriatte telif olunan kitap yine bakadr. Zira kitap daha
genitir. O dkknda cevherden baka kymetsiz eyler
dahi bulunur. Eer bunu fehmedebildin; hayse beyseden
kurtulacaksn.
Dikkat et: Nasl ki bir evin levazm- mtenevvias yalnz
bir sanatkrdan alnmaz. Belki herbir hcette, o sanatta
mtehasss olana mracaat olmak gerektir. yle de,
saadet-saray- kemltta, o kanuna tatbik-i hareket etmek
gerektir. Acaba grlmyor mu ki, birinin saati krlsa,
terziye Saatimi dik dese, yuhadan baka cevap var
mdr?
aret
Bu mukaddemenin ssl-esas budur ki: Sni-i
Zlcellin hilkat-i lemde cr ve taksiml-aml
kaidesinden akan kanun-u tekemml ve terakkde
mndemi olan rza ve iaretinin imtisali farz iken, itaat
tamam edilmemitir. yle:
Kaide-i taksiml-amli muktazi olan hikmet-i
lhiyenin dest-i inayetiyle beerin mahiyetinde ekmi
olduu istidadat ve mylt ile eriat- hilkatin farzl-
kifayesi hkmnde olan fnun ve sanayiin edasna bir
emr-i mnev vermiken, su-i istimalimizle o istidattan
tevelld eden meyle kuvvet ve medet verici olan evki, bu
hrs- kzip ve u res-i riya olan meylt-tefevvuk ile zayi
edip sndrdk. Elbette, isyan eden, Cehenneme
mstehak olur. Biz de, bu hilkat denilen eriat- ftriyenin
evamirine imtisal edemediimizden, cehennem-i cehl ile
muazzeb olduk. Bu azaptan bizi kurtaracak,
taksiml-aml kanunuyla amel etmektir. Zira, seleerimiz
taksiml-amlin ameliyle cinan- ulma dhil olmulardr.
Htime
Bir gayr- mslim, yalnz mescide girmekle Mslman
olmasna k olmad gibi, tefsirin veya eriatn
kitaplarna, hikmet veya corafya veya tarih gibi bir fennin
meselesi girmesiyle, tefsir veya eriat olamaz. Hem de bir
mfessir veya fakih, mtehasss olmak artyla, hkm
yalnz nefs-i eriat ve tefsirde hccettir. Yoksa, tufeyl
olarak izinsiz tefsir, eriat kitaplarna girmi emirlerde
hccet deildir. Zira onlarda tufeyl olabilir. Nkile itab
yoktur. Evet, bir fende sz hccet olann sair fenlerde
nakil veya dv cihetiyle hkmn hccet tutmak,
taksiml-mehasin ve tefrikl-mesai olan kanun-u lhsine
veh-i rza gstermemek demektir.
Hem de mantka msellemdir ki: Hkm, mevz ile
mahmuln yalnz veh-i m ile tasavvurlarn iktiza eder.
Ve onlarn terihat- sairesi ise, o fenden deildir. Baka
fennin mesailinden olmak gerektir.
Hem de mukarrerdir ki: mm, hssa dellt- selsenin
hibirisiyle dellet etmez.
Mesel, Tefsir-i Beyzvde
1
olan yetinde
Ermeniye ve Azerbaycan Dalarnn mabeyninde olan
teviline nazar- kat ile bakmak, en byk mantkszlktr.
Zira esasen nakildir. Hem de, tayini Kurnn medll
deildir; tefsirden saylmaz. Zira o tevil, yetin bir kaydnn
baka fenne istinaden bir terihidir. Binaenaleyh, o
mfessir-i cellin tefsirdeki meleke-i rasihasna byle zayf
noktalar bahane tutmak, pheleri iras etmek,
insafszlktr. te, asl hakaik-i tefsir ve eriat meydandadr;
yldzlar gibi parlyor. O hakaikteki vuzuh ve kuvvettir,
benim gibi bir cize cesaret veriyor. Ben de dv ederim:
Tefsirin ve eriatn ne kadar hakaik-i esasiyesi varsa,
birer birer nazar- tetkike getirilse, grlr ki, hakikatten
kp hikmetle tartlp hak olarak hakka munsariftir. Ne
kadar pheli noktalar varsa, umumen cerbezeli
zihinlerden kp sonra da onlara karm. Kimin asl-
hakikatlerine bir phesi varsa, ite meydan, kendini izhar
etsin!
1. "ki dan aras." Kehf Sresi, 18:96.
Yedinci Mukaddeme
Mbala ihtillcidir. yle ki:
Beerin seciyelerindendir, telezzz ettii eyde meylt-
tezeyyd ve vasfettii eyde meyll-mcazefe ve hikye
ettii eyde meyll-mbala ile, hayali hakikate
kartrmaktr. Bu seciye-i seyyie ile iyilik etmek, fenalk
etmek demektir.
Bilmedii halde, tezyidinden noksan, slahndan fesat,
medhinden zemm, tahsininden kubh tevelld eder. Zira
muvazenet ve tenaspten ni olan hsn, min hays l
yeur ihll eder. Nasl ki, bir ilc istihsan edip izdiyad
etmek, devay de inklp etmektir. yle de, hibir vakit
hak ona muhta olmayan mbalal tergib ve terhib ile,
gybeti katle msavi; veya ayakta bevletmek, zina
derecesinde gstermek; veya bir dirhemi tasadduk etmek,
hacca mukabil tutmak gibi muvazenesiz szler, katl ve
zinay tahf ve haccn kymetini tenzil ediyorlar. Bu srra
binaen, viz hem hakm, hem muhakemeli olmaldr. Evet,
muvazenesiz vizler, ok hakaik-i neyyire-i diniyenin
husufuna sebep olmulardr. Mesel, inikak- kamer olan
mucize-i mtevatire-i bhireyi, meyll-mcazefe ile, arza
nzul ile Peygamberin cebine girip km olan ilve, o
gne-misal mucizeyi Sha yldz gibi, mahf ve
kamer-misl olan burhan- nbvveti mnhasif ettii gibi
mnkirlerinin bahanelerine kaplar at.
Hasl- kelm, her muhibb-i dine ve k- hakikate
lzmdr: Hereyin kymetine kanaat etmek ve mcazefe ve
tecavz etmemektir. Zira, mcazefe, kudrete iftiradr. Ve
Daire-i imknda daha ahsen yoktur olan sz mam-
Gazalye dediren, hilkatteki keml ve hsne adem-i
kanaattir ve istihfaf demektir.
Ey muhatap efendi! Bazan burhann hizmetini temsil de
gryor. yleyse, bak: Nasl elmas, altn, gm, rasas,
hadid, ilh. herbirinin birer kymet ve hsiyet-i mahsusas
vardr ve mtehaliftir. yle de, dinin makasd, kymet ve
edillece mtefavittir. Birinin yeri hayal olsa, tekinin
vicdandr. Beriki, srrn srrndadr. Evet, ticarette bir fels
veya on para yerinde bir elmas veya bir altn verse, nasl
sefahetine hkm ve tasarruftan haczolunur. Aks-i kaziye
ile olsa, pek yerinde yuha iitecek. Ve tccar olmaya
bedel, hayyl bir maskara olduu gibi; kezalik, hakaik-i
diniyyeyi temyiz etmeyen ve herbirisine mstehak olduu
hak ve itibar vermeyen ve her hkmde eriatn sikkesini
tanmayan, hatt o fabrika-i muazzamadaki eczalar, herbiri
mihveri zerinde hareketine sekte veren gayr-
mmeyyizler, herbiri bir acem adama benzer ki, gayet
muntazam ve cesm bir makine iinde kk ve ltif bir
ark gryor ki, hareket ve vaziyette byk arklara
nazar- sathsince mnasip grnmediinden, makine
fenninde behresizliiyle beraber, gurur-u nes, nazar-
sathsini ifal ile aldatarak, slah niyetiyle vaz-
muntazamadan tayire teebbs edip, bilmedii halde
fabrikay hercmerc eder, ban yer.
Elhasl: eriatn herbir hkmnde riin bir sikke-i
itibar vardr. O sikkeyi okumak lzmdr. Sikkenin
kymetinden baka, o hkm hereyden mstandir. Hem
de lfz-perdzne ve mbala-cyne ve ifrat-
pervernelerin tezyin ve tasarruarndan bin derece
mstandir. Dikkat olunsun ki, byle mcazier, nasihat
ettikleri vakitte nazar- hakikatte ne derece irkin oluyorlar!
Ezcmle: Bunlardan birisi bir mecma- azmde mskirattan
tenr yolunda zecr-i er ile kanaat etmeden yle bir ey
demi ki, yazmasndan ben hicap ettim; yazdktan sonra
izdim. Ey herif ! Bu szlerinle eriata adavet ediyorsun.
Faraza sadk olsan, sadk- ahmak olursun. Advvd-
dnden daha muzrsn.
Htime
Ey hariten ve uzaktan slmiyeti tenkit etmeye alan
insafszlar! Aldanmayn. Muhakeme edin. Nazar- sathyle
iktifa etmeyiniz. Zira u sizin bahanelerinize sebep olanlar,
lisan- eriatta ulem-i s ile msemmdrlar. Onlarn
muvazenesizlik, zahirperestliklerinden neet eden hicabn
mversna baknz. Greceksiniz ki, herbir hakikat-i
slmiye, necm-i mnr gibi burhan- neyyirdir. Nak- ezel
ve ebed zerinde grnyor.
Evet, kelm- ezelden gelen, ebede gidecektir. Fakat
esefa! Hubb-u nes ve taraftar- nes ve acz ve enaniyetten
neet eden teberr-i nefs ile kendi kabahatini bakasna
atyor. yle yanla muhtemel olan szn veya hatya
kabil olan ilini, bir byk zta veyahut muteber bir kitaba,
hatt bazan dine, ok defa hadise, en nihayet kadere isnad
etmekle, kendini teberr etmek istiyor. H, smme h!
Nurdan zulmet gelmez. Kendi yinesinde grlen yldzlar
setretse de, semadaki yldzlar setredemez. Fakat kendi
gremez.
Ey muteriz aa! Alamak isteyen ocuk gibi veya
intikam isteyen knedar dman gibi bahane mahane
aramakla hilf- eriatla vcuda gelen ahvli ve su-i
tefehhmden neet eden behat senet tutmak,
slmiyete leke getirmek, pek byk insafszlktr. Zira, bir
Mslimin herbir sfat slmiyetten neet etmek lzm
gelmez.
Sekizinci Mukaddeme
(Temhd)
u gelen uzun mukaddemeden usanma. Zira nihayeti,
nihayet derecede mhimdir. Hem de u gelen mukaddeme
her kemli mahveden yesi ldrr. Ve herbir sadetin
myesi olan midi hayatlandrr. Ve mazi bakalara ve
istikbal bize olacana bearet verir. Taksime razyz. te
mevzuu, ebn-y mzi ile ebn-y mstakbeli muvazene
etmektir. Hem de mektib-i liyede elif ve b okunmuyor.
Mahiyet-i ilim bir dahi olsa, suret-i tedrisi bakadr. Evet,
mazi denilen mekteb-i hissiyatla, istikbal denilen
medrese-i efkr bir tarzda deildir.
Evvel: Ebn-y maziden muradm, slmlarn
gayrsndan onuncu asrdan evvel olan kurn-u vusta ve
ldr. Amma millet-i slm, yz seneye kadar mmtaz
ve serraz ve be yz seneye kadar lcmle mazhar-
kemldir. Beinci asrdan on ikinci asra kadar ben mazi
ile tabir ederim, ondan sonra mstakbel derim.
Bundan sonra, mlumdur ki, insanda mdebbir-i galip,
ya akl veya basardr. Tbir-i dierle, ya efkr veya
hissiyattr. Veyahut ya haktr veya kuvvettir. Veyahut ya
hikmet veya hkmettir. Veyahut ya mylt- kalbiyedir
veya temaylt- akliyedir. Veyahut ya hev veya hddr.
Buna binaen gryoruz ki: Ebn-y mazinin bir derece saf
olan ahlk ve halis olan hissiyatlar galebe alarak gayr-
mnevver olan efkrlarn istihdam ederek ahsiyat ve
ihtilfat meydan ald. Fakat ebn-y mstakbelin bir
derece mnevver olan efkrlar, heves ve ehvetle muzlim
olan hissiyatlarna galebe ederek emrine musahhar
eylediinden, hukuk-u umumiyenin hkmferma olaca
muhakkak oldu. nsaniyet bir derece tecell etti. Bearet
veriyor ki: Asl insaniyet-i kbr olan slmiyet, sema-i
mstakbelde ve Asyann cinan zerinde bulutsuz gne
gibi pertev-efan olacaktr.
Vakta ki mazi derelerinde hkmferma olan garaz ve
husumet ve meylt-tefevvuku tevlid eden hissiyat ve
mylt ve kuvvet idi. O zamann ehlini irad iin
iknaiyat- hitabiye k idi. Zira hissiyat okayan ve
mylta tesir ettiren, mddey mzeyyene ve
aalandrmak veyahut hile veya kuvve-i belgatle
hayale menus klmak, burhann yerini tutar idi. Fakat bizi
onlara kyas etmek, hareket-i riciye ile o zamann
kelerine sokmak demektir. Herbir zamann bir hkm
var. Biz delil isteriz; tasvir-i mdde ile aldanmayz.
Vakta ki, hl sahrasnda istikbal dalarna daima
yamur veren hakaik-i hikmetin maden-i tebahhurat efkr
ve akl ve hak ve hikmet olduklarndan ve yeni tevellde
balayan meyl-i taharr-i hakikat ve ak- hak ve menfaat-i
umumiyeyi menfaat-i ahsiyeye tercih ve meyl-i
insaniyetkrneyi inta eyleyen berahin-i katadan baka
isbat- mddea bir eyle olmaz. Biz ehl-i haliz, namzed-i
istikbaliz. Tasvir ve tezyin-i mdde, zihnimizi ib
etmiyor. Burhan isteriz.
Biraz da iki sultan hkmnde olan mazi ve istikbalin
hasenat ve seyyiatlarn zikredelim. Mazi lkesinde
ekseriyetle hkmferm kuvvet ve hev ve tabiat ve
mylt ve hissiyat olduundan; seyyiatndan biri, herbir
emirdevelev lcmle olsunistibdad ve tahakkm var
idi. Hem de meslek-i gayra husumete kendi mesleine
iltizam ve muhabbetten daha ziyade ihtimam olunur idi.
Hem de bir ahsa husumetin, bakasnn muhabbeti
suretinde tezahr idi. Hem de kef-i hakikate mani olan
iltizam ve taassup ve taraftarln mdahaleleri idi.
Hasl- kelm: Mylt muhtelife olduklarndan,
taraftarlk hissi, hereye parmak vurmakla ihtilfatla ihtill
karldndan, hakikat ise kap gizlenirdi.
Hem de istibdad- hissiyatn seyyielerindendir ki:
Mesalik ve mezahibi ikame edecek, galiben taassup veya
tadlil-i gayr veya safsata idi. Halbuki de nazar- eriatta
mezmum ve uhuvvet-i slmiyeye ve nisbet-i hemcinsiyeye
ve tevn- ftrye mnadir. Hatt o derece oluyor,
bunlardan biri taassup ve safsatasn terk ederek nsn
icm ve tevatrn tasdik ettii gibi, birden mezhep ve
mesleini tebdil etmeye muztar kalyor. Halbuki, taassup
yerinde hak; ve safsata yerinde burhan; ve tadlil-i gayr
yerinde tevk ve tatbik ve istiare ederse, dnya birlese,
hak olan mezhep ve mesleini bir para tebdil edemez.
Nasl ki, zaman- sadette ve Selef-i Salihn zamanlarnda
hkmferm hak ve burhan ve akl ve meveret
olduklarndan, kk ve behatn hkmleri olmazd.
Kezalik gryoruz ki: Fennin himmetiyle, zaman- halde
lcmle, inaallah istikbalde bitamamih hkmferm,
kuvvete bedel hak; ve safsataya bedel burhan; ve taba
bedel akl; ve hevya bedel hd; ve taassuba bedel
metanet; ve garaza bedel hamiyet; ve mylt-
nefsaniyeye bedel temaylt- ukul; ve hissiyata bedel
efkr olacaklardrkarn- evvel ve san ve salisteki gibi ve
beinci karna kadar lcmle olduu gibi. Beinci asrdan
imdiye kadar kuvvet hakk malup eylemiti.
Saltanat- efkrn icr-y hasenesindendir ki: Hakaik-i
slmiyetin gnei, evham ve hayalt bulutlarndan
kurtulmu, her yeri tenvire balamtr. Hatt dinsizlik
bataklnda taaffn eden adamlar dahi o ziya ile istifadeye
balamtrlar.
Hem de meveret-i efkrn mehasinindendir ki:
Makasd ve mesalik, burhan- kt zerine teesss ve her
kemle mmidd olan hakk- sabit ile hakaik
rapteylemesidir. Bunun neticesi: Batl, hak suretini
giymekle efkr aldatmaz.
Ey ihvan- Mslimn!.. Hal, lisan- hal ile bize bearet
veriyor ki: Srr-
1
boynunu
kaldrm, el ile istikbale iaret edip, yksek sesle iln
ediyor ki: Dehre ve tabyi-i beere, dmen-i kyamete
kadar hkim olacak, yalnz lem-i kevnde adalet-i
ezeliyenin tecell ve timsali olan hakikat-i slmiyettir ki,
asl insaniyet-i kbr denilen ey odur. nsaniyet-i sur
denilen mehsin-i medeniyet, onun mukaddemesidir.
Grlmyor mu ki: Telhuktan neet eden tenevvr-
efkrla topraa benzeyen evham ve hayalt, hakaik-i
slmiyenin omuzu zerinden haetirmitir. Bu hal
gsteriyor ki, ncm-u sem-y hidayet olan o hakaik
tamamen inkiaf ve telel ve lema-nisar olacaktr.
2
Eer istersen, istikbal iine
gir, bak: Hakikatlerin meydannda hikmetin taht- nezaret
ve murakabesinde, teslis iinde tevhidi arayanlar, safsata
ederek asl tevhid-i mahz ve itikad- kmil ve akl- selim
kabul ettii akide-i hak ile mcehhez ve seyf-i burhan ile
mtekallid olanlarla mbareze ve muharebe ederse, nasl
birden malp ve mnhezim oluyor!
1. De ki: Hak geldi, btl yok oldu. sr Sresi, 17:81.
2. Dmanlarn engellemelerine ramen.
Kurnn slb-u hakmnesine yemin ederim ki:
Nasry ve emsalini havalandrarak dallet derelerine
atan, yalnz akl azl ve burhan tard ve ruhban taklit
etmektir. Hem de slmiyeti daima tecell ve inbisat- efkr
nisbetinde hakaiki inkiaf ettiren, yalnz slmiyetin
hakikat zerinde olan teesss ve burhanla takalld ve
aklla mevereti ve taht- hakikat stnde bulunmas ve
ezelden ebede mteselsil olan hikmetin destirine
mutabakat ve muhktdr. Acaba grlmyor: ytn
ekser fevath ve havtminde nev-i beeri vicdana havale
ve akln istiaresine hamlettiriyor. Diyor:
1
ve
2
ve
3
ve
4
ve
5
ve
6
ve
7
ve
8
ve
9
ve
10

Ben dahi derim:
11

1. Bakmazlar m? Giye Sresi, 88:17.
2. Baknz! l-i mrn Sresi, 3:137; Nahl Sresi, 16:36; Neml Sresi, 26:69;
Ankebut Sresi; 29:20; Rm Sresi, 30:42.
3. Onlar hi dnmezler mi? Nis Sresi, 4:82; Muhammed Sresi: 47:24.
4. Hl dnmez misiniz? Enm Sresi, 6:80; Secde Sresi, 32:4.
5. Dnn! Sebe Sresi, 34:46.
6. Farknda deiller. Bakara Sresi, 2:9; l-i mrn Sresi, 3:69; Enm Sresi,
6:26, 123; Nahl Sresi, 16:2.
7. Akln kullanyorlar. Bakara Sresi, 2:164; Rad Sresi, 13:4; Nahl
Sresi,16:12, 67; Hac Sresi, 22:46; Furkn Sresi, 25:44; Ankebt Sresi,29:35;
Rum Sresi, 30:24, 28; Csiye Sresi, 45:5.
8. Akln kullanp anlamazlar. Bakara Sresi, 2:170, 171; Mide Sresi,
5:87,103; Enfl Sresi, 8:22; Ynus Sresi, 10:42, 100; Ankebt Sresi,29:63;
Zmer Sresi, 39:43.
9. Biliyorlar. Bakara Sresi, 2:75. (Kurnda 32 yerde gemektedir.)
10. Bundan ibret aln, ey basiret sahipleri! Hair Sresi, 59:2.
1. "Bundan ibret aln, ey akl sahipleri!" bk. Hair Sresi, 59:2.
Htime
Zhirden ubr ediniz. Hakikat
sizi bekliyor. Fakat grdnz vakit incitmeyiniz. Esah ve
lzm
Dokuzuncu Mukaddeme
Ukul- selime yannda muhakkaktr ki: Hilkatte hayr
asl, er ise tebedir. Hayr kll, er czdir. yle
grnyor ki:
lemin herbir nevine dair bir fen teekkl etmi ve
etmektedir. Fen ise, kavid-i klliyeden ibarettir. Klliyet-i
kaide ise, o nevide olan hsn- intizamna keaftr. Demek
cemi fnun, hsn- intizama birer ahid-i sadktr.
Evet, klliyet intizama delildir. Zira bir eyde intizam
olmazsa, hkm klliyetiyle cereyan edemez. ok
istisnatyla perian oluyor. Bu ahitleri tezkiye eden
nazar- hikmetle istikr-i tmmdr. Fakat bazan intizam
grlmyor. nk dairesi ufk-u nazardan daha geni;
tamamen tasavvur ve ihata olunmad iin, nizamn
tasvir-i bmisali kendini gsteremiyor. Binaenaleyh, umum
fnunun ehadetleriyle ve nazar- hikmetten neet eden
istikr-i tmmn tasdikiyle sabittir ki: Hilkat-i lemde
maksud-u bizzat ve galib-i mutlak, yalnz hsn ve hayr ve
hak ve kemldir. Amma er ve kubh ve btl ise, tebeye ve
malbe ve mamuredirler. Eer endan savlet etseler de,
muvakkattir.
Hem de sabittir ki: Ekrem-i halk ben demdir. stidad
ve sanat buna ahittir. Hem de ben demin en ere,
ehl-i hak ve hakikat olan doru Mslmanlardr. Hakaik-i
slmiyet buna ehadet ettii gibi, istikbalin vukuat da
tasdik edecektir.
Hem de sabittir ki: Ekmel-i kll, Muhammeddir
(aleyhissalt vesselm). Mucizat ve ahlk- kmilesi
ehadet ettii gibi, muhakkikn-i nev-i beer de tasdik
ederler. Hatt ads da teslim ediyorlar ve etmeye
mecburdurlar.
Vakta ki bu byle, u yle ve o yledir. Acaba nev-i
beer ekavetiyle o fnunlarn ehadetini cerh ve istikra-i
tmm nakz ve iptal ve meiet-i lhiyesinin karsnda
temerrd, taannde muktedir olacak mdr? Kell,
muktedir olmaz ve olamaz. dil ve Hakm-i Mutlakn
Rahmn ve Rahm ismine kasem ederim: Nev-i beer, er
ve kubh ve batl, zahmetsiz, yani biselmetil-emr ile
hazmedemeyecektir. Hem de hikmet-i lhiye msaade
etmeyecektir.
Evet, hukuk-u umumiye-i kinata cinayet eden
affolunmaz, rh- adem verilmez. Evet, binler sene errin
galebesi yalnz bu dnyada en ekall bin sene malbiyet-i
mutlaka ile netice verecektir. lem-i uhrda hayr, erri
idam- ebed ile mahkm edecektir. Yoksa, lemin
muntazama ve mkemmele ve evamir-i lhiyeye muta
olan sair env ve ecnas, bu perian ve ekaveti olan nev-i
beeri kendileri iinde kabul etmeyerek, hukuk-u vcuttan
iskat ve zulmethane-i ademe nefy ve vazife-i hilkatten tard
etmek, iktiza ve arz- hal edeceklerdir. Bu ise, btn
istidadat- beeriyeyi ve lemde saltanat srmek ve
hirette sadet-i ebediyeye mazhar olmak iin mcehhez
edilen kabiliyt ve mylt abes ve beyhude olmakl
istilzam eder. Abes ise, istikr-i tamme mnakz olduu
gibi, Sni-i Hakmin hikmetine dahi murz ve Nebiyy-i
Sdkn hkmne de muhaliftir. Evet, istikbal bu dvlarn
bir ksmn tasye edecektir. Fakat tamam tasyesi ise,
hirette grlecektir. yle:
Ehastan kat- nazar, nev ve umum hsn ve hakkn
meydan- galebesi istikbaldir. Biz lsek, milletimiz bkidir.
Krk sene ile raz deiliz; en ekall bin sene galebeyi isteriz.
Lkin hem ahs, hem umum, hem cz, hem kll olan
hsn, hak ve hayr ve kemlin meydan- galebesi ve
mahkeme-i kbrs; ve beeri, sair ihvan olan kinat-
muntazama gibi tanzim ve istidadyla mtenasip tecziye ve
mkfat veren, yalnz dr- hirettir. Zira, onda hak ve
adalet-i mahz tecell edecektir.
Evet, bu dar dnya, beerin cevherinde mndemi olan
istiddt- gayr- mahduda ve ebed iin mahlk olan
mylt ve arzularnn smbllenmesine msait deildir;
beslemek ve terbiye iin baka leme gnderilecektir.
nsann cevheri byktr, mahiyeti liyedir, cinayeti dahi
azmdir. ntizam da mhimdir; sair kinata benzemez,
intizamsz olamaz. Evet, ebede namzet olan byktr;
mhmel kalamaz, abes olamaz. Fena-i mutlak ile mahkm
olamaz. Adem-i srfa kaamaz. Cehennem azn, Cennet
dahi u-u nazendaranesini ap bekliyorlar.
Htime
slmn ve Asyann istikbali, uzaktan gayet parlak
grnyor. nk Asyann hkim-i evvel ve hiri olan
slmiyetin galebesi iin drt-be mukavemet-sz
kuvvetler ittifak ve ittihad etmektedirler.
Birinci kuvvet: Maarif ve medeniyetle mcehhez olan
slmiyetin kuvvet-i hakikiyesidir.
kincisi: Tekemml- mebd ve vesaitle mcehhez olan
ihtiyac- ediddir.
ncs: Asyay gayet sefalette, baka yerleri nihayet
refahette grmekten neet eden tenebbh- tm ve
teyakkuz-u kmil ile mcehhez olan gpta ve rekabet ve
kn-i muzmerdir.
Drdncs: Ehl-i tevhidin dsturu olan tevhid-i kelime;
ve zeminin hasiyeti olan itidal ve tdil-i miza; ve zamann
ziyas olan tenevvr- ezhan; ve medeniyetin kanunu olan
telhuk-u efkr; ve bedeviyetin lzm olan selmet-i ftrat;
ve zaruretin semeresi olan haik ve cret-i teebbs ile
mcehhez olan istidad- ftrdir.
Beincisi: Bu zamanda maddeten terakkiye mtevakkf
olan il-y kelimetullah, slmiyetin emriyle ve zamann
ilctyla ve fakr- edidin icbar ile ve her arzuyu ldren
yesin lmesiyle hayat bulan mit ile mcehhez olan
arzu-yu medeniyet ve meyl-i teceddttr. Ve bu kuvvetlere
yardm etmek iin ecanib iine ihtill veren ve
medeniyetleri ihtiyarlandran mesv-i medeniyetin
mehasinine galebesidir. Ve sayin sefahete adem-i
kifayetidir. Bunun iki sebebi vardr:
Birincisi: Din ve fazileti dstur-u medeniyet
etmemeklikten neet eden msaade-i sefahet ve
muvafakat-i ehvet-i nestir.
kincisi: Hubbehevt ve diyanetsizliin neticesi olan
merhametsizlikten neet eden maietteki mthi
msavtszlktr.
Evet, u diyanetsizlik Avrupa medeniyetinin iyzn
yle kartrm ki, o kadar frak- fesadiyeyi ve ihtilliyeyi
tevlid etmi. Faraza habll-metin-i slmiye ve sedd-i
Zlkarneyn gibi eriat- garrnn hakikatine iltica ve
tahassun edilmezse, bu frak- fesadiye, onlarn lem-i
medeniyetlerini zr zeber edeceklerdir. Nasl ki imdiden
tehdit ediyorlar.
Acaba hakikat-i slmiyenin binler mesailinden yalnz
zekt meselesi dstur-u medeniyet ve muavenet olursa, bu
belya ve ylann yuvas olan maietteki mthi
msavatszla dev-i f olmayacak mdr? Evet, en
mkemmel ve bozulmaz bir deva olacaktr.
Eer denilse: imdiye kadar Avrupay galip ettiren
sebep, bundan sonra neden etmesin?
Cevap: Bu kitabn mukaddemesini mtala et. Sonra
buna da dikkat et: Sebeb-i terakksi, hereyi ge almak ve
ge de brakmak ve metanet etmek eninde olan burudet-i
memleket; ve mekn ve meskenin darl; ve sakinlerin
kesretinden neet eden kr-i mrifet ve arzu-yu sanat; ve
deniz ve maden ve sair vesaitin msaadesiyle hasl olan
tevn ve telhuk idi. Fakat imdi tekemml- vesait-i
nakliye ile, lem bir ehr-i vahid hkmne getii gibi,
matbuat ve telgraf gibi vesait-i muhabere ve mdavele ile,
ehl-i dnya, bir meclisin ehli hkmndedir. Velhasl,
onlarn ykleri ar, bizimki haf olduundan, yetiip
geeceizeer tevk rek ola
HAYE-1*
...
Htimenin htimesi
Asyann bahtn, slmiyetin talihini aacak yalnz
merutiyet ve hrriyettir-fakat eriat- garrnn
terbiyesinde kalmak artyla...
Tenbih: Mehasin-i medeniyet denilen emirler, eriatn
baka ekle evrilmi birer meselesidir...
Haiye-1
*
Ey Nur kardelerim! Sevgili stadn o zamanda hitab ettii Hizb'l-
Kur'n muhataplar, bugn Nur talebeleri olarak tezahr etti. Dikkat edin! Bu
sahifeler bize hitap ediyor. Fen ve medeniyeti, slma hdim yapp, cihana
slm medeniyetini iln etmelisiniz.
M.S.
Onuncu Mukaddeme
Bir kelmda, her fehme gelen eylerde mtekellim
muahaze olunmaz. Zira mesk-u lehlkelmdan baka
mefhumlar irade ile deruhte eder. rade etmezse, itab
olunmaz. Fakat garaz ve maksada mutlaka zmindir. Fenn-i
beyanda mukarrerdir: Sdk ve kizb, mtekellimin kast ve
garaznn arkasnda gidiyorlar. Demek maksut ve mesk-
kelmda olan muhaze ve tenkit, mtekellime aittir. Fakat
kelmn mstetbet tabir olunan telvihat ve
telmihatnda ve suver-i man ve tarz- ifade ve
man-i l tabir olunan vesail ve uslp garaznda olan
gnah ve muhaze, mtekellimin zimmetinde deil, belki
rf ve dete ve kabul- umumiye aittir. Zira, tefhim iin,
kabul- umum ve rf ihtiram olunur. Hem de eer hikye
ise, halel ve hat mahkyun anha aittir.
Evet, mtekellim suver ve mstetbetta muhaze
olunmaz. Zira onlara el atmak, semeratn almak iin
deildir. Belki daha yukar makasdn dallarna kmak
iindir. Eer istersen, kin eylere dikkat et. Mesel,
Filnn klncnn bendi uzundur ve Ramad oktur
denildii vakit, o adam uzun ve sah ola... Ramad ve klc
hi olmazsa da kelm sadktr. Eer istersen, misal ve
msl-i faraziyeye dikkat et. Greceksin: tihardan neet
eden kymet ve kuvvet ile mdavele-i efkr ve akllar
arasnda sefarete mstaid oluyorlar. Hatt Mesnev sahibi
ve Sdi-i irz gibi en doru mellif ve en muhakkik
hakm, o msl-i faraziyeyi istihdam ve istimal
etmelerinden, mhhat grmemilerdir. Eer bu sr sana
grnd ve kland, mumunu ondan yandr, ksst ve
hikyetin kelerine git. Zira czde cr olan, bazan kllde
dahi cr olabilir.
Tenbih
nc Makalede mkilt ve mteabihat-
Kurniyyeye dair bir kaide gelecektir. ktiza-i makam ile
imdilik bir nebzesini zikredeceiz. yle:
Vakta ki, Kitab- Hakmden maksud-u ehemm,
ekseriyeti tekil eden cumhurun irad idi. nk, havass,
avmn mesleinden istifade edebilirler. Fakat avam ise,
havassa hitap olunan kelm hakkyla fehmedemezler.
Halbuki, cumhur ise, ekseri avam, ve avam ise, melft ve
mtehayyeltndan tecerrd edip hakikat-i mahz ve
mcerredat- srfay plak olarak gremezler. Fakat
grmekleri temin edecek, yalnz zihinlerinin tenisi iin,
melf olan ziyy ve libas ile mcerredat arz- endam
etmektir. T mcerredat, suver-i hayaliye arkasnda
temaa etmekle grp tansn. yleyse, hakikat-i mahz,
melerini giyecektir.
Fakat surete hasr- nazar etmemek gerektir. Bu srra
binaendir: Eslb-i Arabta ukul-u beere olan tenezzlt-
lhiyye tbir olunan mrat- efham ve mmt- ezhan,
Kurn- Mucizl-Beynda cereyan etti. Ezcmle:
1
ve
2
ve
3
ve emsli... Hem de


4
ve ebh... Hem de
5
ve
nezairi bu slba birer mecradr.

6
Htime
Sab olan bir kelmn, lak ve ikli, ya lfz ve uslbun
perianlndan neet ederbu ksm Kurn- Vzhl-
Beyna yanamamtr. Veyahut mnnn dakik, derin
veyahut kymettar veyahut gayr- melf, gayr- mebzul
olduundan, gya fehme kar nazlanmak ve evki
arttrmak iin kendini gstermemek ve kymet ve
ehemmiyet vermek ister. Mkilt- Kurniyye bu
ksmdandr.
1. Sonra (Allah) Ara istiva etti (oturdu, ykseldi, onu kaplad, onda
kararkld). Arf Sresi, 7:54; Ynus Sresi, 10:3; Rad Sresi, 13:2;Furkan
Sresi, 25:59; Secde Sresi, 32:4; Hadd Sresi, 57:4.
2. Allahn eli (kudreti) onlarn ellerinin (glerinin) stndedir. Fecr Sresi,
89:22.
3. Allah (n emri) geldi. Fetih Sresi, 48:10.
4. Nihyet gn batsna vard ve gnein hararetli ve amurlu bir eme
suyunda gurub ettiini grd. Kehf Sresi, 18:86.
5. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede
akp gider. Ysin Sresi, 36:38.
6. Kendisinde hibir ekilde phe olmayan O kitap (Kurn). Bakara Sresi,
2:2.
Tenbih
Hadis-i erifte varid olduu gibi, her yetin birer zhir
ve btn ve her zhir ve btnn birer had ve muttala ve
her had ve muttalan ok cun ve gusunu vardr.
1
Ulm-u
slmiye buna ahittir. Bu meratibin herbirinin birer
derecesi, birer kymeti, birer makam vardr; temyiz
lzmdr. Lkin tezahum yoktur. Fakat itibak itibah inta
eder. Nasl daire-i esbab daire-i akaide kartrlsa, ya
tevekkl namyla bir betalet veya mrat- esbab namyla
bir itizali inta eder. yle de, devair ve meratip tefrik
olunmazsa, byle neticeleri verir.
1. bni Hibban, Sahih1:146; el-Mnav Feyz'l-Kadr, 3:54.
On Birinci Mukaddeme
Kelm- vahidde ahkm- mteaddide olabilir. Bir sadef,
ok cevahiri tazammun edebilir. Zevilelbabca mukarrerdir:
Kaziye-i vhide, mteaddid kazyy tazammun eder. O
kaziyelerin herbiri ayr birer madenden kt gibi, ayr
ayr birer semere de verir. Birbirinden fark etmeyen,
haktan bgne kalr. Mesel, hadiste denilmi:
1

Yani, Ben ve kyamet, bu iki parmak gibiyiz.
Mabeynimizde tavassut edecek peygamber yoktur. Veya
hadisin murad ne ise haktr. imdi bu hadis kaziyeyi
mutazammndr:
Birincisi: Bu kelm peygamberin kelmdr. Bu kaziye
ise, tevatrneer olsaneticesidir.
kincisi: Kelmn mn-y murad hak ve sadktr. Bu
kazye ise, mucizelerden tevelld eden burhann
neticesidir.
1. Buhar,Rikak, 39, Tefsir: 79, Sre: 1; Mslim, Fiten: 132-135; Tirmiz, Fiten: 39;
Msned, 3:124, 130, 131, 193, 218, 222, 237, 275, 278, 283, 311, 319, 4:309, 5:92,
103, 108, 330, 335, 338.
Bu ikisinde ittifak etmek gerektir. Fakat birincisini inkr
eden, mkbir, kzip olur. kincisini inkr eden adam
dallete gider, zulmete der.
nc kaziye: Bu kelmda murad budur. Ve bu sadefte
olan cevher budur; ben gsteriyorum. Bu kaziye ise,
teehh ile deil, itihadn neticesidir. Zaten mtehid olan
baka mtehidin taklidine mkellef deildir.
Bu nc kaziyede ihtilfat feveran ederler. Kl u kl
buna ahittir. Bunu inkr eden adam, eer itihadla olsa,
ne mkbirdir ve ne kfre gider. Zira mm, bir hssn
intifasyla mnte deildir. Binaenaleyh, her eve kendi
kapsyla gitmek lzmdr. Zira her evin bir kaps var. Ve
her kilidin bir anahtar vardr.
Htime
Bu kaziye hadiste cereyan gibi, yette de cereyan
eder. Zira umumdir. Fakat kaziye-i lda bir fark- dakik
vardr. Ve bundan baka, bir kelmda ok ahkm- zmniye
bulunur. Fakat hususdir. Herbiri ayr bir asl, ayr bir
semeresi olabilir.
Tenbih
ltizam- hilf ve taassub-u brid ve meylt-tefevvuk ve
hiss-i taraftarlk ve vehmini bir asla irc ile kendine zr
gstermek, arzusuna muvafk olan zayf eyleri kav
grmek ve gayrn tenksiyle kendi kemlini gstermek ve
gayr tekzip veya tadlil etmekle kendi sdk ve istikametini
iln etmek gibi sel ve s emirlerin menei olan hubb-u
nesle byle makamlarda mugalta ederek ok bahaneler
bulabilir.
1
1. ikyetler yalnzca Allah'adr.
On kinci Mukaddeme
Lbb bulmayan, kr ile megul olur. Hakikati
tanmayan, hayalta sapar. Srat- mstakmi gremeyen,
ifrat ve tefrite der. Muvazenesiz ve mizansz olan ok
aldanr, aldatr.
Zahirperestleri aldatan bir sebep, kssann hisse ile
mnasebeti ve mukaddemenin maksut ile zihinde
mukareneti, vcud-u haricde olan mukarenetle iltibas
olunmasdr. Bu noktaya dikkat et, sonra muhta olacaksn.
Hem de ihtillt tevlid eden, ihtilfat ika eden, hurafat
icad eden, mbalgat inta eden esbabn birisi ve belki en
birincisi, hilkatte olan hsn ve azamet ve ulviyete adem-i
kanaattir. H, zevk-i fsidesiyle istihfaf- nizam etmektir.
Halbuki, akl ve hikmet nazarlarnda herbiri kudretin en
bhir mucizelerinden olan hakaik-i lemde olan hsn-
intizam ve keml ve ulviyet, o derece dest-i hikmetle
nakolmu ki, btn hayalperestlerin ve mbalaclarn
hlyalarndan gemi olan harikulde hsn ve kemle
nisbet olunsa, o harikulde hayaller gayet di ve o
dtullah gayet harikulde bir hsn ve hamet
gsterecektir. Fakat cehl-i mrekkebin hemiresi ve nazar-
sathnin annesi olan lfet, mbalaclarn gzlerini
kapatmtr. Byle gzleri amak iindir: Melf olan fk
ve enfste dikkat-i nazara, Kitab- Hakm emreder.
Evet, gzleri aan, yalnz ncm-u Kurniyedir. yle
ncum-u skbedirler ki, cehlin zulmn ve nazar- sathnin
zulmatn def ettikleri gibi; yt- beyyinat, yed-i beyz
ile, lfet ve sathiyetin hicaplarn ve zahirperestliin
perdesini para para ederek, ukul, fk ve enfsn
hakaikine tevcih edip irad etmilerdir.
Hem de meyll-mbalat tevlid eden, beerin kendi
meylini kuvveden ile karmasna meyeln- ftriyesidir.
Zira, meyillerinden birisi, hayret verecek acip eyleri
grmeye ve gstermeye ve teceddde ve icada olan
meylidir. Buna binaen, vakta beer, nazar- sathyle kinat
kaplarnda lfet kapa altnda olan gd-y ruhnyi zevk
edemediinden, kab ve kapa yalamakla usanmak ve
kanaatsizlik ve harikuldeye meyil ve hayalta itihadan
baka netice vermediinden, meyl-i harikulde ile ya
teceddd veya tervi iin meyll-mbala tevelld eder.
O mbala ise, datepesinde bir kartopu gibi
yuvarlamakla t hayalin yksek zirvesinden lisana kadar
tekerlense, sonra lisandan lisana yuvarlanp giderken kendi
hakikatinin ok paralarn datmakla beraber, her
lisandan meyll-mbala ile ok hayalt kendine toplar,
pe gibi byr. Hatt kalbe deil, belki smahta, belki
hayalde bile yerleemiyor. Sonra bir nazar- hak gelir; onu
tecrid etmekle plak ederek tevbiini datp aslna irc
eder. Hak gelir, btl lr srr da zhir olur.
Ezcmle: Bugnlerde bir hikye buna misal olabilir. Fahr
olmasn, zaman- sabvetimden beri ssl-esas-
meslekim, ifrat ve tefritle hakaik-i slmiyete srlen
lekeleri temizlemek ve o elmas gibi hakikatlerine saykal
vurmak idi. Bu mesleime tarih-i hayatm, pek ok
vukuatyla ehadet eder. Bununla beraber, bugnlerde
kreviyet-i arz gibi bedih bir meseleyi zikrettim. O
meseleye temas eden mesail-i diniyeyi tatbik ve tevk
ederek dmanlarn itirazatn ve muhibb-i dinin
vesveselerini def eyledim. Nasl ki mesailde mufassalan
gelecektir.
Sonra, gulyabn gibi hayalta alan zahirperestlerin
dimalar kabul etmeyecek gibi grndler. Fakat asl
sebep, baka garaz olmak gerektir. Gya gz yummakla
gndz gece veya emekle gnei sndrmeye ihtimal
vermek gibi bir hareket-i mecnunanede bulundular. Gya
onlarn zannnca, kreviyet-i arza hkmeden, dinde ok
mesaile muhalefet ediyor! Onu bahane ederek byk bir
iftiray ettiler. O derecede kalmad. Vesveseli ezhan,
iftirann bymesine msait bir zemin bulduklarndan,
iftiray o derece byttler ki, ehl-i diyanetin hakikaten
cierlerini dadar ve ehl-i hamiyeti slm terakkiyatndan
meyus ettiler. Lkin bu hal byk bir derstir. Beni ikaz etti
ki, cahil dost, dman kadar zarar verebilir. yleyse,
imdiye kadar yalnz dmanntarafna bakp, eldeki elmas
klnla onlarn tefritlerini krardm. Fakat imdi
mecburum, yle dostlarn terbiyeleri iin, onlarn
avamperestane ve ifratkrne olan hayaltlarna, o klnc
bir derece ilitireceim. Eer endan byle ahs eylerin
byle mebahisatta zikirleri lzm deildir. Fakat ahsiyette
kalmad. Medreselerin hayatlarna taallk eder bir mesele-i
umum hkmne geti. O zahirperestler emin olsunlar ki,
sayleri beyhudedir. imdiye kadar byle avamperestane
safsatalarla bizi cahil braktlar. Bundan sonra bizi cahil
brakmakla cehlimizden istifade etmek istiyorlar. Olmaz ve
olamaz; medreseler hayatlanacaktr vesselm.
Hem de zahiriyyunun efkrn tevi eden ve hayaltn
intizamdan karan sdk- enbiyann delili yalnz
harikuldelerde mnhasr olduklarn itikad etmeleridir.
Hem de Peygamberimizin cmle hali veya ekseriyeti,
harika olmak itibar etmeleridir. Bu ise, vcut msaade
etmedii iin, mtehayyeltlar intizam bulamyor.
Halbuki, byle itikad, srr- hikmet-i lhiyeden ve hilkat-i
lemde cr olan kavann-i lhiyeye Peygamberlerin
teslim ve ittiblarndan gaet, pek byk bir gaetin
neticesidir. Evet, Peygamberimizin herbir hal ve hareketi,
sdkna dellet ve hakka temesskne ehadet etmekle
beraber; Peygamber de dtullaha ittiba ve inkyad ediyor.
Makale-i Salisede bu srra tenbih edilecektir.
Hem de harikuldenin izhar tasdik-i nbvvet iindir.
Tasdik ise, zahir olan mucizatyla, ekmel-i vecihle hsl
olabilir. Eer hcetten fazla harika olsa, ya abestir veya
srr- teklife mnadir. Zira, teklif, nazar olan eyde bir
imtihandr. Bedihiyat veya bedahete yakn olan eylerde,
edn, l ile msavi olabilir. Veyahut cereyan- hikmetin
srrna teslim ve itaate muhaliftir. Halbuki, Peygamberler
herkesten ziyade ubudiyet ve teslime mkelleftirler.
Ey u perian szlerime nazar eden talib-i hak! Senin
mahiyetinde ekilmi olan mylt, u On ki
Mukaddemede, sknuyla beraber cereyan eden ems-i
hakikatin ziyasyla nevnema bulup iekler aacaktr.
Htime
Seyyid olmayan Seyyidim ve seyyid olan Deilim
diyenler, ikisi de gnahkr; ve duhl ile hurc haram
olduklar gibi hadis ve Kurnda dahi ziyade veya
noksan etmek memnudur. Fakat ziyade etmek, nizam
bozduu ve vehme kap at iin, daha zararldr.
Noksana cehil bir derece zr olur. Fakat ziyade etmek,
ilim ile olur. lim olan mzur deildir. Kezalik, dinden bir
eyi fasl veya olmayan vasl etmek, ikisi de caiz deildir.
Belki hikytn bakrlar ve srailiyatn mzahrafat ve
tebihatn mmevvehat elmas- akidede, cevher-i eriatta,
drer-i ahkmda idhal etmek, kymetini daha ziyade tenzil
ve mteharr-i hakikat olan mterisini daha ziyade tenr
ve piman eder.
Htimenin htimesi
Bir adam mstaid ve kabil olduu eyi terk ve ehil
olmayan eye teebbs etmek, eriat- hilkate byk bir
itaatsizliktir. Zira an odur ki, istidad, sanatta intiar ve
tedahl; ve sanatn mekayisine ihtiram ve muhabbet; ve
nevamisine temessl ve imtisal, elhasl, fena s-sanat
olmaktr. Vazife-i hilkat bu iken, bu yolsuzlukla sanatn
suret-i lykasn tayir eder. Ve nevamisini incitir. Ve asl
mstaid olduu sanata olan meyliyle, teebbs ettii
gayr- tabi sanatn suretini irkin eder. Zira, bilkuvve olan
meyil ve bilil olan sanatn imtizaszl iin bir kemeke
olur.
Bu srra binaen, pek ok adam meyll-aalk ve
meyll-miriyet ve meylt-tefevvukla mtehakkim
geinmek istediinden, ilmin annda olan tevik ve irad
ve nasihat ve ltfu terk edip, kendi istibdad ve tefevvukuna
vesile-i cebir ve tnif eder. lme hizmete bedel, ilmi
istihdam eder. Buna binaen, vezaif ehil olmayann ellerine
geti. Bahusus medaris bununla indirasa yz tuttu. Buna
are-i yegne, daire-i vahidenin hkmnde olan
mderrisleri, darlfnun gibi ok devaire tebdil ve tertip
etmektir. T, herkes sevk-i insansiyle hakkna gitmekle,
hikmet-i ezeliyenin emr-i mnevsini, meyl-i ftrsiyle
imtisal edip kaide-i taksiml-amle tatbik edilsin.
Tenbih
Ulm-u medarisin tedennsine ve mecr-y tabiden
evrilmesine bir sebeb-i mhim budur: Ulm-u liye ( )
maksud-u bizzat srasna getiinden, ulm-u liye ( )
mhmel kald gibi, libas- mn hkmnde olan ibare-i
Arabiyenin halli, ezhan zaptederek, asl maksut olan ilim
ise tebe kalmakla beraber ibareleri bir derece mebzul olan
ve silsile-i tahsile resmen geen kitaplar; evkt, efkr
kendine hasredip harice kmasna meydan
vermemeleridir.
Ey birader-i vicdan! Zannediyorum, imdi u
mukaddemat zerine terettp edecek olan ktb-
selseyi, ne mahiyette olduklarn grmek istiyorsun. Fakat
daha sabret. imdilik sana bir mevzu syleyeceim ki, o
ktbn bir zemin-i icmlsini, tabir-i dierle kk bir
fotorafn veya icml bir haritasn tekil eder. Hem de o
ktpte sekiz-dokuz meseleyi,acele edip sana takdim
edeceim. nc Makaleden sonra eer meet-ilhiyye
taallk etse ve tevk-i Rabban rek olsa, tafsiltn
zikretmek krindeyim. te mevzu ve zemin budur:
Kurnn gsterdii vesail ile, doru hikmetin
kuvvetiyle, bir seyr-i rhn olarak semvtn ulmlarna
kacam. T, oradan temaa edip greceiz ki, kre-i arz
hol veya top veya frfra veya sapan ta gibi, Sni-i Hakm
dest-i kudretle dndrp, atmakla eviriyor. T, para
para ederek daha iyisine tebdil edeceine nazar-
hikmetle greceiz. Sonra da semavattan aslp, cevvden
geeceiz. Tedricen, beiimiz olan ve beerin yatp ve
istirahat eylemesi iin Hlk- Rahmn, sathn serip
mheyy ve mmehhed etmi olan kre-i arza ineceiz.
Sonra da beer, ocukluundan kt gibi, beiini atp
harap etmekle beeri saadet-saray- ebediyyeye
gnderilmesine nazar- dikkatle temaa edeceiz. Bunu
tamamen temaa ettiimizden sonra, zaman ve mekn ile
mukayyed olmayan seyr-i ruhaniyle zaman- mazi ktasna
girip, ebn-y cinsimiz olan, ebn-y maziyle seyyale-i
berkiye-i tarihiye ile muhabere edeceiz. O marib-i
ihtifnn kesinde vukua gelen hdist renip, ondan
kir iin bir imendiferi yapacaz. Sonra dnp gelmek
zere olan ebn-y cinsimizi ziyaret ve istikbal iin
sadetin fecr-i sadkn uzaktan grmek ve gstermekle
mark- istikbale mteveccih olarak, imendifer-i terakkye
ve tevk denilen sene-i saye bindiimizle beraber,
ellerimizde olan burhann misbahyla, o bidayeti karanlk
grlen, fakat arkas gayet parlak olan zamana dahil
olacaz. T ebn-y mstakbel ile musafaha edip
sadetlerini tebrik edeceiz.
te bu kk fotorafta yle bir gzel resim
mndemitir ki, ileride tahrirle sana grnecektir. imdi bu
zeminde ktb- mezburenin ecereleri tenebbt ve
makalt- selsenin cedaviliyle sulanacaktr.
Ey birader! Senin elini tutup hazine-i hakaike
gtrmekten evvel, vaad ettiim birka meseleyle acele
edip basar- basiretinize gavet ve perde olan hayalt def
edeceim. yle hayalt, gulyabn gibi elleriyle senin
gzn kapar, gsne vurur, seni tahvif eder. Faraza
gsterse de, nuru nar, drr mederr gibi gsterir. O
hayalttan sakn! Senin vesveselerinin en byk menei,
kreviyete taallk eden birka meseledir. Ezcmle: Sevr ve
Ht ve Kaf Da ve sedd-i Zlkarneyn ve cibalin
evtdiyetleri ve yer altnda cehennemin yerini tayin etmek
ve
1
ve
2
ve
3
ve

4
gibi mesaildir.
Hakikatlerini beyan edeceim; t, dinin dmanlarnn
gzleri kapatlsn. Ve dostlarnn gzleri dahi alsn. te
balyorum.
1. Yeri yayp dedi. Nzit Sresi, 79:30.
2. Yaylm. Giye Sresi, 88:20.
3. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede
akp gider. Ysin Sresi, 36:38.
4. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43.
Birinci Mesele
Senin munsf olan zihnine malmdur ki: Kreviyet-i arz
ve yerin yuvarlaklna, muhakkikn-i slmeeri
ittifak- sktuyla olsaittifak etmilerdir. Eer bir phen
varsa, Makasd ve Mevafka git. Maksada vukuf ve ttla
peyda edeceksin ve greceksin: Sad ve Seyyid, top gibi
kreyi ellerinde tutmular, her tarafna temaa ediyorlar.
Eer o kap sana alamad; Mefathl-Gaybolan, mam-
Rznin geni olan tefsirine gir ve serir-i tedriste o dh
imamn halka-i dersinde otur, dersini dinle.
Eer onunla mutmain olamadn; arz, kreviyet kabna
stramadn. brahim Hakknn arkasna d,
Hccetl-slm olan mam- Gazlnin yanna git, fetva
iste. De ki: Kreviyette mhhat var mdr? Elbette
diyecek: Kabul etmezsen mhhat vardr. Zira, t
zamanndan beri yle bir fetva gndermi: Kim
kreviyet-i arz gibi burhan- katiyle sabit olan bir emri,
dine himayet bahanesiyle inkr ve reddetse, dine cinayet-i
azm etmi olur. Zira bu sadakat deil, hyanettir.
Eer mmsin, fetvay okuyamyorsun; bizim
hem-asrmz ve kren biraderimiz olan Hseyn-i Cisrnin
szn dinle. Zira, yksek sesle mnkir-i kreviyeti tehdit
ettii gibi, hakikat kuvvetiyle pervasz olarak der: Kim
dine istinadla, himayet yolunda mdevveriyet-i arz inkr
ederse, sadk- ahmaktr, advv- edidden daha ziyade
zarar vermi olur.
Eer bu yksek sesle senin yatm olan kr-i hakikatin
uykudan kalkmadysa ve gzn de alamad; bn-i
Hmam ve Fahrl-slm gibi ztlarn ellerini tut, mam-
aye git, istift et. De ki:
eriatta vardr: Bir vakitte be vaktin namaz klnr.
Hem de bir kavim vardr, yats namazlarnn vakti baz
vakitte yoktur. Hem de bir kavim vardr, gne ok
gnlerde gurub ve ok gecelerde tul etmez. Nasl oru
tutacaklar?
Hem de istifsar et ki: artn trif-i ersi olan, sair
erkna mukarin olan eydir. Nasl namazda art olan
istikbal-i kbleye intibak eder? Halbuki, yalnz kyam ve
yar kuudda mukarenet vardr.
Emin ol, mam- a mesele-i ly arktan ve garptan
geen dairenin mdevveriyetiyle tasvir edecektir. kinci ve
nc meseleyi dahi, cenuptan imale mmted olan
dairenin mukavvesiyetiyle tatbik edecektir. Burhan- akl
gibi cevap verecektir. Hem de kble meselesinde diyecek:
Kble ve Kbe yle bir amud-u nurndir ki, semavat
Ara kadar takm ve nazm edip, kre-i arzn tabakatn
fere kadar delerek kinatn muntazam bir amud-u
nurnsi olmutur. Eer gt ve perde kefolunsa, hatt-
kul ile senin gznn us, namazn herbir hareketinde
ayn- kbleyle temas ve musafaha edecektir.
Ey birader! Eer sen zannettiim adamlardansan, acip
hlyalarn lem-i hayalden baka bir yer bulamadndan,
bir kymeti yoktur, t girebilsin. Sen de inanmyorsun,
nefsini kandramyorsun; fakat sapmsn. Eer o hayalta
ak ve hakikate kapal olan kalbinizde pek ok defa
mtehayyilenizden daha kk olan kre-i arz
yerlemezse, tevsi-i zihin iin nazarn ufkunu genilettir. Bir
meclis hkmnde geinen arzn sakinlerini gr, sual et.
Zira, ev sahibi evini bilir. Onlar umumen mahede ve
tevatrle bir lisanla sana syleyecekler: Yahu! Bizim
beiimiz ve feza-y lemde imendiferimiz olan kremiz o
kadar divane deildir. Ecram- ulviyede cr olan kaide ve
kanun-u lhde zz ve serkelik etsin. Hem de delil-i
mcesseme-i musattaha olarak haritalar ibraz edecektir.
aret
Nizam- hilkat-i lem denilen eriat- ftriye-i lhiye;
mevlev gibi cezbe tutan meczup ve misar olan kre-i
arza, gnee iktida eden safbeste yldzlarn safnda durup
itaat etmesini farz ve vacip klmtr. Zira zemin, sema ile
beraber
1
demilerdir. Taat ise, cemaatle
daha efdal ve daha ahsendir.
1. steyerek emrine uyduk. Fussilet Sresi, 41:11.
Elhasl: Sni-i lem, arz istedii gibi ve hikmeti iktiza
ettii gibi yaratmtr. Sizin, ey ehl-i hayal, teehh ile
istediiniz gibi yaratmamtr, akllarnz kinata mhendis
etmemitir.
Tenbih
Zaaf- akideye veyahut sofesta mezhebine olan meyle;
veyahut daha almam, yeni mteri olmasna iaret eden
umurun biri de, Bu hakikat dine mnadir olan kelime-i
hamkadr. Zira burhan- kat ile sabit olan bir eyi hak ve
hakikat olan dine muhalif olduuna ihtimal veren ve
mnafatndan havf eden adam, hl deil, ya dimanda bir
sofestai gizlenmi, kartryor; veyahut kalbini delerek bir
mvesvis saklanm, ihtill ediyor; veyahut yeniden dine
mteri olmu, tenkitle almak istiyor.
kinci Mesele
Pide olmasn, Sevr ve Htun ksas- mehuresi,
slmiyetin dahl ve tufeylsidir. Rvisiyle beraber
Mslman olmutur. stersen, Mukaddeme-i Saliseye git,
greceksin, hangi kapdan daire-i slmiyete dahil
olmutur.
Amma, bn-i Abbasa olan nispetin ittisali ise: Drdnc
Mukaddemenin yinesine bak; o ilhkn srrn greceksin.
Bundan sonra mervdir: Arz, Sevr ve Ht zerindedir.
Hadis olarak rivayet ediliyor.
Evvel: Teslim etmiyoruz ki, hadistir. Zira, srailiyatn
nian vardr.
Saniyen: Hadis olsa da zaaf- ittisal iin yalnz zann
ifade eden hddendir. Akideye dahil olmaz. Zira yakn
arttr.
Salisen: Mtevatir ve katiyyl-metin olsa da, katiyyd-
dellet deildir. Eer istersen, Beinci Mukaddemeye
mracaatla, On Birinci Mukaddemeyle mavere et!
Greceksin, nasl hayalt, zahirperestleri havalandrm, bu
hadisi, mahamil-i sahihadan evirmilerdir. te vcuh-u
sahiha tr:
Nasl Sevr ve Nesir ve nsan ve dieriyle msemm
olan Hamele-i Ar, melikedir. Bu Sevr ve Ht dahi, yle
iki melikedir. Yoksa, Ar- zam melikeye; kreyi, kre
gibi himmete muhta olan bir kze tahmil etmek, nizam-
leme mnadir. Hem de lisan- eriatte iitiliyor: Herbir
neve mahsus ve o neve mnasip bir melek-i mekkel
vardr. Bu mnasebete binaen o melek o nevin ismiyle
msemm, belki lem-i melikede onun suretiyle
mtemessil oluyor.
Hadis olarak iitiliyor: Her akamda gne Ara gider,
secde eder. zin alyor, sonra geliyor. Evet, emse mekkel
olan melek; ismi ems, misali de emstir. Odur, gider, gelir.
Hem de hkema-i lhiyyn nezdinde, herbir nevi iin
hayy ve ntk ve efrada imdad verici ve mstemiddi bir
mahiyet-i mcerrede vardr. Lisan- eriatta melekl-
cibal ve melekl-bihar ve melekl-emtar gibi
isimlerle tabir edilir. Fakat tesir-i hakikleri yoktur.
Messir-i Hakik, yalnz Zt- Akdestir.
1
Esbab- zahiriyenin
vazndaki hikmet ise: zhar- izzet ve saltanat tabir olunan
dest-i kudret, perdesiz daire-i esbaba mnatf olan nazara
kar, zahiren umur-u hasiseyle mbaeret ve mlbeseti
grlmemektedir. Fakat daire-i akide denilen hak ve
melektiyette herey ulvdir. Dest-i kudretin perdesiz
mbaereti izzete mnasiptir.
2
1. Kinatta Allahtan baka Messir-i Hakiki yoktur.
2. te bu dilediini yapmaya kdir olan ve hereyi hakkyla bilen
Allahntakdiridir. Enam Sresi, 6:96; Ysin Sresi, 36:38; Fussilet Sresi,41:12.
kinci mahmil: Sevr, imaret ve ziraat-i arzn en byk
vastas olan kzdr. Ht ise, ehl-i sevahilin, belki pek ok
nev-i beerin medar- maieti olan balktr. Nasl biri sual
ederse, Devlet ne ey stndedir?Cevap verilir: Klla
kalem stndedir. Veyahut Medeniyet ne ile kaimdir?
Mrifet ve sanat ve ticaretle cevap verilir. Veyahut
Nev-i beer, ne ey zerinde beka bulur? Cevap ise: lim
ve amel stnde beka bulur.
Kezalik, vallahu alem, Fahr-i Kinat buna binaen cevap
vermi. yle sual eden zt, kinci Mukaddemenin srryla,
byle hakaike zihni istidat kesb etmediinden vazifesi
olmayan bir eyden sual ettii gibi, Peygamberimiz de asl
lzm olan yle cevap buyurdu ki: Yer, sevr stndedir.
Zira, yerin imareti nev-i beer iledir. Nev-i beerden olan
ehl-i kurnn menba- hayatlar, ziraat iledir. Ziraat ise,
kzn omuzu stndedir ve zimmetindedir. Ksm- dieri
olan ehl-i sevahilin zam- maietleri, belki ehl-i
medeniyetin byk bir maden-i ticaretleri, baln cevnde
ve htun stndedir.
1

meselesine msadaktr. Bu ltif bir cevaptr. Mizah da
olsa haktr. Zira mizah etse de yalnz hak syler. Faraza,
sil keyyet-i hilkatten sual etmise, fenn-i beyanda olan
2
kaidesinin slb-u
hakmanesiyle, lzm ve istedii cevab vermitir. Yoksa,
hasta olan sail, itiha-i kzibiyle istedii cevab
vermemitir.
3
bu
hakikate bir beraatl-istihlldir.
1. Btn av, yaban eeinin karnndadr (Yani onu avlayan av ihtiyacn karlar
ve baka avlara ihtiyac kalmaz).
2. itenin, beklemedii bir cevapla karlamas (Beklenilmeyen eyi iitmek).
3. Sana yeni doan aylardan soruyorlar. De ki: Onlar insanlar iin birer zaman
lsdr. Bakara Sresi, 2:189.
nc mahmil: Sevr ve Ht, arzn mahrek-i senevsinde
mukadder olan iki burtur. O burlar, eer endan faraz ve
mevhumedirler. Asl ecram nazm ve rapt ile yklenmi
olan lemde cr ve lfzen ve stlahen czibe-i umumye
ile msemm olan dtullahn kanunu o burlarda
temerkz ve tahassul ettiinden, Arz burlar stndedir
olan tbir-i hakmne caizdir. Bu mahmil, hikmet-i cedide
nokta-i nazarndadr. Zira, hikmet-i atika, burlar semada;
hikmet-i cedide ise, medr- arzda farz etmilerdir. Bu tevil,
yeni hikmetin nazarnda byk bir kymeti tazammun eder.
Hem de mervdir: Sual taaddd etmi. Bir kere Ht
stndedir; demek bir aydan sonra Sevr stndedir
denilmitir. Yani, feza-y gayr- mahdudenin her tarafnda
mnteir olan mezbur kanunun huyt ve eialarnn
nokta-i mihrakiyesi olan Ht burcunda temerkz
ettiinden, kre-i arz Delv burcundan koup Httaki
tedell eden kanunu tutup, ecere-i hilkatin bir dalyla
semere gibi asld. Veyahut ku gibi kondu. Sonra tayyar
olan yer, yuvasn burc-u Sevr stnde yapm demektir.
Bunu bildikten sonra, insaa dikkat et. Beinci
Mukaddemenin srryla ehl-i hayalin ihtir-kerdesi olan
kssa-i acbe-i mehurede acaba hikmet-i ezeliyeye isnad-
abesiyet ve sanat- lhiyede isbat- israf ve burhan- Sni
olan nizam- bedi ihll etmekten baka neyle tevil
olunacaktr? Nefrin, hezrn nefrin, cehlin yzne!
nc Mesele
Kaf Dadr.
aret
Malmdur, bir eyin mahiyetinin keyyetini bilmek
bakadr; o eyin vcudunu tasdik etmek yine bakadr. Bu
iki noktay temyiz etmek lzmdr. Zira ok eylerin asl
vcudu yakn iken, vehim onda tasarruf ederek, t
imkndan, imtin derecesine karyor. stersen Yedinci
Mukaddemeden sual et; sana Neam cevab verecektir.
Hem de ok eylerin metinleri kat iken, delletlerinde
zunn tezahum eylemilerdir. Belki, Murad nedir? olan
sualinin cevabnda, efham mtehayyir olmulardr. stersen
On Birinci Mukaddemenin sadeni a. Bu cevheri
bulacaksn.
Tenbih
Vakta ki bu byledir. Kaf a iaret eden katiyyl-
metinlerden, yalnz
1
dir. Halbuki,
caizdir: Kaf, Sad gibi olsun. Dnyann arknda deil, belki
azn garbndadr. u ihtimalle delil yakiniyetten der.
Hem de katyd-dellet bundan baka olmadnn bir
delili, erin mtehidlerinden olan Karanin
2
demesidir. Lkin, bn-i Abbasa isnat olunan keyyet-i
mehuresi, Drdnc Mukaddemeye bak. Vech-i nisbeti
sana temessl edecektir. Halbuki, bn-i Abbasn her
syledii sz, hadis olmas lzm gelmedii gibi, her
naklettii eyi de onun makbul olmak lzm gelmez. Zira
bn-i Abbas genliinde srailiyata, baz hakaikin tezahr
iin, hikyet tarikiyle bir derece atf- nazar eylemitir.
1. Kaf. ere pek yce olan Kurna yemin olsun. Kaf Sresi, 50:1.
2. Hadis tahrci yapan limlerin, kaynan tesbit edemedikleri hadisler iin
Bu hadisin kayna yoktur veya bu hadis, temel kaynaklarda yer
almamaktadr anlamnda Hadis ilminde kullanlan bir ifade.
Eer dersen, Muhakkikn-i soye, Kaf a dair pek ok
tasviratta bulunmulardr? Buna cevaben derim:
Mehur olan lem-i misal, onlarn cevelnghdr. Biz
elbisemizi kardmz gibi, onlar da cesetlerini karp
seyr-i ruhaniyle o marazgh- acaibe temaa ediyorlar.
Kaf ise, o lemde onlarn trif ettikleri gibi
mtemessildir. Bir para yinede, semavat ve ncum
temessl ettikleri gibi, bu lem-i ehadette velev kk
eyler de olsa, ekirdek gibi, lem-i misalde tecessm-
mannin tesiriyle bir byk aa oluyor. Bu iki lemin
ahkmlar birbirine kartrlmaz. Muhyiddin-i Arabnin
maz- kelmna muttali olan, bunu tasdik eder. Amma
avmn yahut avam gibi adamlarn mabeynlerinde
mtehir olan keyyetiki, Kaf yere muhttir ve
mteaddiddir; her ikisinin ortasnda be yz senedir; ve
zirvesi semann ketne mmasstr, il hiri hayaltihim
bunu, ne kymette olduunu bilmek istersen, git nc
Mukaddemeden fenerini yak; sonra gel, bu zulmata gir.
Belki b- hayat olan belgatini greceksin.
Eer bizim bu meselede olan itikadmz anlamak
istersen, bil ki, ben Kaf n vcuduna cezmederim; fakat
keyyeti ise havale ederim. Eer bir hadis-i sahih ve
mtevatir, keyyetin beyannda sabit olursa, iman ederim
ki, murad- Neb sadk ve doru ve haktr. Fakat murad-
Nebev zerine! Yoksa, nsn mtehayyelleri zerine
deildir. Zira bazan fehmolunan ey, muradn gayrsdr. Bu
meselede malmumuz budur:
Kaf Da, ekser ark ihata eden ve eski zamanda
bedev ve medenlerin aralarnda fsl olan ve zam-
cibal-i dnya olan amularnn annesi olan Himalaya
silsilesidir. Bu silsilenin rkndan cibl-i dnyann ekserisi
teaub eyledikleri denilir. Bu hal yle gsteriyor ki, Kaf n
dnyaya mehur olan ihatann kir ve hayali bu asl-
teaubdan neet etmi olmak gerektir.
Ve saniyen, lem-i ehadete, suretiyle ve lem-i gayba
mnsyla mabih ve ikisinin mabeyninde bir berzah olan
lem-i misal, o muammy halleder. Kim isterse, kef-i
sdk penceresiyle veya rya-y sadk menfeziyle veya
effaf eyler drbnyle ve hi olmazsa, hayalin ver-i
perdesiyle o leme bir derece seyirci olabilir. Bu lem-i
misalin vcuduna ve onda mannin tecessm etmelerine
pek ok delil vardr. Binaenaleyh, bu krede olan Kaf, o
lemde zil-acaip olan Kaf n ekirdei olabilir.
Hem de Sniin mlk genitir; bu sel kreye mnhasr
deildir. Feza ise, gayet vsi, Allahn dnyas gayet azm
olduundan, zl-acaip olan Kaf istiab edebilir. Fakat
eyym- lhiye ile be yz sene bizim kreden uzak
olmakla beraber, mevc-i mekfuf olan semaya temas
etmek, imkn- aklden hri deildir. Zira Kaf sema gibi
effaf ve gayr- mer olmak caizdir.
Ve rabian: Neden caiz olmasn ki, Kaf, daire-i ufuktan
tecell eden silsile-i azamdan ibaret ola? Nasl ufkun ismi
de Kaf a mehaz olabilir. Zira devair-i mtedahile gibi
nereye baklrsa, silsilelerden bir daire grlr. Gide gide
nazar kalr, hayale teslim eder. En nihayet hayal ise,
selsil-i cibalden bir daire-i muhiti tahayyl eder ki,
semnn etrafna temas ediyor. Kreviyet srryla, be yz
sene de uzak olursa, yine muttasl grnr.
Drdnc Mesele
Sedd-i Zlkarneyndir.
Nasl bildin ki, bir eyin vcudunu bilmek, o eyin
keyyet ve mahiyetini bilmekten ayrdr. Hem de bir kaziye
ok ahkm tazammun eder. O ahkmn bazs zarur ve
bazs dahi nazar ve muhtelefn fhdr.
Hem de malmdur: Bir mteannid ve mukallid bir sil,
imtihan cihetiyle, bir kitapta grd bir meseleyi, eeri
bir derece de muharref olsa, bir adamdan sual etse, t
gaybda olan malmuna cevap verse, o cevap iki cihetle
dorudur: Ya dorudan doruya cevap verse; veyahut sil-i
mteannidin malmuna ya bizzat veya teville cevab-
muvafk veriyor. kisi de dorudur. Demek bir cevap, hem
vkii raz eder, zira haktr; hem sili ikna eder. Zira eeri
murat deilse malmuna tatbik eder. Hem makamn
hatrn dahi krmyor. Zira cevapta ukde-i hayatiyeyi derc
eder ki, makasd- kelm ondan istimdd- hayat eder.
te cevab- Kurn dahi byledir. Bundan sonra zarur
ve gayr- zaruryi tefrik edeceiz. te, cevab- Kurnde
mefhum olan zarur hkmler ki, inkr kabul etmez,
udur:
Zlkarneynmeyyed min indillah bir ahstr. Onun irad
ve tertibiyle, iki da arasnda bir sed bina edilmitir:
Zlimlerin ve bedevlerin def-i fesatlar iin... Ve Yecc-
Mecc, iki mfsit kabiledirler. Emr-i lh geldii vakit sed
harap olacaktr, il hirih. Bu kyasla, ona Kurn dellet
eden hkmler, Kurnn zaruriyatndandrlar. Bir harn
inkr dahi kabil deildir. Fakat o mevzuat ve mahmultn
keyyatlarnn terihatlar ve mahiyetlerinin hududu ise,
Kurn onlara katiyyd-dellet deildir. Belki mm
hssa, dellet-i selseden hibirisiyle dellet etmez
kaidesiyle ve mantkta beyan olunduu gibi, Bir hkm,
mevzu ve mahmuln vech-i m ile tasavvur etmek, k
olduunun dsturuyla sabittir ki, Kurn onlara dellet
etmez. Fakat kabul edebilir. Demek o terihat, ahkm-
nazariyedendir. Baka delile muhavveldir. tihadn
mazannesidir. Onda tevil iin mecal vardr. Muhakkiknin
ihtilfat, nazariyetine delildir. Fakat v esef! Cevabn
suale her cihetle lzum-u mutabakatn tahayylyle,
sualdeki halele ehemmiyet vermeyerek, cevabn zarur ve
nazar olan hkmlerini, birden mehaz-i silden ve
menbit-i sualden hen olup, alp mfessir oldular.
Yok, belki mevvil, yok belki msadak mn yerine
mn gsterdiler. Yok, belki msadak olmak caiz ve bir
derece mmkn olan eyi, medll ve mefhum olarak tevil
ettiler. Halbuki, nc Mukaddemenin srryla
zahirperestler kabul ederek ve muhakkikn dahi hikyat
gibi ehemmiyetsiz olduundan tenkitsiz u tevili dinlediler.
O terihat, muharref olan Tevrat ve ncilde olduu gibi
kabul ederse, akide-i Ehl-i Snnet ve Cemaatte olan
msumiyet-i enbiyaya muhalefet oluyor. Kssa-i Lt ve
Davud Aleyhimesselm, buna iki ahittir.
Vakta ki, keyyette itihad ve tevilin mecali vardr. Ben
de bitevkillh derim: tikad- czim, Hd ve
Peygamberimizin muradlarna katiyen vaciptir; zira
zaruriyat- diniyedendir. Fakat murad hangisidir,
muhtelefn fhtir. yle:
Zlkarneyn, skenderdemem; zira isim brakmaz. Baz
mfessir melik (lmn kesriyle), baz melek (lmn
fethiyle), baz neb, baz vel, il hir demilerdir. Herhalde
Zlkarneyn, meyyed min indillh ve seddin binasna
mrid bir ahstr. Amma sed ise, baz mfessir sedd-i in
ve baz mfessir Baka yerde cebellemi ve baz
mfessir Sedd-i mahfdir; inklp ve ahval-i lem
setreylemitir ve baz ve baz, demilerdir, demilerdir...
Herhalde mfsidlerin def-i erleri iin bir redm-i azm ve
cesm bir duvardr.
Amma Yecc-Mecc, baz mfessir, veled-i Yafesden
iki kabile ve baz dier, Mool ve Manur ve baz dahi,
akvam- arkiye-i imal ve baz dahi, ben demden bir
cemiyet-i azme, dnya ve medeniyeti hercmerc eden bir
taife ve baz dahi, mahlk-u lhden yerin zahrnda
veyahut batnnda dem veya gayr- dem bir mahlktur
ki, kyamete, byle nev-i beerin hercmercine sebep
olacaktr; baz ve baz ve baz dediklerini dediler... Nokta-i
katiye ve cihet-i ittifak budur: Yecc ve Mecc, ehl-i
garet ve fesad ve ehl-i hadret ve medeniyete, ecel-i kaza
hkmnde iki tife-i mahlkullahtr.
Amma harabiyet-i sed; baz, kyamette ve baz,
kyamete yakn ve baz, emaresi olmak artyla uzaktr ve
baz, harap olmutur. Fakat dekk olmam. Kyleler ok.
Herhalde nokta-i ittifak, seddin inhidam, yerin sakalna bir
beyaz dmek ve olu olan nev-i beer de ihtiyar olmasna
bir almettir. Eer bu mzakerat muvazene ve muhakeme
etmisen caizdir, tecviz edesin, sedd-i Kurn, sedd-i indir
ki, ok fersahlarla uzun ve acaib-i seba-i mehureden bir
meyyed min indillhn iradyla bina olunmu, o zamann
ehl-i medeniyeti, ehl-i bedeviyetin erlerinden temin
eylemitir.
Evet, o vahlerden Hun kabilesiAvrupay hercmerc
ettii gibi, onlardan Mool taifesi de Asyay zr zeber
eylemitir. Sonra seddin harabiyeti kyamete almet olur.
Bahusus dekk, ondan bakadr. Peygamber, Erat-
saattenim. Ben ve kyamet bu iki parmak gibiyiz dese,
neden istirab olunsun ki, harabiyet-i sed, zaman-
sadetten sonra almet-i kyamet olsun?
Hem de seddin inhidam, mr- arza nispeten, yerin
yznde ihtiyarlktan bir buruukluktur. Belki, tamam-
nehara nispeten vakt- sfrar gibidireeri binler sene de
fsl olsa... Kezalik Yecc ve Meccn ihtillleri, nev-i
beerin eyhuhetinden gelme bir humm ve stmas
hkmndedir.
Bundan sonra On kinci Mukaddemenin fatihasnda bir
tevil-i har sana feth-i bab eder. yle:
Kurn hsas iin kasas zikrettii gibi, ukad- hayatiye
hkmnde ve makasd- Kurniyeden bir maksadna
mnasip noktalar intihap ve rabt- maksada ittisal
ettiriyor. Eeri harite ve husulde birbirinin nar veya nuru
birbiriyle grnmedii halde, zihninde ve slpta tenuk
ve musahabet edebilirler. Hna ki, kssa hisse iindir. Sana
ne lzm terihat nasl olursa olsun, sana talluk edemez.
Kendi hisseni al, git. Hem de Onuncu Mukaddemeden
istizhr et. Greceksin: Mecaz mecaza kap aar,

1
zhirperestleri darya sryor.
Malm olsun ki, eslb-i Arapta tecell eden
hccetullahn miftah, yalnz istiare ve mecaz zerine
messes ve asl- icz olan belgattir. Yoksa, hret
sebebiyle yalanc hadsle lkta olunan ve rzalar olmad
halde esdf- ytta saklanan boncuklar deildir. stersen
Onuncu Mukaddemenin Htimesini istimamla zevk et.
Zira, hitam misktir. Ve iinde baldr. Hem de caizdir ki,
mehull-keyyet olan sed, baka yerde sair almt-
kyamet gibi mestur ve kyamete kadar bak ve baz
inklbatyla mehul kalarak kyamette harap olacaktr.
aret
Malmdur: Mesken, sakinlerinden daha ziyade yaar.
Kale, ehl-i tahassundan daha ziyade mr uzundur. Skn
ve tahassun, vcudunun illetidir, beka ve devamna
deildir. Beka ve devamna olsa da, istimrar ve adem-i
hulvv iktiza etmez. Bir eydeki garazn devam, belki
terettb, o eyin devamnn zaruriyatndan deildir. Pek
ok binalar skn veya tahassun iin yaplmken, hv ve
hl olarak ortada muallk kalyor. Bu srrn adem-i
tefehhmnden, tevehhmlere yol almtr.
1. Nihayet gn batsna vard ve gnein hararetli ve amurlu bir eme
suyunda gurub ettiini grd. Kehf Sresi, 18:86.
Tenbih
u tafsilden maksat; tefsiri tevilden, katyi zannden,
vcdu keyyetten, hkm etrafn terihatlarndan, mny
masadaktan, vukuu imkndan temyiz ve tefrikle bir yol
amaktr.
Beinci Mesele
Mehurdur: Cehennem yer altndadr. Fakat biz Ehl-i
Snnet ve Cemaat, katan ve yaknen yerini tayin
edemeyiz. Lkin zahir olan, tahtiyettir. Ve yeraltnda
olmasdr. Buna binaen derim:
ecere-i tb gibi olan hilkat-i lemin, sair ncumlar
gibi bizim kremiz dahi bir semeresidir. Semerenin alt, o
aacn umum asan altna amil olur. Buna binaen,
Cehennem yeraltnda, o dallar iindedir. Nerede olsa yeri
vardr. Tahtiyetin mesafesi uzun ve ittisali iktiza etmez.
Hikmet-i cedidenin nokta-i nazarnda, ate ekser kinata
mstevldir. Bu hal arka tarafnda gsterir ki, bu atein asl
ve esas ve nev-i beerle beraber ebede giden ve yolda
refakat eden Cehennem, birgn perdeyi yrtacak, Hazr
olun diyecek, meydana kacaktr. Bu noktada dikkat
isterim.
Saniyen: Krenin taht ve alt, merkezi ve dahilsidir. Bu
noktaya binaen, kre-i arz ecere-i zakkum-u Cehennemin
ekirdeiyle hamiledir. Gnn birinde doacaktr. Belki
fezada tayeran eden arz yle bir eyi yumurtlayacaktr ki, o
yumurtada Cehennem tamamyla olmaz ise de, ba veya
dier bir zasn matv olarak tazammun etmi ki, yevm-i
kyamette derekt ve z-y sairesiyle birleecek, dev-i
acb-i Cehennem, ehl-i isyana hcum edecektir.
Yahu, kendin Cehenneme gitmezsen, hesap ve hendese
seni oraya kadar gtrebilir. Her otuz metrede takriben
bir derece-i hararet tezayd eylediinden, merkeze kadar
iki yz bin dereceye yakn hararet mevcut oluyor. Bu nar-
merkeziyenin bizim galiben bin dereceye bali olan
ateimizle nispeti iki yz defa olduu gibi, mehur
hadisteki, Cehennem atei ateimizden iki yz defa daha
edittir olan nispetin aynn ispat eder.
Hem de Cehennemin bir ksm Zemherirdir
1
. Zemherir
ise, burudetiyle yandrr. Hikmet-i tabiiyede sabittir ki, ate
bir dereceye gelir ki, suyu buz eder. Harareti def aten bel
ettii iin, burudetle ihrak eder. Demek, umum meratibi
ihtiva eden atein bir ksm da Zemherirdir.
1. Cehennem, Rabbine ikayet ederek: Ey Rabbim! Bir ksmm dierini yeyip
bitirdi. dedi. Bunun zerine, Cenb- Hak ona iki nefes almaya izin verdi:
Birnefes kta, bir nefes yazda. Sizin maruz kaldnz iddetli souk (k
souu) onun zemheririndendir (souuyla yakan ate). Maruz kaldnz
iddetli scak (yaz sca) da onun semmundandr (scaklyla yakan ate).
Buhari, Bed''l-Halk: 10; Mevkt 9; Tirmizi, Cehennem: 9, (2595), bni Mce,
Zhd 38, Dvud, Rikk 119. Msned 2:238, 277, 503.
Tenbih
Malm olsun ki, ebede namzet olan lem-i uhrev,
fenayla mahkm olan bu lemin mekayisiyle mesaha ve
muamele olunmaz. Muntazr ol; nc Makalenin
hirinde hiret bir derece sana arz- ddr edecektir...
aret
Umum fnnun gsterdii intizamn ehadetiyle ve
hikmetin istikr-i tmmnn iradyla ve cevher-i
insaniyetin remziyle ve ml-i beerin tenhsizliinin
imsyla, yevm ve sene gibi ok envda olan birer nevi
kyamet-i mkerrerenin telmihiyle ve adem-i abesiyetin
delletiyle ve hikmet-i ezeliyenin telvihiyle ve rahmet-i
bpyn- lhiyenin iaretiyle ve Nebiyy-i Sadkn lisan-
tasrihiyle ve Kurn- Mucizin hidayetiyle, cennet-bd
olan saadet-i uhreviyeden nazar- akln temaas iin sekiz
kap, iki pencere alr.
Altnc Mesele
Muhakkaktr ki, Tenzlin hssa-i cazibedar iczdr.
cz ise, belgatin yksek tabakasndan tevelld eder.
Belgat ise, hasis ve mezy, bahusus istiare ve mecaz
zere messesedir. Kim istiare ve mecaz drbnyle
temaa etmezse, mezysn gremez. Zira ezhan- nasn
tenisi iin eslb-i Arabta yenb-i ulmu isle eden
Tenzlin iinde, tenezzlt- lhiyye tabir olunan mrat-
efhm ve ihtiram- hissiyat ve mmaat- ezhan vardr.
Vakta ki bu byledir. Ehl-i tefsire lzmdr: Kurnn
hakkn bah; ve kymetini noksan etmesin. Ve belgatin
tasdik ve sikkesi olmayan bir eyle Kurn tevil
etmesinler. Zira her hakikatten daha zhir ve daha vzh
tahakkuk etmi ki, Kurnn mnlar hak olduklar gibi,
tarz- ifade ve sret-i mns dahi beliane ve ulvidir.
Cziyat o madene irc ve teferruat o menbaa ilhak
etmeyen, Kurnn if-i hakknda mutaffnden oluyor.
Bir-iki misal gstereceiz; zira nazar celb eder.
BRNC MSAL:
1
Allahu lemu
bimuradihi, caizdir: aret olunan mecaz, byle bir
tasavvuru ima eder ki, sene gibi olan kre, bahr-i muhit-i
havinin iinde tahtelbahir bir gemisi; ve umman gibi
fezada direk veya demir gibi dalaryla irs ve tamid
ederek havayla itibak ettiinden, muvazeneti muhafaza
olunmutur. Demek, dalar o geminin demir ve direkleri
hkmndedirler.
1. Dalar zemininize kazk ve direk yaptk. Nebe Sresi, 78:7.
Saniyen: nklbt- dahiliyeden ihtizazat o dalarla iskt
olunurlar. Zira dalar yerin mesmt hkmndedir. Dhil
bir heyecan olduu vakit, arz dalarla teneffs ettiinden,
gazab ve hiddeti sknet bulur. Demek arzn skn ve
skneti dalar iledir.
Salisen: maret-i arzn direi beerdir. Hayat- beerin
direi dahi, menabi-i hayat olan m ve trab ve havann
istifadeye lyk suretiyle muhafazalardr.
Halbuki, u erait-i hayatn keli dahi dalardr. Zira
da ve cibal mehazin-i m olduu gibi, cezb-i rutubet
hasiyetiyle havaya meta oluyor. Hararet ve brudeti
tdil ettii gibi, havaya mahlt olan muzr gazlarn
teressbne ve havann tasyesine sebep olduu gibi,
topraa da terahhum ediyor. amurluk ve bataklk ve
bahrin tasallutundan muhafaza eder.
Rabian: Belgate vech-i mnsebet ve mbehet
budur: Faraza bir adam hayal balonuyla kreden yksek
yere uarsa, dalarn silsilelerine baksa, acaba tabaka-i
trabiyeyi direkler stne serilip atlm bedev haymeler
gibi tahayyl ederse ve mnferit dalar da bir direk
stnde kurulan bir adra benzetilse, acaba tabiat- hayale
muhalefet olur mu? Faraza sen o silsileleri mstakil
dalarla beraber sath- arza keyyet-i vaziyeti bir bedev
Arabn karsnda tasvir tarznda tahayyl ve tahyil
edersen, yle: Bu silsileler Arab- bedeviyenin haymeleri
gibi arz sahrasnda kurulmu ve taraf taraf da adrlar
tahalll etmi desen, Araplarn hayal olan uslplarndan
uzak dmyorsun.
Hem de eer vehimle bu kasr- meyyed-i lemden
tecerrd edip uzaktan hikmet drbnyle mehd-i beer
olan yere ve sakf- merf olan semaya temaa edersen,
sonra silsile-i cibalde temessl ve etraf- semaya temas
eden daire-i ufukla mahdud olan semay, bir fustat gibi
yerin stne vaz ve cibal evtadyla rapt olunmu bir adr
kubbesini tahayyl ve tevehhm edersen, mttehem
edemezler. Sekizinci Meselenin tenbihinde bir-iki misal
daha gelecektir.
Yedinci Mesele
Kurnda zikrolunan,
1
ve
2
ve
3
ve
4
ve emsalleri
gibi, baz ehl-i zahir, talit-i ezhan iin onlarla temessk
ederler. Lkin mdafaaya biz muhta deiliz. Zira
mfessirn-i izm, ytn zamirindeki serirleri izhar
eylemilerdir. Bize hacet brakmamlar, fakat bir ders-i
ibret vermiler ve sermek yazmlar.


5
1. Yeri yayp dedi. Nzit Sresi, 79:30.
2. Yaylm. Giye Sresi, 88:20.
3. Yeri deyip dzenledik. Zriyt Sresi, 51:48.
4. (Nihayet gn batsna vard) ve gnein hararetli ve amurlu bir eme
suyundagurub ettiini (grd). Kehf Sresi, 18:86.
5. Fakat benden nce aladlar, alamak iin beni heyecana getirdiler. Benim
atlarma acyan merhamet sahipleri nerede?
Malmdur: Malmu ilm, bahusus mhed olursa,
abestir. Demek, iinde bir nokta-i garabet lzmdrta onu
abesiyetten karsn.
Eer denilse: Baknz, nasl arz, kreviyetiyle beraber
musattaha ve size mehd olmutur; denizin tasallutundan
kurtulmu. Veyahut Nasl ems, istikrarla beraber
tanzim-i maietiniz iin cereyan ediyor. Veyahut Nasl
binler seneyle uzak olan ems, ayn- hamiede gurub
ediyor. Man-i yt kinayetten sarahate km oluyor.
Evet, u garabet noktalar, belgat nkteleridir.
Sekizinci Mesele
aret
Ehl-i zahiri hayse-beyse vartalarna atanlardan birisi,
belki en birincisi, imknt, vukuta kartrmak ve iltibas
etmektir. Mesel diyorlar: Byle olsa, kudret-i lhiyede
mmkndr. Hem uklmzce azametine daha ziyade
dellet eder. yleyse bu vaki olmak gerektir.
Heyhat! Ey miskinler! Nerede aklnz kinata mhendis
olmaya liyakat gstermitir? Bu cz aklnzla hsn-
kllyi ihata edemezsiniz. Evet, bir zira kadar bir burun
altndan olsa, yalnz ona dikkat edilse, gzel gren bulunur!
Hem de onlar hayrette brakan tevehhmleridir ki,
imkn- zt, yakn-i ilmye mnadir. O halde yakniye
olan ulm-u diyede tereddt ettiklerinden, l edrlere
yaklayorlar. Hatt utanmyorlar ki, mesleklerinde lzm
gelir: Van Denizi, Sbhan Da gibi bedih eylerde
tereddt edilsin. Zira onlarn mesleince mmkndr, Van
Denizi db ve Sbhan Da da ekerle rtlm bala
inklp etsin. Veyahut o ikisi, baz arkadamz gibi
kreviyetten raz olmayarak sefere gittiklerinden, ayaklar
srerek umman- ademe gitmeleri muhtemeldir. yleyse,
deniz ve Sbhan, eski halleriyle bak olduklarn tasdik
etmemek gerektir!
El! Ey mantksz miskin! Neredesiniz? Baknz.
Mantkta mukarrerdir, mahssattaki vehmiyat
bedihiyattandr. Eer bu bedaheti inkr ederseniz, size
nasihate bedel tziye edeceim. Zira ulm-u diye sizce
lm ve safsata dahi hayat bulmu derecesindedir.
Drdnc bel ki, ehl-i zahiri tevi eder; imkn-
vehmyi, imkn- akl ile iltibas ettikleridir. Halbuki,
imkn- vehm, esassz olan rk- taklitten tevelldle
safsatay tevlid ettiinden, delilsiz olarak herbiri
bedihiyatta bir belki, bir htimal, bir ekke yol aar.
Bu imkn- vehm, galiben muhakemesizlikten, kalbin
zaaf- sbndan ve akln sinir hastalndan ve mevzu ve
mahmuln adem-i tasavvurundan ileri gelir. Halbuki,
imkn- akl ise, vcib ve mmteni olmayan bir maddede,
vcut ve ademe bir delil-i katye dest-res olmayan bir
emirde tereddt etmektir. Eer delilden neet etmise
makbuldr; yoksa muteber deildir.
Bu imkn- vehmnin ahkmndandr ki, baz vehhamlar
diyor: Muhtemeldir burhann gsterdii gibi olmasn. Zira
akl herbir eyi derk edemez. Aklmz da buna ihtimal
verir.
Evet, yok; belki ihtimal veren vehminizdir. Akln eni
burhan zerine gitmektir. Evet, akl herbir eyi tartamaz;
fakat byle maddiyat ve en kk hdimi olan basarn
kabzasndan kurtulmayan bir emri tartar. Faraza tartmaz
ise, biz de o meselede ocuk gibi mkellef deiliz.
Tenbih
Ben zahirperest ve nazar- sath sahibi tbiriyle yad
ettiim ve tevbih ve tnif ile tehir ettiim muhatab-
zihniyem, aleb-i halde ehl-i tefrit olan ve ceml-i slm
grmeyen ve nazar- sathiyle uzaktan slmiyete bakan
hasm- dindir. Fakat, bazan ehl-i ifrat olan, iyilik bilerek
fenalk eden dinin cahil dostlardr.
Beinci bel: Ehl-i tefrit ve ifrat olan biarelerin ellerini
tutarak zulmata atan birisi de, her mecazn her yerinde
taharr-i hakikat etmektir. Evet, mecazda bir dane-i hakikat
bulunmak lzmdr ki, mecaz ondan nevnema bularak
smbllensin. Veyahut hakikat, k veren tildir; mecaz
ise, ziyasn tezyid eden iesidir. Evet, muhabbet kalbde
ve akl dimadadr; elde ve ayakta aramak abestir.
Altnc bel: Nazar tams eden ve belgat setreden,
zahire olan kasr- nazardr. Demek, ne kadar aklda hakikat
mmkn ise, mecaza tecavz etmezler. Mecaza gidilse de
meli tutulur. Bu srra binaendir: yet ve hadisin tefsir
veya tercmesi, onlardaki hsn ve belgat gsteremez.
Gya onlarca karine-i mecaz, aklen hakikatin imtindr.
Halbuki, karine-i mnia, akl olduu gibi, hiss ve d ve
makam, daha baka ok eylerle de olabilir. Eer istersen,
Cennetl-Firdevs gibi olan Delill-czn iki yz yirmi
birinci kapsndan gir. Greceksin, o koca Abdlkahir, gayet
hiddetli olarak byle mteassieri yanna ekmi, tevbih
ve tekdir ediyor.
Yedinci bel: Muarre mnekker eden biri de, hareke
gibi bir araz, ztiye ve eyniyeye hasrettiklerinden, gayr-
men hve leh olan vasf- cryi inkr etmek lzm
geldiinden, ems-i hakikat tarz- cereyanndan
karlmtr. Acaba byleler Araplarn uslplarna hi
nazar etmemilerdir ki, nasl diyorlar: Dalar bize rast
geldi. Sonra bizden ayrld. Baka bir da ban kard.
Sonra gitti, bizden mufarakat eyledi. Deniz dahi gnei
yuttu, ilh... Miftah- Sekkkde beyan olunduu gibi, pek
ok yerlerde sanat- beyaniyeden olan kalb-i hayali, esrar-
beyaniye iin istimal etmektedirler. Bu ise, deveran srryla
malta-i vehmiye zerine messes bir letafet-i
beyaniyedir.
imdi sermek olarak iki misal-i mhimmeyi beyan
edeceim. T ki o minval zerine ileyesin. yle:

1


2
1. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43.
2. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede
akp gider. Ysin Sresi, 36:38.
u iki yet gayet yn- dikkattirler. Zira zahire cmud,
belgatin hakkn chud demektir. Zira birinci yette olan
istire-i bedia o derece hararetlidir ki, buz gibi olan
cmudu eritir. Ve bulut gibi zahir perdesini berk gibi yrtar.
kinci yette belgat o kadar mstakar ve muhkem ve
parlaktr ki, seyri iin gnei durdurur. Evvelki yet,
1
naziresidir. O da onun gibi bir istire-i
bediay tazammun eylemitir. yle ki:
Cennetin evnleri e olmad gibi, gm dahi
deildir. Belki enin gme olan mbayeneti, bir istire-i
bediann karinesidir. Demek e effayetiyle, dda dahi
beyaz ve parlaklk hasebiyle, gya Cennetin kadehlerini
tasvir etmek iin iki nmunedirler ki, Sni-i Rahmn bu
leme gndermi, t nes ve mallaryla Cennete mteri
olanlarn raabatn tehyi ve itahlarn asn.
Aynen bunun gibi,
2
bir istire-i
bedia ondan takattur ediyor. O istirenin zemini ise, zemin
ve suman mabeyninde hkm- hayalle tasavvur olunan
msabakat ve rekabetin tahayyl zerine messestir.
Mezraas yledir ki, zemin kar ve bered ile tezemml
veya taammm eden dalaryla ve rengrenk bestniyle
sslendii gibi, gya ona rekabeten ve inaden, suman
dahi cibl ve bestni andran rengrenkle teekkl eden
ve dalara nazireler yapmak iin, para para dalan
bulutlaryla sarlp cilveger oluyor. O da gibi para para
bulutlar, seneler, veyahut dalar, veyahut develer, veyahut
bostan ve dereler denilse, tebihte hat edilmemi olur. O
cevvdeki seyyarelerin oban raddr. Kam gibi, berkini
balar zerine silkeleyip dolatryor. O musahhar
sbihalar ise, o bahr-i muhit-i havde seyir ve cereyan
etmekle, mahere tesadf etmi dalar andrrlar. Gya
sema, su buharnn zerratn rad ile silh bana davet
ettii gibi, Rahat olun emriyle herkes yerine gider,
gizlenir.
1. Onlar gm beyazlnda, billr berraklnda kaplardr. nsan Sresi,
76:16.
2. Gkteki da gibi bulutlardan Allah dolu taneleri indirir. Nur Sresi, 24:43.
Evet, ok defa bulut dan libasn giydii gibi,
heykeliyle teekkl etmekle beraber, bered ve karn
beyazyla televvn ve rutubet ve burudetiyle tekeyyf
eder. yleyse, bulut ve da komu, arkadatrlar. Birbirine
levazmatn riye vermeye mecburdurlar. Bu uhuvvet ve
mbadeleti, Kurnn ok yerleri gsterir. Zira bazan onu,
onun libasnda ve tekini berikinin suretinde bize gsterir.
Hem de Tenzlin pek ok menazilinde da ve bulut
birbirinin elini tutup musafaha ettikleri vardr. Nasl kitab-
lemin bir sahifesi olan zeminde munaka ve musafahalar
ahittir. Zira umman- havada iskele hkmnde olan da
tepesinde lenger-endaz olduklarn gryoruz.
kinci yet:
1
Evet,
2
bir slba iaret ettii gibi,
3
dahi bir hakikati telvh
eder. Demek cizdir ki; lfzyla yle bir uslba
iaret olsun. yle:
1. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede
akp gider. Ysin Sresi, 36:38.
2. Akp gider... Ysin Sresi, 36:38.
3. Yrngesinde... Ysin Sresi, 36:38.
ems, demiri altndan yaplm mhezzeb, mzehheb,
zrhl bir sene gibi esrden olan ve mevc-i mekff tbir
olunan umman- semada seyahat ve yzyor. Eer endan
mstakarrnda lenger-endazdr. Lkin o bahr-i semada o
zeheb-i zib cereyan ediyor. Fakat o cereyan araz ve tebe
ve tefhim iin mrat ve ihtiram olunan nazar- hiss iledir.
Fakat hakik iki cereyan vardr. Olmazsa da olur. Zira
maksat beyan- intizamdr. Eslb-i Arabta olduu gibi
tebe ise veya zt ise, nizamn nokta-i nazarnda birdir.
Saniyen: ems mstakarrnda, mihveri zerinde
mteharrik olduundan, o erimi altn gibi eczalar dahi
cereyan ediyor. Bu hareke-i hakikiye evvelki hareke-i
mecaziyenin danesidir, belki zembereidir.
Salisen: emsin mstakarr denilen tahtrevanyla ve
seyyarat denilen asakir-i seyyaresiyle gp sahr-y
lemde seyr seferi, mukteza-y hikmet grnyor. Zira
kudret-i lhiye hereyi hayy ve mteharrik klmtr ve
skn-u mutlakla hibir eyi mahkm etmemitir. Mevtin
biraderi ve ademin ammizadesi olan atlet-i mutlakla,
rahmeti brakmam ki kaydedilsin. yleyse, ems de
hrdr. Kanun-u lhiye itaat etmek artyla serbesttir,
gezebilir. Fakat bakasnn hrriyetini bozmamak gerektir
ve arttr. Evet, ems, emr-i lhye temessl eden ve
herbir hareketini meiet-i lhiyeye tatbik eden bir l
paasdr.
Evet, cereyan hakik ve zt olduu gibi araz ve hiss de
olabilir. Nasl hakikdir, yle de mecazdir. Bu mecazn
menar
1
dir. slbun ukde-i hayatiyesine telvih
eden lfz
2
dir.
Elhasl: Maksad- lhsi, nizam ve intizam gstermektir.
Nizam ise, ems gibi parlyor.
3

kaidesine binaen, nizam inta eden harekete ems
veyahut deveran- arz, hangisi olursa olsun, asl maksad
ihll etmedii iin, sebeb-i aslnin taharrsine mecbur
deiliz. Mesel, nin elifiyle hffet hsldr. Asl ne
olursa olsun, vava bedel kaf dahi olsa fark etmez. Yine elif,
elif ve haftir.
1. Akp gider... Ysin Sresi, 36:38.
2. Yrngesinde... Ysin Sresi, 36:38.
3. Bal ye, kaynan sorma.
aret
Bu tasviratla beraber, hiss-i zahire istinaden, zahir,
mutaassbane bir cmud-u bridi gstermek, nasl ki
belgatin hararet ve letafetine mnadir. yle de, delil-i
Sni olan nizam- lemin esas olan hikmetullahn ahidi
olan istihsan- aklye crih ve muhaliftir. yle:
Mesel, Sbhan Dana ok fersahla uzak bir
mesafeden mteveccih olsan ve istesen ki, Sbhan senin
ciht- erbaana mukabil gelse, veyahut her cihete mukabil
olarak grmsn. Bu tebdil ve tebeddle lzm olan rahat
bir sebebi olan ka hareket-i vaziye ile birka adm atmak
gibi en ksa yolu terk ve Sbhan Da gibi dehetli bir
cirm-i azmi seni hayrette brakacak bir daire-i azmeyi kat
etmesini tahayyl veya teklif etmek gibi gayet uzun yolu
ve israf ve abesiyete acip bir misali nizam- leme esas
tutmak, bence nizama cinayet etmektir. imdi insaa,
nazar- hakikatle bu taassub-u barideye bak: Nasl istikra-i
tmmn ehadetiyle sabit olan bir hakikat-i bhireye
muaraza ediyor. O hakikat ise budur:
Hilkatte israf ve abes yoktur. Ve hikmet-i ezeliye, ksa
ve mstakim yolu terk etmez. Uzun ve mteassif yolu
ihtiyar etmez. yleyse, acaba istikr-i tmmn mecaza
karine olmasndan ne mani tasavvur olunur ve neden ciz
olmasn?
Tenbih
Eer istersen Mukaddemata gir. Birinci Mukaddemeyi,
sur ve nc Mukaddemeyi kbr yap. Sana netice
verecektir ki: Ehl-i zahirin zihinlerini tevi eden, felsefe-i
Yunaniyeye incizaplardr. Hatt o felsefeye fehm-i yette
bir esas- mselleme nazaryla bakyorlar. Hatt olu
lm bir kocakary gldrecek derecede bir misal budur
ki: Bazlar yle bir ztn kelmndaki fls-u felsefeyi,
cevher-i hakikatten temyiz etmeyecek dereceden pek ok
derecede l olan o zt- nakkad, Krte demi ki:
1

Halbuki, bu szle hkemann mezhebi
olan ki, Melike-i kiram maddeden mcerreddirler red
yolunda tasrih ediyor ki, Melike-i kiram anasrdan
mahlk ecsam- nurniyedirler. Onlar fehmetmiler ki,
anasr drt olduklar slmiyettendir. Acaba?.. Drtl ve
unsuriyeti ve besateti, hkema stlahatndan ve mzahref
olan ulm-u tabiiyenin esaslarndandr. Hi usul-
slmiyeye taallklar yoktur. Belki zahir mahedetle
hkmolunan bir kaziyedir.
1. Unsurlar drt tane olup melekler de onlardan (nur unsurundan)
yaratlmlardr.
Evet, dine temas olan herey, dinden olmas lzm
gelmiyor. Ve slmiyetle imtiza eden herbir madde
slmiyetin anasrndan olduunu kabul etmek, unsur-u
slmiyetin hsiyetini bilmemek demektir. Zira Kitap ve
snnet ve icm ve kyas olan anasr- erbaa-i slmiye,
byle maddeleri terkip ve tevlit etmez.
Elhasl: Unsuriyet ve besatet ve erbaiyet, felsefenin
bataklndandr; eriatn maden-i safsinden deildir. Fakat
felsefenin yanl seleerimizin lisanlarna girdiinden, bir
mahmil-i sahih bulmutur. Zira selef Drttr
dediklerinden murat, zahiren drttr. Veyahut hakikaten
ecsam- uzviyeyi tekil eden mvellidlm ve
mvellidlhumuza ve azot ve karbon, yine drttr.
Eer hr kirsen, bu felsefenin errine bak: Nasl ezhan
esaretle sefalete atmtr. Aferin hrriyetperver olan
hikmet-i cedidenin himmetine ki, o mstebid hikmet-i
Yunaniyeyi drt duvaryla zr- zeber etmitir. Demek
muhakkak oldu ki, ytn delil-i icznn miftah ve esrar-
belgatn keaf, yalnz belgat- Arabiyenin
madenindendir. Yoksa, felsefe-i Yunaniyenin destghndan
deildir.
Ey birader! Vakt ki kef-i esrar merak bizi u makama
kadar getirdi. Biz de seni beraber ektik, senitciz ettik.
Hem senin ok yorgunluunu dahi biliriz. imdi Unsurul-
Belgat ve iczn miftah olan kinci Makalenin ierisine
seni gezdirmek istiyorum. Sakn o makalenin ilk- uslbu
ve iinde cilveger olan mesailin elbiselerinin perianiyeti
seni temaasndan mtenefr etmesin. Zira ilk eden,
mnsndaki dikkat ve kymettir. Ve perian eden ve
ziynet-i zahiriyeden mstan eden, mnsndaki ceml-i
ztiyesidir.
Evet, nazlanan ve istina gsteren nazeninlerin
mehirleri dikkattir. Ve menzilleri dahi kalbin sveydasdr.
Bunlara giydirdiim elbise, zamann modasna muhaliftir.
Zira ark Anadolu mektebi denilen yksek dalarda
bym olduumdan, alaturka terzilie alamadm. Hem
de ahsn slb-u beyan, ahsn timsal-i ahsiyetidir. Ben
ise, grdnz veya iittiiniz gibi, halli mkil bir
muammym.

1
1. Tamamland, tamamland.
Unsurul-Belgat

1
kinci Makale
Belaatn ruhuna taallk eden birka meselenin beyanndadr.
Birinci Mesele
1. Btn kelimat- tayyibeler Allaha mahsustur ve btn salvat ve dualar
Onun Nebisinin zerine olsun.
Tarih lisan- teesse bize ders veriyor ki: Saltanat-
Arabn czibesiyle Acam, Araplara muhtelit olduklarndan,
Kelm- Mudrnin melekesi denilen belgat-
Kurniyenin madenini mevve ettikleri gibi; yle de,
Acemlerin ve acemlerin belgt- Arabiyenin sanatna
girdiklerinden, krin mecr-y tabisi olan nazm-
manden, zevk-i belgat nazm- lfza evirmilerdir.
yle ki:
Efkr ve hissiyatn mecr-y tabisi nazm- mandir.
Nazm- man ise mantkla meyyeddir. Mantkn slbu
ise, mteselsil olan hakike mteveccihtir. Hakike giren
kirler ise, karsnda olan dekik- mhiyatta nzdirler.
Dekik- mahiyat ise, lemin nizam- ekmeline mmidd ve
mstemmiddirler. Nizam- ekmelde herbir hsnn menba
olan hsn- mcerred mndemitir. Hsn- mcerred ise,
mezy ve letif denilen belgat ieklerinin bostandr.
ieklerin bostan, cinan- hilkatte cilveger olan, ezhara
peresti eden ve air denilen blbllerin naamtdr.
Blbllerin naamtna heng-i rhan veren ise, nazm-
mandir.
Hal byle iken, Araptan olmayan dahl ve tufeyl ve
acemler belgat- Arabiyede deba srasna gemeye
altklarndan, i rdan kt. Zira bir milletin mizac o
milletin hissiyatnn menei olduu gibi, lisan- millsi de
hissiyatnn mkesidir. Milletin emziceleri muhtelif olduu
gibi, lisanlarndaki istidad- belgat dahi mtefavittir
lasiyyem Arab lisan gibi nahv bir lisan olsa...
Bu srra binaen, cereyan- efkra mecr ve belgat
ieklerine imengh olmaya ok derece nks ve ksa ve
kuru ve krav olan nazm- lfz; mecr-y tabisi olan
nazm- mnya mukabele ederek belgat mevve
etmitir.
Zira acemler su-i ihtiyar veya sevk-i ihtiyala lfzn
tertip ve tahsinine ve mani-i laviyenin tahsiline daha
ziyade muhta olduklarndan ve elfz, mecr olmak
cihetiyle daha sn ve daha zahir ve nazar- sathye daha
mnis ve hevm gibi avamn nazarlarn daha cazibedar ve
avamperestne nmayilere daha mstaid bir zemin
olduundan, elfza daha ziyade sarf- himmet etmilerdir.
Yani, ne kadar bir mesafe kat ederse, nlerine ok muaa
sahralar kendilerini gstermek annda olan tertib-i
manide olan tegalgulden zihinlerini evirip, elfz arkasna
koup, dolayorlar. Mannin tasavvurlarndan sonra
elfzn arkasna gitmekle kirleri atallamtr. Gide gide
elfz mnya galebe etmekle istihdam ederek, lafz,
mnya hizmet etmek olan kaziye-i tabiiye aksine
evrildiinden, tabiat- belgattan byle lfzperest
mutasallarn sanatna kadar, yok, belki tasannularna,
uzun bir mesafe girmitir. Eer istersen, Harr gibi bir
dahiye-i edebin Makmtna gir, gr. O dhiye-i edep nasl
hubb-u lfza malp olarak, lfzperestlik hevesi o
kymettar edebini lekedar ettii gibi, lfzperestlere de
bast- zr etmitir ve nmune-i imtisal olmutur. Onun
iin, o koca Abdlkhir bu hastal tedavi etmek iin
Delil-i cz ve Esrarl-Belgatn bir slsn onun
illarndan doldurmutur. Evet, lfzperestlik bir
hastalktr; fakat bilinmez ki hastalktr.
Tenbih
Lfzperestlik nasl bir hastalktr; yle de, sret-
perestlik ve slb-perestlik ve tebih-perestlik ve hayal-
perestlik ve kaye-perestlik, imdi lcmle, ileride ifrat ile,
tam bir hastalk ve mny kendine feda edecek derecede
bir maraz olacaktr. Hatt bir nkte-i zarafet iin veya
kayenin hatr iin, ok edip, edepte edepsizlik etmeye
imdiden balamlardr.
Evet, lfza ziynet verilmeli, fakat tabiat- mn istemek
artyla. Ve sret-i mnya hamet vermeli, fakat melin
iznini almak artyla. Ve slba parlaklk vermeli, fakat
maksdun istidad msait olmak artyla. Ve tebihe
revnak vermeli, fakat matlbun mnasebetini gze almak
ve rzasn tahsil etmek artyla. Ve hayale ceveln ve
aaa vermeli, fakat hakikati incitmemek ve ar
gelmemek ve hakikate misal olmak ve hakikatten istimdat
etmek artyla gerektir.
kinci Mesele
Kelmn hayatlanmas ve nevnemas, mnlarn
tecessmyle ve cemdta nefh-i ruh etmekle bir
mkleme ve mubhaseyi ilerine atmaktr. yle:
Deveran ile tabir olunan, vcutta ve ademde iki eyin
mukarenetiyle biri tekisine illet ve mehaz ve mene
zannolunmas olan itikad- rf zerine messes olan
malta-i vehmiye stne mebn olan, kuvve-i hayalden
neet eden sihr-i beyanyla, sehhar gibi cemdt
hayatlandrr, birbiriyle syletir. lerine ya adaveti veya
muhabbeti atar. Hem de mnlar tecessm ettirir, hayat
verir, iinde hararet-i gariziyeyi derc eder.
Eer istersen, grltl menzil tlakna yeste olan bu
beyte gir:


Yani, Mumtala-i hak perdesi altnda hulfl-vad
benimle konuuyor. Der: Aldanma! Onun iin, snemde
mitlerim yeis ile kavgaya baladlar; o mtezelzil hane
olan sadrm harap ediyorlar. Greceksin, nasl ir-i shir
emel ve yesi tecsim etmekle hayatlandrarak, nemmm
olan ihlfn tnesiyle bir muharebe ve muhasamay temsil
eyledi. Gya sinematoraf gibi bu beyit senin aklna rya
grnyor. Evet, bu sihr-i beyan bir nevi tenvim eder.
Veyahut yerin yamurla muaka ve ekvasn dinle.
te:

Yani, yamurun ge gelmesini ona teekk eder.
Mahbubun az suyu gibi suyunu emer. Acaba yeri
Mecnun, sehab Leyl hletlerinde bu iir sana tahyil
etmiyor mu?
Tenbih
Bu iiri gzel gsteren, iindeki hayalin hakikate bir
derece mabehetidir. Zira yamur gecikse, sonra gelse,
toprak vz vz gibi bir savt kartarak suyunu eker. Bu hali
gren, geliine ve iddet-i ihtiyacna intikal ettiinden,
mehur deverann srryla ve tevehhmn tasarrufatyla bir
muaka ve mkleme suretine ifra eder.
aret
Herbir hayalde bu iznk gibi bir dane-i hakikat
bulunmak arttr...
nc Mesele
Kelmn elbise-i fahiresi veyahut cemli ve sureti, slp
iledir. Yani, kalb- kelm iledir. yle ki:
Ya dikkat-i nazar veya tevaggul veya mbaeret veya
sanatn telkkuhuyla hayalde tevelld eden temayltn
hususiyatndan teekkl eden suretlerden terekkp eden
istiare-i temsiliyenin paralar telhuk ettiklerinden
tenevvr ve teerrb ve teekkl eden slp, kelmn
kalb olduu gibi, cemlin mdeni ve hulel-i fhirenin
destghdr. Gya akln borazan denilmeye yn olan
irade, ses etmekle, kalbin karanlk kelerinde yatan
mnlar plak, yaln ayak, ba ak olarak ktklarndan,
mahall-i suver olan hayale girerler. O hazinetl-hayalde
bulduklar sureti giyerler. En ekall bir yazmay sarar. Veya
bir pabucu giyer. Lakal bir nianla kar. Hi olmazsa bir
dmeyle veya bir kelimeyle, kendinin nerede terbiye
olduunu gsterir.
Eer bir kelmnfakat tabiattan km bir kelmn
slbunda imn- nazar edersen, kendi sanat iinde
ileyen mtekellimi o yine-misal slbun iinde
greceksin. Hatt nefsini nefesinden ve sesinden,
mahiyetini nefsinden (frmesinden) tevehhm; ve miza
ve sanatn kelmyla mmtezi tahayyl etsen,
Hayliyyun mezhebinde muteb olmuyorsun. Eer
tereddtle senin hayalin, hastal var ise Kaside-i
Brdeden olan


1
olan bmarhaneye git, gr: Nasl Hakm-i Busayr,
istifrala ve nedametin perhiziyle sana reete yazar! Eer
itihann almasyla slp denilen hakikatin iesindeki
zll-i mn nasl kendine muvafk ve nasl imtiza
etmesini seyretmek ve o zlli imeye itahn varsa,
meyhaneye git ve de: Ey meyhaneci, kelm- bel nedir?
Elbette onun sanat onu yle sylettirecek:
1. Haramla dolmu olan gzlerinden gzya akt ve pimanlk perhizine sarl.
Kelm- beli, ilim denilen mleklerde piirilen ve
hikmet denilen byk kplerde duran ve fehim denilen
szgele szlen b- hayat gibi bir mny, zrefa denilen
skiler dndrp efkr ier; esrarda teme etmekle
hissiyat ihtizaza getiren kelmdr.
Eer byle sarholarn szlerinden holanmyorsan,
suyun mhendisi olan hdhd- Sleymann Sebeden
getirdii nebe ve haberi dinle: Nasl inzal-i Kurn ve
ibd- semavat ve arz eden Zlcellin tavsini etmitir!
Hdhd diyor: Bir kavme rastgeldim. Zemin ve
sumandan mahyat karan Allaha secde etmiyorlar...
Bak, evsaf- kemliye iinde hdhdn hendesesine telvih
eden, vasf- mezburu yalnz ihtiyar eyledi.
aret
slptan muradm, kelmn kalbdr ve suretidir.
Bakalar baka diyorlar. Ve belgata faydas, ksstn
tefrkn ve perian olan paralarn iltiham ve
bititirmektir.
T kaide-i Bir ey sabit olursa levazmyla sabittir
srryla bir cz tahrik etmekle ksstn klln ihtizaza
getirmektir. Gya mtekellim, slbun bir kesini
muhataba gsterse, muhatap kendi kendine velev bir
derece karanlk olsa da tamamn grebilir.
Bak, nerede olursa olsun, mbreze lfz, pencere
gibi, meydan- harbi, iinde harp olarak sana gsterir. Evet,
ok byle kelimeler vardr. Hayalin sinematograsi denilse
cizdir.
Tenbih
slp mertibi pek mtefvittir. Bazan o kadar ltif ve
rakiktir ki, nesm-i seherden daha heste eser. Bazan o
kadar gizli oluyor ki, bu zamann harbinin diplomatlarnn
desis-i harbiyelerinden daha mesturdur. Bir diplomatn
kuvve-i mmesi lzmdr, t istimam edebilsin.
Ezcmle: Ysin sresinde
1

ive-i ifadeden, Zemaher
2
slbunu istimam etmitir. Evet, insan isyanla Hlkn
emrine kar mnen mdafaa ve mbreze eder.
1. "rm kemikleri kim diriltecek?" Ysin Sresi, 36:78.
2. Var m meydana kan!
Drdnc Mesele
Kelmn kuvvet ve kudreti ise, kelmn kuydt
birbirine cevap vermek ve keyyat birbirine muavenet
etmekle, umumen karnca kaderince, asl garaza iaret ve
herbiri parman maksat zerine brakmakla,


1
dsturuna timsal olmaktr. Demek, kuydt zenav gibi
veyahut dereler gibi, maksat ise ortalarndan istimdad
edici bir havuz gibi olmak gerektir.
1. barelerimiz ayr ayr ise de, senin hsnn birdir. Hepsi de o hsne iaret
ediyorlar.
Elhasl: Zihnin ebekesi stnde tersim olunan ve
nazar- akl ile alnan suret-i garaz, mevve olmamak
iin, tecavb ve teavn ve istimdad lzmdr.
aret
Bu noktadan intizam neet etmekle tenasp tevelld
edip hsn ve ceml parlar. Eer istersen, Rabb-i zzetin
kelmna teemml et. Ezcmle:
Zerresi byk bir ta kadar byk olan azaptan tahvif
ve insan, kalk ve tahammlsz olduklarn gstermek
iin sevk edilen
1

olan yete bak. Nasl ki, eyi zddndan iniks
ettirmek olan kaide-i beyniyeye binaen, tehvil ve tahvif
iin azabn bir parasnn derece-i tesirini gstermek
istediinden, kllet olan esas- maksada, nasl kelmn her
taraf elini oraya uzatp kuvvet veriyor. yle:
HAYE-1*
lfzndaki tekik ile tahf; ve (*) deki
yalnz temas; ve (*) maddesinde ve sgasnda ve
tenkirindeki taklil ve tahkir; ve (*) deki tebiz; ve nekle
bedel (*) zikrindeki tehvin; ve (*) deki m-i
rahmet, umumen taklili gstermekle, azab nihayet
derecede tazm ve tehvil eder. Zira az byle olursa,
oundan Allah esirgesin!
1. And olsun ki, Rabbinin azabndan kk bir esinti onlara hafe
dokunacak olsa... Enbiy Sresi, 21:46.
Haiye-1
*
ayet (bk. -r-f: Cer hareri); hafe; kk bir esinti,
bir frk; ...dan (bk. -r-f: Cer hareri); az bir azap; Rabbin.
Tenbih
Bu sana sermektir; yazabilirsen mek et. Zira btn
yt- Kurniye bu intizam ve tenasp ve hsne
mazhardrlar. Fakat makasd bazan mtedhilen
mteselsildir. Herbirinin tevabii tekiyle mukarin olur,
fakat muhtelit olmaz. Dikkat etmek gerektir. Zira nazar-
sath byle yerlerde ok halt eder.
Beinci Mesele
Kelmn servet ve vsati ise nasl suret-i terkip, nefs-i
maksad gsterir. yle de mstetbetnn telmihtyla ve
eslbin irtyla garazn levazm ve tevbiini gstermek
ve ihtizaza getirmektir. Zira telmih ve iaret ise, sakin olan
haylt ihtizaza ve skit olan cevanibini sylettirmekle,
kalblerin en uzak kelerindeki istihsan ve alklamay
tehyi etmeye byk bir esastr. Evet, telmih ve iaret ise,
yolun etrafn temaayla tenezzh etmek iindir. Kast ve
talep ve tasarruf iin deildir. Demek, mtekellim onda
mesul olmaz. Eer istersen, bu beyitlerin ilerine gir. Bir
derece seyre ayan noktalar vardr:
te al olan atna binmi, nazenin karsnda
genlenmek isteyen ihtiyar babann sakalnn iine
bak,belgatn ok anahtarlarn bulacaksn. Al, kaplar a,
ite

Yani, dedi: htiyar oldun. Dedim: Deildir; belki
mesib-i dehrin grltsnden ayaklar altndan kp
sakalma konmu bir beyaz gubardr.
Hem de,


Yani, Sakalmn beyazlanmakla parlamas seni
korkutmasn. Zira nur-u mtecessim gibi dimadan erimi
sakaldan mecr bulup kendini gsteren kir ve edebin
tebessmdr.
Hem de,


Yani, Gece gibi genlikte gzn nevm-i gaette dalm,
ancak subh-misal olan sakaln beyazyla uyanabildi.
Hem de,


Yani, Ciriti istemek yolunda, sabah, atmn yzne
yed-i beyzsyla bir tokat vurdu. Atm dahi ksasn almak
iin tayyar olan subha eriti, yere vurdu, iinde drt
ayayla gezindi. Demek atm aldr.
Hem de,


Yani, Kalbim mukumun kemeri gibi hareket ve hh
etmekte; onun kalbi ise onun bilezii gibi skn ve
skttadr. Demek beli ince, bilei kaln olduu gibi,
kalbim mtak, onun kalbi mstandir. Demek, hsn ve
ak ve istinay ve itiyak bir tala vurmutur.
Hem de,


Yani, Tcir-i Yemen gibi yamurdan gelen sel,
yklerini, eskallerini gabt sahrsna att. Nasl ki bir tccar
akamda bir kye gelse, gecede kyllerrengrenk
eyalarn satn alsalar; sabahleyin herkes bir
renklesslenmi olduu halde evinden kyor. Hatt kyn
oban dahi krmzbir mendili balyor. yle de, sel
sahrya ykn att gibi, ticaret-i hayeye benzer
imtizct- kimyeviyeyle ieklerin nazeninlerine gya
rengrenk elbise alnr, dikilir. Hatt ieklerin oban
tlakna ayan olan kefne
1
ban krmzlatryor.
Hem de,


Yani, Vefa, gavr- inidama ekildi. Tfan- gadir
feverana balad. Kavl ve amel ortasnda uzun bir mesafe
ald.
Uzaa gitmek istemiyorsan, bu makalenin bir para
mkabline nazar et. Bu meseleye nmune olmak iin ok
paralar bulacaksn. Ezcmle:
ytn delail-i icznn miftah ve esrar- belgatnn
kef yalnz belgat- Arabiyedir. Felsefe-i Yunaniye
deildir.
Veyahut makale-i lda olan mesele-i lnn
htimesindeki iarete bak. te:
Hilkat denilen eriat- ftriyye, meczup ve misar olan
kre-i arza farz etmitir ki: emse iktida eden yldzlarn
safnda durmak, zz etmemek... Zira, zemin zevciyle
beraber
2
demilerdir. Taat ise cemaatle daha
ahsendir.
imdi teemml et. Bu misaller, kar ve arkalarndan
yle makamat gsterir ki, arkalarndan baka makamat
hayal-meyal gibi ban karyor.
1. Dikenli, ihrak edilir bir da mahsuldr.
2. steyerek emrine uyduk. Fussilet Sresi, 41:11.
Altnc Mesele
Kelmn semerat ise, tabakat- muhtelifede, suver-i
muteaddidede teekkl eden mandir. yle:
Kimyaya in olanlara malmdur. Bir maddeyi, mesel
altn gibi bir unsuru istihsal edildii vakit, makine veya
fabrikayla mteaddit borularla, muhtelif teressbtyla,
mtenevvi teekkltla, tabakt- mtefavitede geer. En
nihayet, ondan bir ksm tahassul eder. Kelm denilen
mani-i mtefavitenin fotorafyla alnm muhtasar bir
haritann istiab ettii gibi mefhim-i mtefavitenin suret-i
teekkl budur ki:
Tesirat- hariciyeden kalbin bir ksm ihtisasat ihtizaza
gelmekle mylt tevellt eder. Ondan heva mnlar bir
derece akln nazarna ilimekle akl kendine mteveccih
eder. Sonra o buhar halindeki mn bir ksm teksf
etmekle, temylt ve tasavvurtn bir ksm mallk kalp,
bir ksm dahi takattur ettiinden, akl ona rabet gsterir.
Sonra myi halindeki ksmdan bir ksm tasallp ve
tahassul ettiinden, akl onu kelm iine alyor. Sonra o
mtesallibten bir resm-i mahsus ile temessl ve tecell
ettiinden, akl onun kametine gre, bir kelm- mahsus ile
onu gsterir.
Demek, mteahhs olan, kelmn suret-i mahsusas
iine alyor. Ve tasallub etmeyeni fehvann eline verir. Ve
tahassul etmeyeni iaret ve keyyet-i kelma ykler. Ve
takattur etmeyeni kelmn mstetbetna havale eder. Ve
tebahhur etmeyeni slbun ihtizazatna ve kelmla refakat
eden mtekellimin etvaryla rapteder. te bu silsilenin
borularndan ismin msemms ve ilin mns ve harn
medll ve nazmn mazrufu ve heyetin mefhumu ve
keyyatn mermuzu ve mstetbeatn marnileyhleri ve
hitab teyi eden etvarn muharrikleri, hem de Dlln
bil-ibarenin maksudu ve dlln bil-iaretin medll ve
dlln bil-fehvnn mefhum-u kyassi ve dll-
bil-iktiznn mn-y zarursi ve daha baka mefahim,
umumen bu silsilenin birer tabakasndan inikad eder ve u
madenden kar. Eer seyretmek istersen, kendi vicdanna
bak, u meratibi greceksin. yle:
Senin mahbubun, vakt gznzn penceresinden ua
ve berk-i hsnn vicdannza ilka ederse, o ak denilen
nr- mkade birden yandrmaya baladndan, hissiyat
iltihaba balamakla, ml ve mylt dahi heyecana gelip
birden o mller, st kattaki hayalin tabann deler. mdat
istediklerinden, o hazinetl-hayalde safbeste-i hareket ve
mahbubun mehasinini ellerinde tutmu veyahut onun
mehasinini hatra getirmekle tasvir eden, bakasnn
mehasiniyle ib olunmu olan hayalt ise o mlin
imdadna koarlar; beraber hcum edip hayalden lisana
kadar inmekle beraber, zll-i visale olan meyli
arkalarnda ve raktan olan teellm sada ve tzim ve
tedip ve itiyak sola, ve terahhum ve ltfu iktiza eden
mahbubun mehasinini nlerine, ve hediye olarak
medihann gerdann ve senann drlerini ellerine almakla
beraber, o
1
tlakna ayan olan
o atei sndrmek iin zll-i visali celb eden tavsif-i
bil-fezil ile arz- hacet ederler.
te, bak, ka tabakatta bildiin mndan baka ne
kadar man balarn karp grnyor. Eer
korkmuyorsan, bn-i Fardn veya Eb Tayyibin
gzlerinden mthi olan vicdanlarna bak. Ve vicdann
tercman olan


2
Hem de


3
1. Allahn tututurduu, t kalplerin stne kacak bir ate.
2. Gz ucuyla yanaklara bir gl diktim, diktii gl koparmak gzmn
hakkdr.
3. Beni ziyaret eden doktor, gz ve i organlarm iin Hel et
Sresininbirinci yetiyle Tebbet Sresinin nc yetini okudu.
Hem de


1
Hem de


2
gr ve dinle ki, endan gzleri Cennette tenezzh eder;
fakat vicdanlarndaki Cehennem tazip eder. yle de,
mehsinine iaret ve istinasna remiz ve teellm- raka
im ve evke tasrih ve taleb-i visale telvih ve terahhumunu
celb eden hsnne tansis etmekle beraber, hissiyatn
tahrik eden heyet-i etvaryla ok haylt- rakikay
gstermilerdir.
1. Niin dudandaki koyu renk, benim seni iddetle sevmeme engel oldu.
Halbuki akndan kalbim param para olmutur.
2. organlarm dikenli aatan tutumu ate koru zerindedir. Gzlerim ise
gzellikten oluan bir bahede dolamaktadr.
aret
Nasl bir hkmetin intizamnda, her memura istidad
nispetinde, vazife derecesinde, hizmet miktarnca cret
vermek lzmdr. yle de, byle meratib-i mtefaviteden
ihtilt eden mnlar ise, garaz- kll olan mesk-u lehl-
kelmn merkezine kurbiyet nispetinde ve maksuda hizmet
derecesinde, herbirine inayet ve ihtimamda hisse ve
nasiplerini taksim-i dil ile tefrik etmek gerektir. T ki o
mudeletle intizam ve o intizamdan tenasp ve tenaspten
hsn- vifak ve o hsn- vifaktan hsn- mueret ve o
hsn- mueretten kelmn kemline bir mizant-tadil
kabilsin. Yoksa vazifesi hizmetkrlk ve tabiat ocukluk
olanlar, byk rtbeye girmekle tekebbr eder. Tekebbr
etmekle tenasbn bozup muereti tevi eder. Demek,
kuydt- kelmn istidatlarn nazara almak gerektir.
Evet, hereyi istidad nispetinde ter etmek lzmdr.
Zira grnyor ki, gz, burun gibi bir z ne kadar
gzelolursa, hatt altndan olursa, haddinden byk
olduu halde suretiirkin eder.
Tenbih
Nasl bazan en kk bir nefer bir hizmete, mesel
dman ordusuna kef-i rze gider, mir gidemez.
Veyahut bir kk talebe yapt ii byk bir lim
yapamaz.nk byk adam hereyde byk olmak lzm
gelmez. Herkes kendisanatnda byktr. Kezalik, o
mani-i mtezahime iinde bazan bir kk mn riyaset
eder; o kymettar oluyor. Zira onun vazifesi imdi gelecek
bir esbab ile ehemmiyetlidir.
Buna iaret eden ve kymetine menar olan sarih hkm
ve lzm- karbinin adem-i salhiyetidir ki, onun hatras
iin irsal-i lfz ve sevk-i hitap edilsin ve kelm dahi
postaclk etsin. Zira ya bedih ve malmdur, grnyor;
veyahut haf ve zayftr, asl garazda ehemmiyeti yoktur.
Veyahut onu hsn- telkki ve kabul edecek ve ona kulak
verecek muhatap yoktur. Veyahut mtekellimin haline
muvafakat ve tekellme di olan arzuya hizmet edemez.
Veyahut muhatabn en ve haysiyetine imtiza, istimza
edemez. Veyahut kelmn makamnda ve mstetbeatn
tevbiinde ecneb grnyor. Veyahut garazn
muhafazasna ve levazmn tedarikine mstaid deildir.
Demek, her bir makamda bu esbablardan yalnz birinin
sz dinlenir. Fakat umumen ittihad etseler, kelm en
yksek tabakaya kartyorlar.
Htime
Baz mani-i muallka vardr ki, bir ekl-i muayyenesi
ve bir vatan- hususiyesi yoktur. Mfetti gibi herbir
daireye girer. Baz kendine husus bir lfz takyor. Bu
muallaktn bir ksm ise harye ve heviye gibidir. Baka
kelime onu dernuna eker. Bazan bir cmleye, belki bir
kssate nfuz eder. Ne vakit o cmleyi ezdirirsen, ruh gibi o
mn takattur eder. Mesel hasret ve itiyak ve temeddh
ve teessf, il hir gibi mnlardr.
Yedinci Mesele
Belgatn ukde-i hayatiyesi, tbir-i dierle beyann
felsefesi veyahut iirin hikmeti ise, hariciyatn nevmisi ve
mekayisini temessl etmektir. yle:
Hakik- hriciyedeki kanunlar kyas- temsil cihetiyle
ve deveran tarikiyle ve vehmin tasarrufuyla airane olan
mneviyat ve ahvalde yerletirmektir. Demek yine gibi
hariten iniks eden hakikatin ualarn temessl eder.
Gya kendi sanat- hayaliyesiyle ve nak- kelmsiyle
hilkat ve tabiat taklit ve muhkt eder.
Evet, kelmda hakikat olmazsa da, en ekall ebih ve
nizamndan istimdat etmek ve onun danesi zerinde
smbllenmek gerektir. Fakat her danenin mahsus bir
smbl vardr. Bir buday bir aa kadar smbllenmez.
Felsefe-i beyan nazara alnmazsa, belgat hurft gibi,
hayal gul gibi, smie hayretten baka bir fayda vermez.
aret
Felsefe-i beyaniyeye mabih, nahvin dahi bir felsefesi
vardr. O felsefe ise, vzn hikmetini beyan eder. Ktb-
nahivde mezkr olan mnsebt- mehre zerine
messestir. Mesel bir mmule iki mil dhil olmaz. Ve hel
lfz ili grd gibi sabretmez, visal ister. Hem fail
kuvvetlidir, kav olan zammeyi kendine gasp eder. Mesele,
hari ve kinatta car olan kanunlarn birer aks-i
misalsidir.
Tenbih
Bu mnasebt- nahviye ve sarye olan hikmet-i vz
ise, felsefe-i beyan derecesinde olmazsa da, pek byk bir
kymeti vardr. Ezcmle, istikra ile sabit olan ulm-u
nakliyeyi ulm-u akliyenin suretlerine eviriyor.
Sekizinci Mesele
Mani-i beyniyenin alamas ve telkihi ve mnlarn
becayi ve inklplar, kelimenin mn-y hakiksi, ya garaz
veyahut mn-y muallakadan birisini teerrb ve iine
cezb etmektir. Zira, iine girdii vakit, sahiblbeyt olan
hakikate ve esasa dnyor. Ve asl lfzn sahibi olan mn
ise, bir suret-i hayatiyeye dnyor, ona medet verir. Ve
mstetbeattan istimdat eder. Bu srdandr ki, kelime-i
vahidenin mani-i mteaddidesi oluyor. Ve becayi ve
telkihat bundan kar. Bu noktadan gaet eden, byk bir
belgat kaybeder.
aret
Bir ey merkep ve binilmise
HAYE-1*
lfzna
mstahak olduu gibi, zarf gibi iine aldndan,
(*) lfzn ister.
1
gibi. Hem de bir ey
let olduundan, (*) lfzn ister.
2

gibi. Ve mekn ve merkep olduundan, ve
lfzlar dahi ister. Hem de gaye olduundan, (*) ve
(*) lfzlarn ister. llet ve zarf olduundan, (*) ve
lfzlar dahi ister.
1
gibi. te sermek; sen
de kyas edebilirsen et.
Haiye-1
*
bk. Kavramlar Szl (-r-f: Cer hareri).
1. Denizde akp gider. Bakara Sresi, 2:164.
2. Dama merdivenle ktm.
Tenbih
Bu mtedhil mnlarn hangisi daha ziyade senin
garazna temas eder; ve maksada sla-i rahim vardr; ileriye
sr ve izhar et. Bkleri ona teyi edici yaptr. Yoksa, senin
tarz- ifaden hamet ve ziynet-i beyaniyeden plak
olacaktr.
Dokuzuncu Mesele
rade-i cziyeyi ve tasavvur-u basiti ciz brakan
kelmn yksek tabakas udur ki:
Mtedhilen mteselsil olan makasdn taaddd ve
mtenasilen murtabt olan metalibin teselsl ve netice-i
vahideyi tevlid eden asllarn ictim ve herbiri ayr ayr
semere veren fr-u kesirenin istinbatna istidad veya
tazammunu iledir. yle ki:
Maksadl-makast olan en uzak ve yksek hedef-i
garazdan ayrlp gelmekte olan maksatlar birbirine
murtabt ve birbirinin noksaniyetini tekmil ve komuluk
hakkn eda etmekle kelma vsat ve azamet verir. Gya
birini vaz etmekle teki ve dieri ve bakasn ve daha
bakasn vaz eder. Ve sa ve solda ve her cihetin nispetini
gzetmekle birden o makasd, kelmn kasr-
meyyedesine kuruyor. Gya ok akllar kendi aklna
muvenet etmek iin istire etmi, istihdam ediyor. Sanki o
mecmu-u makastta herbir maksat tesavir-i mtedhileden
mterekn fh bir czdr. Nasl mtedhil tasvirlerde
siyah bir noktay bir ressam koysa, o nokta birinin gz,
tekisinin yznn hali, berikisinin burnunun delii,
bakasnn az olduu gibi, kelm- lde dahi yle
noktalar vardr.
1. Gne de onlar iin bir delildir ki, kendisine tyin edilmi bir yrngede
akp gider. Ysin Sresi, 36:38.
kinci nokta: Kyas- mrekkeb ve mteaab srryla
metalib tenasl edip teselsl etmektir. Gya mtekellim o
metalibin beka ve tenaslnn bir tarih-i tabisine iaret
eder. Mesel, lem gzeldir. Demek Snii, Hakmdir; abes
yaratmaz, israf etmez, istiddt mhmel brakmaz.
Demek, intizam daima tekmil edecek. Cier-ikf ve
tahammlsz ve emel ldrc btn kemlt zr- zeber
eden hicran- ebed olan ademi, insana musallat etmez.
Demek, sadet-i ebediye olacaktr. nc Makalenin
kinci ehadetinin Mukaddemesinde nbvvet-i
mutlakann mebhasinde, insann hayvandan nc cihet-i
fark, buna iyi bir misaldir.
nc nokta: Netice-i vahideyi tentc eden usul-
mteaddideyi cem ve zikretmektir. Zira herbir asln yksek
neticeyle kasten ve bizzat irtibat olmazsa, lakal bir
derece ihtizaza ve inkiafa getirir. Gya usl denilen
mezhir ve yinelerin ihtilfyla ve netice ve mtecellnin
vahdetiyle maksadn tecerrdne ve ulviyetine ve hayat-
lem denilen deveran- umum tesmiye olunan hayat-
klliye ile yad edilen hakikatiyle kelmn kuvve-i
hayatiyesinin ittisaline iarettir. nc Makalenin
hirindeki nc Maksatta olan Birinci Maksat buna bir
derece misaldir. Hem denc Makalede Drdnc
Mesele ve meslekten olan iaret ve irad ve tenbih ve
muhakeme buna misaldir.



1
1. Kurn reten Rahmnn kelmna bir bak: Rabbinin yetlerinden hangi
biri var ki, bu hakikat ondatecell etmesin? Yazklar olsun o zahirperestlere ki,
anlamadklar eyi tekrara hamlederler.
Evet, Rabb-i zzetin kelmna dikkat edilse bu hakikat
her yerde nur gibi parlar. Evet, nur gibi kelerinde ve
mekatlarnda ictim edip zll-i belgat fkryor. Nefrin
o zahirperestlere ki, bu hakikatten gaet edip tekrara
hamlediyorlar!
Drdnc nokta: Kelm yle ifra etmek ve istidad
vermektir ki, pek ok frlarn tohumlarn mutazammn
ve pek ok ahkma mehaz ve pek ok manye ve
vcuh-u muhtelifeye dellet etmektir. Gya bu istidad
tazammunla kelmn kuvve-i nmiyesinin kuvvetine telvih
eder ve haslatnn kesretini gsterir. Sanki o fr ve
vcuhlarn maheri olan meselede cem eder, t ki mezaya
ve mehasinini muvazenet edip herbir feri bir garaza sevk
ve herbir vechi bir vazifeye tayin eder.



1
Evet, kssa-i Ms mehur darb- meseldeki tefarikul-
asdan
2
daha ndir. Nasl o asa ne kadar paralansa yine
bir ie yarar. Kssa-i Ms dahi yledir. Bu hsiyetine
binaendir ki, Kurn yed-i beyza-i mucizl-beyanyla o
kssay ald ve suver-i mteaddidede gsterdi. Herbir ciheti
hsn- istiml etti. Fenn-i beyann sehers, belgatna
secde ber zemin-i hayret ve muhabbet ettiler.
1. Kssa-i Msya bir bak. Bu kssann tamamnda, byk bir kuvvet vardr ki,
Kurn onu yed-i beyzsna ald vakit, ilm-i beyann shirleri, onun belgati
karsnda secdeye varmlardr.
2. Tefarikul-as: Asnn paralar; faydas, bakalarnn faydasndan daha
umum olankimse iin kullanlan Arapa bir deyim. (Mecmaul-Emsl, Ebul Fadl
Ahmed bin Muhammed bin brahim el-Meydn, : 518 h.)
Ey birader! Bu meselede olan hayal-meyal belgat, bu
esalib ile sana yle bir ecereyi tersim eder ki, cesm
urku mtebike, uzun boumlar mtenasika ve
mteaib, dallar mteanika, meyve ve semerat
mtenevvia olan bir ecere-i hakikat sana tasvir eder. Eer
istersen Altnc Meseleye temaa et. Zira endan
mevve ise, bir derece bu meselenin bir parasna misal
olabilir.
Tenbih ve tizar
Ey birader! Bilirim ki u makale sana gayet mulk
grnyor. Fakat ne are mukaddemenin eni icmal ve
czdr, ktb- slisede sana tecell edecektir.
Onuncu Mesele
Kelmn selaseti ise: Bir derece hissiyattan tafralk ve
itibak etmemek; ve tabiat taklit; ve harice temessl; ve
mesl-i garazda sedad; ve maksat ve mstekarrn
temeyyzdr. yle ki:
Kelmda hissiyat da tamam olmadan ifte atmak,
bakasyla mezc etmek, selsetini tayir eder. Ve nizamsz
itibaktan tevakki ve mani-i mteselsilede tederrc
lzmdr.
Hem de sanat- hayaliyesiyle tabiata akirtlik etmek
gerektir. T tabiatn kavanini onun sanatnda iniks
edebilsin.
Hem de tasavvuratn yle hariciyata muhk ve
makil etmek lzmdr. Faraz tasavvurat dimadan kap
harite tecessm etseler, hari onlar istilhak; ve
neseplerini inkr etmesin ve desin: Onlar benim veyahut
Keennehu veyahut Benim veledimdir.
Hem de garazn meslinde ve kastn mecrasnda
teferruk etmemek iin sedad etmek, ele-epe temayl
etmemektir. T canipler garazn kuvvetini teerrb
etmekle ehemmiyetsiz etmesin. Belki keler, tazammun
ettikleri taravet ve letafetiyle zenav gibi garaza imdat ve
kuvvet vermek gerektir.
Hem de kastn mstekarr temeyyz ve arazn
mltekas taayyn etmek selsetin selmetine lzmdr.
On Birinci Mesele
Beyann selmet ve shhati ise, hkm, levazm ve
mebdisiyle ve lt- mdafaasyla ispat etmektir. yle ki:
Bir hkmn levazmn ihll etmemek, rahatln
bozmamak ve nazara almak ve mebadsinden istimdad-
hayat etmek iin mracaat etmek ve hcum eden evhamn
itirazatna mukabele edecek sual-i mukaddere cevap olan
kuyudatyla tekallt etmek gerektir. Demek, kelm
meyvedar bir aatr. Cinayet ve ictinadan himayet etmek
iin dikenleri ve sngleri dizilmiler. Gya o kelm, birok
mnazaratn neticesi ve pek ok muhkematn zbdesi
olduundan, gayet ulv olarak evhamn eyatni, istirak-
sem edemezler, eri nazarla bakamazlar. Gya mtekellim
alt cihetini nazara alp etrafna bir sur ekmitir. Yani,
mevzu veyahut mahmul takyid ile, veyahut tavsie,
veyahut baka cihetle vehmin hcumuna msait
noktalarda birer mda mheyya ederek, batan aaya
kadar mukadder suallere cevap hkmnde olan
kuyudatyla mcehhez etmektir.
Eer buna misal istersen, u kitap bitamamih buna
uzunca bir misaldir. Lsiyyema, makale-i slise en parlak
bir misaldir.
On kinci Mesele
Kelmn selmet ve rendelenmesi ve itidal-i mizac ise,
her kaydn istihkak ve istidadna gre inayeti taksim ve
hilat- slbu tevzi ve giydirmektir. Hem de hikyet de
olursa, mtekellim kendini mahkiyyun anh yerinde farz
etmek gerektir. yle:
Eer bakasnn hissiyat ve efkrnn tasvrinde ise
mahkiyyun anha hull etmek ve onun kalbinde misar
olmak ve lisanyla tekellm etmek gerektir. Eer kendi
malnda tasarruf etse, almet-i kymet olan itibar ve
ihtimamn taksiminde her kaydn istihkak ve istidad ve
rtbesini nazara almakla taksiminde adalet ve slplarda
istidadn kametine gre kesmektir. T herbir maksat onun
mnasibinde olan slptan cilveger olabilsin. Zira slbun
esaslar tr:
Birincisi: slb-u mcerrettir. Seyyid erif in ve
Nasruddn-i Tsnin sade olan maraz- kelmlar gibi.
kincisi: slb-u mzeyyendir. Abdlkahirin
Delill-cz ve Esrarl-Belgasndaki maa ve parlak
kelm gibi.
ncs: slb-u ldir. Sekkk ve Zemaher ve bn-i
Sinann baz muhteem kelmlar gibi. Veyahut u kitabn
mealindeki Arabiyyl-ibare, lsiyyema makale-i slisedeki
mevve, fakat muhkem paralar gibi. Zira mevzuun
ulviyeti, u kitab slb-u lye ifra etmitir. Yoksa benim
sanatmn tesiri czdir.
Elhasl: Eer ilhiyat ve usln bahis ve tasvirinde isen,
iddet ve kuvvet ve heybeti tazammun eden slb-u lden
ayrlmamak gerektir.
Eer hitabiyat ve iknaiyatta isen, ziynet ve parlaklk ve
tergib ve terhibi tazammun eden slb-u mzeyyeni,
elinden gelirse elden brakma. Fakat gsteri ve tasannu
ve avamperestane nmayi etmemek gerektir.
Eer muamelt ve muhaverat ve let olan ilimlerde
isen, vefa ve ihtisar ve selmet ve selset ve tabilii
tekeffl eden ve sadeliiyle ceml-i ztiyeyi gsteren
slb-u mcerrede iktisar et.
Bu meselenin htimesi: Kelmn kanaat ve istinas ve
asabiyeti ise, makamn haricinde slbu aramamaktr.
yle ki:
Mnnn kmetine gre bir slbu kestirmek istediin
vakit, dhil-i makamda olan menbadan ve mevzuun
fabrikasndan, lakal kelmn tazammun ettii mevzuun
veya ksstn veya sanatn levazmnn para parasndan
ve tevabiinin kta ktasndan bir slbu dikmek, zaruret
olmadan harice medd-i nazar etmemek, tbir hata olmasa,
harice boykotaj etmekle, elbette kelmn kuvveti tezayd
ettii gibi, servetin dalmamasna en byk esastr.
Demek, mn ve makam ve sanat ise, kelmn dellet-i
vaziyesine yardm edebilir. Nasl kelm, dellet-i vaziye
ile mny gsterir, yle de, byle slp ise tabiatyla
mnya iaret eder. Eer bir nmune istersen, Dokuzuncu
Meseledeki Arab paralarna bak. te:







1
Eer istersen, ulm-u liyenin ( ) kitaplarnn
dibacelerine bak. Eer endan o dibacelerde u sanat-
belgat ok dakik ve ltif olmazsa da, fakat ondaki
beraatl-istihll bu hakikate bir beraatl-istihlldir. Hem
de u kitabn dibacesinde mucizata iaret yolunda
Peygamberimizin zt, nbvvetine mucize gsterilmitir.
Hem de nc Makalenin dibacesinde kelime-i ahadetin
iki cmlesi birbirine ahit gsterilmitir. Hem de Yedinci
Mukaddemede, inikak- kamere, yere inmeyi ilve
edenlere denilmi: Mucizenin kamerini mnhasif ve ems
gibi burhan- nbvveti Sha gibi mahf olmasna sebep
oldunuz.
Buna kyasen, u hakikate, u kitapta birok nmune
bulabilirsin. Zira bu kitabn meslei, benim gibi harice
boykotajdr. Hatt, zaruret olmazsa, efkr ve mesailde ve
misallerde ve esalipte harice boykotaj etmektir. Fakat
tevafuk-u htr olabilir. Zira hakikat birdir. Hangi kapyla
girsen, aynn greceksin.
Htime
Sylenene bak, syleyene bakma sylenilmitir. Fakat
ben derim: Kim sylemi?Kime sylemi? Ne iinde
sylemi? Niin sylemi? Syledii sz gibidikkat etmek,
belgat nokta-i nazarndan lzmdr, belki elzemdir.
aret
Malm olsun ki, fenn-i man ve beyann mezayasnn
belgate mhim bir art, kasten ve amden garazn
cihetine emaratla iaret ve almtn nasbyla kast ve
amdini gstermektir. Zira onda tesadf bir para etmez.
Fenn-i bedin ve tezyinat- lfziyenin art ise, tesadf ve
adem-i kasttr. Veyahut tesadf gibi tabiat- mnya yakn
olmaktr.
1. Kurn reten Rahmnn kelmna bir bak: Rabbinin yetlerinden hangi
birivar ki, bu hakikat onda tecell etmesin? Yazklar olsun ozahirperestlere ki,
anlamadklar eyi tekrara hamlederler. Bu hakikatigrmek istersen, kssa-i
Msya bak. Bu kssann tamamnda, byk birkuvvet vardr ki, Kurn onu
yed-i beyzsna ald vakit, ilm-i beyann shirleri, onun belgatine hayran
kalm ve muhabbetle secdeye varmlardr.
Telvih
Pde olmasn ki, tabiata ve hakikat-i hariciyeye dellet
eden ve hkm- zihnyi kanun-u hariciyle rapteden, tbir
cizse perdeyi delerek, altndaki hakk gsteren letlerin
en sekkb -i tahkkiyedir. Evet u nin u hsiyetine
binaendir ki, Kurnda kesretle istimal olunmutur.
Tenbih
Ey birader! Bu makaledeki kavanin-i ltife u perian
esalipten teberr ve nefret etmesi seni talit etmesin.
Mesel, Eer bu kanunlar iyi olsaydlar, onlar vaz edene
iyi bir ders-i belgat vereceklerdi. Hem de gzel bir
slbu giyeceklerdi. Halbuki, onlar vaz eden ise mmdir.
slplar dahi periandr gibi bir vehme zhip olma.
Yahu, bu vehme ehemmiyet verme. Zira bir fende herbir
ilim sahibi onda sanatkr olmak lzm gelmez. Hem de
ilel-merkeziye olan kuvve-i czibe, anil-merkeziye olan
kuvve-i daaya galiptir. nk kulan dimaa karabeti ve
aklla sla-i rahmi vardr. Halbuki mden-i kelm olan kalp
ise, lisandan uzak ve ecnebdir. Ve hem de ok defa lisan
kalbin dilini tamamen anlamyor. Lasiyyema, kalb bazan
meselenin derin yerlerinden, kuyu dibinde gibi bir tntn
ederse, lisan iitemez; nasl tercmanlk edecektir?
Elhasl: Fehim ifhamdan daha esheldir, vesselm.
tizar
Ey u dar ve ince ve karanlk olan yolda benimle
arkadalk eden sabrl ve metanetli zt! Zannediyorum, bu
kinci Makalede yalnz hayretle seyirci oldun mstemi
olmadn. nk anlamadn. Hakknz var. Zira, mesail
gayet derin ve arklar uzun ve ibare ise gayet muhtasar ve
mulak ve Trkem de epeyce noksan ve mevve, ve
vaktim dahi dar, ben de acele, shhatim muhtel, bam
nezlelidir. u kark zeminde ancak yle bir varakpare
kabilir.

1
Ey birader! Unsur-u Hakikati, kbr gibi ve Unsur-u
Belgat sura gibi mezc et. Elektrik ua gibi olan hads-i
sadk geir. T gayet hararetli ve parlak ziyal olan
Unsur-u Akideyi netice vermek iin senin zihnine istidadat
verebilsin.
te, Unsur-u Akideyi nc Makalede arayacaz.
te balyorum: Nahu.
1. zr, byk insanlarn yannda makbuldr.
Unsurul-Akde

1
Bu kelime-i liye, ssl-esas- slmiyet olduu gibi,
kinat stnde temevvc eden slmiyetin en nurn ve en
ulv bayradr. Evet, misak- ezeliye ile peyman ve
yeminimiz olan iman, bu menur-u mukaddeste yazlmtr.
Evet, b- hayat olan slmiyet ise, bu kelimenin
aynlhayatndan nebean eder. Evet, ebede namzet olan
nev-i beer iinde saadet-sary- ebediyeye tayin ve tebir
olunann ellerine verilmi bir ferman- ezeldir. Evet, kalb
denilen avlim-i gayba kar olan penceresinde kurulmu
olan ltife-i Rabbniyenin fotorafyla alnan timsal-i
nurniyle Sultan- Ezeli iln eden harita-i nuraniyesidir ve
tercman- beliidir. Evet, vicdann esrarengiz olan nutk-u
belianesini cemiyet-i kinata kar vekleten inad eden
hatib-i fashi ve kinata Hkim-i Ezeli iln eden imann
mbelli-i belii olan lisann elinde bir menur-u
lyezldir.
aret
Bu kelime-i ehadetin iki kelm birbirine ahid-i
sdktr ve birbirini tezkiye eder. Evet, ulhiyet nbvvete
burhan- limmdir. Muhammed Aleyhisselm, Sni-i
Zlcelle ztyla ve lisanyla burhan- inndir.
1. ehadet ederim ki Allahtan baka ilh yoktur ve yine ehadet ederim ki Hz.
Muhammed (a.s.m.) Allahn resuldr.
Tenbih
Hakik- akid-i slmiye, btn teferruatyla ktb-
slmiyede mufassalan mberhene ve musarrahadr,
grnebilir. Ve grlen eyi gstermek, zhirin hafsna
veya muhatabn gabavetine iaret ve techil olduundan,
akidenin yalnz -drt unsurunu beyan edeceim. Dier
hakikini fuhl-u ulemann kitaplarna havale ederim. Zira
bana hacet brakmamlar.
Mukaddeme
Ehl-i dikkatin malmudur ki: Maksd- Kurniyenin
fezlekesi drttr: Sni-i Vhidin ispat ve nbvvet ve
har-i cismn ve adldir.
Birinci maksat: Delil-i Sni beyanndadr. Bir burhan da
Muhammeddir (aleyhisselt vesselm). Sniin vcut ve
vahdeti, ispata ihtiyatan mstanidir. Lsiyyem,
Mslmanlara kar ok derece ecl ve azhardr.
Binaenaleyh, hitabm ecnibe, bahusus Japonyaya tevcih
eyledim. Zira onlar eskide baz sualler etmitiler; ben de
cevap vermitim. imdi ihtisarla yalnz bir-iki suallerine
mteallik o cevabn bir parasn syleyeceim. Onlardan
bir sual:



1
Yani, vcud-u Snie delil-i vzh nedir?
1. Bizi, kendisine iman etmeye ardnz Allahn varlna dellet eden ak
delil nedir? Mahlukat neden yaratlmtr? Yoktan m? Maddeden mi?Yoksa
onun ztndan m? Ve dier tereddtl sorular...
aret
Gayr- mtenahi olan mrifetullah, byle mahdut olan
kelma smaz. Binaenaleyh, kelmmdaki ilkn mzur
tutulmas mercdur.
Tenbih
Bervech-i t kelmdan maksat, muhakeme ve
muvazenenin tarikini gstermektir. T ki, mecmuunda
hakikat tecell etsin. Yoksa zihnin cziyeti sebebiyle, o
mecmuun herbir cznde neticenin tamamn taharr
etmek, kuvve-i vhimenin tasallut ve teredddyle
hakikati evham iinde setretmektir.
Mukaddeme
Hakikatin kene mani olan arzu-yu hilf ve iltizam-
muhalif ve taraftar- nes cihetiyle aslsz evhamn bir asla
irc etmekle kendini mzur gstermek; ve mterinin
nazar gibi yalnz meyibi grmek; ve ocuk tabiat gibi
bahaneyle mahane tutmak gibi emirlerden nefsini tecridle
artma mraat edebilirsen, huzur-u kalb ile dinle:
Birinci Maksat
Cemi zerrat- kinat, birer birer zt ve sft ve sair
vcuh ile gayr- mahdude olan imknat mabeyninde
mtereddit iken, bir ciheti takip, hayretbah meslihi
intc etmekle Sniin vcb-u vcduna ehadetle, avalim-i
gaybiyenin enmuzeci olan ltife-i Rabbaniyeden iln- Sni
eden itikadn misbahn klandryorlar.
Evet, herbir zerre kendi bayla Snii iln ettii gibi,
tesvir-i mtedahileye benzeyen mrekkebat-
mteabike-i mteside-i kinatn herbir makam ve herbir
nispetinde herbir zerre muvazene-i cereyan- umumyi
muhafaza ve her nisbette ayr ayr mesalihi intc
ettiklerinden, Sniin kast ve hikmetini izhar ve kret
ettikleri iin, Sniin delili, zerrattan kat kat ziyadedir.
Eer desen: Neden herkes aklyla grmyor?
Elcevap: Keml-i zuhurundan... Evet, iddet-i zuhurdan
grnmemek derecesine gelenler vardr: cirm-i ems gibi.


Yani, ebd- vsia-i lemin sahifesinde Nakka-
Ezelnin yazd silsile-i hdisatn satrlarna hikmet
nazaryla bak ve kr-i hakikatle sarl. T ki mele-i ldan
gelen selsil-i resil, seni l-y illiyyn-i yakne karsn.
aret
Kalbinde nokta-i istimdat, nokta-i istinatla vicdan-
beer Snii unutmamaktadr. Eer endan dima ttil-i
egl etse de, vicdan edemez. ki vazife-i mhimmeyle
meguldr. yle ki:
Vicdana mracaat olunsakalb, bedenin aktarna ner-i
hayat ettii gibi, kalb gibikalbdeki ukde-i hayatiye olan
mrifet-i Sni dahi, ceset gibi istidadt- gayr- mahdude-i
insaniyeyle mtenasip olan ml ve myul- mteaibeye
ner-i hayat eder; lezzeti iine atar ve kymet verir ve bast
ve temdid eder. te nokta-i istimdat...
Hem de bununla beraber, kavga ve mzahametin
meydan olan dadaa-i hayata peyderpey hcum gsteren
lemin binler musibet ve mezahimlere kar yegne
nokta-i istinat, mrifet-i Snidir.
Evet, hereyi hikmet ve intizamla gren Sni-i Hakme
itikad etmezse ve alel-amy tesadfe havale ederse ve o
beliyyata kar elindeki kudretin adem-i kifayetini dnse,
tevahhu ve dehet ve tel ve havftan mrekkep bir
halet-i cehennem-nmn ve cierikfta kaldndan, eref
ve ahsen-i mahlk olan insan, hereyden daha perian
olduundan, nizam- kmil-i kinatn hakikatine muhalif
oluyor. te nokta-i istinat... Evet, melce, yalnz mrifet-i
Snidir.
Demek, u iki noktayla bu derece nizam- lemde
hkmfermlk, hakikat-i nefsl-emriyenin hssa-i
mnhasras olduu iin, her vicdanda iki pencere olan u
iki noktadan vcud-u Sni tecell ediyor. Akl grmezse de
ftrat gryor. Vicdan nezzardr; kalb, penceresidir.
Tenbih
Ar- kemlt olan mrifet-i Sniin miraclarnn usul
drttr:
Birincisi: Tasye ve irka messes olan muhakkikn-i
soyenin minhacdr.
kincisi: mkn ve hudusa mebn olan mtekellimnin
tarikidir. Bu iki asl, lvaki Kurndan teaub etmilerdir.
Lkin, kr-i beer baka surete ifra ettii iin, tavlzzeyl
ve mkillemitir.
ncs: Hkemann mesleidir.
de taarruz-u evhamdan masn deildirler.
Drdncs: Ki belgat-i Kurniyenin ulvv- rtbesini
iln eden ve istikamet cihetiyle en ksas ve vuzuh
cihetiyle beerin umumuna en emeli olan mirac-
Kurndir. te biz dahi bunu ihtiyar ettik. Bu da iki nevidir:
BRNCS: Delil-i inayettir ki, mena-i eyay tdat
eden btn yt- Kurniye bu delile im ve u burhan
tanzim ediyorlar. Bu delilin zbdesi, kinatn nizam-
ekmelinde riayet-i mesalih ve hikemdir. Bu ise, Sniin kast
ve hikmetini ispat; ve tesadf vehmini ortadan nefyediyor.
MUKADDEME: Eer endan her adam lemdeki
riayet-i mesalih ve intizamda istikr-i tm edemez. Ve
ihata edemez. Fakat nev-i beerdeki telhuk-u efkr
sayesinde, kinatn herbir nevine mahsus kavaid-i klliye-i
muntazamadan ibaret olan bir fen teekkl etmi ve
etmektedir.
Bununla beraber, bir emirde intizam olmazsa, hkm
klliyetiyle cereyan edemedii iin; kaidenin klliyeti,
nevin hsn- intizamna delildir. Demek, cemi fnun-u
ekvan, kaidelerin klliyetlerine binaen, istikr-i tmla
nizam- ekmeli inta eden birer burhandrlar. Evet, fnun-u
kinat bitamamiha mevcudatn silsilelerindeki halkalardan
aslm olan mesalih ve semerat ve inklbat- ahvalin
telnde saklanm olan hikem ve fevaidi gstermekle
Sniin kast ve hikmetine parmakla ehadet ve iaret
ettikleri gibi, eytn-i evhama kar birer necm-i skptr.
aret
Cehl-i mrekkebi inta eden, nazar- sathyi tevlid eden
lfetten tecrid-i nazar etsen ve akla kar sedd-i turuk eden
evhamn iyn olan mmrest- ilzmiyattan nefsini
tahliye etsen, hurdebin bir hayvann sureti altnda olan
makine-i dakika-i bedia-i lhiyenin uursuz, mecr ve
mahrekleri tahdit olunmayan ve imkntnda evleviyet
olmayan esbab- basita-i camide-i tabiiyeden husl-pezr
ve o destghn masnuu olduunu, kendi nefsini kandrp
mutmain ve ikna edemezsin. Meer herbir zerrede Etun
kadar bir uur ve Calinos kadar bir hikmeti ispat ettikten
sonra, zerrt- saire ile vastasz muhabereyi itikad ve
esbab- tabiiyenin ssl-esas hkmnde olan cz-
lyetecezzdaki kuvve-i cazibe ve kuvve-i dann
itimalarnn hortumu zerindeki muhaliyetin damgasn
kaldrabilsen... Eer nefsin bu muhalta ihtimal verse, seni
insaniyet defterinden sildirecektir.
Fakat caizdir ki, herbir eyin esas zannettikleri olan
cezb ve def ve hareket, dtullahn kanunlarna birer isim
olsun. Fakat kanun kaidelikten tabilie ve zihnlikten
hariclie ve itibardan hakikate ve letiyetten messiriyete
gelmemek artyla kabul ederiz.
Tenbih
1
Nazarn leme
gezdir. Hangi yerinde noksaniyeti grebilirsin? Kell, gren
grmezmeer kr ola veya kasr- nazar illetiyle mptel
ola. stersen Kurna mracaat et. Delil-i inayeti vcuh-u
mmkinenin en ekmel vehiyle bulacaksn. Zira Kurn,
kinatta tefekkre emir verdii gibi, fevaidi tezkr ve
nimetleri tdad eder. te o yt, u burhan- inayete
mezahirdir. cmali budur, tut. Tafsili ise, eer meiet-i
lhiye taallk ederse, yt- fkiye ve enfsiyeyi tefsir
tarikinde, sema ve beer ve arzn ilimlerine makud olan
ktb- selsede tefsir edilecektir. O vakit u burhan
tamam- suretiyle sana grnecektir.
1. Haydi, evir gzn: En kk bir kusur gryor musun? Mlk Sresi,
67:3.
KNC DELL- KURN: Delil-i ihtirdr. Bunun
hlsas:
Mahlkatn her nevine, her ferdine ve o neve ve o
ferde mrettep olan sr- mahsusasn mnti ve istidad-
kemline mnasip bir vcudun verilmesidir. Zira hibir
nev-i mteselsil, ezel deildir. mkn brakmaz. Hem de
bizzarure baznn hudusu, nazarn mahedesiyle ve
sairleri dahi akln hikmet nazaryla grlr.
Vehim ve tenbih
nklb- hakikat olmaz. Nev-i mtevasstn silsilesi
devam etmez. Tahavvl- esnaf, inklb- hakaikin
gayrsdr.
aret
Herbir nevin bir demi ve bir byk pederi
olduundan, silsilelerdeki tenaslden neet eden vehm-i
btl o demlerde, o evvel pederlerinde tevehhm
olunmaz. Evet, hikmet, fenn-i tabakatl-arz ve ilm-i
hayvanat ve nebatat lisanyla, iki yz bini mtecaviz olan
envn demleri hkmnde olan mebde-i evvellerinin
herbirinin mstakillen hudsuna ehadet ettii gibi
mevhum ve itibar olan kavanin ve uursuz olan esbab-
tabiiye ise:
Bu kadar hayretfeza silsileler ve bu silsileleri tekil eden
ve efrad denilen dehet-engiz hadsiz makine-i acibe-i
lhiyenin tasn ve icadna adem-i kabiliyetleri cihetiyle,
herbir fert ve herbir nevi, mstakillen Sni-i Hakmin yed-i
kudretinden ktn iln ve izhar ediyor. Evet, Sni-i
Zlcell hereyin cephesinde huds ve imkn damgasn
koymutur.
Tenbih
Ezeliyet-i madde ve hareket-i zerrattan teekkl- env
gibi umur-u btlaya ihtimal vermek, srf baka eyle
nefsini ikna etmek sadedinde olduu iin, o umurun esas-
fasidesini tebe nazaryla adem-i derkinden neet eder.
Evet, nefsini ikna etmek suretinde mteveccih olursa,
muhaliyet ve adem-i mkuliyetine hkmedecektir. Faraza
kabul etse de, tegafl- anis-Sni sebebiyle hsl olan
ztrarla kabul edebilir.
Tenbih
Mkerrem olan insan, insaniyetin cevheri itibaryla
daima hakk satn almak istiyor ve daima hakikati aryor ve
daima maksad saadettir. Fakat btl ve dall ise, hakk
aryorken haberi olmadan eline der. Hakikatin madenini
kazarken, ihtiyarsz, btl onun bana der. Veyahut
hakikati bulmaktan muztar veya tahsil-i haktan haib
olduka, asl ftrat ve vicdan ve kri, muhal ve gayr-
mkul bildii bir emri, nazar- sath ve tebeiyle kabulne
mecbur oluyor.
te bu hakikati p-i nazara al. Greceksin ki, btn
nizam- lemden eser-i gaet olarak tevehhm ettikleri
ezeliyet-i madde ve hareket ve u btn akllar hayrette
brakan nak ve sanat- bediada tahayyl ettikleri
tesadf- amy ve btn hikemin ehdtna ramen
esbab- camideden itikad ettikleri tesir-i hakik, ve
neslerine mugalta edip vehmin-istimrara istinaden-
ivsyla tecessm ve tahayyl olunan tabiat- mevhumeyi
merci yapmakla tesell ettikleri, elbette ftratlar reddeder.
Fakat yalnz hakka tevecch ve hakikate kast ettikleri iin,
u evham- btla davetsiz olarak yolun canibinden taarruz
ettikleri iin, elbette hedef-i garazna nazarn dikmi olan
adam, o evhama tebe ve sath bir nazarla bakyor. Onun
iin, mzahref olan iine nfuz edemez. Fakat ne vakit
rabet ve kast ve satn almak nazaryla baksa, almaya
deil, belki iltifat etmeye ve bakmaya tenezzl etmez!
Evet, u kadar irkin bir eyi vicdan ve akl muhal
gryor. Kalb dahi kabul etmez. ll ki magabe ile
safsata edip herbir zerreye hkemann akllarn ve
hkkmn siyasetlerini verip, t herbir zerre ehavatyla
ittifak ve intizam meselesinde mavere ve muhabere
etsinler. Evet, bu surette bir meslei insan deil hayvan
dahi kabul etmez. Fakat ne are, meslein lzm- beyyini
meslektendir. u meslek ise, bu suretten baka bir eyle
tasvir edilmez. Evet, btln eni yledir: Ne vakit tebe
bir nazarla baklrsa, shhatine bir ihtimal verilir. Fakat
imn- nazar eyledike, ihtimal-i shhat bertaraf olur.
aret
Madde dedikleri ey ise, suret-i mtegayyire, hem de
hareket-i zaile-i hdiseden tecerrd etmez. Demek hudsu
muhakkaktr. Feya acaba! Sni-i Vcibl-Vcudun lzme-i
zaruriye-i beyyinesi olan ezeliyeti zihinlerine
stramayan, nasl oldu da, herbir cihetten ezeliyete
mna olan maddenin ezeliyetini zihinlerine
strabilirler? Hakikaten c-y taaccptr... Evet, insan
dndke, cemi sft- kemliyeyle muttasf olan
Sniden istirap ve istinkr ettikleri, u hayret-efza
masnuat tesadf- amyya ve hareket-i zerrata isnat
ettikleri iin, insan insaniyetten piman eder.
Telvih
Harekt- zerrattan husul dv olunan kuvvet ve
suretler, araziyetleri cihetiyle envdaki mbayenet-i
cevheriyeyi tekil edemez. Araz cevher olamaz. Demek,
btn envn fasllar ve umum arazn havss-
mmeyyizeleri, adem-i srftan muhteradrlar. Tenasl,
teselslde erait-i diye-i itibariyedendir. te delil-i
ihtirnin icmali...
Eer ak olarak mufassalan istersen, Kurnn
rdevsine gir. Zira hibir ratb ve yabis yoktur ki, o
tenezzhghta ya iek veya gonca halinde bulunmasn.
Eer ecel msait ve meiet taallk ve tevk rek olursa,
elfz- Kurniyenin esdafnda u burhan tezyin eden
cevherleri, gelecek ktpte tafsil edilecektir.
Vehim ve tenbih
Eer sual etsen: Nedir u tabiat ki daima onunla tn tn
ediyorlar? Nedir u kavann ve kuv ki daima onlarla
mtedemdimdirler? Cevap vereceiz ki:
lem-i ehadet denilen, cesed-i hilkatin anasr ve
zsnn ef allerini intizam ve rapt altna alan eriat-
ftriyye-i lhiye vardr. te u eriat-i ftriyedir ki, tabiat
veya matbaa-i lhiye ile msemmdr.
Evet, tabiat, hilkat-i kinatta cr olan kavann-i
itibariyesinin mecmu ve muhassalasndan ibarettir. te,
kuv dedikleri ey, herbiri u eriatn birer hkmdr. Ve
kavann dedikleri ey, herbiri u eriatn birer meselesidir.
Fakat o eriattaki ahkmn istimrarna istinaden, hem de
hayali hakikat suretinde gren ve gsteren nfusun
istidatlar bir zemin-i re mheyya etmesiyle vehim ve
hayal tasallut ederek tazyik edip, u tabiat-i hevaiye
tevazzu ve tecessm edip mevcud-u haric ve hayalden
misal suretine girmitir. Evet, unun gibi, vehmin ok
hileleri vardr.
aret
u tabiat ve kuv-y umumiye tesmiye ettikleri emirler,
katiyen akl ikna edecek ve kre kendini beendirecek ve
nazar- hakikat ona nsiyet edecek hibir mlyemet ve
mnasebet yok iken ve u kinata illet ve masdar olmaya
kabiliyeti mefkud iken, mahz Sniden tegafl ve intizamn
ilcndan tevellt eden yalnz ztrarla veleh-resan- ukul
olan kudretin srn u matbaa-misal olan tabiatn
sanatndan grmek, tabiat mistar iken mastar tahayyl
etmek, lzm- eammn vcuduyla, melzum-u ehassn
vcudunu intaca alan akm bir kyasn neticesidir. Evet,
u kyas- akm, dallet ve hayret vadilerine ok yollar
amtr.
Tenvir
Ef l-i ihtiyariyenin nezzam olan eriat ve kanun, u
kadar hark ve muhalefetle beraber birok chhal-i vahiye,
det eriat bir hkim-i rhn ve nizam bir sultan-
mnev tevehhm edip, bir tesiri tahayyl eder. Evet, bir
taburun veya askerin muttarid olan harektn ve yeknesak
olan etvarlarn ve birbiriyle raptolunan ahvallerini
mahede eden vah bir adam, u efrad- addeyi veyahut
heyet-i askeriyeyi, mnev bir iple merbut zannederse,
acaba garip grnecek midir? Veyahut bir bedev veya bir
airt-tab, ns bir vaz- hasende ifra eden ve
mabeynlerini telif eden nizam bir mevcud-u mnev ve
eriat bir halife-i ruhan temessl ederse, ok grnecek
midir? yleyse, kinatn ahvaline taallk eden ve tabiat
tesmiye olunan ve tasdik-i enbiya veya tekrim-i evliyadan
baka hark olunmayan ve mstemirre olan u eriat-
ftriye-i lhiye, evhamda tecessm etsin, neden taaccp
olunsun?
Vehim ve tenbih
nsann zihni ve lisan ve semi, cz ve tekub
olduklar gibi, kri ve himmeti dahi czdir. Ve tekub
tarikiyle yalnz bir eye taallk eder ve megul kalr. Hem
de insann kymet ve mahiyeti, himmeti nispetindedir.
Himmetin derecesi ise, maksat ve itigal ettii eyin
nispetindedir. Hem de insan tevecch ve kastettii eyde,
gya fena l-maksat oluyor. te u noktaya binaen, hasis
bir emir veya pek cz bir ey, byk bir adama isnat
olunmaz. Zira tenezzl etmez. Ve himmetini o kk eye
stramaz. Himmeti ar, o ey gayet haf olduundan,
gya muvazenet bozulur.
Hem de insan hangi eye temaa ederse, elbette
mekayisini ve esaslarn kendi nefsinde arayacaktr. Eer
bulmazsa, etrafnda ve ebn-y cinsinde arayacaktr. Hatt,
hibir cihetten mmknata benzemeyen Vcibl-Vcudu
tefekkr etse, yine kuvve-i vahimesi u vehm-i seyyii
dstur ve drbn yapmak istiyor. Halbuki, Sni-i Zlcell,
u nokta-i nazarda temaa edilmez. Kudretine inhisar
yoktur. Ziya-y ems gibi, kudret ve ilim ve iradesi mile
ve mmedir; mnhasr olmaz, muvazeneye gelmez. En
byk eye taallk ettii gibi, en kk ve en hasis eye
dahi taallk eder. Mikyas- azameti ve mizan- kemli,
mecmu-u srdr; herbir cz mikyas olamaz.
te, Vcibl-Vcudu mmkinata kyas etmek, kyas-
maalfrktr. Mezbur vehm-i btl ile muhakeme etmek
hat-y mahzdr. te u hat-i bedebne ve u vehm-i
btln netice-i seyyiesidir ki: Tabiiyyun, esbab messir-i
hakik olduklarna; ve Mutezile, hayvanlar ef l-i
ihtiyariyelerine hlk olduklarna; ve hkema, cz'iyatta
ilm-i lhnin nefyine; ve mecusler, halk- er bakasnn
eseri olduuna itikad ettiler. Gya onlarca Sni o kadar
azametiyle beraber, nasl yle umur-u hasisiye ve
cziyeye tenezzl edip itigal etsin? Yuf onlarn akllarna
ki, yle bir vehm-i btln hkmne esir oldular. Ey
birader, u vehim itikad tarikiyle olmazsa da, vesvese
cihetiyle bazan mminlere musallat oluyor.
aret
Eer desen: Delil-i ihtir it-i vcuddur. t-i vcud ise,
idam- mevcudun rekidir. Halbuki, adem-i srftan vcudu
ve vcud-u mahzdan adem-i srf aklmz tasavvur
edemiyor. Cevaben derim:
Yahu! Sizin bu istisbnz ve u meselenin
tasavvurundaki istirabnz, bir kyas- hdiin netice-i
vahmesidir. Zira icad ve ibd- lhyi, abdin sanat ve
kisbine kyas edersiniz. Halbuki abdin elinden bir zerreyi
imate veyahut icad etmek gelmez. Belki yalnz umur-u
itibariye ve terkibiyede bir sanat ve kisbi vardr. Evet, bu
kyas aldatcdr; insan kendini ondan kurtaramyor.
Elhasl: nsan kinatta mmkinatn yle bir kuvvet ve
kudretini grmemi ki, icad- srf ve idam- mahz etsin.
Halbuki, hkm- aklsi de daima ssl-esas,
mahedattan neet eder. Demek, sr- lhiyeye
mmkinat tarafndan bakyor. Halbuki, hayret-efza sryla
mspet olan kudret-i Sniin canibinden temaa etmek
gerektir. Demek, ibdn ve kinatn umur-u itibariyeden
baka tesiri olmayan kuvvet ve kudretlerin cinsinden olan
bir kudret-i mevhume iinde Snii farz ederek, o noktadan
u meseleye temaa ediyor. Halbuki Vcibl-Vcudun
canibinden, kudret-i tmmesi nokta-i nazarndan bu
meseleye temaa etmek gerektir.
aret
Birinin sr muhakeme olunursa, onun hssasn
nazara almak lzmdr. te u meselede edilmemitir. Zira
bu meseleye, acz-i abdin arkasnda, kudret-i mmkinatn
tarafnda, kyas- temsilnin perdesi altnda temaa ediyor.
Halbuki tekvin-i lemde bir ksmn maddesiz ibd ve bir
ksm dahi maddeden ina ile u kadar hayret-feza sr-
mucize ile kudret-i kmile-i lhiyeyi gstermekle beraber,
ondan sarf- nazar etmek, gaibi ahit suretinde grmek
olan kyas- hdi ile ve ebn-y cinsini muhakeme ettii
gibi, bir kaide-i mahdude ile Vcibl-Vcuda nazar
ederler. Hatt ok meseleyi akl- selim mkul grd
halde, onlar gayr- mkul tevehhm ederler.
Tenbih
Muhtereattan kat- nazar, masnuatn en zahir ve
mnevver ve ziya dedikleri olan nur-u ayn- lemin
kavann-i acibesi; ve onun semeresi ve misal-i musaggar
olan nur-u basarn nevms-i bediasyla mnevver ve
musavver olan keml-i kudret-i lhiyenin canibinde,
muvazene nokta-i nazarnda gayr- mkul ve uzak
tevehhm olunan mesile temaa edilirse, menus ve ayn-
akl kirpikleri ortasnda grlecektir.
Tenbih
Nasl ki, zaruriyattan nazariyat istintac olunur. yle de
sr- Sniin zaruriyat, mahyat- sanatna burhandr. kisi
beraber bu meseleyi ispat eder.
Telvih
Acaba nizam- lemdeki sanattan daha dakik, daha
acip, daha garip, cins-i kudret-i mmkinattan daha uzak,
akl tasavvur edebilir mi? Elbette edemez. Zira fnun,
gsterdikleri fevaid ve hikem ile bizzarure Sniin kast ve
sanat ve hikmetine ehadet ettiklerinden ukul kabul
etmeye muztar etmilerdir. Yoksa, bu bedihiyattan en
kk bir hakikati, akl kendi kendine kalsayd, kabul
etmezdi.
Evet, zemin ve sumn hamleden ve muallkta tutan
ve ecram- kinat istihdam eden ve nizamnda idhal ile
hibir emrine isyan edilmeyen Zt- Akdesten neden
istirap olunsun ki, ondan derecatla eshel ve ehaff olan
hamletsin. Evet, bir da kaldran, bir hokkay
kaldrabilmekten tereddt etmek, srf safsata etmektir.
Elhasl: Nasl Kurnn bazs bazsna mfessirdir; kezalik,
kinat kitab dahi, baz sutru, arkalarndaki sanat ve
hikmeti tefsir eder.
aret
Eer desen: Baz mutasavvfn kelmndan ittisal ve
ittihad ve hull zahir oluyor. Ve ondan tevehhm edilir ki,
baz maddiyyunun meslei olan vahdetl-vcuda bir
mnasebet gsterir.
Elcevap: Mteabih hkmnde olan muhakkikn-i
soyenin atahatn ki, vcud-u Akdese hasr- nazar ve
istirak ve mmkinattan tecerrd cihetiyle matmah- nazar
ettikleri delil iinde neticeyi grmek, yani, lemden Snii
mahede etmek tarikiyle takip ettikleri meslek olan
cedavil-i ekvanda cereyan- tecelliyat ve melektiyet-i
eyada sereyan- fyuzat ve mery-y mevcudata tecell-i
esm ve sft ise, dkul-elfaz sebebiyle ulhiyet-i sriye
ve hayat- sriye tbir ettikleri hakaiki bakalar
anlamadlar. Su-i tefehhmle, kendi istidad- relerinden
zuhur eden evham- vahiyeye, muhakkiknin kelimat ve
atahatn tatbik ettiler. Yuha onlarn akllarna! Sreyya
derecesinde olan muhakkiknin efkr- mcerredeleri, ser
derekesinde olan mukallidn-i maddiyyunun efkr-
selesinden binler derece uzaktr. Evet, u iki krin
tatbikine almak, u zaman- terakkide akl- beerin
duar- sekte olduunu ve varta-i mevte dtn izhar
etmektir ki, insaniyet mteessifane nazar ederek ve
istidad- tahkik ve terakki lisanyla
..

1
demeye mecbur oluyor.
1. Allaha yemin olsun ki hayr. Ser nerede, Sreyy nerede? Hereyi gsteren
k nerede, hereyi rtp saklayan zulmet nerede?
aret
unlar, ehl-i vahdet-uhuddurlar. Fakat
vahdetl-vcud ile mecazen tbir edilebilir. Fakat
hakikaten vahdetl-vcud, baz hukema-i kadmenin
meslek-i btlasdr.
Tenbih
u mutasavvifnin reis ve kebri demi ki: ttisali veya
ittihad veya hull iddia eden, mrifet-i lhiyeden hibir
ey istimam etmemitir. Evet, mmkn, Vcip ile nasl
ittisal ve ittihad edecek? Kell! Evet, mmknn ne
kymeti vardr; ta ki vcip onda hull ede? H! Neam,
mmkinde fyuzat- lhiyeden bir feyiz tecell eder. te
bunlarn meslei tekilerin mesleine mnasebet ve temas
edemez. Zira maddiyyunun meslei maddiyata hasr-
nazar ve istirak ettiklerinden, efkrlar fehm-i ulhiyetten
tecerrd edip uzaklatlar. O derece maddeye kymet
verdiler ki, hereyi maddede grmek, hatt ulhiyeti onda
mezc etmek gibi bir meslek-i mteassifeye girmilerdir.
Fakat ehl-i vahdet-uhud olan muhakkikn-i soyye o
derece Vcibe hasr- nazar etmiler ki, mmkinatn hibir
kymeti kalmamtr; Bir vardr derler. Elinsaf!
Ser-Sreyya kadar birbirinden uzaktr. Maddeyi cemi
env ve ekliyle halk eden Hlk- Zlcelle kasem
ederim ki, dnyada u iki meslein temasn inta eden
rey-i ahmakaneden daha kabih ve daha hasis ve daha
sahibinin mizac- aklnn inhirafna delil olacak bir rey
yoktur.
Tenvir
Kre-i arz kk, para para ve rengrenk ve mtehalif
cam paralarndan farz olunursa, herbiri baka eitle
levnine ve cirmine ve ekline nispetle emsten bir feyiz
alacaktr. u hayal feyiz ise, ne gnein zt ve ne ayn-
ziyasdr. Hem de ziyann temsili ve elvan- sebasnn
tesavri ve gnein tecellsi olan u gngn ve rengrenk
ieklerin elvn, faraza lisana gelirse, herbiri, Gne
benim gibidir veyahut gne benim diyeceklerdir.


1
Fakat ehl-i vahdet-uhudun merebi fark ve sahvdr.
Ehl-i vahdetl-vcudun merebi mahv ve sekirdir. S
merep ise, mereb-i ehl-i fark ve sahvdr.




2
Tenbih
te vcud-u Sniin delil-i icmlsi... Tafsili ise ktb-
selsede gelecektir. Eer desen: Delil-i tevhidin burada
velev icmalen olsun beyann isterim. Derim ki:
Delil-i tevhid, o kadar mtehire ve oktur ki, bu
kitapta zikirden mstandirler. te
3

yetinin sadende meknn olan burhant-
temn, bu minhaca bir menar- neyyirdir. Evet, istikll,
ulhiyetin hsse-i ztiyesidir. Ve lzme-i zaruriyesidir.
1. Evliyaya tuzak olan hayaller, ilh bahelerin ay yzl gzellerinin
akisleridir.
2. nsan, kendi hakikatini dahi idrak etmekten ciz iken, hereyden nce var
olan ve hereyi ceberutiyet-i mutlaka ile hkm altnda tutan Zt naslidrak
edebilir? O Cebbr- Zkdem ki, hereyi ilk olarak yoktanyaratm ve ina
etmitir; sonradan var olup can bulanlar Onu naslidrak etsin? mam- Aliye
(r.a.) ait olduu rivayet edilmektedir. bk. Dvn u mam Ali,Beyrut.
3. Eer gklerde ve yerde Allahtan baka ilhlar olsayd, ikisi de harap olup
giderdi. Enbiy Sresi, 21:22.
Tenvir
Kinattaki teabh- sr ve etraf birbiriyle munaka
ve el ele tutmu, birbirine arz- intizam ve birbirinin
sualine kar cevab- savap ve birbirinin nida-y ihtiyacna
lebbeyk cevab vermek ve bir nokta-i vahidiye temaa
etmek ve bir mihver-i nizam zerinde deveran etmek
cihetiyle Sniin tevhidine telvih, belki Hkim-i Ezelin
vahdaniyetine tasrih ediyor. Evet, bir makinenin snii ve
muhterii bir olur.

1
Kitab- lemin evrakdr ebad- nmahdud,
Sutur-u kinat- dehrdir sr- nmdud.
Baslm destgh- levh-i mahfuz-u hakikatta,
Mcessem lfz- mnidardr lemde her mevcud.
Hoca Tahsinin nmdud ve nmahduddan murad
nisbdir; hakik lyetenhlik deildir.
1. Herbir eyde, Onun bir olduuna dellet eden bir yet vardr. bnl-
Mutezin bir iirinden alnmtr. bn-i Kesr, Tefsrl-Kurnil-Azm,1:24.
aret
Sni-i Zlcell, ne kadar evsaf- kemliye varsa, onlarla
muttasftr. Zira mukarrerdir ki: Masnda olan feyz-i keml,
Sniin kemlinden iktibas edilmi bir zll-i zallidir. Demek,
kinatta ne kadar hsn ve ceml ve keml varsa,
umumundan lyuhadd derecede yksek tabakada evsaf-
cemliye ve kemliyeyle Sni muttasftr. Evet, ihsan
servetin, icad vcudun, cb vcubun, tahsin hsnn
feridir ve delilidir. Hem de Sni-i Zlcell, cemi nekaisten
mnezzehtir. Maddiyatn mahiyatnn istidatszlndan
neet eden nekaisten mberradr. Kinatn mahiyat-
mmkinesinden neet eden evsaf ve levazmatndan
mukaddestir.

1
kinci Maksad
Mukaddeme
1. Onun benzeri hibir ey yoktur, celle celluhu.
Eer desen: Dibacede demitin: Kelime-i ehadetin ikinci
kelm birincisine ahit ve mehuddur.
Elcevap: Neam, evet. Mrifetullah denilen kbe-i
kemlta giden minhaclarn en mstakim ve en metini,
Sahib-i Medine-i Mnevvere Aleyhisselt Vesselm
yapt tarik-i hadid-i beyzsdr ki, ruh-u hidayet
hkmnde olan Muhammed Aleyhisselt Vesselm,
avlim-i gaybn mikt ve zcacesi hkmnde olan
kalbinin mkes ve tercman makamnda olan lisan-
sdk, berahin-i Sniin en sadk bir delil-i zhayat ve bir
hccet-i ntka ve bir burhan- fasihtir. Evet, hem zt, hem
lisan birer burhan- neyyirdir. Neam, hilkat tarafndan zt-
Muhammed burhan- bhirdir. Hakikat canibinden lisan,
ahid-i sadktr. Evet, Muhammed Aleyhisselt Vesselm
hem Snie, hem nbvvete, hem hare, hem hakka, hem
hakikate bir hccet-i katadr. Tafsili gelecektir.
Tenbih
Devir lzm gelmez. Zira, sdknn delili, Sniin
deliline tevakkuf etmez.
Temhd
Peygamberimiz Aleyhisselt Vesselm, Sniin bir
burhandr. yleyse, u burhann ispat- sdkn ve intacn
ve sureten ve maddeten shhatini ispat etmek gerektir.
Nahu:


1
Emma bad, ey hakikatin k! Eer vicdanm mtala
etmekle hakikatleri rasad etmek istersen, kalb dedikleri
ltife-i Rabbaniyenin pas ve zengr hkmnde olan
arzu-yu hilf ve iltizam- taraf- muhalif ve mzur tutulmak
iin kendi evhamna bir hak vermek ve bir asla irc etmek
ve mecmuun neticesini herbir fertten istemek ki, zaayeti
sebebiyle neticenin reddine bir istidad- seyyie verilir.
2
Hem de bahaneli ocukluk tabiat, hem de mahaneli
dman seciyesi, hem de yalnz ayb grmek annda olan
mteri nazar gibi emirlerden o mirt taskl ve tasye et.
Muvazene ve mukabele eyle, ekser emrtn imtizacndan
tezahr eden hakikatn ule-i cevvalesini karine-i
mnevvire et; t ekaldeki evham- muzlimeyi tenvir ve def
edebilesin. Hem de munsfane ve mdakkikane ile dinle,
kelm tamam olmadan itiraz etme. Nihayete kadar bir
cmledir, bir hkmdr. Tamam olduktan sonra bir
vehmin kalrsa syle.
1. Allahm, Senin Vcub-u Vcuduna dellet eden Muhammede (a.s.m.) salt
ve selam et.
2. Dikkat lzmdr.
Tenbih
u burhann surs, nbvvet-i mutlakadr. Kbras ise,
nbvvet-i Muhammeddir (aleyhissalt vesselm). te
balyoruz:
aret
Sniin hikmeti ve ef lindeki adem-i abesiyet ve
kinattaki en hasis ve en kall eyde nizamn mraat ve
adem-i ihmali ve nev-i beerin mride olan ihtiyac-
zarursi, nev-i beerde vcud-u nbvvet, katan istilzam
ederler.
Eer desen: Bu icmaldeki mny anlamadm, tafsil et
Derim: te dinle. Gryorsun ki, maddiye ve mneviye
olan nev-i beerdeki nizamatn, hem de hasiyet-i akln
kuvvetiyle taht- tasarrufuna alnan ok envn ahvaline
verildii intizamatn merkezi ve madeni hkmnde olan
nbvvet-i mutlakann burhan, insann hayvaniyetten
noktada olan terakkisidir.
Birincisi: Fikrin evveli amelin hiri, amelin evveli krin
hiri olan kaidesinin zmnndaki srr- aciptir. yle:
Nur-u nazarla ilel-i mterettibe-i mteselsilenin
meyannda olan terettb kefederek umum kemlt-
insaniyenin tohumu hkmnde olan mrekkebat, besaite
tahlil ve irc etmekle hsl olan kabiliyet-i ilim ve terkip
dedikleri kavann-i cariyeyi istimal edip, sanatyla tabiat
muhakt olan kabiliyet-i sanattan nazarnn kusurunu ve
evhamn mzahameti ve sevk-i insaniyetin adem-i kifayeti
cihetiyle bir mrid-i nebye ihtiya gsteriyort,
lemdeki nizam- ekmelin muvazenesi muhafaza olunsun.
kincisi: Gayr- mtenahi olan beerin istidad, gayr-
mahsur olan ml ve mylt ve gayr- mazbut olan
tasavvurat ve efkr, gayr- mahdut olan kuvve-i eheviye
ve gazabiyesidir.
aret
Bir adama milyonlarca sene mrle btn lezaiz-i
dnyeviye ve her cihetten tasallut-u tm verildii halde,
istidadndaki lyetenhliin hkmnce bir Ah, ah,
leyteyi ekecektir. Gya o adem-i rza ile remz ve iaret
ediyor ki, insan ebede namzettir ve sadet-i ebediye iin
halk olunmutur. T gayr- mtenahi bir zamanda, gayr-
mahdut ve geni bir lemde, gayr- mahsur olan
istidadatn bilile karabilsin.
Tenbih
Adem-i abesiyet ve hakaik-i eyann sbutiyetleri im
ediyor ki: Bu dar ve mahsur ve herbir lezzetinde ok
arazn mzahametiyle kemeke ve tehasdden hal
olmayan u dnya-y deniyye iinde kemlt- insaniye
yerlemez. Belki geni ve mzahametsiz bir lem lzmdr.
T insan hakkyla smbllensin ve ahval ve kemltna
nizam vermekle, nizam- leme hem-dest-i vifak olabilsin.
Tenbih ve iaret
stitrad olarak hare im olundu. leride zaten burhan-
katiyle ispat edilecektir. Fakat burada istediim nokta:
nsandaki istidat ebede nzrdr. Eer istersen insaniyetin
cevherine ve natkyetin kymetine ve istidadn
muktezasna teemml ve tetkik et. Sonra da o cevher-i
insaniyetin en kk ve en hasis hizmetkr olan hayale
bak, gr, yanna git ve de: Ey hayal aa, bearet sana!
Dnya ve mfhnn saltanat, milyonlar sene mrle
beraber sana verilecektir. Fakat kbetin dnmemeksizin
fen ve ademdir. Acaba hayal sana nasl mukabele
edecek? Ay, istibar ve srur veyahut telehhf ve
tahassrle cevap verecektir? Ecel, neam, evet, cevher-i
insaniyet amak- vicdann dibinde enn ve hann edip
baracak: Eyvah, v hasret sadet-i ebediyenin
fkdanna! diyecektir. Hayale zecr ve tanif ederek, Yahu!
Bu dnya-y faniyeyle raz olma!
te ey birader, hn bu saltanat- faniye, sultan-
insaniyetin en hakr hizmetkr veyahut airi veyahut
sanatkr ve tasvircisini ib ve raz edemezse, nasl o
hayal gibi ok hizmetkrlarn sahibi olan sultan- insaniyeti
ib edebilir? Kell! Neam, onu ib edecek, yalnz har-
cismnnin sadende meknun olan sadet-i ebediyedir.
ncs: nsann itidal-i mizac ve letafet-i tab ve
znete olan meylidir. Yani, insann insaniyete lyk bir
suret-i taayye olan meyl-i ftrsidir. Neam. nsan hayvan
gibi yaamamaldr. Ve yaamaz. Belki eref-i insaniyete
mnasip bir keml ile yaamak gerektir. Binaenaleyh,
beer mesken ve melbes ve mekeli, sanayi-i kesreyle
taltif etmesine muhtatr. Bu sanatlarda yalnzca
kudretinin adem-i kifayetine binaen ebn-y cinsiyle
imtizac etmek, o da itirak etmek, o da tevn etmek, o da
sayin semeratn mbadele etmesini iktiza etmekle
beraber, kuv-y insaniyedeki inhimak ve tecavz
sebebiyle adalete ihtiya, o da her akln adalete adem-i
kifayetine binaen, onu muhafaza edecek kavann-i
klliyenin vazlarna ihtiya, o da tesirini muhafaza etmek
iin icra edecek bir mukannine, o mukannin dahi zahiren
ve btnen hkimiyetini muhafaza etmek iin maddeten ve
mnen tefevvuka, hem de Sni-i lemin tarafndan baz
umr ile muhassas olmasyla bir imtiyaz ve kuvvet-i
nispete, hem de evamirine olan itaati temin ve tesis eden
azamet-i Sniin tasavvurunu zihinlerde idame edecek bir
mzekkire-i mkerrere olan ibadete muhtatr. O ibadet
dahi Sniin canibine efkr tevcih eder. O tevecch ise,
inkyad tesis, o inkyad dahi nizam- ekmele sal eder. O
nizam- ekmel dahi, srr- hikmetten tevelld eder. Srr-
hikmet dahi ademl-abesiyeti ve Sniin hikmeti,
masnudaki teennuku kendine ahit gsterir.
te, eer insann hayvandan u cihat- selseyle olan
temayzn derk edebildin; bizzarure netice veriyor ki:
Nbvvet-i mutlaka, nev-i beerde kutup, belki merkez ve
bir mihverdir ki, ahval-i beer onun zerine deveran ediyor.
yle ki:
Cihet-i lda dikkat et. Bak, nasl sevkl-insaniyet ve
meyl-i tabinin adem-i kifayeti ve nazarn kusuru ve tarik-i
akldaki evhamn ihtilt, nasl nev-i beeri eedd-i
ihtiyala bir mrid ve muallime muhta eder. O mrid,
peygamberdir.
kinci cihette tedebbr et. yle: nsandaki lyetanhlik
ve tabiatndaki meylt-tecavz ve kuv ve mlindeki
adem-i tahdid ve lemdeki meyll-istikmalin dal
hkmnde olan insandaki meylt-terakkinin semeresi
hkmnde olan kamet-i nmiye-i istidad- insansine
intibak etmeyen, belki camid ve muvakkat olan kanun-u
beer ki, tedricen tecarple hsl olan netaic-i efkrn
telhukuyla vcuda gelen o kavanin-i beer, u semere-i
istidadn ekirdeklerinin terbiye ve imdadna adem-i
kifayetinin sebebiyle maddeten ve mnen iki lemde
sadet-i beeri temin edecek, hem de kamet-i istidadnn
bymesiyle tevess edecek, zhayat ve ebediye bir eriat-
lhiyeye ihtiya gsterir. te, eriat getiren,
peygamberdir.
Eer desen: Biz gryoruz ki: Dinsizlerin veya sahih bir
dini olmayanlarn ahvalleri muaddele ve
munazzemedirler.
Elcevap: O adalet ve intizam, ehl-i dinin ikazat ve
iradatyladr. Ve o adalet ve faziletin esaslar, enbiyann
tesisleriyledir. Demek enbiya, esas ve maddeyi vaz
etmilerdir. Onlar da o esas ve fazileti tutup, onda
ilediklerini ilediler. Bundan baka nizam ve saadetleri,
muvakkattr. Bir cihetten kaime ve mstakime ise, ok
cihattan mile ve mnhaniyedir. Yani, ne kadar sureten ve
maddeten ve lfzan ve maen muntazamadr; fakat
sreten ve mneviyaten ve mnen faside ve muhtelledir.
Ey birader! te sra nc cihete geldi. yi tefekkr et.
yle:
Ahlktaki ifrat ve tefrit ise, istidadat ifsad ediyor. Ve u
ifsad ise, abesiyeti inta eder. Ve u abesiyet ise, kinatn
en kk ve en ehemmiyetsiz eylerinde mesalih ve
hikemin riayetiyle lemde hkmfermal bedih olan
hikmet-i lhiyeye mnakzdr.
Vehim ve tenbih
Meleke-i mrifet-i hukuk dedikleri her fenaln
maddeten zararn ihsas ede ede ve efkr- umumiyeyi ikaz
etmekle hsl olan meleke-i riayet-i hukuk dedikleri emri,
eriat- lhiyeye bedel olarak dinsizlerin tasavvuru ve
eriatten istinalar bir tevehhm- btldr. Zira dnya
ihtiyarland. yle bir eyin mukaddemat da zahir olmad.
Bilkis, mehasinin terakkisiyle beraber mesv dahi terakki
edip daha dehetli ve aldatc bir ekle giriyor.
Evet, nasl ki nevmis-i hikmet, destir-i hkmetten
mstani deildir. yle de, vicdana hkim olan kavanin-i
eriat ve fazilete eedd-i ihtiyala muhtatr. te, yle
mevhume olan meleke-i tdil-i ahlk, kuv-y selseyi
hikmet ve iffet ve ecaatta muhafaza etmesine k deildir.
Binaenaleyh insan bizzarure vicdan ve tabiatlara messir
ve nz olan mizan- adalet-i lhiyeyi tutacak bir nebye
muhtatr.
aret
Binlerce enbiya, nev-i beerde nbvveti iddia ederek
binlerce mucizatla mddeay ispat etmilerdir. te, o
enbiyann cemi mucizatlar lisan- vhidle nbvvet-i
mutlakay iln eder. Bizim u surmza dahi bir burhan-
ktdr. Buna tevatr- bilmn veya ne tbirle diyorsanz
deyiniz, metin bir delildir.
Tenbih
u Muhkematn cihetl-vahdeti budur ki: Eer cemi
fnun ele alnrsa ve fnunlarn kavaidinin klliyetleriyle
kefettikleri ittisak ve intizama temaa edilirse, hem de
mesalih-i cziye-i mteferrikann myesi ve ukde-i
hayatiyesi hkmnde olan bir lezzeti veya bir muhabbeti
veya bir emr-i hari iine atlmakla-ekl ve nikhtaki
gibi-perian olan umur ve ef al o mye ile irtibat ve ittisal
ettiklerini, inayet-i lhiye nokta-i nazarnda nazar- dikkate
alnrsa, hem de hikmetin ehadetiyle sabit olan adem-i
abesiyet ve adem-i ihmali mutalaya alnrsa, istikr-i
tmla netice veriyor ki: Mesalih-i klliyenin kutup ve
mihveri ve maden-i hayat hkmnde olan nbvvet, nev-i
beerde zarurdir. Faraza olmazsa, perian olan nev-i beer,
gya muhtel bir lemden u muntazam leme dp
cereyan- umumnin ahengini ihll ettii kabul olunursa,
biz insanlar sair kinata kar ne yzmz kalacaktr?
Tenbih
Ey birader! Eer burhan- Sniin surs senin sahife-i
zihninde intika etmi ise, hazr ol. Kbrs olan nbvvet-i
Muhammedin bahsine geiyoruz.
aret ve irad
Kbr sadktr. Zira sahife-i itibar- lemde menku olan
sr- enbiyay mtala etsen ve lisan- tarihte cereyan
eden ahvallerini dinlersen ve hakikat, yani cihetl-vahdeti
tesir-i zaman ve meknla girdii suretlerden tecrit
edebilirsen greceksin ki: nayet-i lhiyenin ziyas olan
mehasin-i mcerredenin ulesi olan hukukullah ve
hukuk-u ibad, enbiya dstur-u hareket ettiklerini ve nev-i
beer tarafndan enbiyaya kar keyyet-i telkkileri ve
meme kar suret-i muameleleri ve terk-i mena-i ahsiye
ve sair umurlar ki, onlara neb dedirmi ve nbvvete
medar olmu olan esaslar ise, evld- beerin sinn-i
tekemml ve khlette olan stad ve medrese-i Ceziretl-
Arapta menba- ulm-u liye ve muallimi olan zt-
Muhammedde (a.s.m.) daha ekmel ve daha azhar bulunur.
Demek oluyor ki, istikr-i tam ile, hususan nev-i vahidde,
lsiyyema intizam- muttarid zerine messes olan kyas-
hafnin inesiyle ve kyas- evlevnin teyidiyle nbvvet-i
Muhammedi (a.s.m.) netice vermekle beraber
tenkihl-menat denilen hususiyattan tecrit nokta-i
nazardan, cemi enbiya, lisan- mucizatlaryla, vcud-u
Sniin bir burhan- bhiresi olan Muhammedin (a.s.m.)
sdkna ehadet ederler.
tizar: Ksa cmlelerle sylemiyorum; mulka oluyor.
Zira u hakaik her tarafa derin kklerini attklarndan,
mesele uzunlayor. Suret-i meseleyi bozmak ve para
para etmek ve hakikati incitmek istemiyorum. Hem
dehakikatn etrafna bir daireyi ekmek istiyorum, t
hakikat mahsur kalp kamasn. Ben tutmazsam bakas
tutsun. Beni mzur tutsanz, febih... Ve ill hrriyet var;
tahakkm yoktur. Keynize...
Mukaddeme
Peygamberin (a.s.m.) delil-i sdk, herbir hareket, herbir
hlidir. Evet, herbir hareketinde adem-i tereddt ve
muterizlere adem-i iltifat ve muarzlara adem-i mbalt ve
muhalif olanlardan adem-i tahavvf, sdkn ve ciddiyetini
gsteriyor. Hem de evamirinde hakikatn ruhuna olan
isabeti, hakkyyetini gsterir.
Elhasl: Tahavvf ve tereddt ve tel ve mbalt gibi
hile ve adem-i vsuku ve itminanszl im eden
umurlardan mberr iken, bil perva ve kuvvet-i itminanla
en hatarl makamlarda olan hareketi ve nihayette olan
isabeti ve iki lemde semere verecek olan zhayat
kaideleri; harektyla tesis ettiine binaen, herbir il ve
herbir tavrnn iki taraftan, yani bidayet ve nihayetten
ciddiyeti ve sdk, nazar- ehl-i dikkate arz- didar ediyor.
Bahusus mecmu-u harektnn imtizacndan ciddiyet ve
hakkyet ule-i cevvale gibi; ve iniksatndan ve
muvazenatndan sdk ve isabet, berk-i lmi gibi tezahr ve
tecell ediyor.
aret
Zaman- mzi ve zaman- hal, yani, Asr- Saadet ve
zaman- istikbal tazammun ettikleri berahin-i nbvvet,
lisan- vahidle maden-i ahlk- liye olan zt-
Muhammedde (aleyhissalt vesselm) d-yi sdk ve
delll- nbvveti olan burhan- ztnin nidasna cevap ve
hem-dest-i vifak olarak nbvvetini il ve iln ettiklerini
kr olmayanlara gsterdiler. u halde, kitab- lemden olan
fasl- zamann sahife-i selsesini mtala edeceiz. Hem
de o kitaptan mesele-i uzm ve mnevvere olan zt-
Muhammedi (a.s.m.) temaa ve ziyaret edeceiz.
Mddemz olan burhann kbrasn onunla ispat edeceiz.
te, bu noktaya binaen, mesalik-i nbvvet drttr.
Beincisi mehur ve mesturdur.
Birinci Meslek
Yani, mesele-i liye-i ztiyeyi temaa etmekte drt
nkteyi bilmek lzmdr:
Birincisi:
1
kaidesine binaen
sun ve tasannu olan ey, ne kadar mkemmel olsa da,
tabi yerini tutmadndan, heyetinin feletat, muzahreyeti
im edecektir.
kincisi: Ahlk- liyenin, hakikatin zeminiyle olan
rabta-i ittisali ciddiyettir. Ve deveran- dem gibi hayatlarn
idame eden ve imtizalarndan tevelld eden haysiyete
kuvvet veren, heyet-i mecmuasna intizam veren yalnz
sdktr. Evet, u rabta olan sdk ve ciddiyet kesildii anda o
ahlk- liye kurur ve heben gidiyor.
ncs: Umur-u mtenasibede temayl ve tecazb ve
mtezdde olan eyalarda tenfr ve tedaf kaide-i
mehuresi, maddiyatta nasl cereyan ediyor; mneviyat ve
ahlkta dahi cereyan eder.
Drdncs:
2
imdi gelelim
maksada: te sr ve siyer ve tarih-i hayat... Hatt adnn
ehadetleriyle, zt- Peygamberde (a.s.m.) vcudu
muhakkak olan ahlk- liyenin kesret ve ihata ve
tecemmu ve imtizacndan tevelld eden izzet ve
haysiyetten neet eden eref ve vakar ve izzet-i nefs ile
feriteler, devlerin ihtilt ve istiraklarndan tenezzhleri
gibi srr- tezada binaen, o ahlk- liye dahi hile ve
kizbden tereffu ve tenezzh ve teberri ederler. Hem de
hayat ve myeleri makamnda olan sdk ve hakkyeti
tazammun ettiklerinden, ule-i cevvale gibi nbvveti
aleniyete karyor.
1. Ftr karagzllk, sun (yapma) karagzllk gibi deildir.
2. Mecmda bulunan bir kuvvet ve hasiyet var ki, eczda bulunmaz. Yani,
cemaatte bulunan kuvvet fertte yoktur.
Tenbih
Ey birader! Gryorsun ki, bir adam yalnz ecaatle
mehur olursa, o hret ona verdii haysiyeti ihll
etmemek iin, kolaylkla yalana tenezzl etmez. Nerede
kald ki, cem ahlk- liye birden tecemmu ede..
Evet, mecmuda bir hkm bulunur, fertte bulunmaz.
aret ve tenbih
Gryoruz: Bu zamanda sdk ve kizbin mabeynleri
ancak bir parmak kadar vardr. Bir arda ikisi de satlr.
Fakat herbir zamann bir hkm var. Hibir zamanda Asr-
Sadet gibi sdk ve kizbin ortasndaki mesafe almamtr.
yle ki:
Sdk kendi hsn- hakiksini keml-i hametle izhar ve
onunla temessk eden Muhammedi (a.s.m.) l-y
illiyyn-i erefe il ve lemde inklb- azmi ika ettiinden
arktan garba kadar kizbden bud derecesini gstermekle
kymet-i liyesini il etmek cihetiyle sku ve metan gayet
nfk ve ric etmitir.
1
Ve kizb ise, teebbsat- azmeyi
murdarlarn leleri gibi ruhsuz brakt iin, nihayet
kubhunu izhar ve onunla temessk eden Mseylime ve
emsali esfel-i sln-i hissete drd cihetle, met-
zehr-ldu ve sku gayet muattal ve kesat etmitir.
2
1. imdiki hrriyet gibi.
2. Menfur casusluk gibi.
te, ehl-i izzet ve tefahur olan kavm-i Arabn
tabiatlarndaki meylr-ric saikasyla msabaka ederek, o
ksid kizbi terk edip ve ric sdk ile tecemml ederek
adaletlerini leme kabul ettirmilerdir. te Sahabelerin
aklen olan adaletleri bu srdan neet eder.
rad ve iaret
Tarih ve siyer ve sr nokta-i nazarndan dikkat
olunursa, Muhammed Aleyhissalt Vesselm, drt
yandan krk yana kadar, lsiyyema eni, ahlk ve
hileyi darya atmakta olan hararet-i gariziyenin iddet-i
iltihab zamannda keml-i istikametle ve keml-i
metanetle ve tamam- ttrad- ahval ile ve msavat ve
muvazenet-i etvar ile ve nihayet-i iffet ile ve hibir hali
mestriyeti muhafaza etmeyenlsiyemma yle ehl-i
inada karbir hileyi im etmemekle beraber, yaad
nazara alnrsa, sonra istimrar- ahlknn zaman olan krk
seneden sonra o inklb- azm nazara alnrsa, haktan
geldiini ve hakikat olduunu tasdik etmezse, nefsine levm
etsin. Zira zihninde bir sofesta gizlenmi olacaktr. Hem
de, en hatarl makamlardagarda gibitark-i hals
mefkud iken ve haytul-emel bihasebil-ade kesilirken,
gayet metanet ve keml-i vsuk ve nihayet-i itminan ile
olan hareket ve hal ve tavr, nbvvet ve ciddiyetine
ahid-i kdir ve hak ile temessk ettiine delildir.
kinci Meslek
Yani, sahife-i l, zaman- mzidir. te u sahifede drt
nkteyi nazar- dikkate almak lzmdr:
Birincisi: Bir fende, veyahut kasasta, bir adam esaslarn
ve ruh ve ukdelerini ahz ederek mddesn ona bina
ederse, o fende hazakat ve maharetini gsterir.
kincisi: Ey birader! Eer tabiat- beere rif isen, kk
bir haysiyetle, kk bir dvda, kk bir kavimde, kk
bir hilfn serbestiyetle irtikp olunmadna nazar
edersen, gayet byk bir haysiyetle, nihayet cesm bir
dvda, hasra gelmeyen bir kavimde, hadsiz bir inada
kar, her cihetten mmliiyle beraber, hibir cihetle akl
mstakil olmayan meselelerde tam serbestiyetle bilperva
ve keml-i vsuk ile al rusil-ehad zikir ve nakilden
gne gibi sdkn tul edeceini greceksin.
ncs: Bedevlere nisbet ok ulm-u nazariye vardr;
medenlere nisbeten, lisan- dt ve ef lin telkinatyla,
ulm-u mterifenin hkmlerine gemilerdir. Bu nkteye
binaen, bedevlerin hallerini muhakeme etmek iin,
kendini o bdiyede farz etmek gerektir. Eer istersen,
kinci Mukaddemeye mracaat et; zira u nkteyi izah
etmitir.
Drdncs: Bir mm, ulema meyannda mtedavil bir
fende beyan- kir ederse, ittifak noktalarda muvafk olarak
ve muhtelefn fh olan noktalarda muhalefet edip,
musahhihane olan sylemesi, onun tefevvukunu ve kisb
olmadn ispat eder.
u nktelere binaen deriz ki: Resul-i Ekrem
Aleyhissalt Vesselm, malm olan mmiyetiyle beraber,
gya gayr- mukayyed olan ruh-u cevvale ile tayy- zaman
ederek, mazinin amk- hafsna girerek, hazr ve mahid
gibi enbiya-y slifenin ahvallerini ve esrarlarn terih
etmesiyle, btn enzar- leme kar yle bir dv-y
azimedeki, btn ezkiy-i lemin nazarlarn dikkate celb
ederbil perva ve nihayet vsuk ile mddeasna
mukaddeme olarak, o esrar ve ahvalin ukad- hayatiyeleri
hkmnde olan esaslarn zikretmekle beraber, ktb-
salifenin ittifak noktalarnda musaddk ve ihtilf
noktalarnda musahhih olarak kasas ve ahval-i enbiyay
bize hikye etmesi, sdk ve nbvvetini inta eder.
TEZNB: Cemi enbiyann delil-i nbvvetleri, sdk-
Muhammede (a.s.m.) delildir ve cemi mucizatlar,
Muhammedin bir mucize-i mneviyesidir
(aleyhimsselm). Bunda dikkat edersen anlayacaksn.
aret
Ey birader! Bazan kasem, burhann yerini tutar. Zira
burhan tazammun eder. yleyse:





1
Evet, neam, onun nur-u nazarna, hayal, kendini hakikat
gsteremiyor ve hak olan meslei telbisten mstanidir.
nc Meslek
Yani: Zaman- halin, yani Asr- Saadetin sahifesinde drt
nkte, bir noktay nazar- dikkate almak gerektir:
Birincisi: Kk bir det, kk bir kavimde veya zayf
bir haslet kalil bir taifede, byk bir hkimin, byk bir
himmetle kolaylkla kaldramadn nazara alrsan, acaba
gayet ok, tamamen mstemirre, nihayet derecede me'lf
ve ok da mtenevvia, tamamen rasiha olan dt ve ahlk,
nihayet kesir ve me'lfatna gayet mutaassp ve edid'-
ekme olan bir kavmin a'mk- ervahndan az fedakrlkla,
ksa bir zamanda kal' ve ref' ettiini ve o dt- seyyienin
yerine baka dt ve ahlk danlarn gars etmesi ve
def'aten nihayet derecede tekemml ettiklerini nazara
alrsan ve dikkat edersen, harikulde olduunu tasdik
etmezsen, seni sofesta defterinde yazacam.
1. Ona bu kssalar hikye ederek ruhunu mzinin derinliklerinde ve istikbalin
ahikalarnda gezdiren ve hadisatn karanlk kelerindeki esrar perdesini onun
iin kaldrana yemin olsun ki, onun keskin gzkendisini artmayacak kadar
dikkatli, onun hak olan meslei iseinsanlar aldatmaktan uzaktr.
kincisi: ahs- mnev hkmnde olan bir devletin
nmvv- tabisi hkmnde olan teekkl ise
mtemehhildir. Ve devlet-i atkaya galebesiki, ona
inkyad, tabiat- sniye hkmne girdii iintedricdir.
yleyse, maddeten ve mnen hkim, hem de gayet cesm
bir devleti ksa bir zamanda tekili, hem de dvel-i
rsihaya def gibi galebe etmesi, mneviyat ve ahvalde
cr olan dtn bizzarure harikulde olduunu grmezsen,
krler defterinde yazlacaksn.
ncs: Tahakkm- zahir, kahr ve cebir ile
mmkndr. Fakat efkra galebe etmek, hem de ervaha
tahabbb ve tabyia tasallut, hem de hkimiyetini
vicdanlar zerine daima muhafaza etmek, hakikatin hassa-i
farikasdr. Bu hassay bilmezsen, hakikatten bignesin.
Drdncs: Tergib veya terhib hilesiyle ancak yalnz bir
tesir-i sath edip ve akla kar sedd-i turuk edecektir. u
halde amk- kulba nfuz ve erakk- hissiyat tehyi ve
kf-misal olan istidadat inkiaf ettirmek ve kmine ve
nime olan seciyeleri ikaz ve tenbih ve cevher-i insaniyeti
feverana getirmek ve kymet-i natkyeti izhar etmek,
u-y hakikatin hssasdr. Evet, kasavet-i mcessemenin
misal-i mahhas olan ved-i benat gibi umurlardan
kalblerini taskl etmesi ve rikkat-i letafetin lemas olan
hayvanata merhamet, hatt karncaya efkat gibi umur ile
tezyin etmesi, yle bir inklb- azmdir-hususan yle
akvam- bedevdeki, hibir kanun-u tabiiyeye tevk
olmadndan, hrikulde olduu musaddak-kerde-i
erbab- basirettir. Basiretin varsa tasdik edeceksin.
imdi Noktay dinle: te tarih-i lem ehadet eder ki:
En byk dhi odur ki, bir veya iki hissin ve seciyenin ve
istidadn inkiafna ve ikazna ve feverana getirmesine
muvaffak olsun. Zira yle bir hiss-i nim ikaz edilmezse,
say heben gider ve muvakkat olur. te en byk dahi
ancak bir veya iki hissin ikazna muvaffak olabilmitir.
Ezcmle: Hiss-i hrriyet ve hamiyet ve muhabbet.
Bu noktaya binaen, Ceziretl-Arap sahr-i vesasnda
olan akvam- bedevde kmine ve nime ve mesture olan
hissiyat- liye-ki, binlere blidirbirden inkiaf, birden
ikaz, birden feveran ve galeyana getirmek, ems-i
hakikatin, ziya-y ulefeann hassasdr. Bu Noktay aklna
sokmayann, biz Ceziretl-Arab gzne sokacaz. te
Ceziretl-Arap... On asr beerin terakkiyatndan sonra,
en mkemmel feylesoardan yz taneyi gndersin, yz
sene kadar alsn; acaba bu zamana nispeten o zamana
nispet yaptnn yzde birini yapabilir mi?
aret
Kim tevk isterse, detullah ve hilkat ve ftrat ile
inalk etmek ve dostluk etmek gerektir. Yoksa, ftrat
tevksizlikle bir cevab- red verecektir. Cereyan- umum
ise, muhalif harekette bulunanlar adem-bd hiahie
atacaktr.
te buna binaen temaa et. Greceksin ki, hilkatte cr
olan kavann-i amka-i dakikaki hurdebn-i aklla
grlmezhakaik-i eriat ne derecede mrat ve muarefet
ve mnasebette bulunmulardr ki, o kavanin-i hilkatin
muvazenesini muhafaza etmitir. Evet, u asr- tavlede u
msademat- azme iinde hakaikini muhafaza, belki daha
ziyade inkiafa getirdiinden gsterir ki, Resul-i Ekremin
(a.s.m.) meslei, hibir vakit mahvolmayan hak zerine
messestir.
u Nkte ve Noktalar bildikten sonra, geni ve
muhakemeli ve mdakkik bir zihinle dinle ki: Muhammed-i
Him Aleyhissalt Vesselm mmiyeti ve adem-i
kuvvet-i zahiresi ve adem-i hkimiyeti ve adem-i meyl-i
saltanatla beraber, gayet hatarl mevakide keml-i vsuk
ile teebbs ederek efkra galebe etmekle, ervaha
tahabbp ve tabayie tasallut, gayet kesire ve mstemirre
ve rasiha ve melfe olan dt ve ahlk- vahiyaneyi
esasyla hedmederek, onlarn yerine ahlk- liyeyi gayet
metin bir esas ile, lhm ve demlerine karm gibi tesis
etmekle beraber, zviye-i vahette hmid olan bir
kavimdeki kasavet-i vahiyeyi ihmad ve hissiyat- dakikay
tehyi, evet, hissiyat-i liyeyi ikaz ve cevher-i
insaniyetlerini izhar etmekle beraber evc-i medeniyete bir
zaman- kasrde isad ederek, ark ve garpta oturmu bir
devlet-i cesmeyi bir zaman- kalilde tekil edip, ate-i
cevval gibi, belki nur-u nevvar gibi veyahut as-y Ms
gibi sair devletleri bel ve imha derecesine getirdiinden,
basar- basireti kr olmayanlara sdkn ve nbvvetini ve
hakla temesskn gstermitir. te eer sen grmezsen,
seni insanlarn defterinden sildirecektir.
Drdnc Meslek
Sahife-i mstakbelden, lsiyyema mesele-i eriattr. te
drt nkteyi nazar- dikkatten dr etmemelisin.
Birincisi: Bir ahs drt veya be fende meleke sahibi ve
mtehasss olmaz, meer harika ola...
kincisi: Mesele-i vahide, iki mtekellimden sudur eder.
Birisi, mebde ve mntehas ve siyak ve sibaka
mlyemetini ve ehavatyla nispetini ve mevzi-i mnasipte
istimalini, yani, mnbit bir zeminde sarfn nazara ald
iin, o fende olan maharetine ve melekesine ve ilmine
dellet ettii halde, teki mtekellim u noktalar ihmal
ettii iin sathiyetine ve taklidiyetine dellet eder. Halbuki
kelm yine o kelmdr. Eer akln bunu fark etmezse,
ruhun hisseder.
ncs: kinci Mukaddemede getii gibi bir-iki asr
evvel harika saylan keif bu zamana kadar mestur
kalsayd, tekemml- mebadi cihetiyle bir ocuk da
kefedebildiini nazara al, on asr geri git, o zamanlarn
tesiratndan kendini tecrid et, dehet-engiz olan Ceziretl-
Arapta otur, dikkatle temaa et. Grrsn ki, mm,
tecrbe grmemi, zaman ve zemin yardm etmemi tek
bir adam ki, yalnz zekya deil, belki gayet kesir
tecarbn mahsul olan fnunun kavaniniyle yle bir
nizam ve adaleti tesis ediyor ki, istidad- beerin kameti
netic-i efkr teerrbnden tekebbr ederse, o eriat
dahi tevess ederek ebede tevecch eder. Kelm- ezelden
geldiini iln etmekle beraber, iki lemin saadetini temin
eder. nsaf edersen, bu ise yalnz o zamann insanlarnn
deil, belki nev-i beerin tavk- haricinde greceksin.
Meer evham- seyyie, senin u tarafa mteveccih olan
ftratnn tarf n
1
rtm ola...
1. Dikkat lzmdr.
Drdncs: Onuncu Mukaddemede getii gibi, hem
de ikinci nokta-i itirazn cevabnda da gelecei gibi udur
ki: Cumhurun istidad- efkr derecesinde eriatn irad
etmesidir. yle ki:
Cumhurun amilii iin, hakaik-i mcerredeyi, melar
vasta olmakszn adem-i telkkileri sebebiyle, mteabihat
ve tebihat ve istirt ile tasvir etmesidir. Hem de fnun-u
ekvanda cumhurun, hiss-i zahir sebebiyle hilf- vakii
zarur telkki etmekle beraber, mebdi basamaklar adem-i
inikad ve tekemmlnden, maltalarn vartalarna
dmemek iin, eriat yle mesailde ipham etti ve mutlak
brakt; lkin hakikati imdan hli brakmad.
Vehim ve tenbih
Resul-i Ekremin (a.s.m.) herbir il ve herbir halinde sdk
lemean eder. Fakat her ili ve her hali harika olmak lzm
deildir. Zira izhar- harika, tasdik-i mdde iindir. Hacet
olmad veya mnasip olmad vakitte, cereyan-
umumiyeye mtabaatle, kavanin-i dtullaha destedd-
teslim oluyor. Hem de yle olmak gerektir.
Ey birader! u tenbih, Birinci Meslein
Mukaddemesinin taifesindendir. Nisyann hatsyla yolunu
armakla yerini kaybedip uraya girmitir. yice u
nkteleri tut. te neticeye giriyoruz:
Bak, ey birader: Fnun ve ulmun zbde-i hakikiyesi
berahin-i akliye zerine messes olan diyanet ve eriat-i
slmiye yle fnunlar tazammun etmitir. Ezcmle: fenn-i
tehzib-i ruh ve riyazetl-kalb ve terbiyetl-vicdan ve
tedbirl-ceset ve tedvirl-menzil ve siyasetl-medeniyye
ve nizamatl-lem ve fennl-hukuk ve saire... Lzum
grlen yerlerde tafsil ve lzum olmayan veya ezhann
veya zamann mstaid ve msaid olmad yerlerde birer
fezlekeyle kavaid-i esasiyeyi vaz ederek tenmiye ve tefriini
ukuln meveret ve istinbatatna havale etmitir ki, bu
fnunun mecmuuna deil, belki ekalline, on asr
terakkiden sonra, en meden yerlerde, en harika zekyla
mevsuf olanlar, takat-i beerin haricindebahusus o
zamandaolduunu tasdikten vicdan- munsfane seni
men edemiyor. te, fazl odur ki, ad ona ehadet ede. Yeni
Dnyann en mehur feylesofu olan Carlyle Almanyann
mehur bir hakminden ve rical-i siyasiyesinden naklen
diyor ki:
O tetkikatndan sonra kendi kendine sual ederek
demi: slmiyet byle olursa acaba medeniyet-i hazra
hakaik-i slmiyetin dairesinde yaayabilir mi? Kendisi
kendine Evet ile cevap veriyor. imdiki muhakkikler o
daire iinde yaamaktadrlar. Evvelki feylesof dahi diyor ki:
Hakaik-i slmiyet ktklar zaman, te-i cevval gibi
hatabn paralarna benzeyen sair efkr ve edyan bel etti.
Hem de hakk vardr. Zira bakalarn safsatiyatndan bir
ey kmaz, il ahirih...
Evet, on asrdan beri o kadar dehetli msademata
kar hakaikini muhafaza etmitir. Belki bu msademe,
kemeke, hakikat-i slmiyetin omuzu stnden trab-
hafy terkik ve tahf ediyor. Neam, vcut ve hal-i lem
buna ahittir. Makale-i ldaki mukaddemat nazara almak
gerektir.
Vehim ve tenbih
Eer desen: Herbir fende yalnz bir fezlekeyi bilmek bir
adam iin mmkndr..
Elcevap: Neam, l! Zira yle bir fezleke ki, hsn- isabet
ve mevki-i mnasipte ve mnbit bir zeminde istimal gibi,
sabkan mezkr sair noktalarla cam gibi, maverasndan
ttla- tam ve melekeyi gsteren fezlekeler mmkn
deildir. Evet, kelm- vahid iki mtekellimden karsa,
birinin cehline ve tekisinin ilmine, baz umur-u
mermuze-i gayr- mesmua ile dellet eder.
aret ve irad ve tenbih
Ey benimle u kitabn evvel-i menazilinden hayaliyle
seyr sefer eden birader-i vicdan! Geni bir nazarla nazar
et ve muvazene et. Kendi hayalinde muhakeme etmek iin
bir meclis-i liyeyi tekil et. Sonra da Mukaddemat- sn
Aerden mntehabatn davet et, hazr olsunlar. Sonra da
u kaidelerle mavere et. te:
Bir ahs ok fnunda mtehasss ve meleke sahibi
olmaz. Hem de bir kelm iki mtekellimden, mtefavittir,
bakalar. Ve hem de fnun mrur-u zamanla telhuk-u
efkrn neticesidir. Hem de mstakbeldeki bedih bir ey,
mazide nazar olabilir. Hem de medenlerin malmu,
bedevlere mehul olabilir. Hem de maziyi mstakbele
kyas etmek, bir kyas- hdi-i mebbittir. Hem de ehl-i
veber ve bdiyenin besateti ise, ehl-i meder ve
medeniyetin hile ve desaisine mtehammil deildir. Evet,
neam, hile medeniyetin perdesi altnda tesettr edebilir.
Hem de pek ok ulm, dt ve ahval ve vukuatn
telkinatyla teekkl edebilir. Hem de beerin nur-u nazar,
mstakbele nfuz edemez. Mstakbele mahsus olan
eyleri gremez. Hem de beerin kanunu iin bir mr-
tabi vardr; nefs-i beer gibi o da inkta eder. Hem de
muhit, zaman ve meknn, nfusun ahvalinde byk bir
tesiri vardr. Hem de eskide harikulde olan eyler, imdi
di srasna geebilir. Zira mebadi tekemml etmiler.
Hem de zek eer endan harika olsa da bir fennin
tekmiline k deildir. Nasl ok fenlerde kifayet edecektir?
te, ey birader, u ztlarla mavere et. Sonra da
mfettilik sfatyla nefsini tecrit et. Hayalt- muhtiye ve
evham- zamaniyenin elbiselerini kart, plak ol. Bahr-i
bkern olan zamann u asrn sahilinden, iine gir. T
Asr- Saadet olan adaya k. te, hereyden evvel senin
nazarna arpacak ve tecell edecek udur ki:
Vahd, nsr yok, saltanat mefkud, tek bir ahs, umum
leme kar mbareze eder. Ve kre-i zeminden daha
byk bir hakikati omuzuna alm ve btn nevi beerin
saadetine tekeffl eden bir eriat ki, o eriat, fnun-u
hakikiye ve ulm-u lhiyenin zbdesi olarak, istidad-
beerin nmvv derecesinde tevess edip iki lemde
semere vererek, ahval-i beeri gya bir meclis-i vahid, bir
zaman- vahidin ehli gibi tanzim eden yle bir adaleti tesis
eder. Eer o eriatn nevmisinden sual edersen ki,
Nereden geliyorsunuz? Ve nereye gideceksiniz?
Sana yle cevap verecekler ki: Biz kelm- ezelden
gelmiiz. Nev-i beerin selmeti iin ebedin yolunda
refakat iin ebede gideceiz. u dnya-y faniyeyi kestikten
sonra, bizim sr olan irtibatmz kesilirse de, daima
mneviyatmz beerin rehberi ve gda-y rhnsidir.
Htime
behat ve kkun menbalar vardr. yle: Eer
maksud-u riden ve efkrn istidatlar nispetinde olan
iraddan tecahl edip, btn evham- seyyienin yuvas
hkmnde olan yle bir malta ile itiraz edersen ki,
eriatn ba olan Kurnda nokta vardr:
Birincisi: Kurnn mbihil-imtiyaz ve vuzuh ve ifade
zerine messes olan belgate mnadir ki, vcud-u
mteabihat ve mkilttr.
kincisi: eriatn maksud-u hakiksi olan irad ve tlime
mnadir ki, fnun-u ekvanda bir derece ipham ve
tlakatdr.
ncs: Tarik-i Kurn olan tahkik ve hidayete
muhaliftir. te o da baz zevhiri, delil-i aklnin hilfna
imle edip, hilf- vka ihtimalidir.
Ey birader! Tevk Allahtandr. Ben de derim ki: Sebeb-i
noksan gsterdiin olan u nokta tevehhm ettiin gibi
deildir. Belki de icz- Kurnn en sadk ahitleridir.
te:
Birinci noktaya cevap: Zaten iki defa u cevab zmnen
grmsn. yle ki: Nsn ekseri cumhur-u avamdr.
Nazar- ride ekall, eksere tbidir. Zira, avama mvecceh
olan hitab, havass fehm ve istifade ediyorlar. Bilkis
olursa, olamaz.
te, cumhur-u avam ise, melf ve mtehayyeltndan
tecerrd edip hakaik-i mcerrede ve mkult- srfeyi
temaa edemezlermeer mtehayyeltlar drbn gibi
tevsit etseler... Fakat mtehayyeltn suretlerine hasr ve
vakf- nazar etmek, cismiyet ve cihet gibi muhal eyleri
istilzam eder. Lkin nazar, o suretlerden geerek hakaiki
gryor. Mesel, kinattaki tasarruf-u lhyi sultann
serir-i saltanatnda olan tasarrufunun suretinde temaa
edebilirler:
1
gibi... te, hissiyat-
cumhur u merkezde olduklarndan, elbette irad ve
belgat iktiza eder ki, onlarn hissiyat riayet ve ihtiram
edilsin ve efkrlar dahi bir derece mmat ve ihtiram
edilsin. te, riayet ve ihtiram, ukul- beere kar olan
tenezzlt- lhiye ile tesmiye olunur. Evet, o tenezzlt,
tenis-i ezhan iindir. Onuncu Mukaddemeye mracaat et.
1. O Rahmn ki, hkmranl Ar kaplamtr. Th Sresi, 20:5.
te bunun iindir ki, hakaik-i mcerredeye temaa
etmek iin hissiyat ve hayal-ld cumhurun nazarlarn
okayan suver-i mteabiheden birer drbn vaz edilmitir.
te u cevab teyid eden man-i amka veya mteferrikay
bir suret-i sehl ve basitada tasavvur veya tasvir etmek iin,
nsn kelmnda istirt- kesireyi irad ederler. Demek,
mteabihat dahi istirtn en amaz olan ksmdr. Zira en
haf hakaikin suver-i misaliyesidir. Demek, ikl ise,
mnnn dikkatindendir, lfzn ilkndan deildir.
Ey muteriz! nsaa nazar et ki, kr-i beerin, bahusus
avamn kirlerinden en uzak olan hakaiki yle bir tarikle
takrip etmek, acaba tarik-i belgat olan mukteza-y halin
mutabakatine muvafk ve makamn nispetinde keml-i
vuzuh ve ifadeye mutabktr; yahut tevehhm ettiin
gibidir? Hakem sen ol.
kinci noktaya cevap: kinci Mukaddemede mufassalen
gemitir. lemde meyll-istikmalin dal olan insandaki
meylt-terakkinin semerat ve tecarb- kesireyle ve
netic-i efkrn telhukuyla teekkl eden merdiven-i
terakkinin basamaklar hkmnde olan fnun ise,
mterettibe ve mteavine ve mteselsiledirler. Evet,
mteahhirin inikad, mtekaddimin teekklne
vabestedir. Demek, mukaddem olan fen, ulm-u
mtearifenin derecesine gelecek; sonra mteahhirine
mukaddeme olabilir.
Bu srra binaendir ki, u zamanda temehhuz-u tecarble
satha kp ve tevelld etmi olan bir fennin faraza on asr
evvel bir adam tefhim ve tlimine alsayd, malta ve
safsataya drmekten baka bir ey yapamazd. Mesela,
denilseydi, emsin sknuyla arzn hareketine ve bir katre
suda bir milyon hayvanatn bulunduklarna temaa edin, t
Sniin azametini bilesiniz. Cumhur-u avam ise, hiss-i zahir
veya galat- hissin sebebiyle hilarn zarur bildikleri iin,
ya tekzip veya neslerine mugalta veya mahss olan eye
mkbere etmekten baka ellerinden bir ey gelmezdi.
Tevi ise, bahusus onuncu asra kadar, minhac- irada
byk bir vartadr. Ezcmle, sathiyet-i arz ve deveran-
ems onlarca bedihiyat- hissyeden saylrd.
Tenbih
u gibi meseleler, mstakbeldeki nazariyata kyas
olunmaz. Zira mstakbele ait olan eylere hiss-i zahir
taallk etmedii iin, iki ciheti de muhtemeldir, itikad
olunabilir, imkn derecesindedir, itminan kabildir. Onun
hakk- sarihi, tasrih etmektir. Lkin hn ki, hissin galat
bizim ma nahn fhimizi imkn derecesinden bedahete,
yani cehl-i mrekkebe kard. Onun nazar- belgatta hi
inkr olunmaz olan hakk ise, ipham ve tlaktrt, ezhan
mevve olmasnlar. Fakat hakikate telvih ve remiz ve
im etmek gerektir. Efkr iin kaplar amak, duhule davet
etmek lzmdr. Nasl ki, eriat- garr yle yapmtr.
Yahu, ey birader! nsaf mdr, taharr-i hakikat byle
midir ki, sen irad- mahz ve ayn- belgat ve hidayetin
maz olan eyi irada mna ve mbayin tevehhm
edesin? Ve belgata ayn- keml olan eyi noksan
tahayyl edesin? Y eyyhel-hoto! Acaba senin zihn-i
sakminde belgat o mudur ki, ezhan talit ve efkr tevi
ve muhitin msaadesizlii ve zamann adem-i idadndan
ezhan mstaid olmadklar iin ukule tahmil edilmeyen
eyleri teklif etmektir? Kell.
1

bir dstur-u hikmettir.
stersen Mukaddemata mracaat et... Bahusus Birinci
Mukaddemede iyi tefekkr et!
te baz zevahiri, delil-i aklnin hilfna gstermek olan
nc noktaya cevap: Birinci Mukaddemede tedebbr et,
sonra bunu da dinle ki:
riin irad- cumhurdan maksud-u aslsi, isbat- Sni-i
Vahid ve nbvvet ve hair ve adalette mnhasrdr.
yleyse, Kurndaki zikr-i ekvan, istitrad ve istidll iindir.
Cumhurun efhamna gre sanatta zahir olan nizam- bed
ile nezzam- hakik olan Sni-i Zlcelle istidll etmek
iindir. Halbuki, sanatn eseri ve nizam hereyden tezahr
eder. Keyyet-i teekkl nasl olursa olsun, maksad- aslye
taallk etmez.
1. nsanlarla anlay seviyelerine gre konu. Buhar, lim: 49da yle
gemektedir: Haddisun-nse bim yarifne.
Tenbih
Mukarrerdir ki, delil, mddedan evvel malm olmas
gerektir. Bunun iindir ki, baz nussun zevahiri, ittizah-
delil ve istinas- efkr iin cumhurun mutekadt-
hissiyelerine imale olunmutur. Fakat dellet etmek iin
deildir. Zira Kurn, ytnn telfnde yle emarat ve
karaini nasb etmitir ki, o sadeerdeki cevahiri ve o
zevahirdeki hakikatleri ehl-i tahkike parmakla gsterir ve
iaret eder. Evet, kelimetullah olan Kitab- Mbnin, baz
yt, bazsna mfessirdir. Yani, baz yt, ehavatnn m
z-zamirlerini izhar eder. yleyse, bazlar dier bir baza
karine olabilir ki, mn-y zahir murat deildir.
Vehim ve tenbih
Eer istidllin makamnda denilseydi ki: Elektriin
acaibi ve cazibe-i umumiyenin garaibi ve kre-i arzn
yevmiye ve seneviye olan hareketi ve yetmiten ziyade
olan anasrn imtizac- kimyeviyelerini ve emsin
istikraryla beraber sriye olan hareketini nazara alnz, t
Snii bilesiniz. te o vakit, delil olan sanat, mrifet-i Sni
olan neticeden daha haf ve daha gamz ve kaide-i istidlle
mna olduundan, baz zevahiri, efkra gre imle
olunmutur. Bu ise, ya mstetbet-terkip kabilesinden
veya kin nevinden olduu iin, medar- sdk ve kizb
olmaz. Mesel, lfzndaki elif eliftir. Asl vav olsa, kf
olsa, ne olursa olsun tesir etmez.
Ey birader, insaf et: Acaba u nokta-i itiraz cemi
asarda cemi insanlarn iradlar iin inzal olunan Kurnn
iczna en zahir delil deil midir? Evet.





1
2
Neam, hayalin ne haddi vardr ki, nurefan olan
nazarna kar kendini hakikat gsterebilsin? Evet, meslei
nefs-i hak ve mezhebi ayn- sdktr. Hak ise, tedlis ve talit
etmekten mstandir.
1. Kurn- Mucizl-Beyn retene and olsun ki, ber ve nezr olan
ztnbak ve hereyi inceden inceye tetkik eden basireti, hakikati
hayalekartrmak veya benzetmekten yce, dakik ve parlaktr; hak olan
meslei ise, insanlar aldatmak veya yanltmaktan mstani, mnezzeh ve
ycedir.
2. u Arabiyyl-ibare, iki mezheb-i btln reddine iarettir.
Beinci Meslek
Mrufe ve mehure olan havark- zahire ve mucizat-
mahsusadr. Siyer ve tarihin kitaplar onlarla mehundur.
Ulema-y kiram (cezahmllahu hayran) hakkyla tefsir ve
tedvin etmilerdir. Malmun tlimi lzm gelmemek iin,
biz tafsilinden kat- nazar ettik.
aret
u havark- zahirenin herbir ferdi eer endan
mtevatir deildir, mutlaka cinsleri, belki ok env
katiyen ve yaknen mtevatir-i bilmndr. O havrk
birka nev zerindedir. te:
Bir nevi: rhasat- mtenevviadr. Gya o asr,
Peygamberden (a.s.m.) istifade ve istifaza ederek, keramet
sahibi olduundan, kalb-i hasssndan hiss-i kablelvukua
binaen irhasatla Fahr-i lemin geleceini ihbar etmitir.
Bir nevi dahi: Gaybdan olan ihbarat- kesresidir. Gya
tayyar olan ruh-u mcerredi, zaman ve mekn-
muayyenin kaytlarn krm ve hudud-u maziye ve
mstakbeleyi inemi, her tarafn grerek bize sylemi
ve gstermitir.
Bir ksm dahi: Tahadd vaktinde izhar olunan havark-
hissiyedir. Bine karib tdad olunmutur. Demek,
sylediimiz gibi, herbir ferdi hd de olursa, mecmuu
mtevatir-i bilmndr.
Birisi: Mbarek olan parmaklarndan suyun nebendr.
Gya maden-i sehavet olan yed-i mbarekesinden mye-i
hayat olan suyun nebenyla, menba- hidayet olan
lisanndan, mye-i ervah olan zll-i hidayetin feverann
hissen tasvir ediyor.
Biri de: Tekellm- ecer ve hacer ve hayvandr. Gya
hidayetindeki hayat- mneviye, cemadat ve hayvanata
dahi sirayet ederek nutka getirmitir.
Biri de: nikak- kamerdir. Gya kalb-i sem hkmnde
olan kamer, mbarek olan kalbiyle inikakta bir mnasebet
peyda etmek iin, sine-i saf ve berrakn mbarek
parman iaretiyle itiyakan akk ve k etmitir.
Tenbih
nikak- kamer mtevatir-i bilmndr.
1

olan yet-i kermeyle sabittir. Zira, hatt Kurn
inkr eden dahi bu yetin mnsna ilimemitir. Hem de
ihtimal vermeye ayan olmayan bir tevil-i zayftan baka
tevil ve tahvil edilmemitir.
1. Ay yarld. Kamer Sresi, 54:1.
Vehim ve tenbih
nikak, hem ni, hem gece, hem vakt-i gaet, hem u
zaman gibi sumana adem-i tarassut, hem vcud-u sehab,
hem ihtilf- matli cihetiyle btn lemin grmeleri lzm
gelmez ve lzm deildir. Hem de, hem-matla olanlarda
sabittir ki, grlmtr. Birisi ve en birincisi ve en kbrs
olan Kurn- Mbndir.
te sabkan bir nebzesine im olunan yedi cihetle icz
mberhendir, il hirih... Sair mucizat ktb-
mutebereye havale ediyorum.
Htime
Ey benim kelmm mtala eden zevat! Geni bir kirle
ve mteyakkz bir nazarla ve muvazeneli bir basiretle,
mecmu-u kelmm, yani mesalik-i hamseyi muhit bir daire
veya mstedr bir sur gibi nazara alnz. Muhammed
Aleyhissalt Vesselmn nbvvetine merkez gibi temaa
ediniz. Veyahut sultann etrafna halka tutmu olan asakir-i
mteavinenin nazaryla baknz. T ki bir taraftan hcum
eden evham, mtecavibe ve mteavine olan cevanib-i
sire def edebilsin. te u halde Japonlarn suali olan,


1
ye kar derim:
te Muhammed Aleyhissalt Vesselm...
1. Bizi, kendisine iman etmeye ardnz Allahn varlna dellet eden ak
delil nedir?
aret ve irad ve tenbih
Vakta kinat tarafndan, hkmet-i hilkat cnibinden
mstantk ve sil sfatyla gnderilen fenn-i hikmet,
istikbale tevecch eden nev-i beerin talalarna
rastgelmi; birden fenn-i hikmet yle birtakm sualleri irad
etmi ki: Ey insan evltlar! Nereden geliyorsunuz? Kimin
emriyle, ne edeceksiniz? Nereye gideceksiniz? Mebdeiniz
nereden? Ve mntehanz nereyedir?
O vakit, nev-i beerin hatip ve mrid ve reisi olan
Muhammed Aleyhissalt Vesselm ayaa kalkarak,
hkmet-i hilkat canibinden gelen fenn-i hikmete yle
cevap vermitir ki:
Ey mstantk efendi! Biz maair-i mevcudat, Sultan-
Ezelin emriyle, kudret-i lhiyenin dairesinden memuriyet
sfatyla gelmiiz. u hulle-i vcudu bize giydirerek ve u
sermaye-i saadet olan istidadat veren, cemi evsaf-
kemliyeyle muttasf ve Vcibl-Vcud olan Hkim-i
Ezeldir. Biz maair-i beer dahi, imdi saadet-i ebediyenin
esbabn tedarik etmekle megulz. Sonra, birden ebede
mteveccihen ehristan- ebedl-bd olan har-
cismnye gideceiz.
te ey hikmet, halt etme ve safsata yapma!.. Grdn
ve iittiin gibi syle.
nc Maksat
Har- cismandir. Evet, hilkat onsuz olmaz ve abestir.
Neam, hair haktr ve dorudur. Burhann en vzh,
Muhammed Aleyhissalt Vesselmdr.
Mukaddeme
Kurn- Mbn, har-i cismnyi o derece izah etmitir
ki, edn bir pheyi brakmam. te, biz de kuvvetimize
gre onun berahinini bir derece tefsir iin birka makasd
ve mevakfna iaret edeceiz.
BRNC MAKSAT: Evet, kinattaki nizam- ekmel, hem
de hilkatteki hikmet-i tmme, hem de lemdeki adem-i
abesiyet, hem de ftrattaki adem-i israf, hem de cem
fnunla sabit olan istikr-i tmm, hem de yevm ve sene
gibi ok envda olan birer nevi kyamet-i mkerrere, hem
de istidad- beerin cevheri, hem de insann lyetenhi
olan mli, hem de Sni-i Hakmin rahmeti, hem de
Resul-i Sadkn lisan, hem de Kurn- Mucizin beyan,
har-i cismnye sadk ahitler ve hak ve hakik
burhanlardr.
Mevkf ve iaret
1. Evet, saadet-i ebediye olmazsa, nizam, bir suret-i
zaife-i vhiyeden ibaret kalr. Cemi mneviyat ve revabt
ve niseb, heben gider. Demek, nazzam, saadet-i
ebediyedir.
2. Evet, inayet-i ezeliyenin timsali olan hikmet-i lhiye,
kinattaki riayet-i mesalih ve hikem ile mcehhez
olduundan, saadet-i ebediyeyi iln eder. Zira saadet-i
ebediye olmazsa, kinatta bilbedahe sabit olan hikem ve
fevaide kar mkbere edilecektir.
3. Neam, akl ve hikmet ve istikrn ehadetleriyle sabit
olan hilkatteki adem-i abesiyet, har-i cismndeki saadet-i
ebediyeye iaret, belki, dellet eder. Zira adem-i srf,
hereyi abes eder.
4. Evet, ftratta, ezcmle, lem-i sur olan insanda,
fenn-i menal-aznn ehadetiyle sbit olan adem-i israf
gsterir ki: nsanda olan istidadat- mneviye ve ml ve
efkr ve myltnn adem-i israfn ispat eder. O ise,
saadet-i ebediyeye namzet olduunu iln eder.
5. Evet, yle olmazsa, umumen kurur, hebaen gider.
Feya lil-aceb! Bir cevher-i cihanbahnn klfna nihayet
derecede dikkat ve itina edilirse, hatt gubarn
konmasndan muhafaza edilirse, nasl ve ne suretle o
cevher-i yegneyi krarak mahvedecektir? Kell! Ona itina,
onun hatras iindir.
6. Evet, sabkan beyan olunduu gibi, cemi fnunla
hsl olan, istikr-i tmla sabit olan intizam- kmil, o
intizam ihtillden hals eyleyen ve tekemml ve mr-
ebedye mazhar eden har-i cismnnin sadende olan
saadet-i ebediyeyi bizzarure iktiza eder.
7. Evet, saatin saniye, dakika ve saat ve gnleri sayan
arklarna benzeyen yevm ve sene ve mr- beer ve
deveran- dnya, birbirine mukaddime olarak dner, iler.
Geceden sonra sabah, ktan sonra bahar iledikleri gibi,
mevtten sonra kyamet dahi o destghtan kacan haber
veriyorlar. Evet, insann her ferdi birer nev gibidir. Zira
nur-u kir onun mline yle bir vsat vermi ki btn
ezman yutsa tok olmaz. Sair envn efratlarnn mahiyeti,
kymeti, nazar, kemli, lezzeti, elemi ise, cz ve ahs ve
mahdut ve mahsur ve ndir. Beerin ise, ulv, kll,
sermeddir. Yevm ve senede olan ok nevilerde olan birer
nevi kyamet-i mkerrere-i neviyeyle insanda bir kyamet-i
ahsiye-i umumiyeye remz ve iaret, belki ehadet eder.
8. Neam, beerin cevherinde gayr- mahsur
istidadatnda mndemi olan gayr- mahdut olan
kabiliyattan neet eden myulttan hsl olan lyetenhi
mlinden tevelld eden gayr- mtenah efkr ve
tasavvurat, mver-y har- cismnde olan saadet-i
ebediyeye elini uzatm ve medd-i nazar ederek o tarafa
mteveccih olmutur.
9. Neam, Sni-i Hakm ve Rahmnr-Rahmin rahmeti
ise, cemi niam nimet eden ve nikmetlikten hals eden ve
kinat rak- ebedden hasl olan vaveyllardan hals
eyleyen saadet-i ebediyeyi nev-i beere verecektir. Zira, u
herbir nimetin reisi olan saadet-i ebediyeyi vermezse, cem
nimetler nikmete tahavvl ederek, bizzarure ve bilbedahe
ve umum kinatn ehadetiyle sabit olan rahmeti inkr
etmek lzm gelir.
te, ey birader, mtenevvi olan nimetlerden yalnz
muhabbet ve ak ve efkate dikkat et. Sonra da rak-
ebed ve hicran- lyezlyi nazara al. Nasl o muhabbet, en
byk musibet olur? Demek hicran- ebed, muhabbete
kar kamaz. te, saadet-i ebediye, o rak- ebediyeye
yle bir tokat vuracak ki, adem-bd hihie atacaktr.
10. Neam, sabk olan be mesleiyle sdk ve
hakkaniyeti mberhen olan Peygamberimizin (a.s.m.)
lisan, har-i cismnnin denesindeki saadet-i ebediyenin
anahtardr.
11. Neam, yedi cihetle on asrda icz musaddak
olan Kurn- Mucizl-Beyan, har-i cismnnin keafdr
ve fettahdr ve besmelekeidir.
KNC MAKSAT: Kurnda iaret olunan hare dair iki
delilin beyanndadr. te,
1
Bu risalenin melli, stad Bedizzaman Hazretleri, bu
risalenin telinden otuz sene sonra telif ettii Risale-i Nur
Klliyatndan Dokuzuncu unn banda diyor ki:
Ltif bir inayet-i Rabbniyedir ki: Bundan otuz sene
evvel, Eski Said yazd tefsir mukaddemesi Muhkemat
namndaki eserin hirinde kinci Maksat: Kurnda hare
iaret eden iki yet tefsir ve beyan edilecek. Nahu:
Bismillhirrahmanirrahm deyip durmu. Daha
yazamam. Hlk- Rahmime delil ve emrat- hariye
adedince kr ve hamd olsun ki, otuz sene sonra tevk
ihsan eyledi.
1. te. Rahmn ve Rahm olan Allahn adyla.

You might also like