AKDENZ'N NSANI

1956 sularndayd, Halikarnas Balks, bana Ege'yi gezdiriyordu. Geziye kmadan nce, onun bir kitabnda baslm bir cetveli incelemitim dne dne: Sayfa ikiye blnm, bir yana Anadolu, br yana Yunanistan diye balk atlm, altna da kara zeminde ak yazlarla ne kadar air, dnr, tarihi ve daha baka trden yaratc varsa, adlan alt alta dizilmiti. Bakyordunuz, sayfann sol yannda, yani Anadolu blmnde adlar uzayp gidiyor, sa yan ise kara, boluklarla dolu, hele en eski alar in. Kimleri yetitirmemi ki Anadolu! Homeros'tan balayarak, Alkman, Arkhlokhos, Sappho, Alkaios, Mimnermos, Anakreon, airlerin hepsi ya Ege kylarndan, ya da Ege adalarndan. Thales, Anaxinandros, Anaximenes, Herakletos, Pythagoras, Xenophanes, Anaxagoras... nsan dncesinin bir k seli gb fkrp alamasna nc olan byk adamlar Miletos'ta, Ephesos'ta, Samos, Kolophon ya da Klazomenai'da, yani hep zmir yresinde domular. Dzyaz derseniz yle: Hekataios, Kad-mos ve de tarihin babas Herodotos, Ege kylarna inci gibi dizilmi lonia ehirlerinde gelmiler dnyaya. Gne nasl doudan doarsa, uygarlk da yle domu Akdeniz'in dou kylarnda, Halikarnas Balk-s'nn sonralar, "Aydeniz Uygarl" diye adlandraca aydnlk, bizim bu topraklardan yaylm dnyaya. Kara zemin stndeki adlar bilinen adlard, her birini kitaplarda izlemi, iyi kr okumu, anlamtm dile getirdiklerini, yerlerini yurtlarn da bilmem gerekiyordu, nitekim bir Fransz dergisinin Herodotos'tan sz ederken, Halikarnassos'u Yunanistan'a yerletirmesine ierlediim olmutu, ama yine de o gne dek cansz adlar, kitapta kalan soyut kiilerdi bunlar benim gzmde. klimlerinin iinde yaamamtm hi birini. Halikarnas Balks yaman bir yaatcdr, her adm atnda canlanveriyordu bir toprak paras, binyllar ncesine uzanan kkenleriyle ayaklarnn altnda. Bergama, Ephesos, Miletos, Priene, o mermer caddeler, o ta stne ta tapnaklar, o sralar yamalara trmanan tiyatrolar, o pazar meydanlar, o hamamlar, o beden eitimi alanlar, kaplar, taklar, kemerler, otlarla, dikenlerle, ieklerle sarma dola olmu renler, doann lmsz karmakl iinde insandan da zler tayordu. Bir tr nsan yayordu bugn de oralarda, bizim gibi etten kemikten, ak do-kulu, dil konuan, dert dken. nsann mutluluu u ki, lmlln en karas iinde l l bir lmszle eriebilir, eer bir ta diker, bir yapt brakrsa kendinden geri. Nice yaptlar yapm da brakm bu Ege insanlar! Dev tapnaklar, da gibi tiyatrolar, bu ne akl dzenidir ki kurmu bunca salam yaplar?

Hippodamos diye bir usta, ehir dediimiz yerleme yerinin evler ve sokaklardan oluacan, sokaklarn ise birbirini dikine kesen dz yollardan kurulacan dnm de gerekletirmi bugne dek en ufak bir deiiklik yapmadan uyguladmz ehircilik bilimini. lk maddeyi arayan fiziki bilginler, doadaki ak ve deiim srecini dnebilen ncler, atom ann mjdecileri hep bu yrenin insanlar. Doann cvl cvl uykusuna dalm bu canlar nasl oldu da yapabildi bunlar? Ne biim kafalard kafalar ki, binlerce yl nce kavrayp tasarladlar bizim g bel, trl aralar, gereler ve birbirini kovalayan deneylerle skebildiimiz sorunlar, zebildiimiz srlar... Balk yryor, koca bedeniyle salna sauna, ellerini, kollarn, bacaklarn yerine ve szne gre kprdata kmldata anlatyordu bunlar ve daha nice nice konuyu, gerei. Ben de var gzmle bakyor, kafamda tek soru biiminde kabaran yzlerce soruya onun dilinden ve devineinden cevap alacama inanyordum. Evet, yle de oldu, Ege'nin srrm Balk'y derinine anlamakla zebildim kendimce. Halikarnas Balks kimdir, nedir ve beni gezdirdii o 1950 yllarnda ne yapyordu? Hemen syleyeyim ki, u birka szden sonra sayfalar dolusu eserini okuyacanz Halkarnas'l Herodot'un gnmzde yaayan bir tpksdr da, ondan giritim size birini br ile anlatmaya. Bodrum'da otuz yllk srgn hayat ile Harikarnas Balks, Trk yaznnda daha denenmemi bir giriimi sonuca balam bulunuyordu: Bir evrenin yaamn ayrntl gereklerinin tm ile paylatktan sonra onu dile getirmeyi baarmt. Balk ile balkl, sngerci ile sngercilii, denizci ile denizcilii yaam, toprak, gne, su ve hava ile kar karya gelerek insan aklnn madde ile sk fk alveriinden neler kartlabilir, yaratlabilirse hepsini deney szgecinden geirmi ve bu teke tek karlamadan, doa ile insan arasnda, her iki varln da tm yetilerini ortaya koyduklar bu yaman kaynamadan insan dncesi ve dili gerei olan rn vermitir. Esin kayna yalnz ve yalnz yaantsyd Halikarnas Balks'nn. Cevat akir denilen adamn tm eleri, iinde yaad doal evrenin tm verileriyle birlikte yourulunca, Halikarnas Balks'nn bildiimiz romanlar, ykleri, resimleri ve kendine zg, tadna doyulmaz o szl yaratcl, yazya doklemeyen, teype bile alnamayan o ei benzeri bulunmaz "dil"i doup geliti. Bu dil, biriciktir ve karmza diktii dnce ve imge yontularndan ok, ak, devinii, srekli geliimi, deiimi ile deerli, nemlidir. Balk ne derse desin, szlerinin yerine ve anna gre kanatlanp umasdr bizi byleyen. Hep ayn eyleri syler sanrsnz, oysa Herakleitos'un dedii gibi, iki kez dalamazsnz onun dnce rmann sularna, onu her dinleyite bir eyler deimitir, konuan o konuan deildir, dinleyen de baka baka

izlenimlerle etkilenmektedir. Herakleitos'un da geleneini yasatmaktadr Halikarnas Balks. Bu nasl olmakta, yirminci yzyln bir insan ne hikmet ve kerametle binyllar tesindeki bir dnr de, bir anlatcy da z ve kkenlerine varncaya dek kendi kiiliinde canlandrabilmektedir? Bu soruya gene Halikarnas Balks'nn bir buluu ile yant verilebilir: Herakleitos, Herodotos, Cevat akir... de Akdeniz uygarlnn rettii birer insandr. Corafya, bize dnyamzda be kta olduunu bildirir, oysa yanl, uygarlk dzeyinde be deil, alt ktaya blmnelidir yeryz. nk tarihin en bulank alarndan gnmze dek baka trl bir insanlk, baka trden bir yaratmla kmaktadr karmza Akdeniz denilen bu evrede. Ya nedir bu insann z, zellii? Gz vardr ak ve gzle alglad, damarlarndan dmdz, p diye varr beyninin merkezlerine, oralarda da dolar dolanr da sanki birer soru areti ile yansr gene karmza. Akdeniz insan grdn dnr, dndn dile getirir, dile getirdiini baka insanlarla tartr, ne kendi grnn, ne de baka grlerin tam ve son gerek olduuna inanmaz, urar didinir somut geree ulamak iin, kulak kabartr, kim ne verirse ondan alr, alr ama hemen aktarr, aktardka dzeltir, sunduka atar, temizler, arndrr; kat, donuk, yerlemi hi bir kanya, inan ya da sanya kaplmaz, dardan bakar eitli trelere, gelenek ve greneklere, kafasnn eleinden geirip eletirir onlar. Kimi zaman aar, kimi zaman beenir, kimi zaman yerer, kimi zaman da doruyu bulacam diye yanl benimser, yanlr, yalan syler, aldanr, yutturur. Ama hep kafas iler, gz drt almtr, koar koturur. Sonsuz bir merak kemirmektedir beyninin kvrmlarn, durmak dinlenmek bilmez, susmak dinlemek bilmez. zgr kafadr, zgr insandr, doa iinde yaam bitmez tkenmez bir savatr. Ne demi Herakleitos hemerimiz: "Polcmos panton pater" sava her eyin babasdr. Akdeniz nsan ite bu sava srdrr, meydana kard, karmaya urat "her ey" de aydnlktr, insan aydnl.
AZRA ERHAT Eyll 1973