ekroye Xudo Mihoy

* i

J
>.

>

^'

r
,

IRAK KRDSTANI'NDA

KRT ULUSAL KURTULU

MCADELES

IRAK KRDSTAN'INDA

KRT ULUSAL KURTULU MCADELES

ekroye Xudo Mihoy

IRAK KRDSTANI'NDA

KRT ULUSAL KURTULU MCADELES

Trkeye eviren: Pelin Zerdali

^g^
Stockholm 2006

Weanen Apece/Apec Yaynlar apa yekem/Birinci bask: Stockholm, 2006

Kapak tasarm: Apec Kapak resmi: M. Mustafa Barzani, Raniya 1963
(Bu resim Kurdistan in the Shadov ofHistory kitabndan alnmtr.)

Bask: Apec-Tr)'ck

Cik: Lenngrens Bokbinder AB

ekroye Kudo ICitabn orijinal ad:

Kurdskiy nasyonalniy vopros v Irake v noveyshee vremya 1991, Moskva

Kurdiska nationella rrelsen i irakiska Kurdistan

Rusadan eviren: Pelin Zerdali

Utgivare: Apec Frlag

steme Adresi:
Box: 8121

SE-163 08 Spnga/Sweden

Tel: 08-761 81 18

Fax: 08-761 24 90

E-mail: apec.t@telia.com
ISBN: 91-89675-56-8 APEC

Yazarn anne ve babas olan Mayana ve Kudo'nun ansna.

NSZ

Emperyalizmin smr sisteminin kmesiyle daha henz ulusal bask ortadan kalkmad. ok sayda lkenin smrge bo)andurluundan kurtulduu koullarda baz halklarn hibir hakka sahip olmamas ve baskya maruz kalmalar ada dnyada insan haykrtan bir adlktr. Bu
durum, bazen neokolonizm politikasnn bir sonucu, bazen de, daha yakn gemite kendileri ulusal kurtulu mcadelesi vermi lkelerin burjuvazi-milliyeti iktidar evrelerinin izledii politikann bir ifadesi olarak karmza kmaktadr.

Emperyalizm, kendi egemenlii sona erdikten sonra zlmemi ulusal-etnik sorunlar, toprak v.s. anlamazlklar brakarak (bazen de bizzat yaratarak) gnmz koullarnda bu
skntlar, zgrlne kavuan lkelerin siyasetine etki etme arac olarak kendi karlar

dorultusunda kullanma abasndadr ve baarsz da saylmaz. Ulusal-etnik anlamazlklar sz konusu lkenin uyumlu geliimine engel olmakta, sksk diktatrel rejimlerin yerini salamlatrmakta, milliyeti ihtiraslar krklemekte; bu da, i ve d gerici glerin iine
yaramaktadr. Bu adan. Yakn ve Ortadou'daki Krtler sorunu iyi bir rnektir. Bu sorun,

sadece Yakn ve Ortadou'da deil, belki de tm dnyada en karmak ve gncel sorunlardan biridir. Sorunu karmak ve kronik yapan kendine zg i ve d koullar, gnmze kadar onun adilne ve demokratik zmn engellemitir. Irak'taki Krder ulusal kurtulu mcadelesi, birka lke arasnda paylalan 20 milyondan fazla nfusa sahip Krder halknn ulusal hareketinin bir parasdr. Kat sos}'al ve ulusal basklara maruz kalan Krder halk kideleri, Krdistan'n tm paralarnda ulusal kurtulu iin uzun ve srarl bir mcadele vermektedir. Ancak belirtmek gerekiyor ki Irak Krtlerlerinin ulusal-kurtulu mcadelesi gnmzde uzun srmesi, srarl olmas, son on yllarda da rgdlyle farkllamaktadr. Bu farkll yaratan Irak Krdistan'ndaki ulusaldemokratik hak savalarnn asilii ve ylmazl deildir. Kald ki bu zellikler Krdistan'n dier paralarndaki halkta da mevcut. Burada u iki hususu dikkate almak gerekiyor:
1. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Krtler ulusal sorunu zmlenmeden kalmt. Ancak,

Irak Krdistan'mn halk kideleri srarl ve uzun sren bir mcadeleye balamtr, neticede

Haimi krallk rejimi ve onun ngiliz himayecileri, M5/ vilayeti (Gney veya Irak Krdistan)
Irak'a balanrken, Krder halknn ulusal ve kltrel zelliklerine sayg duyulaca koulunu

kabul etmek zorunda kalmtr. Her ne kadar bu vaader (kitapta da grld zere) Irak

hkmeti ve Milleder Cemiyeti tarafndan yerine getirilmedi ise de Irak Krtlerinin ulusal
bilinci, ulusal fikirleri ve (kk de olsa) baz ulusal kltr gelitirme imkanlar, ulusal hareketi

ykseltme ve gelimelerine yardm etti. Hatrlatyoruz ki ran ve Trkiye 'de ayr bir etnik birim
olarak Krderlerin vari tmden inkar edilmiti. Trkiye Cumhuriyeti iktidar evrelerinin
ulusal haklar iin mcadele veren Krderlere uygulad iddetin dnyada benzeri yoktur. 2. Iraktaki egemen halkn (Araplar) ulusal ilerici gleri, herkesten nce ve aktif biimde Krder ulusal hareketinin hakl hedeflerini destekliyordu. Arap demokratik hareketi, zellikle II. Dnya Sava sonrasnda, ulusal haklan iin mcadele veren Krderlerin ciddi bir dayana ve nemli gc halini ald. Arap ve Krtler demokratik gleri bmu, ilk nce, Irak Komnist Partisine borludur. IKP en zor koullarda lke emekilerinin sosyal ihtiyalarn giderme
mcadelesi verirken ayn zamanda da Krderlerin ulusal haklarn cesurca savunmutur.

Krt ulusal hareketi, yalnzca lkenin deil genelde tm blgenin siyasi iklimini etki leyen bir faktr halini ald. Irak'n iktidar rejimlerinin eidi gelime etaplarnda, zellikle de

ekroye Xudo Mihoy, rak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kunuluj Mcadelesi

cumhuriyet dneminde, izledikleri polidka... bu rejimlerin Krder ulusal sorununa ilikin

tutumlar lkedeki ilerin ktye gittiini gsteriyordu.

Krt sorununun bugn iinde bulunduu durum, gelecekteki hedefler ve beklenen sonular, blgedeki baz lkeleri olduu gibi blge d devlederi de harekete geirmektedir. Irak'taki Krder sorununa duyulan ar ilgi de buradan kaynaklanmtr. Yakn ve Ortadou ve Bat lkelerinde Krtler sorununa ilikin ortaya kan ok saydaki alma, bylesi bir
ilginin somut gstergesidir.

Kolayca tahmin edilecei gibi, bu almalarn bir ksm ulusal-demokratik haklan iin m

cadele veren Krder kitlelerinin karlarm savunmakta ve bu hareket hakknda objektif bilgiler
iermekte; bir ksm da. Kurt halknn mcadele tarihini kasten saptrmakta, belli amalarla mcadele eden Krderierin karlarn Araplarn karlaryla kar karya getirmekte, bu hareketi yabanc ajanlara, ayrlklara mal etmekte ve dier uydurma sulamalar ne srmekte idi.
Ulusal kurtulu mcadelesinin genel zelliklerinin yansra Krtler ulusal hareketinin ken dine has ynleri mevcuttur. Bu ynler, mcadelenin iinde yrtld ierdeki ve uluslararas

somut tarihi koullardan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, Krtler ulusal-demokratik hak mcadelesinin eidi etaplar incelenirken kendi mant olan baz durumlarn zel yapsn dikkate almak gerekiyordu. Bundan dolay, Irak Krdistan'ndaki ulusal kurtulu mcadele sinin kronoloji sralamas biraz farkl yaplmtr. Krt ulusal hareketine ilikin sk sk yanl deerlendirme yaplmasna, yarg ve sonulara varlmasna yol aan u husus rnek olarak
verilebilir. Sz konusu olan: Irak halklarnn (Arap ve Krtlerin) ulusal kurtulu mcadelesinde
ncelikli olan sosyal ve ulusal ynlerin tayini.

eidi halklarn ulusal kurtulu mcadele gemileri, doruluu tarihle ispatlanan u duru
mu teyid etmektedir: ulusal kurtulu mcadelesinin sosyal hedefleri, ulusal hedefler zldke birinci plana kmaktadr. Bu mutlak gerein hie saylmas ve kimi Krtler ulusal kurtulu hareketlerini deedendirmede ortaya kan volontarizm, zaman zaman esassz yarg ve sonulara varlmasna sebep olmutur. Gnmzde ilk defa (hem ierde hem de darda) Irak Krt ulusal kurtulu mcadelesinin btnsel tarihini olutu-ma giriiminde bulunulduu iin yazar; -Bu tarihin esasl kronolojisini belirlemede; -eptli gelipm etaplarnda Krt ulusal hareketinin hedefve amalarnn ortaya
konulmasnda; -Sosyal-ekonomikfaktrlerin rolnn ortaya karlmasnda; -Sosyal-smfial glerin dalmnn yaplmasnda;

-Uluslararas kofullarn rolnn belirlenmesinde vs. hususlarda olduka aba harcamtr.

Krt ulusal hareketinin dinamizmi, onun evrimi, Krtler ulusal-demokratik parti ve rgt lerin ve bunlarn liderlerinin somut i ve d koullar karsndaki tavrlar zellikle zerinde

durulan konular olmutur. Ulusal-smrge sorununun incelenmesinde mevcut temel ilkeler ve

teorik genellemeler ve ulusal-demokratik partilerin ulusal kurtulu mcadelesinin sormlanna

ilikin dokman ve belgeleri bu zor, bazen de kark olan iin zmnde anahtar vazifesi
grmtr.

Bu grevin tamamlanmas asndan Sovyet yazarlarn, gnmz Irak tarihi ve halklarn

ulusal kurtulu hareketine, zellikle de, bu mcadele pratiinin bilimsel-teorik genellemelerine

ilikin almalar esiz deer tamaktadr.

Krtlerin ve Krdistann btnsel tarihinin yazlmas, bu konuyu aratran Sovyet

bilimadamlar ve tarihilerinin acil devlerinden biridir. Eer bu alma, sz konusu devin

yerine getirilmesine bir lde yardmc olursa yazar grevini yapm sayacaktr.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Kitrdistat'nda Kiirt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

L BOLUM

OSMANLI MPARATORLUUNUN KMES SONRASI GNEY KRDSTAN'DA GELEN ULUSAL KURTULU HAREKETNN BALANGI DNEM

Osmanl imparatorluunun kanlmaz k, byk devletler arasnda,

imparatorluk topraklarn paylama mcadelesinin alevlenmesine neden oldu. Alman emperyalizminin Trkiyede giderek artan etkisi ve Badat demiryolu
inaasnn almanlara verilmesi (bu demiryolu, Krdistan'dan da gemektedir)

mevcut havay, zellikle de ngiliz-Aman ekimesini gerginletirdi. Byk dev

letlerin, etki alanlarn paylama planlarnda srekli ad geen, Yakn ve Ortadou
lkelerinden biri de Kurdistan idi.

Kurdistan, hem doal ve ham madde zenginliklerinin olmas, hem de askeri-stratejik kilit noktasnda bulunmas asndan neme sahipti, igal devletleri, Krdistan istila planlarn yaparken, doal olarak, lkeledeki istikrarsz durumun esas nedeni olan Krt ulusal bamszlk hareketini de dikkate aldlar.
itilaf devletlerinin, Krtlerlerin yzyllk esaretisi Trkiyeye kar yrtt

sava iin Kurdistan elverili bir ortamd. Ancak, itilaf devletlerinin planlarnda,
Krtlerlerin ulusal bamszlk zlemlerine kavuturulmasna yer verilmemiti.
Gelien olaylardan anlald zere, byk devletlerin Krdistan istila sava

karmak ve elikili idi. Savaan taraflarn istila planlar, eitli diplomatik, politik ve dier yntemler ile maskelendi; Krdistan'n halk katmanlar arasnda, ihtiyalarnn karlanaca ve despotik Trk boyunduruundan kurtulma mcadelelerinin desteklenecei intihas uyandrld.

Gney (Irak) Krdistan'mn kaderini bir ok adan ngiliz hkmeti belirliyordu. ngiliz hkmeti, Irak'ta Britanya emperyalizminin egemenliini kurma
yolunda kurnazca ve ilk bakta da elikili bir politika izliyordu. Bu nedenle. Byk
Britanyann Krdistana bitii rol konusunda tek anlaml yant vermek zordur.

ngiliz politikasnn temeli, hem Araplarn, hem de Krderlerin ulusal haklarn hie saymaya dayanyordu. ngilizlerin, bir taraftan Irakl Araplara dier taraftan da Krtlerlere kar yrtt politika, gelien olaylarla somudayor; bazen "Arap yanls ",

bazen de "Krtler yanls" olarak ekil deitiriyordu. Belirtmeliyiz ki, ngiltere

karlarnda, ok bilinen "bl veynet" oYvk&sn kullanyordu. Kurdistan, I. Dnya

Savann balamasyla arpan ordunun (Trk, ngiliz ve Rus ordularnn) sava

alan haline geldi. Bu devletin askeri-siyasi iktidar evreleri, Krtler kuvvederini
ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistat'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

kendi karlar dorultusunda kullanmak iin aba sarfediyordu. Jn Trklerin gizli servisi ve Alman ajanlar bir ksm Krtlerleri Rusyaya kar kullanmay baard. ngiliz ajanlar da, Krtlerleri kendi tarafna ekmek iin Krdistanda youn aba harcyordu. Ancalc, bir ok Krtler, Rus askeri-siyasi yneticilerin "Krtler cephesi"nde gsterdikleri geleneksel ekingen ve pasif tutuma ramen rus yanls
tavir alarak onlarn saflarna gemeye hazr olduklarn dile getirdiler.

Ne var ki, dnya savann gidiat ve sonular Krtler halkna pahalya mal
oldu. Krt halknn sosyo-ekonomik durumu sava koullarnda daha da ktleti. Bu konuda ilerici Lbnanl tarihi Yusuf Malek unlar yazyor: "1914-1918 Savap, Krtlerlere, ayn zamanda Trkiye'nin dier ulusal aznlklarna ep grlmemi} bir

yoksuluk getirdi.{l) "Krt halkndan, Trkler, 19 18 'den sonra da ngiliz igal

yneticileri ar vergikr alyordu; vergi yk, 1911-1912 yllarna oranla iki

kat artt. ngiliz igalciler, Irak' ve Gney Krdistan istila ettikten sonra askeri
harcamalarnn nemli blmn yerli halkn srtndan kard. Bu blgelerden,
1917'de 117 bin ton tahl gtrld. Halbuki sava ncesi yllarda ok daha fazla alan ekiliyor ve ancak 90-100 bin ton rn alnabiliyordu (2). Tahln byk ksm
.Mmsm/ vilayetinden gtrlmt.

Sava, Irak ve Gney Krdistan'n ekonomisini zarara uratarak Krtler toplu munun her kesiminin karlarna ciddi kayplar getirdi. Tarmla uraan nfusun
nemli blm ya askere arld ya da zorunlu ilerde altrld. Sonuta ekilen

alanlar ciddi oranda azald; savan sonlarna doru da Gney Kurdistan 'da tarm

alanlarnn %50 'sinde ekim yaplmad. lkede alk ba gsterdi. 1917-18 knda
Musul 6a yaklak 10 bin kii alktan ld (3). Grg tanklarnn ifadesine gre, ingiliz igal yneticileri Gney Krdistana girdiklerinde, Sleymaniye' de "sokak larda ve terkedilmi evlerde lenlerin cesetleri yatyordu... nfusun te biri burada kalmt... evre koeylerdeki nfusun te ikisi ya g etmi, ya da lmt. "(4)
Sosyo-ekonomik yaam koullarnn daha da ktlemesi, Krt halknn her kesiminde duyulan honutsuzluun temel nedenlerinden biri haline gelirken ulusal bilincin artmasna sebep oldu. Musul vilayeti nfusunun byk ounluunu yerleik yaayan Krtlerler oluturuyordu. Gebe ve yar gebe airetler yayla ve dalk blgelere yerlemiti. Osmanl imparatorluu zamannda olduu gibi, imparatorluk ykldktan sonra da,

ou Krt airederi (zellikle snr blgelerdeki) ayn anda hem ran-Trkiye, hemde Irak-lran snrlarna dahil edildiler. Krder bu devletler arasnda izilen snrlar pek
hesaba katmad ve devanil yer deitirdi. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren,

gebe ve yar gebe airetler yerleik dzene gemeye balad.

Krtlerin byk blm snn-mslmandr. Gney Kurdistan 'da

mslmanl kabul etmemi Yezidi Krtlerler yaamaktadr. Yezidi Krtler, youn olarak Musula yakn olan Sincar blgesinde toplanmtr, ie kapank yaam tarz, din edebiyadarmn yaygn olmay, din adamlarnn inanlar hakknda konumaya yanamamalar vs. Yezidilerin ehresini ve inanlarnn zn esrar

1 O

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan 'ndl Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

perdesi ile kapatmtr. Tartmasz kabul etmeliyiz ki, Yezidiler ulusal-etnik adan Krt halknn ayrlmaz bir parasdr. Krtlerin islamlatnlmas sreci olduka uzundur; Krtler birok kez direkt ya da dolayl olarak zor kullanmayla karlatlar. Ayn airetten (ya da ayn isim altnda
yaayan airetlerden) olan Krtlerlerin, gnmze kadar, bir ksmnn mslman,

dier ksmnn da Yezidi olarak kalmalar olduka anlamhdr. Aralarndaki dil, kltr, gelenek ve grenek birlii, I^z</i Krtlerlerin ve mslman Krtlerlerin tek bir halk olduunu gsteriyor. Yezidizm hakknda N. Marr yle diyor.- "Yezidizm,

yle grnyorki Krtlerlerin islamlamadan nceki dini inanllar idi. "(5) Dini hogrszlk, mslman ve Yezidi Krtlerler arasnda yabanclamaya
neden oldu. Dahas, Yezidiler, trk ve dier takipilerinin yansra daha ok mslman Krtlerler tarafndan izleniyordu. Bu antipati, Krtlerlerde ulusal bilin gelitike azald.

Yezidi Krtlerler, saylar az olmasna ramen uzun ylllar, Osmanl

imparatorluunda yar bamsz olarak yaad. Yezidi Krtlerlerin ve Krtler

prensliklerinin yar bamszlnn kaldrlmas hemen hemen ayn zamana rastlar. }^z<// Krderlerin tarihi kanl sayfalarla doludur. HafizPaa'nn 5mc//r blgesine
yapt Trk seferinde Yezidi katliam gerekletirdiini hatrlatmamz yeterlidir.

1894 'te Sultan II. Abdihamit'in emri ile Trk kumandan FeridVahabi Paa, Sincar dalar yamacndaki birok Yezidi kyn yakmt. (6)
1917 sonrasnda Rusya'da gelien olaylarn etkisi ile Dou halklarnn ulusal

kurtulu hareketinde cokun bir ykseli balad. Krdistan'n halk kitleleri de, kendi esaretilerine kar ulusal kurtulu mcadelesine hz verdi. Krtler, Osmanl imparatorluunun ezilen dier ulusal aznlklar gibi, kendi kaderlerini tayin hakkn
elde etmek iin, bir feodal sava makinas olan imparatorluun paralanmasndan

yaralanmaya alyordu. "/. Dnya Sava ve Trkiye 'nin yenilgisinin Krtler halk
iin yeni umutlarn domasna neden olduunu" J) syleyebiliriz.

lk sosyalist devletin ortaya kmas, dnya kamuoyunu alt st etmiti, ikti

dara gelen Bolevik Partisi, Sovyet Devleti d politikasnn genel izgisi olan bar

politikasn ilan etti. Bu politikann temelinde Lenin'in "Bar Deklerasyonu" (08.1 1.1917) vard. Deklerasyonda yle deniyor:

"Gl ve zengin milletlerin igal ettikleri zayf uluslarn paylalmas uruna bu

sava srdrmeleri, hkmetimiz asndan, insanla kar byk bir su ilemek de mektir. Hkmetimiz, btn milletler iin adilane artlarda bu sava sona erdirecek bar koullarnn derhal imzalanmas hususunda kararllm resmen dile getirmektedir. "(8) Bu dnemdeki Krt Ulusal Kurtulu Hareketi olduka karmak uluslararas ve isiyasi koullarda geliti. Bu nedenle, sorulara tek tarafl yant vermek, gelien

olaylarn her ynyle ve doru biimde aydnlatlmasn olanaksz klar. rnein,

Kemalist hareketin; bir taraftan itilaf Devletleri 'nin emperyalist igal planlarna kar kmas, dier taraftan da halk ynlarnn sosyal baskdan kunulma zlemlerine, dahas, Krtler halknn ve Trkiye'nin teki ezilen halklarnn ulusal kurtulu

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 1

mcadelelerine kar olmas onun iki yzl olduunu gsterir. Dier tarafta. Gney
Krdistan'da Ulusal Kurtulu Hareketi iki ate arasnda idi: Gerici Haimi rejimi

ve imkanlar dahilinde Krderlere kendi kaderlerini tayin hakkn vaad etmekten

sakmayan ingiliz emperyalizmi. Krt hareketini feodal Krtler soylular yneti

yordu. Ancak, ou kez tutarsz davranmalar, baz hayati nem tayan sorunlar ve mcadelenin hedefini kavrayamam olmalar, ayrca ulusal haklarn alnmas mcadelesine katlanlarn nispeten az bilinli olmalar ve dier baz durumlar, birok
adan Krder mcadelesinin baarya ulaamayacan nceden haber vermiti.

Yukarda belirttiimiz hususlar, 20-30 'lu yllarda Gney (Irak) Kurdistan 'da olduu gibi Krdistan'n dier paralarndaki Krder hareketinin eidi ynlerinin yanl
yorumlanmasna vesile oldu.

20-30 'lu yllardaki Krtler halk ynlarnn gerekletirdii eylemleri nasl deerlendirebiliriz? Bu eylemlerin, Yakn ve Ortadou halklarnn ulusal kurtulu hareketindeki yeri nedir? Kurdistan 'daki sosyo-ekonomik ve siyasi ilikilerin
karmakl, yeni ve eski smrge biimlerinin kaynamas, farkl ekonomik yaplarn varolmas, tm bunlar Krtler halknn Yakna tarihine ilikin baz
konularda yanl deerlendirmeler ve arptmalar yaplmasna uygun bir ortam

yaratarak, Krtler mcadelesinin bilimsel olarak aydnlatlmasn gletirdi. yleki

baz yazarlar, Trkiye'nin ezilen halklarndan biri olan Krtler halknn mcadele
sini, "feodal-ayrltktlar", "itilafDevletlerinin ^z/^zr^w^/" olarak deerlendirdi.

V I. Lenin'in, ulusal-smrge sorunu ve milli burjuvazinin iki yzl politikas

ve eylemleri hakkndaki gzlemleri, ortaya kan sorunlarn incelenmesinde kayda
deerdir, incelediimiz dnemdeki Krt Ulusal Kurtulu Hareketi 'ni aratrmaya,

Dou halklar iin olduka anlaml olan ve Lenin'in "Bar Deklarasyonu'nda

aka ortaya konan "ilhak" kavramndan balayabiliriz. Lenin ne zaman gerekletiine baklmakszn, bamszlk mcadelesi veren

halklar zerinde kurulmu her trl yabanc hakimiyeti, ilhak ve istila olarak kabul
eder. Buradan u sonu karlabilir: Krtlerin uzun yllar boyunca yabanc (Trk) boyundurluu altnda bulunmu olmas bile, kemalistlerin, Krtler topraklarndaki

taleplerini haksz klmaya yetmemi; nitekim de baz yazarlar (baz Sovyet yazarlar da dahil) Trklerin tavrn, "ezelden beri trklerin olan topraklar korumak iin verilen
ulusal bir mcadele" olzak yorumlad. (9) Bar Deklarasyonu'nda yle deniyor: "Ber bir ulus, bir devletin snrlarnda zorla tutuluyorsa; kendi iradesinin (bu irade basnda, halk toplantlarnda, parti kararlarnda ve ya ulusal baskya kar ayaklanma ve eylemlerde dile getirilmi

olabilir) tersine, igal kuvvetlerinin geri ekilmesi halinde serbest seim hakk kendisine
tannmyorsa; ya da, bu ulusun devlet ekli daha gl olan ulus tarafndan gnllce belirleniyorsa; bu ulusun balanmas igalle ve zorla gereklemitir, yani ilhaktr". (10) Devletleraras ilikiler ta'ihinde, bu, Krderler gibi. Dounun mazlum halklarnn

kaderi asndan byk neme sahip yeni br yaklamd. Ancak, bu yaklam pratikte Krderlere yansmad.

12

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Sava sonras gelien olaylarda grld zere, Krt halknn ulusal zlemlerini bir ekilde gidermek, ne itilaf devlederinin, ne kemalist Trkiye 'nin, ne de Irak'taki

Haimi Rejiminin planlarnda vard. Trkiye'nin ulusal aznlklarna, ulusal haklarna

sayg gsterileceini vaat eden emperyalist devletler, zellikle de ngiltere ve Fransa,

szlerini tutmaya niyedi olmadklar gibi, Yakndou lkelerini aralarnda blmek iin, Almanya ve onun mttefiki Trkiye'ye kar yrttkleri askeri operasyonlarn

getirdii baarlardan elden geldiince yararlanmaya aba harcyorlard.

11 Mart 1917'de ngiliz Generali StenlyMode, Badat' igal ederek, Irak

halkna "Araplarn ball ve Irak'n toprak btnlnn korunmas"na ilikin arda bulundu. (1 1)

Irak' ve Gney Krdistan' igal etmeye devam eden ngiliz ordular, 7 Mays 1918'de Kerkk', bir ka gn sonra da Sleymaniye' yi aldlar.(12) ngilizler,
Ekimin sonlarna doru hemen hemen tm Gney Krdistan almt. 1 Kasm

1918'de, yani Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasndan bir gn sonra, ngiliz

ordular Musul z girdi.

ngiliz igal yneticileri, Krt halknn, acmasz Trk esaretinden olduka

ikayeti olduu ve ulusal bamszla bir an nce kavuma abasnda bulunduu bir ortamda, "Irak halklarnn ulusal haklarn tanma ve bu haklara sayg gsterme"

konusunda cmert vaatlerde bulunmaktan ekinmiyorlard. ngiliz igalciler,

kendi kaderlerini tayin hakknn tannaca hususundaki "vaatlerinde kararl" olduklarna Irak halklarn var gleriyle inandrmaya alyor, bylece yre

halknn desteini salamay umuyorlard. ngilizler, General Mode aracl ile,

"bu savataki amalarnn, dman bozguna uratmak ve bu topraklardan kovmak" olduunu belirtti. (13) Daha sonra ise yle devam ediyor: "Ordularmz, sizin

ehirlerinizde, topraklarnzda istilac veya dman olarak deil bir kurtarc, bir dost olarak bulunmaktadr... Bu, yalnzca kralmn ve halkmn deil ayn zamanda byk uluslarn da isteidir "(14)
Kabul etmeliyiz ki, o dnemdeki Krt kurtulu hareketinin nde gelenleri.

ngilizlerin vaaderine safa inand. Bylece, Hamedan ve Sleymaniye blgelerinden

Krt temsilcileri, ngiliz igal yneticilerinin "Krtlerin ulusal haklarna sayg duyulaca
vaatlerine inanarak. eyh Mahmut Berzenci bakanlnda geici bamsz bir Krt hkmetinin kurulmas hususunda anlamak zere ingilizlerle temaslara geti. "(15)

Irak'taki ngiliz Yksek Komiseri Amold Wilson'un, "Krt sorununun derhal ele
alnmasn "gerektiren nedenlerle lgili gr ilgi ekicidir. Amold Wilson bu konuda

yle yazyor: "Mttefikler, atekes anlamasndan sonra vakit kaybetmeden aadaki u

nemli hususu gzeterek Krtlerlerle ilgilenmeye balad: Krt nfusunun ounlukta olduu Mustd Vilayeti 'ningelece sorunu; Musul 'un kuzeyindeki Krt topraklan sorunu. Iran 'da gelien ve olaylarn sonularn etkileyebilecek Krt hareketleri sorunu. "{\6)

ngiltere ve mttefiklerinin savatan zaferle kmas ve Osmanh imparatorluunun

kmesi, Avrupa devletlerinin, Yakndou'da "kurtarclk" msyonvi yapmak gibi baz hayallere kaplmas iin elverili ortam yaratt. Emin Sait bu konuda yle

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

13

yazyor: "ngilizler, Irak 'a girdikleri zaman, yre halk tarafindan dosta karlandlar,
dost ve mttefik saylarak kendilerine destek verildi. "(17) Rusya'daki devrimci olaylara ilikin haberler, kidelerin politik aktivitelerini artrmada nemli rol oynad. Ekim devriminin zaferinden sonra, ar'a ve Geici Hkmet'e ait gizli diplomatik belgelerin ortaya karlmas zel bir neme sahoptir.

Ortaya karlan belgeler arasnda, Kurdistan topraklarnn itilaf devlederinin nfus

alanlarna blnd Sykes-Picot Antlamas da vard. Sovyet hkmetinin bu belgeleri ortaya karmas byk yank uyandrd. Krt tarihi ve toplum eylemcisi
Abdurrahman Kasml, bu konuda unlar yazyor: "Sovyet hkmeti, Sykes-Picot

Antlamasn ve dier gizli anlamalar ortaya karmakla, Yakndou ve Ortadou

halklarna emperyalist komplolarn ne anlama geldiini gstermi oldu. (18)
Dikkat ekici bir olgu da arlk hkmetinin gizli belgelerinin ortaya

karlmas, Bat'nn siyasi evrelerinde olduka aknlk yaratmasdr. ABD Bakan

W.Wilson'un "Halklarn zgrlk ve bamszl" konu\u nl "14 madde"sinin

bununla bir ilgisi olsa gerek. Bakan, bu " 14 madde"de demogoji yaparak yle der:

"Her trl toprak deiimi, bu deiiklikten etkilenen halkn karlar dorultusunda

yaplmaldr . . Uluslararas adalet yle bir adalet olmal ki hi bir ayrcalk gzetmemeli
ve ilgili tm halklarn eitliini salamal. "(\9)

ABD Bakan'nn bu bildirisi hakknda, zamanin Irak'taki ngiliz Yksek Komi

seri Arnold Wilson ilgin bir gre sahipti: kendisine gre, bu " 14 madde", SykesPicotAntlapnast'mn 1917 Kasmda Bolevikler tarafndan ortaya karlmasnn yaratt etkiyi tarafszlatrmak iin kabul edilmi bir belgedir. Bu antlamann

gnna karlmas, Wilson'un da kabul ettii gibi, devletleri, "antlamay

deitiremiyorlarsa, en azndan onu kabullensinler." (20)

Bylelikle, Rusya'nn Ii-Kyl hkmeti, kendi ulusal haklarna kavuma

imkannn verilecei vaatlerine safa inanan Dounun mazlum halklarna kar

Bat devletlerinin gtt politikann emperyalist ynn tehir etmi oldu. Tm bunlar, havay daha da gerginletirdi; galip lkeler, ortaya kan durumu hesaba

katmak zorunda kald. phesiz, ngiliz emperyalizmi de, Krt sorununda kendi
politikasn uygularken bu durumu dikkate almazlk edemezdi.

1918 yl sonlarnda ngiliz subay Binba Noel, ngiliz smrge yneticilerinin

ilgili talimatn yanna alarak, Krderlerin isteklerini renmek iin Sleymaniye ehrine gitti. Bu talimatn z, Krtlerlerin yaad blgelerde dzeni salamak,

halk arasnda ngiltere'nin Krt bamszlk mcadelesine dosta yaklat

intihasn uyandrmak ve dolaysyla ekonomik ve askeri stratejik adan nemli olan

bu blgede ngiltere'nin etkili olabilmesi iin elverili koullar hazrlamak idi.

1918 ylnn Kasm aynda Noel, eyh Mahmut Berzenci 'nin Sleymaniye bl

gesinin hkmdar olduunu kabul etti. Ancak eyh Mahmut ve ngilizler arasnda
anlamazlklar ba gsterecei en bandan belli idi. Bu srada. eyh Mahmut, gelien olaylardan faydalanmaya alarak kendine bal olan blgenin snrlarn adm adm geniletmeye sonuta da bamsz bir Krt devletini kurmaya ve onu glendirmeye

14

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'ndn Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

abalyordu. Sleymaniye' de]<l Krt zerkliini, bu nemli blgeyi ele geirmek iin verilen karmak mcadelede, sadece zaman kazanmaya ynelik taktiksel bir adm

olarak gryordu. ngilizlerin, Krderlerin ulusal haklarn tanmaya neden mecbur

kaldn Yusuf Malek yle ifade ediyor.- "Mttefik devletler Krt halknn emeli olan

ve durmak bilmeyen ayaklanmalarn son bulmasn salayacak bamszln Kurdistan 'a

verilmesinin gerekli olduunu aka grdler. "(21)

Krt halknn her kesiminin, ngiliz yetkililerin Krtlerlere ulusal zerklik verme
vaaderine kar tavr epey ilgi ekicidir.Konuyu iyi bilen ve o zamanlar olaylarn iinde

bulunan Arnold Wilson u szleri sylemek zorunda kald: "Bizim (ngilizlerin)

nihai maksadmza hala phe ile baklmakta; gven ortam yaratabilmek iin ise hi

bir imkana sahip deiliz. "(22) Gney Kurdistan 'da bulunan bir dier ngiliz memuru
Hamilton ise yle yazyor: "eyh (Mahmut Berzenci^, dou insanna zg amaz bir nsezi ile politikamzn dengesiz ve kararsz olduunu anlamt. " (23)

Ortaya kan itilafl durumun kayna, ngiliz yetkililer ve zerk Kurdistan

arasndaki karlkl ilikilerdi. Mahmut Berzenci Hkmet'inde siyasi komiser

roln stlenmi olan Noel, son gelien olaylar, fiilen denetliyor, blgedeki ngiliz
politikasnn dorultuda gelimelerini salyordu. Bu, ulusal bamszlk ve zerk
gelime yolunda ilerleyen Krt halknn her kesiminin karlarna ters dyor.

ngiliz askeri ve siyasi yneticileri. Gney Kurdistan ' igal ederken bandan beri

esnek ve kurnazca bir politika izliyordu. ngilizler, denetimleri altndaki blgelerde

tutucu ve gerici elerin sk ilikisinin nemini grerek, buralarda feodallerin ve

din adamlarnn pozisyonlarn glendirme yoluna gitti. Ayrca, igalci gler,

daha Trk hakimiyeti zamannda airet topraklarn idare hakkn elde etmi olan feodal liderlerin karlar dorultusunda Irak'ta toprak reformu gerekletirdi. (24) Vergiler arttrld. Baz Arap ve Krt blgelerinden ou zaman vergi toplayamayan

Trk yetkililerinin tersine, ngilizler, gerekli olduunda silah, hatta uaklarn kul
lanmaktan saknmayarak vergileri son kuruuna kadar alyordu. (25)

Irak ve Gney Krdistan'n ngilizler tarafndan igal edilmesi zerine, btn ynetim ngilizlerin eline geti. ngilizler, bu yreleri siyasi subaylar denilen grevliler eliyle ynetiyordu, dier taraftan da, ngiliz ynetimi, "Krtlerin ulusal bamszlk
emeli"ni gz nnde tutuyormu izlenimi uyandrmaya alyordu; nk, ilerde

.A/M/vilayeti'nin alnmas yznden etin tartmalar olacakt. ngiliz emperyalizmi,

"btn Krtlerleri kendi tarafina ekerek Musul sorununun zmn kolayltrmay "

planlamt. (26) Halkn Osmanl boyunduruundan kurtulup ngiliz emperyaliz minin egemenliine girmeye kar kt Krt ve Arap topraklar zerinde, ngiliz
silahl kuvvederinin hakimiyetletini glkle srdryor olmas da phesiz nemli
bir gerektir. (27) Ve nihayet, "Ekim devrimi kurtulu sloganlarnn Krt halk kitlelerini

etkilemesi" en gl faktrlerden biri idi. (28) ite, bundan dolay ngiliz ynetimi,
baz Krt blgelerinin zerkliine boyun emek zorunda kald. 1918 yil Ekim aynda, daha nceden kararlatrld zere, Sleymaniye' de bulunan siyasi subay Noel'e "halkn benimseyece bir ynetim sistemi yaratmas

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

\j

grevi verildi. Krt ileri gelenlerinin temsilcilerine, ingiliz yneticilerin denetiminde

olmak zere valilik yetkisi verildi. ngilizlerin, daha sonras iin bir Gney Kurdis

tan Airetleri Konfederasyonu" \i\<[mzy tasarlyordu. (29) ngilizlerin, birka zerk

Krt blgesi kurulmas plannn belli bir amac vard. ngilizler, Krt feodalleri ve
airet reisleri arasndaki iktidar kavga ve mcadelesini kullanarak, bu paralanmay krklemi, bylelikle de Gney Krdistan'da ulusal kurtulu hareketine byk

darbe indirmiti. Bu politika, ayn zamanda, "Mezopotamya zerindeki ingiltere egemenliinin garanti altna alnma" phn idi. ngiltere'nin Hindistan'dan sorumlu
Devlet Bakan, bu konuda yle yazyor: "Kurdistan 'a gelince; bizim grmze gre, birbirlerine kar savaabilecek, ama Mezopotamya 'ya zarar getirmeyecek ekilde
bamsz devletlerfederasyonu kurulmasn tevik etmek uygun olacaktr. "Grld

gibi, ngiliz emperyalizmi. Gney Krdistan'da ikiyzl ve sinsice bir politika izli
yordu: Bir taraftan, Krtlere "kendi kaderini tayin hakk" verilirken, dier taraftan

Krtler, gerei halinde, bu biimsel zerklii ortadan kaldrma imkann ngilizlere

veren bir idari-siyasi ynetim biimini kabule zorland. Byle bir ortamda, 1 Kasm 1918'de, eyh Mahmut Berzenci, Sleymaniye eyaletinin hkmdar ilan edildi. Daha sonra, }mkarda da belirtildii gibi, Noel,

dier Krt blgelerinde ngilizlerin kontrolnde olacak ekilde bir ynetim sis temi kurmaya giriti. Sonralar gelien olaylar, ngilizlerin gerek niyetlerine k
tutmaktadr. (30)

1 Aralk 1918'de Irak'taki Yksek ngiliz Komiseri Amold Wilson Krt yne
ticilerle grmek zere Sleymaniye'ye geldi. 'Wilson'un hatralardan anlalaca

zere, geliinin amac, o zamanlar Trkiye ile anlamazla dm olan ngiltere iin
olduka nem tayan, Krderler arasndaki anti trk havay yoklamak idi. Bu konuya yle deiniyor: "Krt liderler, Trklerin geri dnmesine halkn iddetle kar kaca hususunda beni inandrmt, 't 31) Wilson'un Sleymaniye'ye gelmesi ve Krt liderlerle

yaplan grmeler, bir taraftan da ingiliz askeri-siyasi yneticilerinin, dier taraftan

da Krt hareketi liderlerinin farkl amalar peinde kotuklarn bir kez daha ortaya

kard, ama buna ramen, Mahmut Berzenci ve evresindekiler, "ngiliz destei"ile

Krdistan'n dier paralarn da birletirerek zerk Krder blgesinin snrlarn gi
derek geniletebileceklerine ve bylece de Krderlerin gizli d olan bamsz Krt
devletini kurabileceklerini safa inanmlard. Mahmut Berzenci, Yksek komisere 40 Krt reisi tarafndan imzalanm olan aadaki belgeyi sundu: "Mademki Majeste lerinin hkmeti. Dou halklarn Trk basksndan kurtarmaya hazr olduunu belirtti ve onlara bamszlklarn kazanmalarnda yardm etmeyi istiyor, biz de, Krt halknn

temsilcileri olarak. Majestelerinin hkmetinden, Krt halkna, ingiliz himayesi altnda bar gelime yolunda ilerleme olana salamasn rica ediyoruz.. "(32) Hkmdarl kurulur kurulmaz, eyh Mahmut, tm Mmjm/ vilayeti zerinde

hak iddia etti, ve bamsz bir devlet kurmaya giriti. (33) Ama, bamsz bir Krt dev

letinin kurulmas planlar, ngiliz emperyalisderinin karlarna ters dyordu, dahas.

ngilizler "kendi konumlarn salamlatrdklar" lde, Mahmut Berzenci 'nin

16

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Kiirdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

hareket alann daraltmaya ve ynetimi kendi ellerine almaya baladlar. (34) ngilizler,
Krt feodal airet reisleri arasndaki geimsizlikten ustalkla yararlanarak Berzenci 'ye bal baz kk blgeleri ayrd. 1918 yl Aralk ay sonunda, Noel Sleymaniye' den balayarak Gney Krdistan'n bat ve kuzey blgelerine bir tefti gezisi yapt. Koy,

Raniya ve Retuanduz ehirlerine ngiliz siyasi subaylar atanm, "Trk memurlar ise
geldikleri yere geri gnderilmiti". (35)

nemle belirtmeliyiz ki, ngiliz igal yneticilerinin Gney Krdistan'da izledikleri

politikann temelsizlii en bandan kendini belli etti. ok gemeden, bu politika, hem
geni halk kideleri, zelliklede ar vergi sistemi ve dk yaam dzeyinden tmyle

sknt eken kyller, hem de "igalyneticileri tarafindan yetkileri kstlananfeodal airet

reislerinden birounun zerinde olumsuz etki yapt. "(36) igal ncesi, lkenin siyasi yaamnda nemli rol oynayan feodal toprak aalarnn yetkilerinin snrlandrlmas,

zellikle Krdistan'n Orta Frat ve Dicle blgelerinde hissedilir lde idi. (37)

ingiliz smrgeciler, halkn ulusal duygularna sayg gstermiyor, onurunu ayaklar

altna alyor, kltr andarn acmaszca yerlebir ediyordu. Arap tarihi Mahmut Musli bununla ilgili olarak yle yazyor: "igalci subaylar, hatta yksek rtbelileri bile, Arap ve Krtlerleri yal, ocuk demeden ldryordu".{3S) A. Wilson'un da bizzat syledii gibi, airet reislerinin kendilerine kar uyguladklar despotik

ynetime ngilizlerin bir snrlama koyacana balangta safa inanan kyller

hayalkrklna uradlar. (39)

Kitlelerin duyduu geni honutsuzluk, ngiliz ynetiminin, Tjevk Sleymaniye

blgesinin yetkilerini daha da snrlandrma kararna yol at. Burada da, dier igal edilmi blgelerdeki gibi bir rejim kurulmas kararlatrld. (40) Bu, Krt blgesi nin "zerkliinin" daha tam gereklemeden ortadan kalkmas gerekiyordemekti.

ingilizler, phesiz bu davranlarnn Krtler zerinde olumsuz etki yapacan

biliyorlard. Bu tedbiri uygulamas iin de, ngilizlerin Sleymaniye' de grev yapan

siyasi komiseri Noel yerine, daha deneyimli olan, Krtlerin yaamn, gelenek,

greneklerini yakndan tanyan, Krte konuabilen ve bir Krtler uzman saylan

Soane getirildi. Bu dnemde, Sleymaniye blgesinde gerginlik giderek artyordu. Mahmut Berzenci 'nin, "Krderin zerkliinin" daha ok gstermelik olduunu, btn

nemli sorunlarn siyasi subaylar tarafndan zlerek kendisinin serbest harket

etme imkanndan yoksun brakldn fark etmesi imkanszd.

Halk adelerinin honutsuzluu, 1919 baharnda ayaklanmaya dnt. 1919

yl Nisan ay banda, Goyan aireti, Zaho blgesinde ngiliz igalcilere kar silahl
eyleme geti. Ayn anda, Ahmet Barzani ynetiminde Barzan blgesi Krderleri
de ayakland. (41)

Bu olaylar, Krdistan'n btn blgelerinde ulusal kurtulu mcadelesinin gelime ve bamsz bir Krt devleti kurulmas ana amacna ulamak zere tm

ulusal glerin birleme eilimi gsterdii bir dnemde geliiyordu. Iran ve Trkiye
Krdistan'ndaki Krtlerler, Irak'taki soydalarnn mcadelesiyle yakndan ilgileekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

17

niyor, ulusal egemenliklerine kavumalar iin kendilerine yardma hazr olduklarn

dile getiriyordu.ran topraklarnda yaayan Avramanlarm lideri Mahmut Han

Dizli, eyh Mahmut Berzenci 'ye aktif olarak yardm etti. Mahmut Han Dizli,

20 Mays 19 19 'da Sleymaniye'ye baskn yapark ngiliz igal yneticilerine kar

silahl eylemi balatt. Ardndan, 23 Mays 191 9 'da Mahmut Berzenci silahl

mfrezeleriyle Sleymaniye' deVi ingiliz siyasi subay Greenhouse'in ikametgahna

saldrd, onu ve evresindekileri tutuklad, idare binasnda asl olan ingiliz igal
yneticilerinin bayra yerine, zerinde krmz hilal bulunan yeil renk Krt bayraa ekildi.(42) Mahmut Berzenci, Gney Krdistan'n bamszln ilan

etti, Krt halk da kitleler halinde, elinden geldiince maddi ve manevi yardmda
bulunarak mcadeleyi destekledi.

ngiliz smrge ordusunun hcumlar, Krt ayaklanmaclar tarafindan baaryla pskrtrld. Mahmut Berzenci etki alann geniletti. Kendisine bal birlikler Kerkk'e ulatlar. Kerkkyo\u zerindeki Tasluca boaznda Mahmut Berzenci kuvvederi, ngiliz silahl kuvvederinin modern silah ve zrhl aralarla donatlm
mfrezesini bozguna uratt. Ayaklanmaclarn baarlar, Krt hareketine yeni

yeni kuvvetler kazandrd. Olaylara katlan ngiliz subay Edmonds konuyla ilgili
unlar yazd: "Daha nce kararsz olan bir ok kii Mahmut 'a katld, hatta snrn br tarafinda, Pers diyarndaki Krt airetleri de. eyh Mahmut ynetimindeki hkmete katlma talebiyle kendi hkmetlerine kar ayakland". (43)

ngiliz yneticiler, Krt hareketini bastrmak iin enerjik nlemler ald. Bu

grev, 18. askeri birlik komutan Teodor Frezeer'e verildi. Ancak ok gemeden,

Sleymaniye' mn kuzeyinde, ememal blgesinde de ingilizlere kar bir ay

aklanma ba gsterdi. 1 2 ky denetimi altnda tutan Muhammet Cebari, Mahmut

Berzenci 'ye aktif olarak yardm etti. Abdullah Askar ise Kala Sevka blgesinde
10 Krt kynn katld ayaklanmay ynetiyordu. (44)

Krtlerin bu ulusal bamszlk mcadelesinin baarsz olmas, malesef, byk

bir talihsizlikti. Bunun nedeni, sadece Bat ve ya ngiliz emperyalizminin, Trkiye,

Iran ve yeni kurulan Irak devletinin yrtt an ti Krtler politika deildi. Bunun
nedenini, bizzat Krdistanda da aramak gerekiyor. Bylesine kritik bir anda, bir

halkn bamszl sz konusu iken, btn ulusal glerin hareket birliktelii

olaanst nem tayordu .Ancak, bu kritik anda bile, baz feodal Krt airet

reislerinin karc dar kesim mcadelesi, ulusal aptaki ideallerin stnde tutulmu,
Krt kyl kideleri de bir ok defa airet reislerinin ulusal hareket kart eylemlerine alet edilmiti. Bu unsurlar, defalarca, Mahmut Berzenci ve silah arkadalarna kar
silahl atmalarda etkin rol oynad.

1 8 Haziran 1 9 1 9'da Derbendi Baziyan Blgesinde, Fneezer'in askerleri ve Mah

mut Berzenci kuvvederi arasnda kritik bir arpma oldu. ingiliz askerlerinin sayca
ve teknik adan stnl, ayrca, ngilizleri da geidinden geirerek ayaklanmaclarn
cephe ardna karan Krt feodali Mir Hamay Sleyman'n ihaneti, arpmann

sonucunu belirledi. Mahmut Berzenci'nin daha arpmann sonucunu belirledi.

1 8

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Mahmut Berzenci'nin daha arpmann banda yaralanm olmas bu sonucu

nemli oranda etkiledi. Denehin kumandasndaki(32) ngiliz askeri birlii ok

gemeden Sleymaniyey\ ele geirdi. Mahmut Berzenci tutukland ve sk bir gvenlik konvoyu ile Badat'a gnderildi. Krt ayaklanmaclarn direnii bylece

bastrlm oldu. Krt kuvvetlerinin en nemli kesimine gl bir darbe indirilmi

olmasna ramen, igalci ngiliz askerlerinin, dalardaki Krt gerilla birliklerinin

direniini bastrmas alt hafta srd. (45)

ingiliz askeri kuvvetlerinin, Amediye, Akra ve Barzan blgelerindeki arama almalar 1919 yl sonuna kadar devam etti. ngilizler, Krtlerle girdikleri
atmalarda namli kayplar verdi. Krdistan'da ayaklanma bastrld halde, du

rum gerginliini korudu. ngiliz yneticiler tarafindan uygulanan yamalama, genel

bask ve mecburi hizmet politikas, geni kitlelerde daimi bir honutsuzluk yaratt.

Krt ayaklanmas bastrldktan sonra, 24 Austos 1919'da Hindistan'dan sorumlu Bakanlk, Yksek Komiser Wilson'a gnderdii mektupta "kendisinin, bu durumda alanlarn geri armasnn ve Krtleri kendi hallerine brakmasnn amacna uy

gun olup olmad hususunda grlerini" soruyoTd\.{AG) Ama, olaylar, ingilizlerin

"Krderleri brakma'ya hi niyederi olmadn gsterdi. Aksine Mahmut Berzenci

ayaklanmas, ingilizlerin alanlarn gzden geirmeleri ve "dorudan Badat'a bal

olan topraklar geniletmeleri" iin uygun bir sebep oldu. Artk zerklikten bahs

edilmiyordu. Bu konuda, ingiliz hkmeti temsilcisi parlemantoda unu ifade

etti: "Hkmet, alnan ilk nlemlerden ve siyasi ynetimden tmyle memnundur, herhangi bir deiiklie gerek grmemektedir "(47) Bu, 1918 yl sonunda Krtlere
verilen yar zerklik haklarnn iptal edilmesi anlamna geliyordu. Bylece, Krt ayaklanmas yenilgiye uram ve Mahmut Berzenci'nin, Krdistan'n kendi kaderini tayin hakkn elde etmesi iin giritii bu ilk teebbs,

amacna ulamamt. Krt ayaklanmasnn yenilgiye urama nedenleri unlard:

a) Her ne kadar ayaklanma geni boyutlara ulatysa da genel bir Krt

ayaklanmasna dnmedi. Krdistan'n blnml ve Krt ileri gelenleri

arasndaki ekimeler bunu engelledi. Ayaklanmann, bizzat Gney Krdistan'n
baz blgelerine yaylmas engellemiti.

b) Ayaklanmaya katlanlarn farkl snfsal yaplardan gelmesi ve net bir siyasi programlarnn olmay Krt mcadelesini kararsz klmt.

c) Modern askeri teknolojiyle donatlm, sayca stn ngiliz askerleriyle

arpmak zorunda kalan Krder, ounlukta hafif silahlara sahipti, dardanda hi bir destek almyordu. Tm bunlara, 1919 ylnda olaylarn gelitii dnemde, Irak'n

gney ve orta blgelerinde ortamn elverili olduunu ve ngilizlerin Krdistan'da

rahata hareket imkan bulduunu eklememiz gerekiyor.

Gney Krdistan'daki ayaklanma, baarsz olmasna ramen, Krt Ulusal

Kurtulu Hareketi'nin gelimesi asndan nem tayordu. Irak'n, ingiliz askerleri

tarafndan henz yeni igal edildii ve buradaki nfusun, galip lkelerin "kurtarc

rol"ne ilikin baz hayallere hala inanmakta oldui bir srada, Krdistan'da bir

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 )

ayaklanma balamas, byk lde, halkn gerekleri grmesini salad, bu ay

aklanma, bir bakma, 1920 ylnda Irak halknn gl bir ulusal kurtulu hareketi gelitirmesine balang oldu. bu gelimeler, lkedeki emeki kidelerinin (Krderin

olduu gibi Araplarn da) igalcilere kar daha sonraki mcadelesinde b}'k rol
oynad.(48) Gney Krdistan'daki ayaklanma, "sadece Irak Krtleri iin nemli deil

eyh Mahmut'a katlan Iran Krtlerleri iin de ulusal apta nem tayordu. "(49)
Bylece, Krderin kendi kaderlerini tayin hakkn elde etme mcadelesinin ilk etab
baarszlkla sonulanmt. Ama, ileride Krt halknn ulusal haklarnn tannmasna

duyduu zlemlede balantl olarak daha pek ok gelime kaydedilecekti. Musul

sorununun ardnda, benzer karlar peinde koan bir dizi lke ve g vard. Mahmut Berzenci, Krderin lehine olacak biimde taraflarn elikilerinden yararlanmaya alt, bunu baaramad gibi, yanlgya derek byk lde de ii bozdu. Mahmut Ber zenci, baz admlar acele ile, i ve uluslararas durumu hesaba katmadan atu. Hi de
elverili olmayan bir anda silahl mcadelenin balaulmas bu admlardan biridir.

Krt ayaklanmas, ingiliz emperyalizminin Gney Kurdistan planlarn

deitirmesine neden oldu.ngilizlerin Krt sorunundaki politikas, ok ynl bir yapya sahipti, ingiliz igal yneticileri, doal olarak. Yakn ve Ortadouda gelien
her trl ulusal kurtulu hareketine kar- bu arada Krtlerlerin mcadelesine kar da- dmanca bir tavr izliyordu. Ancak, dier taraftan "kontrolleri altnda"

bir Krt ulusal hareketinin varl bir lde, Kemalist Trkiye ve yeni kurulmu

olan Irak ynetimine kar bask arac olacandan, ingilizlerin iine geliyordu.
Birinci durumda, Musul sorunu kendi lehlerine zlecek; ikinci durumda da

Irak'taki iktidar evrelerini, ngiliz politikas dorultusunda gitmeye zorlayacaklard.

Fakat, pratikte grld zere, ingiliz emperyalizminin Krt Ulusal Hareketini

kendi karlar dorultusunda kullanma arzusu kolay bir hedef deildi. Mahmut
Berzenci'nin eylemleri, Krt halknn geni kesimlerinin kendi kaderini tayin

hakknn kazanlmasna ynelik zlemlerinin ifadesiydi. Irandust, konuyla ilgili

olarak yle yazyor: "Lord Curson'un mit balad Krt Ulusal Haraketi, kendi z amalar dorultusunda ve Musul sorununda ingiliz karlarn koruma izgisinden
tamamen ayrlarak, bamsz olarak gelimeye balad. " (50)

22 Austos 1 9 1 9'da ngiltere'nin Hindistan'dan sorumlu Devlet Bakan, Irak'taki ingiliz Komiserine gnderdii telgrafta yle yazyor: "ingiltere Majestelerinin Hk
meti, Gney Kurdistan halknn kendisine sadk olacan dnyor, bu nedenle de zerk

blgelerin kurulmasna raz oldu. "Ancak, bu grn yanl olduu ortaya kt, nk halk, ingiliz egemenliini kabul etmek bir yana, kendisini kontrol etmek iin stratejik

demir yollarnn yaplacak olmasndan bile olduka rahatszdr. (5 1 ) ngiliz yetkililer,

Krdistan'da yaplmas planlanan demiryolu ann hereyden nce askeri amalara

hizmet edeceini gizlemiyordu. rnein, Kzd Rabat-Kijri-Kerkk demiryolu

hattnn neden kuruldulnu Amold Wilson yle aklyor: "Bu demiryolu hattnn bir an nce ina edilmesinin amac. Gney Krdistan susturmak ve elde tutulmasdr; ayrca, zel stratejik amalarda kullanlacak olmas baktmndanok yararldr. "(52)

2O

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Krt ayaklanmas bastrldktan sonra, ayaklanmann lideri eyh Mahmut

Berzenci, yerel ngiliz askeri mahkemesine karld. Grg tanklarnn belirttii

zere, mahkemede, Mahmut Berzenci olduka cesurdu. eyh Mahmut, yerel

ingiliz askeri mahkemesinin kendisini yarglamaya yetkisi olmadn syledi.

Ayrca mahkemede, "Mttefiklerin de tand gibi, kendi halknn zgrl ve

bamszl iin savama yasal hakkm ingilizlere kar savatn ve hereyi Krtler

ve Kurdistan uruna yapn ve yapacan" he\irm.{55) ngiliz igal yneticileri,

kendilerinden beklendii gibi, Mahmut Berzenci'nin szlerini dikkate almad ve

onu lm cezasna arptrd. Ama, ingiliz yetkililer, bu kararn Krt halk kitleleri
zerinde olumsuz etki yapacandan korkarak, lm cezasn, Hindistan'da olmak
zere 10 yl hapis cezasna evirdi.

ngiliz emperyalizmi ve Irak'taki ovenist evrelere kar Irak Krderlerinin Ulusal

Kurtulu Hareketi, Krdistan'n oeteki paralarnda da ulusal hareketin glenmesine yol at. (54) Krdistan'da yaygn bir honutsuzluk havas varken, Sovyet Rusya'da
gelien devrimci olaylar, burada uygun bir zemin buldu. Emperyalist devletlerin,

Sovyet Rusya'ya kar mdahelesinin baarsz olmas, Arap ve Krt yurtseverlerini ulusal bamszlk mcadelesinde esinlendirdi. Doal olarak da, "Bo^evik fikirlerin

yaylmas "Gney Krdistan'daki ngiliz yneticileri olduka rahatsz etti. bir ngiliz
memuru bu konuda endie ile unlar yazm: "Bolevizm fikirleri, Trkler arasnda
da yaylyor, ama Mezopotamya ve Hindistan'da daha hzl geliiyor "(55)

Gerekler unu gstemekte; Gney Kurdistan, Sovyet Rusya'dan uzakta ve

haberleme imkanlar da yetesiz olduu halde, Krt halk ou zaman lkemizde

gelien devrimci hareketlerden haberdar oluyor, bu da onlarn kurtulu m

cadelesini krklyordu. Gney Krdistan'daki ngiliz grevlilerin gnderdii

haber ve mektuplar da bunu dorulamaktadr. 1919 yl sonunda ingiliz Yksek

Komiseri Wilson, kendisine bal askeri-siyasi ajan Soane'den bir mektup ald.
Mektupta u endieli szler yazlyd: "Boleviklerin son zamanlarda elde ettik

leri baarlar dikkate alrsak, Krdistan'da da karklk kmas olasln gzden

karmamalyz. "(56) Sleymaniye'den yazan Soane daha sonra, Krderin yeni kurtulu hareketleri gelitirmesi tehlikesi ve dolaysyla "Bolevizm fikirlerinin" yaylmas ihtimaline deinerek yle devam ediyor: "Bolevizm ad ve prensipleri, maalesefyaytlmaktadr(zellikle Kerkk'te kan ve giderek yaygnlaan bir gazete araclyla) ". (57)

Irak, bu dnemde, itilafdevletlerinin Kafkaslar tesi ve Orta Asya'ya mdahek ettii direnek noktalarndan biri idi. zellikle bu adan, Irak halk-Araplar ve KrtlerSovyet lkesine mdahele edenlerin yenilgisini, ayn zamanda kendi esaretilerinin de yenilgisi olarak kabul etti. Kafkaslar tesindeki devrimci kuvvetlerin baarlar, Irak'l yurtseverleri, verdikleri bamszlk mcadelesinde yreklendirdi. (58)

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

21

II. BLM

IRAK'TA MANDA REJMNN KURULMASI

VE KRT ULUSAL KURTULU HAREKATI

Krt ulusal bamszlk mcadelesinin ilk etabnn sona ermesi, emperyalist devlederin Yakn Douda nfus alanlarn paylama planlar hazdadklar dneme rasdad. Nisan

1920'de San Remo'da Galip lkelerin katld ve emperyalist devletlerin manda ad altnda smrge dzeni kuraca blgelerin tartld bir konferans dzenlendi. Konferansta ngiltere Fransann Irak, Suriye, Lbnan ve Filistin'de manda rejimi

kurmasna ilikin alnan karar, ingiliz emperyalizminin Arap lkelerine bamszlk

tanma vaadini yerine getirmeye hi de niyetli olmadn gsterdi.
Irak'ta manda rejimi kurulacann kesinlemesi haberi geni tepkilere yol at.

ingiliz yneticilerini protesto etmek zere zel bir komite kuruldu. Bunun zerine

ingiliz yneticiler bir bildiri yaynlad. Bildiride, manda sisteminin ngiltere hima yesi altnda bamsz bir Irak devletinin kurulmasn ngrd, ayrca ngiltere'nin
lkenin d gvenlii ve i huzurunu korumay kendi zerine ald belirtiliyordu( 1 ) . Haziran 1920'de Musul, Kerkk ve Sleymaniye'ye giderek teminatlar veren Wilson, Krderin talepleri konusunda rahat olabileceklerini bildirdi.

ngiliz emperyalizminin bu ve daha sonraki teminatlar Krtler ve Arap

yurtseverlerini yattrrnad. Halktaki memnuniyetsizlik heryerde yaygnlat. Arap ve Krtler halklarnn birbirinden bamsz eylemleri, arkasnda gl bir

ulusal kurtulu ayaklanmasn getirdi. 2 Temmuz 1920'de Tel Araf'da balayan ayaklanma, ngilizlerin ald enerjik nlemlere ramen, hem Arap hem de Krt
ler blgelerinde {Kerkk, Sleymaniye, Erbilve dier...) hzla yayld. Irakllarn bu ayaklanamasnn banda "El Ahd el Irak" Ye "Haras el istiklal" olmak zere iki rgt bulunuyordu. Ulusal bamszlk mcadelesine nclk eden bu rgtler ayn zamanda Krtlerlere herhangi bir ulusal zerklik hakk verilmesine kar

kyor "Krtlerlerin yaad blgelerin Irak Arap Devleti snrlarna dahil edilmesi"
gerektiini savunuyorlard (2). Bu husus, mcadele veren Krtlerlerin, milliyeti Arap glerinin mcadele plan ve gelimelerine kar ou kez tetikte olmasna

oluyor; dolaysyla ngiliz emperyalistlerinin ekmeine ya srlyordu. Bundan

dolay sz geen bu rgtlerin program ve istekleri Gney Krdistan'da destek
bulmad. Krt ulusal hareketinin liderleri, kendi asndan bir dizi olayda Irak'n Arap blgelerindeki mcadelenin karsnda tavr ald.

22

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'da Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Krt blgelerinde ngilizlere kar eylemler, ortaya kan durumu karmak bir
hale soktu. 1 920 yl Austos ay ortalarnda, igalciler Diyale Nehri havzasndaki
yerleim yerlerini kendi denetimleri altna aldktan sonra, komu Krtler blgele rindeki halk silahl eyleme balad. 14 Austosta, kendi blgelerini igalcilerden te mizleyen KtzdPabat'tald Krt kylleri ayakland. Mcadele kvlcm Hanekine

(Xaneqin) yayld. Ayaklanmaclar, ngiliz askeri birliklerinin iran'dan ve Gney

Kurdistan blgelerinden geerken kullandklar ana yollar kesti, ingiliz basn, o d
nemde Irak'taki kurtulu mcadelesini yle yazd: 'Sava kvlcm, Arap blgesinden

Gney Krdistana srad. Kifri demiryolu hatt isyanclarn elinde bulunuyor. Kifri,

Kerkk ve Sleymaniye 'deki askeri mevkiler, kuzeydeki Iran ordusu gibi, kuatlm
durumda, onlar iin Mus-ul ve Badat'tan olmak zere tek bir k yolu kalyor... "(3)

Sleymaniye ve Halepe dolaylarnda Oramar ve Dlo airetleri ayakland, ingiliz

Garnizonu ayaklanmalar ancak, ihaneti Krder feodali Babekraa'nn destei sayesinde bastrlabildi. Suri airetinin eylemi, igal kuvvederinin durumunu byk lde karmak

bir hale soktu, igalciler, Batas blgesindeki ayaklanmaclara kar, ihaneti Krtler
feodalerinin komutasndaki kiralk birlikleri kullanma karar ald. Ama gnll milis denilen bu kuvvetler, en kritik anda kendi ihaneti reislerinin (liderlerinin) iradesine

boyun emeyi reddetti. ngiliz Yzba Hay, .&^/deki varln ancak Krder feodal
leri Hurit Aa ve Ahmet Efendi'nin destei sayesinde koruyabildiini itiraf etmek
zorunda kald. Bir Fransz gazetesinde u tespit yaplmt: 'Musul dolaylarnda heyecan

son haddinde" (4) Krt partizan birlikleri Zahddan Sleymaniye'ye kadar Gney
Krdistan'n hemen hemen btn blgelerinde igalcilere nemli darbeler indirdi. (5)

Eer ayaklanan Krtler blgeleri arasnda uyumazlk kmasyd ve rekabet halindeki

Krder feodal-toprak aalarnn birbirlerine kar dmanca tavrlar olmasayd, ngiliz

igal yneticilerinin iinde bulunduklar durumdan kurtulmalar ihtimal d idi.

Irak'daki ayaklanma. Austos ay sonunda ve Eyll ay balarnda had safaya

ulat. 'Yneticiler, Badat ve Kurdistan arasndaki balanty ancak radyo ve uaklar

araclyla kurabiliyordu. '\6) ngilter'deki burjuva yayn organlarnn, o zamanki

ingiliz hkmetinin politikasn eletirmeleri tesadf deildi, bu konuda TheMorning Post'da u ilgin szler yaynlanmt: "Hkmetin bylesine iinden klmaz
durumlar yaratmakla yapt bir kabahat varsa o da Mezopotamya Macerasdr. " (7)

Bir dizi ngiliz basn organnn, Krdistan'daki cokun olaylarn gerek sebep
lerine k tutmak istercesine, Krtler mcadelesinin zgn yapsn vurgulamalar, bu hareketin "yabanc gizli kklere" dayand sylentilerini rtt. Bu konuda,

24 j'^ustos 1920 tarihli bir ngiliz gazetesinin aada verilen yorumu dikkate
deerdir: "Biz ana hedefimizin olan yasalarmza ihtiyac olmadn bize aka

kantlam olan bir halk, kendi yasalarmza tabii klma arzusu iken ortaya kan
durumun trajiklii biraz komik bir hal almaya balyor. "(8)

ngiliz smrgeciler Arap ve Krt ulusal kurtulu savalarnn eylemlerinin

dzensizliinden yararlanan askerlerinin saysn 30 bine kararak sonunda an-

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Ij

tiemperyalist mcadelenin en nemli ocaklarn sndrmeyi baard. Irak halknn gelecei asndan byk nem tayordu. Bu ayaklanma, smrgecileri, Irak'n tamamen smrgeletirme niyetlerinden vazgemek zorunda brakt.Krt kideleri

nin bu mcadeleye katlmas, hereyden nce, Krderler de ulus ve snf bilincinin

ykselmesini salamas bakmndan nemlidir.

Gney Krdistan'da 1920 ylnda gelien olaylarn ardndan kurtulu mcade lesinin yaps biraz deiti, bir taraftan Arap blgesinde, dier taraftan da Krder
blgesindeki eylemciler arasnda balant giderek zayflad, bunun kendine zg
sebepleri vard.

Irak halknn anti-emperyalist mcadelesini yrten Irak'l burjuva- toprak aalar, Trkiye'deki Kemalist hareket gibi, ulusal aznlklarnn, kendi kaderlerini tayin haklarnn tannmas taleplerini dile getirmesine olumsuz tepki gsterdi.

Arap-Krt ilikilerindeki bu dm, ingilizler tarafndan baaryla kullanld.

Irak'ta 20'li yllarn bandaki olaylar sonras, Irak'n Arap kesiminde ve Gney Krdistan'da gelien olaylar mevcut duruma artk belirli bir gidiat kazandrd. Bu

gidiat bir sonraki olaya yansd. Irak her ne kadar bamszlna kavuamadysa

da, ingiliz smrgecilerin lkenin yneticileriyle, Irak Arap devletinin kurulmas

ve ynetim biimleri hususunda yaplan uzlamas Arap blgelerindeki ihtiraslar bir lde dindirdi. Ama bu anlama Krdistan'da tam tersi bir etkiye yol at. Krt

ulusal-demokratik gleri esas itibaryla ngiliz emperyalizminin egemenliine kar

mcadele verirken, ayn zamanda da, ou kez Irak Krallk Rejiminin Krdere ulusal
haklarn tanmamada srarl olan isteksiz tutumuyla kar karya kalyordu.

Musul sorunu ya da Krt sorunu, bir anda uluslararas bir nitelik kazand. nk, bu mcadelenin sonucu, komu lkelerin olduu kadar blge dndaki bir dizi lkenin hkmederini de igilendiriyordu. Krderin ulusal kurtulu m
cadelesi zor bir dnemden geiyordu. Byk Devletler ve gerici yakn ve ortadou

devletleri Krt hareketin hakl amalarn kendi halk aleyhtar emellerini kamufle
etmek iin kullanyorlard. Ska olduu gibi Krder ve Krt sorunu, ad geen
glerin uluslararas entrikalarnda bozuk para idi.

Bata ngiltere olmak zere emperyalist devleder, "galip gelmenin kendilerine verdi

haklardan" yaraTlanuTak igal planlarn gerekletirmeye abalyorlard. ngiliz em

peryalizmi, bu amalarna ulamak iin hem savata galip gelmenin avantajlarn, hem de ulusal aznlklarn barbar Osmanl boyuduruundan duyduklar honutsuzluklarn
kulland. Bu tutum bir lde Krtlerlere kar da sz konusu idi. Kemalistlerin, Krtlerlere ulusal haklarn tanyacaklarna dair verdikleri riya

kar vaader de tam bu dneme rastlar. Ama, sonra Kemalisder kendi konumlarn
salamlatrarak, Krtler sorunundaki politikalarn kkten deitirdi. Krtlerin

ulusal haklarna sayg gsterilecei vaatleri unutuldu. Daha sonra Trk iktidar
evreleri, Krtlerlerin baka etnik kkenli ulus olduunu en azndan kendilerine

i idare haklarnn tannmas gerekliliini hi ekinmeden inkar etti.

1 5 Mart 1 92 1 'de Kahire'de, smrgenin ngiliz Bakan Winston Churchill'in

ekroye Xtuio Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

24

giriimi zerine bir konferans dzenlendi. Bu konferansta, Irak ile igili bir dizi sorun tartld. "Manda altnda bulunan topraklarn snrnda bulunan Krt blge leri" sounu zel bir yer tutuyordu. Krt sorunu hususunda bir karar alnmt: Bu
karar, ift anlaml, belirsiz nitelikte idi en nemliside, ortaya kacak durum, hal ve

artlara gre ngiliz smrge yetkililerine manevra evirme imkan salyordu.

Bu belirsizlikve ift anlamllk, kararn son cmlesinde aka grnmektedir.

Son cmlede Krt halknn, ileride Irak'a balanmas ya da ondan ayrlmas istekle rinin yerine getirilmesi ile ilgili tedbirlerden bahs ediliyor. (9) Kolayca anlalaca gibi, bu son forml, hem kendi ulusal haklarnn tannmas uruna mcadele veren Krtlerleri, hem de, Mmjm/ vilayetinin Irak'a balanmas imkann kazanmak iin

"rnek davran" ve ingilizlere sadakat gstermek zorunda olan, henz olumu

Irak rejimini ingilizlere baml duruma getirdi. Konferansta, ngiltere yanls Emir Faysal el-Haimi bakanlnda manda
altnda bir Irak Krall'nm kurulmas kararlatrld, mcadele veren Krtler kit lelerini sakinletirmek iin de ek bir bildiri yaynland. Bu bildiri Krtler sorunuyla

bizzat ngiliz Yksek Komiseri'nin ilgilenecei yazlyd. (10)

23 Haziran 1921 'de Emir Faysal Irak'a geldi. Irak idare meclisi 21 Temmuzda
Faysal' lkenin kral ilan etti. Ve ancak bundan sonra alnan karar "halkoyuna" sunuldu, her ne kadar halk oylamasna genelde lkenin ileri gelenleri katldysa

da, yine de bu karara farkl neriler getirildi. Ayrca, yabanc (ngiliz) askeri kuv
vetlerinin tahliyesi talebi ne srld. Bir ok blgeden, 3 ay ierisinde kurucu
meclis toplama talebi geldi. (1 1)

Gney Krdistan'da geni halk katmanlar, ingiliz yanls Haimi Hanedanl'nn

kurulmasna kararllkla kar kt. Emir Faysal'n kral "seilmesi" ve "milli"
iktidarn, Krtlerlerin ulusal haklarn tanmay her halkarda reddeden "El-Ahd .^/-/^^"yandalarnn ellerine devredilmesi, mcadele veren Krt kideleri tarafndan hakl olarak, ulusal ideallerinin hie saylmasnn bir kant olarak deerlendirildi. "Halkoylamas"nn sonular, bir taraftan Irak'n dier taraftan da Krtler blgele rine egemen olan eilimlerin farklln aka ortaya kard. Aralarndaki ayrlk apakt. Yani, Irak'n Arap blgelerinde, ounlukla, aday Faysal lehine oy verilir ken yabanc askerlerin Irak'tan geri ekilmesi istendi, Krdistan'da ise durum baka

idi. O zamanlar Krtlerlerin ounluu oluturduu Musutda, sonu, dorusu "Krtlerin ve dier ulusal aznlklarn haklarna sayg gsterilecei" artyla genel
olarak onaylanmt. (12) Kerkk'te halk, aday Faysal'a kar ktn, oylamann 1 yl ertelenmesinden ve Krt hkmetinin kurulmasndan yana olduunu syledi. Sleymaniye de halkoylamas aka boykot edildi. Halk, her halkarda Irak'a balanmay reddetti. (13) Dahas, Mahmut Berzenci'nin kardei eyh Kadir,

ngiliz kart Arap ve Krt temsilcileriyle beraber, aka halk oylamay boykot
etmeye armakla kalmad, Mahmut Berzenci'nin geri dnmesini ve onun nclnde bir otonom blgenin kurulmasn talep etti.

Halkoylamasnn sonularna aka hile kartran ngiliz smrge yetkilileri,

ekroye Xulo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi Zj

"oylamaya katlanlarn %96'snn Faysaln Irak Kral ilan edilmesi lehinde oy kullandn" aMadh.{l4) Bizzat ngiliz ynetiminin temsilcileri bu konuda
yazlar yazd. Sonralar I.x)ngj-ig, rnein, aka bu sonularn "doruyu yansttnn
pheli olduunu" yazd\.{l5)

Irak'da ve zellikle Krdistan'da, geni bir honutsuzluk hakim olduu halde, Faysal'n ta giyme treni yapld. Bu trene, Krdistan'dan tek bir temsilcinin bile

katlmamas olduka dikkate deer bir olgudur. ngiliz gazetesi Daily Herald yle
yazyor: "Ona barakalarn arasndaki bir meydanda gizlice ta giydirildi. Trende
ingiliz yneticiler ve Faysaln yandalarndan bir grup hazr bulundu. Faysaln

arkasnda, ellerinde sngler bulunan ingiliz piyade birlii diziliydi. Bu sembolik bir
gsteriydi. Halkn zgr iradesine dayanmayan Faysal taht, ingiliz garnizonunun

sngleriyle kurulmutu. Kukla Kral Faysal (nazik, zayf bir insan), Churchill ve
yandalarnn isteklerini yerine getirmek iin uygun biridir "(16) ingilizler, Faysal'n ta giyme treninden sonra, devlet mekanizmasn

oluturmaya giritiler. Bu ie, "ngiliz vesayetine balln kantlam" olan feodal

lerin, eyhlerin ve dier evrelerinde katlmas saland. Eski vilayetlerin yerine

lke livalara blnd, bunlarn bana mutasafirler getirildi. Eskiden siyasi subay
olarak alanlar da "danman" oldu, ancak az ya da ok tm nemli sorunlar
zmeye devam ettiler.

Haimi hanedanlnn onaylanmas ve "Irak ulusal devletinin" kurulmas,

ngiliz smrgeciler iin iki nem tayordu. Bu gelime halkn Arap kesiminin ihtiraslarn bir lde dindirdi. Askeri igal rejimine biimsel olarak son verildi.

Devlet mekanizmas, "Arap ulusal kuvvetleri" kadrolarndan oluturulmutu. ngiliz

hkmeti iini hafifletti, zira kendisine sadk olan feodal ve eyhlerin desteine

gveniyordu. Bu feodal ve eyhler, Arap kitlelerine kurulmu olan devletin "ulusal

bamszlk", "ulusal" ynn telkin etmek iin, doal olarak daha ok imkana

sahipri. Krdistan'da ise durum daha da gerginleti. Krt halknn geni katmanlar,

ne yeni kurulan krallk rejiminin, ne de ingiliz emperyalizminin Krtlerlere kendi

kaderlerini tayin hakkn tanmaya niyetli olmadklarna kanaat getirdi, ve bylelikle Krtlerler eskisi gibi yasal ulusal haklarndan yoksun kalacakt. Fransz tarihi B. Vemier bu konuda yle yazyor: "Haimi hkmdarnn

Arap yanls (panarabizm) planlar, Krtler aznln olduka tedirgin etti. "(17)

te bu nedenle. Gney Krdistan'daki durum gerginliini koruyordu. Mahmut

Han komutasnda Avroman (Hewraman) Krderleri, Iran, Irak snrnda ngiliz

yetkililerle devaml silahl atma halindeydi. ehrezor blgesinde "yerli halk, vergi toplamak isteyen btn ingiliz memurlar kovdu. "(18)

1921 Ocak aynda ngiliz basnnda, ngiliz Harp Bakanlnn "Krdistan'da

yeni karklklarn balamas" hakkndaki resmi bildirisi yaynland. (19) Ayn dnemde, Raniya blgesindeki bir ok Krtler ky vergi demeyi reddetti ve

silahl eylem hazrlna giriti. Huzursuzluk Rewanduz evresinede yayld. Bu

blgedeki Krtler kyllerinden oluan silahl birlikler Ingiliz-Irak kuvvederini

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

26

blgeyi terketmek zorunda brakt. Trk snrnda gelien olaylar, ngiliz yneti
cilerini telaa drd, derhal blgeye lOOO'den fazla askerden oluan silahl bir

birlik gnderildi(20). Raniya blgesinde durum daha da iddetlendi. ngiliz tenkil

mfrezeleri bu blgeleri devaml taryordu.
Krt sorunu kritik bir hal ald ve lkede, srekli istikrarsz bir ortama neden

oldu. Irak'daki i siyasal duruma deinen Daily Herald yle yazd: "Eer verdiimiz sz tutsaydk ve Mezopotamya'ya zerklik verseydik, oktan

askeri kuvvetlerimiz, ardnda bize dostlukla ve ortak karlarla bal zgr bir Arap
devleti brakarak oktan blgeden km olmalyd. Ama, biz kukla kral tahtnda tutabilmek iin askeri kuvvetlerimizi orada brakmalyz... Ve her zaman karklklar, kan dklmesi ve olaanst giderlerle karlacaz... "(21)

Gney Krdistan'daki durumun ngilizler iin zor bir probleme dnmesinin

tek nedeni, Krt mcadelesi deildi. Bilindii zere, Kemalist Trkiye, 1921 Ey

ll aynda Yunanllara kar kazand zaferle moral bularak Musul cephesindeki

harekatlarna hz vermeye giriti. Kemalistler, Osmanl imparatorluunun eski

topraklarn geri almaya niyederi olduunu gizlemiyorlard. Bu planlarnn Arap lkeleriyle ilgili ksmnn gerek d olduu anlald. Bunun zerine, Kemalistler, Gney Krdistan' ele geirmek iin enerjik faaliyedere balad. Trklerin diplomatik giriimlerini askeri eylemler izledi. 1921 sonbaharnda Kemalistlerin askeri birlikleri

bir ok defa M5m/vilayetinin snr blgelerini ihlal etti. ok gemeden Kysancak'

aldlar. Aqrah'(Akre) tehdit etmeye baladlar we Amediye ya yneldiler.

Trk ajanlar, Krt halk arasnda "Trk askeri kuvvetlerinin her an gelebile
cekleri" sylenllenni yayarak "Musul vilayetinin Trkiye'ye balanmas" lehinde

propaganda yaptlar. (22) Trk yneticilerinin btn bu eylemlerini zdemir

lakabyla tannan Ali efik ynetiyordu. 1922 lkbahar'nda "dzenli Trk bir
likleri" Gney Krdistan' istila edince, ememal'n bir ok blgesinde kyller ayakland. Sleymaniyede yerli halk, Mahmut Berzenci'nin serbest braklmas

ve Sleymaniye'ye geri gnderilmesi talebiyle bir ka kez ayakland. ngilizlerin

tarafna gemek isteyen Picar aireti reisi Babekr Aa'nn abalarna ramen, airet

mensuplar ingilizlere kar silahl mcadeleye balad. 1922 yl Eyll ay banda ngiliz askeri kuvvetleri, Raniydy brakmak zorunda kald.
Tm bu frtnal olaylar yaanrken ayaklanan Krtlerlerin temsilcisi Ahmet

Taki, yardm istemek iin ran Krdistan'na doru yola kt, ingiliz smrge
yetkilileri panik ierisinde idi. Temsilcileri Edmonds, general Goldsmith adna gnderilen raporda unlar yazd: "Bu dierlerinin de bize kar harekata balamas iin bir sinyal olabilin 't23) Trkler ortaya kan durumdan faydalanmak iin ellerini abuk tuttu. Trk silahl birlikleri, derhal Gney Krdistan'n eitli blgelerine yaylmaya balad. ok gemeden Rewanduz\x ele geirdiler ve burada ynetim

organlar kurdular. Trkler Gney Krdistana girdikten sonra yerli halkn mal
varln yamalamaya ve halka gzda vermeye balad. Benzer kritik durum

Flavda, Picar, uart ve dier blgelerde olutu.

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

27

ingiliz yetkililer ayaklanan Krtlere kar askeri uaklarn gnderdiler, ingiliz

filolar ayaklanma blgelerini bombalad, ayn anda kk tenkil mfrezeleri parade blgeye indi. Edmonds'un bu operasyonlarna katlan birinin ifadesine

gre, ngiliz hava kuvvetleri, her ne kadar sivil halka byk felakeder getirdi ise de
planlanan hedeflere ulaamad. Ayn kii yle yazd:
"Hava operasyonlarnn, dalk blgelerde istenen sonular getirmeyeceini

bilmiyordum. Reuanduz'un bombalanmasna byk umutlar balamtm. Ama

sonular belli olduu zaman hayalkrklna uradm. Bombalarn ou hedefe isabet

etmemiti. "(24)

Ne var ki, ingiliz basnna szan ayaklanan Krt blgelerinin barbarca bombaland

habederi ingiliz ilerici kamuoyunda flceye neden oldu. Hatta, bununla ilgili eletirisel
demeleri, daha nceleri defalarca ingiltere'nin bu blgelerdeki "uygadatrma" mi
syonunu onaylayan burjuva gazetelerinin sayfalarnda okumak mmknd. Times
gazetesi yle yazd:

"Uaklarmz son gn boyunca Krt kylerini amanszca bombalad. Bu mu

Krtlerleri ynetmek? Acaba bu delice politika daha devam edecek mi? "(25)

Krt lidederi, 1921 yl Temmuz ay sonunda Iran Krdistan' topraklarnda

bir toplant yapt. Toplantya katlanlar, "inenen haklarnn kendilerine tannmas

uruna mcadeleye devamda kararllklarn dile getirdiler. "(26) Daha sonra, nl Ed

monds, toplantnn yapld yeri bombalayp yede bir etme hususunda genelkurmay
edemediini syleyen Dediine gre Trk heyeti de oradadr.

Ne ingiliz tenkil mfrezelerinin saysnn arttrlmas, ne Babekr Aa Trklerin

uzlamaz dman Seyit Taha durumu esesl olarak ngilizlerin lehine dndremedi.
1922 Sonbaharnda ngilizlerin durumu daha da karmak bir hal ald. Trkler,

Gney Krdistan'daki ingiliz kart hareketten yararlanarak harekadarn daha da

etkinletirdiler. Eyll aynda Trk kuvvederi Sleymaniye'ye kadar yaklat, ingiliz

askeri kuvvetleri, mevzilerini brakarak JrA7 ve Kerkk'e ekeldi. Edmonds "bunu,
bir eit ka olduunu pe ngiltere'nin prestijini drdn "mai em. Sleymaniye,

Kerkk ve Krdistan'n dier blgelerinde ngilizler olduka zor durumdayd. ok

sayda ingiliz memur ve subay, bu blgeleri terketti ve uaklar Badaia gitti.

Grld gibi, 1922 ylnda Gney Krdistan'daki durumla, sadece ngiliz

emperyalizmi ve yeni kurulmu olan Haimilerin monarist rejimi deil, Kemalist Trkiye'de ilgileniyordu. Kemalisder, Musul vilayeti uruna baarl bir mcadele

vermek iin tm imkanlarn kulland. Ayrca, ngilizlere kar "kutsal sava"a ar

yapan kadar datld. Bu kadardan birinde yle deniyor:

"Ayn dinin evlatlar, Osmanl Devletinin onlara buyurduu birlii salamak iin aba gstermelidir Allah, herkes gibi, dini iin arpan ve kan dklenleri muzaffer

klsn; kendi dinini ngilizlere satanlara, Faysal ve onun yardaklarna Allah lanet
yadrsn. "(27)

Kemalistler, ingilizlere kar mcadelelerinde Krtlerleri kendi taraflarna ek mek iin onlara her trl vaatte bulunmaktan ekinmediler.

28

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Zor durumda kalan ngiliz smrge yetkililerinin, iinde bulunduklar amazdan bir k yolu bulmalar gerekiyordu. ngilizler bir ikilemle kar karya kalmt:
Ya Gney Krdistan', koulsuz olarak yeni kurulan Irak devletine dahil olmaya

zorlayacakt {ki bu devletin, askeri adan baz glkler vard, siyasi adan da o

dnemde henz amacna uygun deildi); ya da, Krtlerlere zerklik vererek, bitmek
tkenmek bilmeyen alkantlara son vermek, mevcut glkleri gidermek ve Mu-

*m/ vilayeti konusunda Trkiye ile srmekte olan anlamazlkta kullanlmak zere
elverili kantlar elde etmek iin kendileriyle bir uzlama anlamas yapacakt.

Hal ve artlar, ngilizleri ikinci seenek zerinde durmaya mecbur etti. Bu

siyasi karar, Sleymaniyede bir kurul oluturulmasyla somutlatnld. Kurul daki 12 kiiden 8'i Krtt. Bu kurul, szde "Krtlerlerin haklarn korumakla"

grevlendirilmiti; pratikte de hi bir yetkisi yoktu, ingilizler, buna ramen, yurtseverlikleriyle ve halknn zgrlk davasna ballklaryla tannan Krt temsilcilerini

Kurula almamak iin aba sarfetti. Bu arada, ngilizler, sekin bir yurtsever olan Krt
gazetecisi ve toplum adam Refik Hilmi'ye kar da ayn ekilde davrand. (28)

ngiliz yetkililer, bir sre sonra, Krtlerlere ksmi zerklik verilmesi planlarna geri dnmeyi kararlatrd. ngilizlerin planlarmada, ilk nceleri zerk Krt bl gesinin bana ngilizlere sk balar olan Trk hakimiyetinin ezeli dman Seyit Taha'nn getirilmesi vard. Ama, sonuta, ingilizlere olan dmanl herkese bilinmesine ramen Mahmut Berzenci'nin seilmesinde karar klnd, ingiliz yet
kililer, Mahmut Berzenci'yi semeyi dnyorlard; nk ancak onun saygnl
ve etkisi duruma hakim olunmasn salayabilir ve Trkleri Gney Krdistan'dan

karma imkan yaratabilirdi.

Mahmut Berzenci, Hindistan'dan Kuveyt'e getirildi. Mahmut Berzenci, Kuveyt'de Sleymaniye'ye giderken. Badata hkmet mensuplaryla, Yksek Ko miser ve Kral Faysal ile grt. Grmelerde taraflar, Krt liderini Krdistan'da

dzeni salamas ve Trklerin istilasn durdurmas hususunda anlamaya vard.

Kendisine, daha nce de olduu gibi. zerk Krt Blgesi kurulaca sz verildi. nl Krt tarihi Kemal Mazhar Ahmet, Mahmut Berzenci'nin Badat'a
geliinin ayrntlarn yle yazyor: "eyh, hkmet mensuplaryla, zellikle de Ykser Komiser ve Kral Faysal ile

yapt grmelerde, Krdistan'daki mevcut huzursuzlua, ayn zamanda Trk propagandasna son vermeye raz olduuna onlar inandrmay baard, sonraki olay

lar gsterdi ki. eyh, btn bunlar, ingilizleri yattrmak ve Sleymaniye'ye geri
dnmesine izin verilmesi iin yapmt. Olaylarn gelimesinden anlalaca zere,
Mahmut Berzenci, ingilizlere kar mcadelede desteklerini almak iin Trklerle temaslara gemiti bile. Bizim grmze gre, o zamanki siyasi hal ve artlarn tm ayrca Trkiye'nin ingilizlerle sava halinde olduu gereini dikkate alsak bile,

Mahmut Berzenci'nin, geici de olsa Trklerin desteini salama mitleri, esassz

yanl ve byk lde de Krt ulusal kurtulu mcadelesine zarar getirebilecek nite

likte idi. (29)

ekroye Xtuo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi 2.J

Krt hareketinin liderinin Trklerle flrt, ingiliz yetkililerinin gerek yzn, mcadele veren ileke Krtler kitlelerinin kaderi sorunundaki alaka ve ikiyzl
tavrn ortaya kard. zerk Krt blgesiliderinin trklerle yapt temaslar renen

ngilizler Krtler sorunundaki gerek niyetlerini aka dile getirdi. Yredeki Manda
hkmeti tarafindan. Milletler Cemiyeti bnyesindeki Manda Komitesine sunulan yllk
raporlardan birinde yle deniliyor: eyhMahmut Badat'a dndnde, eer Krt

ler ulusalglerini etrafinda toplarsa, kendisine ingiliz ve Irak hkmetleri tarafndan

her trl destein salanacana dair baz gln teminatlar verilmiti. "{50))

Mahmut Berzenci, ngiliz, Trk ve Irak yneticilerinin entrika ve elikileriyle

dolu, bylesine karmak bir ortamda, zerk Krt Blgesinin Bakan olarak greve
balamt. Eer tm bu olumsuzluklara eyh Mahmut'un deneyimsizliini ve baz

aceleci, dnlmeden atlm admlarn ekleyecek olursak zerk Krt Blgesinin

yok olmaya mahkum olduunu ortaya kar. Mahmut Berzenci, 14 Eyll 1922'de, Sleymaniye Seim Kurulu Bakanlna atand. Burada kendisine "Sleymaniye Hkmdar" {yneticisi) deniliyordu.
Krt hkmeti resmen akland.

Pek ok aratrmada (20-30'lu yllarn baz Sovyet yazarlarnn aratrmalar da dahil olmak zere) u yanl gr hakim: Yaplan bu atamalarn arkasnda ingilizler
olduuna gre, Mahmut Berzenci de "ingiliz smrgecilerinin ua" idi. Bu bak

as yanltr. Yukarda da akladmz gibi, ingilizlerin Mahmut Berzenci'ye zerk Krt Blgesi'nin idaresini vermesi, isteklerinin tersine daha ok mecbur

kaldklar iindir, ingilizler, yukarda szn ettiimiz durum yznden bu karar

almt. Bunun byle olduunu zamann ingiliz otoritelerinin bir ok defa ortaya

koyduu davran ve dnceleri de dorular. rnein, Longrigg "ingilizlerin

olaylarn basks altnda mecburen bu yolu setii"ni belirtiyor (31).
Milliyeti grleriyle tannan Mahmut Berzenci'ye ve onun mcadelesine byk sempati duyan Arap-burjuva yazar Mahmut Ad-Durra yle diyor: "ingilizler ortaya kan durumdan kurtulmak iin baka biryol bulamaynca, mecburen Mahmut Berzenci ji/i, Sleymaniye'yi idare etmesi iin Hindistan'dan geri getirdi'\5'2) Ha milton da ayn ekilde yazyor: "O zaman ancak o geleneksel lideri olduu bu blgeyi

hkm altna alabilirdi" {55) Konuyla ilgili olarak ingiltere gazetesi Times'in gr
olduka ilgi ekicidir. Gazete eyh Mahmut'un ingilizlerin bana yeni dertler
aabileceini, nk onlarn ua olmaya niyetli olmadna deinerek yle yazyor:

"eyh Mahmut'un Sleymaniye'ye geri dnmesini kararlatrmas, Persi Cooks'un

Yakn Doudaki grevi boyunca yapt tek hatadr"{5^)

Ancak, u ana kadar belirttiimiz hususlar, Mahmut Berzenci'nin Bakan

atanmasnn Irak'taki ngiliz yneticilerinin att son derece "mecburi bir adm"

olduunu kesin olaralc onaylamamz iin bir esas tekil etmiyor, ingilizler, ayrca
byle bir adm atarken, Krderlerin, ulusal haklarna sayg gsterilecei hayallerine

kaplmalarn salamay amalyordu. Bu, Musul vilayeti hususunda Trkiye ile

anlamazlnda kendileri iin ok nemli bir etkendi. te yandan, Krt Uluekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

30

sal Oca'nn kurulmas, ngilizlere, 1922 ngiliz-Irak antlamasnn kleletiri

koullarna boyun emesi iin Irak hkmetine bask yapma imkan salyordu.
Kemalistler, Musul vilayeti sorunu evresinde faaliyetlerine hissedilir biimde

hz vererek, dierleri gibi kendi asndan, Trk ve Krt kardeliinden, ulusal haklarnn tannmasndan ve hatta "Trkiye'nin himayesi altnda bir Krt devletinin
kurulmas gereklilii"nden sz etmeye baladlar. (35)

ingiliz yetkililerinin, Irak rejiminin ve Kemalistlerin btn bu admlar atmasna sadece taktiksel dnceler vesile oldu. de Musul vilayeti mcade
lesinde anslarn yitirmemek iin Krtlerlere vaatlerde bulunmutu. Bu arada, belirtmemiz gerekiyor ki, Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesinin baarsz olmas, daha ok, Krdistan'daki sosyo-siyasal glerin dalm ile ilgilidir. Krdistan'n her kesiminde, ulusal bamszlk fikri herkes tarafndan benimsendii halde, bu amaca ulamak iin gayret sarfedilmesi gerei somut olarak ortaya kt bir
anda, Krtler ulusal hareketinin liderleri, ulusal aptaki bu ideali gerekletirme

mcadelesinde, tm kuvvetlerini birletirecek durumda deildi. Feodal airet li

derleri arasndaki iktidar ve nfis alanlar mcadelesi, hala byk bir engel olarak duruyordu. Mahmut Berzenci'nin, merkezi otoriteyi kurma abalar, bu evrelerce dmanca karland. Ayrca, Gney Krdistan'daki ulusal zerklik mcadelesi veren ulusal-demokratik gler, yeterli dzeyde rgtl deildi. Mcadele veren kesimin ounluunun Krtler kylleri-snfsal bilin ve ulusal bilin dzeyi yeterince yksek deildi. Kyl kesim ulusal kaderini tayin hakk iin savarken, ayn zamanda, feodal airet ileri gelenleri tarafndan, Mahmut Berzenci'nin,

gelecekteki Krt devletinin ekirdeini oluturma teebbslerine kar yrtlen

mcadeledede ska kullanld. Grld gibi, Sleymaniye'del Mahmut Berzenci ynetimi, Krtlerlerin ulusal devletinin temelini atmak iin verdikleri mcadelenin gidiatn nceden

belirleyen, en zor i ve d koullarda faaliyet gsteriyordu.

Mahmut Berzenci, nceden kararlatrld gibi. Badata, ngiliz-Irak tarafyla grtkten ve "zerk Blge'nin Sleymaniye ile snrlandnlaca"teminatn aldktan
sonra, beraberindeki Irak'l subaylar ve siyasi Komiser Noel ile, Ekim 1922'de

Sleymaniye'ye gitti. (36) Mahmut Berzenci'nin gelii, byk bir cokuyla karland.

Edmonds, Mahmut Berzenci'nin "byk sevin gsterileriyle karlandn" belirti yor. Birok Krder lideri, temsilcileri araclyla "Krtler devletine katlma"ya hazr

olduklarn bildirdi. (37) Edmonds, Sleymaniye'ye ngiliz-Irakllar tarafndan ortak

yazlm bir bildiri getirdi. Bildiride yle deniyor: "Majestelerinin ingiliz hkmeti ve

Irak hkmeti, Irak snrlar iinde yaayan Krtlerlere, bir Krt devleti kurma hakkn tanmaktadr; Krt kuvvetlerinin, bir an nce, bu hkmetin ne biimde ve ne dzeyde

faaliyet gsterece hususunda anlamaya varmalanm ve yetkili temsilcilerini, ekonomik

ve siyasiyaplarna ilikin sorunlarn, majestelerinin ingiliz hkmeti ve Irak hkmeti

temsilcileriyle tartmak zere Badat'a gndermelerini mit ediyorum. "(38)

zerk blgede kurulan hkmetin kadrosunu u kiiler oluturuyordu: Babakan

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

31

ve ordunun ba komutan eyh Kadir (eyh Mahmut'un kardei). Maliye Bakan

Abdl Kerim Alake, Eitim Bakan Mustafa Paa Yamulki, iileri Bakan eyh Hema Garib, Savunma Bakan Salih 2xki Sahbkran, Gmrk Bakan Ahmet

Begi Fetah Bey, Baynddk Bakan Heme Axayi Awraman Axa, Adalet Bakan
Hac Mela Sait, Kurdistan mfettii Sidik El Kadri. (39)

Gney Krdistan'n yeni hkmeti, grevine balad. Krte resmi dil ilan edildi. Kendi pullar ve banknodan basld; MUli eitimin rgtlenmesi iin almalara baland. Bangi Kurdistan (Kurdistan ars) gazetesinin yaynna bir sre devam

edildi, daha sonra, Umedi istiklal (Bamszlk midi) ve Roji Kurdistan (Kur
distan Gnei) yaynlar hayata geirildi.(40)

Gne}' Kurdistan hkmeti, feodal-toprak aalarnn temsilcilerinden oluuyordu.

Byle olmakla birlikte, bu hkmet, objektif olan Krdistan'n ilerici gelimesi iin

uygundu. Ayrca, bu yeni ulusal ynetim aygt, Krdistan'n ekonomik ve kltrel

gelimesi iin elverili koullar yaram. Unutmamak gerek ki, bu yeni durum sos}'o-

politik glerin nedemesini hzlandrd. Bu koullarda, Krder toplumunun kyl ve

dier emeki kesimlerinin mcadelesi, yeni bir dneme girebildi. Mcadelenin z ise

"kendi" zulmclerine kar ynelebilirdi, doal olarak da bu sosyo-politik deiiklikler yaratr ve Krdistan'n i geliimini salayabilirdi: Bu nedenle, airet iktidar ile de olsa,
Krdistan'n geni kidelerinin ulusal kadederini tayin hakkn elde etme mcadelesi, o dnem iin objektif adan ilerici ve hakl bir mcadele idi. nk, her hareketin

sosyal yaps, hareketi yneten tarafndan belirlendii gibi, gelimesinin objektif olarak
hangi amalara hizmet ettiine de baldr.

Gney Krdistan'da zerkliin ilan edilmesi, ngiliz-Irak anlamasnn

(Ekim 1922) yapld dneme rastlad. Bu anlama, Irak' kleletiren koullara
sahipti. (41)

Anlama, ngiltere'nin siyasi ve ekonomik egemenliini yasallatryordu. Bu

nedenle, anlama Irak'ta byk huzursuzluk yaratt. Britanya egemenliine zahiren
bal tutum izleyen evreler bile, bu anlamay eletirdiler. Badat'ta fkeli kitleler, bu anlamay onaylayan Irak parlamentosu delegelerini dayaktan geirdi. (42) Bu anlama, Krdistan'da da honutsuzluk yaratt. Anlamann "vicdan zgrl
ve ulusal eitsizlik" le ilgili 3. maddesi, ulusal kaderini tayin hakkn elde etme abasnda olan Krt ulusal glerini tatmin etmiyordu. Anlamada, Krt zerklii

hususu skda geitirilmiti. Krt hkmetinin plan ve amalar ile ingiliz smr
gecilerinin ve kukla Irak hkmetinin politikalar birbirine taban tabana zt idi. Krt ulusal glerinin, Sleymaniyede kurulan hkmdarln birleik bir Krt

devletinin ekirdei olacana byk umutlar balad srada, ingiliz zerk Krt
blgesinin tasfiye edillnesi iin planlar yapyordu.

zerk blgenin yayn organ olan Ban^ Krdistanda yaynlanan bir bildiride,
Krt ulusal liderlerinin niyetleri ortaya konmutu. Bildiride, ayrca (zerk blge nin, .N), Yksek Komiser, "vaad ettii gibi", Kerkk, Erbil tm Kurdistan liva

ve kazalarn bidetirinceye kadar "geici organ olan Bakanlar Kurulu'nun eyh

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

32

Mahmut ynetimi altnda faaliyet gsterecei belirtilmitir. Zakho,Akre, Amediye, Duhok, Salahiya, Khanaqin ve Krdistan'n dier blgelerinde bulunan Krderin
de katlmas gerekir. Ancak o zaman btn blgelerin delegeleri "daimi organlar"

oluturabilirdi. (43)

Ne yazk ki, Krt ulusal glerinin amalar gerekleemedi. Buna ngiliz em

peryalizmi ve Irak Rejimi o dnemdeki en byk engeldi.

Mahmut Berzenci hkmeti. zerk Kurdistan ile ilgili sorunlar tartmak zere
temsilcilerini (1922 yl sonlarnda), Badat'a gnderdi. Ancak, Krt liderierinin,

Krt zerklii ile ilgili yasal talepleri, ngiliz-Irak tarafnca "olduka fazla" bulundu
ve grmeler kmaza girdi. Sleymaniye hkmeti temsilcileri Tevjik Bey,

Abdurrahman Aa, izzet Bey Cafa ve Mustafa Paa'nn Edmonds ile yaptklar
grmeler de ayn ekilde sonuland. Edmonds bu konuda hi ekinmeden yle

yazd: "Onlar (Krt temsilcilerini-Y.N) geici Krt ulusal hkmetinin yeleri gibi
davranr grnce ok ardm. "(44)

Grld gibi, Krt hkmetinin zmesi gereken bir dizi karmak i ve d

zorluklar vard, ingilizler tarafindan kkrtlan Krt airet liderleri de, dierleri
gibi kendi alarndan, ulusal ynetim aygtnn organize edilmesi srasnda byk

glkler yarattlar. Mahmut Berzenci'nin, Krt ulusal mcadelesinin, amalarna

ulamas iin eldeki tm imkanlar kullanarak, askeri-siyasi faaliyetlerde bulunmas

gerekiyordu. Belirtmeliyiz ki, Mahmut Berzenci, ngiliz-Irak-Trk'ler arasndaki

anlamazlk ve elikileri iyi biimde kullanamamt. Belirtildii gibi, Mahmut
Berzenci ve hkmeti baz admlar acele ve tek tarafl olarak atmt

Mahmut Berzenci, ngilizlerin, kendisine kar 1919 ylnda olduu gibi

davranabileceklerine kanaat getirerek, ingilizlere kar verdii gibi mcadelede
mttefik aramaya balad. Byle bir durumda Kemalistleri mttefik olarak uygun

grd. Acak, daha o zamanlar, Krt hareketinin liderleri, Kemalistlerin, Krtleri

ulusal mcadelelerinde destekleyeceklerine dair verdikleri szlerin aka bir aldatma

olduunu anlamalydk. Daha o zaman bile, Krtler, ngilizlerle olduu kadar,

trklerle de bir ok defa cephelemiti.

Daha nce de belirttiimiz gibi, Mahmut Berzenci'nin, kah ingilizlerle, kah

Trklerle yaknlamasn, o dnemdeki mevcut durum zorunlu kld. Buna bal olarak da, Gurko-Kyajin, Pavlovi, Kurdolu ve dier baz yazarlarn ileri

srd, Mahmut Berzenci'nin kah ngiliz, kah Trk yneticilerinin ua olduu iddialar aslszdr. (45) Dorusu yazarlarn hepsi ayn grte deildi. rnein, Sovyet Dou bilimcisi randust gazetesinde yle yazyor.- "Musul'a gelince, ngiliz
politikas, burada, planlanan izgi dnda deiiklik yapmak zorunda kald. Lord Kerzon 'un gvendii, Krt Ulusal hareketi, kendi z amalarn izleyerek bamsz olarak gelimeye balad. Musul sorununda ingiliz karlarn koruma izgisinden de tamamyla ayrlyor. "(46) Benzer bir gr de Lahuti ileri sryor: "Krt ulusal

hareketi, ylesine karmak ve bamsz bir hal ald ki, ingilizler, onu, kendi emel
lerinde kullanmay baaramad"{AG)

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

33

o dnemde, Irak'taki ingiliz yetkililerinin rapor ve belgelerinden anlald zere,

Mahmut Berzenci, sadece trklerle deil, Irak'l Araplada da, ingiliz smrgecilere

kar mcadelede iliki kurma hazrl ierisindeydi. }4e ki, Irak'taki ingiliz Hava Kuv
vederi Kurmay Komutan Salmonde, Londra Hava Kuvvederi Bakan'na gnderdii,
22 Mays 1 923 tarihli raporda yle diyor: "Krtler, Irak'ta ayn anda genel bir ayaklanma

balatmak amacyla Irak Arap millyetileriyle birlikte hareket ediyor"{47)

randust'un szlerine gre, o dnemde "ingilizler, Araplardan, Krtlerden ve

trklerden tek bir ulusal cephe kurulmas perspektifi ile kar karya kaldlar Bylesine

bir duruma, tabii ki ngiliz karagah msade edemezdi; ve eyh Mahmut, aklama
yapmas iin Badat'a arld"{48) Mahmut Berzenci, Irak'l Araplada olduu gibi, ingiliz ynericileriyle ilikilerinde, kendisinin onlara boyun emesi gerekrii
"hususunda ikaz edildi."

eyh Mahmut, Badat'a gitmeyi reddetti. Bunun zerine, ngiliz (askeri)

hava kuvvetleri Krtlerin zerine gnderildi. Irak'taki ngiliz Yksek Komiseri,
Krt zerk Blgesine kar dzenlenecek eylem plann grmek iin askeri ve sivil yneticilerin temsilcilerinin de katld bir toplant dzenledi. (16 ubat 1923) Toplantda, Mahmut Berzenci'nin Badat'a gelmesi halinde, propaganda
biiminde (Sleymaniye zerinde, havadan, eyh'in yapmakta olduu grevden

uzaklatrldna dair katlar datlmas vb.) baz tedbirlerin alnmas, sonrasnda

da, Krtlere kar geni$ bir askeri operasyon balatlmas kararlatrld.

3 Mart 1923'de Sleymaniye bombalanmaya baland. Mahmut Berzenci,

halk, ingiliz emperyalistlerine kar kutsal savaa ard. Sleymaniye ve komu

blgeler, barbarca atee tutuldu. ngilizler ncelikle, Mahmut Berzenci ve si

lah arkadalarn ele geirmeye abalyordu. Bu yzdendir ki, Sleymaniye' nin youn olarak bombalanmas kararlatrlmt. Mahmut Berzenci beraberindeki

yandalaryla; ehrin yerle bir edilmesine ve sivil halka zarar verilmesine engel olmak iin Sleymaniye'den ayrld ve dalk blgelerde gerilla sava vermeye balad.

Mahmut Berzenci, bir taraftan ingilizlere kar silahl mcadele verirken dier
taraftan da Ulusal Kurtulu Mcadelesine yeni birliklerin katlmasn salamak

aba harcyordu. Ancak, Krt hareketi liderinin bu gayretleri etkili sonular

getirmedi; muhalifleri^ yani gerici Krt feodalleri ve din adamlar, byk lde buna da mani oldu. Son olarak da, Mahmut Berzenci'yi gzden drmek iin,

onun ngiliz yneticilerinin ajan olduu sylentilerini yaydlar. rnein, Iran

Krdistan'ndan baz liderler, Mahmut Berzenci temsilcilerinin, Irak Krtlerinin

mcadelesine katlma davetlerini "ingilizler olmazsa. Bamsz bir Kurdistan iin

gayret gsterecekleri" cevabn verdi. (49)

Mahmut Berzenci mcadelesinin gidiatyla, trk yneticileri de ilgileniyordu. Ancak, "Krt kozu", trlder iin anlamn giderek kaybediyordu. Trkler, galip lkelere kar savata baar elde ettikten sonra, Krtlere ve onlarn mcadelesine olan tavrlarn tamamen deitirdiler: Krtlere, balangta verdikleri szlerden vazgemekle kalmayp, Krt kurtulu mcadelesinin yaylmasn nlemek zere

34

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

enerjik nlemler aldlar. Trk yneticiler, Mahmut Berzenci komutasndaki harekete

kar byk bir kampanya balattlar. (50) Trkiye Krdistan'nda tenkil mfrezeleri Mahmut Berzenci hareketi taraftarlarna ynelik terr uygulamaya balad.

Bu firtnal olaylarn gelitii bir dnemde, 1 923 yl Mart aynda, Irak'taki ngiliz

Yksek Komiseri Pers Cooks (Koks), ingiliz hkmetinin onayna ngiliz-Irak

anlamas ve Irak'n gelecei sorunu balkl bir belge sundu. Irak Krallk Rejimi'nin

taleplerini renmek zere giden ingiliz yneticiler, formalite gerei "Sleymaniye'yi

de Irak'a balamay kararlatrd. Orada (yani Sleymaniye 'de), Krtlerin ulusal
haklarna kesin olarak sayg gsterecek bir ynetimin kurulmas" artyla. (50)

1923 yl Mart ay sonunda ve Nisan aynda, ngiliz igal kuvvetleri, Krtlere

kar geni eylemlere balad ve Krdistan'n byk bir blmn kontrol altna

aldlar. 5 Mays'da ingiliz Ordu Komutanl u emri verdi.- "Koysancak 'daki askeri
birliin ana hedefi, yerel iktidar organlarn harakete geirmek ve Sleymaniye'nin
alnmasna elverili koullar yaratmaktr. Sleymaniye alndktan sonra. eyh Mahmut'u ypratmak ve onu yenilgiye uratmak iin, gerekli lde, kk apl, silahl atmalar yaplacaktr Ayn zamanda, dmanla ibirlii yapan airetler de cezalandrlacaklardr. "(51)

1923 yl Mart ay ortasnda, ingiliz askeri birlikleri, Krt feodal ihaneti bir
liklerinde yardmyla Sleymaniye'yi ele geirdiler. Ancak, elverili bir durumu deerlendiren Mahmut Berzenci, Haziran aynda Sleymaniye'yi yeniden ald, ama ok gemeden tekrar geri ekilmek zorunda kald. Daha sonra eyh Mahmut

ingilizlere hi rahat vermeyerek, gerilla savalarna devam etti. ingiliz Yksek Ko

miseri, Mahmut Berzenci'ye bir not gnderdi: Not'ta eer eylemleriyle, Raniya,

Qala Dtza, ememal, Halabja, Kara Da ve Mavato blgelerinde ngiliz-Irak

yneticilerinin faaliyederini engellerse, kendisine kar en sert nlemlerin alnaca belirtilmiti. (52)

O sralarda Irak hkmeti. Kurucu Meclisi belirlemek zere seimler yapmaya

hazrlanyordu. Bu nedenle, ngiliz yneticiler ve Irak hkmeti kurnazca bir yola

bavurdu: ingiltere ve Irak, Krt halk kidelerini yattrmak iin, Krderle ilikilerde
iyi niyedi bir politika izleneceine dair Irak hkmetinin bir bildiri yaynlamas hususunda anlatlar. Temmuz ay ortalarnda da Irak Bakanlar Kurulu aadaki bildiriyi yaynlad: 1)-Irak hkmeti, Krt blgelerine, teknik uzmanlar hari, Irak'l devlet memuru atama niyetinde deildir.

2)-Irak hkmetinin ayn ekilde, blge halkn, resmi kanilarya ilerinde (bro) Arapay kullanmaya zorlama gibi bir niyeti yoktur.
3)-Krt blgelerinde, dindar kesimin zgrl gvence altna alnacaktr. (53)

Bu bildirinin resmen ilan edilmesinin ardndan, Mahmut Berzenci direniini

bastrmak iin, blgeye ok sayda ngiliz-Irak askeri yld. Bylece bu bildirinin,

taktiksel dncelerle hazrland ve Krt Ulusal Glerini blmeyi amalad
ortaya kt. Herey, bu bildirinin Krt kitleleri arasnda yank uyandrmadn

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

35

gsteriyor. Mahmut Berzenci, ngiliz-Irak kuvvederiyle Sleymaniye blgesinde savamaya hazrlanyordu. Halabja, KaraDave dier blgelerden Krt birlikleride, Mahmut Berzenci kuvvederiyle beraber, kendi esaretilerine kar savamaya

hazr olduklarn bildirdiler. Bununla ilgili olarak Edmonds yle yazyor: "Yksek Komiser, bu hazrlklardan haberdard ve Sleymaniye'ye saldrmak iin youn bir
biimde hazrlanmaya balad. "(54)

l6Austos 1923'de, Sleymaniye, yeniden, ingiliz uaklar tarafindan barbarca

bombaland. lenlerin ou kadn, yal ve ocuklard. Kemalist Trkiye'nin ingiltere

ile zoraki ilikileri olmasna ramen trkler, Krt Ulusal Hareketi'ne kar bu savaa katld. 1923 Knda, Trkiye Mm5m/ snrndaki asker saysn arttrd. 38 yana kadar tm erkekler askere arld. Eylem planlanan blgelere, askerden kamalar
nlemek zere, nl "istiklal Mahkemeleri" gnderilmiti. Dahas, Trk hkmeti
ranhkmeti ile, " Gney Krdistan'da askeri operasyonlar esnasnda cephe gerisinin ve

kanatlarn korunmasn, gvenceye alma"\x\xsusndA bir anlama yapt. (55) O dnem de, Dou'nun afanda, Kemalist Trldye'nin anti-Krt eylemleri hakknda unlar
yazld.- "Trkiye, Krdistan'n zerkliinin kaldrlmas iin bir dizi nlem ald. '^56) Emperyalist lkelerin ve yakn ve ortadoudaki gerici evrelerin Krt Ulusal

Mcadelesine kar dmanca davranmalar, sonrakiler iin byk bir ders oldu.
Ayrca, Krdistan'daki bu olaylar, Dou'nun birok lkesinde Rusya'daki devrimci

olaylarn sylentilerinin yayld bir dnemde geliiyordu. So-vyet Rusya'daki ra

dikal toplumsal dnmler ve btn halklarn eit olduu fikrinin ilan edilmesi, tabi ki, ulusal haklar iin mcadele veren Krt sava liderlerin de dikkatini ekti. Gney Krdistan'n, Sosyalist Devrim lkesine uzak olmasna, haberleme
imkanlarnn bulunmamasna ve Krtlerin dk dzeyde okur-yazar olmasna

ramen o dneme ait belge ve materyaller Krtlerin devrimci gelimelerden haber

dar olduunu gsteriyor. Krt ulusal hareketi'nin ilerici eylemcilerinin Sovyetler lkesine byk umutlar baladn, hareketin lideri Mahmut Berzenci'nin

Sovyet hkmetine gnderdii tarihsel mektuplar dorulamaktadr. yle ki, 20

Ocak 1923'de, Krt hareketi lideri, Tebriz'del Sovyet elisi araclyla Sovyet hkmetine hitaben bir mektup gnderir. Mektup'da yle deniyor:" 1917'de tm

dnya, gerek zgrln sesi ve halkn malum cani ve zalimin penelerinden

kurtulduunu duyduu zaman, yeryznn btn mazlum halklar ve duslar bu

sesi cokuyla selamlad; kendi zlem ve istemlerini gerekletirme midiyle Rus halknn asaletine ve dostluuna gvenerek bir zgrlk mcadelesi balattlar. Bizimle ilgili gereklere gelince, bir ok gazetenin de yazd gibi, yabanc kanna
susam ngilizler, kadn ve ocuklara acmadan Krt halkna silahlarla ve bomba

larla saldrmtr. Bu olay 1919'da, yani 4 yl nce oldu. Ne var ki, esaret altndaki Krt halk Sleymaniye'de kendi yasal hak ve taleplerini gerekletirmek istedikleri

zaman -bu Krtlerin byk bir anszl olacak ki- anl Sovyet devletinin i du rumu, devletin snrlan dndaki esaret altnda ve ezilen halklarn durumlaryla
ilgilenmesine olanak vermiyordu.

36

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kim Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Tm Gney Kurdistan halk, anl Sovyet devletiyle dost olmay istiyor. Bu dosduk uruna her trl fedakarla, onun maddi ve manevi desteklemeye hazrdr. Bununla

birlikte, biz kendi amzdan, yasal haklarmzn resmen tannmasn balca koul olarak gryoruz, tutumumuzu dnya kamuoyuna gstermek, dmann gcn zayflatarak kendi gcmz ve saygnlmz arttrmak iin de, toplara, makineli tfeklere, uaklara, silah ve cephanelere ihtiyacmz var. Ayrntlar size, svari komutan
Albay Rait Efendi ve benim zel yaverim Arif Efendi szl olarak bildirecekler.

"Krt halkna bir an nce, dostluk ve kardelik elinin uzatlacan ve nihayet Krt halknn yasal ulusal haklarna kavuacan mit ediyoruz Sizinle, tm kalbimizle dostluk, kardelik ve birlik kurmay diliyoruz. "(57)
Krt hareketi'nin lideri, daha sonraki szlerinde, ulusal kurtulu mcadelesi
veren Krtlerin bu hakl davalarnda, Rus halkn doal mttefiki olarak grdn

ve hareketin kaderinin bu dayanmaya bal olduunu belirtiyor. Buna bal olarak

mektuba yle devam ediyor:

"Siz atekesle ilgili hereyi ve Gney Krdistan'daki devrimimizin kime kar olduunu

biliyorsunuz Komu devletlerin btn bunlara kar tutumunu biliyorsunuz. phesiz,

bizim, gvendiimiz ve dayandmz saydmz Sovyet devleti ile aramzda henz
diplomatik ilikiler kurulmad iin, tm faaliyetlerimizi size yazmamz olanaksz. Ancak size unu syleyebilirim btn Krt halk, Ruslar Dounun kurtarclar olarak gryor, bu nedenle de kendi kaderlerini onlarn kaderine balamaya hazrdr. imdi, tek dndmz, bize destek verilmesi sorunudur. Krt halk, lkelerimiz arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasn sabrszlkla beklemektedir. Eer bu ilikiler kurulacak
ve aramzda, benim kurulmasn mit ettiimiz gibi bir ibirlii gerekleecek olursa

halkmz zgrlne kavuacaktr. Belirtmeliyim ki, eer bu anl olay gerekleecek

olursa, tm abalarmz ve mcadelemiz tarihe altn harflerle yazlacaktr.
Kurdistan Meliki Mahmut. "(58)

eyh Mahmut Berzenci'nin Sovyet hkmetine yazd bu mektup, Krt hareke

tinin yapsna, onun dorultusuna k tutan ve hareketi ynetenlerce bu mcade

lenin karmak siyasi durumunun anlaldn gsteren olduka nemli tarihi bir belgedir. Bu ve bundan sonraki mektuplarn metinleri, baz sonular karlmas
iin temel oluturuyordu.

Krt hareketi lideri ve evresindekiler, dnyadaki ilk sosyalist lkeyi, em peryalizm ve i tepkilere kar mcadele veren ezilen halklarn tabi bala olarak gryordu. Mektup'da, eyh Mahmut'un, Dounun ezilen halklarna-Krt halk

da bunlardan biridir-kar, Rus halknn kurtarc misyonunun altn izdii blm

dikkate deerdir. Mektup'da deinilen'Komu lkelerin Krt hareketine" kar tu

tumu sorunu, sadece Irak krallk rejiminin deil, hem trk, hem de ran'daki iktidar
evrelerinin de, her trl yolu deneyerek Krtlerin ulusal kurtulu mcadelesine engel olacaklarn Krt hareket liderlerinin phesiz net bir ekilde anladklarn gsteriyor. nk, Krt sorunu, ayn oranda hepsinin karlarn ilgilendiriyor.

ekroye Xulo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

37

Buna bal olarak. eyh Mahmut'un, mesela, Kemalisdede yapt balantlarn,

sadece taktiksel dnceler gerei yapldn anlamak zor olmasa gerek. Genelde Krt hareketi lideri o dnemde kende esaretilerine kar zorlu mcadelelerinde Krtlere ancak Sovyet Rusya'nn yardm edecek gte olduunu gryordu. Ma
lesef, eyh Mahmut'un Sovyet hkmetine yapt bu ve dier bavurular yantsz
kald.

eyh Mahmut ingilizler Sleymaniye'yi aldktan sonra gerilla savana devam ederken, dier taraftan da dnya kamuoyunun dikkatini Gney Krdistan'da

gelien olaylara ekmeye alyordu. 1923 yl ortalarnda ran'da bulunan Mah

mut Berzenci, Sovyet hkmerine 10 Haziran 1923 tarihli bir mektupla yeniden bavuru yapt. Mektupta yle diyordu: "Biz, Gney Kurdistan halk. Dnya Sava baladndan beri, bir ok defa, ingilizlerden, bizim ulusal taleplerimizi yerine ge tirmesini istedik. Ama, ngiliz askeri birlikleri ve uaklar, lkemizi yakp ykmaya, insanlar ldrmeye devam ediyor, ikayetimizi ve honutsuzluumuzu dile getirme

imkan bile vermiyor 1922 ylndan beri ngiliz yneticiler, ordular yardmyla,
Gney Krdistan' Arabistan'a zorla balamak iin tm abasn ortaya koyuyor ngilizler, Krdistan'n igalinden sonra hi bir yasay tanmyor ingilizlerin yapt bask verdikleri tahribatlarn bizzat grlmesi iin, insanlk adna, tarafz bir heyet

gnderilmesini rica ediyoruz. "(59) Mektup, Krt hareketinin birok lideri tarafindan
da imzalanmt. (60)

Mahmut Berzenci'nin Sovyet hkmetine gnderdii 3. mektup 27 Tem

muz 1923'de yaynland. Bu mektupta yle deniliyor: "ngiliz ordularnn basks

her geen gn artyor. Tm Kurdistan halk, bombardmana ve askerlerin saldrsna

maruz kalmaktadr. Dman kuvvetlerinin basks altndaki yaklak 200 aile

Sleymaniye'den g etti. Esir alnan onlarca kii, derhal Badat'a gnderildi. ok

miktarda mal varl yamaland. lke, bu ekilde, yaklp ykld. Sizden adilane bir
tavr ve bylesine bir baskya kar adaletinizi gstermenizi istiyoruz"{6\)

Krt hareketi liderinin, Sovyet Hkmeti'ne gnderdii mektup ve arlar,

mcadele veren Krtlerin mitlerinin bir ifadesidir. Krt hareketi liderlerinin, So

vyetler Birlii'ni, ezilen halklarn hakl mcadelelerine yardm ve destek salamay enternasyonal bir grev sayan yegane devlet olarak grmesi Krtlerin sosyalizm'in
lkesine ne gzle baktn ortaya koyar. Kurdistan Demokrat Partisi merkez yayn

organnn, Ekim devrimine ayrlan zel saysnda, bu tarihi belgelerin nemine deinilerek, eyh Midmut'un, Sovyet Hkmeti'ne gnderdii mektuplarn, "Ekim Devrimi'nin Krdistan'daki yanklarnn, ayn zamanda Krt halknn, bamszlk mcadelesi veren halklardan biri olarak, uluslarn zgrlk ve kendi ka derini tayin hakk mcadelelerindeki Sovyetler Birlii'nin etkisi ve roln ok takdir
ettiinin bir gstergesi olduunu belirtti. "(62)

eyh Mahmut, 1924-1925 yllar arasnda deiken bir baaryla ingiliz em

peryalizmi ve Irak krallk rejimine kar, silahl mcadeleye devam eni. 1 9 temmuz

1924'de eyh'in silahl mfrezeleri Sleymaniye'yi tekrar ele geirdi. Bu, ngiliz
ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

38

Hava Kuvvetlerinin, Krt ehir ve kylerine yeniden barbarca hava aknlar dzen

lemesine vesile oldu. 1925 yl sonlarna doru, ingilizler gerekletirdikleri acmasz

iddet eylemleri sayesinde Gney Krdistan' yattrabildiler.

Krtlerin mcadele yllar boyunca, hem Trkiye, hem de ingiliz smrge y

neticileri, zme ulamam olan Krt Sorunu'nu kendi amalar dorultusunda

kullanmak iin aba sarfettiler. Gney Krdistan'daki askeri hareketler, ingiltere,

Trkiye ve henz kurulmu olan Irak hkmetinin, ./I/m^m/ vilayetini elde etmek

iin, youn siyasi ve diplomatik faaliyetler gsterdikleri bir srada cereyan ediyordu. Ve sadece Krtler, Musul vilayeti grmelerine, gzlemci bile olarak katlma
imkanndan yoksundu.

19 Mays 1924'de Konstantinepotde (istanbul'da) ./W(m/ sorunu konulu bir konferans dzenlendi. Daha ncesinde, Lozan Konferans nda (1923 yl) Kema
list Trkiye, Trk devleti karlarna darbe indiren SevrAnlapnast'nn koularn

yerine getirme ykmllnden paasn kurtarabildi; nk itilaf Devletlerinin

istila amalarna objektif olarak hizmet ediyordu. Ancak, u objektif koulu yabana
atmamak gerekir. Osmanl Imparatorluu'na bal olan ve ayn zamanda Tr kiye tarafndan igal edilmi ve trklerin z topraklar olmayan lkeler zerinde, egemenliklerini yayma emelinde olan, Kemalist Trkiye'nin bu lkeler zerinde,
bu arada Krdistan'da da, emperyalist devletler yeniden egemenliini kurmasna

olanak tanmyordu. Malesef, Kemalist Trkiye, trklerin olmayan, baz topraklarn geri alnmasn "yasallatrma"y baard. Bunun, orada yaayan halklarn kaderini

olumsuz ynde etkiledii zamanla ortaya kmtr. Bizim yaznmzda, bu sorun,

ou zaman, ne yazk ki, yanl ve tek boyudu olarak ele alnd. Mesele udur;

itilaf Devlederinin ilhak politikasn knayan bir dizi yazar, daha nce topraklarn
sahipleri olan devletlerin tm eski topraklarnn iadesi lehinde tavr alarak olay
baka bir u noktaya gtryorlar.

yle ki, Trkiye'nin Kurdistan, Bat Ermenistan ve dierlerine, "bu topraklar

savatan nce snrlar ierisinde idi" esasna dayanarak sahip kmasna fiilen hak verilmiti. Sorunun bu ekilde ele alnmas, Lenin'in "ilhak" kavramna getirdii yorumada ters dmektedir. Lenin, bu konuda yle diyor; "Genelde demokrasinin, zelde emeki snflarn hukuki kavramna uygun olarak, zorla birletirmenin ne

zaman yapldna ve sz konusu devletin snrlarnda zorla tutulan milletin ne kadar

gelimi ya da geri kalm olduuna baklmakszn, kk ya da zayf bir milletin,

net, ak ve gnllce ifade edilmi rza ve istei olmadan, byk ve gl bir devlete herhangi bir ekilde balanmas, hkmet tarafndan, yabanc topraklarn ilhak ve
istilas olarak kabul edilir. "(63) Trkiye, bilindii gibi Krdistan' kl ve silahla istila etmiti. Krtler bir ta

raftan kanl trk boyunduruuna kar direnirken, dier taraftan da kendi ulusal
kurtulular, iin srarl ve devaml bir mcadele veriyordu. Bu sebeple, Kemalisderin MM5M/Vilayeti'nde hak iddia etmesi ve Krdistan'n byk bir blmnn Trkiye snrlarnda kalmas hi bir ekilde hakl gsterilemezdi. V. I. Lenin'in ulusal sorun
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

39

zerine yapt almalara baklrsa, Trkiye'nin eskiden sahip olduu topraklar

zerinde hak iddia etmesini hakl gsteren yazarlarn yanlgya dt aka

grlmektedir. V..Lenin, kendi bamszl iin mcadele eden halklar zerin

deki yabanc egemenliinin her trlsn ilhak ve istila olarak deerlendirmitir.

(6l)Krt halk, tam olarak byle bir durumda bulunuyordu; verdii mcadele de
bu yabanc boyundurluuna kar idi. Lenin "Bar Deklerasyonu'nda yle diyor:

"Eer bir ulus bir devletin snrlarnda zorla tutuluyorsa; ilhak eden ya da ok daha gl olan ulusun ordularn tam olarak geri ekmesi halinde, bu ulusun, kendi isteinin (bu istek basnda, halk toplantlarnda, parti kararlarn daya da ulusal baskya kar
dile getirilen fke ve ayaklanmalarda ifade edilmi olsun ya da olmasn) aksine, zgrce oy kullanarak kendi devlet varl sorunu en ufak bir zorlama olmakszn zmesine msade edilmiyor ise, o zaman bu gl devletin sz konusu ulusu kendine katmas ilhaktr; yani istiladr, mdahaledir"{GA) Bu tespitin, Krderi ve onlarn kurtulu hareketini, kapsamam olmas paradokstur. Sovyet hkmeti, anti-Krt mcadelesi
veren Trkiye'nin tarafn tutmutur. Gney Kurdistan igal edileli 6 yl olmutu; lkedeki durum ise hala endie verici

ve istikrarszd. Krtleri kendi esaretilerine kar ylmaz bir mcadeleye zorlayan

sebepler, 1924 yl balarnda da hala geerli idi. Musul vilayeti iin mcadele
devam ediyordu; taraflardan hibiri tartmal topraklar zerinde ezici ounluu oluturan Krtlerin fikir ve karlarn hesaba katmyordu. Kemalistler, Gney Kurdistan zerinde "eskiden sahip olduklar haklar geri almak" iin sonuna kadar aba sarf ettiler. Mustafa Kemal'in, 20'li yllarn

ortalarnda syledii u szler bunu ortaya koymaktadr: "Musul trklerindir, hi

bir ey bunu deitiremez; sngler bile. Biz, Dicle 'nin her iki kysn da kapsayan eski

Musul Vilayetinin hepsini istiyoruz; manda altnda olsun ya da olmasn fark etmez;
bu grmzden asla vazgemeyiz... "(65) Lozan Konferans sonrasnda da karlkl mcadele veren taraflarn plan ve karlar eskisi gibi birbirleri ile atyordu, ancak onlar bir araya getiren bir durum

sz konusu idi: Krt halknn ulusal-kurtulu mcadelesinden kurtulmay hepsi de

istiyordu. Daha Konferansn banda, ngiltere ve Trkiye'nin bu konuda, herhangi

bir anlamaya varabileceklerinin pheli olduu anlalmtr. Bu srada, Badat'ta

ngiltere-Irak anlamas tartlyordu. ngiltere ortaya kan durumdan yarar

lanarak bu anlamann Irak parlemantosundan kolayca onaylanmasn salamt. {Konstantinopotde yaplan toplantda, "Irak karlarnn savunucusu" rolyle ortaya

kan ingiltere, buna karlk, derhal anlamasnn kabul edilmesini talep etti). Irak
parlemantosu, anlamay onaya sunduu zaman, 110 parlemanto yesinden ancak 69'u hazr bulunmu; oylamada da 9 milletvekili ekimser oy kullanmt. (66) Bu

nedenle ingiliz Yksek Komiseri, anlamay onaylamas iin Irak Parlemantosuna

youn bask yapmak zorunda kald. Musul vilayeti konusu burada rol oynad:

ingiltere, Irak'a anlamay onaylamay reddetmesi halinde. Gney Krdistan'n kaderi

(Mm5m/ vilayeti) sorununda desteklemeyecei hususunda gz da verdi. (67)

4O

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

A/mm/ Vilayetini zorla Irak'a balamaya alan ve henz zgrlememi olan

burjuvazi-zengin aalardan oluan evreler, Krtlerin yasal ulusal emellerine taham ml edemiyorlard. Irak Parlemantosu 1924 Haziran'nda anlama onaylandktan sonra eer A/mjm/ vilayeti Irak topraklarndan karlrsa, anlamann derhal gzden

geirelecei maddesini ekleyerek anlamay onaylad.

Gney Krdistan'n geni halk kitleleri, kendileri iin hi bir teselli iermeyen

bu anlamaya kar kt. Daha 1923'de parlamento seimlerini boykot etmilerdi.

ngiliz gazetesi Times\n haberine gre, Irak parlemantosunda anlamann tartld

esnada Kerkk ve Sleymaniye temsilcileri hazr bulunmamt. (68)

Grld gibi, Irak hkmeti anlamann ancak Musul Vilayeti'nin Irak topraklar ierisinde kalmas halinde geerli saylaca hususunu anlamaya eklemeyi

baard, ingilizler, usulen imkansz olduunu bahane ederek (konu daha Milletler
Cemiyetinde tartlmam olduu halde) bu hususu anlamaya dahil etmedi.

Ancak Yksek Komiser Henry Dobce, anlamann onaylamasndan sonra Musul

vilayeti'nin Irak'a balanmas hususunda ingiltere'nin aba harcamaya devam

edeceini yazl olarak taaht etti. Bu durumda, Konstantinopol'deki Konferansn
baarsz olmaya mahkum olduu ortaya kt.

Musul vilayeti, Irak'a balandktan sonra ne ngiltere ne de Haimi krallk

rejimi, "hi bir zaman Krtlerin ulusal zerklik taleplerini dikkate almadlar" (69)

ngiltere ve Trkiye, Musul sorununda nihayi bir anlamaya varamadklar iin

Lozan Anlatmasnn 2. ve 5. maddelerine istinaden tartmal olan bu konu,

grlmek zere Birlemi Milletler'e devredildi. lk adm olarak Birlemi Mil

letler Cemiyeti Eyll 1924'de Trk-ran snrnn izilmesine karar verildi. Fakat,
snrdaki huzursuzluk giderilemedi. Ve taraflardan her biri kar tarafin snr ihlal eetiine dair Birlemi Milletler'e defalarca protestolarn bildirdi. Birlemi Milleder Cemiyeti, gereken ekonomik, etnik vs. bilgileri toplamas iin Musul Blgesi'ne zel bir komisyon gndermeyi kararlatrd. Hazrlanacak rapor anlamazln giderilmesinde esas alnacakt. Komisyon yeleri, Virse (Isve'den, Komisyon

Bakan), Macaristan'n eski babakan, hukuku ve corafyac Koms Teleki ve

Belikal emeldi albay Boulis'ten ibaretti. Komisyon, ekien taraflarn bakenderini

{Londra ve Ankara) ziyaret ettikten sonra Gney Krdistana, yani o zamanki

adyla A/m^m/ Vilayeti' ne gitti.

Bu arada unutulmamas gereken bir husus var: Birlemi Milletler Komisyonu

almalarna balad srada. Gney Krdistan'n halk kitleleri ulusal haklarnn

tannmas iin srarl bir mcadele veriyordu. Buna ramen Krtler, taleplerini Komisyona iletme imkanna sahip deildi. Ayrca, tartmal olan bu blgenin

ulusal-etnik yaps hakknda byk fikir ayrlklar ortaya kt. Trkiye, ngiltere
ve Irak bu lkelerden her biri A/M/Vilayeti'nin kendi kontrolleri altna girmesini

salamak iin kant gstermek maksadyla u ya da bu etnik grubun nfusunu

suni olarak azaltarak veya oaltarak bir takm bilgiler ne srdler. Vilayet'in

etnik yaps sorununda kan ihtilafa ramen taraflar, nfusun ezici ounluunu
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

41

Krtlerin oluturduunu biliyorlard. Ancak, Krderin ne BM'de ne de Musul

sorununa bakan BM zel Komisyonu nda kendi temsilcileri vard.
BM Komisyonu 1925'de almasn tamamlad, ve byk bir rapor hazrlad. (70)

Belirtmeliyiz ki, bu rapor bir dizi objektif veriler ieriyordu. Bu veriler, ingiliz ve
Trk tarafnn sunduu bilgilerin tersine 7W(m/ Vilayeti hakknda az ok doru

fikir edinilmesi imkan salyordu. Fakat bu veriler daha ok ekonomik sorunlarla

ilgiliydi. Komisyon, tartmal sorunun ulusal ve siyasi yn hususunda snrlar
BM'e egemen evrelerce belirlenen erevenin dna kmamt.

BM Komisyonu, Krtleri endielendiren esas sorunda onlarn ulusal haklarn

hie saym grnyordu. Raporda, Krtlerin kendi ulusal haklar iin kanl bir
mcadele verdiinden hi bahsedilmemiti. Bu Komisyon'un, gerekteki amac,

sadece, Musul Vilayeti'nin ya Trkiye'ye ya da ingiliz egemenlii altndaki

Irak'a verilmesini "sebeplere balamak" idi. Doal olarak "kararn" ne birinci,
ne de ikinci seenei (Trkiye mi, Irak m?) mcadele veren Krtleri memnun etmeyecekti. Raporda, Krt halknn ulusal-kurtulu mcadelesinde anti-em

peryalist ve anti-trk tavrndan sadece "Krt ulusal bilinlenmesindeki gelime"

olarak bahsedilmiti. (Komisyon raporunun 2. maddesi) (71) Komisyonun nihai kararnda u koullarla tartmal olan blgenin Irak'a balanabilecei
belirtilmiti:

JJ Irak 25yldaha BM'ler mandas altnda kalacak; 2) Krt blgelerine, Krt memurlardan oluacak bir idari organa sahip olma hakk
verilecektir. Krte blgenin resmi dili saylacaktr. (] T) Krtlerin taleplerinin en azndan bir ksmn gidermek iin konulan bu artlar

ne ingiltere'yi ne de Irak hkmetini rahatsz etmedi, ingiliz gazetelerinden biri

yle yazyor: "BMKomisyonunun raporu Badat'ta olduka sakin karland. Halkn ounluu Musul'un Irak'a geeceine inanyor... " (73) Mcadele veren Krtler ise kendi ulusal haklan sorununda hi kimseye gvenmiyordu. MusulVAayeti iin yaplan mcadelenin en kzgn annda Trkiye Krdistan'nda iddetli olaylar patlak verdi. Kemalist mutlakiyete kar gl bir ayaklanma balad. eyh Said ve Doktor Fuat'n liderliini yapt bu ayaklanma geni boyudara

ulat. Ancak, kimsenin destek vermedii bu Krt ayaklanmas, o zamanlar "ulusal

zgrlk savalar" denilen Kemalistler tarafndan ok sert bir biimde bastrld.
Trk silahl birlikleri ayaklanmay bastrmakla kalmayarak, Trk-Irak snrnda

Krdistan'n iki para arasnda iliki kurulmasn nlemek zere tedbirler ald.
25 Temmuz 1925'de Krt yurtseverlerinin giriimiyle Badat'ta 10 bin kiinin

katld bir miting dzenlendi. Mitinge katlanlar, ayaklanan Krtlere ve sivil

halka kar Kemalistler'in hunharca davranlarni iddetle protesto etti. (74) Mit

inge, Krderin yansra Araplar, ranllar, Ermeniler v.s. uluslar da katld. Mitinge
katlanlar ortak bir karar ald. Karar da yle deniyor: "Krtler, kendi yasal ulusal
haklarnn tannmas iin trklere kar ayaklanmtr. Trkler, bu yasal taleplere cevap olarak Krtlere kar tarihte eine rastlanmam hunharlklar yapmtr. Miting

42

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

esnasnda seilen bir komite mitinge itirak edenlerin iradesini ifade ederek Trkiye Krdistan'nda uygulanan kanl basklara kar fkesini dile getirmektedir Komite,

ada dnyann dikkatini gelien olaylar zerine eker ve BM'den halkmz hedef alan kanl terre mdahele etmesi ve onu durdurmas iin bir komisyon kurmasn

talep eder" (75)

Trkiye'li Krtlerden bir ou o zamanlarda kargaann hala devam ettii. Gney
Krdistana akrabalarnn yanna snd, ilgintir ki, o sralarda anti-ingiliz hareke

tin merkezi bir sre iin nfusunu YezidiYJarderin oluturduu, S/rac/zr blgesine

gemiti. lk nceleri, ngilizler l^isz<fi liderleriyle ortak bir dil bulmay baarabildi.
Bu nedenle blgede durum sakindi. Ancak, igalcilerin zlm yapmas ve Yezidi
lerin ulusal-dini haklarn hie saymas neticesinde oluan honutsuzluk, halkn silahl eylemlere bavurmasna kadar vard. Bunda, phesiz. Gney Krdistan'n dier blgelerinde halk kitlelerinin anti-emper}'alist mcadelesinin trman da

byk rol oynamt. ngilizlerin rvet ve ikna metodlar ie yaramad.

1925'deki Yezidi Krt ayaklanmasnn liderliini Davut Aa yapyordu.

ngilizler, ancak askeri sava uaklar sayesinde blgeyi yattrabildi.

1925 yl Eyll ay balarnda BM, A/M^sorunu'nu tartmaya balad. Konsey

in daha ilk oturumunda ngiliz ve Trk heyetleri arasnda iddetli anlamazlklar ba

gsterdi. Trk iktidar evreleri ve basn, hi sklmadan, sadece AfMSM/Vilayeti'nin

deil, Irak'n da hukuken Trkiye'ye ait olduu grn esaslara dayandrmaya

abalyordu. Trk heyeti A/M5M/Vilayeti'nin Trkiye'ye verilmesini garantileyecek bir kararn alnmasn talep etti, aksi takdirde, grmeleri keseceini bildirdi. A/m5m/ sorunu, daha nce de belirttiimiz gibi, Kemalistlerin, Trkiye Krtlerinin ulusal-kurtulu hareketini silah ve kanla bastrdklar bir anda tartlyordu. Trkler, imdi de, Krtler ve onlarn sorunu hakknda tamamen baka bir tonda konuuyordu. Trk
basn aktan aa Trkiye'de Krt ulusal sorunu olmadn "Krt sorununun

ingilizler tarafindan suni olarak yaratldn" yazyordn.{J 6)

Krt halknn anti-emperyalist ulusal-kurtulu mcadelesindeki ykseli,
Trkiye Cumhuriyeti iktidar evrelerini olduka rahatsz ediyordu. Bununla ilgili olarak u husus dikkate deerdir: Yaknada Krt ulusal-kurtulu mcadelesin

deki gelimenin her safhasnda Trkiye, Krtlere kar komplo kurmada ve gizli
anlamalar yapmada ba ekmitir. Trk iktidar evreleri. eyh Said liderliindeki 1925 Krt ayaklanmasn sert biimde bastrmasna ramen, Krt kurtulu hareket lerine kar ortak bir cephe kurmak amacyla, BM'de, AfosM/Vilayeti'nin kendilerine geri verilmesi ve "karlnda da Frat vadisini sulayabilmek iin Irak'n ihtiyac olan Diyala kasabasn Irak'a vermeye raz olabilecekleri ' teklifiyle ortaya ktlar. Buna

karlk olarak da Trkiye, Irak, ran ve ngiltere arasnda (Krt hareketlerine kar
.N) karlkl bir takm garantilerin verildii bir anlama imzalanacakt". (77)
Her ne kadar Trk iktidar evreleri "ok kararl" grnyorlarsa da Mustd vilayeti'nin geri alnmas hususunda miderinin olduu pheli idi. Bunun neden-

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

43

lerinden biri, muhtemelen Trkiye'nin bu sorunun zmnn gecikmesinden ve

konunun incelenmek -&reLahey Uluslararas Mahkeme ye devredilmesinden son

derece honutsuz olmas idi. O dnemde Kemalist Trkiye'de ekonomik avantajlar

elde etmi olan Fransz hkmeti Trkiye'yi destekliyordu.

Bylece BM, tartlan sorunu bir karara balamaynca konu Lahey Uluslararas Mahkemesi'ne devroldu. Mahkeme Irak'taki Krt sorununu "zme" karar alncaya kadar ingiltere aba sarfetti. Bu yolda byk glkler var olmaya devam ediyordu. Ing-Irak silahl gleri, 25 Eyll 1925'de Zimar, Zaho veAkre blgele rinde kargaa baladndan beri, hala eyh Mahmut'a bal partizan biriikleri ile
atyordu. (78) Abdlkerim lidediindeki silahl Krt birlikleri vergi politikasn ve

yerel memudarn zorbalklarn protesto ederek, Zaho blgesinde ingiliz askederi ile
atmaya girdi: Irak hkmeti ve ingiliz Yksek Komiseri karlinda affedilecekleri
vaadini vererek ayaklanmaclara teslim olmalar iin on gnlk sre tand.
Krdistan'n Trkiye ve Irak ksmlarndaki i ardar ve Musul sorununun

uluslararas dzeyde tartlmas doal olarak A/mm/ blgesinde durumun yeniden

gerginlemesine neden oldu. Trkiye ve ingiltere, bu blgeye ok sayda asker

yd. Hkmet toplantsnda konunun tartlmas sonrasnda, Trkiye, anak kale Boaz na 15 km boyunca ar topu birlikleri yerletirdi. (79) Basnda yer alan haberlere gre o zamanlar "her an iin anakkale Boaznn kapatlmas bekleniyordu. " (80) Dier taraftan 1925 ylnda Irak hkmeti "Kuzey Kurdistan
snrnda zel askeri birlikler kurdu"{8l) Trk-Irak snr boyunca (Kuzey ve Gney Krdistan'n birletii blgeye) ylan

silahl birlikler bir taraftan Trkiye'de eyh Said ayaklanmasn bastrmada, dier ta
raftan da Irak'da Mahmut Berzenci taraftarlarnn direniini krmada kullanyordu.

ngiltere ve Trkiye, A/m^m/ vilayetine sahip olma hususunda aralarndaki iddetli

geimsizlie ramen, Krt Ulusal Kurtulu hareketine kar mcadelede tam bir
birlik ierisinde bulunuyordu. 1926 yl balarndan itibaren Gney Krdistan'daki kurtulu hareketinde bir

gerileme balad. Bununla beraber ngilizler "Krtlerin ulusal haklarnn dikkate alnmas" taraftar roln yapmaya devam ediyordu. Irak Bakanlar Kurulu, ingiliz
Yksek Komiseri'nin istei zerine bir aklama yapt. Bu aklamaya gre, Krt

blgelerindeki messese ve okullara Krtenin girii tevik edilecek; Krt blgele

rine, Krt memurlar tayin edilecekti" (82) ngilizler bu srada eyh Mahmut ile
grmelere baladlar, Bununla BM'in nihai kararn Ing-Irak tarafi lehine vermesi
iin uygun koullar yaratmaya urayorlard.

1 1 Mart 1926'da Milletler Cemiyeti Kurulu, Brksel hatt diye adlandrlan bir hat oluturulmasn karalatrd. Bu hat, Musul vilayeti ve Trkiye arasnda snr

oldu. Lozan Konferans' nda olduu gibi "Kerzon, Krtlerle ilgili olarak Trklerle

gizli anlama yaparken, ngilizler "Krtleri unutmamt" (83) Milletler Cemiyeti

Kurulu, ayn zamanda, Irak snrlar ierisine giren, Krt blgeleri sorununun BM

44

ekroye Xudo Mihoy, IrAk Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

eyh Mahmur Berzenci Sleymaniye- 1919

Manda Daimi Komisyonunun kontrolne verilmesi kararn ald. (84) Tabi ki bu,
mcadele eden halk yanltmak iin verilen bo bir vaad idi. A//;J' vilayeti'nin Irak'a balanmasnn, sava sonras gelien olaylarn seyrine

gre alnm bir karar olduunu anlamak hi de zor deil. Bu karar, galip devletlerin
Trkiye'ye kar izledikleri politikay dile getirdi. Bu arada, Krtlerin ulusal haklar hie saylmt. Bununla beraber belirtmek gerekiyor ki A/mjm/ vilayeti rak'a artl

balanmt. Bu arta gre, rak hkmeti, Krderin ulusal haklarn dikkate alacak;
Krt blgelerinde Krte'yi resmi dil olarak tanyacak; Krt okullarnda Krte

eitim yaplacakt. Bu Milleder Cemiyeti Kurulu kararnda olduu gibi, ngiltere

ve rak temsilcilerinin resmi beyanatlarnda da ifade edilmiti. rak krallk rejimi

ve onun ngiliz destekilerinin Krtlere verdikleri vaadleri yerine getirmeye hi bir

zaman niyetleri olmamt. Ancak, objektif olabilmek iin Irak'taki ve Trkiye'deki Krtlerin durumu arasndaki fark tespit etmek gerekiyor. O zamanlar Irak'ta Krtlere ulusal bask politikas uygulanmasna ramen, Krt kltrnn ulusal ocaklarnn korunmas ve gelitrilmesi iin birka ak kap (saylar az olmasna ramen) braklmt. Kemalist Trkiye'de ise Krtler olaanst dzeyde ulusal basklara maruz kalmakta idi. Trkiye, koca bir halkn varlnn inkar edildii yegane lke durumuna gelmiti. Trkler'in srar zerine Lozan'da, Trkiye'deki

aznlklar listesinden krler silinmiti. Resmi trk propagandas Trkiye'de ne Krt, ne de Krt problemi olmadn iddia ediyordu. Buna dayanlarak tm
Krt ulusal-kurtulu hareketleri gzard edilmi ve emsalsiz bir iddet kullanlarak bastrlmtr. Dahas, Trk hkmeti, Krdistan' paylaan lkelerdeki iktidar evrelerince yrtlen btn anti-Krt eylemlerde sz geen koordinatr roln
sdenmiti.

ekroye Xuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Kiin Ulusal Kurtulu Mcadelesi

4J

III. BLM

MUSUL VLAYET MCADELES VE KRT ULUSAL SORUNU

ingiliz emperyalizmi A/mm/ vilayetini Iraka balamakla izledii "Krt politikasnn

aamalarndan birini tamamlam oldu. Bu eylem Krderin kendi kaderlerini

tayin hakkn ihlal etme ve onlarn ulusal kadarna zarar verme demekti. Doal
olarak da Krdistan'n yeniden paralanmas, Krderin sosyo-ekonomik ve siyasi durumunu daha da zorlatrd. Bu, Krderin ulusal bamszlna kavumas yo lunda yeni byk engeller yaratt. Fransz doubilimci Serce Gantner bu hususta

unlar yazyor: "Musul sorunu, Krt halknn isteklerinin aksi olacak ve onun ulu
sal karlarna zarar verecek ekilde zlm oldu. "(1). S. Ganmer olaylarn bu biimde sonulanmasnn nedenlerine deinerek yle devam ediyor: "Musul'un

Irak'a balanmasnn sebepleri ortadadr Musul blgesi petrolce zengindir ingiltere de Musul Haimi Slalesi ynetimindeki Irak devletine balanrsa neticede kendi petrol karlarnn daha ok garantileneceinden emindi. nk eyh Mahmut
itaatkarszln gstermiti. "(2)

ngiliz emperyalizminin Musul sorununda rol oynamas ingiliz askerismrge yetkililerine, Milleder Cemiyetinin soruna ilikin nihai karar ncesi

ve sonrasnda, Irak'da "Arap-Krt" ilikilerine aktif olarak karma firsat verdi.

Ingilterenin smrge politikas (etkili bir yntem olan "bl-ynet" prensibini

uygulama) kurnazca bir mekanizmaya sahipti. Irak, Musul vilayeti kendisine

verildii iin mandas altnda bulunduu ngiltere'ye minnettar kalacakt.

Gerekten de ngiliz emperyalizmi byle davranmakla Irak'taki pozisyonunu
glendirdi. Bu arada Britanya Irak'n i ilerine karmay da ihmal etmedi.

ngiliz emperyalizminin hesaplarna gre, Krtler Haimi rejimi altnda ve ulu

sal haklarnn hie sayld, kendilerine kar asimile politikasnn uyguland

koullarda, smrgeci ngiltere'yi "Krt karlarnn savunucusu" ya da "Irak

hkmetinin Krt tehlikesinden srekli olarak korkmasn salayan bir nevi

hakem gibi grmek zorunda kalacakt..." ilerici ingiliz tarihisi Micheal Brooks, sinsice ve riyakarca olan bu ngiliz politikas hakknda yle yazyor:" phe yok
ki imparatorluk diplomatlar Musulgibi nemli bir blgede halka otonomi vermeyi dnmyordu. Ancak, bu durum Irak hkmetini konu zerinde kafa yormaya

zorlamalyd "(3)
ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

46

Musul sorunu, grld zere, hereyden nce ingiliz emperyalizminin

karlar dorultusunda zlmt, "ingiliz emperyalizmi ve petrol trstlerinin karlar Krtlerin yaad blgelerin Irak'a balanmasn gerektirdi. Arap devle tinin (stelik de Irak ve ingiltere kontrol altnda bulunuyordu) snrlarna dahil edilme flkri, Krt blgelerinde hi de cazip karlanmad." d^ye yazan 1. Lenin

haklyd. (4) Bu tabii ki ingiliz smrgeciler iin anlam ifade etmiyordu, dahas, Irak zme ulamam kendi i sorunlaryla ingiliz emperyalizmi iin kolay
bir yem oldu. Zira, Arap toprak aalar ve burjuvazisinin egemenlii altnda

Araplarn ve Krtlerin bir devlette toplanmas ingiliz emperyalizminin karlarna

uygun decek; uzun sreli anlamazlk ve mcadelelere neden olacakt: Irak'l

toprak aalar, Krt blgesinin Irak'ta kalmasnn ancak ingiltere'nin destei ile
salanamayacan ve Krdere zlm etmenin Irak' emperyalist ingiliz arabasna
tekerlek yapacan...?

ingiliz emperyalizmi, dier taraftan da "bamsz" Irak'n i ilerine

karabilmek iin Krt sorununu kullanarak Krtleri Irak'l Arap yetkililerine

kar savun uyormu gibi grnmeye alyordu. (5)

Milletler cemiyetinin karar fiili olarak durumda hibir deiildik yaratmad.

Aslnda bu karar, ingiliz iktidar evrelerince daha nceden atlm olan admlar "yasallatryordu." ingiliz iktidar evreleri, Trkiye ile olan anlamazl "hafiflet
mek" zere gerekli yerlerde nlemler almt. ngilizler, aralarndaki anlamazla
ramen Kemalistlerle Krt kurtulu hareketlerine kar "2. bir gizli anlama" yapt. Perde arkas grmeler anti-Krt planlarnn onaylamasyla sonuland.

u husus ilgiye deerdir: 1926 Nisan aynda ngiltere'nin Irak Yksek Komiseri
Henry Dobce Londra'dan ayrlmadan nce Irak Krderinin gelecei sorusunu

cevaplarken yle diyor: "Krtlerin bamszl, sz konusu olmad, olamaz da... Milletler Cemiyeti her ne kadar Krtlerin ulusal haklarnn dikkate alnmasn tavsiye ediyorsa da, Trkiye, Krtlerin bamszlnn hibir zaman sz konusu
olmayacandan emin olabilir"{G)

ngiliz emperyalizmi savunucusunun, bu aklamas yalnzca onun grn yanstmyordu; tamamen, ngilizlerin emperyalizm politikasnn anti-Krt esasa
dayandn gstermekteydi. Bu esas, dier byk devletlerin Yakn ve Orta

Dou'nun gerici rejimlerinin tavrlaryla birleince, Krt halknn tarif edilemez

aclar ekmesine neden olmutu.

Trkiye, eyh Said ayaklanmasnn sert biimde bastrlmasndan sonra, artk "Krt kartn" kullanyordu. Bu nedenle, 20'li yllarn ikinci yarsndan itibaren Trkiye, "Krt tehdidi"ne kar ilgili lkelerle ortak bir cephe kurulmas iin kollar svad. Henry Dobce'nin aklamas bu sorun hususunda Trkiye'yi rahatlatmaya ynelikti.

Yukarda da belirtildii zere, ingiliz yetkililer ve Irak iktidar evreleri Krt

lerle ilikilerinde g kullanmann yansra "barl yntemler" kullanmaya
balad. 1 926 ylnda Irak Babakan parlemanto da yle diyordu: "Krtlerin

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

47

ulusal haklarn tanmaya mecburuz" (7) Irak hkmeti Krdistan'da Krtenin resmi dil olarak tannacan, Krt livalarna Krt memur, hakim ve retmenlerin

tayin edileceini ilan etti. (8) 1926 ylnda ingiliz dmanlarnn emri zerine rak
Babakan, tm bakanlklara, Krt illerinde yerel halkn, ulusal haklarn dikkate alma politikas uygulanmas hususundaki emre gre "hareket etme" grevi verdi.
Irak kral 1. Faysal'n bu konudaki resmi aklamas ilgi ekicidir. Kral yle diyor:"Vefal her Irak vatanda, Irak bayra altnda bar iinde yaamalar iin kardelerini ikna etmelidir... Bu hepimize muduluk getirecektir..." Bu dnemde eyh Mahmut henz byk bir tehlike arz etmiyordu, bu ne

denle ngiliz-Irak'l memurlar Krdistan'da grevlerine baladlar. Musul sorunu

hususunda Milletler Cemiyeti karar sonrasnda Irak hkmeti ve Britanya Yksek Komiseri, Milletler Cemiyeti'nin tavsiyeleri uygulanyormu ve Krtlerin ulusal haklar dikkate alnyorrnu izlenimi uyandrmaya altlar. (Hkmette Krder iin bir bakanlk koltuu ayrld, Krdistanl milletvekilleri iin kontejan oluturuldu v.b.)(9) Ancak buna ramen az saydaki taraftarlaryla beraber eyh Mahmut'un

Pencun blgesinde bulunduu gerei ingilizleri hala tedirgin ediyordu. Krt

kuvvederinin ngiliz-Irak birlikleriyle girdikleri yeni atmalar umulan neticileri vermedi. 1927 yl yaznda, ingiliz resmi makamlar eyh Mahmut'a direnie son
vermesi arsnda bulundu. eyh Malmut, az saydaki taraftarlaryla beraber baarl olamayacan grerek mcadeleye son verdi.

Hi bir yardm grmeyen ve i atmalarn kemirdii Krt ulusal-kurtulu hare

ketinde bir gerilime yaand. Halk kitleleri uzun sren kanl mcadele sonrasnda

karamsarla kaplmt. Krt blgelerinin ekonomisi altst olmutu. Bu durumda. eyh Mahmut harekete gemedi, eski enerjisi ve direkenliiyle harekete geecek

durumda da deildi. 1 926 yl sonu ve 1 927 yl banda eyh Mahmut ve ngilizler

arasnda grmeler balad. Grmeler nce Krdistan'da Hurmal (Xurmal)

kynde sonra da Baditt'da yapld. Anlama koullar daha ok eyh Mahmut

ve ailesinin durumu ile ilgili idi ve Krt liderine Sleymaniye dnda yaamas ve
politika ile uramamas artyla, kendisinin refah iin baz garantiler verilmesin

den ibaretti, ingilizler, daha sonralar, eiyh Mahmut'un en azndan kendisinin

yaad Pencvin blgesine zerklik tanmmas talebini geri evirdi. Bu sebeple

padak veren silahl atma da bir sonu vermeyince eyh Mahmut ngiliz-Irak'l
ev sahiplerinin kendisine dikte ettikleri koullar kabul etmek zorunda kald. Bu

olaydan sonra bile, Krdistan'daki durumun sakinletii kabul edilemezdi. 1927

ylnn ikinci yarsnda Retvanduz blgesinde karklk ba gsterdi. Bir taraftan

Hamavendve Bulan airederi arasnda dier taraftan da ngiliz-Irak kuvvetleri ile

arpmalar meydana geldi.

Bu esnada Barzan blgesinde kargaa kt. Blgedeki eylemleri, Gney

Krdistan'n etkili ailelerinden birinin lideri olan eyh Ahmet Barzani yneti yordu. (10) Ayaklanmaclarn talepleri yle idi: Halkn ekonomik durumunun

iyiletirilmesi, yollarn yapm, Krt blgelerine zerklik hakknn tannmas. Ingiliz-

48

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irak silahl kuvvetlerinin bu hareketi bastrma giriimleri baarszlkla sonuland,

ingilizler daha, nce denenmi bir metoda ba vurdu: eyh Ahmet'e muhalif olan
Krt feodallerini, Barzani'ye kar kullanmaya baladlar. Bu ama iin, gya
Ahmet Barzani yeni bir din yaymaya alyormu, diye sylenti yaydlar(ll).

Tm bu giriimler ve ngiliz yanls Krt feodallerinin ihaneti neticesinde ingilizler

bu ayaklanmay da bastrabildi. Ancak, ayaklanma bastrldktan sonra bile, Irak Krdistan'nda durum sakinlemedi. Partizan atmalar srekli devam ediyordu.
St. Longringg, gelien bu yeni olaylarn organizasyonunda Ahmet Barzani'nin

rolne deinerek unlar yazyor:

"eyh, sava ve ayaklanma rzgar estirdi ve hala

tehlikeli biri olmaya devam ediyor"{\2). 1928 yl Mart ay sonunda Ahmet Barzani ve Britanya idari Mfettileri arasnda bir grme yapld. Bu grmede, eyh'in zerinde srar ettii baz re

formlar kabul edildi. (13) Bunun neticesinde -^7 ve A/m5m/ blgelerinde durum

biraz dzeldi. 1927-1930 dneminde genel olarak Haimi rejimi ve onun ingiliz
destekilerine kar dank, blgesel Krt hareketleri meydana geldii grlmek

tedir. Hkmet bu ksmi sknet ortamn, Krdistan'daki dayanak noktalarn

kuvvetlendirmek iin kulland. Polis karakollar ve askeri birliklerin says arttrld; yollar tamir edildi. Tm bu tedbirler, askeri-stratejik amal idi. Musul vilayeti her ne kadar, "Krtlerin ulusal haklarnn Irak hkmetince

dikkate alnaca" artyla Irak devleti snrlarna dahil edilmi olsa da, bu koul
ve dier "Milletler Cemiyeti tavsiyeleri" en bandan beri Irak iktidar evrelerince itibara alnmad. Halkn geni memnuniyetsizlii ve Krt hareketleri nedeniyle alt Krt milletvekili, babakana mracaat etti. Milletvekilleri, Milleder Cemiyeti emrini yerine getirmede hkmetin ardan davrandn belirttikleri bir rapor
sundular. Bu raporda, ayn zamanda, Krt blgelerinde eitim ve sosyal ihtiyalara

ayrlan denein arttrlmas ve Irak Krdistan'nda tek bir idari ynetim eklinin kurulmasna ilikin talepler de yer alyordu (14). Fakat, Krtlerin bu ve defalarca dile getirdikleri dier talepleri dikkate alnmad. nk, gerici Hadimi rejimi ve

onun ingiliz destekilerinin yaptklar planlarda Krt halknn ulusal haklarnn

gerek anlamda tannmas yer almyordu. Dahas, 20'li yllarn 2. yarsndan itiba ren gelien direken ve uzun sreli Krt hareketleri, Krdistan' aralarnda blen

lkelerin ve onlarn emperyalist destekilerini "Krt tehdidi"ne kar ortak tedbir

almaya zorlad. Bu lkeler, kendi elikilerini gz ard ederek bir dizi olayda, Krt hareketlerine kar ortak tavr ald. Irak ve Trkiye arasnda 22 Ekim 1926'da

Tahranda imzalanan "Dostluk ve ibirlii" anlamas da bu amaca ynelikti(15).

Anlamann baz maddelerinde, aka Krt kurtulu hareketlerine kar bir eilim

dikkati ekiyordu. Ayrca anlamann 5. ve 6. maddelerine gre anlaan taraflar,

kendi topraklarnda dier tarafn, bar ve gvenliini bozacak tekilat ve gruplarn

faaliyederine meydan vermemekle ykmlyd (16).

6. Maddede yle deniyor: "Anlaan iki taraf, snr blgelerinde yaayan halkn

huzur ve gvenliinin salanmas amacyla iki lke barna zarar verebilecek olan ve

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

4)

snra yakn blgelerdeki airetler tarafindan yaplan canice eylemlere ve entrikalara

son vermek iin gereken tm nlemler alacaktr.. "(17). Bu hususta, Kemalist Trkiye
zel bir gayret gstermiti.

"Musul mcadelesini kaybeden" Trk iktidar evreleri, ingiltere ve Irak'la olan

fikir ayrlklarn "unutmay" ve "Krt tehlikesi"ne kar kendilerini ve dier tarafi
koruyacak bir anlama yapmay artk imkan dahilinde gryordu. 5 Haziran

1926'da da Ankara'da, ngiltere, Irak ve Trkiye arasnda bylesine bir anlama

imzaland. zerinde durduumuz konularla balantl olarak anlamann Krt

kurtulu hareketlerine yer verilen blmleri dikkat ekicidir. Anlamada yle

deniyor.-

"Trk ve Irak'l yetkililer, elebalar, eyhler veye dier airet yeleriyle ve u anda
dier devletin snrlarnda bulunan br devletin vatandalar ile hi bir resmi ve
diplomatik mnasebetlere girmeyecektir.

Snr blgelerinde iki devletten birine kar, ynelik her hangi birpropaganda veye
toplantnn yaplmasna gz yummayacaktr "(18)

Burada ulusal kurtulu mcadelesi vermekte olan ve takipileri adatarak Krdistan' paylaan devletlerden bitinin snrlarn geebilecek, Krt eylemci ve tekiladarndan sz edildii ok aktr. Krdere kar atlan bu admlar, kurtulu mcadelesi veren Krt ulusal glerinin durumunu hissedilir biimde zodatrd. Dayanlmas g sos yal ve ulusal zulm devam etti. (Bu durum Krt halknn geni katmanlarn harakete geiren ana sebeplerdendi.) D politik korhplolar da buna eklendi. Dolaysla gney
Krdistan'da srekli gergin bir hava hkm sryordu. Krt halknn Haimi rejimi

ve Britanya smrge yetkililerinin politikasna kar duyduu geni memnuniyetsizlik,

Londra ve Badat'n Krt sorununda izledikleri politikaya genellikle barl bir

tutumla yaklaan Krt ileri gelenlerini bile harekete geirdi.

1929 yl banda, Irak parlemantosundan 4 Krt milletvekili Babakana ve

Yksek Komisere aadaki hususlarda taleplerini sundu:

1)-Idari merkez olarak Duhok'un kuzeyine yeni bir liva kurulmas; 2)-Her yl ulusal gelirin %20'sinin Krt blgelerinin gelitirilmesine ayrlmas;
3)-Mecburi Krte eitime balanmas;

4)-Hkmet askerlerinin, polisler hari rak Krdistan'ndan geri ekilmesi;

5)-Iki Krt temsilcinin Irak parlemantosuna kabul edilmesi. (19)

ngiliz mandasnn sona erme sresiyaklatka Krdistan'daki gerginlik artyordu.

ngiltere ve Irak arasndayeni bir anlama yaplnca ortam yeniden gerginleti. Ortaya

kan durumda 3 taraftan (ngiliz emperyalizmi, Irak iktidar evreleri ve ulusal haklar
iin mcadele veren Krtler) her biri dierlerine kart olan, kendi amalarnn

peinden kouyordu, ingiltere, sava sonras lke iinde yararland askeri-siyasi

ve ekonomik imtiyazlardan manda sonrasnda da faydalanabilmek iin uygun

bir ortam yaratmak zere harekete geti. Britanya emperyalistleri, bu arada, Irak hkmeti zerinde etki yapma ve onu uysajlatrma faktr olarak kullanabilecei
"Krt kart"n elden karma niyetinde deildi.
5O ekroye Xiido Mihoy, Irak Krdistan 'nda Kurt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irak iktidar evreleri, doal olarak daha ok bamsz olma ve "ingiliz

vesayeti"nden kurtulma abas ierisinde idi. Bu abaya halk ve ulusal-demokratik

kuvveder geni destek veriyordu. Ne var ki ngiliz emperyalizminin etkisine kar

mcadele veren Irak burjuvazi-milliyeti gler, ayn ekilde Krtlere benzer haklar

vermeyi reddetti. "Arap-Krt anlamazl" Britanya emperyalizmi tarafndan kendi amalarna ulamak iin ok ustaca kullanld.
Krt ulusal-yurtsever gleri ise olduka zor durumda idi: Hem ierde hem de darda bir dizi glklere kar karya kalnmt. Yakn zaman ncesinde yaanan

Trk-ngiliz ve Trk-Irak anlamazlklar, mcadele veren Krtler tarafndan bir

ekilde kullanlabilecekken ya ikinci planda kalm ya da ortadan kalkmt. Krt

kurtulu hareketleri imdi de karsnda, ngiliz emperyalizmi ve "ayaklanm"

olan gerici burjuvazi-feodal Badat rejiminin hazrlad zorlu engeller bulmutu.

"Krt tehlikesi"ni gelecekte mutlaka tekrar karlanacak bir sorun sayan trk ve
Irak iktidar evreleri dolayl ve dolaysz yollardan Krt kurtulu hareketlerinin bastrlmasna katlmtr.

Bu durum, Britanya smrgecilerinin Krt liderlerine kar baaryla oynadklar

oyunu anlalr klmaktadr. Kendi gleriyle, dardan yardm grmeksizin ulusal

kurtulua ulamann hemen hemen imkansz olduunu anlayan ve dardan hi bir destek alamayan Kn hareketi liderleri ya saflktan ya da aresizlikten mandac

ngiltere'ye hala mit balyorlard. Ayrca, eyh Mahmut, ngiliz emperyalizmi

ve Irak planlar arasndaki mevcut uyumazl grerek, bu elikileri Krt otono misinin kurulmas iin kendi amalar dorultusunda kullanmay denedi. Ancak, bu elikilerden daha ok Britanya yetkilileri faydaland. 1 930 anlamas sonras
geni boyutlara ulaan olaylar u erevede geliti: Krt ulusal-demokratik gleri daha imzalanmadan nce sz konusu anlamann

Irak'taki Krtlerin haklarna ilikin hi bir madde iermediini renmiti, ingiliz

yetkililerinin bu husustaki aklamalar ok yzszce; Britanya smrge yetkilileri, Musulkrizi esnasnda Krdere vermi olduklar tm vaad ve garantileri unutarak, iki dost ve bamsz devlet arasnda bir anlama imzalanmakta olduunu ve devlederden
hi birinin, hi bir i sorunda kendi iradesini dikte edemeyeceini beyan etti.

30 Haziran 1 930'da imzalanan anlama her eyden nce Britanya emperyalizminin karlarn savunuyordu, ilerici Arap evreleri anlamay, yeni koullarda Britanya hakimiyetini muhafaza etme arac olarak deerlendirdi. Krt eylemcilerine gelince, onlar anlama metninin yaynlanmasndan sonra Milleder Cemiyetine bir biri ardna

toplu dilekeler gnderdi. Ortam gevetmek zere Krdistan'a ingiliz ve Irak'l resmi
grevliler gnderildi. Bunlar zamannda verdikleri ve artk kimsenin inanmad
vaatlere hala sadk olduklarna Krtleri yeniden ikna etmeye altlar. Babakan yardmcs Cafer 1-Askari, Yksek Komiser yardmcs ve dierleri

Krtlerin ulusal haklarna sayg gsterilecei, Krtenin lkenin resmi dili olaca
vb. hususlarda yeniden ortak aklamalarda bulundu. Fakat, bu aklamalar havay

gevetmedi: Kral Faysal, Britanya Yksek Komiseri ve Irak Babakam'nn katld

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

51

toplant sonrasnda, Bakanlar Kurulu, anlama henz imzlanmamken 10 Ni

san 1 930'da bir bildiri yaymlar. Bildiride Krte'nin Krdistan'da resmi dil ilan
edilmesini ngren bir yasa tasarsnn hazrlandndan sz edilmektedir. Yasa,

Pademanto'da onaylandktan sonra yrrle konulmaynca bu giriimin bir taktik

olduu anlalr. Halk kidelerini sakinletirmek zere zellikle Sleymaniye'ye gelen Babakan Yardmcs Cafer El-Askari, burada, aldatmaca ve antaj politikalarna kar iddedi protestolada karlanr. Krderle grmesi esnasnda orada bulun
anlardan biri, El-Aska:i'ye u szlerle hitap eder.-

"Bylesi szlere aldanmayz, gz yalaryla bize zgrlk ve bamszlmz

unutturamazsnz; ya lm ya da bamszlk ve zgrlk"{20). Irak'ta, ngiliz-Irak anlamasn onaylayan bir parlemanto iin seim

hazrlklarna baland, bu seimlerin sebebi u idi: O dnemde Nuri Said Kabi nesi, pademantoda ounlua sahip deildi. Byle olunca anlamann onaylanmas suya debilirdi. Nuri Said'de, iktidara geliinin ana amacnn, ok artlar olan
ngiliz-Irak anlamasnn onaylanmas olduunu gizlemiyordu. Bu misyonun

gereklemesi amacyla 1930 yaznda, Nuri Said, Kral Faysal'a zel bir mektup
gnderdi. Mektupta, o esnada tatilde olan parlemantonun datlmas ve yeni
parlemanto iin, seim lan edilmesinin gerekliliinden sz ediyordu.

Krt ulusal-demoktatik glerinin talepleri bu anlamada da aka hie saylmt. Bu nedenle Britanya emperyalizmi ve onun Irak'l su ortaklarnn sr mekte olan anti-Krt politikalarna kar Krdistan'da protesto eylemleri balad.

Krdistan'n eidi ehirlerinde, katlanlarca ngiliz emperyalizminin ve Irak reji

minin planlarnn iddede knand, mitingler ve gsteriler dzenlendi. zellikle

Sleymaniyede iddetli olaylar yaand.

6 Eyll 1 930'da Sleymaniye ve komu blgelerde yaayan halk oy birliiyle parlemanto seimlerini boykot etme karan ald. Mutasarrfn konanda "Kahrosun emperyalizm", "Krdistan'a oz^r/M^"pankartlarnn tand bir miting dzenlendi
(21). Olaylar hzla geliti. Polisin, Krderin eylemlerine son vermede yetersiz kald
anlalnca ehire askeri birlikler sokuldu. Polis ve askeri birlikler halk zerine ate

at. Krt ulusal hak mcadelecileri, gerek bir meydan sava verdi. 20'ye yakn
Krt ld, ok sayda yaral vard.

6 Eyll gn Krt tarihine "roja ref (kara gn) olarak geti. Bu olaylar, ortam
olduka gerginletirdi. M^mut Berzenci ortaya kan, bu durumdan yararlanarak,

yeniden silahl mcadeleye balama karar ald. ran snr blgesinde bulunan eyh
Mahmut Irak'a geldi.

Sleymaniye'den olaylarla ilgili olarak, Krt hareketine katlanlarca, Milleder Cemiyeti'ne gnderilen mektupta yle deniyor:

"Sleymaniye 'de meydana gelen olaylarn tek sulusunun Arap yetkililer olduu ve bir Arap askerinin lmne neden olan ilk kurunun yine bir Arap subay tarafndan skld gerei herkese bilinmektedir Ard,ndan halkmz nceden planlanm bir
katliama maruz kalmtr" (22) .

52

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Sleymaniye'del kanl olaylarn haberi abucak tm Gney Krdistan'a yayld ve kendiliinden Krt hareketleri gelimeye balad. Irak'ta huzursuz bir

hava varken, Krdistan'da kurtulu mcadelesinin trmanmas ngiltere ve Irak

hkmetini telaa drd. Krt savalar baz blgelerde Irak birliklerine bal

nc tenkil mfrezelerini yenilgiye uratt. Ne var ki, ingilizler, manda altndaki

Irak'ta ortaya kan bu karmak durumdan yararlanmay baard. Britanya yetkili leri, Irak askerlerinin Krt ayaklanmaclarla mcadelede uradklar baarszlklar

bahane ederek "Krt tehdidi"ne son vermede etkili bir are olarak lkede ngiliz glerinin varlnn "gerekliliini kantlamaya" altlar, ingiliz hava kuvvetlerinin
toplu aknlar cefakar Krt halkna yeni felaketler getirdi.

30 Ekim 1 930'da Mahmut Berzenci ve Krt subay Albay Mahmut Cevdet, Milletler Cemiyetine bir ar gnderdiler. arda yle deniyor: "Biz aada imzalar bulunan Irak'taki Krt halknn temsilcileri, Arap hkme tinin bize zorla kabul ettirdii koullara dahafazla katlanacak durumda olmadmz ifade ettiimiz bu bildiriyi. Milletler Cemiyeti'nin bilgisine sunuyoruz. Mtemadiyen keyfi hareketlere ve kovuturmalara maruz kalyoruz. Artk Arap esaretilerine kar halkmz aktifeylemlerden vazgeiremiyoruz. Britanya hkmeti bize yardm etmedii iin biz kendimiz harekete gemek zorundayiz. Yalnz, Britanya hkmetini temenni ediyoruz ki airetlerimizin att
admlar hi bir ekilde ona kar ynelmemitir. Daima ingiltere ile dost olmaya

altk. Karlnda souk bir aldrmazlk grdk. insanlk menfaati adna hem olduka eski ve gururlu olan Krt ulusunun hem de Irak'ta ezilen dier ulusal aznlklarn gelecekte maruz kalacaklar kt muamelelere kar savunulacan tm dnyaya gstermek zorundayz, ilerde geliecek olaylarda
Britanya'nn bize kar tarafszln koruyacan ve hakl emellerimize kar hareket

etmeyeceini mit ediyoruz"{25) .

Eer, eyh Mahmut'un ngiliz smrgecilerine kar yllarca sren mcade

lesi ve Gney Krdistan' zorla Hoji'mi krallna balayan Britanya otoritelerine duyduu nefret bilinmiyor olsayd, bu szlerle Krt hareketi liderlerinin, Britanya

otoritelerine sempati duyduu; sava sonras, Krt halknn bana gelen trajik olaylarn ana sorumlusu olan lkelerdeki iktidar evrelerine, su tekil eden hizmet
ler verdii sanlabilirdi. Sz konusu dnemdeki siyasi durum, mcadele veren Krt

halk liderlerinin iinde bulunduklar vaziyetin bir gerei olarak ngiltere'ye kar
ihtiyatl ve hatta ltufkar davrandklarn aka ortaya koymaktadr. Bu dnemde, Krtlerin zayf drlm lkesi gerektiinde kendi elikilerini bir tarafa koyarak
ulusal haklar uruna savaan Krtlere kar mterek hareket eden esaretilerin boyunduruundan kendisini kurtaracak durumda deildi. Bu olduka aikard. Bu

noktadan harekede Krt liderlerinin ngiltere'ye yumuak ve ltufkar davranarak

Milletler Cemiyeti'nde etkili bir pozisyona sahip olan ngiltere'nin en azndan

tarafsz davranmasn salamaya altklar sylenebilir. Ancak, byle bir ey olabilir

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

53

miydi? Elbette, hayr! Krt hareketi liderleri ve bizzat Mahmut Berzenci'nin baka
kar yolu yoktu ve bylesi bir imkan olas sanmakla yanlgya dmtler Mcadele veren Krtlerin ikayet ve ricalar her zamanki gibi dikkate alnmad.
Milleder Cemiyeti'ni kukla gibi oynatan emperyalist devleder Krtlerin ihtiyalarn
dinleyecek halde deildi.

Gney Krdistan'daki ayaklanma tehdit edici boyutta olmasa bile sreklilik

kazanmt. Daha ncede belirttiimiz gibi, Irak tenkil mfrezelerinin Krdere kar

yaptklar operasyonlarn bazlarna ingiliz askeri hava kuvvetleri de katlmt. Uzun

sre Krdistan'daki olaylar hakknda herhangi bir bilgi vermek istemeyen Irak ve Britanya yetkilileri nihayet 1930'da "Krt cephesi"ne ilikin haberler yaymlamak
zorunda kald (24).

1930 yl sonlarnda ve 1931 yl balarnda Krt ayaklanmaclar ve ngiliz-Irak

kuvvetleri arasnda bir dizi arpma meydana geldi. Krtler ar kayplar vererek mcadeleyi srdrd. 26 Ocak 1 93 1 'de Irak askeri ve polis birlikleri ayaklanmann yaylmasn engellemek amacyla Hurmaliya doru yola kt. Hkmet, ubat ay banda "Krdistan'daki arpmalar" yazl olarakba^abildirdi. eyh Mahmut

kuvvetleri, ok saydaki iyi donanml ingiliz teknik mfrezeleriyle, mcadelede

baarl olacak durumda deildi. Irak kraliyet hkmeti, yaymlanan bildirilerde, "Britanya ile ittifak" olm,ann gerekliliine dikkat ekerek, bilhassa, Krt direniinin bastrlmasndaki, Britanya askeri kuvvetlerinin roln vurguluyordu. 1931 yl Mart aynda "Krt cephesi"ne ilikin Faysal imzal bir bildiri
yaynland. Bildiride yle diyor:

"3-17 Ocak tarihleri arasnda ngiliz askeri kuvvetleri ayaklanan eyh Mahmut
birliklerinin mevzileri zerinde 9 kez keif uuu gerekletirilmitir. Elverisiz iklim artlarna ramen bu uular olduka iyi sonu vermitir. 1 7 Ocak'ta Kerkk 'teki ingiliz askeri hava kuvvetlerine komutan olarak yeni bir Britanya subay atanmtr, ingiliz

askeri uaklar 21 Ocak'a kadar ayaklanmaclar bombardmana tutmutur"{25).

Ayn bildiride, Irak bir ay sonra ngiltere'den Krt blgelerine akn yapmak
zere 5 askeri uak daha alaca belirtilmiti. Krdistan'n dier paralarnda yaayaln halk Gney Krdistan'daki olaylardan

znt duymakta ve yardm gstermekte idi. Trkiye, Iran ve Suriye'deki Krtler

bir ok defa Irak'taki soydalarna maddi yardmda bulundu. 1931 'de bu hususta gazetelerde kan haberler dikkate deerdir. Basn yle diyordu:

"Suriye Krtleri kan herfrsat deerlendirerek soydalarna yardm ediyor. Geen

lerde byk bir camide, SelahattinEyyubi trbesi yaknnda lenlerin ansna mevlt

okundu; konumalaryapld; mcadele veren Krtlere iletilmek zere para topland ve

cokulu seslenilerle ayaklanmaclara hitap edildi"(26). Trk hkmeti; rak'taki Krt ulusal mcadelesinden rahatszlk duyarak "snrdaki korumann yetersiz olduu" hususunda Irak hkmetine zel bir memo randum gnderdi. Bu memorandumda, Irak Krderinin snr geerek, Trkiye'deki

54

ekroye Xtulo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

soydalarna yardm ettii belirtilerek yle deniyor: "Bylelikle Krtler, Ar bl gesinde trkler tarafndan etrafi evrilen, Krt birliklerine yardm amacyla artma
taarruzu yapmay hedefliyorlar"{27).

Irak hkmeti. eyh Mahmut zerine ok sayda kuvvet gnderdii halde,

eyh'in liderliindeki hareket direngen ve sreen bir hal ald. Bunun nedeni;

hem Trkiye hem de ran Krdistan'nda ulusal-kurtulu hareketinin ayn anda

yaylmasdr. Trk iktidar evreleri, Krt ulusal-kurtulu hareketinin geni boyudara ulamasndan olduka rahatsz idi. Badat ynetiminden srarla "Krtlerin bahara kadar yok edilmesini talep ettiler... Irak'n, Trkiye'nin youn basks ve tehdidi ile Musul dalarndaki Krt birliklerini silahszlandrmak ve bastrmak iin olaanst tedbirler ald aikardr. Ne var ki tm bu giriimler imdilik faydasz... "(28)
1931 yl bahar ve yaz aylarnda, Krt ayaklanmaclar Irak ordusuna ait ten

kil mfrezelerine nemli baz darbeler indirdi. Krt ayaklanmaclar, Avroman

dalarndaki arpmalardan birinde arpma meydannda onlarca l brakarak

ngiliz kuvvetlerinin basks zerine ran Kurdistam'na doru geri ekildiler. An cak burada onlar Iran askeri birlikleri bekliyordu. Ermeni gazetesi Ara, haber
ajanslarnn verdii haberlere dayanarak unlar yazyordu: "nmzdeki gnlerde
Iran ve Irak askeri birliklerinin Krt ayaklanmaclar yok etmek zere birleecekleri aklk kazand "(29) . Ayaklanmaya katlmak iin hazrlk yapan baz Krt airetleri, ayaklanmaclarn baarszla uradn duyunca bu niyetlerinden vazgetiler. Irak'ta ayaklanmaclara sempati duyanlar toplu olarak tutuklanmaya baland. 1931 yl Mays ay sonunda Sleymaniye'de ok sayda Krdn tutukland

haberleri geliyordu. Bunlar arasnda, Krtlerle birlikte

"Trk, ran ve Irak

topraklarnda bir Krt devleti kurulmas planlaryla ilgisi bulunmakla sulanarak, Krt hareketi ile balantlar olduundan phelenilen baz Ermeni ve Asurlarn tutukland haberi dikkat ekicidir"{50) .

Tm bu youn olaylar srerken eyh Mahmut geri ekilecei Iran snrndaki Piran kyne giden yegane yolun ran askeri birliklerince kesildiini rendi. Irak teknil mfrezeleri hareketlerini ran birliklerine gre ayarlayarak ayaklanmaclara
daha ok bask yapmaya balad.
Mahmut Berzenci liderliindeki Krt hareketinin kaderi nceden belli

idi. ingiliz gazetesi Times, eyh Mahmut'un teslim oluuyla ilgili ayrntlara deinerek 1 93 1 yl Mays ay ortasnda eyh'in ngiliz tarafyla grme talebinde
bulunduunu kaydetti. eyh, Piran'dan ayrlmasna izin verilince Penctvine geldi.

Kendisini, mutasarrfve Dou masasna bakan ingiliz Yksek Komiserinin sekreteri

olan ingiliz yzba Holt karlad. Krt hareketi lideri, Sleymaniye'ye giderken
kendisine refakadik edilmesini reddetti. Krt halk, liderini yle kardad: "Yerli halk eyh Mahmut'a byk ilgi gsterdi,

ehir sakinleri onu selamlamak iin sokaklara kt... "(31) ngiliz-Irak yetkilileri "yeni
tatszlklara" meydan vermemek iin kurtulu mcadelesi liderini gzden uzak tutma

karar ald. Bu operasyon ksa srede tamamland. eyh Mahmut bir ngiliz subay
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

55

refakatinde Sleymaniye'den uakla Badat'a oradan da lkenin gneyindeki Ur

ehrine getirildi. Krt ulusal hareketinin efsanevi lideri eyh Mahmut mrnn
kalan ksmn srgnde geirmek zorunda idi.

Zarya Vastoka (Dou'nun afa) gazetesi bu hususta unlar yazyor: "eyh Mahmut'un Krdistan'dan alelacele uzaklatrlmas onun tutuklu iken bile em
peryalist zulmclere naslda korku verdini gstermektedir Sleymaniye halknn

eyh Mahmut'u karlay biimi Britanya emperyalizmine duyulan nefretin ve Irak halknn anti-emperyalist mcadeleye kar gsterdikleri kararl yreklerinde
tadnn en iyi kantdr" {52).

Krt ulusal-kurtulu mcadelesinin yeni bir dalgas baarszlkla

neticelenmi oldu.

Krderin, ulusal haklarn kazanmak uruna balattklar bu doan hareketin

yenilgiye uramasnn ana sebeplerini yle sralayabiliriz:

l)Krdistan'daki ekonomik ve sosyo-politik ilikiler dk dzeyde idi. Bu

nedenle tm Krt ulusal kurtulu savalar arasnda hareket birlii salanamad.

Bununla yakndan ilikili olarak da ortak bir mcadele lideri, yani insanlarn ilgisini
ekebilecek ve Krt toplumunun en geni katmanlarn mcadeleye tevik edecek

devrimci-demokratik programa sahip bir parti mevcut deildi. (Hatrlarsnz, nde

gelen din adamlar yer yer eyh Mahmut glerine kar yaplan mcadelenin
sonucuna belli bir etkide bulunmutu).

2) Krt Kurtulu hareketine kar mcadeleye, Trkiye ve Iran aktif bir biimde mdahele etti. Bylece, Krtler yegane plan, Trkiye ve ran'daki soydalarnn
desteinden mahrum kald. Ve d dnya ile balantlar tamamen koptu. Bu, Krt
savalarnn durumunu daha da zorlatrd.

Ayrenik gazetesi, Kemalist Trkiye'min ald anti-Krt tedbiHere deinerek

unlar yazyor: "Krt ayaklanmas Irak'tan ok Trkiye'yi rktyor.. "(33) "Dou'nun

afa" ise ran ve Irak iktidar evrelerinin Krdere kar mcadelede glerini birletirme abalarn yle yorumluyor.- "eyh Mahmut Destam'nn retici biryan

var; verilen anti-emperyalist mcadeleye kar ran iktidar ile Britanya yetkililerinin
yapt ibirliini bu destan ortaya karmtr" (34)

Krtlerin ulusal-demokratik haklarn elde etmek iin verdikleri mcadelede, pra

tikte, tm Irak'ta demokratik bir dzen kurulmadan ulusal kaderini tayin hakkn
elde etmenin mmkn olmadn gstermitir. Bu nedenle, 30'lu yllardan itibaren,

mcadele veren Krt kitlelerinin abalari ile ngiliz emperyalizmi ve kukla krallk reji
mine kar mcadele veren Araplarn ve ulusal aznlklann mcadelesinin birletirilmesi
eilimi giderek daha da glenmitir.

56

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

IV. BLM

NGLZ MANDASININ KALKMASI SONRASINDA IRAK KRDSTAN'INDA ULUSAL KURTULU HAREKET

eyh Mahmut liderliinde gerekletirilen ok saydaki Krt eylemleri, her ne kadar yenilgiye uramsa da Krdistan'da derin izler birakmtir. Kurtulu harekat, byk lde Krt kitlelerine kendi gerek dmanlarn tanma imkan vermi, ulusal birleme srecini gelimesine katkda bulunmutur. Yukarda sylenenlerin nda, 30'lu yllarn bandaki Krt hareketlerinin yenilgisi ve Mahmut Berzenci'nin kurtulu mcadelesi alanndan uzaklamas
sonrasnda bile Gney Krdistan'daki durumun hi de istikrarl olmad gerei

insan artmamaktadr. lkedeki durumu pembe gstermek iin elinden geleni

yapan Britanya ve Irak resmi basnnda bile bu hususta yaynlanan haberlere rast

layabiliriz. rnein, ingiliz gazetesi "Times" yle yazyor:

"eyh Mahmut'un teslim olmas ile Krt tehlikesi ortadan kalkm saylmaz",
"eyh Mahmut, Badat'a gtrld zaman, Krt halknn kendisine kar tavr, ayaklanmann Krtlerin duyduklar memnuniyetsizliin bir belirtisi olduunu ve eyh'in tecrit edilmesi ile bunun stesinden gelinemeyeciini gsteren en iyi kanttr"{\)

1932 ylnda ngiliz mandasnn sresi doldu. phesiz Britanya emperyalizmi

ne Irak'tan kma, ne de lkeye serbest gelime imkan salama dncesine ihti

mal bile vermiyordu. Irak'taki pozisyonunu muhafaza etmek iin tm imkanlar

kullanmaya alyordu. Bu ama ile ve ilerde de Krt sorunu elbetteki Britanya

smrgecileri tarafndan kullanld. Manda sresinin bitimi yaklatka ingiltere'de

Krt sorunu giderek daha sk konuulmaya baland. Krtlerin ulusal haklarnn tannmas gerekliliini tmyle inkar edean krallk rejimi ve Irak iktidar evrele rinin burjuvazi-nasyonalist ideolojisi, Irak' kendi boyudurluu altnda tutmay hedefleyen Britanya emperyalizminin iini objektif olarak kolaylatryordu. Bu rada, Britanya emperyalizmi politikasnn sinsi ve ikiyzl yaps ortaya kmtr. Britanya, bu politika vastasyla Yakn ve Orta Dou'da halk aleyhtar hareketlerde
bulunmutur.

Krdistan'da iddetli olaylar cereyan ettii dnemde bile suskun kalmay tercih eden Britanya basn, imdi ise Irak rejimine, zerinde dnmesi gereken bir hu

sus olduunu hatrlatmak iin her geen gn Krt sorununa daha sk deinmeye

balad. Tmyle batl emperyalist devlederin etkisi altnda bulunan. Milletler

Cemiyeti manda komisyonu ve Birlik Konseyi, laf kalabalndan oluan bir bil

diri yaynland. Bildiride yle diyor: "ngiltere'nin manda yetkileri sona erdiinde,
ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

57

Krtlerin ve Irak'n dier ulusal aznlklarn karlarnn savunulmas gerektiinin

bilincindeyiz. "(2)

Bir taraftan Britanya emperj'alizmi, Irak'ta kendi hakimiyetini korumak iin

zme kavumam olan Krt ulusal sorununu kullanrken dier taraftan da emperyalist devletler, lkeye szma imkan elde etmek zere ulusal aznlklar sorunundan faydalanma gayesi iindeydiler. Bu hususta, emperyalist devletler
arasnda kulis ard mcadelesi yaplyordu. Irak'taki ulusal aznlklar sorununun

zlmesine ilikin yaplan projeler bu mcadelenin bir gstergesi idi. Bu projeler,

balak devleder arasnda, zellikle de ngiltere ve Fransa arasnda srtmelere

neden oluyordu.

Resmi olmayan bu projelerden birine gre: Irak'ta daimi bir Milletler Cemiyeti
Komiseri bulunacakt. Komiserin vazifelerden biri de "Irak Hkmetinin Arap

olmayan uluslara kar izledii politikay kontrol etmek" olaa^t. ingiliz Hkmeti
bu plana kesin olarak kar kt. Britanyal diplomatlar kar kmalarnn ne

denini, Irak'ta kendi hakimiyetlerini koruma endiesine deil de, bu kararn Irak
hkmetince hem kendi egemenliklerinin ihlali olarak deerlendirileceine, hem de eitli ikayetler (doru ya da yanl) douracana ve fiilen ayrlk hareketlere destek verilmi olunacana dayandryordu. (3) Irak'taki ulusal aznlklar sorununun zm iin dnlm olup ta gerekletirilmeyen projelerden bir dieri ise Kuzey Irak'ta "Krtler, Asurlar ve Arap olmayan dier uluslar iin zel blgeler" yaratlmasn ngryordu. Brita
nya iktidar evreleri bu projeyi de reddetti. Britanya resmi basnnn grne

gre bu teklif pratikte "hem corafik, hem de ynetimsel anlay" bakmndan

mmkn deildi. (4)

Britanya emperyalizminin byle davranarak "Irak'taki Krtler ve ulusal aznlklar"

kartn kendi elinde tutmaya alt aka grlmektedir, ingiltere, bu blgede

devaml ekonomik ve siyasi mcadele ierisinde bulunan dier batl devletler ile sz konusu meseledeki hakemlik roln paylamay istemiyordu. Burada Britanya

smrge yetkilileri, bir hususu daha gz nnde bulunduruyorlard: Irak krallk

rejimi tamamyla boyun eerek ngiltere'nin diktasna itaat ediyordu. Bu nedenle,

"ulusal sorunlar" yznden aradaki bu ilikiyi bozmann hi bir gerei yok idi.

ngiliz mandasnn sresi doldu, ancak Irak'n ne politik, ne de ekonomik du

rumunda somut hi bir deiiklik olmad. Bu durum, Krtler ve ulusal aznlklar
iin de ayn idi. 20'li yllardaki kitlesel Krt ulusal kurtulu hareketlerinin

bastrlmas ve Krdistan' paylam lkelerin rejimlerinin glenmesi sonrasnda

Irak'ta Krtlere kar daha sert bir politilia uygulanmaya balad. Irak'n yansra

ngiltere'de byle bir politika izliyordu. Krtlerin ve ulusal aznlklarn haklarna

sayg gsterilecei hususunda verilen "garantilerin" tmnn gerek d olduu

ortaya kt. Bu sebeple ngiliz mandas sona erdikten sonra Krtler yeni kurtulu
eylemleri yapmaya balad.

Britanya emperyalizmi, ok aclar ekmi olan Asur aznlnn da kaderinde

58

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

alaka bir rol oynad. Sava ve sonular (1. Dnya Sava .N.) bu hususta tra

jik olaylara sebep vermiti. Asurlu halk ynlar, mlteciler, Trkiye ve ran'daki
doup bydkleri yerleri mecburen terkederek 1928 yl sonunda Irak'a geldiler.

Mlteciler ilk nce ingiliz askeri-siyasi yetkililerce Baakube kasabasna yerletirildi. Mlteci konumunda bulunan Asurlular, fiilen tamamen ingilizlere baml idiler. Asurldara faydalandklar ingiliz "himayesi" pahalya mal oldu. ok gemeden Asur
birlikleri oluturuldu ve bu birlikler ingiliz yetkililerce ska Arap ve Krt hareket
lerine kar kullanld. (1918 ylnda Krt liderlerden biri olan Simko tarafndan haince ldrlen Mar emun Bnyamin'in kzkardei olan Surma Hanm, 20'li

yllarn banda Irak'taki Asur faaliyetlerinde byk rol oynamt) (5)

Asurlarn, ulusal haklarnn resmen tannmas iin verdikleri abalar, sonusuz

kald. Milletler Cemiyetine yaptklar ok sayda bavuru dikkate alnmad.

Asurlularn, Krtler ve Araplar arasnda g dengesi kurulmasnda ve ayn zamanda da bu uluslarn, ulusal-kurtulu mcadelelerinin bastrlmasnda kullanlmas,

sonralar hem Asur-Krt hem de Asur-Arap ilikilerini ktletirdi. Krt blgele

rinde asurlularca kullanlan toprak paralar yznden kan anlamazlklarn says

hi de az deildi. Kolayca anlalaca gibi, bu anlamazlklar, ou kez, bizzat

ngilizler karyordu. nk Irak'taki durumun istikrarszl ilerine yaryordu.

30'lu yllarn ortalarnda asurlularn kyma maruz kalmasnda aslen Krt olan
Irak'l general Bekir Stk alaka bir rol oynamt.

Sonralar uzun ve kanl mcadele srecinde Asurlar, ortak dmana (ingiliz

emperyalizmi ve Irak krallk rejimi) kar ulusal-demokratik haklar iin mcadele veren Krt ve Arap ilerici gleri ile ortak karlara sahip olduklarn giderek daha
iyi kavramaya baladlar.

30'lu yllarn bandan beri Krtlerin, ulusal haklar iin en sk eylemlerde bulunduu blge Barzan blgesidir. Osmanl imparatorluu zamannda bile, Barzanllar itaatkarszlklar ile biliniyordu ve fiilen yar bamsz konumda

idiler.

"1928-1931 dnemi boyunca, Barzan'da devaml alkantlar olduu

Mahmut Berzenci ayaklanmas gerilemeye balad anda

gzlenmitir".

kurtulu mcadelesi bayra, j^arzaM'da ykseltilmiti. 1931 yiart mda Barzan

ve civar blgelerinde, Krt halk arasnda dalgalanmalar ba gsterdi. Irak'l

yetkililer ve ngilizlerce Krtlere kar yaplan birka askeri operasyon sonras,

1931 Haziran'nda ngiliz yetkililerinin temsilcileri Barzan blgesini ziyaret
etti, ayaklanan Krtlerin lideri Ahmet Barzani ile grt ve Irak hkmeti adna ayaklanmaya son verilmesini teklif ettiler. Hkmetin bu kategorik talebi reddedildi ve Temmuz 1931 'de yaplan hazrlk sonrasnda Ahmet Barzani,

Ingiltere-Irak glerine kar savama karar ald. Barzan blgesine, ok miktarda Irak silahl birlikleri ve ingiliz gizli ajanlarnca
kkrtlan Krt feodali eyh Rait Bradost da Ahmet Barzani glerine kar
harekete geti. Meydana gelen birka kanl arpma Irak birliklerine baar getir medi. Gerilla sava metotlarn ustalkla uygulayan ayaklanmaclar, Irak ordusuna

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

J)

ait bir taburu bozguna uratt. Barzan yaknlarna kadar ulaan Irak ordu birlii,

Longriggin tabirine gre, "yenilgiye u-ad ve ancak ngiliz askeri uaklarnn mdahelesi sayesinde hezimete uramaktan kurtuldu"{6).

Yksek mevkili ngiliz memudar, Krt kurtulu harekederinin bastrlmasndaki ana gcn ingiliz askeri uaklar olduunu biliyordu. Bu uaklar, sivil halka, ocuk ve yallara bile, acmadan amanszca Krderin stesinden geliyordu(7). Ahmet Barzani'nin hareket blgeleri, her zaman olduu gibi, gecikmeli bombalarn da kullanld youn bombardman atlarna maruz kald; hayvanlar bile havadan

atlarla yok eniler(8). K mevsiminde balayan sessizlik, 1932 yl ilkbaharnda son buldu ve Irak hkmeti ve ngiliz askeri birlikleri ile ulusal haklarnn
tannmas uruna mcadele veren Krder arasndaki atmalar yeni bir gle
tekrar balad.

Krdistan'daki birka arpma esnasnda, ngiliz askeri yetkililerinin aldklar

tavr insan dndryor. rnein, ingilizler hem Krt ayaklanmaclara kar
savayor, hem de birka kere "karmayarak" Irak askeri birliklerinin topyekn

bozguna uramalarna neden oluyorlar. Byle yapmakla ingilizler, asi Krderin

bastrlmas asndan bile, Britanyallarn, Irak'ta bulunmalarnn ok gerekli
olduunu "bir kez daha kantlyorlar".

Savaan Krtlerin gsterdikleri esiz kahramanlk ve ulusal kurtulu davasna olan sadakatlar ne yazk ki hakl mcadelelerinde baarlarnn daha fazla srme sini salayamad. Ahmet ve Mustafa Bafzani liderliindeki ayaklanma, Mahmut Berzenci hareketi yenilgisinden hemen sonra ba gsterdi. Ayaklanmann lokal karakterli olmas hem gidiatn hem de gelimesi olduka olumsuz etkilemiti. Irak birliklerinin, anti-Krt operasyonlarna Britanya askeri uaklar da katlmt. Ayrca,

Krt yurtseverlerine kar, Iran ve zellikle Trk yetkililer aktif olarak eylemlere
katld. Krler, yiidik ve esiz bir kahramanlk gsterek son bir umutla savayordu. Kt askeri donatmna ve silahl mcadele iin gereken modern ara-gerelerden

yoksun olmalarna ramen 1932 Nisan'nda iki ngiliz uan drmeleri bu

gerei pekitirmektedir(9). Ancak, savaan taraflarn gleri olduka farklyd, ingiliz askeri uaklarnn mdahele etmesiyle terazinin kefesi Irak askeri birlikleri ynnde iyice eiliyordu. 1933 Mays aynda bir Fransz dergisinin Badat muha biri unlar bildiriyor "10 bin Irak askeri ve polisi ancak ingiliz uaklar yardmyla
Ahmet Barzani'nin stesinden gelebildi"{lQ). Krtlere kar yaplan mcadelenin son aamasnda, trkler de bu mcadeleye olduka aktif biimde katld. Britanya Smrge Bakanhnn, 1,931 Haziran aynda yaynlanan resmi bildirisinde, Krt
ayaklanmaclarn yenilgisi ve Trk yetkililerinin tutumu detayl olarak anlatlmtr.

Bildiride yle diyor: "ngiliz grevlilerce Smrge Bakanlna gnderilen telgrafta

eyh Ahmet'in 22 Haziranda Mezopotarnya ordular ile ibirlii yapan Trk g
lerine teslim olduu teyid edilmektedir"{\\). Ahmet Barzani, Trkiye'de kendisine gsterilen bir ka gnlk: "nezaket" ten sonra tutukland; taraftarlar ise Trk yet-

60

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

kililerinin, Krt kurtulu harekederine katlanlara kar mcadelede kullandklar, tipik metodlara maruz kald. Yusuf Malek'in ifadesine gre, Ahmet Barzani'nin

100 kadar silah arkada yargsz ve soruturmasz aslmt. Trk yetkililer, ulusal
haklar iin mcadele veren Krt savalara kar bu barbarca hareketi u gln

"gerekeye" dayanarak gerekletirilmiti: "Gya, bu kiiler, 18 yl nce, o zamanlar

Osmanl mparatorluunun paras saylan Irak'ta bir takm sular ilemiti"{\2).
Krtlerin, hkmete ilan edilen genel affa inanarak Trkiye'den geri dnmeye balamas ve liderlerinin Irak polisince snrda sinsice yakalanmas sonrasnda, Krtler ve Irak silahl gleri arasnda yeni arpmalar patlak verdi. Dalara ekilen Krtler liderleri ile beraber gerilla savana balad. Ancak gleri azalmt. Krt

ulusal hak savalar, Irak askeri birliklerinin basks ve ngiliz askeri uaklarnn
kontrol altndaki lkesini paylam olan dman devletler emberinde, ancak kendi glerine gvenebilirdi. Mustafa Barzani ve kardei Muhammed Sadk

liderliindeki Krt ayaklanmac birlikler direken arpmalar sonrasnda teslim olmak zorunda kald. (13)
Daha ncede belirtildii zere, bu kurtulu hareketlerinin bastrlmasnda

aktif rol daha ok Trkiye oynad. Kemalist Trkiye, nceleri Irak'taki i siyasal
durumunun istikrarl olup olmamas ile ilgilenmez iken 20-30'lu yllardaki byk

kurtulu hareketlerinden sonra ortak anti-Krt hareketlerde bulunmak zere Irak

rejimi ile ayn at altnda bir araya geldi. Ancak yine de bir ok kii, sz konusu

dnemde Irak'ta meydana gelen Krt ayaklanmalarinn bastrlmasnda, ngiliz

askeri uaklarnn zmleyici etken olarak oynad grnde birlemektedir.

ngiliz yanls Ermeni {Daptak) gazetesi Ara'da yer alan u gr ilgi ekicidir:

"2 yl nceki, Krt ayaklanmaclar da, ngiliz hava kuvvetlerinin mdahelesi

sayesinde bastrlmt. Aksi takdirde Sleymaniye 'li eyh Mahmut ve zellikle de
eyh Ahmet Barzani ile zor ba edilirdi, hatta bu gler Arap askeri birliklerinin

direncini krp Badat' bile tehdit edebilirdi. "(14)

Gene ayn gazetenin haberine gre, ngilizler, Ahmet Barzani ayaklanmas

bastrlrken, Msr'dan Irak'a Britanya askeri hava ku-vvetlerine ait yeni silahl
birlikler kaydrd. (15)

ngiliz smrge yetkililerinin, ayaklanan Krdere kar merhametsizce davranmas

ve ikiyzl, riyakar olmas ezilen Krt halk iin tam bir felaket kaynai idi. 20-30'lu yllardaki Krt kurtulu hareketlerinin yenilgiye uramas, Krtlerin ulusal bamszlk mcadelesine byk darbe indirdi. ok saydaki eyh Mahmut ayaklanmaclar ve on yl boyunca aralksz sren Ahmet Barzani eylemleri, askeri
operasyonlar, bombardmanlar neticesinde halk perian oldu, en iyi evladan ya can

verdi ya da srgn edildi, tm blgede ekonomi geriledi ve yzst kald. (16)

Britanya emperyalizmi ve Irak, Trkiye, ran iktidar evreleri tarafndan Krt

halknn ulusal kurtulu mcadelesine indirilen darbeler nedeni ile, Irak Krderinin
30'lu yllarn ortalarnda, Irak hkmetine kar kyl hareketlerinin balamasyla

ekroye XuLo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

61

gelien mcadelesi eski boyutlarna ulaamad. Hkmet bu sebepten tr, Irak'n merkezi ve Gney blgelerinde patlak veren hkmet ve feodalizim kart
eylemlerin daha kolay stesinden gelebildi.

Irak'taki Britanya smrge yetkililerinin 30'lu yllarn bandan itibaren (Irak'a

yerletikten ve burada itaatkar bir rejim kurduktan sonra) izledii politikann en belirgin zelliklerinden birisi de yava yava hem Krtlerden hem de Asurlardan uzaklamak idi. Bu tutum, doal olarak yeni anlamazlklara meydan verdi. "Bamszlklarnn" verilecei hususunda vaaderle kandrlan Asurlular aka

ingiliz yetkililerine kar kt. 1931 yl Temmuz aynda Britanya askeri hava kuv
vederi slerinde grev yapan Asur birlikleri, Irak hkmetinin, lkenin Milleder
Cemiyetine girmesi sonrasnda Asurlulara ulusal haklarin tanyaca garantisinin

verilmesini talep ederek, ingiliz yetkililerine kar silahl ayaklanma balatt. O dnemde Byk Britanya resmi basn "Irak'taki gelimeler"le ve lkenin
yaam refahyla ilgili habedede dolu idi. Irak'n Milleder Cemiyetine girmesi

arifesinde yaynlanan bir bildiride yle diyor:

"Irak hkmeti, Irak'taki herkese

yaama, zgrlk ve dini serbestlik hakk salayarak; ulusal aznlklarnn haklarn

tanyacaktr.. "{17) Yrtlen bu komployada dikkat eken bir husus mevcut:

Britanya basn organlar her defasnda Irak rejimine, Krt tehlikesinin ortadan

kaldnlmasndaki ngiliz roln hatdatmak iin hi bir firsat karmyordu. 7mes yle yazyor: "Irak ok abuk tam bamszla doru ilerledi. 2 yl nce, krallk rejiminin glendirilmesi iin enerjik nlemler alnmt. Daha 12 ay ncesinde,
Barzan blgesini. eyh Ahmet ve aalarn m, yoksa kral ve bakanlarn m ynetecei ve meselesi gndemdeydi. .."(18)

Irak'n Milleder Cemiyetine girmesi sonrasnda, 6 Ekim 1 932'de Kral Gazi resmi

bir bildiri yaynlayarak "verdii destekten tr Byk Britanya'ya minnetarln dile

getirdi". Artk Krt sorunundan sz edilnaiyordu. Krtler ve Asurlar, Kasm 1 932'de Milletler Cemiyeti Manda Komisyonu'na, ulusal haklarna sayg gsterilmesine
ilikin toplu dilekeler sundu, ancak bu dilekeler dikkate alnmad. Irak'n Milleder Cemiyeti'ne girmekle tam bamszln elde etmi olmas

gerekiyordu. Ancak b} bamszlk gerek d idi. Profik olarak lkenin duru

munda somut bir deiiklik gereklemedi. Ingilitere, Irak'taki tm eski haklarn

kullanmaya devam etti. Daily Gerald gazetesi yle yazyor: "Irak'ta askeri adan kaldmz anlalmaldr. Manda bitti, ancak onun yerine yaplan bir anlama
mevcut. (1930. .N) Irak, Milletler Cemiyetine giriyor, ama Byk Britanya Irak'

terk etmeyecek." {19) Gazete, gene ayn makalesinde: Irak'taki ingiliz askeri hava
kuvvederinin "isyanc airetlerin bastrlmasna (yani Krtlerin) " kar sorumluluk
tamas gerektiini aka yazyor.

Irak hkmeti, Krdistan'da yeni harekeder meydana gelmesini engellemek zere n

lemler ald: Bizzat Babakan, "dzenin yeniden kurulmas" iin Kim blgelerini dolau.
Hkmet, Krdistan'da okul ve hastahane saysnn artaca vaadinde bulundu.

62

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Daha nce de belirtildii zere, 30'lu yllarn ortalarnda, OrtaFtratve dier blgelerde kyl kidelerinin, feodal rejime ve onun Britanyal himayecilerine kar mcadelesi glendi. Bu dnemde gl bir hareket grlmemektedir. Ancak hemen

her yerde ulusal-kurtulu eylemlere hasl oluyordu. Bu eylemler lokal nitelikli ise de
monari ve emperyalizme kar yrtlen mcadeleye katks olmutur. (20)

1934 yl yaznda. Iran snr blgelerinde Krt kylleri silahl bir hareket
gelitirdi. Irak hkmeti blgeye askeri birlikler gnderdi. Hareketin bastrlmas esnasnda 45 kii ld, bir ka yz kii de yaraland. Bu olay sonrasnda Irak hk meti tipik davranla "silahl birliklerini ivedilikle Pers diyarna yollad ". (21) Ancak

Hadimi rejimi ve ngiliz emperyalizmi gelien /nzf ayaklanmalarna engel olamad.

Barzanllar mcadele bayran yeniden kaldrd. "Krt halknn yiit zgrlk
savas"{22) Halil Haavi, bir ka silahl birlik oluturarak polis karakollarna baskn dzenledi; hkmet temsilcilerinin ve polisleri Barzan blgesi dna srd. Ayaklanan Krtler, Gney Krdistan'a zerklik haklar verilmesini talep etti. Her ne kadar bu srada Irak hkmeti, Orta Frat blgelerindeki ayaklanmalar bastrm idiyse de, Krtlerin direncini kendi bana kracak durumda deildi. Irak ve Trk hkmet temsilcileri arasnda yaplan grmeler sonrasnda, Trk askeri

birlikleri de mcadeleye katld. "Ortak Trk ve Irak askeri gleri ayaklanmaclar zerine doru ilerledi Daha 1935yl Aralk aynda, Krtlerin esas gleri yok edilmi
durumda idi; 12 ayaklanma lideriyakalanm ve aslmt. Kahramanca bir mcadele

ile 8 ay sren Krt ayaklanmas 1936ilkbaharnda tamamen bastrld. Halil Haavi

esir alnd ve 1936 Martnda kuruna dizildi"{25). Krt kurtulu hareketlerinin baarya ulaamamasnn ana sebeplerinden biri de, bu hareketlerin dank oluu idi. Bu defasnda da, Barzan blgesinde ayaklanma balad zaman. Yezidi Krtler Sincar da kurtulu mcadelesi bayra ekmi idi.

Ne yazk ki, ayaklanan bu iki Krt blgesi arasnda balant yoktu.

Hkmetin, l^js*<//-Krtlere genel askerlik ykmll getirmesi, zerine

Yezidi Krtler ayakland. Ayaklanmann banda, Da-vud Ad-Davud vard. Ay

aklanan Yezidi Krder, saylarnn az olmasna ve iyi silahlanmam olmalarna ramen, Irak askeri birliklerinin saldrlarna kar metince dayand. Birka bl gede, hkmet birliklerini geri pskrtrek bozguna uratt. Ancak 1935 yl j\ralk aynda, Yezidi-YJrtler azimli bir arpma esnasnda sava alannda 100
l brakarak yenilgiye uradlar. Her zaman olduu gibi, Irak hkmeti, Krt

ulusal kurtulu savalarna acmaszca davrand: ayaklanmann 5 lideri asld; 378 etkin sava krek cezasna arptrld ya da hapse atld. Davud Ad-Davud Suriye 'ye kat. Badat'ta da ayaklanmaya katlanlara lm cezas verildi. "Sadece Yezidiler deil Asurlar da idam edildi"{2A) Beyrut gazetesi Sirt rm haberine gre,

ayaklanmaclarn yargland mahkeme koullar, aceleci tavryla yarglamay deil

de daha ok "hesap grme"yi andryordu. Gazete yle diyor.- "yle grnyor ki

bu defa da susuz insanlar politik fanatizmin kurban oldu".

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

63

Irak Krdistan'nda, 1936 yh sonrasnda 1943 Barzan ayaklanmasna kadar

b)'k apta bir kurtulu hareketi kaydedilmemektedir; ancak, hkmet temsil
cileri ve askeri birlikleriyle devaml yetel atmalar yaanyordu. Byle olmasna ramen, Irak Krdistan'nda istikrarl bir durumun olduu kabul edilemezdi. Gney Krdistan'n ulusal-demokratik gleri, Trkiye Krdistan'ndaki kurtulu harekederine elden geldiince yardm ediyor, destek veriyordu. zmlenmemi Krt sorunu, Krdistan' paylaan lkelerin iktidar evrelerini giderek daha ok rahatsz ediyordu. Bu sorun nedeniyle, Irak hkmeti kadar hem Trkiye hem de ran hkmederi de tedirgindi. Bu lkelerin iktidar evrelerince, Krt halknn ulusal kurtulu hareketine kar rgd bir mcadeleye giriildi, "Krt tehlikesi"ne kar ortak mcadele etme amac n plana konuldu. 1937

ylnda, Trkiye, Irak, Iran ve Afganistan arasnda imzalanan Saadabat Pakt da

alnan bu tedbirlerden biri idi. Bu anlamann 7. maddesi zelde "snr tesinde, dier lkenin herhangi bir kesiminde, mevcut kurumlan devirmeyi ama edinen ve dzeni ya da gvenlii bozabilecek silahl ete, topluluk veya organizasyonlara" kar
ortak tedbirler alnmasn ngrmekteydi. Grld gibi, Krdistan' paylam olan lkelerin iktidar evreleri, Krt

lere kar aldklar askeri-siyasi tedbirleri her geen gn artnyorlard. zlenen bu

politikann birinden tekine vasiyet edilmesinin, Krt ulusal sorununun sivri bir
konu olmas ile sk bir ilikisi vard. Sonralar ortaya kaca gibi, sz konusu devletler arasndaki dier meselelerle ilgili gr ayrlklar, bu politikann yrtl

mesine engel olmuyordu; nk hepsi de, ingiltere, sonralar da ABD kadar yakn
ve Orta Dou'da, Krt halknn ulusal kurtulu hareketi ocaldann sndrme
emelinde idiler.

64

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

V. BLM

KNC DNYA SAVAI YILARINDA IRAK KRDSTANI'NIN MCADELES ZYNETM (KEND KADERN TAYN)
kinci Dnya sava yllar Irak Krdistan'nda gergin geti; Krt halknn sosyalekonomik durumu ktleti. Irak iktidar evreleri, A/m^m/ vilayeti nin kendile rine balanmas ile, daha ncede olduu gibi, Krtlere kar ayrm politikas

uygulamaya balad. Irak hkmeti ve onun ingiliz himayelerince, Krdistan'da

yrtlen bu ayrm politikas, halkn tm yaam alanlarna (siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel yand.(l)

Krdistan'daki politik ayrmclk nedeniyle, Krt emekilerinin ve kylleri

nin ekonomik karlarna ciddi darbeler indiren bir dizi tedbirler alnd. Ttn

tarmnda uygulanan hkmet politikas, bu tedbirlere tipik bir rnektir. Yeni gelir
kaynaklar aray ierisinde olan Irak hkmeti, 2. Dnya Savann balamasyla, esas ttn retim yerleri olan Krt blgelerinde ttn retimine devlet tekeli

uygulamas getirdi. Bu, ttn reticisi kylnn gelirini olduka drd ve halkn
honutsuzluuna neden oldu. Falcat, Krt halknn ulusal, siyasi ve politik karlarn

aka hie sayan Irak hkmeti buna hi de aldr etmedi.

Sava yllarnda Irak'n ehirlerinde zel "gizli brolar" kurulmutu. Bu

"brolar"n ilevi Arap ve Krt halk ierisindeki muhalif eilimlere kar mcadele vermek idi. "Gizli brolar" zellikle Krdistan'da aktif faaliyet gsteriyordu, nk

buradaki ulusal-demokratik glerin sosyal-siyasi durumu iyiletirmek iin verdii mcadeleye "ykc eylemler" gz ile baklyordu, bu mcadeleye katlanlar ise
acmaszca cezalandrlyordu. Irak hkmeti, Krt blgelerinin sosyal ve kltrel geliim ihtiyacn karlamak zere az bir miktar denek ayryordu. Sava yllarnda, bu czi miktar daha da azaltld. Irak'taki tketim mallar fiyatlar, sava ncesi dneme nazaran %700 artt. Krdistan'da ise, hkmetin ayrm politikas nedeniyle, halkn durumu daha

da kt idi. rnein, Kerkk'te ekmek, Badat'taki' nden drt kat daha pahal
idi. zellikle de, tarmsal retimin olduka snrl olduu dalk blgelerde, ciddi
biimde gda sknts yaanyordu. Ittihad el-aab gazetesi yle yazyor: "Burada,
yoksulluk, hastalk ve acmasz bir terr hkm sryor". (2) "Badat ve Basra 'dan Irak Kurdistam'na gnderilen Arap memurlar arasnda rvetilik ba gsterdi". (3) Yllarca

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

65

sren kanl mcadeleye ramen Krderin ulusal taleplerini dikkate alnmad. 1945 ylnda Irak Krdistan'nda toplam 30 ilkokul ve 2 orta okul (tara merkezleri hari)(4) faaliyet gsteriyordu. Eirim dili Arapa idi.(5) Krdistan'da zor ekonomik koullar yaanyordu. Bunun asl arln da ky ller ekiyordu. Daha nce de belirtildii gibi, Krdistan'n dalk blgelerinde
yksek fiyata bile gda ve endstri malzemesi bulmak mmkn deildi. Halk kidelerinin ekonomik nedenli honutsuzluuna, siyasi sebepler de eldendi; Krt halknn ulusal haklarnn inenmesi, Krdistan'daki Arap memudarn rvet almas ve yaptklar zorbalklar, ulusal gelenek ve greneklere sayg gsterilmemesi,
tm bunlar barda taran son damla oldu. (6)

Umutsuz olan halk, ayaklanma arlarna byk destek verdi. Ancak, hareket
nderlii, bo yere kan akmasn nlemek iin sorunu barl yollarla zmeye alt. Mustafa Barzani .S/i^^^f'a gnderdii zel mektupta, hkmetten, lkede ve zellikle de Krt blgelerinde, halkn yaam dzeyinin ykseltilmesine nem verilmesini, eitim ve salk hizmederinin iyiletirilmesini talep etti. (7) isyan engellemek amacyla baz tedbirler alan hkmet bu talepleri reddetti.

Ayrca, eyh Ahmet Barzani ve dier Barzani yneticileri gneye, Hilla ehrine
gnderildi. Nuri Said hkmeti. eyh Ahmet araclyla Mustafa Barzani'ye bir

mektup gndererek derhal teslim olmasn talep etti. Aksi takdirde hkmetin g
kullanarak hareketi bastraca tehdidinde bulundu. (8)

Sava yllarnda Hiwa (Umut) rgtnn yansra Krdistan'da u ulusal-ilerici

rgtler de faaliyet gsteriyordu: Rtzgari (zgrlk), ore (Devrim), Yekitiya

Xebat (Mcadele Birlii) ve dierleri. Bu rgderin faaliyetleri sayesinde, Krderin

ulusal bilinci ve sosyal, ulusal hak mcadelesindeki rgtllkleri, nemli lde artt. Barzani, Krdistan'n tm demokratik glerine destek arsnda bulundu.
Hiua, hkmete ve Badat'tal byk devlet eliliklerine ok sayda mektup ve bildiri gndererek Barzani ile tam dayanma ierisinde olduunu bildirdi. (9) Demokratik ve ulusal rgtlerin desteini alan ayaklanmaclar silahl

mcadeleye balad.

"Her gn ayaklanmaclara 40-50 kiinin katlm olmas"

(10) gerei ayaklanmcnn baarsn gstermektedir. Ayaklanma blgesine gnderilen ok saydaki polis kuvvetleri "ayaklanmaclar tarafindan tamamen

bozguna uratld ".{II) Bunun ardndan Merga-Sor blgesinde hkmet bir

likleri konvoyu imha edildi.

ngiliz yetkililerinin onayn alan Irak hkmeti, Mustafa Barzani'ye bir mesaj

gndererek Irak topraklarn terk etmesini istedi. Badat'taki ngiliz elisi, "lkenin
kuzeyinde dzenin" {\2) salanmas iin Irak ordusuna destek verecei tehdidinde bulunarak, Irak hkmetinin bu isteini yeniledi. Bu tehditler ie yaramad. Krt lerin zerk ulusal haklar iin verdikleri mcadele ciddi bir hal ald.

Krdistan'daki olaylarn gidiatndan endie duyan ingiliz smrge yetkilileri,

"daha fazla kayp vermemek zere" rAemler ald. (13) Diala blgesine Hintli

smrge askeri birlikleri sevk edildi. (14) ingilizler, askeri tedbirlere paralel olarak
Go ekroye Xtdo Miloyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

diplomatik manevra politikas uygulamaya koydular. Bu arada, Irak'taki Britanya

elisi ingiltere'nin anti-Krtler koalisyonu ile olan mttefik ilikilerine dikkat

ekerek Almanya'yla olan sava sonrasnda Irak'ta Krt Otonomisi sorununun zmne yardm etmeyi vaad etti. Daha sonra gelien olaylara baklrsa, Krt ayaklanmaclarn, A/mm/ vilayetinin

Irak'a balanmas sonrasnda, savaan Krt kitlelesini bir ok defa aldatan, ngiliz
idarecilerin vaatlerini ok ciddiye almadklar grlmektedir. 1943 yl sonuna doru,

ayaklanmaclar nemli baarlar elde etti, taraftarlarnn says oald, kontrolleri altndaki topraklar geniledi. Artk mevcut silahl gler, Krt direniini krabilecek
durumda deildi. Hkmet daha geni aph tedbirlere ba vurdu. (15)

Nuri Said hkmeti, Krt ileri gelenlerinin bir ksmn, ayaklanma hareketine
kar mcadelede, kendi tarafna ekmek amacyla, Mustafa Macid'i, Devlet Bakanl makamna atad. Mustafa Macid, ulusal Krt mcadelesi zararna,

Badat yetkilileriyle uzlaan bir Krt kesiminin temsilcisi idi. Hkmet, Mustafa Macid'i, ayaklanmaclarla yaplacak grmelerde kendi "aracs" olarak kullanmak
amacnda idi.

lk silahl atmalar, ok miktarda askeri malzeme ele geiren Krtlerin zaferi ile
sonuland. (16) Krt ayaklanmasnn abucak bastrlmas planlarnn perspektifsiz olduuna kanaat getiren Nuri Said hkmeti, zaman kazanmak amac ile "geri adm" att. Hkmet ilk olarak, Krt blgelerine, Hivdnn aktif yeleri olan
Emin Revanduz, izzet Abdul Aziz ve Aziz amzin'i haber subay olarak atad ve

kendilerine grmelere zemin hazrlama grevini verdi(17).

Ekonomik zorluklar, silahl yetersizlii ve Krt sorununa barl yollardan zm

bulma istei, Mustafa Barzani'yi hkmetle grmeler yapmaya mecbur etti.

1943 yl Aralk, sonunda Merga-Sor'da haber subaylar ve Barzani arasnda

bir grme yapld. Bu grmede Barzani, ayaklanma ynetimi adna atekes
iin u koullar ne srd. 1)-Kerkk, Erbil, Sleymaniye, Xaneqin ve Duhok Krt ehirlerini kapsayan zel bir idari blge oluturulmas; 2)-Krt blgesinin idaresi iin her bakanlk kabinesine bir krdn atanmas;
3)-Her bakana bir Krt yardmc atanmas;

4)-Krt dilinin resmen kabul edilmesi;

5)-Krdistan'da ekonomik reformlarn yaplmas.{\S)

Sonraki olaylar gstermitir ki, Krtlerin ulusal haklarnn tannmas, eskiden

de olduu gibi, ne ngiliz yetkililerinin, ne de Irak iktidar evrelerinin planlarnda

yer almyordu. Grme giriimleri, zaman kazanmak ve bunun neticesinde de

Krt zerklik hareketini ortadan kaldrmak zere atlm taktiksel bir adm idi.
Grmelerin gecikmesi bunun bir gstergesidir.

7 Ocak 1 944 'de Mustafa Macit, ayaklanma blgesine geldi. Haftalarca sren grmeler sonrasnda ilk anlama saland: eyh Ahmet ve Barzanlt yneticiler

ekroye Xndo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

67

Barzan'a dnebilecekler, Mustafa Barzani ise iyi niyet iareti olarak Badat'a
gelecek; hkmet Barzan'da okullar aacak ve blgedeki ekonomik durum
iyiletirilecek. (19)

Bu talepler olumlu bir anlam tamakla beraber, snrlyd ve sadece Barzaniblgesini kapsyordu. Krdistan'daki bir dizi ulusal-demokratik rgtlerin faaliyederi, ayaklanma hareketinin elde ettii baarlar, uzun sre Krt taleplerini grmezlikten gelen hkmetin, onlarla grme masasna oturmas, tm bunlar, Krdistan'da
siyasi yaamn hareketlenmesine sebep oldu. Belki de bu hareketlenmenin esas

nedeni, ayaklanma nderleri ve hkmet arasndaki nihai anlamann, tm Irak

Krdistan'n ilgilendiren aadaki talepleri kapsamas idi.

1 -Ayaklanmaclarn igal ettikleri topraklar, kontrolleri altnda kalacak.

2-Kuzeydeki olaylardan tr tutuklananlar serbest braklacak. 3-Ayaklanmaclar, atmalarda ele geenlerde dahil olmak zere, tm silahlar muhafaza edecek.

4-Krdistan'a eit oranlarda sanayi, yiyecek ve iecek mallar temin edilecek;

hkmet, ayaklanan Krtlerin, tekelciliin kaldrlmas ve ttn retimine getirilen snrlamann kaldrlmas hususundaki taleplerini yapmakla ykmldr. 5-Krt blgelerinin ynetimi Krtlerin eline geecek. 6-Irak Krdistan' kltr ve eitim alannda, zerk haklara sahip olacak. 7-Irak hkmeti, Krdistan'da okul ve hastahane inaat iin,
ayracak. {20)

kaynak

Haber subaylarnn says da yediye kartld:

1 -General Baha Ad^Din-Sleymaniye blgesinde 2-Rewanduz'da Yarbay Amin Revanduzi

3-Barzan'da Binba izzet Aziz Ahmet

4-Qeladtze'de Yzba Fuat Arif
5-Amadiye'de Yzboft MecitAli

6-Bile 'de Yzba Mustafa Hopav 7-Merga-Sor'da Yzba amziniSaitAziz.{2\)

Her ne kadar hkmet, Krtlerin taleplerini yerine getirmek zere baz admlar

att ise de (rnein ttn retimine getirilen snrlamann kaldrlmas, v.b.) genel
olarak varlan anlamaya uyulmad. Mustafa Barzani, Badat'ta bir sre kaldktan sonra 1944 yl ubat aynda, tutuklanmamak veya saldrya uramamak iin

bakenti terk etti. Durum aniden gerginleti. Nuri Said, beraberinde Mustafa
Macit olmak zere 1 944 Mart'nda Krdistan' ziyaret etmek zorunda kald. "Nuri Said, Kerkk ve Erbilde halkn karsna karak Krt halknn yurtseverliini ve kahramanln vd, Krt kkenli olduunu ve Krtlerin hakl taleplerini yerine getirmek iin "samimi bir istek" duyduunu belirtti. "(22) 1944 yl Haziran ay

banda Nuri Said istifa etti. Hamdi Al-Paaci, yeni kabineyi oluturdu. Hkmet

68

ekroye Xtulo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

kabinesinin deimesi ve Krdistan'daki durumun hzla ktlemesi, Nuri Said'in

Krt sorununun zmnden yana olduu ve gidiinin de onun Badat'n Krtlere kar ovenist politikasn onaylamad anlamna gelmez. Nuri Said, babakanhktan

ayrldktan sonra bile Krt politikasnn oluturulmasna aktif olarak katlm;

sonraki anti-Krt tedbirler ise onun rzas ve katlmyla alnm idi. ingilizler ve
Irak iktidar evreleri, Krt hareketine nihai darbeyi indirmek zere hazrlanyordu. Longrigg, ayaklanmaclara verilen baz dnlerle ilgili olarak unlar yazyor: "Molla'ya (Mustafa Barzan\-;.N) verilen tavizler, geciktirme ve baarsz gs

terme yntemiyle ortadan kaldrlmalyd"(25)

Hkmet, Krtlere kar askeri tedbirlere henz bavurmamken, Krtler, sorunun barl yollarla zmnn perspektifsiz olduuna giderek daha ok inan

maya baladlar. Sava Krtlerin tm hareketlerini koordine etmek amacyla, 1 945

ubat'nda, Mustafa Barzani ve ayaklanma blgesine kaan subaylar nderliinde

zgrlk komitesi kuruldu. zgrlk komitesi, tm ayaklanma blgelerinde, kendi

alt rgtlerini oluturdu, Krt hareketinin hedeflerini aklad hareket program

hazrland. zgrlk komitesince ngrlen tedbirler, Krt sorununun zm

iin nem tayordu. rnein, Komite, btn Krt ilerici rgt ve glerin
abalarn birletirmeyi, Krtlerin iinde bulunduu gerekleri dnya kamuoyuna
bildirmeyi, Krt halknn haklarn savunmak zere dzenli bir ordu kurulmasn

gerekli buluyordu. (24) zgrlk komitesi, Krt hareketine destek salamak iin
nemli almalar yapt.

"zgrlk komitesinden bir sre nce kurulmu olan ore Partisi, ayaklanmaya
tam destek verdiini aklad. . . Hivua rgt, 1 0 ubat 1945 'de Badat'tayapt kendi konferansnda, ayaklanma blgeleriyle ilikilerini glendirme karar ald ve kendi aktif yelerinden biri olan Muham-met Kudsi'yi bu blgeye gnderdi". (2^)

ran Krdistan'nda demokratik hareketin geni ller almas sonrasnda, Irak

resmi evrelerinde duyulan endie artt. Irak Savunma Bakan, sonralar, yle bir aklama yapt: "Barzanllarn Azerbaycan (Iranjdaki hareket ile birleme olasl

karsnda duyduumuz korku, bizi, biran nce Barzani yok etmeye tevik etti".(26)

Hamdi Al-Paaci hkmeti iki yzl bir politika uyguluyordu: Bir taraftan, szm ona sorunun barl zm iin Mustafa Barzani'ye araclar gnderirken,
dier taraftan da Krt sorununu askeri yolla zmek zere bir takm (askeri) tedbirler alyordu. Askeri birliklerin youn olarak Krdistan'a sevk edilmesi gizlenemedi. Hkmetin askeri hazrlklarna cevaben, Mustafa Barzani ve onun silah arkadalar
kendilerini savunmak zere, gereken tedbirleri aldlar. Bu arada, ayaklanma blgesi,

Mustafa Honav ve Muhammet Kudsi-dou; izzet Abdl Aziz ve Abdl Hamit

Bakr-bat; Sleyman Barzani-gney cephesi olmak zere 3'e ayrld.

Mustafa Barzani nderliindeki, zgrlk komitesi, halkn gcn seferber

etmek amacyla, aktif olarak harekete geti. Ne yazk ki. zgrlk Komitesi ve
onun liderinin, tm Krt blgelerinde ortak hareket salamaya ynelik abalar,

byk baar elde edemedi. Bunda, bir taraftan ulusal demokratik harekete kar

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

69

kan, Krt feodal ileri gelenlerinin gl etkiye sahip olmasnda, dier taraftan
da Krt kylsnn nispeten dk snf bilincinde kalmasnda etkin olan a d
feodal kalntlar byk rol oynad.

Sz konusu dnemdeki, Krt zerklik mcadelesinde en nemli hususlar

dan biri, hareket yneticilerinin, tm Itak halklar iin demokratik haklarn

kazanmnn, Krt sorununun ayrlmaz bir paras olduuna, giderek daha fazla inanmalari idi. Krt ynetiminin, Irak halkna defalarca arda bulunmas, bu gerei

dorulamaktadr. Askeri harekeder ncesinde de, td arlarda bulunulmutu. Bu arlarda: "Hkmet, gerei saklyor veyalan haberleryayyor . . Krtler, Krdistan'da
daha ok okul hastahane, eczane, yeni yollar, dnce zgrl, yoksulluun gideril

mesi v.s. istiyorlar hkmet ise halkn bu taleplerine cevap olarak, ona sngyle kendi
iradesini dayatmak iin ordusunu gnderiyor "(27) deniliyordu. Mustafa Barzani ve onun silah arkadalar, Arap ilerici glerinin desteine byk mitler balamt. Yaplan arda, bununla ilgili olarak yle deniyordu "Arap kardelerimizle gurur duyuyoruz ve ilk nce gerei anlayan sa duyulu

insanlara sesleniyoruz. Arap kardelerimiz bilmelidirler ki, aramzda dmanlk yok

ve olamaz da"{28). Bu arnn, u nihai szlerinde, Krt harekeri nderlerinin realist politikas, bir kez daha vurgulanmaktadr: "Ayn sorunlarla kar karya olduumuzu bilmelisiniz. . .

Irak bizim ortak vatanmzdr. Bizimle sevin ve zntleri paylamalsnz"{29).

Krt liderleri, kendi bildirilerini Badat'taki diplomatik misyonerler arasnda da yaydlar. Bu bildirilerde, Krt halknn iinde bulunduu durumun tablosunu

izdiler. Krt sorununda ingiliz emperyalizminin izledii politikay tehir ettiler.

Irak komnist partisi Kurdistan seksiyonu, bu srada Krt halk arasnda bililen-

dirme almalar yrtyordu. 1945 yl banda, illegal, Krte olarak yaynlanan

Komnist partisi yayn organ, Ae<tt/ gazetesi, Krt ulusal sorunu hakknda komnist lerin program bildirisi olan "Krt halk Misak"n yaynlad. ok nemli bu dokmann hazrlanmasna IKP (Irak Komnist Partisi) Genel Sekreteri YusufSalman-YusufFahd kaald. Bu misakta; emperyalizm ve lke ii gericilie kar mcadelede baar elde etmenin en nemli koulunun Arap ve Krderin birlii olduu; lke bamszlnn ancak top yekn mcadele ile elde edilebilecei; halkn beklentilerini yanstacak ve onun karlaryla ters den yaa ve kararnemeleri kaldracak, bir hkmet kurulmasnn

gereklilii belirtiliyordu. Gene, Krt halkna iradesini zgrce kullanma, siyasi ve sosyal birliklerini kurma, ana dilinde dergi ye gazete yaynlama hakk verilmeli, lke
zenginlikleri halkn relhru ykseltmek zere kullanlmal, tarm sendikalar kurulmal

ve bunlar araclyla kyl karlar savunulmal; kyl, karaborsac ve bankaclardan

korunmal; i ve sosyal gvenlik kanunu karlmal idi.

Misak, Krdistan'da milli eitimin iyiletirilmesi, Krt yksek retim

kurumlarnn, ilk ve orta okullarnn almas taleplerini de kapsyordu. Ayrca, vergilerin dzenlenmesi ve bunlarn eidik prensibinde belirlenmesi belirlendi. Sosyopolitik taleplerin yan sra, Krdistan'da etnik aznlklar ve bunlarn din zgrlklerinin

70

ekroye Xtuio Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

salanmas grevi de vard. "Krt halk Misak", IKP'nin (Irak Komnist Partisi) ulusal sorun hususunda hazrlad ilk program belgesidir. Bu Misak, Krdistan'n savaan
kitlelerinin siyasi bilincinin artmasnda byk rol oynad.

Alman faizminin iflas etmesi, ezilen halklar ve ulusal-demokratik talepleri

nin karlanmas uruna, hakl bir mcadele veren, Krtler arasnda cokunluk yaratt. Ne var ki, bu seferde savaan Krtlerin btn umutlarnn karsna In gilitere ve onun Irak'l yardaklarnn herhangi bir taviz verme hususundaki kati

isteksizlii kt. 2. Dnya savann bittii sralarda, ngiltere-Irak tarafi ve Krtler

arasndaki elikiler iyice artt. Taraflar, sava sonularn deiik bak alarndan

deerlendiriyordu. Krtler, ingilizlerin, zerklik haklarnn kendilerine tannaca vaadlerine, mit balarken, dier taraftan da Irak iktidar evreleri ingiltere'nin onay
ve desteinde, "kuzey sorununa" silah gcyle son verme karar ald. Hkmetin ekonomik abluka politikas sonucunda, "Krdistan'da halk ciddi

yiyecek-giyecek sknts ekmeye balad"{50). Hkmetin, Krt sorununu iddet

yoluyla zme niyeti aikard. 1945 Temmuz'unda hkmet, dzenli ordunun ve toplam says 25 bin olan polis gcnn yarsndan fazlasn, Zaho, Amadiye, Akra ve Retvanduz blgelerine yd. (31) Temmuz ay sonunda Krtler ve polisler arasnda atmalar balad. 1 945 yl Austos ay banda, hkmet saldr karar ald. Bu esnada da, "blgede

ihtiya duyulan okul hastahane ve dier kurumlar oluturabilmesi iin Barzan 'in
igal edilmesi" gerektiini demogojik bir biimde aklad. (32)

Mustafa Barzani ve dier hareket liderleri, hkmet birliklerine kar direni gsteren kurumlarla beraber, dnya kamuoyunun dikkatini Krdistan'daki olaylara
ekmek zere, harekete getiler. Barzani'nin, Badat'taki byk devletlerin eli liklerine gnderdii bildiride yle deniyor: "Size bu mektubu yazdm sralarda,

bu blge kylerindeki kadn ve ocuklar, Irak hkmetinin bombalar ile lmektedir

Bu nedenle, burada her halkn kendi kaderini tayin etme hakkna sahip olduunu bildiren, Atlanta Paktna ters den olaylar, cereyan ettiini hkmetlerinize bildir menizi rica ediyorum. Devletleriniz, Irak diktatrlne keyfi hareketlerine devam etmesi iznini vermemelidir. "(33)

Krtlere kar, Irak birliklerinin saldr operasyonlarn ngiliz general Renton

ynetiyordu. Renton'un 25 bin Idilik ordusuna, Barzani, yaklak 5 bin savasyla kar koyuyordu. Irak ordusu, birka hava filosu ile glendirilmiti. Hkmet ayrca, baz gerici Krt feodallerini ve onlarn kiralk askerlerini, Barzani glerine

kar kullanyordu.
Irak ordusu, 7 Austos 1945'de, Gney Krdistan' iki paraya blp

ayaklanmay daha kolay bastrmak amac ile Retvanduz blgesinde, byk saldr operasyonlarna balad. Ancak, ayaklanmclar, Irak ordusuna ait 4 bl bozguna uratt, 20 Austos'ta bir bl daha esir alarak silahlarna el koyddar. Hkmet ordusunun silah ve asker gc stnlne ramen, Krt birlikleri, Irak birliklerini bir dizi ciddi bozguna uratt. Eyll ay banda, meydana gelen

ekroye Xtuio Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 1

iddetli arpmalarda, A^r/i ve Retuanduzdan saldrya geen hkmet bidiklerine

byk kayplar verdirildi ve dalk blgelerden geriye pskrtld. Pozisyonunu

glendiren Barzani, Erbil ehrine hcuma hazrlanyordu. Irak askeri birlikleri

zor durumda idi.

Hkmet, ayaklanmaclarn sadece Erbili deil, petrol retim merkezleri olan

Kerkk ve Musul u da tehdit ettiklerinin farkna vard. Krt ayaklanmaclarn elde

ettii ilk baarlar, taraftariarnn artmasma sebep oldu; bu arada, ayaklanma yneti cileri de byk bir nemle, Krt ulusal hareketinin hedeflerini evreye aklamaya gayret ediyordu. Arap halknn baz kesimleri, yava yava milliyeti propagandann
etkisinden kurtulmaya ve Krderin mcadelesinin, Arap karlarna ters dmediini

ve onlarn, yabanc-yedi smrgecilere kar "Birleik Krt-Arap mcadele cephesi

kurmak ve lkenin hem Krt kesiminin, hem de Arap kesiminin, gerekten bamsz ve
demokratik geliimini salamak iin mcadele verdiklerini anlamaya balad. "(34) Ayaklanan Krder, propagandaya byk nem veriyordu. Krt hareketi temsil
cileri, tm Irak halkn, krallk rejimi ve onun himayecileri olan Britanya'l emperya

listlere kar, ortak mcadeleye aran, bildiri ve ilanlar datyordu. Bildirilerden

birinde yle deniyor:

"Biz, Araplarn haklarn, emperyalizmin boyundurluundan kurtulma ve gerek bamszla ulama mcadelesini tanyor ve ona sayg duyuyoruz. Biz, Krtler, Arap halk ile beraber omuz omuza, gericilii, diktatrl ve emperyalizmi devirmek iin arpmalyz. "(35)

Ayaklanmaclar, ingiliz yetkililerden, lkenin i ilerine ve Krderi ile hkmet

arasndaki anlamazla karmamas talebinde bulundu.

Ayaklanmaclarn arlarna aldrmayan ve ayaklanmann tehlikeli boyudara

ulatna ve hatta Kerkk' tehdit ettiine kanaat getiren ngiliz yetkililer, nihai
eylemlere giriti. Irak askeri birlikleri, 28, Eyll 1945'de, ayaklanmaclar tarafindan
kuatlan hkmet birliklerini geride birok l brakarak kurtarabildi. 20-30'lu

yllarda olduu gibi, ngiliz askeri hava kuvvetleri, Krt ayaklanmaclara ve ehirkylerdeki savunmasz Krtlere kar barbarca eylemlere balad. Irak Savunma

Bakannn yapt aklamaya gre, ngiliz hkmeti Irak'a 31 adet askeri uak
"hediye" etmiti. Longrigg, Krtlere kar yaplan Ing-Irak askeri glerinin
operasyonlar hakknda yle yazyor.-

"Ordu 3 koldan ayaklanma blgesine ilerliyordu; hava kuvvetleri ise ayaklanmaclara, onlarn taraftarlarna ve askeri gereklerine bomba yadryordu. (36)

Ayaklanmaclara kar eylem yapan Irak askeri birlikleri, tank birlikleriyle glendirilmiti. 50'den fazla Kurt yerleim noktas, yeryznden silindi.{57) ingiliz pilotlar, makinal tfeklerle savunmasz kadn, ocuk, yal ve hatta hayvanlar yaylm
ateine tutuyordu. "(38)

Ayaklanmaclarn Bej^ut'taki temsilcisi, Barzani adna bir bildiri dan. Bu bil

diride yle diyor: "Irak ordusu, Krt kylerini, savunmasz kadn, ocuk veyallarn yok etmek zere ar topUr ve askeri-hava kuvvetlerini kullanyor"{59).

72

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irak Komnist partisi, bu dnemde, Krt hareketini ve onun hedeflerini koru mak iin byk aba gsterdi. Parti, hkmet tarafndan bask ve kavuturmaya maruz kald halde, olaylarn gerek durumu ve ayrca, lke ii gericilie ve
emperyalizme kar mcadelede Arap ve Krt halknn ortak karlar olduu hus usunda Irak halkn bilinlendirdi. IKP ^[^(Irak Komnist Partisi Merkez Komitesi)

tarafndan datdan bildiride yle deniyor: "Barzani'ye kar yaplan askeri hareketlerde son zamanlarda grlen emperyalist manevralar olduka geni apldr Bu manevralar, Irak ve iran'daki Krt blgelerini

kapsamaktadr. ngiliz smrgeciler, kendi emperyalist egemenliklerini glendirmek amacyla, Irak hkmetini ran Krtlerine, Iran hkmetini ise Irak Krtlerine kar
kkrtyor. "(40) Komnist Parti, derhal Krdistan'daki askeri eylemlere son verilmesi ve tm Irak

halkna demokratik haklarnn tannmas arsnda bulundu. Ancak, "kara rejim" Krdistan'daki her trl muhalif eilimlerin kkn tmden kazma yolunu seti.
Krt ayaklanmasn bastrmak ise bu amaca ynelik atlan ilk admd. Halk kart olan krallk rejimi, Krt ulusal-demokratik hareketine kar yaplan savaa, "muhalif Krt ocann" snmesinde kar olan baz komu lkeleri de

ekmeye abalyordu. Mehur, anti-Krt birlii ilemeye balad. "Ayaklanmaclarn Trk topraklarna gemelerini engellemek zere, Trk ikti
dar evreleri ile balant kuruldu. Eyll ay ortalarnda, Irak hkmdar vekilinin,

Trkiye'yi ziyareti neticesinde, Trk hkmeti gney snrn kapatt ". Trkiye, bundan baka, ayaklanmann yaylmasn nlemek amacyla, Kafkas blgesine
nemli miktarda askeri birlik yad. (41) Irak askeri birliklerinin, az etkili olduu

dalk yrelerde, gerici Krt feodallerinin kiralk askerleri, ayaklanmaclara kar

esas gc oluturuyordu. 25 Eyll 1945'de Barzan'a 24 km mesafede kritik arpmalar oldu. Neticede

ayaklanmaclar, kuatmay yard ve geri ekildiler.

"1945 yl Ekim ay banda,

hkmetgleri Ble, Gali, Balanda, Arkuf ve Zebaryaknlarndaki, bir dizi blgeyi ele geirdi. 6 Ekim'de Badat'ta, Barzan'n istila edildii ve ayaklanmaclarn byk
kayplar verdii resmen akland"{42). Savaan taraflarn gleri arasnda byk fark vard. A. Fedenko bu konuda
unlar yazyor:

"ngiliz hava kuvvetlerinin atmalara aktifolarak katlmas, Trk hkmetinin

Trk-Irak snrn kapatmas, Irak birliklerinin sayca ve silah bakmndan olduka
stn olmas ve nihayet, Irak iileri Bakan Mustafa El-Umar'n baz Krtler airet reislerini satn almas ve bu airetlerin ayaklanmaclara kar kullanlmas, tm bunlar

mcadelenin sonucunu nceden belirlemiti". {45)

Durum yle bir hal almt ki, hkmet birlikleri ve kiralk askerlerle devam

edecek atmalar, bo yere daha ok kayp verilmesine neden olacakt; bu sebeple

de Barzani, verilecek en doru karar alarak ran Kurdistam'na ekildi. Bu esnada

ran Krtleri arasnda ulusal kurtulu mcadelesi yaylmakta idi.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

10

Aralarnda ocuk, kadn ve yallann da bulunduu yaklak 10 bin Krt insan en zor koullarda Irak-lran snrna doru geri ekildi. Binlerce kii alk
ve souun kurban oldu.

Bylece Irak Krtlerinin olaan ulusal-kurtulu ayaklanmas yenilgiye

uram oldu.

Ayaklanmann baanszlna, aadaki sebepler yol amtr:

1. Ayaklanma, byk boyudara ulat halde tm Krderi kapsamad. Irak

Krdistan'mn baz blgeleri ayaklanmaya itirak etti.

2. Krallk rejimi ve onun ingiliz himayecilerine kar ortak mcadele etmeye ynelik IKP (Irak Komnist Partisi) ve Krt ayaklanma yneticilerini abalarna ramen, Arap halk. kitlelerinin ve ayaklanan Krtlerin mcadeleleri arasndaki iliki olduka zayf idi. Bu da, hkmete, tm gcn Krt ayaklanmasnn
bastrlmasna verme imkan salad.

3. Hkmet gerici Krt feodallerini satn almay ve bunlar ayaklanmaclara

kar mcadeleye ekmeyi baarabildi. phesiz, burada, Krt kylsnn dk

snf ve ulusal bilinte olmas nemli bir rol oynad. Bu sebeple, feodal airet reisleri, kylleri kendi snfsal ve ulusal karlarna ters den amalarda kullanabildi. Krt ihaneti feodallerinin, ayaklanmann bastrlmasnda oynadklar rollere deinen
Longri^ ve Stoakes yle yazyor:

"Barzani ayaklanmasnn baarsz olmasnn nedeni, hkmetin siyasi ve mali yollara bavurarak, Barzani'nin hemerilerini kendi tarafina ekmesi idi. "(44)

4. phesiz, geni llere ulaan bu ihtilafta, ngiliz-Irak askeri glerinin

karlatrlamaz stnle sahip olmas en nemli rol oynad.

Ayaklanma bastrlmt, ancak Krdistan'da durum daha nce de olduu gibi

gerginliini korudu. Yer yer Krder ve hkmet kuvvetleri arsnda arpmalar

devam ediyordu. rnein, 1946 yl Nisan aynda, byle bir arpma Barzan
blgesinde meydana geldi. Daha sonralar, hkmet, Erbil e iki bin kiilik bir birlik gnderdi. Ayn ekilde de, Musul, Kerkk ve Sleymaniye blgelerine dzeni
korumak zere asker gnderildi. (45)

Irak hkmeti, Krdistan'da yeni eylemler olmamas iin nlemler ald.

Babakan, "dzeni tekj-ar salamak" amacyla Krt blgelerini gezdi. Hkmet,

Krdistan'da okul ve hastahane saysn arttrma vaadinde bulundu. (46)

Ancak tm bunlar bir paravana idi ve ardna da hkmetin, Krt ulusal-ilerici

glerini acmaszca yok etme emeli gizlenmiti. Erbilde askeri mahkeme ku

ruldu ve ayaklanmaya katlanlara amanszca hkmler verildi. Aralarnda Mustafa

Barzani, eyh Ahmet Barzani, Irak ordusundan yedi subay ve dierlerinin de bulunduu 35 kii gyaben lm cezasna, 80 kii de eidi srelerde hapis cezasna arptrld. (47)
Krdistan'daki tm ilerici rgderin faaliyederi yasakland. Krt hareketine
katlanlara kar sempati beslediine dair en ufak bir phe duyulan renci, ii,

doktor ve hizmetliler okuldan atld veya iten kovuldu.

74

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irak ordusunda eskiden subay olup da, sonradan ayaklanmaya aktife katlan birka kii, aslmak suretiyle idam cezasna arptrld. Krt ayaklanma kahramanlar, idam sehpasna cesurca yrd. Ayaklanmann aktif katlmcs. Yzba Mustafa Honav, idam sehpasna getirilirken cellatlara seslenerek, gururla
unlar haykrd:

"Cellatlar, sahiplerinize iletesiniz ki, kanmn intikam alnacaktr! Sizin gl olduunuza inanmyorum... Benim adm, yurttalanmca anlaca ve Krdistan'n
azameti ve mutluluu uruna cann verenlerin adlar arasnda yer alaca iin gurur

duyuyorum"{48) Binba izzet Abdl Aziz ise unlar sylyor:

"zgrlk aac benim ve arkadalarmn kanyla sulanyor.

mit ederim ki

yaknda ieklenip vatana zgrlk ve mutluluk getirir! Emperyalistlere ve onlarn

alak uaklarna lm!"{49) Yzba Hayrullah Abdl Kerim ve temen Mahmut Kudsi de idam sehpasna ayn ekilde, cesurca ve gururla yrdler.

Krt yurtseverleri, lm cezasnn uygulanmasna birka saat kala, kendi

halklarna hitaben tarihi bir mektup yazdlar: "Sevgili Krt kardelerimiz!
Bu mektubu, lm cezasna arptrldmz rendikten bir saat sonra yazyoruz.

Kardeler! Size bu mektubu yazarken emperyalizm boyundurluu altnda ezilerek yaamamz gereken 14 saat daha kalyor; bu srenin bitiminde cellatn ipi boazlarmz
skacak.

Kardeler! Savaan halkmza kar kutsal devimizi zveriyle yerine getirdiimiz

iin sonsuz memnuniyet ve gurur duyuyoruz. Sizi tek vikut olmaya aryoruz, saflarnz glendirin ve lkemizi ezen emperya

lizme kar cesurca, zveriyle savan. Savan ki, emperyalizm kskacnda ac eken,
tm halklar ve uluslar kurtarasnz. Kardeler, cehalet, bizim can dmanmzdr. Tm gcnzle ona kar savan!

Bizim ikenceli lmmz Krt ulusunun devam etmekte olan kurtulu mcadelesinin
en iyi kantdr.

Siz onurunuz ve vatannz iin mcadele etmekle ykmlsnz. Halkmzn

kurtuluu kanlmazdr! Kardeler, lm saan daraalan bile, nihai zafere olan inancmz sarsamaz.

Biz, zgrlk savalar, z halkmzn kurtuluu iin g ve enerjimizi esirgemedik. Bunun en doru kant, burada, daraac nnde bulunmamzdtr!
Birlie, zgrle doru ileri!

Yaasn Krtler, yaasn Kurdistan! "{50) Irak hkmeti, Krt ayaklanmasnn bastrlmasn kendinin byk zaferi olarak
gryordu. Hkmdar vekili Abdl Illah, zel bir kararneme ile orduyu kutlad.

Ayaklanmann bastrlmasna katlan baz Krt ihaneti-feodallerine "Rafidayn"

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

75

(Mezopotamya) nian; verildi. Bir Krtj airince hakl olarak, bu nian, "yz karas
nian " olarak adlandnlmt. (5 1 )
Barzani ayaklanmalarnn bastnlm^ls sonrasnda, Irak hkmetince anti-Krt

ler tedbirler alnmasna, eskiden de olduu gibi, ngiliz yetkililer ya katlmlar ya da

onaylamlard. 5^Mf'ta yaymlanan "Balkan e Muayen Or//w" dergisi, ingiltere
ve dier bat devletlerinin anti-Krtler tedbirlerle ilgili tutumlarna deinerek yle
yazyor: "Batl devletler, Ankara, Badat ve Tahran'daki zorba rejimlerin Krtlere kar mcadelede aldklar tm tedbirleri destekliyor"{52). Krt ayaklanmasnn yenilgisi, lkedeki tm demokratik hareketlere indirilen

b)^k bir darbe idi. Bunun ardndan da! gericilik ald yrd. Feodal-toprak aalan
emeki kideleri daha ok smrmeye balad. Ayaklanmaya katlan ve ya sempati duyan kyller takibe alnd. ou zaman,

zaten kk olan topraklar ellerinden klnd, hatta yerlerinden yurtlarndan edil diler, "Hetav" dergisine gre, Zebar airetinden Ahmet Aa 1958 yl Temmuz ihtilaline kadar, ayaklanmaya katlan kylleri, bazen stste 2 gn ot, odun v.s. tamada bedava almaya zorlayarak,! zorunlu ilerde kulland. Hkmet, uzun sre ayaklanma blgesinde, zellikle de Amediye da ttn yetitirilmesine izin
vermedi.

1 943-1 945 ayaklanmalar, yenilgiye urad, ancak Krtlerin ulusal bilinlerinin artmasnda nemli rol oynad. Ayaklanrna yneticilerince, emperyalizme ve i gerici glere kar ortak mcadele ile ilgili atlan sloganlar hem Araplar, hem de Krtler
arasnda giderek daha ok popler oldu.j Ne var ki, Krtleri ulusal-kurtulu hareket

lerine iten sebepler giderilememiti. Bu nedenlede, sonraki dnemde, Krdistan'da

huzursuz hava etkisini devam ettirdi.

76

eleroye Xtuto Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

VI. BOLUM

SAVA SONRASI YILLARDA, KRTLERN, IRAK HALKININ VERD

ANT - EMPERYALST ULUSAL - KURTULU MCADELESNE KATILIMI

2. Dnya savanda en saldrgan emperyalist glerin (faist Almanya ve militarist Japonya) yenilgiye uramas ezilen halklarn yeniden ulusal-kurtulu mcadelelerine balamasna neden oldu. Dnya' nin dier blgelerinde de olduu gibi. Yakn ve Orta Dou'da ezilen halklarn, bu arada Krtlerin de hareketi, kitlesel ve ok daha rgtl bir yapya brnd. Bu sre, Sovyetler Birliinin otoritesinin ve genel anlamda da sosyalizm fikirlerinin poplaritesinin artt bir dnemde yaanmakta

idi. Yakn ve Orta Dou halklarnn ulusal-kurtulu mcadelesi, blgedeki ve

dnyadaki devrimsel srecin bir paras haline geldi.

leri gelen emperyalist devletlerin ve onlarn bu blgedeki mttefiklerinin

artan huzursuzluu, zellikle de bu hususutan kaynaklanmakta idi. Sava sonras yllardaki, resmi yaynlarn sayfalar, batl devletlerin ve Yakn-Ortadou'lu gerici

rejimlerin, blgedeki ulusal-kurtulu ve demokratik hareketlerden ve sosyalist

lkelerin etkilerinin artmasndan dolay, duyduklar rahatszl dile getiren ma

teryallerle dolu idi. ok saydaki rnekler arasndan, Yakndou meseleleri uzman

olan ngiliz Generali Spirsin u szlerini seiyoruz:

"Komnizm doktorininin,

onu tm dini retileriyle ve tarihsel gemiiyle inkar eden, Arap lkeleri arasnda yaylyor olmas hayret vericidir. Bizim etkimiz giderek daha ok zayflarken, Rus
etkisi artmaktadr". {\)

Ulusal-kurtulu mcadelesinin boyutlar arttka, emperyalistler, sz konusu

blgedeki tm "dzensizliklerde", "Komnistlerin ve Moskova'nn" parma olduuna dair, giderek daha sk grlt karmaya balad. Btn bunlar, ilk olarak; kamuoyuna blge halklarnn (bu arada Krtlerin) ulusal-kurtulu m
cadelelerini ktlemek, ikinci olarak da, saldrgan askeri-siyasi bloklar kurmaya

ynelik pollitikalanna gereke bulmak iin yaplyordu. 1946 ylndan itibaren,

ngiltere'nin de aktif katlmyla, Trkiye ve Irak, ncelikle de blgedeki ulusalkurtulu mcadelesine kar olan bir askeri-siyasi blok kurmak zere adm att.

1946-1947 yllarnda Ingilitere, Irak, Trkiye ve rdn'n katlmyla Yakndou

bloku kuruldu. Ingilter'nin dier Arap lkelerini de bu bloka katma abalar
sonusuz kald. Bu blok, "Yakn Dou lkelerindeki ulusal-kurtulu hareketine kar "

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

77

ynlendirilmiti. (2) nemli bir husus qa, blok ierisinde birleen devletler arasnda,
genel ykmllklerin yansra, bir dizi ikili anlamalar imzaland. Trkiye ve Irak (3) arasndaki ikili anlama ise Krt ulusal-kurtulu hareketine kar, ynelik idi.

Krt ulusal sorunu, ngiltere iin olduu gibi, onun Yakndoulu ortaklar iin
de bir rahatszlk sebebi idi. O dneme ait birok materyal, bunu dorulamaktadr,

ingiltere'nin resmi evrelerine gre, Yalsn ve Ortadou'daki sava sonras "tehlikeli

noktalardan" biri de Kurdistan idi. ngiliz World Revietv gazetesi, Yakndou'da

ortaya kan durum neticesinde, Kurdistan sorununun zel bir aktalite kazandn belirterek, 1946 ylnda unlar yazd: "Krt hareketi yneticileri, tm Krtlerin

kurtuluu emelindedir; bu, btn petrol blgelerinin Krdistan'a gidecei anlamna geliyor ki, bu durum, ingiltere ve onun mttefikleri iin kazanl deildir. "(4)

1943-45 Krt ayalldanmas bastrldktan ve Irak Krdistan'nda ulusal-demo

kratik hareket baladktan hemen sonra!, Krt ulusal-kurtulu hareketine kar ortak
eylemlerin koordine edilmesi sorunu, youn bir tartma konusu haline geldi. 28 ubat 1946'da Nuri Said, Krt ulusal-demokratik hareketine kar ortak mcadele plan hazrlamak amacyla Ahkara'ya geldi. Nuri Said'in, bu halk kart

ve ngiliz yanls gizli anlamadaki rol hakknda Fransz yazar L. Rambout'un

gr kayda deerdir:

"Bu hususda, grmeler yaplabilecek en iyi diplomat bulmak zor oldu... Kendisi Krt kkenli bir Irak'l ve defalarca da. Dileri Bakanl grevinde bulunmu; bu ise Krtlerin komularna mstahak olduunun bir iaretiydi. En nihayetpolitikada, o bir

Ingilizdi... Ankara'da ne Krt, ne de Irak'l biri, anlalan ngiliz biri konuacakt". {5)
Ankara'dald grrneler gizli yapld. Ne var ki, anti-Krtler ynetimli Trk-Irak

ikili anlamas eitli kanallardan kamuoyuna mal edildi. Baz lkelerde yaynlanan

basn haberleri ilgi ekici idi. rneinj, ngiliz gazetesi Daily Mailin Yerusalem
muhabiri ayn ylda (1946) unlar yazd: "Sadabat Paktnn dalmas ve Krt ulu
sal sorununun Ortadou bar iin byiik tehlike oluturmas, byle bir anlamann domasna sebep oldu",{(o) Bylelikle, aJti-Krtler, Trk-Irak anlamas Yakndou Bloku'nun bir paras oldu.

Krt ulusal-kurtulu hareketine k;ir ynelik abalar, "Dicle nehri sularnn

ortaklaa kullanlmasna" iYkin szlerle maskelendi. Nuri Said ve merakl gazeteciler arasnda geen u diyalog anlmaya deer:
Mart 1946'da Ankara'dald Ankara Palas Otelinde yaplan basn toplantsnda bir gazeteci, Nuri Said'e u soruyu yneltt|i: "Geenlerde imzalanan anlama esnasnda

yaplan ilave szlemelerin, Trk ve Irakldarca Krtlere kar ortak tedbirler alnmas

ile ilgili olduu hususundaki haberleri yorumlayabilir misiniz? Zira bu ek szlemeler,

iki lkenin askeri glerine, Krtlerin takip edilmesi esnasnda anlaan lkelerin,

snrlarn engelsizce geme msadesi ver\mektedir"{7).

Nuri Said, orada bulunanlarn ifadesine gre, fkesini gizleyemedi ve "gad darca bir bakla" ad geen anlamam byle nitelikte olduunu inkar etti, tabi ki bunun gerekle ilgisi yok idi. Krdist;^n'da, alkantlar devam ediyordu. Krtler,

78

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

ulusal-demokratik haklarn elde etmek iin, verdikleri mcadeleyi, o sralar silahl ayaklanma eklinde yrtemedikleri halde yine de Irak'taki "kara rejim" ve onun vasilerinin ura konusu idi. Krtlere ve onlarn hareketine kar alnan tedbirler, bunu kamdamaktadr.

1947 yl banda, Irak hkmeti, ran snrndaki Krt blgelerinde askeri hal
ilan etti. Tm medeni yasalarn hkm durduruldu ve "huzur ve dzenin korunmas " ykmll lkenin kuzey blgesi ordu komutanna verildi. (8) Hkmetin- tm tedbirlerine ramen, Krdistan'mn eitli blgelerinde mitingler, toplantlar ve gs teriler yaplyordu. Bunlara katlanlar (genelde renci genler) ulusal-demokratik

taleplerde bulundu. zellikle Sleymaniye'Hler, dierlerinden farkl olarak, bir dizi

talebin yansra, 1 945 ayaklanmasna katlanlara genel af ilan edilmesi konusunu gndeme getirdi. Polis gleri, gsterilere katlanlara, ncelikle de komnistlere ok kt davrand. Terr dalgas tm Irak'a yayld. 1947 yl banda, Badat'ta polisler, aralarnda Irak Komnist Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreteri Yusuf Salman'n da bulunduu yzden fazla Arap ve Krt komnistini tutuklad. Dier
Arap ve Krt blgelerinde de tutuklamalar yapld. (9) 1947'de lkede "dzeni salamak" zere hkmet bakanl koltuuna, yeni

den Nuri Said oturdu. Nuri Said, taktiksel dncelerle, eidi partilere hem lke idaresine katlma imkan hem de "serbest seimlerin" yaplmasn salayarak, on larla ibirliine "hazr olduunu ifade etti". Gerekte lkedeki durum deimedi.

Sendikaclar tutuklanmaya devam ediliyordu. lkedeki, zellikle de Krdistan'da,

mevcut gergin koullarda "serbest parlamento seimleri" yapld. Resmi yetkililer,

daha nce de yaand zere, ayrlk Krt hareketlerine tahrikle suladklar

komnisdere ynelik iddedi terr uyguluyorlard. Irak Komnist Partisine kar uygulanan bu terrn yansra, gya partinin "siyonist rgtn bir ubesi olduu"

uydurma sulamas ortaya atld. 1947 ylnda bir basn toplantsnda, Nuri Said,
"Komnist Partinin siyonistlerden maddiyardm aldn "beyan etti. "Alvadi" gazetesi
de, "Komnist Partinin, Filistin siyonist rgtnden para aldn", "Komnist Partinin

%80'ni Yahudilerin oluturduunu" v.s. yazarak benzer bir iftirada bulundu.(lO) Yeni seilen ve "ounluunu byk toprak sahipleri, eyhler ve tccarlarn" (1 1)

oluturduu Irak parlemantosu, ingiltere ile yeni bir anlama yaplmas fik
rini onaylamak durumunda idi. Bu anlamaya geni Arap ve Krt kitleleri, ulusal aznlk temsilcileri kar kmakta idi. Anlama tasla yaymlandktan

sonra, anlama koullarnn, 1930 ngiliz-Irak anlamasnn kleletirici

koullarndan hi fark olmad ortaya kt. Bu nedenle, anlama tasla 1948

yl Ocak aynda, basnda yaymland zaman, sadece solcular deil, birok liberal ve hatta muhafazakar parti ve rgtler buna kar kt. Portsmouth

anlamasna, mcadelelerini, 1946 yl Austos aynda, irili ufakl Krt rgtle

rinin birlemesiyle kurulan Kurdistan Demokrat Partisi ynetiminde, illegal koullarda srdren, Krt ulusal-demokratik gleri de kar kyordu.

Irak'n ingiltere'ye, siyasi, sosyal-ekonomik ve askeri alanda boyun emesi

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

79

anlamna gelen sz konusu anlamann kleletirici koullar, bir taraftan, geni halk kitlelerini fkelendiriyor, dier taraftan da, Krt ulusal-demokratik glerinin rahatszlk duymas iin, ciddi bir gereke olmann yansra, Krtleri bir kez daha
haklarndan yoksun bir durumda brakyordu.

Irak Komnist Partisi'nin, Kurdistan Kolunun yayn organ olan, As/i<// gazetesi, yeni anlamann halk aleyhtar ieriini tehir ederek, Krt kidelerini, bu anlamaya kar kararl mcadeleye ard. Krdijstan'n eidi blgelerinde, yaplan gsteri

ve mitinglerde gstericiler, ingiliz emperyalizmi aleyhinde ve ngiliz ordusunun

Irak'tan ekilmesi lehinde mcadeleye kararl olduklarn gsteren, pankartlar tad.
Yazar Longrigg unlar yazyor:

"Sleymaniye 'de gstericiler, Ruslara vgleryadryordu... ngilizlere olan nefret lerini dile getiriyorlard. Gstericiler, bir ngiliz retmenini ehir d etti ve ingiliz
kurumlarn atee verdiler. "(12)

Emperyalizm aleyhtar gsteriler Kerkk, Musul ve Erbilde de yapld. Portsmouth anlapndstna kar verilen mcadele, Arap, Krt ve Irak'taki ulu
sal aznlklarn emperyalizm ve i gericilie kar yaptklar ortak eylemlerin en parlaklarndan biri idi. (13) Hkmet nceleri, askerlerin bir ksm arasnda da emperyalizm aleyhtar eilimlerin yaylyor olmas nedeniyle, gstericiler zerine orduyu gnderme riskine girmedi. Daha sonralar, baz blgelerde, jandarma birlikleri ile beraber baz askeri

birlikler harekete geirildi.

"Ammara, Erbil, Samava, amiya ve Patra 'nin krsal

blgelerinde, tanklar, kyller zerine ate at"{\4). Badat'ta, ehre son anda soku lan askeri birlikler ve gstericiler arasnda iddetli atmalar meydana geldi. Badat'ta ortaya kan kritik durujm, Salih Cabar hkmetinin dmesine

sebep oldu. ngiliz emperyalizminin irade icracs ve Irak'taki demokratik hareke

tin, can dman olan Nuri Said, Trkiye'ye kaarak kendini kurtard. Bir ingiliz
dergisi, 1948'de Irak ve Krt blgelerinde meydana gelen olaylara ve Salih Cabar
hkmetinin istifasna deinerek unlar yazd:

"15 Ocak'ta Ingilitere ile Pourtsmouth anlamasn imzalayan Salih Cabar

hkmeti, Badat'n merkezinde cereyat eden ve 32 gsterici ile belirsiz sayda polisin lmyle sonulanan, kanl atma sonrasnda dt. Bu durum, bakent ile snrl

kalmad. Krt bakenti Sleymaniye' e. Kuzey Irak'ta, Erbilde, petrol blgesi olan d
Musul ve Kerkk'de yre halk hkm sryordu"{\ 5). 1 949 yl sonunda, Nuri Said, "dzenin yeniden salanmas" amacyla hk

met bakanl koltuuna tekrardan oturdu. lkede gericilik kol geziyordu. Ha

pishaneler ve toplama kamplar ii, renci ve kyllerle dolu idi. Daraalan kuruldu. Nuri Said ve onun diki (hizip) bu defasnda da esas arl, demokratlara

kar mcadeleye verdi, ingiliz gazetesi "Ihe Cristian Science Monitr" yle yazd:
"Gnmzde Irak, Arap lkelerinde komnizmin kkn kazma mcadelesinin bana gemi durumdadr Geenlerde Babakan Nuri Said, olaanst tedbirler

80

ekroye Xtido Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt- Ulusal Kurtulu Mcadelesi

listesine bir kararneme daha ekledi... Bu kararnemeye gre, yarglanan komnistler Irak vatandalndan karlacak ve snr d edilecekti"{\6).
Irak Komnist Partisi, ar illegal koullarda, Arap-Krt kitlelerinin ve ulusal aznlklarn (Asur, Trkmen, ermeni vb.), Irak halknn demokratik zgrlklerine kavumas ve Krtlere ulusal haklarnn tannmas iin verdikleri mcadeleye nder lik ediyordu. Hkmet, komnistlere, Krtlerin ulusal-demokratik mcadelesine destek verdikleri iin ok sert davrand. Londra'da yaynlanan Foreing Report, Irak'taki komnizm aleyhtar terr dorularcasna yle yazd: "Irak Komnist

Partisi, Krt ulusal hareketini destekliyor"{\7).

Tutuklanan komnist ve demokratlarn iinde bulunduklar insanlk d koullar, Irak snrlar dnda tartma konusu haline geldi. Beyrut dergisi Les Balkans etLe Orient unlar yazd:

"Geenlerde renildii zere, BM'nin ilgili komisyonunca, Irak hapishane ve to plama kamplarnda hkm sren, feci koullarla ilgili olarak birprotesto gnderilecek.
Nukrat-Salman hapishanesinde hamile kadnlar ve kk yataki ocuklar, polislerin

acmasz ikencelerine maruz kalyor. Yaral ve hastalar, hibir bakm yaplmakszn souk ve nemli hcrelere atlm durumda".
Ayn kaynan haberine gre, tutuklananlarn sorgulanmas esnasnda acmaszca ikence yaplyor.- "salar yolunuyor, kum torbalanyla dvlyor, zerlerine scak veya souk su dklyor idi "(18)

Orduda, anti-demokratik bir isteri hkm sryordu. Tm askeri birlikler ierisinde, grevleri tek tek her asker ve subayn siyasi gr hakknda bilgi toplamak olan birimler oluturuldu. Sonuta, lkenin ulusal karlarna, biraz da olsa bal olan tm asker subaylar, ordudan uzaklatrld. "Eksilen subay kadrosu, Irak halkna ihanet eden ve kaderlerini ingiliz emperyalizmine balayan kariyeristlerle
tamamland ".(19) 1949 yl ubat aynda, baz lkelerde geni protestolar yaplmasna ramen,

rejimin srar zerine, Irak Komnist Partisi liderleri iddetle cezalandrld, ikinci
mahkeme sonrasnda, Irak Komnist Partisi Genel sekreteri Yusuf Salman Fahd,
Irak Komnist Partisi Merkez Komitesi Politbro yeleri Zeki Basim, Hseyin
A-abibi idam edildi.

Irak Komnist Partisi, alnan sert ceza tedbirlerine ramen, Krtlerin ulusal
kaderlerini tayin etme haklarn, cesurca savundu, birok durumda da rgtl bir

yap kazandrarak Krt eylemlerine nderlik etti. Irak Komnist Partisi, Yakn ve Ortadou'nun zor artlarnda, sz konusu blgede zel bir neme sahip olan ulusal
sorununun, zm iin olaanst bir mcadele rnei gstermitir. IKP'nin

1953 yl Mart ay banda, yaymlad ulusal sorun konulu program bildirisinde.

Partinin, Krt ve Irak'n dier ulusal aznlklarnn ulusal taleplerinin karlanmas
iin gereken mcadeleyi yapmay en nemli grev olarak grd belirtilmiti.

IKP'nin Krt sorununa kar tavr, Britanya smrgesi altnda bulunan lkelerin komnist ve ii partilerince 1 954 yl Nisan aynda dzenlenen konferansta okunan

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

o1

IKP temsilcisinin raporunda aka ortaya konmutu. IKP, o zaman, devlet olarak ayrlncaya kadar Krderin ulusal kadederini tayin haklarn savunacaklarn bil dirdi. 1956 Nisan aynda dzenlenen 2. Ulusal Konferans'da alnan parti kararnda, Badat Paktnn Krt halkna kar sdrgan ve halk aleyhtar faaliyeti nefrede
eletirildi. Bu kararda, ayrca, yle deniyordu.-

"Badat Pakt, Krdistan'n paralanmln ebediletirmek zere kurulmutur Bu pakt, Krt halknn aleyhine ynlendirilmitir " Kararn ileriki sayfalarnda, Araplairn ve Krtlerin mcadelelerinin baarl
olabilmesinin yegane koulunun, bu iki temel halkn, mcadele birlii etmesi

olduu belirtilmiti. Bu nedenle, Arap ovenizmine kar olduu gibi Krt ulusal
hareketindeki dar millyetilie de kar mcadele vermek gerekiyordu. Komnist

Partisi, Cavanrud ve Badar blgelerinde. Iran ve Irak'n, Krdere kar ortak

eylemlerde bulunduunu tehir etti. IKP Kurdistan kolu, 1957 Mart aynda, Krt

halknn ulusal bayram olan Neurrozu resmen tanma arsnda bulundu.

Parti faaliyederinin nemli bir ksm,n da, Krt kitleleri arasnda, halkn snfsal
ve ulusal bilincinin artrlmasna ve ulusal taleplerinin, Araplarn ve Irak'taki ulusal aznlklarn emperyali-zm ve gericilik aleyhine ve demokrasi, sosyal gelime lehine
verdikleri mcadele ile sk ilikiler kurulmakszn elde edilemeyeceinin daha iyi anladmasna ilikin yaplan almalar oluturuyordu. 50'li yllarn ayrc zellii; bu yllarda emperyalist devletler, Sovyeder Birliine ve Yakndou halklarnn ulusal-kurtulu hareketine kar, saldrgan askeri-siyasi bloklar kurmak zere aktif faaliyetlerde bulumas idi. Bu esnada, sz konusu blgede

ngiltere'nin yerini yava yavaf Amerika Ijirleik Devlederi almaya balad. Irak krallk
rejimi, imdi de, eski himayecisinin dnda, blgenin uydu lkelerinin askeri-siyasi ilerinde ba rol oynayan ABD'nin iradesini de hesaba katmak zorunda idi.

"Ortadou komutanl"nn kurulmas hususunda, ABD ve ngiltere'nin

abalarnn baarszla uramas sonrasnda, emperyalist devletler, snrl saydaki
ye lkelerden askeri-siyasi saldr blokunun kurulmasn gerekletirmek zere, kollar svad. Planlanan blokun gelecekteki yeleri tesadfen seilmedi. Bu seim,

paktn muhtemel yelerinin iktidardaki rejimlerinin halk aleyhtar yapda ve zel likle de bu rejimlerin kendi lkelerinde ve blgedeki tm demokratik ve ulusalkurtulu hareketlerini yok etme yanls olmasna dayanyordu.

Askeri-siyasi blok aama aama kuruluyordu. 1954 yl Eyll aynda, kdemli

Amerikan subay Hetry Van-Ormer^ Irak'a geldi. Irak hkmeti, kendisine,

ABD'den gelen silahlan teslim almak vk bunlarn kullanmn retmek zere "as
keri danmanlardan oluan denetleme f>&^f "bakanlk etmesi grevi verildi. (20) Bunun ardndan, Nuri Said ve Faysal Londra'ya gittiler. Irak'ta aklandna

gre, bu ziyaretin amac, sresi 1957'de biten 1930 Ing-Irak anlamasnn gzden
geirilmesi idi. Aslnda, Londra'da, Irakfn, Trk-Pakistan askeri birliine katlmas

sorunu tartld. Ekim 1954'de Nuri Said Trkiye'ye geldi; Ocak 1955'de ise
Babakan Adnan Menderes bakanlndaki Trk delegasyonu Badat' ziyaret

82

ekroye Xdo Miijoy, Irak Krdistan'nda Krt UluSal Kurtulu Mcadelesi

etti. 24 ubat 1955'de, Irak ve Trkiye'nin yansra ingiltere. Iran ve Pakistan'n da

katld Badat Pakt imzaland. Bu Pakt, esasda, SSCB ve sosyalist lkeler ve blge
halklarnn ulusal-kurtulu hareketine kar ynelikti. Bunu, Pakt dokmanlar ve pratikteki uygulamalar dorulamaktadr.

Sz konusu Paktn blgedeki kurtulu hareketlerine kar olduunu syleyen,

Krt ulusal-kurtulu hareketinin, Irak, Trkiye ve ran' birletiren esas faktr

tekil ettiini belirtmek gerekiyor. Paktn 1 . sayfasnda, "genel ykmllklerinin

yansra Pakta katlanlar arasnda ikili anlamalar imzalanabilineciinden" sz

edilmektedir. (21) Byle bir maddenin konulmasna, zellikle Trkiye'nin srar etmesi ilgintir.

Trkiye, zellikle Krt hareketine kar mcadele iin Irak ile ikili bir anlama

(1946) imzalamt; imdi de benzer bir anlamay ran ahlk Rejimi ile yapmak
istiyordu. (22)

Badat Pakt nda, gizli maddelerin yer aldna ilikin haberler dikkat ekicidir; bu gizli maddelere gre, Pakta katlan lkelerin ordular, gerei halinde, pakta yer alan dier bir lkenin askeri havalanlarm ve topraklarn kuUanbiliyordu. Irak Parlemantosunun bile bu gizli maddelerden hi haberi olmamas muhtemeldi. (23)

"Eko ran'n haberine gre, gizli maddeler", "kuzeyde Azerbaycan snrlarn ve ayn ekilde Kurdistan snrlarn korumak zere ran, Trkiye ve Irak askeri birliklerinin
ortak hareket etmesini "ngryordu. (24) Pakta gzlemci olarak alnmasna ramen

ABD, bununla yetinmeyip Paktn ileyiine aktif olarak katld ve onu ynlendirdi. "ABD, ran'n kuzey(!) snrlarn koruma grevini zerine ald. Ocak 1956'da

Badat'ta, Amerikal General Mc. Lour, ran Azerbaycam, Hazar Denizi Kys,
Horasan, Kurdistan ve Luristan'a yapt geziye ilikin. Paktn askeri komitesinde bir
konuma yapt. "(25) Nisan 1956'da, Badat Paktna ye lkelerin Babakanlarnn Tahranda

yaplan 2. toplantsnda ABD, Badat Pakt Konseyinin teklifi zerine, ykc

eylemlerle mcadele Komitesi yeliine kabul edildi.(26) Haziran 1957'de, ABD, Paktn askeri komitesi faaliyetlerine katlmaya balamt bile. ABD'nin bu komi

telerde yer almas "Pakt'a katlan lkelerin komnist saldrs tehdidine kar toprak
btnln korumakla gereklendiriliyordu" (27). Kullanlan terimlere ve Krt ulusal-kurtulu hareketine yneltilen hayal rn sulamalara baklrsa, sz konusu
olan Krtler ve onlarn ulusal mcadeleleri idi.

Badat Paktnn, anti-Krder yneliminden sz ederken, okuyucunun dikka

tini, o zamann Irak Dileri Bakan Fadd El-Cemal'in, paktn imzalanmasn hakl karmaya alan, u aklanmasna ekmekte yarar var: Gya, Arap lkelerinin askeri gleri, kuzey-dou snrlarn korumas iin, Irak'a yardm edemezdi ve Irak yne

ticilerini fikrine gre "Arap lkelerinin zerlerine alamadklar askeri ykmllkleri,

bunlar yerine getirme imkan ve istei olan Trkiye, Iran veln-ltere stlendi". {^?>) Badat Paktnda bir dizi madde ve hkm yer almasna ramen, Irak kamu oyu, kurulan bu saldr blokunun hedefleri hakkndaki tmyle bilgi sahibi idi.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

83

Bu hususta, blgedeki demokratik gler nemli rol oynamt. Basna, sk sk

Pakt'n, anti-Krtler yapsn ortaya seren materyaller szyordu. rnein, iyi

haber kaynaklarna sahip olan Beyrut dergisi Les Balkans et le Mouen Orient'in
haberine gre:

Badat Pakt 'mn imzalanmasna Krtlerin olumsuz tepki gstermesine, cevap

olarak Pakta katlan lkelerin iktidar evreleri, hem Trk-Irak hem de Irak-lran snr blgelerinde yaayan Krtlere kar baski nlemleri hazrlamaya balad.(2'))

Polis ve askerlerden oluan bir grup, Krdere kar ortak harekat plan hazdamak
zere Irak'tan Ankara'ya doru yola kt. Irak'l yetkililer, sz konusu admlarn
"kltrel tedbirlere" ynelik olduu ve hatta, "Krt Gelime lubu" ad altnda bir "Krt dili aratrma merkezi" kurulduu gibi gln aklamalarda bulundu. Bylesine bir aklamada alay olduu seziliyordu. Bu hususta, Les Balkans et

le Moyen Orient, unlar yazd:

"Eer Badat, Krt kltrn gerekten gelitirmek istiyorsa, Irak Krdistan'ndaki Krt okullarna kar yrtt savaa son vermelidir. Kltrn kaderini, ncelikle komnistleri, Krt komnistlerini (phesiz) hatta tek suu Krt olmak olan Krt

milliyetilerini ve sade Krt insann hedefalan vahi Irak polisine teslim etmemekle
ok daha iyi eder". (30)

1956 yl sonunda, Badat, Kerkkve Sieymaniye'de kidesel mitingler dzen

lendi; bu mitinglere katlan gstericiler, Nuri Said hkmetinin istifasn ve Irak'n

Badat Paktndan kmasn talep etti. "Nizamsz olaylara" kartklar gerekesi ile birok Arap ve Krt eylemcisi hapse atld. O zamann gazete sayfalarnda unlar okuyabiliriz: "Badat Pakt imzaland andan itibaren, Irak halk ei grlmemi

bir terre maruz kald." (31)

Badat Pakt, Irak', emperyalizmin ve Yakn ve Ortadou gerici evrelerinin saldr politikasna daha ok balad. "Kara rejim"in gerekletirdii bir dizi eylem

de bunu pekitirdi. Bunun yansra, Nuri Said hkmeti, ingiltere ve onun mt

tefiklerine yaranmak iin, Irak askerlerini, petrol tesislerinde meydana gelen Britanya

aleyhtar karklklar bastrmak zere Bahreyn'e gnderdi. ngiltere-Fransa-Israil lsnn Msr'a saldrmas esnasnda rak havaalanlarnda slenen ingiliz uaklar,
Msr'n sivil ehirlerini bombalamt. Bylelikle, kurulan Blok'un halk aleyhtar
ve gerici mahiyeti adm adm ortaya kyordu. Badat Pakt na kar Krdistan'da

yrtlen mcadelenin kidesel zellik tamas tesadfi deildi. Tam 1 ,5 yl Krt

halk kitleleri, eidi mcadele yntemleri klanarak (gsteriler, mitingler, grevler

yaparak) Irak'n Badat Pakt ndan kmasn ve Nuri Said hkmetinin istifasn
talep etti. Orta Frat, Erbil ve Sleymaniye blgelerinde kyl ayaklanmalar

ba gsterdi. Ayaklanmaclar, 10 binden fazla kiinin imzalad, toplu dilekeler

beraberinde olmak zere Badat'a bir heyet gndererek, toprak, zgrlk, Nuri Said'in istifas ve Irak'm saldr blokundan kmas taleplerinde bulundu.

ngiliz-Fransa-srail'in Msr'a saldrmas (1956): Saldrnn amac Svey

Kanalt'm ele geirmek ve Arap devletlerini zayflatmak idi. 29 Ekim'de srail

84 ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

askerleri Msr topraklarna girdi, 3 1 Ekim'de ingiltere ve Fransz askeri birlikleri

Msr' bombalamaya balad ve 5 Kasm'da da askerler Port-Saidblgesine yerleti.

Msr halknn direni gstermesi zerine Byk Britanya ve Fransa 1956'da, srail
ise 1957'de geri ekildi.

Badat Paktna kar yrtlen mcadele, kararl bir yapya brnd.

Kerkk'l iiler, petrol boru hattn ve ingiliz konsolosluk binasn dinamit

lediler. Musutda dzenlenen byk gsteride renciler, Msr'a saldran l birlii nefretle knad. (32) Krt ulusal-kurtulu hareketinin sekin eylemcisi eyh Mahmut Berzenci'nin Sleymaniyede yaplan cenaze treni, muazzam bir anti-

emperyalist gsteriye dnt. 20 bin kiinin katld mitingde, "Kahrolsun Nuri

Said!", "Kahrolsun Badat Pakt!" pankartlar tand.

Batl devletlerin resmi basn, defalarca Irak' "istikrarl i siyasete ve dzene"

rnek olarak gsterdi. Asl gerek, bunu rtyordu, iktidardaki "kara rejim"
byk bir kriz yayordu ve onun ayakta kalamayacam, mevcut durumu makul
biimde deerlendirenler gryordu.

Nisan 1958 Parlemanto seimleri, Nuri Said- Faysal rejimini, kamuoyu gznde iyice drd. Seimler, yetkililerin kaba mdahelesi koullarnda gerekleti.
Satlm birok kii, daha nceden hazrlanm olan listelerle Parlemanto'ya girdiler.

Gene ayn zamanda. Nisan 1958'de, Irak'ta devlet darbesi giriiminde bulunuldu.
Artk muhalifler arasnda da ok sayda asker yer almakta idi. Bu nedenle 1 92 subay

tutuklamt, ancak "kara rejim"in sonu yaklayordu. Aikar olan bir ey vard: Monari rejiminin politikasndan dolay Araplarn, Krtlerin ve tlusal aznlklarn duyduklar kitlesel honutsuzluk, sz konusu rejimi

ykmak iin, daha, yetersiz kalyordu. Yllarca sren mcadele pratii ve lkedeki
somut koullar, gerici emperyalist rejimden kurtulmak iin unlarm yaplmasn
dayatyordu:

a) rili-ufakl tm muhalif glerin tek bir cephede toplanmas;

b)ktidar rejimi ile yaplacak, kritik atmalarda darbe olarak kullanlmak zere,
ordudaki yurtsever eilimlerin, zellikle de subaylarn bu cepheye ekilmesi.

Bu hususlarn yerine getirilmesi iin bir ok parti ve rgt aba gsteriyordu, ancak, Irak Komnist Partisi, bunlarn kararl ve tutarl yrtcs idi. Irak iktidar evrelerinin, Nuri Said rejimini muhafaza etmeye ynelik abalar ank ters tepki gs teriyordu: artrlan bask tedbirleri, fiilen, "kara rejim"in dmesini hzlandrd. Krt ulusal-kurtulu hareketi eylemcilerinden birinin u szlerini anmak yerinde olur."Kim olursa olsun; Krt olsun olmasn, komnist olsun olmasn, herkes, anlatlmas imkansz bir terre maruz kald. Ne var ki, her zaman byle devam edeceini dnmek ocukluk olurdu. "(33)

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

85

VII. BLM

1958 IRAK ANT-EiyiPERYALST DEVRM

VE KRT ULUSAL GLERNN POZSYONU

Yakn ve Ortadou'dald ulusal-kurtulu hareketi gelitike, emperyalist devletler ve blgenin gerici iktidar rejimleri, giderek daha ok mterek bir cephe halini alyordu. Emperyalist devletlerin ve blgedeki gbrici iktidar rejimlerinin, bir taraftan gerici

askeri-siyasi bloklarda, dier taraftan da bununla sk balantl olarak, kurtulu ve demokratik hareketlerinin kkn kjurutmak zere, glerini birletirmelerinde ifade bulan, ortak haireketleri, ilerici glerin iini olduka zorlatnyordu. Bu koullarda, btn devrimci ve demokratik glerin birletirilmesi dncesi, zel bir nemlilik kazand. Emperyalizm ve lke ii gericilie kar, baarl bir mcadele verebilmenin en nemli koulu, Irak muhalif glerinin birlik oluturmas idi. Ulu
sal cephe eklinde, bylesine bir birliinj kurulmas fikri, daha ncede bahsettiimiz

gibi, Irak Komnist partisi Merkez Komitesi Genel Sekreteri Fahd tarafndan,

40'l yllarn ortalarjrtda ne srlmt. lkenin muhalif partileri arasndaki,

gr ayrlklar ve elikiler ortaya k^n koullarda iknci plana itildi.

lerici parti ve rgderin birlemesinin kanlmaz bir gereklilik halini ald

koullarda, Irak'taki ulusal yurtsever glerin tek bir cephe oluturmalar fikri giderek kendine yol amaya balad. Bu nemli iin ncln Irak Komnist Partisi yapyordu. Yurtsever partiler alfasnda yaplan ve zellikle de 1956 Kasm

ayaklanmasnn yenilgiye uramas sonrasnda younlaan grme ve temaslar, 1957 ubat aynda Ulusal Birlik Cephesi (UBC) kurulmasyla sonuland. Irak

Komnist Partisi, Baas Partisi ve istiklal Partisi bu cepheyi oluturuyordu. Cephe' nin program ve tz tespit edildi, ynetim organlar seildi: st Ulusal Komite, Ulu
sal Birlik Cephesinin ilk bildirisini, programn ve tzn 9 Mart'ta yaymlad. Irak'ta ve yurtdnda illegal olarak datlan, bu dokmanlarda, UBC'nin hedefleri
ve grevleri, ayrntl olarak aklanmt. (1)

UBC'nin kurulmas son derece nemli bir olayd. Irak tarihinde ilk defa, eitli siyasi partiler, mtefek demokratik ve anti-emperyalist bir platform baznda, bir araya gelerek Cumhuriyet sisteminin kurulmas, Irak'n saldrgan Badat Pakt'ndzn kmas ve pozitif tarafszlk politikasnn yrtlmesi, halka demokratik

zgrlklerinin tannmas ve siyasi tutildulann serbest braklmas v.b. iin mcaekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

86

deleye hazr olduklarn dile getirdiler. Ancak UBC'nin program dokmanlarnda, nemli baz sosyal-ekonomik sorunlara ve ulusal (Krt) sorununa yer verilmemiti. Irak Komnist Partisi, her zaman sosyal-ekonomik radikal reformlarn yaplmasn talep etmi ve Krt ulusal sorununun zlmesini savunmu ise de, bu defasnda, mevcut durumdan yola karak, cephe ierisinde paralanmaya sebep olmamak

iin-kald ki cephenin burjuvazi-milliyeti partileri Baas ve stiklal, bu taleplere

kar idi, bylesine taleplerin UBC'nin programna dahil edilmesinde srar etmedi.
IKP, lkenin en azndan emperyalizmin boyundurluundan ve i gericilikten kurtulmasn ngren kendi programn ileri srd. Krt demokratik kamuoyunun, zellikle de KDP'nin UBC'ye kar tutumu nasl idi? KDP, o zamanlar, IKP gibi yeraltnda alyordu. Parti yneticilerinin

birou. Parti bakan Mustafa Barzani de dahil olmak zere ya lke snrlar dnda ya da hapishanelerde bulunuyordu. Bu durum, kukusuz, Parti faaliyetle
rine olumsuz etki yapyordu. KDP, UBC'nin Krt sorunu hususundaki olumsuz tutumuna ramen, yine de, yurtsever gler cephesinin taleplerine destek verdi. Cephe kurulduktan sonra, KDP yneticileri, Cephe'nin program ve faaliyetlerine tam destek verdiklerini bildirdiler ve daha sonralar, 14 Temmuz devrimine kadar

da, Irak Komnist Partisi araclyla kendi faaliyetlerini ona gre koordine ettiler.
Krdistan'daki, sadece sol glerin deil, baz liberal toprak aalarnn da, gerei halinde Cephe'ye askeri birlik temin etmeye hazr olduklarn bildirmesi, Kurdis tan ulusal glerin UBC'ye olan tavrn gstermektedir. KDP'nin UBC'ye kar bu makul tutumu, partinin emperyalizm yanls Haimi rejimi devrilmeksizin, Irak'taki Krtlere herhangi bir ekilde ulusal haklarnn tannmasnn, pratikte imkansz olduuna kanaat getirerek, ortak Arap-Krt mcadelesine byk nem vermesiyle aklanabilir. O dnemde Irak'taki siyasi durum, "kara rejim" den kurtulmann tek yolunun, silahl mcadele olduunu gsteriyordu. Bu durumda, yaplacak atmalarda or dunun taknaca tutum, olduka nemli bir sorun tekil ediyordu. Daha ncede bahsettiimiz zere, Irak'n hem Krt, hem de Arap blgelerinde ba gsteren tm demokratik kurtulu giriimleri, ordu tarafndan bastrlm idi. Balca grevleri,

lkede "dzeni korumak" ve "hereyden nce de kendi ulusal haklar iin mca

dele eden, Krtlere kar askeri operasyonlar dzenlemek" olan ordu, ngiliz askeri
uzmanlarnca oluturulmu ve eitilmi idi. (2)

Pier Rossi'nin grne gre.-

"Irak tarihinin 1930-1955 dnemindeki en

nemli olay, ordunun yavayava halkn tarafna gemesidir". (^ UBC'nin st Ulusal

Komitsi, 1954 ylnda kurulan ve illegal bir ordu rgtl olan "zgr subaylar"
ile temaslarda bulundu. Bu olgu, olduka byk bir siyasi neme sahip idi. "Kara rejime" kar nihai hcuma geebilmek iin, somut koullar yaratlmt. Hcum

esnasnda, ordu darbe roln sdenecekti.

14 Temmuz devrimi arifesinde, cereyan eden olaylar, Irak "kara rejiminin" iflasn

hzlandrd. ABD, ngiltere ve Trkiye'nin iktidar evreleri, "komnizm szmas

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

87

tehlikesini" nleme bahanesiyle Suriye Cumhuriyeti'ne saldrmaya hazrlanyordu. "1957 yl Austos ay sonunda, stanbul'da yaplan toplantda, ABD tarafndan hazrlanan haince bir plan tartld. Bu plana gre, Badat Pakt 'na ye lkeler, hep birlikte Suriye'ye darbe indireceklerdi. Irak'n meyilli tutumu karsnda, ba rol
Trkiye'ye verildi".{4) "Kara Rejim" bylece, komusu olan Arap lkesine ihanet
etmi oldu.

Bu sralarda, monari rejimine sahip lkelerin; Irak, rdn, Suudi Arabistan'n

katlmyla bir "Arap Federasyonu" kurulmas tasarlanyordu. 1958 yl 14 ubat'n da Suriye ve Msr'n, Birleik Arap Cumhuriyeti olarak birlemesi sonras, Haimi

Krallar 2. Faysal ve Hseyin, Irak-rdn Arap Birlii kurulduuna dair ortak

bildiri yaymlad. BAC(Birleik Arap Cumhuriyeti), yeni olumu olmasndan kaynaklanan baz eksikliklere sahip olduu halde, anti-emperyalist bir yapya sahipti. Bu nedenle de Arap lkelerinin ilerici kamuoyunca kuruluu desteklendi. Bu esnada,

Irak-rdn Birlii, Yakndoudaki ilerici glere kar bulunmay grev edinmi ve

bylelikle de emperyalizm ve lke ii gericiliin karlarna objektif olarak hizmet
vermiti. ok gemeden, halk kitlelerinin, emperyalizm yanls amun rejimine

kar mcadele balatt Lbnan bu bidiin saldr hedefi oldu. Burjuva yazarlarn son dnem Irak tarihine dair yaptklar birok almada, "14 Temmuz Devrimi"nin krallk rejimi iin olduu kadar, onun emperyalist himayeci

leri iin de "tam bir spriz" olduu hususunda birleiliyor.(5) Bu dnceye, ancak

bir artla katlnabilinir. Elbette, ne Nuri Said-Faysal rejiminin ne de ingilizlerin

devrimden ve onun somut bir planla gerekletirilmesinden, kukusuz haberleri

yoktu. llegal faaliyederin bir gerei olarak, devrim darbesinin yaplaca gn, Ulusal
Birleik Cephesi'nin ynetim organlarmm baz yeleri bile bilmiyordu. Ancak, dev

rimin somut plan ve balang gn, iin ancak bir yz. br yz ise, lkedeki
devrim havasnn mevcut olmas ve tarihin lme mahkum ettii empeyalizm yanls monari rejimine son verecek, sosyal patlamann kanlmaz olmas idi.
Devrim arifesinde Irak'ta, Arap, Krt ve ulusal aznlklardan oluan gl bir halk muhalefetinin mevcut olduu geni evrelerce biliniyordu. Irak'taki devrimin

"spriz" olduu gr, batl burjuvazi tarihiler tarafndan, devrimin gerek sebeplerinin tahrif edilmesine ve bu devrimin, sonralar halkn ve onun ilerici parti ve kurumlarnn desteini alan, bir ermeni subay grubunun mahareti olarak
gsterilmesine hizmet etmektedir. Pier Rossi gibi, "14 Temmuz devrimi" ile ilgili

konular, genelde objektif olarak aydnlatan ve gereklere dayanan, zengin materyal

ler sunan bir yazarn bile " 14 Temmuz devrimini" "esrarengiz subaylar" grubunun gerekletirdiini yazdn gryoruz (6). Yazsnda yle devam ediyor."Devrim, serbest subaylar ve onlarn tandklar olan eitli partilere mensup mil liyetiler tarafindan hazrlanmt". (J) Milliyetiler 14 Temmuz Devrimindeki halkn roln kmseyen, gene ayn

batl burjivazi yazarlarn, ayn zamanda, yapdannda, Monarist Irak'ta patlamaya

hazr bir durumun olduunu doruluyan, ok sayda olguya yer vermi olmalar da

88

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

olduka paradoksaldr. yle ki, 'W. Laguer, dier almalar gibi anti-komnist
bir ruhla yazlm olan "Sovyetler Birlii ve Yakndou" adl kitabnda unlar be lirtmek zorunda kalmt: "1958 ylnda kpr kpr kaynayan devrim havas, Nuri

Said hkmetini hem ierden hem de dardan epe evre sard "(8).

ingilizler, krallk rejiminin kodamanlar ve ayrca Nuri Said, Irak'ta gl bir

muhalefetin mevcut olduundan ve olaylarn tehlikeli olarak gelimesinden haber
dar idiler. 1958 yl balarnda, sadece Irak'ta deil dier Arap lkelerinde de "kara rejime" onun emperyalist himayecilerine kar, geni bir honutsuzluun hkm srd bir esnada, Britanya'nn "Foreign office"{N Britanya Dileri bakanlnn

bir dier ad) "daha da kt sonularn meydana gelmesinden kanmak zere, sadk dostu NuriSaid'i lke ynetiminden azlettirme" konusunu ciddi biimde gndeme
getirdi. (9) Irak iktidar evrelerindeki, mevcut eilimler olduka ilgi ekicidir. Bu evrelerde, gvensizlik ve yrtlen politikann hibir geleceinin olmad anlay

hkm sryordu. Devrim arifesinde, eski Babakan ve eski Dileri Bakan Fadl
1-Cemal Irak terk ederek, gzlemci olarak Beyrut'a yerleti. Nuri Said'in yakn

arkada, Halil Kanna da politikay brakt. Yabanc baz gzlemcilerin grne gre, Nuri Said, "Badat Pakt 'mn imzalanmasnn bir hata olduunu"itira( etmek
zorunda kalmm.(lO)

Uzun sre Londra'da bulunan Nuri Said, 3 Haziran 1958'de Badat'a geri dnyor. Meselenin zne baklacak olursa kendisi, yaplacak olan Badat Pakt yesi

lkeler, konferans iin geri geliyor. Bu konferansn amac ise, rdn ve Lbnan'daki
anti-emperyalist hareketi bastrmak zere, ortak hareket plan hazrlamak idi. Kongre

henz daha balamamken, amun hkmeti, Lbnan'da bulunan Fadl El-Cemal

arachyla Irak'a resmen bavurarak askeri yardm talebinde bulundu. Irak hkmeti,

bu talebe olumlu yant verdi. Irak'n karar, Londra ve stanbul tarafndan onayland

(Nuri Said Londra'da, Abdl Illah ise stanbulda, konu ile ilgili grmelerde
bulunmutu). Londra ve Washingtonda hazrlanp onanan, Lbnan'daki emperya

list harekederi bastrma plan"nn nihai olarak, 14 Temmuz 1958'de stanbul'da

yaplmas kararlatrlan, Badat Pakt yesi lkelerin, toplantsnda da onaylanmas
gerekiyordu.

2. Faysal, Nuri Said ve Abdl llah'n, stanbul'a hareket etmelerinin erefine

Rihad Krallk Saraynda 13 Temmuz'da gece ge saadere kadar sren, grkemli bir len dzenlendi. Badat havaalannda, Irak delegasyonunu Trkiye'ye gtrecek olan, uan hazrlklar tamamland. Ayn saatlerde, Irak ordusunun 3. tmenine

bal olan ve BadatyakrAannda, Bakuba da bulunan, 1 9. ve 20. tugay komutanlar

Albay Abdlkerim Kasm ve Albay Abdl Salam Muhammed Arif, rdn'e bereket
etmeleri iin emir aldlar. Ne var ki bu esnada. Kasm ve Arif liderliindeki tugaylara bal subaylar, "zgr subaylar" rgtnden. Bada igal etmek ve emperyalizm
yanls rejimi devirmek zere, bu uygun frsattan yararlanmalar iin emir aldlar. UBC

(Ulusal Birlik Cephesi) ninYksek Ulusal Komitesi'ne, bu karar bildirilmiti. Komite,

karar onaylad ve devrimci birliklere destek vaadinde bulundu.(l 1)

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

89

1 4 Temmuz gece saat 3'de, devrim taraftar ordu birlikleri Badat'a girdi. Faysal kprsn geerek radyo istasyonunu ve merkez telgrafhaneyi igal ettiler. Sabah
5'e doru ayaklanmaclar ve krallk sarayn koruyan birlikler arasnda ksa sren bir
atma meydana geldi . Muhafiz liderleri olan, Krt subaylar Yarbay Taha Bamerni ve temen Mustafa Abdl direnmeden Arif Kasm'n tarafna katld.

2. Faysal ve Abdl Uah ldrld. Kral Faysal gmld, ancak Abdl

llah'n ls, fkeli halk tarafindan. Savunma Bakanl binasnn cephesine asld.

"1942 'de, Nuri Said ve Abdl llah'n hazr bulunduu bu yerde Salah Ed-Din
As-Sabah idam edilmiti. "(12)

14 Temmuz sabah, Badat Radyosu mutlu haberi verdi: "Size rak Cumhuri yeti sesleniyor! Bugn zafer ve erefgn., Allahn ve halkn dmanlar ldrldler ve sokaa atldlar.. Emperyalistleri ve onlarn ajanlarn devirme, savanda birlik

olalm!"{\5) Coan halk sokaklara kt, ingiliz elilik binas yakld.

Irak halknn cellad, Nuri Said bu sefer cezalandrlmaktan kaamad. Ordu
Bakomutan, Nuri Said'in Badat'n Bab Al-arki semtindeki evlerden birinde

sakland haberini ald. Buraya derhal askeri birlikler gnderildi ve aramalara

baland. Kadn klna girerek ran'a kamaya alan, Nuri Said eski yaveri Vasfi
Tahir tarafindan yakalanarak kurunland. (14)

Atlan ilk devrimci adm, cumhuriyeitin ilk hkmetini kurmak oldu. Babakan
ve ordu Bakomutanl koltuuna, Abdlkerim Kasm oturdu. Yeni tayin edilen bakanlar arasnda, iki Krt vard: Mahmut Salih Mahmut (Salk Bakan) ve Mus tafa Ali (Adalet Bakan). (15) Cumhuriyet'i hkmetin ilk kararnemelerinden biri

esas alnarak, Yksek Devlet Konseyi oluturuldu. General Nacib Rubai, stiklal
Partisi lideri Muhamttned Mehdi Kubbe ve ErbilYai^s Krt Halit Nakibendi bu Konseyde yer aldlar. (16) Hkmet Nakibendi'yi Konsey'e sokarak, Irak Cumhuriyetin'de Krtlerin ulusal haklarn tanmaya hazr olduunu gsterdi.

Irak halknn byk ounluu, hem Araplar hem de Krtler devrime destek
verdi. Asur, Ermeni, Trkmen v.b. gibi ulusal aznlklarn liderleri de Temmuz

Devrimi'nin zaferini cokuyla karlad. Bunlar devrimin, Irak'ta mevcut farkl

uluslar arasndaki ilikilerde yeni bir sa)rfa at grndeydiler ve tamamyla da

haklydlar. Ulusal aznlklarn temsilcileri, gen Cumhuriyet'i koruma almalarna

fiilen katldlar.

rak Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat Partisi rm ars zerine, Krdistan'n geni halk kitleleri, yeni Arap-Krt Cumhuriyeti'ni korumak iin

harekete geti. Badat'ta meydana gelen kritik arpma esnasnda, Krt demokratik
gleri, yerel idareden baz kiilerin ve baz kralc-subaylarn yeni rejime kar kma

giriimlerine engel oldu. Sleymaniyede emekiler, krallk taraftarlarn saf d

brakarak. Cumhuriyet rejimi yetkilileri gelinceye kadar, durumu kendileri kontrol ettiler. Darbeden hemej sonra, KDP (Ki^rdistan Demokratik Partisi) temsilcilerinin
Kerkkt^ Cumhuriyetilerin karargahna giderek, Kurdistan halknn Cum-

90

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

huriyet idaresiyle, kararl bir dayanma ierisinde olduunu bildirmesi devrimin

baarya ulamas asndan, en byk nemi tayordu. Kurdistan Demokrat Partisi'nin, yeni Cumhuriyeti rejimle ilgili tutumu,
partinin 16 Temmuz 1958 tarihli zel bildirisinde belirtilmiti. Bu bildiri, Kerkk'te

yaplan, Kurdistan Demokrat Partisi Merkez Komite, olaanst genel toplantsnda, kabul edilmiti. Parti genel toplantsnda, oybirliiyle devrimin aktif olarak des teklenmesine ve derinletirilmesine karar verildi, Cumhuriyet'in korunmasna ve glendirilmesine ilikin alnacak etkili tedbirler belirlendi. (17) Kurdistan Demokrat Partisi, Arap ve Krt halklarnn kaderlerinin ayrlmaz balarla bal olduundan ve "Arap halknn kurtulu hareketinin kuvvetlendiril mesi ve zafere ulatrlmasnn, Irak'n mrn tketmi kinci krallk rejiminden, kurtarlmasnn Krt halknn haklarnn tannmasnn, garantisi olduundan

hareket ederek kendi tavrn belirledi. "(18) Genel toplantda "yeni, mutlu ve zgr bir yaam kurulmas, Arap ve Krt halklarnn eitliinin salanmas iin, btn abalarn harcanmas karar alnd"{l9) ve partinin "tm gcn ve imkanlarn bu
anl devrimin yneticilerinin, emrine sunduu ve tm yelerini, Irak Cumhuriyetini korumak ve btn komplolaryla beraber emperyalistlere kar, mcadele etmek zere seferber ettii Cumhuriyet hkmetine bildirildi"{20) .

KDP Merkez Komitesi Genel Sekreteri brahim Kasm bakalndaki, Krt

delegasyonu 17 Temmuz'da Cumhuriyet hkmeti babakan Kasm ile grerek yeni rejime elden geldiince destek vermeye, hazr olduunu dile getirdi. Tem
muz sonunda Irak Krdistan'n ziyaret eden Amerikal gazeteci Fasther Helly(?) yle yazyor: "Kuzey Irak yeni rejimi destekliyor. Burada, Badat'takinden daha

az gerilim var". Helly'nin, Krtlerin yeni rejime kar tutumunu ortaya karmak iin,

Krdistan'da eitli kiilerle yapt grmeler ilgi ekicidir. Helly unlar yazyor:

"lkenin kuzey ksmnn Askeri Valisi, kararl bir ekilde, monarik dzeni deviren
14 Temmuz darbesinden beri blgesinde hibir olay meydana gelmediini belirtti". Helly, kendisi de unlar ekliyor: "Kerkk ve kenar blgelerinde, ayrca ulaan bil gilere grede Musul ve Sleymaniye 'de, Irak Petrol irketi 'ne ait muazzam tesislerde,

valinin szlerine ters decek hi bir olay olmad"{2l). "Bir Krt eylemcisi, dadan
gelen kimselerin kendisine, btn Krtlerin devrimi desteklediini sylediini ifade etti

Ayrca, Krt Partisi (KDP-YN) cra Komitesi olarak adlandrlan bir grup. Kuzey
Irak askeri valisine telgrafekerek rejime ballklarn dile getirdi "{22) .
14 Temmuz devrimi, burjuva-demokratik ve anti-emperyalist bir yapya sahipti.

Cumhuriyet hkmeti, demokratik glerin aktif destei ve basksyla daha devri min ilk gnlerinde, lkedeki yaamn demokratiklemesi hususunda baz nlemler almaya balad. 26 Temmuz 1958'de Irak Cumhuriyeti'nin geici anayasas ilan

edildi. Bu dokmanda, Irak devletinin var olduu tm zaman zarfnda, ilk defa
Krt halknn Arap halkyla eit haklara sahip olduu bildirildi. Geici anayasasnn 3. maddesi yle diyor: "Araplar ve Krtler ortak saylr ve bunlarn tek bir Irak

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

)\

ierisinde ulusal haklan anayasa ile garanti edilir".{25) ileride, Baas ve stiklal
Partilerinin UBC (Ulusal Bidik Cephesi)den ayrlmalar sonrasnda ise Krtlerin
ulusal haklannn tannmas gereklilii ayn ekilde, UBC'nin deiiklie uram

programnda da belirtilmiti. 25 Kasm 1958'de Badat'taki halk mitinginde ilan edilen bu dokmanda yle deniyor: "Ulusal Birlik Cephesi, Irak'n var olmasnn,
tm yurtttalann ibirlii etmesine, onlarn haklarna sayg gsterilmesine ve zffirlklerinin korunmasna bal olduu kanaatindedir".{24) Cephe, Arap ve Krtlere, tek bir Vatanda yaayan eit haklara sahip ortaklar

gzyle bakyor ve Irak'n btnl erevesinde ulusal haklarn tanyor; bu

haklarn yerine getirilmesine de yardmc olacaktr. UBC, Krderin Araplada eit

haklar elde etmesine ve ayn ekilde, Irak'n ulusal aznhklarnm ulusal haklarna sayg duyulmasna katkda bulunmay, en nemli hedeflerinden biri sayyordu.
UBC tznn 4. maddesinde yle deniyor: "Ulusal Birlik Cephesi, Araplar ve Krtler arasndaki, ayrca dier ulusal aznlklar olan trkmenler, Asurlar, Ermeniler v.b. arasnda kardelik balarnn glendirilmesine aba gsterecektir"{25).

Irak Cumhuriyetinde, Araplar ve Krtlerin birlik ve eit haklara sahip olduu

prensibi, Arap ve Krt birliini sembolize eden apraz konmu iki kl'n yer ald lkenin yeni armasnda da ifade bulmutu. Irakhkmeri, yeni kurulan cumhuri yette anayasa ile Krtlere tannan eitlik haklarn hayata geirme dorJtusunda, baz tedbirler ald. Krt gazete ve dergileri legal olarak yaynlanmaya baland. Kurdistan Demokratik Partisi, tm lkede serbeste faaliyet gsterme hakkndan
fiilen faydalanyordu. Eitim Bakanl bnyesinde, "Krdistan'da eitim retim

almalarn organize etmek zere bir departament" oluturuldu. (26) Krt blge

lerindeki okullarda, Krte eitim verilmesi ngrld. UBC tznde yle

diyor: "Tm rak niversite ve okullarnda Krt tarihi ve edhiyatmn incelenmesi ve Irak'taki tm okullarda, Krt dilinin programa alnmas gereklidir. "(27)
15 Temmuz'da Kasm hkmeti, Badat Pakt Kongre ve Komisyon

almalarna katlmay reddetiini aklad.

"Irak temsilcileri, Badat Pakt

Konseyi'nin toplantlarna katlmamaya balad. Pakt'n karargah mhrlendi, askeri komisyonu ve sakncal eylemlerle mcadele komisyonunun faaliyeti yasakland"(2X).
Hkmet ayn zamanda, Irak'n Arap federasyonundan ktn duyurdu. Yeni
Cumhuriyet hkmeti, d politikada BM(Birlemi Milletler) Tznn pren siplerine ve Bandung Konferans* kararlarna uymay taahht etti. Yani dier

devletlerle eitlik ve karlkl yarar salama esasna dayanan ibirlii ve tarafszlk

politikas yrtme karar ald.

Krt Demokratik gleri, hkmetin Badat Paktndan kma niyetini

byk bir takdirle karladlar, ingiliz tarihi DerkKinnane, bu gerein nemine

* Bandung Konferans: Asy3 ve Afrika'dan 29 lkenin katld konferans, 18-24 Nisan 1955'de Bandung'da dzenlendi. ncln, Birnanya (Burma), Hindistan, Pakistan ve Se)'lan'm (1972'den beri Sri-lanka olarak adlandrdyor) yapt bu konferansta smrgecilik ve rklk politikalar knanarak bar iinde yaamay ilke
edinen 5 prensibe dayal "Genel bara ve ibirliine hizmet deklarasyonu" kabul edildi.

92

ekroye Xtdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

deinerek yle yazyor: "Irak'n Badat Pakt ndan k, Krtleri coturdu ve yeni rejime olan inanlarn glendirdi"(2^).
17 Temmuz'da hkmet, siyasi tutuklularn serbest braklmas ve vatandalk haklarnn iadesi iin nemli bir karar ald. 1949'da Nuri Said'in celladan tarafindan

idam edilen, Irak Komnist Partisi yneticilerine lmlerinden sonra itibarlar iade edildi. 20 Temmuz'da eski rejim zamannda kovuturmaya urayan eylemcilere af
tanyan kararneme resmen ilan edildi. Listenin en banda, Krt Ulusal Kurtulu Hareketinin mmtaz iki ismi olan eyh Mahmut Berzenci (lmnden sonra) ve Ahmet Barzani vard. (30) 10 Eyll 1958'de, Mustafa Barzani liderliindeki 1943-1945 yllar Krt Kurtulu Hareketine katlanlara af tanyan zel bir karar
neme yaynland. Mustafa Barzani'nin, "anl gen Irak Cumhuriyeti"nin ilann

selamlad ve vatanna dnmek istediini dile getirdii, telgrafa cevap olarak Irak Babakan, Prag'daki BAC (Birleik Arap Cumhuriyeti) eliliine telgraf gn dererek lkesine dnebilmesi iin, Barzani'ye yardm edilmesini rica etti. Tm
Irak gazetelerinde, Mustafa Barzani ve Irak snrlar dnda bulunan Krt Ulusal

Kurtulu hareketinin, dier liderlerine ait teekkr telgraf ve mektuplar yaynland.

Abdlkerim Kasm, cevab mektubunda, "Mustafa Barzani ve arkadalarnn

lkelerinde scak kabul greceklerini" ifade etti. Kasm, Krt delegasyonlarndan biriyle yapt grme esnasnda, Krt siyasi snmaclar sorununa deinerek
unlar dile getirdi:

"lkemizin her hangi bir evladnn, rnein Mustafa Barzani'nin srgnde

olduunu grmek benim iin zor...Allaha kr, bugn, bizi ayran faktrler ortadan
kalkmtr; bize sadece bu byk lkede, bu gen Cumhuriyette tek bir aile halinde

mutlu yaamak kalyor"{5\)

Kasm, 1958 Eyll'nde, Irak ve Suriye'li Krt rencilerinden oluan bir hey

eti kabul etti. Bu heyet, Krt renciler ve Krdistan'n tm demokratik genlii adna, Arap-Krt cumhuriyetini ve onun ilerici faaliyetlerini savunmaya kesin kararl olduklarn ifade etti. Kasm, cevaben yapt konumada, "Irak halknn ayrlmaz parasn temsil eden, Krt kardeleriyle grt 'bugn hayatnn en

mutlu gnlerinden biri olarak kabul ettiini belirterek szlerini yle noktalad: "Yreklerimiz, karlkl gven ve iyi niyetlerle doludur "{52) . Resmi evrelere yakn olan El-Cumhuriya isimli Badat gazetesi unlar yazd:
"Irak'n zgrlk ve bamszlk mcadelesine, Araplarla birlikte eit artlar altnda

katlan Krtler, kendi konumlarnn her zaman Arap nfusunun konumuna uygun olacandan emin olabilir" {55)
Irak Cumhuriyeti Hkmeti'nin, d politik alanda SSCB ve dier sosyalist lkelerle ilikilerini gelitirmeye ynelik, att admlar geni destek ve onay grd. Kasm hkmeti, d politikada uzlamaz anti-emperyalist bir tutum ierisine
girerek, ilk srada sosyalist lkeler olmak zere, dnyann ilerici gleriyle ibirlii yapmak niyetinde olduklarn belirtti.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

)3

Sovyetler Birlii ve sosyalist lkeler, doudaki Arap dnyasnn ilerici gle

riyle beraber Irak'daki Cumhuriyet rejimini kararl bir ekilde destekleme pozi syonu aldlar. So-vyet hkmeti Bakan, 16 Temmuz 1958'de Irak Cumhuriyeti

hkmetine, bir telgraf gnderdi. Bu telgraf'ta yle deniyordu: "Sovyet Sosyalist

Cumhuriyetler Birlii Hkmeti, her zainanki gibi halklarn kendi kaderlerini tayin

etme, prensiplerini dikkate alarak ve Ir^k halklarnn hakl ulusal emellerine derin sayg duyarak, bu telgrafia, Irak Cumhuriyeti Hkmetini resmen tandn bildirmektedir"(54).

Abdlkerim Kasm, cevab telgrafinda, verilen destee teekkr ederek,

ilikileri gelitirmeye hazr olduklarn,! "rak'n bamszln korumaya ve barn

glendirilmesine, tm bar sever devletlerle dostluk ilikilerinin kurulmasna katkda
bulunmaya kararl olduklarn bildirdi" (35)

Irak'taki Temmuz devriminin zaferi ve Irak hkmetince pozitif tarafszlk

politikasnn ilan edilmesi, ABD, Ingilitere ve onlar mttefiklerinin Yakndou

planlarna tutumlarna indirilen hissedilir bir darbe idi. Temmuz devrimi, Msr'a kar giriilen Svey maceras sonrasnt^a. Yakn ve Orta-Dou'da anti-emperyalist mcadelenin yeniden ykseldii koullarda meydana gelen ilk byk olayd. Irak <eri bloklara ekilmesine ilikin, emperyalist Devrimi, Arap lkelerinin saldrgan ask
politikaya ykc bir darbe indirdi. Irak. , eski rejim zamannda, Britanya diplomasi

nin "kendi iftlii"idi. 'Yakn ve Ortadoudaki Britanya diplomasisinin tm ipleri

Badat'ta birleiyordu". {56) Temmuz devriminin zaferiyle Britanya emperyalizmi,

dnyann bu nemli blgesinde, yaylma planlarn gerekletirmek zere, Irak'

kullanma imkann kaybetti. Bu husus, ayn lde Amerikan emperyalizmi iin de
geerlidinAmerikan emperyalizmi, Badat Pakt ve eski rejimle olan ikili anlamalar

araclyla, ayrca, Eitizenhaur Doktorini yardmyla, Yakn ve Ortadou'da ngiliz

rakiplerinin yerine geme ve askeri-ekjonomik ilerin dizginlerini kendi tekeline

alma emelindeydi. (I.F. Dallas'n aktif katlmyla hazrlanan ABD hkmetinin d politika
program. D. Eizenhaur tarafndan ilan edilen ve kongrece onaylanan (1957) bu doktorin Amerika'nn

yakn ve Ortadou lkelerine askeri ve ekonomik yardmn (ABD askeri birliklerini kullanlmas da
dahil) yaplmasn ngrmekteydi.)

Kanadal bir gazeteci, Temmuz devfiminin bu hususutald nemini iyi biimde niteledi. Gazete yle diyor: "Irak devrimi, 1. Dnya Sava sonrasnda Yakn ve

Ortadou Arap dnyasnda kurulan ve daha nceleri de ok daha raitlik durumda

muhafaza olmu bulunan, siyasi dzen^ lmcl bir darbe vurdu. Orada meydana
gelen olaylar, ingiltere ve Birleik Devletlerin sert bir hezimete uradn gstermek tedir. Einzenhaur Doktorini ve Badat Pakt tamamen bozguna urad. imdi yle grnyor ki, Irak' kurtarmak iin ne pakt, ne doktorin ne de bunlara uygun olarak gerekletirilen askeri eylemler yeterli degildi".{57)

14 Temmuz devriminin gene ayn baaryla Libor (ngdiz) gazetesi olan

"iribune"de yazd. Gazete, Irak halk kidelerinin Britanya emperyalizmine duyduu kinin sebeplerini yorumlayarak, yle diyor: "Neden acaba ayaklananlar ilk i

94

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

olarak Badat'taki ngiliz eliliini yaktlar?-nk, burada 40 yl boyunca, gerek

bir iktidar barnmt. Irak halk Bastille'ye hcum etti".{58) C^Bastille: Pariste bir kale,
1370-82'de inja edilmi. 15- yzyldan itibaren hapishane olarak kullanlmaya ba^lanmi). 14 Temmuz
1789'da Bastille'e hcum etmesi. Byk Fransz Devriminin balangc olmujtur 1880'den beri bugn
Fransa'da ulusal bayram olarak kutlanmaktadr. Bastille kalesi 1790'da ykldt..N:)

14 Temmuz devrimi de ayn ekilde, ingiltere'nin, gerei halinde zlmemi

Krt sorununu kendi karlar ("bl ve ynet" politikas) dorultusunda kullan maktan ibaret olan "Krt" politikasna son vermeyi hedeflemiti. Irak Cumhuriyeti'nin douu, Badat Pakt mn Yakndou yeleri olan Trkiye

ve ran tarafindan dmanca karland, bunun iin de nemli nedenleri vard.

Birincisi; Temmuz devriminin zaferi, Badat Pakt gibi askeri-siyasi bloklarn ne
kadar yaayabildiklerini aka gstermiti; Irak halk ise emperyalist politikann

nasl kararl bir biimde bozulacana iyi bir rnek olmutu. Trkiye ve ran halklar,
Irak' rnek alp kendi gcne gvenerek saldrgan askeri bloklara kar, kararl

mcadele vermeyi renebilirlerdi. kincisi; Krtlerin Araplarla eit haklara sahip

olduklarnn ilan edilmesi, kat ulusal ve sosyal zulme maruz kalmaya devam eden,

Trkiye ve ran Krtleri iin "kt" rnek olabilirdi. Sonralar Trk resmi basnnda
Kasm'n dorudan "Krt sorununu azatetmek'\e sulanmas tesadfi deildir. (39)

Kendileriyle beraber "Krt tehlikesine" kar mcadele vermi lkelerden biri olan Irak'n, demokratik oluumlarn meydana geldii ve Krtlere lke snrlar dahilinde ulusal otonomi hakknn tannmas iin, reel koullarn ortaya kt bir lke halini

almas, gerei iki lkenin de iktidar evrelerini rahatsz etmi olmas doald.

Irak Cumhuriyeti, bylece, yine ABD ve ingiltere'nin emperyalist evrelerince desteklenen dman lkeler emberinin iinde kald. zellikle, Trk iktidar ev
releri, Irak Cumhuriyeti'ne kari dmanca bir tavr ald. Temmuz Devrimi, Trk hkmetinin kartlarn birbirine kartrd. Trkiye, Badat Paktna katlrken kendine zg emellere sahipti. Badat Pakt, Trkiye'ye "kuzeyden gelecek tehlikeyi nlemek" iin olduu kadar Yakn Dou ve bizzat kendi lkesindeki ulusal-kurtulu
mcadelesini bastrmak iin de gerekliydi; ayrca Trkiye, Alexandret (skenderun ehrinin Yunanca ad -.N.) Sanca'na ilikin Suriye'nin yasal itirazlarn destekleyen, Arap lkelerin birlemesine ve abalarna imkan vermemeye urayordu. (40) Monarik Irak'n Badat Paktna girmesi, Suriye zerinde hak iddia etmesi, Arap

lkeleri arasnda geimsizlie neden oldu. Bu durum, Sancak' (skenderun) elden

karmak istemeyen Trkiye iktidar evrelerinin iine geldi. Bylece, yeni rejim her taraftan tehdit altnda bulunuyordu. 14 Temmuz

1958'de, rdn Radyosunda konuma yapan Kral Hseyin unlar syledi."Bizim Haimi Hanedanlmz Kaya gibi salamdr, er glerin ve ateizmin basks

altnda sarslmaz..." Hseyin, kendisini artk mevcut olmayan, Irak-rdn

Federasyon u'nun Bakan ilan ederek ngiltere ve ABD'ye kendisine yardm etmeleri
ricasnda bulundu.

ingiliz hkmeti, Hseyin'in ricasna derhal karlk verdi. 16 Temmuz'da

ekroye XAo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

95

ingiliz paratlerinden oluan, byilik bir birlik rdn'e indirildi. Babakan

Mc. Millian, herey olup bittikten sonra konu hakknda ingiliz Parlemantosuna
bilgi verdi. Hem de bunu, ngiliz Parlemantosunda Yakndou'daki durumun

tartlmasnn ardndan birka dakika getikten sonra rdn'den "yardm" ricas

alndn syleyerek aklamaya alt. Ancak, tm bu sylenenler yaland ve

hkmetin derhal rdn'e askeri birlik gnderme, karar almas iin zel olarak

hazrlanmt. Parlemnto'dan zamanbda onay almay "yetitiremeyen" ngiliz

Babakam'nn Washington' a akl danm ve oradan tam onay alm olmas ilgintir.(4l) ngiltere ve ABD'nin hkmet evreleri gerek bir panie kapldlar.

ABD Dileri Bakan Dallas'n iddiasna gre "doan tehlikelerin sebebi; o yrede
gl ve kararl deiikliklerin meydana gelmesi, komnizmin mevcut gleri aktivize ederek ynlendirmeye abalamas zerine, bu glerin harekete gemesi idi". Endieyle szlerine devam eden, Dallas unlar ekledi: "Eer gelien olaylar kaytszca izlersek
bu deiiklikler bizim sonumuzu getirir". (42)

Amerikan basnnda, komnizmin Yakmdouya szmasn nleyici tedbir ola

rak SSCB ve dier sosyalist lkelerle diplomatik ilikilerin kesilmesi sorununun

gndeme getirilmesi, ABD iktidar evrelerinin Irak'taki olaylardan byk rahatszlk

duyduklarn dorulamaktadr. Nev-York Herald Tribne gazetesinin yorumuna

gre bylesine bir giriim, Bat'nn, komnisderin ykc politikasnn bilincinde olduu ve "uluslararas, karantina" uygulamaya hazr bulunduu hususunda,
Kremlin'e bir uyar olacakt. (43) Baijil devleder, hepsinden nce de ABD ve

ingiltere, doal olarak, "Yakndou'ya komnizm szdna" dair kan grlt araclyla, gen Irak Cumhuriyeti'ne ve Lbnan halknn kurtulu hareketine kar
gerekletirdikleri saldr eylemlerini hakl karmaya abalyorlard. 15 Temmuz 1958'de, Lbnan Bakan amun'un ricas zerine, Beyrut'ta 1500 Amerikan askeri piyadesi karld. ABD Savunma Bakanl, ayn gn nakliye uaklarnn, Avrupa'daki hava slerinden birine gnderilmesini onayladn aklad.(44) Trk hkmetinin onay ile iGTemmuzdaAdandda bulunan askeri hava ssne, blgeye
asker tamakta olan ok miktarda. Amerikan askeri ua ini yapt. (45)

Amerikan otorite sahibi gazetelerinden biri, Lbnan'a Amerikan, rdn'e ise

ngiliz askerlerinin indirilmesi konusuna deinerek yle yazd: "Irak herey, Lbnan
ise hibir ey demektir. Eer, ayn zamanda byk Irak sorunu zlmez ise, Beyrut'a Amerikan askerlerinin indirilmesi fayda salamaz. Son zamanlarda yaadmz

strapl gnlerde ngiliz ve Amerikan hkmetlerinin yaptklar sancl toplantlarn

konusu Lbnan deil Irak idi".{46)

ngiliz-Amerikan emperyalistleri ve onlarn Yakndou ortaklar, Irak

Cumhuriyeti'nin karsna tek bir cephe olarak ktlar. Amerikan deniz piyade

lerinin Beyrut'a indirilmesi sonrasnda, ingiltere Dileri Bakam Belvin Liod

Avam Kamaras'nda, "ingiliz hkmetinin, Amerikallarn hareketlerini tamamen

desteklediini" bildirdi, (47) ngiliz Daily Express gazetesi yle yazd.-

96

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

"Ne Ingilitere ne de ABD, ortak karlarna meydan okunmasna tepkisiz kalamazd.

ngiliz hkmetinden beklenen, onun, Irak'taki vazifesini tam ve zamannda yerine

getirmesi idi".{48)

stanbul'da balayan, Badat Pakt yeleri toplantsnda ("kara rejim" temsileileri

artk bu toplantlara katlmyordu), Irak'taki Cumhuriyet rejimini lavetmek ve eski
dzeni yeniden kurmak zere alel acele, alnacak ortak tedbirler belirlendi. Trk askeri birlikleri savaa hazr duruma getirildi; Irak ve Suriye snrna yakn blgeler deki birliklerde izinler ve istifalar iptal edildi; her an harekata hazr emri verildi. 17 Temmuz 1958'de Trk Dileri Bakan Fatih Zorlu unlar bildirdi: "Tr

kiye tm imkanlaryla, Yakndoudaki ngiliz-Amerikan harekatlarna yardma

hazrdr". (49) Irak Cumhuriyeti'ne kar saldr eylemleri, Trk resmi evrelerince de

onayland. Trk Dileri Bakan szlerine yle devam ediyor; "ingiliz birliklerinin

rdn'e girmesini tamamen destekliyor ve mit ediyoruz ki sonra da Irak'a hareket

edecekler Eer byle yapacak olurlarsa, Trkiye bu birliklere yardm edecektir". {50)
Irak Cumhuriyetine kar saldr eylemlerinde, Trkiye'nin sadece Amerikan-

ngiliz iktidar evrelerinin planlarnn kr uygulaycs olduunu dnmek,

phesiz hata olurdu. Trk hkmerinin, Irak ile ilgili kendi emelleri vard. Ger eklerin de dorulad gibi, Trk iktidar evreleri olaylarn kendileri iin elverili olacak ekilde sonulanmas halinde, Irak Krdistan' {Musul Vilayeti) ve onun petrol blgeleri zerindeki, eski egemenliini yeniden kurmak emelinde idi. Trk hkmeti, petrol blgesi olan Kerkk' Irak'tan koparmak amacyla. Kuzey

Irak'taki saylar 500 bini bulan ve Bakan Zorlu' nun deyimiyle "sadeceynetime ihtiya
duyan" Trk ulusal aznln "yeni Badat hkmetine" kar kullanma niyetinde

idi. (51) Hatta "Kerkk'te kendi (.N.) karlarn korumak iin Trkiye'nin en aktif
politikay yrtmeye bile hazr" olduuna dair Trkiye'de olduka ciddi sylentiler dolayordu. (52) Trlder, bu yaylmac planlara kendilerini ylesine kaptrdlar ki,

sadece "Irak'taki mslman kardelerini deil Rusya'da baml durumda bulunan 50 milyon mslmann kurtarlmasn (.N.) da konumaya baladlar". {55)
Yakndou'da byle bir durum mevcut iken ve emperyalist devlederin ve onlarn
Yakndou ortaklarnn Irak'n iilerine heran mdahele etmesi beklenirken, gen cum huriyetin, Arap ve Krtlerin bu hakl davalarnda, yardma Sovyeder Birlii yetiti.

1 6 Temmuz'da SSCB Hkmeti, Arap lkelelerine kar emperyalist devletlerin

saldrgan eylemlerinin gzler nne serildii ve Yakndou'daki durumu yanstan zel bir bildiri yaynlad. Bildiride yle deniyordu: "Irak Cumhuriyeti Hkmeti'nin,

Irak ve dier tm Arap halklarnn isteklerini dile getiren program bildirileri, hem Arap devletlerinden hem de cumhuriyetin kurulmasn, Irak halknn tamamen i meselesi
olarak deerlendiren tm barsever lkelerden toplu destek grmektedir.

Yakndou'da olaylarn bu ekilde gelimesi, Irak Cumhuriyeti'nin kuruluunu ak bir dmanlkla alglayan, smrgeci devletlerin iine gelmiyordu. Washington 'da. Londra'da ve Ankara'da hemen hummal birfaaliyet balad. "(54)

ekroye Xttdo Milioyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

97

BM Gvenlik Konseyinde sz alan Sovyet delegasyonu, Irak halk da dahil olmak zere, tm Arap halklarnn kadarna kesin destek verdiklerini syledi. (55)

Gvenlik Konseyi'ndeki ngiltere temsilcisi Dickson "Kral Hseyin 'in Irak'a kar giritii eylemlere yardmc olmalar amacyla, rdn'e ingiliz parat birliklerinin
indirildiini dorulamak zorunda kald. Kral Hseyin 'in sz konusu eylemleri, Irak'l
ayaklanmaclar ezmeye ve Bat iin kilit noktas olan buyakndou lkesini geri ka

zanmaya ynelik idi" {56). Gvenlik Kpnseyi SSCB temsilcisi, Amerikan ve ngiliz
emperyalizminin Irak ile ilgili saldrgan planlarnn maskesini drerek unlar syledi: "Washington'da yaplan resmi aklamalar. Amerikan askeri birliklerinin Lbnan'a mdahelesinin, Dou'nun Arap halklarna karyaplan smrge mcadelesi nin sadece balangc olduu hususunda phe brakmamaktadr. (57) Bir sonra ki adm ise, ABD ve ngiltere'nin Irak'n ilerine askeri mdahelede bulunacadr"{58)
Sovyet Hkmeti, Iifak Cumhuriyetini! desteklemeye kararl olduunu 1 8 Temmuz'da

da dile getirdi. (59) Yapt bildiride, "Sovyetler Birli^'nin kendisnrna bitiik blgelerde
kkrtc olmayan saldr hareketlerine seyirci kalamayaca ve kendi gvenliini salamak ve genel bar korumak iin gereken nlenilerialacan"belirtiyordu.{60)

So-vyetler Birlii, Irak Cumhuriyet Rejimi'ni tutarl ve kararl biimde destekli

yordu. Sovyet Hkmeti, 24 Temmuz'da Trk Hkmetine bir muhtra gndererek.

Dou Arap lkelerinin, zellikle de Irak Cumhuriyeti'nin ilerine askeri mdahelede

bulunmamas iin Trkiye'yi uyard. Muhtrada, ayrca, yle deniyordu: "Sovyet

Hkmeti, sz konusu blgede kacak askeri itilafin olas sonularna kar, ar bir
sorumluluk tanaca hususunda Trkiye Hkmetini uyarmay bor bilir"{6l) Sovyet Hkmeti'nin, Yakndouda askeri itilafkmasn nlemek amacyla, SSCB,

ABD, ingiltere, Fransa ve Hindistan'n htjkmet bakanlarn toplanuya arma teklifi,

olduka byk bir neme sahipti. BM Genel Sekreteri'nin de katlaca bu toplannda Yakndoudaki askeri itilafn giderilmesi iin somut tavsiyeler hazrlanacak; Arap lkeleri temsilcileriyle beraber BM Gvenlik Konseyi'de bu tavsiyeleri inceleyecekti.

(62)Sovyet Hkmet Bakan, bu hususta ABD, ngiltere ve Hindistan Hkmet

Bakanlarna zel mesajlar gnderek, bavuruda bulundu. (63)Bakan, yapt konumalardan birinde yle diyor: 'Yeni doan Irak Cumhuriyeti'nin glenmesi
iin, mmkn olan hereyi yapacaz"{G4)

1958 Temmuz ay sonunda, Irak'n iilerine askeri mdahele edilmesi tehlikesi

biraz azald ve yeni rejimin durumu salamlat. (65)Cumhuriyet hkmeti, ksa

srede, yalnz Sovyetler Birlii ve sosyalist lkeler tarafindan deil, birok "nc dnya" devletleri tarafndan da tannd, (66) KDP yayn organ olan Xebat gazetesi bu konuda unlar yazd: "Demokratik dzenin glendirilmesini, Krt blgelerini ynetimi altnda bulunduran devletin

snrlan dahilinde, Krt halknn ulusal haklarnn tannmas iin, doru bir siyasi
yol olduu inancndayz{G7). Cumhuriyetin geici anayasasnda, Araplarn Krtlerle eit haklara sahip
olduu belirtilmiti, ancak, yeni rejimin yneticileri burjuva-ovenist unsurlarn

98

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

desteiyle, anayasann bu maddesinin manasn arptrmaya uratlar. Geici anayasann kabulnden bir gn sonra, 17 Mays 1958'de, Badat'a gelen Krt delegasyonu, hkmet yneticileriyle grt. Bu heyet, Krt halk adna devrim kazanmlarm savunmaya hazr olduklarn bildirerek, Krtleri ulusal haklarndan
yoksun brakacak ekilde "Irak Birlii"nin salanmas dncesinin zndeki gericilie dikkat ekti. (68) Krtlerin Araplarla eit haklara sahip olmasnn pratikte gerekletirilebilmesine, Irak'taki demokratik dzenin glenmesi iin, kilit faktr gzyle baklyordu. Delegasyonun aklamasnda yle deniyor:

"Bu durumda biz emperyalizm ve onun ajanlannn tm ka yollanm kapayacaz ve zgr demokratik rejimde beraber yaayan halklarn gerek dostluuna rnek olacaz"{GS)
Irak'n devaml olarak emperyalist tehditler altnda bulunduu koullarda, lke deki tm siyasi parti ve gruplarn ibirlii yapmas gereklilii kendini dayatyordu. KDP, bu alanda olduka aba gsterdi. KDP'nin giriimi sonucunda KDP, Baas ve

istiklal Parti liderleri 27 Temmuz'da Badat'ta biraraya geldi. Liderler, toplantda,

Araplar ve Krtler arasndaki birliin salamlatnlmasna yardmc olmak isteini dile getirdi. (Bu grmede Suriye'den gelen ve Baas Partisi tm Arap rgtnn

lideri Misel Ailiyak da hazr bulundu(70). Kasm bakanlndaki Cumhuriyet hkmeti, faaliyete getii ilk zamanlarda srtn Arap ve Krt demokratik glerine ve bunlarn verdii destee dayad. Bu
nedenle de 14 Temmuz sonrasnda hkmet, birok nemli devrimci-demokratik

yapda adm att. IKP, KDP ve dier ilerici parti ve rgtlerin srarl talebi zerine Kasm, halk direni birliklerinin kurulmasna ilikin bir genelge yaynlad. Bu birliklere katdanlann says giderek artt ve 1958 yl Kasm ay balarna doru
80 bine ulat(71). Halk direni gleri, Irak'n siyasi yaamnda yeni ve olduka

nemli bir olayd. Emperyalizmin lkenin iilerine karma tehlikesinin saf d

edilmesinde ve Cumhuriyet kart komplolarn ortadan kaldrlmasnda nemli rol oynadlar. Halk direni birlikleri, IKP ve KDP'nin etkisinde idiler. Fiilen legal faaliyet gsteren IKP, KDP, HDP ve dier partilerin dnda devri min ilk aylarnda Irak'ta "baryanls profesyonel ve kltrel rgtler, kyl birlikleri.

Cumhuriyeti Koruma Komiteleri, Genel renci Birlii, Kadn Haklarn Koruma

Birlii, Demokratik Genlik Birlii, ayn ekilde toplumsal-politik Krt rgtleri olan

Krt retmenler Birlii, Krt Genlik Birlii v. b. orkitler kuruldu veya yer altndan
karak saflarn genilettiler"(72) Kasm hkmetinin demokratik faaliyetlerini, zellikle de Krtlerin Araplarla eit haklara sahip olduunun ilan, hem Irak'taki hem de Irak dndaki ilerici Krt

glerince desteklendi. rnein, Avrupa'daki Krt renciler Demei'nin 3.

Konferans belgelerinde, Irak devrimi selamlanmakta ve Temmuz devriminin hedef
lerinin propagandasn yapmaya hazr olunduu dile getirilmektedir. (73) Dernein 1959'da Viyandda yaplan 4. Konferansnda alnan kararda yle deniyor:

"Konferans, Irak'taki Cumhuriyet rejimini ve onun General Abdlkerim Kasm

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

yy

ynetimi altndaki, demokratikfaaliyetlerini tamamen desteklemekte olup hkmeti,

emperyalizm ve i gericilie, zellikle de feodal unsurlara kar mcadele politikasn kararl ekilde srdrmeye davet eder"{j4).

Badat, Avrupa'daki Krt renciler Dernei'nin, Irak Cumhuriyeti yararna

yapt almalar olumlu karlad. Badat resmi yetkililerince gnderilen cevab telgrafta "hkmetpolitikasna verilen destee" teekkr edildi.(75) Krt demokratik

gleri, Krdistan'da olduu gibi onun snrlar haricinde de Trkiye ve ran'n,

Irak'n iilerine karma planlarna kesin olarak kar ktlar. (76) 1958 Ekimin'de srgnde bulunan, Krt Ulusal kurtulu hareketi lideri Mus tafa Barzani, Irak'a dnd. (77) Kendisine cokun bir karlama dzenlendi. Krt kurtulu hareketi liderini karlamak zere, Krdistan'dan ve Irak'n Arap blgele
rinden onlarca heyet Badat'a geldi. Badat caddeleri insanlarla dolup tayordu.
Mustafa Barzani'nin kald Semiramis Otel evresinde bir ka gn stste miting

dzenlendi. Barzani yapt konumalardan birinde unlar sylyor:

"Dostlarm, izin verirseniz size, uzun yllardr srgnde yaayan Krt

kardelerinizden scak bir selam ileteyim. anl zaferinizi selamlyorum. Biz,

kardelerimizle beraber almak ve vatanmz savunmak iin geri dndk... lum

Krtler, Cumhuriyet uruna lmeye hazrdr. "(78)

Kasm, 7 Ekim'de Mustafa Barzani ve beraberindeki Krt liderlerini kabul etti. Ayn gn, Barzani, Irak Yksek Devlet Konseyi Bakan ve yeleriyle grt. Krtler, Barzani'ye gsterilen ilgiyi, Krtlerin ulusal haklarn tanmaya hazr

olunduunun kant biiminde deerlendirdiler. Bu gelimeler, Trltiye ve ran'n

iktidar evrelerini olduka rahatsz etti. Konuyla ilgili olarak ran gazetesi Et-Telaat
yle yazd:

"BAC-Birleik Arap Cumhuriyeti- Cumhurbakan Hasr'n srenden dndkten sonra Barzani'yi iyi kabul etmesi, ranl uzmanlar hayrete drd. Biraz endieye kapldlar, ama yinede Irak'n Krt zerklik hareketini yeniden dirilttiine inanmay reddettiklerini belirttiler"{79) Kasm hkmeti greve balad ilk zamanlarda, emekilerin durumunu iyiletirmek zere bir dizi nlem ald. Ana gda maddelerinin fiyatlar drld, i gn 8 saat olarak belirlendi, resmi asgari cret artrld (sanayi iletmelerinde %40, tarm iileri iin ise % 10 artrld) (80). Vergi sisteminin deimesi de olduka nem tayordu. Krallk rejiminde vergilerin byk ounluu vastal vergilerdi
ve tm ykyle emeki nfusun omuzlarna binmiti. Bu vergiler, vastasz ver

giye evrildi. Farkl sosyal kesimlerin payna den, gelir dalmndaki eitsizliin azalmasnda rol oynayan en nemli fakijrlerden biri olarak kabul edilen, bir gelir
vergisi konuldu. Ayn zamanda, miras vergisi yrrle girdi. (81) Feodallerin ve

airet eyhlerinin egemenliklerini koruma imkan veren, airet yasas'mn iptaline ilikin hkmet kararnemesi byk neme sahipti. Tm bu tedbirler. Cumhuriyet
rejiminin glenmesi ve onun demokrasi ve sosyal gelime yolunda ilerlemesi iin olaanst deer tayordu.

1 00

eleroye Xtulo Mihoyi, Iriik Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irak, geri kalm bir tarm lkesi idi, bu sebeple cumhuriyet'in tarm sorununda

nasl bir politika yrtecei, bir ok eyin kaderini belirliyordu. lke nfusunun
%70'i kyl (Arap ve Krt)lerden oluuyordu ve bu kesim, monari rejimi zamannda toprak sahiplerince amanszca smrld. Devrim ncesinde Irak'n hem ekonomik hem de politik yaamnda, krallk rejiminin ve d emperyalist

glerin ana destei olan, feodaller ve toprak aalar hkm sryordu. Irak'l yazar
Cafer Hayat, Irak krsal kesiminin sosyal-ekonomik yaamnda hala "ilkel toplum yasalarnn geerli olduunu" kaydediyor. (82) Irak'n gney ve merkezi blgele rinde, olduu gibi Krdistan'da da kyllerin ezici ounluu ya hi toprakszdlar

ya da verimsiz topraklara sahiptiler. lenebilir topraklarnn, hem de en verimli

olanlarnn, %75'i, lke nfusunun sadece %rni oluturan feodallere ve toprak aalarna aitti. (83)
Devrim ncesi Irak'ta, byk toprak aalarna ait 19 milyon dnmden (1 dnm:l/4 hektar) fazla olan yaklak 3500 arazi mlk mevcut idi; 194 487
yoksul kyl ailesi ise 2,7 milyondan az dnme sahipti. (84) Ayrca, ne Britanya

emperyalistleri ne de feodaller ve toprak aalar, lkenin topraklarn tmyle

kullanmak zere hibir nlem almamt. Sonu olarak, Irak'ta muazzam toprak alanlar ilenmeden kalmt. Tm Irak'ta, tarma elverili 20 milyon hektar toprak tan sadece 7 milyonu ileniyordu, bunun 4,4 milyon hektar ise sulanyordu. (85) Byle bir durumun ortaya kmasnn nedenlerden ilki, krsal kesimde feodal-toprak aalarnn hkm srmesi ve tarmda yetersiz dzeyde makinalama gereklemi olmas idi. Devrim ncesinde Krdistan'da da vaziyet byle idi. Irak'l yazar akir Hasbak, devrim ncesi Krdistan'nda ilenen ve ilenmeyen topraklarn (km^)
oranna ilikin aadaki bilgileri vermektedir. (86)

Liva**
Sleymaniye

Toplam toprak alan

9552

ilenen topraklar
3551

ilenen topraklar %'si

37

Erbil Kerkk
Musul

18170 20376
29770

4557 5743
29058

25 28
98

Verilen bu bilgilerin de gsterdii gibi, Musul hari, tm Krt livalarnda byk lde Krt kyls topraksz olduu veya az miktarda topraa sahip olduu
halde, topraklarn ancak %25-37'si ekiliyordu. (87) Hasbak, Krdistan'daki yetersiz

makinalama ve slah almalarna deinerek unlar yazyor: "Krt kyls, doal afetlerden her zaman Arap kylsnden dahafazla zarar grm olup, paraya ve tahla

ihtiya duymakta ve daima bor iinde bulumaktadr. "(88)

''Arapa, eskiden sancak denirdi.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

101

Krdistan'daki toprak mlkiyetine ait zelliklerden biri, Arap blgelerinden

farkl olarak, burada ounlukla kk toprak mlkiyetinin hakim olmas idi. 1952 yl verilerine gre: rnein Badat Livasnda toplam 3023 arsa mevcuttu.
Bu arsalarn yaklak ls 102 hektar. Sleymaniyede 176 628 arsa, yani 110

hektar, Kerkk'te 7409 arsa, yani 118 hektar, Muntafik'te 2502 arsa, yani 177
hektar, lOte'de 1 531 arsa, yani 272 hektar. Ammar'da bu rakamlar rekor seviyeye

ulayordu: tm eyalette, ortalama ls 1721 hektar bulan 483 arsa vard. (89) Verilen bu rakamlar, Badat livas hari, dier tm Arap Livalarnda ortalama
arsa lsnn Krdistan'daki nden daha; fzla olduunu gstermektedir. Bu hususta Uriner unlar yazyor; "Byk toprak sahiplerinden birinin, Musul'da 20 ky var;

bu kylerin toplam alan yaklak 20 bin dnmdr; lkenin gney ksmnda ise bu
mlk hi de byk sayilamaz"{90) Ger'.ekten de 1957'de Sleymaniye Livasnda 21760 kiiden ancak lOO'n 2 bin dnmden fazla topra vard. Ayn zamanda,
r^i/Livasnda toplam 1 7 626 kiiden yaklak 260', 1958'de toprak reformunun

kapsamna girdi. (91) Krallk rejimi dneminde, lkede alabilir nfusun mutlak ounluu tarm sektrnde faaliyet gsterdii halde, tm milli retimde bu dala
den pay ancak %24 idi ki bu husus, rak'n Arap ve Krt blgelerinde tarmn olaanst boyutlarda geri kalmln gsterir.(92) Irak'n Arap blgelerinde olduu gibi, Krt blgelerinde de toprak kiralama

uygulamas olduka yaygn idi. Tm rh toprak sahibi ve topra kiralayan arasnda orantl olarak bltrld. Elde edilen rnden, kylnn alaca pay geleneksel
olarak tespit edilmi mevcut koullara bal idi. Bu koullar, Irak'n her blgesinde farklyd, ikili kira uygulamas da ok yaygnd: bu sisteme gre, ehirde yaayan zengin toprak sahipleri iftliklerini ynetici-serkar'lara brakyorlard; Kyller ise

bu ynetici-serkar'lardan toprai kiralyorlard. Bir ingiliz dergisi, bylesi koullarda

toprak veriminin artrlmas gibi bir abann olmadna deinerek unlar yazyor:

"Toprak sahibi kim olursa olsun ynetici-serkar'lar hereyden nce, en az masrafla

mmkn olduuncafazla gelir elde etmeje gayret ediyor. Toprak, kendisine, bedavaya

mal oluyor, nk, kira paras ve toprak vergisi vermiyor, bu nedenle de birim alandan

maksimum rn almak iin hibir zendirici etken mevcut deil".{95)

Genelde Irak' ven ve 'Yakndou'dakigerek bir ilerleme"rnei olarak reklamn

yapan, eidi resmi ngiliz yaynlar, ska, Irak'ta kusurlu bir toprak sisteminin mev cut olduu gereini kabul etmek zorunda kalyorlard. Yukarda bahsedilen ingiliz
dergisi unlar kaydediyor: Irak topraklarnn byk bir ksm resmen devlete aitti, ancak bunun en az %80 'i karlksz olarak devletten kiralanma eklinde, zelahslarn elinde bulunuyordu. Toprak ileniyordu ve rn idarecilerin gzetiminde ortaklar tarafndan toplanyordu. Yneticiler, mkafat olarak rnden pay alyorlard, iilerin ald pay,
her yrenin usulne gre belirleniyor ve bi bazen rnn %35'ni gemiyordu. Tarm

iisi, ylda 100 gn alabildii zaman memnun kalyordu. (94)

(*serkar:Krtede ynetici, idareci demektir)

102

eleroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Irakl ilerici ekonomist Muhammet Ali Zarka'nm, Irak'n Milli Ekonomisi

kitabnda Arap ve Krt blgelerindeki kyllerin durumunu yanstan dehet verici

bir tablo ortaya kmaktadr. (95) Zarka, Irak kylsnn amansz bir sosyal baskya
maruz kaldn, ve bunun sonucu olarak da tarmsal retimin uyumlu ve her ynl gelitiinden sz dahi edilemeyeceini yazyor ve yle devam ediyor."Kymzdeki kylnn byk ounluu dorudan feodallerin egemenlii altnda bulunmakta ve kendifiziksel varln srdrebilmek iin en gerekli olan bile alamamaktadr. Kyller olaanst ar koullarda alyorlar; bu koullarda, hibir insani g, ky muhtar ve eyhinin a gzlln ve emeksiz kazanca olan hrsn

tatmin edemezdi "{9 6) . Krt blgelerinde, rnn paylatrlmas prensibinin z ile ilgili, eski osmanh
yasas hala geerli idi. Geleneksel airet reisleri, olan Krt aa ve beyleri, toprak yasalarn ktye kullanarak byk miktarda araziyi kendi adlarna geirdi ve yksek toprak rant elde ettiler. Krdistan'daki byk toprak aalarnn, topraklarnn tm yoksuUarmkinden

3,5 kat daha fazla olmas, burada, toprak sorununun had safhada bulunduunu
gstermektedir. (97)

Irak'n tarm bu durumda iken, lke ekonomisinde gelime olduunun akla bile gelemeyecei sonucunu karmak hi de zor deil. Hereyden nce, tarm alannda radikal reformlar gerekli idi. Cumhuriyet rejiminin, mdahele tehditleri
ortadan kalktktan hemen sonra, tarm reformunu gerekletirmeye koyulmas te sadf deildi. Hkmet amacnn, feodalizme son vermek, halkn yaam dzeyini artrmak ve tarmsal retimi gelitirmek olduunu aklad. (98) Tarm reformu 30 Eyll 1958'de ilan edildi. Reform, toprak aalar iin olduu gibi, kyller iin de azami toprak mlkiyetine sahip olma hakk tanyordu. Her toprak aas, en fazla 1000 dnm (250 hektar) sulanan veya 2000 dnm (500 hektar) sulanmayan topraa sahip olabilirdi. (99) Grld gibi, yasada n

grlen azami toprak mlkiyeti, olduka yksek idi, nk reformun tamamen gerekletirilmesi halinde bile, toprak aasna kalan alan, en byk kyl toprak
mlkiyetinden yaklak be kat daha fazla olacakt. Toprak reformunun yetersiz kalmasndaki esas etken, uygulanmasnn milli burjuvazinin elinde olmas idi. MiUi burjuvazinin, kendisi, o zamanlar, krsal kesime skca balyd ve tarm sorununun radikal zmne ba vurmad. Toprak aalar en iyi topraklar seme hakk elde ettiler. Azami art olan topraklar kamulatnlacakt ve 20 yllk sre zarfnda topran tam deeri veya hukuki kategorisine bal olarak (%100-mlk, %75-tapu, %50-lyazma (bir nevi kategori) deerinin bir ksm art yllk %3 tazminat denecekti. (100) Hkmet, tarm reformlarnda, karasz bir politika izliyordu."Yasa tasars

hazrlama komitesinin, azami toprak miktarn iki kat daha az tayin etmesi (125 hek

tar sulanabilir ve 250 hektar sulanmayan toprak) ve Burjuvazi Parti temsilcilerinin de

yer ald hkmetin projeyi geri evirmesi "bunu dorulamaktadr.(lOl) Komnist

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

103

Partisi, KDP ve lkedeki dier sol gler, toprak aalarnn sahip olabilecei azami toprak mlkiyetini (500 hektar sulanmayan, 250 hektar sulanabilir alan) yksek

buldular, nk, reformun tamamen gereklemesi halinde bile topraksz kyl

lerin ancak %30'u toprak alabiliyordu; Oysa toprak aalar, tazminat biiminde, zellikle de sulama pompalar ve drenaj tesislerinin kamulatrlmas dolaysyla,
baka paralar da alyordu.

Bylece, Tarm Reformu Yasas, byk toprak mlkiyetini ortadan kaldrmam, sadece snrlandrmt. Dier taraftan, toprak reformunun en bariz eksiklerinden biri de (tamamen reform gereklese bile) bir ksm kyly toprak sahibi yapa bilmesi, ancak, bununla da satn alma ve yk yzdesini deme gibi ar koullar
genelde kylnn zelde ise yoksulun omuzlarna yklenmesi idi. V. I. Lenin,

bu konuda yle diyov "Tarm reformu, eer kyl topra satn almadan ona sahip olursa ciddi bir fayda getirir. Kylye topra satmak, boynuna bir ip daha geirmek
demektir "{ 1 02)

Kyl, toprak aalarnn elinden alnan toprak fazlasndan kendisi ve ailesi iin,
30'dan 60 dnme kadar sulanabilir ve 60'dan 1 20 dnme kadar da sulanamayan

arazi alabilirdi. (103) Toprak, ilk nce kiralayanlara veya ortaklara, daha sonra ise
sz konusu blgedeki topra az olan kyllere veriliyordu.

Tarm reformu yasas, ayn zamanda, tarm kooperatifleri kurulmasn n gryordu. Bu kooperatiflere, toprak alan kyller ve reform ncesi topra olup da, mlk kooperatif yelerinin azami mlknden fazla olmayan toprak sahipleri

kabul edilecekti. Tarm kooperatiflerinin kurulmas, Irak'n krsal kesimi iin yeni
bir admd ve phesiz ilerici deer tkyordu. Ancak, belirtmek gerekiyor ki,
hkmetin kooperatifleri kurmasndalci tek ama, tarmsal retimi artrmak ve

kyllerin durumunu iyiletirmek deildi. Kooperatifler, tarm vergilerini ve zel

likle de tarm reformunu uygulamak amacyla yaplan harcamalar toplayabilmek
iin en uygun arat.

Tarm reformlar, hereyden nce, krsal kesimdeki feodal-toprak aalarnn

hakimiyetine son vermeyi, tarm retiminin gelimesine engel olan sebepleri ortadan

kaldrmay ve bylece de birinci srada kyllerin olmak zere, emekilerin refahn

artrmay amalyordu. Bu sebepten tr. Komnist Partisi liderliinde rak

ilerici gleri, ciddi eksiklikleri olmasna ramen Tarm Reformu Yasasn tmyle onayladlar. Ayn zamanda da, yasada baz nemli deiiklikler yaplmasn talep

ettiler; rnein Komnist Partisi, "kyllerce toprak aalarna denen tazminatlarn

olduka azaltlmasn, ulusal hain veya bunlarn ajanlar olan byk toprak aalarnn, tazminat alanlar listesinden karlmasn'stedi.{l04) KDP'de bu talebi destekledi.
Komnist Partisi, ayn ekilde, fazla topraklar ellerinden alnan toprak aalarna

denen paralarn, genelden kylden zelde ise yoksul kesimden toplanmasna kar

kt. (105) Daha sonralar. Komnist Partisi, azami toprak miktarnn sulanabilir
alanlarda 1000 dnmden 200'e, sulanmayan alanlarda ise 2000'den 400 dnme
indirilmesini talep etti. (106) Sulanabilir alanlarda, azami toprak mlkiyetinin 200

104

ekroye Xudo Mihoy, Ircfk Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

dnme, sulanmayan alanlarda ise 400'e indirilmesiyle, 7 380 455 dnm toprak serbest kalacakt ki, bu 120 bin kyl ailesinin ya da yaklak 500 bin kiinin daha

toprak sahibi olmas demekti. (107)

Tarm reformunun en nemli eksiklerinden biri de, bu yasada Krdistan'a

zg koullarn gz ard edilmi olmas idi. Yukarda da belirttiimiz gibi, Irak'n

Krt blgelerindeki tarm sorunu, en az Arap blgelerindeki kadar ciddiydi. Buna

ramen. Tarm Reformu Yasas, Krt feodal ve toprak aalarnn karlarna ok az

dokundu, nk, Krdistan'daki toprak mlkiyeti miktarlar, lkenin merkezi ve gney blgelerine nazaran daha azd. Sonuta, topraksz ve az toprakl Krt kyls, toprak alabilmek iin az ansa sahipti.

Hem Irak Komnist Partisinin, hem de Kurdistan Demokrat Partisinin

parti programlarnda, Tarm Reformu Yasas'nm deitirilmesi ve Krdistan'a zg

koullarn dikkate alnmas taleplerine geni yer vermesi, tarm sorununun had
safhada olduunu ve Krdistan'n siyasi yaamndaki nemli roln gstermektedir.

KDP, programna. Tarm Reformu Yasasnda deiiklikler yaplmas ile ilgili zel
bir madde koydu. Bu maddede yle deniyor.-

"Krdistan'n tarm sorunu, tarm reformu yasasnda dikkate alnmayan kendine has zelliklere sahip, bunun iin de biz, tm Krt kylsne makul miktarda minumum
toprak verilecek ekilde bu yasann deimesi ve feodal ilikilerin kknn kaznmas

iin aba gstereceiz. "(108) KDP merkez yayn organ Xebat gazetesini hesabna gre; Krt livalarnda (zellikle Sleymaniye ve Erbilde) Toprak Reformu Yasas, toprak aalarnn mlk

olan topraklardan %rden azna dokunabiliyordu. (109) Reformun tamamiyle

gerekletirilmesi halinde bile, rnein, Sleymaniye Livasnda kyllerin ancak
%8'i toprak alabiliyordu(l 10).

Hkmet, azami toprak mlkiyetinin llerini belirlerken, topran Irak'n

her blgesinde verimlilik ve zerinde eitli trde bitki yetitirilmesi bakmndan,
farkllk gsterdiini hesaba katmad. Bunun iin de, bu topraklardan elde edilen gelirler ayn deildi. Bu sorun, dikkadice incelenecek olursa, ortaya ilgin bir tablo kmaktadr. Tarm Reformu Yasas'na gre, sulanabilir topraklarn sahibine, sulan mayan topraklarn sahibine oranla 2 kat daha az dnm toprak braklyordu, bu

kararda, sulanabilir topran verimlilii sulanmayankinden iki kat daha fazla kabul
edilmiti. Xebat gazetesinin belirttiine gre bu prensip "gerek durumu tama

men yanstmyordu". lkenin baz blgelerinde, zelliklede Krdistan'da, sulanan

topraklarn verimlilii sulanmayan topraklardan. Tarm Reformu Yasas hazrlanrken

kabul edildii gibi 2 kat deil de 3-4 kat daha fazla idi(l 11). Y)a}nas,Akra, eyhanve
dier baz yerlerde sulanabilir topraklar sulanmayan topraklardan 6-8 kat daha fazla verimliydi(l 12). Hkmet, azami toprak miktarn nemli lde drerek, yeni bo araziler elde edebilir ve daha ok Krt kylsn toprak sahibi edebilirdi. Krdistan'daki toprak mlkiyetinin zel koullar bununla da bitmiyor. Yukarda belirtildii gibi, burada, sulanmayan topraklar zerinde verimsiz ekincilik sistemi

ekroye Xtuo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

105

hakimdi. Ancak bu blgede toprak sulama bakmndan iki kategoriye ayrlyordu: sulanan ve yar sulanan. Tarm Reformu Yasas'na gre, yar sulanan toprak, su lanmayan kategorisine dahil edilmiti ve bu kategoriden olan toprak sahipleri, sulanmayan toprak ad altnda ok miktarda yar sulanabilir topra elinde tutma imkann elde etti. Bunlarn verimlililderi arasnda nemli derecede fark vard, nk, yar sulanan toprak hemen henjen sulanan toprak kadar rn veriyordu. Ayrca yasaya gre mlk snr 1 kii iin belirleniyordu. Bu uygulama, ok
sayda toprak aas ailesinin, "Toplu belgesine" dayanarak azami miktarn ok stnde, toprak sahibi olmasna imkan verdi. Yasa daha yaymlanmadan toprak

aalar topraklarn, yasada ngrlenin altnda olmak zere, aile yeleri arasnda datn; bu tr olaylara ska rasdanyordu.(113) KDP, parti programnda yle diypr: "Krdistan'da ilenmemi ok miktarda

toprak mevcuttur Bunlar, slah ve sulama yoluyla ilenebilir hale getirmek, topraksz olan veya yasann ngrd minumum miktardan daha az topraa sahip kyllere

datmak gerekiyor"{\ 14) Ayn ekilde, KDP, "kylye tohum ve kimyasalgbreyardm

yaplarak, rnn cinsini iyiletirmek ve eitlendirmek imkan vermeyi, kyly tefeci
nin smrsnden kurtaracak uzun vadeli deme kolaylkl kredi salamay; kylnn

rnn satabilecei, toplu tketim mallarn ve ihtiyac olan gerekli retim aletlerini
alabilece, kyl kooperatiflerinin kurulmasn "gerekli gryordu. (1 1 5) Hayvancln Krdistan'da, tarmsal retimin en nemli kollarndan biri olmas nedeniyle, KDP, bu alanda mevcut tm feodal ayrcalk ve kolaylklarn ortadan kaldrlmas iin
faaliyete geti.

KDP'nin tarm programnda, ttn retimi sorunlarna geni yer verildi. Buna gre, ttn reten Krt kylsnn haklarn snrlayan yasann deitirilmesi;

ttn fiyatlarnn reticinin karrna ve genelde, bu alanda retimin

gelitirilmesine uygun olacak ekilde belirlenmesi talep ediliyordu. Benzer talepler

Kurdistan ormancl iin de ileri srld. KDP, Krdistan'daki tarm reformlarna dayanarak aadaki ana talepleri ileri srd: "L Tarm Reformu Yasasnda deiiklikler yaplarak, azami toprak mlkiyetinin sulanmayan topraklarda 500 dnm, sulanan topraklarda ise 200 dnm olarak belirlenmesi. '

2. Cumhuriyet rejimine dmanca tavr alan ve gerici emperyalist glerle ibirlii yapan, tm feodallerin topraklarna el konulmas ve bu tr topraklar iin tazminat denmemesi 3. Devlet mekanizmasnda, idari organlar vepolis tekilatnda kkl deiikliklerin yaplmas. Bu organlarn faaliyetlerinin /^evrimin ve tarm reformunun taleplerini karlayacak biimde uyarlanmas.

4. Topran kyller arasnda paylatrlmasmn hzlandrlmas ve kyllere ayrlan

toprak paras miktarnn sulanmayan alanlarda 200 dnme (120 yerine), sulanan alanlarda ise 100 dnme (60 yerine) karlmas".

106

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulushl Kurtulu Mcadelesi

\M
r^^ '

l^fct

.-,f^'

M. Mustafa Barzani ve Abdlkerim Kasm, Badat- 1958

KDP'nin tarm program, kukusuz, Krdistan'n geni kyl kesimlerinin

karlarna ve Cumhuriyer rejiminin glendirilmesi amacndan yola klarak

hazrlanmt. KDP'nin tarm reformlar ile ilgili taleplerinin ou rak Komnist

Partisinin talepleriyle birbirine uyuyordu. Ancak, KDP'nin tarm program her ne kadar ilerici bir yapya sahip idiyse de baz eksikleri olduunu belirtmek gerekiyor.

KP ve KDP, toprak aalarnn alabilecekleri azami toprak miktarnn, azaltlmas

hususunda ayn grteydiler. Toprak aalarnn elinden alnan fazla topraklarn, kyllere paylatrlmas hususunda ise farkl pozisyonlara saliptiler. Daha n cede belirtildii zere, KDP, toprak aalarnn alaca azami toprak miktarnn drlmesiyle, boalacak yeni arazilerin, kyllerin alaca toprak miktarnn artrlmasnda kullanlmasn (sulanabilir alanlarda 1 00 dnm, sulanmayan alan
larda 200 dnm) talep etmiti.

KP'nin pozisyonu ise, aslnda, Irak'daki ve onun Krt blgelerindeki mevcut

koullar daha iyi deerlendiriyor ve genelde kylnn, zelde ise onun en yoksul
kesimini karlarna cevap veriyordu. Irak komnisderinin tarm progaramna gre,

tarm reformu sonucunda boaltlacak topraklar, KDP'nin talep ettii gibi, arazi alan kyllerin azami olarak alabilecekleri miktar artrmada kullanlmamalyd.

lkedeki somut koullardan yola kan Irak'l komnistler, mmkn olduunca

daha fazla kylnn toprak sahibi olabilmesi iin azami toprak llerini dk
miktarda tutmay talep etti.

ekroye Xudo Mi/joyi, Irak Krdistan 'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

10/

IKP'nin izledii politika, kukusuz daha akllca ve amaca uygundu. nk,

Irak'n Arap ve Krt blgelerindeki mevcut koullarda ekilebilir toprak miktar,

hide fazla deildi ve ancak komnist partisi program gerekletirildii takdirde maksimum miktarda kyl toprak sahibi olabilirdi. Bu husus, toplam ekilebilir
alanlar fazla olmayan Kurdistan iin ok nemli idi. IKP'nin tannm faaliyet
adam Zeki Hayri bu konuda unlar yazyor:

"Byk toprak mlkiyeti muhafaza edilerek bir ksm kylye byk araziler datlmas, baz vilayetlerde, rnein Sleymaniye'de az miktarda kylnn toprak
sahibi olmasna sebep olur"{\ 16).

KDP'nin tarm programnn, grld gibi iki eksii vard: Birincisi, KDP

programna gre kyl, ii tutarak ve tarm makinalar kullanarak ileyebilecei ka

dar toprak alabiliyordu. kincisi ise, Krdistan'da mevcut koullarda kyly toprak sahibi yapmak pratikte ok zor olacakt, nk her kylye 1 00 ve 200 dnm toprak
verilmesi halinde, topraksz ve az toprakl kyllerin toprak alma ans kalmayacakt. Kurdistan topraklarnn byk ounluunu oluturan sulanmayan alanlardan toprak aalarna verilecek azami miktar, varlkl kyllerinkinden 5 kez daha fazla idi. Ayrca, "yasann tamamen gerekletirilmesi halinde bile, Musul Livasnn %50'si, Kerkk Livasnn %60', Erbil Livasnn %85 'i eskisi gibi topraksz kalacakt'\\ 17). Grld gibi 1958 Irak tarm reformu belli llerde etkili olmutu; feoda
lizmi lagv etmeyi amalad ne srld halde bunu gerekletiremedi, ancak onu snrlad. Reformun en nemli eksiide bu idi.

Irak Komnist Partisi ve KDP, tarm reformunun yetersizliini eletirdii ve ok

daha radikal olan kendi tekliflerini ileri srd halde yine de hkmetin tarm

reformu politikasn reddetmedi. IKP "Bu yasay yeterince radikal bir nlem olarak
grmyordu; ancak, yasay desteklerken milli burjuvazinin byk toprak mlkiyetine ve

feodal metodlarla smrye sk skya bal, sanayi burjuvasinin ise henz zayfolduu bir lkede burjuvazinin radikal reform gerekletiremeyeceini de dikkate almt. "
(118) IKP ve KDP, 30 Eyll 1958 yasasn, tarm sorununun zm yolunda atlan
ilk adm olarak grdkleri iin desteklediler.

Irak Komnist Partisi, KDP ve UDP (Ulusal Demokratik Parti) ile beraber kyl birliklerinin kurdmas iin azami aba gsterdi. IKP, devrim ncesinde de kyl

ler arasnda enerjik almalar yapyordu. Ulusal Birlik Cephesinin ve onun yerel
organlarnn giriimiyle, bir dizi gizli kyl rgt kurddu. Bu rgtler, "14 Temmuz

Devriminin hazrlanmasnda nemli rol oynamt"{ll9) IKP ve KDP, legal faaliyet

imkardarn kullanarak kyl birliklerinin organizasyonunda byk baar saladlar.
Krdistan'da da onlarca bylesi birlikler kuruldu.

Bu birlikler, kylnn mcadele okulu halini ald. IKP ve KDP, kyl birlikleri
araclyla, Irak Cumhuriyetinde Krderin ulusal haklarnn tannmasnn, lkenin genel demokratiksel gelimesi ve sosyal ekonomik sorunlarn, ilk ncede tarm sorununun, baanyla zlmesi ile sk skya bal olduu gerei hususunda Krt

kyllerini bilinlendirdi, Bu esnada, ortak dmana, yani i gericiliin ve d emekroye Xteio Miltoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

108

peryalist glerin dayana olan, byk toprak sahipleri snfna kar Arap ve Krt

kylsnn ortak mcadelesini organize etmeye zen gsterildi. Kyl birlikleri ksa
srede muazzam bir politik g haline geldi; "bunlarn, devrimin ilkylnda tarm refor munun gerekletirilmesine katlm ise reforma gerek bir demokratik, devrimci dnm karakteri kazandrd "{ 1 20) . 1 4 Temmuz devriminden sonra birka ay zarfnda, Irak'n
siyasi ve ekonomik yaamnda, devrim ncesinde onlarca yl zarfinda gereklemesi imkansz olan ok sayda pozitif ilerleme kaydedildi. Irak Krdistan'nda nflsm deiik katmanlarnn; ii, kyl, aydn, milli burjuvazi ve hatta liberal toprak aalarnn, politik aktifliklerinde zel bir ykseli olduu gz

lendi. Cumhuriyet snrlar ierisinde, Krdere ulusal otonomi verilmesi perspektifi bu ykselite, nemli bir zendirici etken rol oynamt. Bu yndeki ilk admlar, kararsz
olmalarna ramen, gven duygusu yaratt. IKP ve KDP, devrimin gelimesi ve Krt otonomisinin gerekletirilmesi yollar ile ilgili esas konularda hem fikirdiler.(121) Devrimden az sonra, Kurdistan Demokrat Partisi ynetimi, "Irak Komnist Partisi,

ulusal Demokratik Parti ve dier demokratik rgtlerle kararl ibirlii yoluna gideceini
ve onlarla arasndakifikir ayrlklarn kardelik temelinde zeceini " bildirdi. (122)

Krdistan'da olduka popler iki parti vard: IKP ve KDP. Bu sebeple, blgedeki devrimci-demokratik halk hareketinin baars, bu iki partini i birliine bal idi. Bu i birlii, ayn zamanda, sadece Krdistan'daki deil, Irak'n genelindeki demokratik
mcadelenin baarsnn en nemli koullarndan biri idi.

Irakta "kara rejim"in devrilmesi, Arap, Krt ve ulusal aznlklardan oluan yurtsever glerin ortak abalaryla elde edilmi tarihi bir zafer idi. Ancak, Irak halknn eski
yasal dzenleri kknden deitirme ve lkenin sosyal-ekonomik yaamnda gereken

reformlar gerekletirme mcadelesi hi de kolay gelimeyecekti. Irak ilerici gleri,

sz konusu problemlerin zm iin uzun vadeli ve srarl bir mcadele veriyordu.
Bu uzun ve zor srete, Kurdistan demokratik yurtsever glerinin tutumu nemli

bir anlam tayordu.

eleroye Xtdo Miloyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

109

VIII. BLM

CUMHURYET REJMNN SAVUNULMASI

VE GLENDRLMESNDE

KRT ULUSAL-DEMOKRATK GLERNN ROL

14 Temmuz devriminden hemen sonra, UBC (Ulusal Bidik Cephesi) bnyesin

deki siyasi glerin saflarnda, lkenin ilerki geliimine ilikin konularda nemli

fikir ayrlklar ortaya kt. Bu husus, Krt sorununda ok daha byk boyutlara
sahipti. Devrimci-demokratik gler aktifletike ve sosyal-politik reformlarn

derinleme eilimi arttka, u tutarszlk giderek kendini daha ok belli etmeye

balad: Irak milli burjuvazisinin kulland taktik ikili bir yapya sahipti; bu onun snfsal yapsyla ve tarihi gelime zelliklerine bal idi. 1962 yl ortalarna kadar milli burjuvazinin karlarn temsil eden. Kasm

hkmeti, ilerici sosyal-politik reformlar gerekletirilirken. Cumhuriyet hk

metinin sadece pasif yardmcs olmakla kalmayp, giderek daha ok otorite halini alan sol demokratik glerin var gcyle destek vermesi sayesinde, emperyalizm

ve i gericiliin basklarna dayanabildi. IKP, KDP, DHP'nin sol kolu ve dier

ilerici rgtler, hkmet politikasna aktif olarak etki yaplar ve bu etki, gerek
demokrasi, sosyal ilerleme ve Krtlerin ulusal zellikleri sorununun aklc zm

yolunda, Irak'n gelimesi iin nemli bir faktr halini ald. Ancak, bylesine bir gelime, Irak miUyeti glerinin siyasi hedeflerine ve maksatlarna ters dyordu. Kasm hkmeti, bir ikilemle kar karya idi: ya sol demokratik glerle ibirlii yapp bunlardan destek alarak lkeyi, ulusal-demokratik devrim hedeflerini gerekletirme yoluna gtrmek (bu hedeflerin ierisinde Krt zerklii sorunu esas konulardan birini oluturuyordu), yada, lkenin siyasi ve ekonomik yaamnda, radikal deiikliklerin yaplmasna kar kan, tutucu ve gerici glerle uzlama ve anlamaya varmak ki, bu Temmuz devriminin prensiplerinden ve hedeflerinden vazgeme anlamna geliyordu. Bu sorun, daha 1959 yd baharnda, Irak milli bur juvazisinin ve Kasm hkmetinin nne ciddi bir problem olarak kt. Giderek
artan bir korku ile sol glerin glenmesini izliyorlard.

O zamanlar Kasm hkmetinde iki grup ortaya kt. Birine Kasun, dierine ise Arif bakanlk ediyordu.(l) Kasm ve taraftarlar, lkedeki real durumdan yola

110

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Kiirt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

karak, geici bir sre iin sol glerle ibirlii yapmaya ve bununla hi deilse sosyal-

siyasi reformlara ilikin minimum bir program gerekletirmeye meyilli idi. Abdl Salam Arif grubu ise bylesine bir politikaya kesinlikle kar kt. IKP, DKP, UDP, hkmet yelerinin byk ounluu, milli burjuvazinin yurtsever evreleri ve Fadd
Mahdavi liderliinde Irak ordusundan bir ok subay Kasm'a destek veriyordu.

Abdlselam Arifve onu destekleyen/MMior/fitn (Nasrclar), Baaslan ve stiklal

Partisini d emperyalist glerle ve i gericilikle, uzun vadeli ittifaka gitme niyet
inde olmakla sulamak doru olmazd. Ancak bu grup, hereyden nce sol glerin etkisini artrmasn ve Krtlere herhangi bir otonomi hakk verilmesini engellemeye

alyordu.
Bylece, Temmuz devriminin ilerki geliimi ve prensiplerinin tutarl bir biimde

gerekletirilmesi konusunda bir taraftan IKP, br taraftan ise milli burjuvazinin en

lml gleri, sac Baaslar, stiklal Partisi, Juniodar ve Arifi destekleyen subaylar
arasnda bir ekime balad. Irak'l milliyeti Halduni El-Hasr, 14 Temmuz Devrimi ve Irak Komnistleri

Gereff, kitabnn "Bizim 14 Temmuz'umuz ve onlarn l4 Temmuz'u" blmnde, Irak'n devrim sonras siyasi durumunu ok isabetli biimde anlatmaktadr. Halduni, Temmuz devriminin elde ettii baarlar sonrasnda, KDP tarafindan da ska destekle
nen Komnist Partisinin, devrimin ileriki geliimi hususundaki tutumunun, burjuvazi

milliyetilerinin tutumundan olduka farkllk gsterdiini' belirtiyor. "Devrimin ilk ffinnden itibaren aramzda-Irak'taki Arap milliyetileri ve Irak Komnistleri- ekime ba gsterdi. Nedeni nk, bizim bu devrime bak amz, onlann bak as ile kknden farklyd. Biz, bu devrimi, byk halkmzn tm devrimlerinin devam ve finali, onun uzun kanl mcadelesinin finii olarak kabul ediyorduk. Ancak, bizim 14
Temmuz'umuz onlarn 14 Temmuz'undan tamamen bakayd, zira, Irak komnistleri,

14 Temmuz devrimini biti noktas deilde balangc olarak gryordu. "(T)

Arif liderliindeki sa gler, devrimin ilk dneminde Kasm'n politik inisine kar kmakla, lke iindeki siyasal glerin diziliinin ve durumun kendi lehlerine gelimediinin de farknda idiler. Bu nedenle, kendi siyasi emellerine damak iin, o zamanlar moda olan anti-emperyalizm baznda Arap lkelerinin birlemesi slogann gerekletirme propagandasna ve komplolara ba vurddar. Irak'l millyetiler, Msr ile birleerek demokratik glerin, zellikle de Suriye Ko'mnist Partisi nin, etkisinin artmasn durdurmay planlayan, Suriye Baaslarnn yolundan gitme karar aldlar.

Arif ve onun taraftarlar, kendi gazeteleri olan El-Cumhuriya vastasyla derhal

Irak'n BAC (Birleik Arap Cumhuriyederi) ile birlemesi arsnda bulundu ve ayn zamanda da Temmuz Devrimi'nin ilk gnlerinden itibaren. Devrimin ana prensiplerinden biri olan ve somut olarak da i otonomi eklinde gereklemesi

gereken, Krdere eit haklarn tannmasna kar ktlar. Abdlselam Muhammed Arif, Musutda yapt aklamada yle diyor: "Bu andan itibaren lkemizde artk
gerici yok, snf ayrm yok, ayrcalk yok. Tek bir halk, tek bir millet, tek bir parti ve

Cumhuriyet'e hizmet edecek herkesin kardelii ve eitlii var. '1(3)

ekroye Xtdet Miloyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

111

Arif, 19 Austos 1959'da, Netvroz' un Krderin ulusal bayram olarak resmen

kabul edilmesine ilikin, brahim Ahmet ve KDP'nin dier liderierinin ricalarn

reddetti. (4)

Arif 18 Temmuz 1958'de Damaskdda Nasr ile yapn grme esnasnda,

kendisinin ve taraftadarnn, Irak'n bir an nce BAC'a balanmasna altklarn bildirmiti. Arif grubu. Ermeni subaylar arasnda nemli bir etkiye sahipti. Bu ermeni subaylar, somut olarak. Arif gibi, BAC'a balanma anlamna gelen, Arap

birliinin oluturulmas dncesine scak bakyodard. Ayn ekilde, stiklal Partisi

Bakan Rait Ali Geylani de, Irak'n derhal BAC'a balanmasndan yana tavr

ald. Ancak, Kasm, her ne kadar kendisi de Arap birliinin salanmasnda ba rol
oynamaya itiraz etmiyorsa da, BAC ile birleme planlarna ok tepki gsterdi. Geylani'ye gelince: "Kasm ' alklayarak, ayn zamanda da, Irak Cumhuriyeti'nin Cumhurbakanl makamna en iyi adayn kendisi olduunu hisettirdi" Devrimden
sonra Geylani, vakit kaybetmeden, srgnde bulunduu Kahire'yi terketti ve

Badat'a gelirken, Damaskdda unlar syledi: "Irak, tm Arap birliinin salanmas yolunda, Araplarn lideri olan Nasr'n ynetimi altnda, BAC'n Irak vilayeti olacak" Komnisder, KDP ve UDP'nin destekledii Kasm hkmeti ve Baaslar, Juniodar

ve stiklal Partisi'nin destekledii Arif grubu arasndaki ekime hemen kritik bir hal
ald. 1 1 Ekim'de, Krt Bakan General Fuat Arif in de hazr bulunduu. Kasm ile
yaplan ve 5 saat sren ateli grme sonrasnda, Abdlselam Arif, Irak'n Bonn Byk Elisi olarak atanmasn kabul etmek zorunda kald. (5) Fakat, Arifin lke dna srlmesi sonrasnda da, Kasm kartlar silahlarn brakmad. Arap blgelerinde olduu gibi, Krdistan'da da ounluun Kasm

hkmetini destekledii kanaatine varan, stiklal Partisi, Juniorlar ve Baaslar

komplolar dzenleme yoluna bavurdu. Kasm 1958 banda, Baaslar, Badat,

Musul, Kerkk'de hkmet kart eylemleri proveke etti. rnein; Kerkk'te,

trkmenleri eylem yapmaya kkrtt. Bu eylemlere katlanlar. Albay Arif in Irak'a
dnmesini ve derhal Irak'n BAC ile birlemesini talep etti.

Bu durumda Kurdistan Demokrat Partisi, olan biteni doru deerlendirerek, IKP ile beraber, Kasm hkmetini elden geldiince destekleme politikas izledi. KDP

byle davranarak birincisi: Kasm rejiminin daha ilerici olduunu dikkate ald; ikin cisi, Irak'n BAC ile birlemesi halinde Krderin, birleik devlette, nemsiz bir aznlk
oluturaca ve ulusal otonomi elde etmelerinin daha zor olacan dnd.
IKP ve KDP, milliyetilerin saldrlarna cevap olarak. Kasm hkmetine destek veren kitlesel gsteriler dzenledi.

3 Kasm'da beklenmedik bir anda Arifin kendiliinden dndne ilikin, Badat'ta bir haber yayld. Arifin Badat'ta ortaya kmas, hkmete kar bir
komplo hazrl ierisinde olunduunu gsteriyordu. Arif, yolda Kahire ye uram ve gizlice Nasr tarafndan kabul edilmiti. Kasm, Arap ve Krder demokratik glerinin desteinden faydalanarak, olaylar hzlandrmaya karar verdi. 4 Kasm'da Arif i ard ve firtnal geen bir grmenin

1 12

eleroye Xtido Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

sonunda, askeri polis subaylarnca tutukland. Juniorist Bakanlar Cabar mer, Fuat
Rikabi ve dierleri hkmetten ihra edildi. Daha sonra komplonun dier organi zatrleri de devre d brakld. Kasm, IKP, KDP ve UDP'nin srarl taleplerine boyun eerek, sa glerin szcs olan El-Cumhuriya gazetesini kapatt. Kasm, sol glerin desteine srtn dayyordu, ama ayn zamanda da bu gle rin etkilerinin artmasn korkuyla izliyordu. Otoritesini salamlatrmak amacyla, subaylarn maalarn ayda 10 dinara ykseltti; askerlerin creti de ykseltildi (1,5 dinara). Baka bir kararneme ile de tm devlet grevlileri ve polislerin, bu arada
ayda 10 dinardan az alan iilerin, maalarnn artrlmas ngrld.

Arif komplosunun ortadan kaldrlmas sonrasnda (10 Kasm 1958) Irak Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat Partisi temsilcileri "ibirlii pakt"

imzaladlar. (6) Pakt, "14 Temmuz Devrimi kazammlarmn korunmas, komplocu

lara kar ortak mcadele yaplmas ve Irak devleti snrlar dahilinde Krt halkna ulusal otonomi hakknn tannmas iin" iki partinin glerini koordine etmesini

ngryordu. (7)

IKP'nin, fiilen cepheden kan Baas ve stiklal Partisi temsilcilerinin yerine

yeni demokratik gleri, zellikle de Kurdistan Demokratik Partisi' ni bnyesine ala

rak. Ulusal Birlik Cephesini glendirme teebbsne de bu sralarda geilmiti.

Irak'ta 6 Aralk 1958'de, Rait Ali Geylani'nin ba organizatr olduu yeni

bir komplo daha ortaya karld. Komploya, daha nce Arifin yannda yer alm
olan gler destek veriyordu. 8 Aralk'ta, Rait Ali Geylani ve komplonun dier dzenleyicileri tutukland. Arif gibi, yeni komplocular da Kasm hkmetini

"Irak'n arabizmden uzaklat" bususunda sulama ynelttiler, "Krt ayrlkl"

ve "komnizm" tebdidimden bahsettiler. Arif grubunu ve Geylani'yi savunan Beyrut dergisi "El-Ahd" yle yazAv. "Nuri Said, zamannda hi kimse, hibir zaman Irak halknn Arap ve Krtlerden olutuunu sylemedi O zamanlar, Irak, sadece Arap saylyordu. " (8) D emperyalist gler, Irak'taki hkmet kart komployu destekledi. Bir ok olayn da gsterdii gibi, "olduka eitli emperyalist ve gerici glerin bir arada topland cumhuriyet kart komploda Badat Paktt'nn direk parma vard. "(9) Irak'n Arap ve Krt blgelerinde, cokun bir demokratik hareketin ykseldii koullarda, oven grler, halkn geni kesimlerince tartlyordu. 27 Aralk
1958'de Badat'ta komplocularn yarglanmasna baland. Halk mahkemesi

Bakan, Cumhuriyet'in ateli yurtseveri Fadl Mahdavi komplocular. Temmuz devriminin hedeflerine, ihanet etmekle sulad. Mahkemede yle dedi: "Arif,

Temmuz Devriminin hedeflerine ihanet etmekle sulanmaktadr, nk, Arap-Krt birlii salanmadan nce herhangi bir Arap lkesiyle birlemek, Irak Cumhuriyetinin
ruhuna ihanettir "(10) Mahkeme, Arifve Geylani'yi idam cezasna arptrd, ancak,

ayn anda da sulularn affedilerek, idam cezas yerine mr boyu hapis cezasna
arptrldklarna ilikin Kasm'n karar akland. Ne Irak Komnist Pardsi, ne de Kurdistan Demokrat Partisi, Arap birliine

ekroye Xtuio Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 13

ve bu ynde atlan somut admlara prensipte kar deildiler, fakat, bu arada da

tamamen hakl olarak, bylesi bir birlemenin her lkenin somut tarihi, ekonomik ve dier koullarnn mudaka hesaba katld, gerek bir demokratik ve anti-em peryalist esasta gereklemesi talebinde bulundular. Komnist Partisi, birleme yoluyla halkn demokratik kazanmlarm sfirlamay ve gerici gler cephesini

glendirmeyi isteyen milliyeti ve gerici kesimlerin planlarna kar kt. Krtler

ise, tamamyla doal olarak, kendi ulusal haklarnn tannmasn garanti edecek ve
ulusal baskya son verecek bir birlemeyi destekliyordu.

Gen Irak Cumhuriyeti'ne kar d emperyalist gler ve i gericilik tarafndan gerekletirilen hcumlar, baaryla pskrderld. 1958 yl sonunda, emperyalist devletlerin ve onlarn yakn ve ortadou lkeleri arasndaki mttefiklerinin, askeri mdahelede bulunmas tehditi tamamen ortadan kalkt. Fakat, bu lkeleri Irak'la ilikilerinde dmanca tavr taknmaya sevk eden sebepler ortadan kalkmamt. D gericilik, taktik deitirerek bu sefer de Arap ve Krt feodalleri ve toprak aalar arasnda kendisine ajan toplamak suretiyle. Cumhuriyet aleyhtar olanlar
ve gerici gler arasnda, eylemler rgtleyerek Irak'daki siyasi olaylarn gidiatna

etki yapmaya abalyordu. Irak Cumhuriyetinde 14 Temmuz 1958'de, beraberce

krallk rejimine ba kaldran siyasi gler, 1958 yl sonuna doru artrk nihai olarak gruplatlar. Irak'n BAC ile ilikilerine yaanan soukluk, milliyeti glerde, gerei
halinde BAC'n desteini alabilecekleri midini yaratt.

Bu dnemde Irak halknn ounluu. Kasm hkmetini destekliyordu ve Krt demokratik gleri. Cumhuriyetin ve cumhuriyet hkmetinin savunucular

arasnda ilk sralarda yer alyordu. Kasm, her ne kadar, ilk komplolar etkisiz hale getirdi ve Arif grubu ve onu destekleyen glere darbe indirdi ise de bu gler,
silahlarn brakmayarak anti-demokratik ve hkmet aleyhtan faaliyetlerde her tr l ara-gereci kulland. Krdistan'da da hkmet aleyhtar eylemler gerekletirme

giriimlerinde bulunuldu. Burada kar devrimci gler, eitli provakasyon eylem

leriyle Kasm ve Barzani arasnda gvensizlik havas yaratmaya alyordu. Irak

Krdistan'nda, Trk ve ran ajanlar da faaliyet gsteriyordu.

Trk yetkilileri, ajanlar araclyla zellikle Kerkk blgesinde faal idiler. Burada, gerici Pantrk rgt olan Turan faaliyetlerde bulunuyor ve Trk yet kililerinin dorudan verdikleri destek ile blgedeki, zellikle Krtlerin yaad yerlerde, demokratik glere kar kt. (11) 10 Ocak 1959'da kkrtma sonucu,

Kerkk blgesinde kk bir ehir olan Keprde Trkmen ve Krder arasnda

meydana gelen atmalarda len ve yaralananlar vard. Bu provakasyonun ardndan,
Kerkk Livasnn dier blgelerinde karklk yaratma teebbsleri yer alyordu.

Irak Komnist Partisi ve KDP, kargaaya son vermek zere Cumhuriyet yetkili lerine gayretle yardm ettiler ve "turanclann" provakatrce klarna olduka iyi
mukavamet gsterdiler.

Kasm, 11 ubat 1959'da, Mustafa ve Ahmet Barzani'yi kabul etti. Krt

liderleri, bu grme esnasnda KDP ve Krdistan'n tm yurtsever glerinin,

1 14

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

eskisi gibi kararl biimde hkmetin siyasi tutumunu desteklediklerini ve "Tem muz devrimini amalann gerekletirmek iin btn abalar harcadklarn" dile
getirdiler. (12) Hkmet, 3 Mart 1959'da nemli bir karar alarak, 1947'de Irak'l

yetkililerce idam edilen, 1943-1945 Krt ayaklanmasnn 4 kahraman iin -izzet

Abdl Aziz, Mustafa Honav, Hayrullah Kerim ve Muhammed Mahmut Kudsi-

lmlerinden sonra af kard. (13) Krder, Barzan ayaklanmasnn kahramanlar

olan, bu Krt subaylarna lmlerinden sonra itibarlarnn iade edilmesini byk cokuyla karlad. Bu hareket, hkmetin Krt otonomisi vaadini yerine getireceinin sanlmas iin bir esas oluturdu.

1958 yd sonunda- 1959 yl banda, Irak'taki genel siyasi durum, Arap ve Krt demokratik glerinin etkilerini arttrmalarna imkan verdi. Sac gler
buna iddetle kar karak. Kasm hkmetinin, kararsz politikas sayesinde halk aleyhtar faaliyetlerini glendirdiler.

1959 yl Mart ay banda, Juniorlar, Baaslar, stiklal Partisi ve dier muhalif

gler. Kasm hkmetiyle ve dolaysyla bata IKP ve KDP olmak zere sol

glerle yeni bir mcadeleye girmeyi kararlatrdlar. Hazrlanan yeni komplo ile

monari taraftarlar, devlet memurlar, tarm reformundan memnun olmayan feodal

ve toprak aalar, yeni rejimde yksek rtbelere atanmayan askerler ve her trden

gericiler muhalif glerle beraber tek cephe oluturarak, herhangi bir biimde Krt
halkna ulusal haklarnn tannmasna kar ktdar.(l4) Komplocular, eylem yeri olarak Af5M/ ve evresini setiler. Bu seim tesadfi deildi. Buradan gerei halinde

dardan yardm almak daha kolayd. Komplocular, ayrca blgenin kark ulusal
ve dini yapsn kendi amalar dorultusunda kullanma emelinde idiler. Zaman,

komplo iin uygun saylrd: 26 Ocak 1959'da Karatde Badat Pakt Konseyinin
dnem toplants balad. Toplantda, "Orta ve Yakn Doudaki, zellikle de Irak'taki siyasi durum, ayn zamanda da, ABD ve Badat Pakt yeleri- lurkiye. Iran ve Pa-

kistan-arasnda ikili askeri anlamalarn yaplmas sorunlar tartld".{\5) Komplocular, bata sol gler arasnda olmak zere. Kasm hkmetinin ok
taraftar olduunu biliyorlard. Ancak, aikar olan baka bir husus daha vard: gerici gler, her geen gn hkmete kar aktivitelerini daha da arttinyordu. Dier yan dan hkmeti destekleyen siyasi sol partiler, yakn bir zaman ncesinde yer altndan

km ve yeni legal koullarda pozisyonlarn henz salamlatramamlard. Sendikalar da oluma dnemini yayordu. Zaman, komplocular lehine idi; ne
kadar erken darbe indirirlerse o kadar iyi idi. Bu srada Ekonomi Bakan ibrahim Kubba bakanlndaki Irak hkmeti delegasyonu Moskova'da bulunuyordu. Delegasyon burada iyi kabul grd. SSCB ve Irak Cumhuriyeti arasnda, ekonomik ve teknik ibirlii anlamas imzaland. Bu anlama, Irak'n ekonomik gelimesi ve emperyalizm boyundurluu etkilerinin yok edilmesi iin, olaanst nem

tayordu. (16)

Milliyetiler ve gericiler, Irak hkmeti'nin sosyalist lkelerle yaknlamaya

ynelik admlarn, gizlemedikleri bir dmanlkla karladlar. Emperyalizm yanls

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

115

unsurlara gre hkmetin bu politikas hem sosyalist lkelerin, zellilde de So-vyetler Birlii'nin, otoritelerini artrmasyla hem de Arap ve Krt blgelerinde, demokratik
glerin pozisyonlarnn glenmesiyle sonulanacakt. Komplocular, Cumhuriyet rejiminin azl dmanlar olan, ammar aireti reisi

eyh Acil ve ayn airetten eyh El-Habis ve El-Haki'nin yardmna byk mider balamt. Komploculara yardm ve askeri tehizat, Suriye demiryolu istasyonu olan
Tel-Koek araclyla temin ediliyordu. Temini salanan silah ve tehizat, ammarlar ve onlarn destekileri arasnda paylatrdyordu. Irak ordusuna bal 5 . Tugay Komutan Albay Abdlvahap ewwafve onun yaknlar, Baaslar ve Arif grubu ile sk ilikiler

iindeydiler. Bunlar, Kasm hkmetinin muhalefete kar uygulad yaptnmlan

dmanca karladlar, blgedeki demokratik oluumlara kar direni gsterdiler; bu hususu, "1959 yl Mart ayna kadar, Musul vilayetinde, tarm reformunun uygulama hazrlklarna bile balanamamasmm ana sebeplerinden biridir".{\7) Komplo dikkatlice hazrland. Pier Rossi, hkmet kart bu eylemin hazrl ile ilgili u ayrntlara yer veriyor.- "Komplocularn evresi ylesine geniti ki, hepsinin

isimlerini saymak ihtiyatszlk olurdu. lkedeki drt askeri birlik, kararlatrlan saatte harekete geecekti Kerkk'teki 2. Tmen Bakomutan General Nazm Tabakal,
bu iin ba simas saylyordu. Onun ast olan, Abdl Vahap ewwafn ilk olarak
harekete gemesi gerekiyordu. Onu, Divanideki askeri birlikler, daha sonra ise Albay
Tahir Yahi, Albay Rfat El-HacSiri ve AlbayAbdUatifEl-Derrac kumandasndaki

Badat birlikleri izleyecekti. Bu birlikler. Kasm ' tecrit edecekler veya gerei halinde
onu ortadan kaldracaklard... "(18)

Olaylar, Kasm'n hazrlanan komplodan haberdar olduunu ya da en azndan bunun onun iin srpriz olmadn gsteriyor. Kasm, komplocularn eylemi daha
henz balamamken, 5 Mart'ta tm ordularn savaa hazr duruma geirilmesi
iin emir veriyor.

Irak Cumhuriyeti bar taraftarlarnn Ulusal Kurulu, hkmetin izniyle Mart aynda, Musutda bar mcadelesi gnleri dzenleme karar ald. Ulusal Kurul, Irak Komnist Partisi, Kurdistan Demokrat Partisi ve dier sol parti ve

organizasyonlarnn aktif desteine dayanarak, bylesine bir adm atmakla Irak

halknn-Arap, Krt, ulusal aznlklar- Temmuz devrimi hedeflerini gerekletirme yolundaki tutarl mcadele vermedeki gcn ve kararln sergilemeyi amalama. Bar taraftarlar Ulusal Kurulunun faaliyederi bar yapya sahipti ve Kurul orga nizatrlerinin dncesine gre de Irak halknn tm ilerici glerinin dayanmas
slogan altnda gereklemeliydi.

Badat, Kerkk, Sleymaniye, Erbil ve lkenin dier blgelerinden Irak kamuoyu temsilcileri Musutda biraraya geldi. Bar taraftarlarnn Musutdaki

gsterisinde, ounluu Irak Krdistan'ndan olmak zere, yaklak 250 bin kii
katld(19). eidi uluslardan on binlerce insan, 6 Mart'ta 5/i^-5w<r- stadyumunda

biraraya gelerek. Kasm hkmetinin ilerici i ve d siyasi tutumunu desteklemeyi

kararlatrd. Irak'l bar taraftarlar, Amerika Birleik Devlederinin Iran, Trkiye ve

116 ekroye Xtdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusctl Kurtulu Mcadelesi

Pakistan ile imzalad ikili "savunma" anlamalarn, bunlarn Irak'n bamszln

tehdit ettiini grerek, sert bir dille eletirdiler. Ayn ekilde, alnan kararda, "Irak'n

saldrgan Badat Pakt ndan derhal kmas" tdlebi de yer almakta idi. (20)
Komplocular, 7 Mart'ta eyleme getiler. Baaslar ve Juniorlar, avvaf in askeri birliklerinin desteiyle, Mustd merkezinde, bar taraftarlarnn bulunduu binalar atee verildi. Bar taraftarlar soukkanl davranarak, provakasyona imkan tanmad. Bu sefer, komplocular, hkmete kar bir gsteri yaparak "BAC ile bir an nce

bideilmesini" talep ettiler. syanclar, Arap birlii sloganlarn spekle ederek(BAC'dan

destek almak amacyla) Musuldki binalardan birine BAC'n bayran astlar. Juniorlarn bu eylemine cevaben, IKP ve KDP, ok daha gl bir gsteri d zenlediler, bunun zerine, dzeni yeniden salama bahanesiyle Albay Abdl Vahap a-vvaf in 5. Tugay ehre girdi. (21) 8 Mart sabah ise Ahmet acil komutasndaki, ammar airetine mensup ekiya birlikleri, batdan Musula hcum etti. Bu esnada, komplocdann gizli radyo istasyonu olan "Musul'un Sesi" yayma geti. Radyo istas

yonu, ilk programlarndan birinde "devrimci ordu komutanl" adna "Irak Petrol
irketine" seslenerek, "Musul Hkmetinin lkedeyasal bir hkmet olmasna dayana

rak, Badat hkmetine petrol rnleri tahsisi ve sevkiyatnn durdurulmasn talep etti.. "(22) avvaf, radyoya kt ve demogoji yaparak, "hkmetin, Arap dayanmasn
desteklemeyen kiilerin elinde bulunmasn" ayaklanma sebebi olarak gsterdi. (23)

Ayn kaynaktan, komploculara ait yerel radyo istasyonu da yayn yapyordu.

Sonralar ortaya kt zere (ayaklanmaya katlanlarn yarglanmas esnasnda), "radyo tekni alannda uzman olan ve "Musul OCompany"de grevyapan 2 ingiliz" ayaklanmaclara yardm etmiti. (24) A/SM/Radyosu'nun 8 Mart tarihli 1 no'lu resmi bildirisinde yle deniyor: "Mutlak kudret sahibi Allah adna, dier bir kardeimiz olan 2. Tmen Komutan Nazm Tabakal ve kahraman ordumuzun tm subaylaryla, mutabakata vardktan ve eitli siyasi unsurlara dantktan sonra, sevgili yurdumuzu klelikten ve zulmden kurtarmaya, onu kaostan karmaya karar verdik".(25)
Komplocular, "anti-komnist" politikaya olan bahlklarnn altn zellilde iz diler. Programlarndan birinde, avvaf, kendisinin ve taraftarlarnn "anti-komnist

subaylar olduunu ve BAC ile sk ilikiye girilmesini savunduklarn" aka dile getir di. (26) Bunlar, KDP ve UDP'nin faaliyetlerini "komnist" olarak snflandryordu. Kasm'a yneltilen sulamalardan biride, onun hkmetinin "Krtlere ulusal

haklarn tanmakla Irak'taki Arap birliine darbe indirdii'\di.{27)

Ayaklanmann ikinci gn, komploculara ait radyo istasyonu, kendisini "Irak

Devrim Komutanlnn Sesi" olarak adlandrmaya balad. (28) syanclarn,

BAC'n resmi evreleri gibi, Kasm', Krtlere ulusal haklarnn resmi olarak

tannmasn kastederek "Irak'n paralaycs" olarak nitelemesi ilgintir. (29) Komplocular, tek kelimeyle, uydurma "komnizm szmas" ve "Krt aynlk"
iddialarnn evresindeki milliyeti ihtiraslar tm imkanlaryla krkledi.

syanclar, ar sular iledi. Birok Irak demokrat zerinde, fiziksel zulm

yaptlar. Kurbanlar arasnda, lkenin tannm toplum adam ve bar taraftarlar

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

117

hareketinin lidederinden biri olan Kamil Kazanc da vard. Gericiler, "Krdede

sk ilikileri" olduu iin kendisinden bilhassa nefret ediyodard.(30) syan bir ara, tehdit edici boyutlara ulat. ewwaf, dardan byk yardm
alyordu (Suriye snrndan), Ahmet Acil liderliindeki ammar airetine mensup,

silahl bedevi eteleri, silahsz sivil halk arasnda zulm yaptlar. Musul tamamen, ge rici Krt feodallerini, hkmete kar ayaklandrrmaya alan komplocularn elinde

bulunuyordu. ammarlar, "hristiyan nfusunun Kasm hkmetini destekledii"

Musul livasnn kylerinden birinde kym yaptlar. (31)

isyanda elde edilen ilk baarlar, dzenleyicilerinin ban dndrd. Hatta Al

bay avvaf, bir hkmet bakan gibi A/m5m/ radyosuna bile kt; konumas Arap lkelerinin birinin bakentinde yaymland. awwaf, "pozitiftarafszlk politikasn

destekleyeceini ve Irak'n BM yesi olmas nedeniyle, uluslararas ykmllklere sayg gstereceini bildirdi".{52) avvaf'n bildirisinde, Irak halknn kararl ekilde,

kar kt Badat Pakt ve ABD'nin Iran, Trkiye ve Pakistan ile ikili askeri
anlamalarna dair devrim ordusu komutanlnn tutumundan hi bahsedilmemi
olmas, ok ilginti. a-waf, "yeniyasal hkmet kuruluncaya kadar lkenin ynetimi sorumluluunu zerimize alyoruz" {55)diyordu. Komplonun gerek emelleri ve yaps hakknda kimsenin phesi yoktu. Trkiye

ve ran'daki iktidar evreleri olaylar ilgiyle izliyordu. Irak basnnda kan habedere gre, Trkiye ve ran'dan sabotajc ekipler, Irak Krdistan' topraklarna salmt. Batl
emperyalist devletlerinin, Musutd'aki olaylara kar tutumu olduka ilginti.
Holl-StreetJournal dergisinin Washington muhabiri, John Gibbson, isyann

daha bastrlmam olmas sansndan yola karak unlar yazd: "avvafn bu

teebbs batl devletlerin bakentlerinde mitlere kaplnmasna yol ayordu" {54) Gene ayn dergi, 9 Mart akam itibaryla, ABD'deki resmi evrelerin, Irak'taki ayaklanmann srecei inancnda olduklarn belirterek, unlar yazd: "Sadece bu olgu, gelecein Irak'na dair, Batda belli baz mitler dourdu, ancak hibir resmi yetkili bunu aka sylemedi. Irak hkmetinde meydana gelecek hemen hemen her trden deiikliin. Baty imdiki Irak rejiminden ok honut edecek olmas
bunu ortaya koymaktadr". (35)

Dier batl devleder de benzer politika izliyorlard. syan gnlerinde, daha

olaylarn sonucu henz belli deilken, sac Fransz basn unlar kaydetti: "Eer

devrimci lider avvafamacna ulap Kasm 't safd brakabilirse, o zaman batl
devletler bunu takdirle karlayacaklardr "(56) Beyrut gazetesi El-Niddmn, "gen Irak Cumhuriyeti ve onun kazanmlarna kar ynelik en tehlikeli komplonun, Irak

snrlar dnda hazrlandn" yazmas hi de temelsiz deildi. (37)

1959 yl banda, gerici Krt feodali Raid Lolan, Trkiye ve ran'dan yardm
alarak Kasm hkmetine kar isyan balatt. KDP, IKP ve Asurlulardan oluan gnlller Barzani bakanlnda, hkmet kart ve halk aleyhtar olan bu
eylemi bastrd. (38) Musul isyan, hkmet aleyhtar eylemler zicirinin, ancak bir halkasn

118

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

oluturuyordu. Bu isyan, ABD ve ran'n iktidar evrelerince "Irak ve ran

Krdistan'mn ah'n evresinde birlemesine" ilikin kkrtc fikrin, geni

propagandasnn yapld esnada meydana geliyordu. (39) ran'daki tm Krtlere

program ve yaynlar, Irak aleyhine dnt. Irak Krdistan'mn baz snr blgele

rinde datlan "Krtler ve Iran ulusu" ad\ brorde "gururlu Krt halknn biran
nce Samilerin boyunduruundan kurtulma" arsnda bulunuluyordu. (40)

Daha 1958'lerde KDP Merkez Komite bildirisinde, ran ve ABD'nin yardm

ile Krt devletinin kurulmasna dair kkrtc bir slogan tehir ediliyordu. KDP Merkez Komitesi, "Krdistan'n gen Irak Cumhuriyetinden ayrlmasn, Krt ve Arap halklarnn karlarna uygun grmediklerini ve bunun sadece Irak'ta deil tm Yakn ve
Ortadou lkelerinde de emperyalizmin pozisyonu salamlatracan" aklad. {4\)

Cumhuriyet hkmeti, Arap ve Krt demokratik glerinden gelen en aktif

destekle, hkmet kart isyan bastrmak zere kararl tedbirler ald. 8 Mart

akam Kasm'n bir bildirisi yaynland. Bu bildiride, "5- Tugay Komutan Albay
avvafn komplo eyleminden dolay grevinden alnd"be\irt\yordu.{41) Bildiride,

Kasm, halk Albay ewwaf in kamasna engel olmaya aryor, ayrca da. Yunus Mahmut Tahir' in 5. Tugay Komutanlna atandndan bahsedihyordu.(43) Irak askeri valisi Ahmet Salih El-Abdi, Zaho, TelKek ve Cebel Sincar blgelerindeki tm snr muhafz birliklerine Cumhuriyetin snrlarnn gvenliinin artrlmas
arsnda bulunuldu. (44)

IKP, KDP ve UDP, Temmuz devriminin kazanmlarm korumak iin enerjijk faaliyetlerde bulundu. Krt demokratik glerinin seferber hale getirilmesi zel bir
neme sahipti, nk olaylar Irak'n kuzeyinde cereyan ediyordu. IKP ve KDP,

gnll halk milis kuvvederine katlm artrmak iin, byk aba harcyordu.
8 Mart akam, Irak ordusuna bal btn tmen komutanlar, Badaia acele telgraf ekerek, Kasm'n emirlerini ve ewwaf m komplosu ile ilgili cumhuriyet
kararnemesini desteklediklerini bildirdiler. Gnll halk milis komutan, Krt

demokrat Albay Mustafa Bamerni, Musul milis ku-vvetleri yelerini seferber

hale getirmesi; "Bakomutan ve Babakan Kasmn emirlerine gre hareket etmesi

ve askeri garnizon efiyle ibirlii iinde olmas" emrini verdi. (45) Kurdistan De
mokrat Partisi, Krt halkna seslenerek "amac, Arap ve Krtlere ait Cumhuriyetin

kazanmlarm yok etmek olan'isyan bastrma zel arsnda bulundu. (46) zellilde
Duhok, Seyhan, Amediye, Zaho ehirlerinde ve Sincar blgesinde olmak zere, Krt partizan birlikleri kuruldu. Krt partizan birlikleri, Am5m/ yaknnda nemli
yollarn kesitii yerde bulunan Kayno tepelerini igal etti. Dicle'yi geerek

komplocularn nemli bir tahkimli noktas olan Raas El-Kor Kalesini kuattlar,
sonra ise ehri ele geirerek Faysaliye (gericilerin tahkimli blgesi ve karargah).

Subay Evi ve Yeni Kpr'de dahil olmak zere. Stratejik merkezleri igal ettiler. (47)
Ayn gece de askeri kamp ele geirerek, isyanclar tarafndan tutuklanan Arap ve Krt demokratlarn kurtardlar. (48) Hkmete sadk olan askeri ve polis birliklerinin, Arap ve Krt yurtseverlerinin

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

119

kararl desteini de alarak gsterdikleri ortak abalarla komploculara ldrc darbe

indirildi. Komnist Partisi, tm lkede halk komployu yok etmesi iin seferber etmeye alyordu. 9 Mart'ta komplocularn elebalan evvaf yaraland, daha
sonra da Irak ordusunda grevli bir asker tarafindan ldrld. ammar airetine mensup birlikler de dahil isyancdar tamamen yenilgiye uratlmt.

Grld zere, Musutda iki kart gcn (devrimci-demokatik ve gericiovenist gler) atmas sz konusu idi. Bu olaylar izleyen Amerikal bir gzlemci unlar yazd: "Irak'taki Arap eyh-toprak sahipleri ykc bir darbe yedi.. Burada,
isyann, eyhlerin, zengin tccarlarn, juniorlarn ve gz yukarlarda olan subaylarn,

ksacas. Kasm ' devirmeyi ortak ama edinen ok eitli glerin kard izlenimi
domaktadr.. "(49)

Krt demokratik gleri, e\vwaf isyannn bastrlmasnda aktif biimde rol ald, nk, IrakCumhuriyeti'nde Krderin ulusal otonomi elde etmesinin ancak,
Irak'n genel demokratik gelimesi ve Irak' Paktnn zincirlerine balayan, gerici

feodallarm, milliyetilerin, d gerici emperyalist glerin tek bir cephe olarak kar ktklar, sosyal-ekonomik deiikliklerin derinlemesi koullarnda mmkn

olacan dnyorlard. Bir Fransz gzlemci. Cumhuriyete kar en tehlikeli

komplonun ortadan kaldrlmasnda, Krt demokratik glerinin rolne deinerek "Kuzey Irak'l Krt airetleri, Badat hkmetinin zaferinde nemli rol oynamtr"

dedi(50). lerici Fransz dergisi "Demokrasi Nouvel" yle yazd: "Tm Krt halk,
Irak Cumhuriyet hkrhetini aktifbiimde destekledi". {51)

Musulisyannm bastrlmas, Irak demokratik gleri iin byk bir zaferdi. syann
bastrlmas sonrasnda, IKP ve KDP'nin rol ve otoritesi artt. IKP eddsi altndaki dde kurulularnn mevcudu 1959 yl baharnda 1 milyon kiiden (hemen hemen
lkedeki erikin nfusun te biri) fezla olduunu belirtmek yeterli olacaktr.(52) IKP

ve KDP, kendi yayn orgardar araclyla komplocularn gerek emellerini tehir etti. 1 1 Mart'ta "IttihadA^-aab"^azjetesi, Arifin komplo hazdklarndaki roln anlatan
bir belge yaynlad. (53) IKP, KDP ve dier sol gler, lkedeki durumun ciddiyetinin

farknda idiler. syanclara indirilen ezici darbe onlar rahadatmad. Gerici gler bir
sre geri ekilerek hkmetin ilerici politikasna ynelik, yeni eylemlere hazrlandlar. IKP, 22 Mart'ta KDP tarafindan da desteklenen aadaki talepleri Kasm'a iletti: 1)-Halk direni glerinin silahlandrlmas; 2)-Badat Pakt ile aka balarn koparlmas; 3)-Cumhuriyetin dmanlarna verilen hkmlerin yerine getirilmesi.{54)

Demokratik glerin bu tehlikeli komplonun bastrlmasndaki zmleyici rol, Kasm' onlarn sesine kulak vermek zorunda brakt. 1959 yl Mart ay sonunda Irak'ta 39 eitli sendika serbeste faaliyet gsteriyordu. Bunlarn nemli

bir blmn Krt emekileri rgtlemiti(55). 1959 yl Mart aynn ikinci

yarsnda, Irak'l yetkililer lkede baz yeni ilerici gazetelerin yaynlanmasna izin

verdi. Bunlarn arasnda Irak Komnist Partisinin yayn organ olan ve Kurdistan iin Krtlere karlan Azadi gazetesi de vard.

120

ekroye Xuo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Ittihad el-aab gazetesi unlar yazyor: "Hain E-ewwafn bu canice eylemi, bizim defalarca dile getirdiimiz gibi
cumhuriyetin dmanlari olan, komplocu etelere kar kat ve kararl politikaya geri

dnlmesi gerekliliinin nemini dorulamaktadr. Bu dmanlar, emperyalistler ve ayn zamanda da "Arap" maskesi altnda gizlenen ve srarla cumhuriyetimiziyok etmeye alan evrelerden yardm almakta ve onlarca da cesaretlendirilmektedir. Musul'da
meydana gelenler. . . yabanc evrelerle ve Badat Pakt ile sk ilikileri olan, planlanm

saldrgan komplolarn bir paras idi Bu olay, Amerika'nn acele ederek Trkiye, ran
ve Pakistan ile imzalad ikili askeri anlamalardan ayr olarak ele alnamaz"{5(>)
24 Mart 1959'da Kasm hkmeti, d politikada olduka nemli bir adm

att. Bu gnn akamnda dzenlenen basn toplantsnda. Kasm, "Irak'n Badat Paktndan kma kararnn bugnden itibaren yrrle girdiini" aklad.{57)
Tm Irak halk, hkmetin bu kararn byk takdirle karlad. Badat Pakt n,

hakl olarak Krtlerin ulusal-kurtulu mcadelesine kar yneltilmi bir silah gibi gren, Krt demokratik gleri, Krderin ulusal otonomisini kurma mitlerine
kapldlar.

Irak'n Badat Pakt ndan kmas ile beraber 4 Nisan 1955 tarihli ngiliz-Irak
anlamasda geerliliini yitirdi. Daha sonralar, 2 Haziran 1 959'da Kasm hkme

ti, 1954-1955 yllar arasnda ABD hkmetinin, Irak'a dayatt anlamann fesh
edilmesine karar verdi. Bu anlamalar, nl "Eizonhouer doktorinlert'ne dayanan; askeri "yardm", Irak tarafndan Amerikan silah ve tehizatnn kullanlmas ve ekonomik "yardm" anlamalar idi. D politikada atlan bu nemli admlar, tm lkede olumlu yank bularak demokratik hareketin ykselmesine vesile oldu.

IKP'nin aktif katlmyla 1959 yl Nisan aynda Badaita ilk kyl cemiyetleri kongresi yapld. Kongre almasna, 1800 civarnda delege katld, bunlarn byk
bir ksmn Krt kylleri oluturuyordu. Kongre kararlarnda. Kasm hkmetini

politikasna tam destek verildii dile getirildi. Toprak reformu yasasnda ngrlen, azami miktar aan, toprak mlkiyetlerine hemen el konulmas ve kyl birlikle
rine, tarm reformunun uygulanmasna katlmalar iin izin verilmesi hkmetten talep edildi.(58) O dneme ait Cumhuriyetin siyasi yaamndaki, nemli olaylardan biri de, Krt halknn ulusal kurtulu mcadelesine katlan, Krt siyasi mltecilerinin yur da dnmelerine izin veren hkmet kararnn hayata geirilmesi idi. 17 Nisanda Basrdda, Arap ve Krt kamuoyu temsilcileri, lkelerine dnen Krt yurtseverlerine
scak bir karlama dzenlediler.

Arap lkelerindeki, ayrca Trkiye ve ran'daki gerici evreler, yurtlarna dnen

Krt yurtseverlere kar iftira kampanyas balattlar. YiattaAnkardda, "Barzani'nin

dnda, 1954 ayaklanmasna katlan dier Krt eylemcilerinde Irak'a dnyor

olmasndan duyulan endie" resmen dile getirildi. (59) Provakasyon dolu haberler
yaynland. Bu haberlere gre gya "885 kiilik Krt Sovyet askerinden oluan ilk
parti, Svey Kanalndan Irak'a doru ilerliyordu". (60) 1 8 Nisan'da Damaska gaze-

eleroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

121

resi Sewt l-Arab, Irak ordusu Genelkurmaynda grev yapm, esiri bir subay ve
Arif ile ewwaf in taraftadanndan biri olan, Mahmud Ad-Darra'nn bildirisini yaynlad. Bu bildiride, Arap lkelerine yaplan, "Rus gnlllerinin Irak'a gelme
tehlikesini, burada henz ikinci bir Kore ortaya kmamken engellemeleri arsna ve bu durumun Araplarn yeniden douunu tehlikeye sokabilecei ve Arap milliyetiliine

darbe indirebileceine" yer verilmiti. (61) Ad-Darra, Arap kamuoyunu, "bunun,

Arap Irak'n varl iin yeni bir tehdit" olduuna inandrmaya alyordu. (62)

Millyetiler, "Arap birlii" maskesi ardna gizlenerek, aslnda. Temmuz devrimi

kazammlarmn yok edilmesi emelini tayorlard. Milliyetiler bir taraftan, kendi lerini "emperyalizme kar mcadele veren ezeli savalar" olarak gsteriyor, dier taraftan da, Ad-Durra'nn azyla Batl devletlere nleyici tedbirler almalarn
tavsiye ediyor, aksi halde "komnizmin Irak'a girmesiyle, Trkiye ve iran'daki savunma

hatlarnn bozulacan sylyorlard "(63) "Sovyet Krtlerinin Irak'a" gnderilmesi ve "Irak'a ynelik komnizm tehditi" ile ilgili provakasyon dolu haberler, batl propaganda organlarnca hemen yayld ve daha sonralar da baz batl burjuvazi
yazarlarn eserlerinde yer ald.

lkesine geri dnen bir grup Krt, Irak ve Krt kart gerici propagandaya
cevaben yaynlanmas iin basna bir bildiri iletti. Bu bildiride yle deniyordu: "SSCB'de bulunduumuzyllar boyunca evremiz Sovyet insanlarnn iyilikleri ve konukseverlikleriyle sard idi Biz, imdi sadece lkemize dndmz iin sevinmiyoruz.

Halkmzn, ezici emperyalistlere ve onlarn yardaklarna kar mcadelede, zafer

kazanmasndan ve 14 Temmuz devrimi neticesinde tamamen zgrle kavumasndan

dolay mutlu ve gururluyuz.

Byk Sovyet hakikinin, Krt halkmza zgrlk mcadelesinde gsterdiiyardm asla unutmayacaz. Emperyalistler ve onlarn ajanlar bize bouna iftira atyorlar. Biz, Sovyetler Birliinden e ve ocuklarmzla beraber dndk. Herkes bilsin ki, yanmzda getirdiimiz yegane silah, tm halklar arasnda dostluk, kardelik ve bartr". {G4)
ve d gerici evrelerin azgn ataklarna ramen, demokratik glerin etkisini hzla arttrmas, 1959 yl baharnda Irak'taki siyasal yaamn ayrc
bir zellii idi.

10-11 Nisan \959'da Ittihad el-aab,^2ia.ta^\iT' nin "Komnist Partisinin

hkmete katlm neden gerekli?" makesm yaynlad. Komnist Partisi, hem de
mokratik glerin mcadelesi yoluyla alt kademelerde, hem de bizzat hkmetin

ierisinde yer alarak kendi temsilcileri araclyla, hkmet politikasna etki yapmak
gerekliliinden hareket ediyordu. (65) Komnist Partisi, Nisan ay .sonunda bir beyanname yaynlad. Bu beyannamede, komnistlerin Kasm hkmetinde tm haklara sahip olarak temsil edilmesi talebinde bulundu. {66) Kurdistan Demokrat Partisi'de resmi bir bildiri yaynlayarak, IKP'nin hkmete katlmnn gerekliliini

kendi asndan gerekelendirdi.(67) KDP'nin ardndan. Ulusal Demokratik Partisi mensubu olan sol gruplar da, bu talebe destek verdi. (68) KDP teklifini,
Irak Komnist Partisinin Cumhuriyetin kurulmas ve glendirilmesine byk

122

ekroye Xudo Mihoy, rak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

katkda bulunmasyla gerekelendirdi. KDP ynetiminin bu talebi Kurdistan halknn geni kesiminden destek grd. "Komnistler hkmete!" slogan altnda lkenin hem Arap hem de Krt blgelerinde binlerce kiinin katld, 1 Mays gsterileri dzenlendi.
Komnist Partisinin giderek artan otoritesi ve Krdistan'da ulusal-demokratik hareketin gelimesi, Kasm' ve milli burjuvaziyi rktt. O dnemde Irak'ta aktan aa halk kart, faaliyet gsterme imkanndan yoksun bulunan gerici evre, sol glere darbe indirmek iin her frsat kullanma abas iinde idi. Irak

snrlar dndaki, ayrca, Badat Pakt yesi lkelerde ve baz Arap lkelerindeki
cumhuriyet dmanlar, "Irak'taki komnizm tehdidi"ne kar yeni bir yaygarac propaganda dalgas balatt. Irak'a komnizm szmas olarak adlandrlan ve bundan

Krt yurtseverlerinin muhaceretten dnleri kastedilen konu, "ABD D ilikiler

Kongresi'nin komisyonunda gizlice tartld ". (69) Egiptien Gazette' nin "Amerikada uyan" balkl redaksiyon makalesinde yle yazyor: "Irak'taki durumun gnmz dnyasndaki en tehlikeli durum olduuna

dair, Alen Dalles 'in uyars Batnn kendine olan an gvenini sarsmak, nk, ABD CIA yneticisi abartlm aklamalar yapmaz ve eer tm olgulara sahip deilse de aklamada bulunamaz"{JO)
"Irak'a kar komnizm tehdidi" ve "Krt ayrlkl" hakknda karlan propagandac grltnn. Kasm hkmetinin politikasna etki etmediini sanmak yanl olurdu. Kasm, demokratik sol glerle ilikileri koparmadan giderek daha

fazla sa glerle, uzlama ve ibirliine gitme taktiine yneldi. Kasm, dizgin

leri bunlarn eline brakarak, yurtsever parti ve kidelerin komnistlerin hkmet
kapsamna alnmasna ilikin taleplerine olumsuz tepki gsterdi.

1959 ylnn ikinci yarsna doru, Kasm'n sol ve sa gler arasnda denge
kurma taktii izledii, giderek kendini daha ok belli etmeye balad. Bu politikadan

objektif olarak en fazla gerici milliyeti glerin kazanl ktn belirtmek gere kiyor. Buna, u objektif koullar neden olmutu: Arap ve Krt blgelerindeki, Irak feodal-toprak aal unsurlar hala egemen konumlarn koruyordu: Bu unsurlarn politik etkisi daha tamamen ortadan kalkamamt. Bu etki, Arap ve zelliklede Krt feodal-toprak aas zmresi ile emeki kyl, yani "efendi ve kyl" arasnda

yzyllardr kk salm, Irak eitsizliine dayal ilikilerde kendini gstermiti. Sol ve sa gler arasnda, denge kurma politikasn. Kasm hkmetinin anti-demokratik
yolda ilk admlar att bir kpr olarak deerlendirmek gerekiyor. Kasm ve onun hkmeti, komnisdere kar oyalama manevralarna baladlar. IKP'nin gzden dmesini salayacak, taktiksel bir yaklam olarak gei dneminde partinin faaliyetleri konusu seildi. Kendi iktidarn "snfsal" saymayan Kasm,
ordunun siyasi rolnn ve halkn onun evresinde birlemesi gerektiini vurgu

layarak 14 Nisan'da bar taraftarlarnn kongresinde unlar kaydetti.- "Kardeler! Bazlar bana geliyorlar ve yle diyorlar: Ey lider, senden parti kurman ve bizi bu
parti ve gruplardan kurtarman rica ediyoruz. Ben de onlara, imdi bir gei dnemi

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 23

yaadmz ve benim partimin halk olduu yantn verdim. Ben halkn partisine

aidim".{7\) 23 Mays 1959'da Kasm, bir bildiri yaynlad. Bu bildiride, "lkedeki

partisel faaliyederin bir sre iin durmas" taraftar ve bu teklifinin, hkmetin lke

ii siyasi durumun istikrara kavumasna ynelik ald bir tedbir gerei olduunu
aka dile getirdi.

Kasm'n arsna ilk yant. Ulusal Demokratik Parti'nin sa kanadndan geldi. Parti lideri yardmcs olan ve Kasm ile sk ibirlii yapan Muhammed
Hadid, parti bakan Kamil ageri'nin yolduundan yararlanarak Kasm'n makamna kt ve "partinin faaliyetlerini dondurma" kararn sundu. (72) Partinin

faaliyetini durdurma kararnda nce parti ierisinde sa ve sol unsurlar arasnda iddetli tartmalar cereyan etti. UDP ynetiminin parti faaliyetini "dondurma"
kararnn ilan edilmesinin hemen ardndan partinin nde gelen 1 1 yesi bir bildiri

yaynlayarak partinin yeniden faaliyetine balamas talebinde bulundu. Bu bildiride,

parti kararnn "biim ve ierik asndan yanl" olduu kaydediliyor. Parti faaliyetlerinin dondurulmas sorunu, Kurdistan Demokat Partisi y netiminde de fikir ayrlklarna sebep oldu. Barzani de dahil olmak zere KDP ynetiminin bir ksm. Parti (KDP) faaliyetinin "dondurulmas"na karar verdi.

KDP faaliyetlerini yneten grup alnan bu kararla tamamen kar olduklarn bildirdi. etin tartmalar sonrasnda, sz konusu yneticilerin KDP saflarndan
ihra edildii bile akland. Sonuta parti faaliyetinin durdurulmasna kar kan KDP ynetiminin bu kesimi ar bast. (73)

Badat gazetesi El-Zemanda Kurdistan Demokrat Partisinin bir bildirisi

yaynland. Bu bildiride yle deniyor:

"Biz,

lusal-Demokrat Partinin baz liderlerince atlan ve parti faaliyetinin

durdurlmasna ynelik olan adm kesin olarak knadmzt bildiriyoruz. Bu adm, bizim demokratik sistemimizin yreine indirlimi bir darbe ve cumhuriyetimizi, de
mokratik yolundan evirmeye alan dman ve ajanlarn kullanabilecei bir hareket
olarak gryoruz"(j4)

Irak kamuoyunun geni katmanlarnn fikrini yanstan, IKP organ Ittihad el-aab, 25 Mays'ta ok sayda dokman yaynlad. Bu dokmanlarda, Ulusaldemokratik Parti'nin faaliyetlerini durdurma karar kesin olarak knand. Ayrca,

Irak'l yazarlar birliinin bildirisinde de yle deniyordu.- "zgr ve salkl parti

yaam, gerek demokrasinin temeli, gen cumhuriyetimizin destekisidir "{7 5). Kasm'n bu manevrasnn sebebi ne idi? Kasm, bylesine bir adm atmakla

birincisi: IKP, KDP, UDP ve dier ilerici glerin etkilerini daha da arttrmalarn
engellemek, yle ki, bu etki 1959 baharnda ylesine boyudara varmt ki, milli bur juvazinin sa kanadn rahatsz etmeye balamt; ikincisi: Komnist Partisini dier sol ulusal glerle, zellilde de UDP ve KDP ile kar karya getirmek; ncs:

IKP'ye, "ulusal birlie ulalmasnfrenleyen, kendi darparti emelleri uruna devrime

ihanete hazr" gibi vasflar takmak iin kandar bulmak. Kasm'n, Krdistan'daki
demokratik hareketin hzla ykselmesinde de rahatsz olduu akt. Kurdistan

124

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Devrimci-Demokratik Parti'sinin faaliyetlerinin durdurulmas dorultusundaki

talebi, 14 Temmuz devriminin nde gelen prensiplerinden biri olan, Krtlere ulusal
otonomi hakknn tannmasnn aka gzard edilmesi yolunda atlm ilk ciddi adm olarak deerlendirilebilir.

Irak, alkantl bir siyasi yaam periyodundan geiyordu. lke ii siyasi durum
gerginleti. Dardan dorudan ve dolayl yollardan destek alan, i gerici gler cumhuriyete kar ykc eylemlerini arttrdlar. Batl emperyalist devletler ve baz Arap lkelerinin gerici evreleri, "komnist komplosu"na kar propaganda

kampanyasna devam ettiler. 1959 yl Mays ay ortalarnda dardan Trk-ran

snr blgelerinden yardm alnarak, Irak Krdistan' topraklarna. eyh Raid

Lolan komutasnda iyi derecede silahlandrlm bir birlik kaydrld. Bu birlik,

gerici bir isyan balatt. eyh Raid Lolan, Retvanduz snr blgesinde "Kel Said"

lakabyla nl bir macerac ile birleerek, Krt demokratlarna ve onlarn rgtlerine kar terristik eylemler yapmaya ve ayn zamanda da snr mevkilere saldrmaya
baladlar. Bu, Cumhuriyete kar dzenlenen drdnc isyand.

Orataya kan kritik durumda, isyan bastrmak zere, Bradost blgesine bin kadar Krt yurtseveri gnderildi. Bu birlii Mustafa Barzani komuta ediyordu.
Gsterilen azimli abalar pahasna isyan bastrld, isyan eleba Raid Lolan ise

ran'a kat. (76) Bu isyana katlan hemen hemen tm gericilerin "Trkiye'nin

Gney-Dousuna ve Bat ran'a snmalar" il^ ekici bir olgudur. (77) KDP, bu
sralarda, "Krdistan', Irak Cumhuriyeti'nin dmanlarna mezar edeceiz!" slogann ortaya att. (78)

Gergin i siyasi ortamda ve sk sk kart ve karmak bir yapya brnen frtnal

olaylarn cereyan ettii bir esnada, lkenin sol gleri, taktiksel, zaman zaman

da olduka ciddi hatalardan kendilerini kurtaramadlar. yleki, Krdistan'da ve

lkenin baz blgelerinde komnistler ve KDP yeleri arasnda silahl atmalar
meydana geldi. (79) Bunun sebebi, baz KDP yneticilerinin, Krdistan'da siyasi faaliyette bulunma hakkn tekeline almak emeli idi. 14 Temmuz Devrimi' nden
ksa bir sre sonra Kurdistan Demokrat Partisi, Irak Komnist Partisinin Krt

Seksiyonunun datlmasna ilikin basiretsiz ve sakncal bir talepte bulundu.

KDP'nin bu hareketleri, aslnda, Krdistan'da ve tm lkede demokratik hareketin gelimesine byk zarar verdi ve objektif olarak da gericilerin iine yarad. Irak

Komnist Partisi ynetimi, "dar politikaclk" sistemlerinden ve Kasm hk

meti ve gerici evrelerce kendisine kar yneltilen dier sulamalardan syrlmak amacyla. Ulusal Cephenin yeniden kurdmas iin Haziran aynda baz admlar

att. IKP, lkedeki zgl koullardan, zellilde de iki milyonluk Krt nfusundan
hareketle iki adet proje hazrlad: "ulusal Cephe Misak" {^0) Projelerden biri tm

Irak' kapsyordu, dieri ise Irak'n Krt blgelerinde Kurdistan Demokrat Partisi
ile beraber ortak hareket etme programn ngryordu. Komnist Partisi, bu nemli dokmanlarda, Irak'ta devrimsel oluumlar programnn tutarl ekilde hayata geirilmesi iin, lkenin ilerici glerinin

ekroye Xuio Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

125

birlemesi gerektiini ok ynl olarak gerekelendirdi. "Ulusal Cephe Misak"

projesinde unlar ngrlmekte idi: Emperyalizme, sionizme ve i gericilie kar

cumhuriyetin korunmas iin ilerici ve demokratik glerin, ortak mcadele vermesi, Arap birlii iin bu glerin (objektif olarak) tek bir cephe halinde hareket etmesi,

ulusal aznlklarn haklarna sayg gsterilmesi, ulusal ekonominin korunmas, hafif

ve ar sanayinin gelimesi, dier lkelerle karlkl kara dayal ticaretin tevik edil
mesi, demokratik zgrlklerin tannmas, daimi anayasann yrrle geirilmesi,

parlamantonun seilmesi v.b. (81) Kurdistan Misak ile ilgili projede szkonusu tarih
srecinde Krtlerin ulusal otonomi sorununun Irak'taki demokrasi sorununa ayrlmaz

bir ekilde bal olduu ve bu nedenle de bu amaca Arap ve Krt demokratik gleri
arasnda sk ilikilerin korunmas artyla ulalabilecei belirtilmiti (82) Grld zere, 1957'de kabul edilen Ulusal Bidik Cephesinin programndan farkl olarak. Komnist Partisinin yeni Misak, net ve kararl bir ekilde nne, Krdere ulusal haklarnn tannmasn salama vazifesini koymutu. IKP, lkede artan etkisi ve otoritesi sayesinde bylesine cesur devrimci-demokratik bir adm
atabilmiti.

lkede ortaya kan karmak siyasi koullarda, UDP, KDP ve IKP tarafindan
ulusal cepheyi yeniden kurmak iin atlan her trl adm, ayrca, Komnist

Partisi'nin cephe oluturma giriimleri baarya ulaamad. KDP ve UDP yne

timi. Komnist Partisi'nin teklifini geri evirdi ve gsterdikleri abalara destek vermediler. Bu da, partiler arasndaki ilikilerin bozulmasna yol at. Bylece, Komnist Partisi tarafindan Ulusal cephenin yeniden canlandrlmasna, sadece IKP temsilcileri ve her halkarda Komnist Partisi'nin ardndan giden ve onun etkisi altnda bulunan, sendikalar, kyl, kadn ve genlik rgtleri katld. ehir ve krsal kesimin emekilerinin bir blm, milli burjuvazi, liberal toprak aalar
ve din adamlar Cephe'nin dnda kald. Demokratik glerin dank olmas, tm

gcyle Irak'n demokratik yolda gelimesini engellemeye alan gerici evrelerin

pozisyonunu, doal olarak, glendirdi.

Her ne kadar IKP ynetimi taktiksel olarak yanl yapt ise de UBC (Ulusal Birlik Cephesi)nin yeniden kurulmamasnda esas su KDP ve UDP ynetiminde idi. KDP
ynetimi ve onun lideri Mustafa Barzani'nin yanl unlarda idi: KDP'nin Krt sorunu' na ilikin taleplerini, Kasm'n karlayabileceine inanmalar ve verilen

vaadlere hala mit balam olmalar. Ulusal Cepheyi ve onun program bildiri sini desteklediklerini alanen duyuran 4 KDP lideri, partiden ihra edildi. KDP
ynetrimindeki sac unsurlar da devrimci-demokratik glerin birletirilmesine
byk zarar verdiler.

Komnisderin nayak olduu Ulusal Cephe, Haziran aynda program bildirisini yaynlad. Bu bildiride, sosyal-ekonomik ve siyasi sorunlarn radikal zm ve

ilerici, anti-emperyalist bir d politika iin mcadelede, yurtsever glerin grevleri

detayl biimde aklanmt. (83)

28 Haziran'da Ulusal Cephe ynetimi. Babakan Kasm'a bir muhtra sundu.

1 26

eleroye Xtdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Bu muhtrada, Cephe'nin kuruluunu onaylamas ve faaliyetine msade etmesi rica ediliyordu. Mustafa Barzani bu muhtray imzalamad. Ulusal Demokrat Partisi ynetimi bir bildiri yaynlayarak "Parti adna bu muhtray imzalayanlarn parti yesi olmadklarin" duyurdu.{?)4) 5 Temmuz'da Kasm, hazrlad bildiride, Ulusal Cephe'nin kuruluunu knad. Bylece, Komnist Partisi'nin UBC'ni yeniden hayata geirme abalar baarszlkla sonuland. Cephe, kurulduu bildirildi ve dokmanlar yaynland ise de, aslnda, faaliyete gemedi.
1959 yl Temmuz ay banda hkmetin yeniden organize edilecei duyuruldu.

yeni bakandan biri KDP ynetimi yesi idi. Kendisine (Yusuf Avni) Ulam
ve Bayndrlk Bakanl verildi. Bu yeni organize ii, aslnda. Kasm hkmetinin Krt otonomisi yerine, KDP ynetiminden bazlarn ikinci dereceden hkmet makamlarna tayin etmeye ynelik atlan nemsiz admlardan biri idi. Kasm, IKP, KDP ve dier yurtsever glerin, cumhuriyet dmanlarna kar mcadelenin artrlmas ve demokratik reformlarn gerekletirilmesine ilikin srarl taleplerine cevap olarak, 5 Temmuz 1959'da dzenlenen basn konferansnda

unlar syledi: "Artk ne feodalizm ne de gericilik olmadn iddia ediyorum. Biz gericilii yok ettik, nk, biz, ileri doru yol alyoruz"{85) Kasm ayn zamanda.
Komnist Partisi'ne, "Fazla heyecanlanarak acele admlar" atmakla sulayarak

saldrd. Babakann bu bildirisini, tm hkml cumhuriyet dmanlarnn hapis cezalarn azaltan hkmet kararnemesi izledi. Gericilerin, Arap ve zellilde de Krt demokratik glerine kar geni apl

yeni saldrs, 1959 yl Temmuz aynda petrol ehri olan Kerkk'te gerekletirildi.
IKP ve KDP, ilerici deiiklikler programn hayata geirme mcadelesinde yurt sever glerin birlemesi slogan altnda, bar gsterisi dzenleyerek, devrimin birinci yldnmn kutlamaya hazrlanyordu. Gerici gler, Irak'l demokratlarla atmaya karar verdi. Daha sonralar, Ittihad el-aab gazetesinin yazd zere, devrimin birinci yldnm gn, Kerkk'te meydana gelen silahl atma n ceden planlanmt. (86) Kargaalk, lkedeki i siyasi durumu gerginletirmeye. Kasm hkmetinin politikasna etki etmeye, Irak halkalar arasnda, zellilde de Krtler ve Trkmenler arasnda dmanlk yaratmaya ynelikti. Trkiye ile sk

ilikiler ierisinde olan pantrk rgt Turan, Trkmen nfis arasnda anti-Krder propaganda yapyordu. (87) "Irak Petrol irketi" araclyla komloculara maddi

yardm yapld. Kasm hkmetinin, bu olaylar nedeniyle, Britanya ve Amerika konsolosluklarn kapatmak zorunda kalmas tesadfi deildi. Bu konsolosluklarn, Kerkk'teki gerici saldrnn hazrlanmas ile sk ilikileri vard. "Irak Petrol irketi" Kerkk'teki halk aleyhtar saldrnn hazrlklarna yaklak olarak, 200 bin Irak dinar harcad. (88) Gericilerin planlad saldrdan, hem lkenin demokratik glerinin, zel likle IKP ve KDP, hem de Irak'l yetkililerin haberi vard. 14 Temmuz arifesinde,
Kerkk 2. Tmen Komutan vekili, sendika ve yerel demokratik kurumlarn

temsilcilerini toplantya ard. Devrimin birinci yldnm erefine yaplacak

eleroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

127

enlikler esnasnda, ehirde dzenin salanmas iin orduya yardm etmelerini talep
etti. Kendisinin ricasn, "Turanc" olarak adlandrlan, Trk aznlk temsilcileri dnda herkes kabul etti. Turanclar, provakasyon amacyla, kutlama gnlerinde kendi enliklerini hazdadlar. Ertesi gn, gsteriye katlanlar-Araplar, Krtler ve ilerici Trkmenler-"turanclarn" oturduu Kerkk sokaklarndan geerken, tam

anlamyla saldrya urad. Gericiler, ta, sopa sonra da silah kullandlar. Kerkk'te
ve dier baz ehirlerde, komnizm ve Krt aleyhtar pankartlar asld. Krt demo kratik hareketinin ykseliinden, olduka rahatsz olan Trk gerici evrelerinin direk emri zerine, Irak Trkmenleri arasndaki gericiler, sac gazetelerde, hkmete seslenerek, Irak Cumhuriyeti geici anayasasnn 3. maddesinin iptal edilmesi
talebinde bulundu. Bu madde, Krderin Araplada eit haklara sahip olduunu
duyuruyordu.

Bu olaylar esnasnda, demokratik rgderin temsilcileri yardm iin orduya

bavurdu. Ordu, olaylara katlanlar datt. Ancak, ertesi gn silahl atmalar

yeniden balad, onlarca insan ld. Kurdistan Demokrat Partisi ve Irak Kom

nist Partisi, kendi yerel rgderi vastasyla ehirde dzenin salanmas iin Irak'l
yetkililere yardm etti. Kerkk olaylaryla ezamanl olarak Krdistan'n dier baz
blgelerinde de ilerici glere kar terrist eylemlerin ve provakasyonlann cereyan

etmesi dikkat ekicidir(89). El-Nida gazetesi unlar yazd."Kerkk olaylar, petrolce zengin Musul ve Kerkk' koparmak ve Trkiye'ye

balamak amacyla Amerikan emperyalistleri ve onlarn Trk ajanlar tarafndan

hazrlanm geni apl yeni bir komplodur".{9Q) Musul isyannda olduu gibi, gericerin halk aleyhtar eylemleri, 1959 Temmuzu'nda, Arap-Krder demokratik glerinin aktif yardmlar sayesinde bastrld. Ancak, Kasm, her geen gn, lkenin demokratik gleriyle ibirlii yapma
politikasndan daha ok uzaldayordu. Krdere Araplada eit haldann tannmas ve Irak Cumhuriyeti snrlar dahilinde ulusal otonomi verilmesine ilikin vaadlerini yerine

getirmeyi reddetmesi bu politikann doal bir sonucu olarak ortaya kt.

Irak devriminin ilk yl, devrimin gelimesi iin en elverili ydcL. Anti-emperyalist ve

anti-feodal devrimin baars, kidelerin siyasi faaliyederine hz verdi. Bu sre zellikle

Krdistan'n emekileri iin nemli idi. Devrimin baarsyla bu kesimler genel demo kratik mcadeleye aktifolarak kalma imkan buldular. Demokratik mcadelenin ana hedeflerinden biri de Krt: halkna ulusal otonomi tannmas idi. Bu hedefe ulalmad ise de bu ynde ilk nemli admlar atld. KDP, IKP ve lkenin dier ilerici glerinin ilk ortak mcadele tecrbesi, ancak Krt ve Araplarn beraber hareket etmeleriyle, lkede gerek demokratik dzenin

kurulabileceini aka gsterdi. Bylesine bir dzen olmakszn Krt halknn ulusal
ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

128

haklarnn tannmas sorunu zlemezdi. 1958 yl Kasm-Aralk ve 1959 yl Mart

aynda cereyan eden tehlikeli hkmet aleyhtar, anti-demokratik komplolarn ortadan kaldrlmas, bu ibirliinin baarsna somut bir rnekti. IKP ve KDP'nin Krdistan'daki faliyeti, Krt emekileri ve tm ilerici glerin demokratik hareketini aktifletirdi. Bylece, Krdistan'daki feodal ve kabile-airet

ilikileri artklarna gl yeni bir darbe indirildi. Devrimin ilk ylnda Kn milliyetilii,
halk kidelerinin tepkisini yanstyor, onlarn sosyal ve ulusal baskya son vermede artan kararlhldann gsteriyordu. Bu byk bir ilerleme idi, nk, Lenin'in belirttii zere

"ynlarn feodal uykudan uyanmas, onlarn her trl ulusal baskya kar, halkn ve ulusun egemenlii iin mcadele etmesi bir ilerlemedir"{9\)
Kasm hkmetinin, devrimin ilk dneminde att ilerici admlar, ou zaman

milli burjuvazinin kendi snf karlarndan ziyade IKP, KDP ve lkenin Arap ve Krt blgelerindeki dier ilerici toplumsal glerin hkmete yapt aktif tesirin
bir sonucu idi.

Irak devriminin ardndan bir yl getikten sonra Kasm hkmetinin, genelde sosyal-ekonomik ve siyasi alanda, zelde ise Krt ulusal sorununda izledii politika
iki yzl bir yapya brnd. 1959 ydnn ikinci yarsndan itibaren, Arap ve Krt

ilerici gleri, ok daha zor ve karmak artlarda. Temmuz devriminin hedeflerini gerekletirme mcadelesi vermek zorunda kald. "Dengeleme politikas" diye adlandrlan politika aslnda. Kasm hkmetinin demokratik reformlar ve Krtle

rin ulusal haklarnn tannmas programn, taktiksel biimde reddetmesi anlamna

gelip, kendi ulusal haklar iin mcadele veren Krt yurtseverleri de dahil olmak
zere, lkenin ilerici glerinin kovuturulmas ve terr politikasna bir gei idi.

ekroye Xtteio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

\ZJ

K. BLM

KRDSTAN'DA DURUMUN GERGNLEMES:

ZERKLK N SLAHLI MCADELEYE BALANMASI

Irak Cumhuriyetinde, devrimle balayan yaamda Arap ve Krt devrimci-demokrat

glerinin rol ne kadar byk olursa olsun, lkenin ekonomik ve siyasi gelimesi

ve bu arada da, Krtlerin ulusal zerklik sorununun zm, ilk bata, iktidar
elinde bulunduran milli burjuvaziye bal idi. Devrimci deiiklikler politikasnn uygulanmasnda. Kasm hkmetinin tereddtler yaamas ve inanlarna ihanet

etmesi yava yava onu Arap ve Krt devrimci-demokratik gleriyle ihtilafa

drd.

Kasm, IKP, KDP ve lkenin dier sol glerinin fevkalede etkili olduklar
gereini dikkate almak zorunda iken, onlarla hala ibirlii yapyor, grnts

yaratarak ayn zamanda da sa glede "ortak dil" bulmaya abalyordu. Kasm

hkmeti, Arap ve Krt emeki kitlelerinin ve kendi devrimci-politik taleplerini

ve kkl sosyal-siyasal reformlar programn (Krt ulusal sorunu da bu programn

ayrlmaz bir paras idi) ileri srlen partilerinin hareketlerine kar zellilde "hassas"t. IKP'nin Krt sorunu ile ilgili belgelerinden birinde yle deniyor: "Krt ulusunun sorunu, Irak halknn demokrasi sorunuyla organik olarak baldr Irak gibi bir devletteki bu iki sorun arasndaki organik balant, ylesine sk ki birinin
dierinden ayr olarak zlmesi imkanszdr. Krt halknn acs, tm Irak halknn
acsnn bir parasdr".{\) Kasm hkmeti, sol glerin etkisini giderek artt ve

sa tehditin mevcut olduu koullarda "denge"yi korumaya alyordu. Kasm, iktidar elinde tutmak amacyla, az ok uzun vadeli hazrlanm net bir ekonomik ve sosyal-siyasal reformlar program olmakszn, lkede, gei dnemi diye adlandrlan bir rejim kurarak olaanst tedbirlere bavurdu. Krt sorunu konusunda ise, Krtlere Araplarla eit haklar tanmakla yetindi, bunun zerine, ksmi faaliyet zgrl elde den IKP, KDP, UDP ve kidesel rgtler Temmuz
devriminin prensip ve hedeflerinin gerekletirilmesini, daha da srarla talep et

meye baladlar. Kasm, bu siyasal glerin mcadelesinin gelimesinin etkinlik

ve otoritelerini daha da arttrabilecei anlamna geldiini biliyordu. Bu da askeri

rejimin iflas ile sonulanrd. Irak Cumhuriyeti, varlnn ikinci ydna, lke ii siyasal durumun zor ve gergin olduu koullara girdi. Feodal-toprak aalar ve milliyeti unsurlar, nemli

130

ekroye Xdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

ekonomik ve politik gc temsil etmeye devam ediyordu. Devrimci glerin taleplerine ramen, iktidar tarafndan bask grmyorlard. Devlet mekanizmas ve subay kadrosunun esas ksm, eski rejime hizmet etmi olup lke yaamnn

demokratiklemesi dorultusunda atlan her trl adm dmanca kardayan

kiilerden oluuyordu. Bu balamda dier bir olguya yer verelim: Temmuz devriminin

daha balang dneminde Kasm'n iki yzl politikas, batl emperyalist evrelerde
olduu gibi Badat Pakt yesi lkelerde de baz mitler dourdu. Olduka nl Amerikal yorumcu C. Olsone, 1958 yl Aralk aynda, unlar yazd:

"...Eski rejimin gl polis tekilat tasviye edilmedi.. Polise dokunmadlar ve komnistlerin onun zerinde kontrol kurmasna msade etmediler., imdilerde komnistler ylesine ak hareket ediyorlar ki polis, bir gn bir bahane ortaya karsa onlarn hakkndan ok daha kolay gelebilir... Kasm, Irak'daki tehlikelerden haberdar. Geenlerde yapt bir aklamada, Krtlerin saflarna szma kampanyasna ilikin
karamsar bir imada bulundu".{2)

Kasm', anti-demokratik politikaya iten sadece ABD deildi. Irak snrlar dndaki gerici evreler, artan "komnizm tehditi" ve "tehlikeli Krt ayrmcd"n
gsterek, Kasm'a srarla Badat Pakt ile ilikilerini koparmamasn tavsiye ettiler.

Onlarn fikrine gre, ortaya kan yeni koullarda, bu, "Cumhuriyetin korunmas iin gerekli olacak"t. Trk gerici evreleri, anti-komnist ve anti-Krt propagandaya

zel bir aba harcyordu. rnein, Trk milliyetisi imir "Sovyet Rusya ve Kur
distan" adl makalesinde unu iddia etti: Sovyet Rusya gya "Krt milliyetiliini

kendi emelleri dorultusunda kullanmaya alyor"du ve bu nedenle de Kasm, Krt tehlikesine kar gvenli bir ara olan Badat Paktna tutunmalyd.(3)
Belirtilen dnceler, kukusuz, Kasm'n Badat Pakt ile ilikilerini kesmeme veya bunu "komnizm szmasna", "Krt ayrmclna" v.b. kar kullanma niyet inde olduunu kati olarak iddia etmek iin temel oluturmaz. Ancak u, hususlar
hi kuku gtrmez: birincisi, Badat Paktnn saldrgan anti-Krt yaps (veya

emeli) ister istemez bir kez daha ortaya kt, ikincisi ise, devrimden bir ka ay

sonra hem batl lkelerin hem de Trkiye ve ran'n gerici sac evreleri, Kasm'n
politikasndaki anti-demokratik noktalar fark ettiler ve kendisine bir takm mitler
balayarak yardm eli uzattlar. Resmi ahslar da geri kalmyordu. Trkiye'nin Irak'taki byk elisi Fuad

Bayramolu, hkmetini Irak'taki olaylar, zellilde de, szde

"komnistlerin

Kerkk 'teki Trklere uyguladklar "(4) "vahet" hususunda bilgilendirmek zere, 1 0

Austos 1959'da Ankara'ya geldi. Fuad, ayrca, "Kasm'n komnistlerin basksna

kar koyma ve Irak'n bamszln koruma niyetinde olduunu, bunu gerekletirmek iin de kendilerinin yardmna ihtiya duyduunu" belirtti.{5) D saldr tehdidin ortadan kalkt, sosyal elikilerin kzt ve snf m

cadelesinin ba gsterdii, Krdistan'da hedeflerinden birinin ulusal zerklik elde etmek olduu, demokratik hareketin cokulu ykseli kaydettii yeni koullarda

Kasm hkmeti, Irak'n ulusal birlii fikrini geni "snfsal ibirlii" fikri olarak

ekroye Xulo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

131

ortaya att. Bu ibirlii, Arap ve Krt emeki kitlelerine bamsz olarak herhangi bir snfsal veya ulusal talep ileri srme imkan vermiyor, IKP ve KDP'nin bamsz harekederini reddediyordu. Kasm ve hkmeti Krt sorununda, Irak'n ulusal bidiinin mudaklaunlmas prensibine giderek daha ok sanlyordu; yle ki bu birlik,
Krderin ulusal haklarnn hie saylmas biiminde idi.
Kasm politikasnn tm bu olumsuz yanlarna ramen hkmet, Arap ve Krt

halklarnn karlarna uygun admlar atma imkann tketmemiti. Bunun balca

sebeplerinden biri de, demokratik parti ve rgder, her ne kadar baskya maruz

kalyorlar ise de. Kasm hkmetinin politikasna olumlu etki yapan nemli bir gc

oluturuyor olmas idi. Gerici gler (hem lke iinde hem de dnda) tarafindan sol
glere ve Kasm'a yneltilen ok sayda terr ve eyleminin nedeni de bu idi. 7 Ekim 1959'da, Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nin diplomatik

temsilciliine giderken, Kasm'a suikast dzenlendi. ve d gerici gler tarafindan

hazrlanan suikast lkenin demokratik glerince knand. (6) Sa muhalefet, Msr resmi yetkilileri tarafindan destekleniyordu. Bir Msr ga

zetesinin suikasttan sonra bir makale yaynlayarak unlar yazmas tesadfi deildi:

"Kahire, suikastilerin isabet ettirememesine zlmektedir"; "Bir daha ki sefere isabet

ettirecekler"(T) Kasm'a dzenlenen suikastla hemen hemen e zamanda Ittihad

el-aab gazetesinin ba editrne de suikast hazrlanmas ilgintir.

7 Ekim Badat'ta patlayan silahlar, Kasm'a lkedeki "feodalizm ve gericiliin

tasviye edildiine" dair iddialarnn tmyle rk olduunu btn aklyla gsterdi. 1959 yl Kasm ay sonunda resmi bir bildiri yaynlayarak hkme tin "seim yasas tasarsn hazrlama karar ald" belirtildi. Bildiride tasla

hazrlayacak komisyon kapsamna "tm eilimlerden ve ulusalglerden temsilcilerin" dahil edilmesinin tartld yazl idi. (8) Ancak, zamann da gsterdii Kasm'n olaan manevralarndan biri, bir bakmada hkmetin sac ve gerici glere kar tepkisizliinin emekilerde uyandrd honutsuzluu azaltmak amacyla atlm
taktiksel bir admd. Komisyon Kasm'a yakn kiilerden oluturuldu ve rejim

dnceye kadar da taslak hazrlama iini tamamlad. 1 Ocak 1 960'da Badat'ta yaplan basn toplantsnda Kasm, lkedeki parti ve rgtlerle ilgili yeni yasay okudu. Yasa, Irak Cumhuriyeti Yksek Devlet ras ve Bakanlar Kurulunda onaylanmt. (9) Irak'taki siyasal gler uzun sre bu yasann yaynlanmasn beklediler. Bu, kukusuz, nemli bir politik olayd ve lkenin ilerki
gelimesi bir ok bakmdan bu yasann yapsna ve uygulamasna bal idi. Yasa 6

Ocak'ta ordu gn ve gei dneminin bitiinin resmi olarak ilan edildii gnde
yrrle girdi. (10)

Yasaya gre partilerin faaliyeti hkmetin takviyeli, denetimi altna almt. IKP ve KDP, tara rgtlerinde partilerin ube amas hususunda Liva valilerine (mutasarrflara) karar verme hakkn tanyan yasa maddesini zellilde eletirdi. (1 1)
Yasaya gre, "Ordu mensuplar, birinci ve ikinci dereceden okulda okuyanlarpartiye ye

olamyor, devletgrevlileri, renciler ve dier baz kesimler altklar veya okuduklar

132

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

sre zarfinda partiselfaaliyetlerde bulunamyorlard".{\2) Bu snrlamalar daha ok KDP'ye kar koyulmutu, nk KDP faaliyetlerinde ba rol, Krt aydnnn esas ksmn oluturan, avukatlar, renciler, yurtsever eilimli ordu mensuplar,

yerel iktidar organlarnda grevli memurlar oynamakta idi. (13) Yasa yaynlandktan sonra lkede siyasi partilere "biim verilmesine" ynelik aktif hazrlklara baland. Irak Komnist Partisi, Kurdistan Demokrat Partisi ve Ulusal Demokratik Parti, yasann taleplerine uygun olarak dileke vererek
kendi politik platformlarn yaynladlar. KDP'nin platformunda artl olarak

Irak Cumhuriyeti'nin }artsever hkmetiyle aktif ibirliine hazr olunduu ifade edilmiti. Salanmas istenen art ise, hkmetin lkede tutarl, ardcl ve ilerici bir reform politikas uygulamas; Kurdistan ve lke genelinde gerici glere kar m
cadele etmeye kararl olmas idi, nk, "Krt ulusal zerklii ancak lke yaamnn

tamamen demokratiklemesi kouluyla mmkn olabilirdi"{\4) KDP ve UDP, legal olarak var olma lisans aldlar, ama IKP alamad. Kasm
hkmeti. Komnist Partisini serbest faaliyet gsterme hakkndan mahrum etme

karar ald. IKP'yi legalletirmemek iin manevraya ba -sordu. Alel acele, partiden ihra edilmi olan hizipiler toparlanarak, Davut Es-Saiq liderliinde bir grup
oluturuldu. Ama, bu gruba legal faaliyet hakk tanmak, Irak Komnist Partisini

ise bu haktan yoksun brakmak idi. Hkmetin bu davrannn anti-demokratik olduu akt ve Irak'n hem Krt hem de Arap emeki kitlelerinin karlarna kar

idi, IKP, bu kesimler iin zlemlerini karlayacak bir savayd. (1 5) iktidar rejimi,
sol gleri paralamak iin elinden gelen her eyi yapyordu. Es-Saiq grubu ve onun gazetesi olan El-Mabda (Prensip), Irak Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat Partisi arasnda fikir ayrlklar yaratmak ve bunlar

derinletirmek amacyla, iftira dolu aklamalarda bdunuyor, yazlar yaynlyorlard. IKP Krdistan'da gl bir etki ve otoriteye sahip olduu iin, Mabdaclar, Irak
iktidarnn onay ve gizli destei ile Komnist Partisinin Krdistan'daki otoritesine darbe indirmek zere eidi yollara bavurdu. Es-Saiq grubu. Komnist Partisini

1957 ydnda KDP ile hareket birlii yaplmas talebini desteklememekle sulad. (16)
Es-Saiq grubu ve Irak'l yetkililer uydurma konularda IKP ve KDP'nin arasn

amak ve bylece de sol gleri zayflatmak niyetindeydiler. Kurdistan Demokrat Partisi, konuyla ilgili olarak resmi bir aklama yaynlad. Krdistan'daki ilerici gler. Komnist Partisinin legal faaliyette bulunabilme talebi ni kararl ekilde desteklediler. Komnist Partisi de, kendi asndan, Es-Saiq grubu ve Irak iktidarnn dalaverelerini tehir etmek zere, aktif olarak alyordu. 15 Ocak'ta Irak hkmeti Es-Saiq grubuna serbest faaliyet gsterme izni

verdi (daha sonralar gerici slam Partsi bile bu hakk elde etti). Kasm; ubat
aynda, "Davut Es-Saiq bakanlndaki Komnist Partisinin yeniden faaliyetlerine
balamasn " selamlad. ( 1 7)
2 Mart'ta Irak Komnist Partisi'nin nde gelen ismi Zeki Hayri'nin, parti

faaliyetleri yasasnn yrrle girmesi ile ilgili resmi mektubu yaynland. Bu

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

133

mektupta yle deniyordu:

"25 yldr varln srdren partimiz hi bir zaman

halkn nnde grevini yerine getirmek iin, izne ihtiya duymamtr izinle parti, hem de Komnist Partisi, olunmaz. Komnist Partisi, bizim partimizdir, onun adn
alan oportnist bir grubun deil".{l8)

IKP ynetimi, hukuki engelleri amak iin partinin adn Ittihad el-aab
(Halkn Birlii) olarak deitirmeyi kararlatrd. Irak Komnist Partisi kurucu Komite Bakan Zeki Hayri, ierisinde "parti faaliyetlerini legalletiren lisansn alnmas iin yasal kantlarn" bulunduu zel bir pusulay Babakan Kasm'a
sundu. Ancak, hkmet bu sefer de IKP'ye lisans vermeyi reddetti.

Gericilerin anti-demokratik klar ve resmi yetkililerin bunlara ho gryle

davranmas, lkenin ilerici glerinde fke uyandrd. eidi Arap ve Krt blgele
rinde gsteriler yaparak, tarm reformunun gerei gibi uygulanmasn, demokratik zgrlklerin verilmesi ve korunmasn talep ettiler. Krdistan'l emekiler, mektup ve toplu dilekeler gndererek, terr ve antaj yoluyla yurtseverlerin faaliyetlerine son vermeye abalayan, gericilere kar mcadelenin arttrlmasn dayattlar. Toplu dilekelerin altna yre nfusunun byk bir ksm imza atyordu. Amara ehri
sakinlerine ait toplu dilekelerinden birinin altna 6000'den fazla, Erbitd^ne ise
5600'den fazla kii imza atmt.

Irak'l yetkililere, ii ve kyllere kar baskc nlemler alnmas emri

verilmiti. 20 Mays'ta Basrdda "sendika faaliyetlerinde bulunduklar" im 83 ii tutukland. (19) 410 ii iten atld. Sleymaniye'deki grevci iiler de ayn mua
melelere maruz kald. (20)

Kasm hkmeti, Irak anayasasnn 3. maddesinde yer alan ve lkede Arap ve Krtlerin eit haklara sahip partnerliini ilan eden prensipten giderek daha ok

uzaldayordu. yle ki, 3 1 Mart 1 960'da Badat Radyosu na kan Kasm, "Krt
lerin, Irak ulusu terkibine giren ulusal aznlklardan biri olduunu" berkese duyu

rdu. (21) Irak'n sac basnnda, zellikle El-Sevre gazetesinde ve ayn ekilde, Irak
hkmeti resmi yaynlarnda, her geen gn, "tek bir ulusun" oluturulmas, yani,

ulusal aznlklarn ve tm bir Krt halknn asimile edilmesi, arsnda bulunan bildiri ve makaleler daha sk kmaya balad. Sac milliyeti basnm saldrlarna
KDP kadar IKP'de maruz kald.

El-Sevre'nin editr Yunus Atay, Badat'ta dzenlenen basn toplants esnasnda, Sovyet hkmeti delegasyonunun bakanna ynelttii kkrtc so rularla, Irak ilerici kamuoyunda fke uyandrd. KDP'nin yayn organ Xebat

gazetesinin ba redaktr brahim Ahmet, yapt konumada, tm Irak halkmnAraplann, Krtlerin-, Sovyet halknn Irak Cumhuriyetine en nemli sorunlar
zmesinde gsterdii yardma, byk deer verdiini belirterek. Yunus Atayn saldrlarn pskrtt. Szlerine yle devam etti.-

"Krt halk, ulusal-kurtulu hareketi savalar iin Sovyet halknn ve hkmetinin gstermi olduu ilgiyi hi bir zaman unutmayacaktr"{22)
KDP, yeni karmak koullarda parti taktiinin belirlenmesi ve parti yasasna

134

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

uygun olarak partinin "resmi kuruluu" iin kongre toplants yapt. Kongre, 5-10 Mays 1960 tarihlerinde, "Temmuz devriminin hedeflerini geekletirmek iin lkenin yurtsever glerinin dayanmas" slogan altnda topland. Yasann gerektirdii gibi

biimsel olarak "kurucu nitelik" tayan bu kongrede "partinin ileride de generalAb dlkerim Kasm 'in bilgeceynetimi altnda lmsz Irak Cumhuriyetini savunmaya

devam 'rwz"kararlatrdd.(23) KDP'nin bu dnemdeki faaliyet ve pozisyonu

olumlu olarak deerlendirerek belirtmek gerekiyor ki parti taktiinin belirlenmesi esnasnda kongre, lkede demokrasinin gelimesinde hkmetin, zellikle de onun
bakan Abdlkerim Kasm'n roln abartma yoluna gidildi; bu tutum alnan

kararlarda ifade buldu.

Kasm hkmeri. Haziran 1 960'da Irak Komnist Partisine kar yeni admlar att, ayn zamanda da Es-Saiqa grubu himaye edildi. Ittihad el-aab 1960 yl

banda general Kasm'a, Krt blgeleri de dahil olmak zere lkenin baz blgele rinde askeri yetkililerin bu gazeteyle ilgili olarak ald tedbirlere kar bir protesto gnderdi. (24) 13 Haziran'da KDP'nin merkez yayn organ olan Xebat ^azjetesi

hkmet yetkililerine hitaben bir ar yaynlad. Bu arda, Ittihad el-aab

gazetesinin Irak'n yedi eyaletinde satn yasaklayan, kararn iptal edilmesi ricas

yer alyordu. (25) Hkmet yetkilileri, IKP"nin merkez yayn organna kar bir

sre balatt. lke nfusunun geni katmanlarnn karlarn en iyi ekilde dile
getiren bu gazetenin, Nuri Said-Faysal diki dneminin gerici yasasna dayanlarak sulanmas olduka ilgintir: su kararnamesinde, dorudan, "gazete, 1954 Basn yayn yasasnn 21 . maddesini ihlal etmitir" deniyor.{26)

Demokratik partiler ve bunlarn yayn organlar kovuturmaya urad srada gericiler daha ok bakaldrd ve faaliyetlerine hz verdiler. Sac basnn
sayfalarnda, giderek daha ak biimde Krtlerin Araplarla eit haklara sahip

olmas aleyhinde sloganlara yer veriliyordu. Krtler aleyhine makaleler (yazlar)

oald. Bu makalelerde, rnein, daha yeni kurulmu olan Kurdistan Eitim

Departman'mn kapatlmas talep ediliyordu. Badat'ta ve Irak'n dier ehirlerinde bina duvarlarnda "Irak-Arap ve mslmanlarn vatandr, Krtler ve hristiyanlarn deil!", "Barzaniciler, vatanmz brakn!"{27) v.b. sloganlar yeniden belirdi. 1960
ylnn Ekim aynda, Ittihad el-aab gazetesinin lkede 10 ay boyunca baslmas ve datlmas yasaldand. Bu gazete. Temmuz Devriminin kazanmlarm sa-vunmak

zere emekilerin mobilize edilmesine ok emek vermiti. Gazete redaktr

aylk hapis cezasna arptrld.

KDP Merkez Komitesi, 1 960 yl Austos aynda, monari rejimi ve ingiliz emperya
lizmine ynelik olan 1943-1945 Irak'ta Krt ayaklanmasnn 15. yldnmn kudama

karar ald. KDP, byle bir adm atarken, Krderin Jusal taleplerinin kardanmas mcadelesinde ve lkenin dier sol gleriyle birliin glendirilmesi yolunda gitmedeki kararln gzler nne sermeyi amalyordu. Xebat^aixes, Austos aynda Mustafa
Barzani'nin bu hususutald bildirisini yaynlad. Bu bildiride yle deniyor: "Krdistan'daki ayaklanma, tm Irak halknn haklarn korumak zere, em-

ekroyeXttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

135

peryalizm ve gericilie kar ynelik idi. Bu ayaklanma, Irak halknn ulusal-kurtulu

mcadelesini oluturan ana paralardan biriydi Ayaklanmaclarn amac, smrge
cilerin boyunduruunu yok etmek ve Irak halknn emperyalizm tarafndan inenen haklarn geri vermek idi " (28) . Barzani, daha sonra, i ve d gerici evrelerin, "Krt ayrlkl ", "Sovyet

mdahelesi" v.b. uydurma iftiralarna deinerek unlar ekliyor: "Biz, Sovyetler Birliine vardmz zaman, bu lkede her bakmdan yardm,

merhamet ve destek grdk. Biz emperyalizm tarafndan kendi lkesinden srlen

Krt ayaklanmaclar, Sovyetler Birliinde bulunduumuz dneme ait scak anlan, Sovyet halkna duyduumuz kran ve minnet duygusunu daima hatrmzda
saklayacaz". (29)

"Krt Halk" m'akAesn yaynlad im Xebat ^pa.tets ba redaktr brahim

Ahmet, 1 960 yl Kasm aynda mahkemeye karld. Krt demokratik hareketinin
bu tannm eylemcisinin btn suu, Krtlerin ulusal haklarnn tannmasna kar

kan ve Krt halknn varln reddeden sac glere direni gstermesi idi.
Kasm, daha 1960 ylnda Tarm Reformu Bakanln fesh etmiti. Bu du

rumda, tarm reformura ilikin sorulara ileri Bakanlnn bakmas gerekiyordu.

Pier Rossi, bu hususuta isabetli bir tespitte bulundu: "...bu eylem, yle grnyor ki,
kyllerin taleplerini polislerin dikkatine deer gren, byk toprak aalarnn srar zerine gerekletirildi. "(30)

Badat, Musul, Kerkk ve dier eyaletlerde gericiler tarafindan terrist gruplar oluturuldu. Bu gruplarn grevi, Arap ve Krt demokratlarnn stesinden gelmek idi. Baz ehirlerin duvarlarna, u sloganlar yazld: "Kan pahasna birlik", "Krtler,
saknn!", "Yaasn kurtarc Nasr!"{5\) Hkmet yetkilileri, demokratlar kovuturmak iin yeni bir bahane olarak
"A/m5m/ meselesi"ni kullandlar.

Kasm Hkmeti, gerici isyannn bastrlmasndan iki yl sonra, birden, Musutdaki isyann (1959 Mart'nda) "yasal olmayan yntemlerle" bastrlm olduunu kefetti. (32) Askeri mahkemeler, avvaf isyannn bastrlmasna katlm olan "komnist ve KDP yelerinin davas"n inceleyerek haksz cezalar verdi. 58

Arap ve Krt demokrat lm cezasna, dier bir ou da uzun sreli krek cezasna
veya hapis cezasna arptrld. Irak halknn geni katmanlar, Musul kahramanlarnn tenkile uramasn protesto etti. Hkmetten, Arap ve Krt demokratlarnn lm cezalarnn iptalini

talep eden dilekenin altna 150 binden fazla imza atld. (33)
Irak yurtseverlerine kar ynelik terr politikas, tm dnya ilerici kamuoy unu derinden endielendiriyordu. Otorite sahibi bir Sovyet toplumsal rgtnn. Babakan Kasm'a hitaben yapt aklamada yle deniyor:

"Milyonlarca Sovyet insan adna Sovyet Asya ve Afrika dayanma Komitesi, siz sayn Babakan Irak'l yurtseverlere verilen cezalan iptal etmeye ve ulusal-kurtulu hareketi savalarn serbest brakmaya davet ediyoruz. Irak devriminin parlak ide-

136

ekroye X%ido Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

allerinin, onun en sadk ve sebatl savunucularnn konuyla glgelenmesine msade edilemez"{54).

Japonya, Norve, Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Lbnan, Macaristan

ve dier lkelerin ilerici parti ve rgtleri benzer taleplerle, Irak hkmetine

seslendiler.(35) sve Komnist Partisi'nin 19. Kongresine katlanlar Kasm'a

seslenerek unlar kaydettiler:

"Biz, ayn ekilde, isve'in tm ilerici insanlar, Irak'taki devrimi sempati ve cokuyla
selamladk. Ne var ki, Irak komnistleri ve dier ilerici insanlarn lm cezasna ve mbbet hapis cezasna arptrldklar haberleriyle sarsldk". {56) UDP'nin mmtaz bakan Kamil adri, Irak yurtseverlerinin yarglanmalarn

protesto edrek istifa etti. Kasm'a Lbnanl ilerici eylemciler tarafindan gnderilen
mektupta unlar yazyor: "Irak, susuz kanlarn dkmekyerine onlarla gurur duymaldr

Onlar Irak'n dzenini korudular, vatan iin kendinifeda edenlerin ncs idiler". Bu mektuba imza atanlar: tannm Lbnard yazar Raif Huri, gazeteci Akram Radki,

Fares Faur, El-aab gazetesi redaktr Davud Asmar ve dierleri. (37) Ingilter'de,
Arap ve Krt yurtseverlerinin cezalarn iptal ettirme kampanyas dzenlenmesi iin,
bir komite kuruldu. Parlemanto ve ii partisi yesi Fenner Brokvaye'in bakanln

yapt Komitede Parlemantonun tannm yeleri ve Ingilter'nin toplumsal ve sendika

eylemcileri yer alyordu.

Kasm hkmeti, Irak ve dnya kamuoyunun basks altnda birok yurtseve

rin lm cezalarn iptal etmek zorunda kald, ancak bu arada, 13 Arap ve krdn
cezalarn hala yrrlkte brakt.

1 960 yl sonunda Kasm hkmetinin ve yerel yneticilerin anti-Krder politikas

ak bir hal ald. Badait2. olduu gibi lkenin dier ehirlerinde de, Kurdistan Demo
krat Partisi'nin ye ve yneticileri tahriplere ve terre maruz kald. Byle bir ortamda

Mustafa Barzani Babakan Kasm ile grt. KDP Lideri, hkmet ve Krt demo kratik gleri arasndaki anlamazln daha da artmasn nlemek iin son imkan
kullanmaya alt. Ancak, 3 saadik ateli grme istenilen sonular vermedi.

KDP Merkez Komitesi Politbrosu, Barzani'nin Badat'ta daha fezla kalmasnn

tehlikeli olacan dikkate alarak 1960 Aralk aynda kendisinden ve dier KDP y neticilerinden Badat' terk etmeleri ve Krdistan'a gemelerini talep etti. Sac basn, anti-Krtler kampanyaya aktif biimde katld. Yar resmi ElSevre

gazetesinin 17 ubat 1961 tarihli olup ok grlt karan says bunun en belirgin
rneidir. Gazete, Badat resmi evreleri ltufkar bir tutum ierisinde iken bir makale

yaynlayarak "Krtlerle cilvelemeye son verilmesi" ve "Krt milletinin Araplar arasnda

eritilmesi . . "arsnda bulundu. Makalede yle deniyordu: "Krt, zenci veya Ermeni rkndan olup da bir Arap lkesinde yaayan kii gerekte Araptr"{5S). Irak ilerici kamuoyu buna benzer rk klar nefretle knad. Xebat gazetesi,

sac basnn ve Badat resmi evrelerinin gerici-ovenistce klarna cevaben yle yazd: "Krt halk, Krtlerleri ve Krdistan' bitirmek amacyla yaplan kaynatrma

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

137

ve asimilasyon arlarn rezil edecektir.. Krtler, kendilerine klelikten, ulusal

haklarndan mahrum braklmaktan uluslarnn inkar edilmesinden, hapishanepranga

ve parmaklklarndan baka hi bir ey getirmeyecek bir birlii isteyemezler"{59)

1961 yl Mart aynda, Irak iileri Bakanlnn emriyle, KDP'nin merkez

yayn organ Xebat gazetesi, ardndan da gazetenin eki olan haftalk Kurdistan

dergisi kapatld. (40) Irak'l yetkililer, KDP lidederinden brahim Ahmet ve

Celal Talabani'nin tutuklanmas iin emir kardlar. Kasm hkmeti, Kurdistan

Demokrat Partisinin Kerkk ve Musutdaki, daha sonralar da Krdistan'n dier

ehirlerindeki rgtlerin kapanlmas emrini verdi.(4l) Krt halkna kar ayrm politikas uygulayan hkmet, Krdistan'daki sendikalarn, genlik, retmen ve kadn rgtlerinin faaliyetlerini nce snrlad, sonra ise tamamen yasaklad. (42)

eidi bahaneler uydurularak Krt demokratlan, (ilk srada da IKP ve KDP yeleri) iten karld, daha sonra ise ya Arap blgelerine yerletirildi ya da tutukland. Krt
memurlar, topluca grevden alnarak lkenin gney blgelerine kaydrld. Kasm,

1961 yl bahar aynda yapt aklamalardan birinde unlar syledi: "Irak, banda da sonunda da Araplarn vatandr". {45) Sonralar bir Krt retmenin Badat'ta
dzenlenen bir basn konferans esnasnda Irak'ta yrtlen anti-Krder kampanya

ile ilgili olarak Kasm'a hitaben. Babakann utanmaszca verdii cevap olduka ilgintir: "O kardeim, siz islam birlii ierisinde bizimle kaynamsnz biz ise Irak
halk-Arap ulusunun bir parasyz"{44) Hkmet, Xehat gazetesinin yasaklanmasnn ardndan Krt dergisinin yaynn da yasaklad. Xebat, Jin ve Denge Kurd, bu dergilerin yaynclar ise lkenin gneyine srld. Kasm hkmeti, anti-Krt eilimden hareket ederek

Trk ve ran Krdistan'ndan olup kovuturmaya maruz kalan, Krt demokradarna

politik snma imkan vermeyi reddetti. KDP Politbro yesi mer Mustafa,
Krdistan'dan srld. KDP'nin o zamanki genel sekreteri ibrahim Ahmet'e kar ise Stk Miran diye bir feodali ldrme uyduruk sulamas yneltildi. (45) Krt
ilerici glerine kar terr eylemleri birbirini izledi.

Kasm, kendisini IKP, KDP, UDP ve lkenin dier ilerici glerinin desteinden mahrum brakarak, lke ynetiminde giderek daha ok askeri metodlara bavurdu, snrsz diktatrln temelletirdi. 14 Mays 1962'de kalan son "sivil vatanda" temsilcilerini de hkmetten ihra ederek kendisine sadk askeri ve "teknik uz
manlardan" bir kabine oluturdu.

1961 ylnda, Arap ve Krt halknn demokratik kazammlarmn kaderi muamaya dnt. Irak'l demokratik gleri. Temmuz devriminin geliiminin ilk

"dneminde, kkl sosyal-siyasi deiiklikler ve hkmetin ak ve tam olarak

Krtlerlere dusal otonomi hakkn tanmas uruna mcadele verdilerse, bu yeni oraya kan koullarda IKP, KDP ve dier ilerici rgderin mcadelesi, minimum miktarda da olsa elde edilen halkn kazanmlarm korumaya ynelikti.

1961 yl Haziran aynda Krt demokratik rgt temsilcilerinden bir heyet oluturuldu. Bu heyet. Kasm ile grecek ve kendisine Krt halknn baz hus-

138

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Uluial Kurtulu Mcadelesi

uslardaki talepleri iletilecekti. Talepler arasnda olduka nemli ekonomik meseleler

de vard. Krt kylsnn ana gelir kaynaklarndan biri olan, ttne konulan devlet fiyatlarnn yeniden gzden geirilmesi; Kurdistan koullarnn dikkate
alnarak tarm reformunun mteahip olarak uygulanmas; Arap airetlerinin Krt topraklarna yerletirilmesinin yasaklanmas v.b.(46) Heyet, Badat'a geldi, ancak tm uralara ramen Kasm tarafndan kabul edilmedi. (47) Yurtseverlere, onlarn parti ve rgtlerine kar yaplan basklarn boyutlar hakknda u gerekler bilgi vermektedir: 1961 ylnda yurt dnda kurulan Irak demokratik hak ve zgrlkleri savunma komitesinin verilerine gre, yalnzca 1959 yl ortasndan 1961 yl Mays ayna kadar seyyar-askeri mahkemeleri 112
yurtseveri lm cezasna arptrd; 770 kiiye, toplam 4 164 yl olmak zere, eitli

hapis cezas verildi. Siyasi gerekelerle 1960 ylnda tutuklanan ve cezalandrlan

kiilerin says 22 bin idi. (48) eteler ve polis ajanlar tarafndan sendika ve dier

demokratik rgtlerin binalarna ynelik gerekletirilen 7510 saldr olay tesbit

edilmiti. 3424 aile, doup bydkleri yerleri terk etmek zorunda kalmt.

etelerin saldrs esnasnda 270 ldrlm, 1572 kii ise yaralanmt. eitli
sendikalara ye 7 bin kii, aktif olarak toplumsal faaliyetlere katldklar iin, ilerinden kovulmutu. Tarm Bakanl, 900 tarm iisini sendikal faaliyetlerden tr iten kard, 3260 yerel ii ve kyl sendikasnn lisansn iptal etti. Beyrut

gazetesi "El-Nidd' nnda yazd gibi Irak hapishaneleri siyasi mahkmlarla dolup
taarken gericiler, halk iddet eylemleri ile yldryor, yurtseverleri takip ediyor ve ldryorlard. (49) Hkmet, Ittihad el-aab, El-Hadara, Sevt el-Ekrad ve dier baz ilerici gazete ve dergilerinin yayn lisansn kesin olarak iptal etti. (50) Krdistan'da halk aleyhtar sava balamadan nce. Kasm, 14 Temmuz Dev
rimi ve onun kazammlarmn dmanlaryla uzlama yoluna gitti. Krallk rejiminin

birok askeri ve sivil eylemcisi hapishanelerden salverildi. 1961 Eyll ay banda,

yetkili organlar, eski rejimin baz byk kumandanlarnn cumhuriyet aleyhtar

faaliyetlerden tr, Irak ordusundan ihra edilmesine ilikin halk mahkemesinin

kararn iptal etmeyi kararlatrd. (51) Bundan nce, Kasm'n zel kararnemesi
ile Rait Ali Geylani, Fadl El-Cemal, Te-vfik As-Suveydi ve dier birok gerici hapisten karlmt. (52) Bylelikle, Kasm, Krtler sorununu askeri g yoluyla ortadan kaldrma

niyetiyle ak ak anti-demokratik izgiye girdi. Bu hususta kendisine, yukarda

ad geen gericilerden, daha iyi yardmc bulamazd. Eski askeri ve siyasi eylem cilerin bir ou halk aleyhtar politikaya ballklarndan ziyade birde, lkenin

yurtseverlerine ve Krt halknn ulusal-kurtulu hareketine kar zengin mcadele

"tecrbe"sine sahip idiler.
Kasm, IKP, KDP ve dier sol glerle ilikilerini kesmek istese de istemese

de gericilerin cumhuriyet aleyhtar faaliyederinin dirilmesine yardmc oldu. Bu arada gerici gler, Kasm'dan nefret ettikleri halde onunla geici olarak ibirliine

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

IjJ

gittiler. Besledikleri bu nefretin kendince sebepleri vard: a)-Kasm hkmeti, devrimin ilk dneminde baz ilerici admlar att. Bu

admlar, gericilerin karlarna zarar vererek onlarn karsna ciddi bir g olarak
kan demokratik hareketi ykseltti;

b)-Krderin Araplarla eit haklara sahip olduu ilan edildi ki, bu aka gerici
lerin karlarna ters dyordu;

c)-Kasm hkmeti, gericilere tannan baz ayrcalklar nemli lde ksdad, baz olaylarda da gericilere kar sert ceza tedbirleri uygulad (hapis cezas, hak ve
ayrcalklardan mahrum brakma, mal varlna el koyma). Kasm, sa ve sol gler arasnda izledii uza grmeyen zikzak politikas neti cesinde mttefiklerini kaybetti, yenilerini de edinemedi. Grmze gre yukarda saylan hususlar. Kasm, hkmetinin otoritesini arttrmaya ve d siyasi ataklar yoluyla pozisyonunu salamlatrmaya abalad esnada byk rol oynamt.

Kasm, 7 Ocak 1960'da kendisini "Filistinlilerin kurtarcs" ilan etti. lkenin devlet bankasnda "Filistinin kurtuluu" fonu iin zel hesap ald. , "kurtulu
ordusuna gnll toplamd'ya kadar vard. (53) Kasm, "Arap dnyasnn ilerine"

daha aktif katlma ve gelecekteki yerini almaya abalayarak "Filistin sorununu" BAC'a yeni hcumlarda bulunmak iin kulland. 14 Mart 1960'da Irak Babakan

bir aklama yaparak unlar syledi: "Msr, rdn ve srail Filistin'in hrszdr
Bunlar Filistin halknn anavatann aldlar Filistin Cumhuriyetini kurma arsnda bulunuyorum. Biz Filistinlilereyapabildiimiz kadaryla yardm edebiliriz (para, silah, cephane), onlar eitebiliriz... "(54) Kasm, ayn zamanda da dier Arap lkeleriyle, zellikle de BAC ile ilikileri gergin olanlaryla daha sk iliki kurmak iin baz
admlar att. Kasm, Tunus ile dostluk balantlar kurdu. Irak hkmeti ricaret delegasyonu Sudan'dan Fas'a kadar bir dizi lkeyi ziyaret etti. Kasm, tabii ki hkmetinin pozisyonunun nemli lde sallandn grmemi olamazd. Nasr ile yapt mcadelede, yenilgiye uradktan sonra yeni bir d siyasi maceraya atld. Kuveyt'in Irak'a balanmas iin kampanya

balatt; bu, ingiltere ile "diplomasi sava"na yol aarak, Irak-ngiliz ilikilerinin
olduka gerginlemesi ve daha sonralar, Irak'n Arap dnyasnda tecrit edilmesiyle sonuland. 1961 yl Haziran aynda binlerce Badat'lmm karsnda "Zaim"

Kuveyt'le ilgili ikayetlerini dile getirdi.- "Biz egemenliimizi yok etmek ve haklarmz
hie sayarak, Arap zenginliini ele geirmek iin her yola bavuran ingilizlere kar kyasya sava ilan ediyoruz. Bizim kurtulu hareketimize kar kullanabilecekleri en

ufak bir toprak parasn bile ngilizlere brakmayacaz. Yabancya, Irak halknn ve
tm Arap ulusunun zenginliklerini, yama etme imkan vermeyeceiz". (55)
Kasm, Kuveyt'in Irak'a balanmasn talep ederken ilk nce onun muazzam petrol ve finans kaynaklarna sahip olmay amalyordu.

ngiltere, Kasm'n iddiasna cevaben ak, etkili diplomatik v.b. tedbirler ald. ingiliz hkmeti, Kasm'n Kuveyt ile ilgili itirazlarna Arap lkelerinden
gelen olumsuz tepkiyi dikkate alarak 19 Haziran 1961 'den itibaren Kuveyt'e

140

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

bamszlnn verildiini ilan etti. Irak Hkmeti 25 Haziran'da resmi protestoda

bulunarak "Kuveyt'in Irak'tan ayrlmasna kar "kt. 1 Temmuz'da, 5 bin ingiliz as

keri "Kuveyt hkmetinin ricas zerine"Kuveyt'e geldi. Sonraki olaylar hzla geliti.

Badat, ertesi gn, bir aklama yaparak, Irak snrlarnn Kuzey'den Zaho'dan,
Kuveyt'in en gney snrna kadar uzandn belirtti ve askeri birliklerini Kuveyt snrna ymaya balad. (56)

BAC, rdn ve dier baz Arap lkeleri, Irak hkmetinin Kuveyt zerinde hak
iddia etmesine kar ktlar. Artk "bamsz bir devlet" olan Kuveyt, Arap lkeleri

Birlii yeliine kabul edilmek iin bu rgte bavurdu. Kuveyt, 21 Temmuz'da salt

oy ounluuyla Arap lkeleri Birlii yeliine kabul edildi. (57) Arap lkeleri bu
harekede, Irak'n itirazlarna tamamen kar olduklarn dile getirdi. Kuveyt ordusu

(2400 kiilik) Iran Krfezi kys ve Irak kara snr boyunca mevzilendi. Kuveyt Emir'i, Arap lkeleri Birliine "Kuveyt'e destek ve yardm"da bulunmalar arsn
yapt.(58) lk olarak Suudi Arabistan ordusundan birlikler Kuveyt'e vard. Dier
Arap devlederi de askeri birlik gndermeye hazr olduklarn bildirdi. Irak hkmeti fiilen tamamiyle tecrit edilmi duruma dt ve geri ekilmek zorunda kald. Irak Dileri Bakanl temsilcisi resmi bir aklama yapt. Bu aklamada, Irak askeri birliklerinin, Kuveyt snrna yld haberini yalanlad ve Irak'n barl yollarla Kuveyt zerindeki haklarn geri alacan ekledi. (59) Bylece Kasm'n Kuveyt'e
sahip olma politikas tam bir fiyaskoyla sonuland. Kasm hkmeti'nin Filistin sorunu ve zellikle de Kuveyt'in Irak'a balanmas

sorunu ile ilgili att d siyasi admlar, lkenin kuzeyindeki, Krdistan'daki, olay larla dolayl olarak balantl idi. Krt demokradannn kovuturulmas, Krtleri

asimile etme slogannn ortaya atlmas, gerici gazete sayfalarnda ve resmi yaynlarda
Krtlere kar balatlan kampanya, tm bunlar aldatmaca tedbirler idi ve Kasm'n Krt halkna kar saldrgan, halk aleyhtar savana nclk ediyorlard. Kasm hkmeti, sk sk olduu gibi, halkn zmlenmemi sosyal-ekonomik problemler zerindeki dikkatini datmaya; "Krt ayrmcl"na kar kampanyay iirerek, Arap ve Krtler arasndaki dmanl krklemeye; hem gerici-ovenist gleri hem de milliyetilik sarholuuna kolay den nfusun kk burjuva ve proleter

olmayan kesimlerini, evresinde toplamaya abalyordu. Kasm'n ngiltere ile (ki bu

lkenin egemenliinin hznl sonular Irak'llan hala fkelendiriyor ve tedirgin
ediyordu) yapt diplomas sava (bu sava, daha nce tespit edilen erevenin

dna kmad) Irak Babakan'na, Krdistan'da askeri atma olduu esnada,

Krt yurtseverlerine kar "ngiliz emperyalizmi ile ilikide olduklar" sulamasn

yneltme imkan salad. Kasm'n bu taktiinin z u idi: "Krtler, tam da Irak'n

ulusal karlarnn tehlikede olduu ve Britanya emperyalizmi ile mcadele ettii srada
ayaklandlar. Demek ki Krtler, Britanya emperyalizminin ajandr" Fransz dou bilimci Serj Gautner, Kasm'n Kuveyt sorununda izledii poli tika ve Krdistan'daki sava arasnda direkt bir balant gryor. S. Gautner yle

yazyor: "Kasm, Krtlere kar sava balamadan nce, 1961 yl Haziran aynda bariz
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

141

taktik dncelerle Kuveyt sorununu ortaya att. "(60) Kuveyt snrndaki durumun

gerginlemesini kullanarak "Kasm, Krt askerlerini-asker ve subaylann-kuzeyden

lkenin gneyine gnderdi, bunlarn yerine ise Araplardan oluan ordu birliklerini
yerletirdi"{6l).

KDP Politbrosu, Krdistan'daki gergin durumla ilgili olarak bir ka defa Kasm'a bavuruda bulundu. KDP, 30 Temmuz 1961 tarihli ve "Krdistan'daki
durumun ciddilii"ba'lki geni memorandumda, durumun gerginlemesinin ana
sebeplerini belirtti ve krizin ortadan kaldrlmas hususunda somut tedbirler gster di. Memorandumun 13. maddesinde, Krderin i otonomilerinin gerekletirilmesi

program net olarak akland. Talepleri z unlardan olumaktadr: "Gei dnemi"ne son verilmeli ve demokratik zgrlkler geri verilmeli;
Krdistan'n otonomi haklan kesin biimde belirlenmeli; Irak Krdistan'mn tm blgelerinde ilkokullarn ve Krte eitim dilinde orta okullarn almas; Krdistan'a

Krtler valilerin tayin edilmesi; Krte yayn yapmak zere Sleymaniye 'de radyo
istasyonunun kurulmas; Kurt bilim merkezi (akademisi) ve Krdistan'da eitim ile ilgili sorunlarla uraacak bir departmann kurulmas; Krdistan'a tarm rnlerini tama va satma imkan salayacak iki ana yol ina edilmesi; Krt blgelerinde hastahane

ve salk merkezlerinin almas; lkenin yer alt kaynaklarnn iletilmesinden elde edilen gelirin bir ksmnn Krt blgelerinin gelimesine ayrlmas; subay okullarnda
Krtleri ayrma politikasna son verilmesi.{62) Kasm, Krtler liderlerinin bu yapc tekliflerine cevaben Krdistan'da askeri

harekadara hazrlk yapmaya balad, askeri manevralar yapdyor bahanesi ile nemli
sayda askeri ku-vvetleri buraya gnderdi. Yaplan bu hazrlklar Krdistan'daki du rumu iyice kmaza soktu. Kurdistan Demokrat Partisi, i sava kmasn nlemek

amacyla, yeni tekliflerle Kasm'a bavuruda bulundu. Bu teklifler KDP'nin dier

bir dilekesinde yer alyor ve u tedbirleri ngryordu: IjKrdistan blgelerine gnderilen askeri birliklerin geri ekilerek, devaml yerleim

yerlerine dnmesi, askeri manevra alan olmayan ve daha nceki yllarda hi bu

amala kullanlmam olan blgelerde herhangi bir askeri manevra gerekletirilmesinin yasaklanmas;

2)Krdistan'daki durumun zorlamasndan sorumlu olan, idareciler vepolis tekilat

mensuplarnn geri arlmas;

3)lkedeki tm faaliyetlerde, Irak anayasasnn 3alnmas(63).

maddesinin dikkate

KDP ve bizzat Barzani'nin silahl atmadan kanmak iin her trl areye bavurduunu, hem sz geen dokmanlar hem de dier birok olgu dorulamaktadr. (64) Bu sebeple, gya "Barzani'cilerin ve KDP'nin ok nceden savaa hazrlandklarn, plan ve programlarnn hazr olduunu, askeri harekatlara balamak iin uygunfirsat kolladklarn "iddia eden Arap tarihi Ahmed Fevzi hakl

deildir. (65) Bu varsaym gerein tam aksidir. Ayrca, bunda hayret edilecek bir ey de yok. A. Fevzi, kendisine benzer dierleri gibi, Krt hareketini "ayrlk bir

142

ekroye Xueto Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

hareket" olarak deerlendirmekte, "Ingltere-Amerikan" ve uydurma Sovyet mdahelesini ayn kefeye koyarak ierisinde yabanc ajan kklerinin bulunduunu ileri srmektedir. (66) Musatafa Barzani, 1961 yl Austos ay sonunda Irak hkmetine yeni bir
memorandum gndererek yukarda ad geen talepleri yeniledi. Kasm, Krt demokratik hareketinin ortadan kaldrlmas ile ilgili planlarnda, Krdistan'daki gerici Krt feodallerinin hareketlerinin organize edilmesine ve

"airetler aras atmalara" belli bir yer ayrd. Irak'l hkmet yetkililerinden, askeri tehizat alan gerici feodal-eyhler Rait Lolan ve Mahmut Zibar, Krt demokratlarnn stesinden gelmek zere teebbste bulundu. Ancak Mustafa
Barzani'nin birlikleri, gericilerin bu kn abucak etkisiz hale getirdi. Gericiler

datld, bir ksm Trkiye'ye kat. Hkmette alnm olan tm silahlar, Krt yurtsever birliklerinin eline geti. (67) Askeri atmann kanlmazl artk aka
belli oldu. Kasm'n gerici Krt feodallerine yaptramadn Irak askeri birliklerinin yapmas gerekiyordu.

zellilde, 1961 yl Eyll aynda Krdistan'da gelien olaylar had safhaya ulat.
IKP'nin 17 Eyll tarihli bildirisinde de yer ald gibi, Krdistan'da halk aleyhtar savaa hazrlanan Kasm ve onun hkmeti, silah gcyle "demokrasi belirtilerinin
kalntlarn yok etme ve lkedki tm ulusal-demokratik harekete ykc darbeyi vurma" amacnda idiler. (68)

Hkmetin Krdistan'da uygulad farkl muamele politikas, ekonomik zorluklar, demokratlarn terr ve kovuturmaya maruz kalmas, resmi yetkili
lerce korunan feodal ve gericilerin yaptklar zulmler, tm bunlar Krt kitleleri

arasnda, geni apl honutsuzluk uyandryordu. Krdistan'n baz blgelerinde

daha sava balamamken, Krt halknada, yerel yetkililerin keyfi hareketine kar,

kendiliinden dalgalanmalar patlak verdi. rnein, Austos aynda Halepe ve

ememal balk, kendi blgelerinden jandarmalar att. (69) Benzer olaylar Akra, Amediye, Duhok ve Zaho'da da meydana geldi. (70) Hkmet, 1961 yl Eyll ay banda, Kerkk'e yerletirilmi olan Irak ordusu

2. tmen komutanna, Barzan blgesine "dzeni yeniden salamak" zere hareket etmesi emrini verdi. Bu bir nevi "Krt halkna kar tenkil mfrezesi'\di. Mustafa Barzani ve KDP'nin dier yneticileri savunma tedbirleri organizasyonuna giritiler.
Ayn zamanda da, Kasm'a, bir kez daha memorandum gnderildi. Bu memoran dumda ana talebe yer verilmi idi:
1. Gei dnemine son verilecek.

2. Derhal, Cumhuriyet snrlar dahilinde Krdere ulusal otonomi tannacak.

3. Tm Irak'ta halk adna demokrasi yeniden hayata geirilecek. (71)

Ayrca, KDP ynetimi, Krderin askeri harekata ilk balayan taraf olmayaca ve
kendisinin cevabn bekleyecei hususunda, Kasm'a teminat verdi. Irak diktatr, "ileri srlen talepleri dnmek iin zamana ihtiyac olduunu"bildirdi.(72) Kasm,

aslnda, bu sreyi Krdistan'a yeni birlikler sevk etme hazrlklar iin kulland.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

143

IKP, Krdistan'daki askeri atma politikasnn, "Irak halknn birliini bozmak

ve Irak'n pozisyonunu zayflatmak iin her trl yola bavuran, emperyalist politika

ile byk lde uyutuuna" iaret etti. (73) KDP ynetimi, hkmete yeniden zel bir mektup gnderdi. "Krdistan'daki durum" balkl bu mektup'da KDP, Irak'ta
Krderlerin ulusal otonomisi sorununun barl ve adilane yolla zlmesinde srar etti. "Ancak bu yolla lkede ileride karlalanabilecek zorluklardan katlnabilinir ve emperyalizm mdahelesine ve gericiliin yeniden canlanmasna imkan salayan ka
noktalan kapatlabilir". (^4)

7 Eyll 196rde Irak'n askeri-hava ku-vvederi, Barzan blgesini bombalad. Ayn gn de Krder ve hkmet birlikleri arasnda, ilk atmalar meydana geldi.
1 1 Eyll'de Barzan ve Krdistan'n dier blgelerinin topyekn bombardmanna

baland. Aslnda, bugn, Irak hkmetinin Krt halkna kar savaa balad
gnd. Krdistan'n eitli blgelerinde, kyllerden oluan silahl savunma

birliklerinin rgtlenmesine baland. Bu birlikler, hkmet askederinin tenkil

operasyonlarna kar direni gsterdi.

15 Eyll 1961 'de, Irak ordusu ve askeri-hava kuvvetleri, Krt glerine-KDP

biriikleri ve kyllerden oluturulan savunma birlilderi-kar yeni bir topyekn ataa baladlar. Badat radyo ve Basn ilk olarak bugn "kuzeyde balayan isyan"
haberini duyurdu. (75) Krderin kendi haklar iin verdikleri mcadele, "emperya

lizm ajanlarnn ve gericilerin hareketi" olarak tanmland ve "birka gn zarfinda

da ayaklanmann bastrlacana duyulan gven dile getirildi" .{76}
Hkmet, Krdistan'da yapt iddet eylemlerini hakl karmak ve gere

kleri saptrmak zere propagandaya balad. Sac gazete "El-Mustakbal" 16

Eyllde yle yazd: "Tm Irak halk, ng-Amerikan emperyalizmi ve onlann ajanlar tarafindan dzenlenen bu komplonun bozulmas iin, hkmetin ald her tadbiri
nceden onaylamaktadr"{77) Ancak, hem Mustafa Barzani hem de KDP yne timi bu arada bo durmayp, Krdistan'daki durum hakknda Arap kamuoyunun geni kesimlerini doru bilgilendirmek ve Krt hareketinin hedeflerini aklamak amacyla tedbirlerini aldlar. 1961 yl Eyll ay ortasnda, "kuzeydeki karklklar" konulu Badat'n resmi aklamasnn ardndan KDP, zel bir bildiri hazrlayarak Aa halkna seslendi. Bu bildiride yle deniyordu: "Zulmcler bilsinler ki Krt

halk, Irak halkn ve tm dnyann hrriyetsever halklarnn desteini alarak, kendi

haklarndan vazgemeyecek ve zgr demokratik cumhuriyet ve gerek Irak birlii uruna mcadeleye devam edecektir". (J%) Bildiri de, ayrca, Irak resmi evrelerinin

yaptklar manevralar ve Irak ordusu 2. Tmen Komutan General Mahmut Abdl

Rezzak'n "Krtlerin emperyalist komplosu'na ilikin aklamasnn gerek yz ortaya karld. (79) Savan balad ilk gnden itibaren, Irak silahl birlikleri, sadece ayaklanma blgesini deil, sivil Krt ehir ve kylerini de barbarca atee tuttu. Askeri Hava Kuv
vetleri, Pijdar, ahrezur, Derbendi Han ve dier blgeleri yerle bir etti.(80)

Mustafa Barzani'nin birlikleri, o dnemde hepsi birka yz savadan

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

144

oluuyordu. Ancak, askeri tehizat ve asker gcnde olaanst stn olmasna ramen hkmet birlikleri, Krt birliklerinin direniini kramad. Krt birlikleri, yerli halkn desteiyle hkmet birliklerine hissedilir darbeler indirdi.
1961 yl Eyll ay sonu ve Ekim ay banda, Irak Askeri Hava Kuvvetleri,

Amediye, Duhok, Akra, Kye ve Derbendi Han blgelerini tekrar bombalad. Hkmetin Kara kuvvetleri sivil Krt nfusa kar barbarca eylemlerine balad: ldrp yama ediyorlard, ancak buna ramen, Barzani, yerel iktidar organlarna ve yerel Arap memurlara saldnlmasn kendi birliklerine yasaklad, nk kendisini hala "Irak yurtseveri" olarak grmeye devam ediyor ve "Araplarla dostluk balarn korumay istiyordu".{8l) 20 Eyll 1961 'de General Barzani, kendi temsilcileri araclyla Irak'a ve Irak
snrlar dna, Krdistan'daki diplomatik olaylara; ilikin bir bildiri datt. Bu

bildiride, Irak silahl glerinin sadece ayaklananlara kar deil, sivil halka kar
da gerekletirilen barbarca eylemlerin korkun tablosu izildi. (82) KDP ynetimi.

Birlemi Milletler Cemiyeti'ne de bavurarak mdahele etmesi ve Krder ile hk met arasnda, adilane bir anlamann imzalanmas iin yardmc olmas arsnda bulundu. Ayn zamanda, Krdistan'da kan aktlmasn durdurmak zere, aba
gstermeleri ricasyla insan Haklarn Koruma Komitesi, Uluslararas Kzl Ha

Komitesi, Asya ve Afrika lkeleri Dayanma Komitesi'ne bavurdu. (83) Fakat,

tm bu abalar olumlu sonu vemedi. Krdistan'da sava iddetlendi. 23 Eyll 1961 'de Kasm, Krdistan'daki olaylarla ilgili olarak ilk defa basn toplantsna katld. Be saat sren bu basn toplantsnda. Kasm, "Kuzey'deki isyann emperyalistlerin komplosundan baka birey olmadna" ilikin Irak yetkililerinin resmi rivayete kantlar gstermeye abalad. (84) Kasm, '"ingiliz ve Amerikallar Krt ayaklanmasn rgtlemekle" sulad ve gya "ayaklanmaclara hkmet aleyhtar eylemleri iin 400 bin sterlin" ayran Britanya Eliliini kapat

makla tehdit etti. (85) vnerek "'bu emperyalist komplonun bir ya da iki gn
zarfinda ortadan kaldrlacan" bildirdi. {86) Hemen hemen ayn zamanda da,

ran hkmeti, Tahran'da, "ran Krdistan'ndaki komplonun bastrldna" ilikin

resmi bir bildiri yaynlad.

Gerekte durum baka idi. Barzani birlikleri, birka nemli stratejik noktay ele geirerek, Amediye' yi kuattlar. Ayaklanmaclar daha sonra, Musul un 60 km kuzeyinde bulunan Duhok a saldrd. Irak, Trkiye ve Suriye snrlarnn kesitii ve Dicle zerindeki snr noktas Faim Habur igal edildi. Kk bir Irak garni zonunda, Krder tarafndan silahlara el konuldu. (87) Trk resmi yaynlar ve hkmet gazeteleri, aslnda, yalan haber vermekle megul idiler; gereklerle hi bir alakas olmayan uydurma haberler yaynlyordular.

rnein, "ElAhd El-Cadida"gazetesi unlar yassdu "Krt ayaklanmas lideri

Barzani, yenilgi sonrasnda ortadan kayboldu. Dier bir lider olan Abbas
Mamend ve onun baz taraftarlar Iran dalarna kat. "(88)

Hkmet, Krdistan'da askeri harekatlara balanmas ile lkedeki demokratik

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1 45

rgtlere, yeni bir gle bask yapmaya giriti. Sleymaniye General-valisinin emri zerine i ve kamu grevlileri, postahane, telgraf, yol ve kpr hizmederinde alanlarn sendikalarna bah birimler datld. Gene ayn tarihlerde dier baz
ehirlerin sendikal rgt faaliyetine yasaklama getirildi. (89) General-Valinin dier bir emri ile Irak'l Kadnlar Birlii'nin ve Halepe'de konut inaatnda alan ii ve hizmetlilerin sendikalarnn Sleymaniye ubesi

kapatld. Bu rgdere kar, "belidedikleri hedeflere uygun olmayan siyasi faaliyette

bulunma" sulamas yneltildi.

1961 ylnda Irak iileri Bakan, Krt yaynlarnn basld Selaheddin

matbaasnn kapatdmas emrini verdi. Irak'h yetkililerin talebi dorultusunda, aralarnda IKP'nin tannm eylemcisi, Sevt el-aab gazetesi redaktr Muham

med Hseyin Abdl sa'nin da bulunduu, hemen hemen tm ilerici gazeteciler,

Irak Gazeteciler Cemiyeti'nden ihra edildi.(90) Irak mahkemesi, 1961 yd Aralk
aynda, Irak Demokratik Genlik Federasyonu ve onun lkedeki tm rgderinin

fesh edilmesini kararlatrd. Bunun gerekesi ise, gya Federasyon, "kurulu amac olan grevleri yerine getirmekten uzaklam ve kendi ii olmayan eylere karmaya

balamtr "{91) Bylece, Irak hkmeti, genelde lkenin yurtsevederine zelde

ise Krdistan'da otonomi elde etme mcadelesine katlanlara kar savaarak anti
demokratik rotaya girdi. Badat Radyosu ve basn "kahraman Irak birliklerinin komploculara kar elde et

tikleri zaferleri" duyururken, kuzeydeki olaylar giderek daha iddetli ve kronik bir hal
alyordu. Askeri harekatlar byk boyutlara ulat. Ayaklanmaclar, Irak Askeri Hava

Ku-vvetleri'ne bal iki uak drd ve nemli lde silah ve askeri tehizat ele geirdi. "Bu esnada Krt ayaklanmaclar saldn harekatlarna hazrlanyorlard". {92)
Bylesine bir ortamda hkmet, cumhuriyet rejimi dmanlarna elini uzatt. Kasm, Kasm aynda, cumhuriyet aleyhtar eylemlerinden dolay hkm giymi baz siyasetiler affetti, bunlarn arasnda Abdlselam Arifde vard. Kasm'n 21 Kasm 1961 tarihli emrine gre Arif kendini yeniden orduya aldrarak, subay olarak

greve balad. Arifin Irak'l gazetecilere yapt iki yzl aklama ilgi ekicidir: "Olan bitene ramen, ben eskisi gibi lider Abdlkerim Kasm'n kardeiyim, nk karde sevgisi hi bir zaman deimez"{95) Arif szlerine devam ederek, 26 Kasm
akam Genelkurmaydaki odasnda. Kasm ile gzgze be saat geirdiini ve bunun ardndan da Babakan'n arabasnda yanyana oturarak, Badat' gezdiini syledi. "Bu gezi. Arifin ikametgahnda son buldu. Kasm ayrlmadan nce burada bir sre

kald. "(94) leride de greceimiz gibi, "kardee" ve onun silah arkadalarna yaplan "iyilik" Irak diktatrne pahalya patlayacakt. Kasm hata stne, hata yapyordu.
Cumhuriyeti ve onun kazanmlarm zor anlarda kurtaran sol glerle ilikisini kopard, ne var ki, aslnda, bununla dost kazanmad. Onun hesaplarna gre ise bunu baarmt. Badat diktatrnn harekederi bylesine traji komik idi. Hkmet, bylelikle adm adm durumunu gletirdi. Krt "komploculara"

kar tenkil kampanyas devam etti. Hkmet bidilderi bozguna uradka, Krt
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

146

ulusal-demokratik hareketi daha ok kitleselleti ve rgd bir hal ald. Bu da,

hareketin ilerki baarlarnda rol oynayan en nemli faktr idi.

18-23 Aralk 1961 tarihleri arasnda, KDP MK'si genel toplants yapdd. Mer kez Komitesi, Kurdistan ve Irak'taki genel durumu tartt, parti ve Krt hareketinin yeni koullardaki grevlerini belirledi. KDP MK kararnda Krt hareketinin yaps

ve hedefleri u ekilde belirlendi: "1 1 Eyll'de balayan hareket, hkmet birliklerinin

basksna kar gsterilen basit bir direni deildir. ok daha nemli bir manas vardr;

bu hareket, aslnda, tm Irak halknn genel demokratik devrimci mcadelesinin bir parasdr Devrim, Krdistan'n, diktatrlk ve saldrya kar, Irak halknn demokra tik haklar ve Krt halknn ulusal haklar iin (Yekpare bir Irak ierisinde, Kurdistan otonomisi) verdii silahl mcadeleden baka birey deildir".{95) KDP ynetimi, Irak ve dnya kamuoyuna, Krdistan'daki gerek durumu
bildirmek zere enerjik tedbirler ald. KDP ynetimi, Krt hareketine kar yne

lik Badat iktidar evrelerinin, iftira kampanyasnn i yzn ortaya kararak, Irak halkna yapt arda yle diyor: "Irak'l yneticiler, bizi emperyalizmin

ajanlar ve yardaklar olarak adlandrmaya ve bizzat emperyalistlerin bize silah ve para verdiini iddia etmeye altlar. Ancak, bize cevap verin: bu ne biim zgrlk savalar ve yurtseverleriymi ki kendi halk aleyhtar eylemleriyle, emperyalizmepaha biilmez hizmet vermekte ve halkn gelimesini, ilerlemesini ve refaha kavumasn
engellemektedir^ Bizim, ok ihtiyac olduu halde parasn bize veren, yoksul halktan

aldmzn dnda paramz yok, ganimet olarak ele geirdiimiz ve hkmet ordusu
saflarn terk ederek, hareketimize katlan halkn evlatlar tarafindan bize ulaan silahlarn dnda silahmz yok. Eeryeterli miktarda silah ve paramz oha idi, imdi Irak halk, nderlik aday olan bu akgz ve yalanclarn boyunduruu altnda azap
ekmez idi".{96) KDP, Krdistan'daki kanl olaylarn gerek sulularn ortaya karmak iin, Arap

kamuoyu temsilcilerine, kimin saldrgan, kimin saldr kurban olduunu belirleme leri teklifinde bulundu. arda yle devam ediliyor: "Ayrca, biz, durumu incele mesi ve Irak ynetiminin bize kar ileri srd, tm uydurma sulamalarn, geree
uygun olup olmadn, ortaya karmas amacyla halkn delegasyonunu kabul etmeye

ve ona hareket imkan tanmaya hazrz". (97)Dier taraftan, KDP ve Krt toplumsal rgtleri ve siyasetiler, kan dklmesine son verilmesi ve Krt sorununa adilane
bir zm bulunmas ricas ile eidi uluslararas rgtlere bavurdular. (98) Irak'l yetkililer, Krt yurtseverleriyle yaptklar savata, uradklar yenilgilerin

cn sivil Krt halkndan kard. Anti-Krtler isterisi o dereceye vard ki, 1961
Ekim aynda, resmi yetkililerin emri zerine ynetim organlarnda alanlarn, Krt

ulusal giysisini giymeleri yasakland. (99) Gene ayn ay ierisinde, Irak'l yetkililer,
halkn cahf (spa) diye adlandrd kiralk adamlardan oluan birlikleri, otonomi

mcadelesi verenlere kar mcadeleye ekmeyi baard. Bu birlikler byk kayplar

verdi ve askeri tehizadannn ou ayaklanmaclarn eline geti. (100) Ancak, 1961

yl Eldm-Kasm aylarnda hkmet gleri, ayaklanmaclar dalk blgelere e-

ekroye XuAo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

147

kilmek zorunda brakmay baard. Kasm, 23 Kasm'da Sleymaniye blgesine

gelerek, Derbendi-Han'daki yeni baraj gln bizzat at.

Krt gleri, dalk blgelerde partizan sava veriyordu. Yabanc bir gzlem cinin deyimiyle "buralarda kendilerini suda balk gibi hissediyorlard". Hkmet birlikleri giderek daha fazla zorlanmaya balad. Kasm, Krt ayaklanmaclarn direncini g kullanarak kramaynca manevraya bavurdu. 17 Aralk 1961 'de
Genel-Vali'nin imzasnn bulunduu olaanst sayda kat, uaklada Krdistan'a datld. General bu katlarda tm ayaklanmaclar "kaytsz artsz teslim olmaya"

aryordu. Teslim olma sresi belirtilmemiti, ama "hala direni gsterenlere kar
en sert tedbirlerin" aimaca^ yazd idi. (101) 1962 yl banda, hkmet ve Kasm, "Krt ayaklanmasnn iddetini devam

ettirdiini" resmen tanmak zorunda kald. Kasm, '"ayaklanan Krtlerin em peryalizm ile ilikide olduu" eski rivayetini yeniden gndeme getirdi. 1962 yd
Ocak aynda halka hitaben yapt aklamada yle diyor: "Patlak veren bu yeni isyan, tam da emperyalizm tehdidi ve provakasyonlann sonucu olarak ortaya kan

yeni olaylara, tepki gstermeye hazrlandmz bir srada meydana geldi Bu husus, kuzeydeki ve gneydeki isyanclarn birbirleriyle balantda olduunu, bir kez daha
kantlamaktadr. Ancak provakasyonlar Irak', Kuveyt'i kurtarma misyonunu yerine
getirmekten alkoymaz",{\02) Irak Babakam'nn bu aklamasndan bir ka gn sonra Irak ve dier Arap

lkelerinin basnnda bir haber yaynland. Bu habere gre, hkmet, "grmeler yapmak ve Krt silahl birlikleri ile Irak ordusu arasndaki, askeri harekatlar dur
durmak amacyla" ayaklanma blgesine zel bir delegasyon gndermiti. (103)
Barzani ve dier Krt liderleri, bu giriimini onaylayarak, derhal hkmete

kendi hakl koullarn sundular; bu koullarn salanmas halinde silahl direnie

son vermeyi taaht ettiler. (104) Hkmet tarafndan mit verici dier bir adm

daha atld: ayaklanmaya katlanlara af ilan eden kararneme yaynland.

Ne var ki, zamann da gsterdii gibi, hkmetin att tm admlar oyalama

hareketleri idi. Sonraki olaylar yle geliti: Kerkk askeri blge komutan, hk met adna Mustafa Barzani'ye sorunun barl yoldan zm iin, grmelere balama teklifinde bdundu. Grmelerin nehir kysnda, kk bir kyde yaplmas
kararlatrld. Kararlatrlan saatte grme yerine helikopter ile iki Irak subay geldi. Kendilerini partizan keifiler bekliyordu; Mustafa Barzani'nin grme yerini iki

kilometre uzaa aldn bildirdiler. Subaylar itiraz etmedi ve "daha yar yolu bile Etmemilerdi ki, gkyznde uaklar belirerek, ifili atee tuttular ifiliin bulunduu yer adeta bomba tarlasna dnt. Herkes durumu anlamt: Kasm, kendi subaylannn hayatnfeda ederek, Barzani'yi ldrmek iin, grmefikrini ortaya atmt "{ 105) Irak'l
yetkililer, af kararna inanan partizanlar acmaszca cezalandrd. Teslim olan herkes

tutukland. "Geceleyin ise tutuklulann kald barakalardan birine <kimli belirsiz kiiler> -muhtemelen ya klk deitirmi jandarmalar ya da satn alnm haydutlar- saldrd ve silahsz insanlara ate ald. 20'den fazla kii ld".{lQ6)

148

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1962 yl Mart ay sonunda, silahl hkmet birhkleri, kn kaybettikleri mev zileri geri almak amacyla ayaklanmaclara kar yeni iddet saldrlarna giriti. Irak
birliklerinin bu ilkbahar hcumu, askeri harekatlarn bandan beri, yaanan en

byk saldr idi. Irak birlikleri ve sivil Krt nfus arasnda binlerce kayp vard. Havadan atdan bombalar ve napalm bombas ile 100 ky yok edildi. (107)

1962 lkbaharnda, Krdistan'daki olaylar incelemek amacyla, zel olarak

Irak'a gelen yabanc bir gzlemci, ayaklanmaclarn halkla ilikisini ve resmi yetkililerin yaptklar basklar yle tarif ediyor: "Ayaklanmaclar, erzak, silah v.s. almak iin sk sk kylere iniyorlar. Hkmet birliklerine bal uaklar bu kyleri bombalamak zere uuyor, ancak genelde ayaklanmaclar oray terk ettikten sonra,

bunu baarabiliyorlar. Sonuta halk arasnda, kadn ve ocuklar da dahil olmak ilzere, byk kayplar meydana geliyor. Kylerden kaan Krtlerin ardndan buraya gelen, askeri birlikler, ayaklanmaclara yardm edilmesine misilleme olarak dkkan ve evleri
yamalyorlar". {y^^ Komnist Partisi liderliindeki, Irak ilerici gleri, Krt ayaklanmaclara deer biilmez moral-siyasi ve dier yardmlarda bulundu. IKP, derhal askeri harekatlara son verilmesi ve Krt sorununa barl, adilane bir zm bulunmasn talep etti.

IKP'nin yapt aklamalardan birinde yle deniyor: "Ayrmclk ve ulusal bask politikas birok alanda kendini gstermekte ve eitli biimlere brnmektedir: Krt ler kltrel zerklikten mahrum braklyor; Krt memurlarn yerleri deitirilerek, Krdistan'a uzak blgelere tayin ediliyor; okul ve dkkanlarn Krte isimleri yerine Arapa isimler konuluyor; Krt buday bile imdilerde Arapa isimle anlyor. Kurdistan demokratik gleri, edebi ve siyasi basn zgrlnden yoksundur". {\)9) Komnist Partisi, Krt sorununun zoraki metodlarla zlemeyeceini defalarca
dile getirdi. Fakat, Irak hkmeti Krdistan'da savaa devam etti, ayn zamanda da
tm tedbirleri alarak olaylarn gerek ynn saklamaya abalad. IKP MK, 1962

yl Mays aynda, karde Komnist ve i partileri araclyla dnya kamuoyuna

zel bir arda bulundu (Birinci sekreter Hseyin Ar- Rad ve Salyam Adil imzal). Bu arda, "Irak hkmetine bask yaplmas ve Krdistan'daki karde katli savana son verilmeye zorlanmas" rica edildi"{llO) Bu sava Irak halkna ylda 20 milyon sterline mal oluyordu. (1 11) 1 962 yl baharnda, IKP ve Irak'n dier ilerici parti ve rgtleri, Krdistan'daki

halk aleyhtar savaa kar mcadeleyi hzlandrd. IKP'nin arsyla Nisan

aynda, Badat'ta binlerce kiinin katld bir gsteri dzenlendi. Gstericiler "Krdistan'daki kanl savaa son verilmesini ve siyasi-demokratik zgrlklerin temin edilmesini" talep etti.(l 12) Gstericiler ve polis arasnda kan atmada drt kii ld. Bu olaylardan sonra lkedeki gerginlik artt. Hkmet yetkilileri baskc

tedbirlere bavurdu. ok sayda sivil ve aralarnda Kasm'a yakn olanlarnda

bulunduu, Irak ordusu mensubu 70 kii tutukland.(l 13)

Irak'n tannm siyasetisi ve Ulusal Demokrat Partisi Lideri Kamil adri bir
bildiri yaymlad. Bu bildiride, lkedeki olaanst hala son verilmesi; askerlerin

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

149

ynetiminden uzaklaurdmas ve iktidarn sivil ahslara teslim edilmesi; demokratik zgrlklerin temin edilmesi; genel pariemanto seimlerinin yaplmas arsnda bulundu. Bildiride yle diyor: "Krtler ayrlk deildir, sadece kendi haklarm

talep ediyorlar ve biz onlarn haklarn tanmakla ykmlyz".{\\4) Aralarnda

eski bakanlar brahim Kba, Mustafa Ali, baz yazar ve avukatlarnda bulunduu,
Irak'n nl onbir siyasetisi bir bildiri yaymladlar. Bu bildiride, ""Krt sorununun

barl zm iin gayret gsterilmesi" taiep edilerek "savaa devam edilmesinin

ulusal birlii tehdit ettii ve ekonomiyi sarst" belirtildi.(l 1 5) Sk sansre ramen

Irak burjuva basnna bile, Krdistan'daki sava eletiren cesurca arlar sk sk

szmakta idi. Ulusal-ilerici Parti'nin yayn organ olan El-Beyan gazetesi unlar
yazd: "Irak Cumhuriyet'inde Araplar ve Krtler arasindaki ilikiler, Krtleri Arap

ulusuna kartrmaya teebbs edilmeksizin, Krt ulusuna eit haklara sahip ortaklk
tannmas esasna dayanmaldr". {1 16)

IKP ve Irak'n dier ilerici glerinin, Krt sorununa barl ve adilane zm

yararna yapt almalar, gerici ovenist evrelerin sert tepkisine yol at. Kasm

hkmetinin adamlarndan oluan. Sendikalar Federasyonu ynetimi. Kamil aderi ve ad geen grup faaliyetilerinin aklamalarna cevap olarak bir bildiri
yaynlad. Bu bildiride. Babakan, "7 Mays'ta Krdistan'daki barn salanmas tale

binde bulunan"{\ 17) ve "yasalarn dman" olan "eitimli Irak'llan" sert biimde
cezalandrmaya arlyordu. (1 18) Gerici gazete El-Ahd El-Cadida, hkmet birliklerinin "kararl zaferlerine"

ilikin sansasyon haberleri yaymlyordu. Gazete yle diyor:

"Hkmete sadk

Krtler, Irak'n kuzeyinde, baarszla urayan Krt komplosunun yneticisi olan

Barzani'nin sakland blgeyi kuattlar Ayaklanma sona erdirildi"{\\9).

Hkmet, durmadan Krdistan'a takviye birlikler gnderiyordu. Krt halkna
yaplan zulmler daha da geni boyutlara ulat.

1962 yl Mays aynda KDP'nin Beyrut'taki temsilcileri, Krdistan'da kan dklmesine son verilmesi arsnda bulunan, Mustafa Barzani imzal ilanlar

dattlar. Bu ilanlardan birinde yle deniyordu: "Irak silahl glerinin Krt ky lerini bombalama, ekili alanlar yakma, hayvanlar ldrme eylemlerine son vermek iin yardm etmeye aryoruz".{\2Q) Bir dier ilanda da unlar yazl idi: "Krtler Araplara kar savamak istemiyor, sadece, Abdlkerim Kasm 'in basksna direniyor
ve tek bir Irak devleti ierisinde Krtlere otonomi haklarn tanyacak anayasa hk metinin kurulmasna alyor"{\2\)

Bir sre sonra, Krt ulusal-demokratik hareketi yneticisi, temsilcileri araclyla, uluslararas kamuoyuna hitap eden yeni bir bildiri datt. Baz lkelerin ilerici basnnda da yaymlanan bu dokmanda yle deniyor: "Ey insanlk evlatlar, dnya halklar! Krt halknn bir evlad olarak, sadk bir
Irak vatanda olarak, tm ayaklanmaclar adna size, Birlemi Milletlere, nsan

Haklarn Koruma Komitesine, uluslararas Kzl Ha Kurumuna, Asya ve Afrika Halklarnn Dayanma Komitesi daimi sekreterine, uluslararas demokratik hukuku-

1 50

ekroye Xudo Mijoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadeksi

lar birliine, gazetecilere, insanlk sahibi olanlara sesleniyorum. Irak'ta halkmza yne lik gerekletirilen gaddarca eylemleri gelin grn; yzlerce insann nasl ldrldne,
binlerce evin naslykldn, uaktan atlan napalm bombas ile ky ve ekili alanlarn nasl yakldn, binlerce yal, ocuk ve kadnn nasl g ettiini grn"{\22) . Barzani, Kasm hkmetinin "teslim olma ve silahlar brakma" talebine deinerek unlar kaydetti: "Biz deil gerek komplocular silah brakp halk mahke

mesine kmaldr Bizim afifiz ihtiyacmz yok, nk kimseye zulm etmiyoruz, sadece
yasal haklarmz savunuyoruz Krt halknn yasal haklarnn tannmasna alyoruz; tek adam diktatrlnn yerine, yasama gcnn gelmesini ve Irak Cumhuriyet'inde

bamsz bir halk olarak Krt halkna siyasi, ekonomik ve sosyal-kltrel haklarnn

tannmasn talep ediyoruz".{l25)

Barzani, gene ayn bildirisinde, nsan haklarn koruma Komitesini Krtlerin

durumunu incelemek zere bir komisyon gndermeye, Uluslararas Kzl Ha
Kurumunu ise binlerce ocuk, yal ve kadnn hayatn kurtarmaya davet etti. (124)

Bildiride, Irak ordusunun ayaklanmaclara kar acmasz davranlarna ilikin

ok sayda olguya yer verilmiti. rnein: Derbendi Baziyan blgesinde ""Irak

ordusunda grevli bir subay, binlerce subay ve askerin huzurunda sorgusuz sualsiz, Krt ayaklanmaclarn zerine ate amt. Ayaklanmaclardan biri olan, Muham-

medE'min Mirhan aryaralanm ve Irak'l yetkililere teslim olmutu. nc gn

hastahanede, uyur vaziyette iken, bir Irak askeri tarafindan ldrlmtr "{125)
IKP-MK'nin 6 Kasm 1 96 1 tarihli kararnda yle deniyor: "imdiki hkmetin Krdistan'daki silahl hareketi bastrmada kulland gaddarlk ve barbarlk, lavedilen monari rejiminin Krtlere yaptklarn olduka at"{\2G).

Krt ayaklanmaclar, dmanlarnn aksine Arap sava esirlere kar insanca davrand. Krt devrim ordusunda yle bir dzen kurulmu idi: sava esirlerinin
ouna, zellikle de Irak ordusundan kaanlara seim hakk tannd-ya devrim

ordusunda kalacaklar ya da evlerine geri dneceklerdi. (127) Ayrca, baz hal lerde "Krtler, dnenlere yaadklar kye kadar refakat ediyordu"{l28) Ancak, esiri serbest brakmak iin bir koul ne srlyordu: bir daha asla karde halka kar, savaa katlmayacaklarna dair sz vermek. Braklan askerin fotoraf ve imzas
ayaklanmaclarda kalyordu ve kendisi, eer bir daha savaa katlrsa ve esir derse o zaman, kendisi ile ilgili sert tedbirlerin alnaca hususunda uyarlyordu. Fransz yazar Jan Pradier, bylesi koullarda okuma yazmas olmayan veya okumuluu az olan Arap askerinin Krdistan'daki savaa kar tutumunun nasl biimlendiini yle yazyor: "Ben, neden dalara kmak zorundaym? Brakn Barzani orada

yaasn... Ben ova insanym, onlarn dilini bile bilmiyorum... "(129)

1962 yl Mays ay sonunda ve Haziran ay banda, Krdistan'daki atmalar

iddedendi ve geni boyutlara ulat. Krt birlikleri, Kveyra kasabas ve Kerkk

blgesinde, hkmet glerini ciddi bir bozguna uratt. Beyrut gazetesi "As-Siyasa" Krdistan'daki durumu, "Badat'a doru sefer" olarak nitelendirdi. Krt

ayaklanmaclara yeni yeni gruplar katlyordu, "bunlar hatta bir ar topu birliini

ekroye Xtteio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

151

ele geirdi". {\50) Ayaklanmaclar A/mm/ blgesinde takviyeli askeri nokta olan,

Picur'y ele geirdi ve 1 300 Irak askerini esir ald. Gene ayn gazete u haberi verdi:
"Krt ayaklanmas Kasm " devirecek". Fransz gazetesi "Le Monde" unlar yazd;

""Badat hkmetinin vg dolu aklamalarna ramen, eitli kaynaklardan

alnan haberler, Irak"ta Krt ayaklanmasnn yayldm ve gittike de srarl bir yapya brndn gstermektedir Partizanlar bugn 400 km uzunluk ve 150 km genilikteki bir alan ellerinde bulundurmaktadr... 30 binlik Irak ordusu sava alannda bulunduu halde, lkenin kuzey blgesindeki ana yollar yetkililerce kontrol
edilememektedir. "(131) Krt ayaklanmaclarn baarlar hkmeti telaa drd. Badat'ta "isyann

tasviyesi" hususunda daha nce resmi aklamalar rten ve "'Krdistan'da iddet

tedbirlerinin arttrlmas" ile ilgili olan resmi aklamalar yaynland. 1962 yl
Haziran ay banda Kasm, El-Sevre gazetesinin olduka tannm redaktr Yunus Atay ile yapt grme esnasnda, artk kimsenin inanmad, "Krt

ayaklanmasnn ngiltere ve ABD tarafndan kkrtlp desteklendii" versiyonunu

bir kez daha tekrarlayarak unlar ileri srd:

"Krtler, Irak'n kuzeyinde bamsz bir devlet kurma, sonra da emperyalist devletleri-lngiltere ve ABD'yi-davet etme emelindeler Bu devletler ise, bize ait olan Kuveyt'te olduu gibi, oraya kendi askeri birliklerini yerletirecekler"{\52)
1 962 yl Temmuz ay ortalarnda, KDP birlikleri, hkmet ordusuna kar yeni

ataklara giriti. Trk-Irak snrnda (Hakkari'nin gneyinde) dzenli Irak ordusu ve Krder arasnda arpma meydana geldi. Ayaklanmaclar, 4 Irak uan drmeyi

baard. Bu atma sonrasnda Trk yetkililerin endielenmeye balamas ilgi eki

cidir. Irak Krdistan'ndaki olaylar, Trk yetkililerinin zel tartma konusu haline
geldi. Trk gazetesi Milliyet unlar yazd:

""Snrlarmza yakn blgelerde cereyan eden olaylar, bizim topraklarmza bile

yaylmaktadr Dier tarafian, bizim topraklarmzda da kkenlerine olduka deer

veren Krt kkenli Trk vatandalarnn bulunmas, durumun bizim iin ne kadar
da ciddi olduunu gstermektedir. Trk hkmeti hala konuyla ilgili grlerini

aklamad, ancak, bundan sonra bu sorunu dikkatlice tartmak; sz konusu problemde izlenecek politikay hazrlamak ve gereken tedbirleri almak gerekiyor""{[55).

lkbahar ve yaz aylarnda ( 1 962 yd) , Irak ordusunun saldrs kendi yararna olacak
bir stnlk salamad. Krtler, mevzilerini sebatla korudular, hatta zaman zaman kontrol ettikleri blgeleri geniletebildiler. Ayaklanma blgesini 1962 ydTemmuz-

Austos aylarnda ziyaret eden isvireli gazeteci DikAndereg unlar yazd: "'Barzani
gleri, zellikle hkmet birliklerinin Mart aynda gerekletirdikleri saldr sonrasnda,
mevzilerini nemli lde glendirdi Bu saldr esnasnda Krtler, Irak ordusuna ait

bir taburu yok etti ki ay sonra, Krtler tam 29 gn iki taburu da emberde tuttular
Silahlar ellerinden alnd ve serbest brakld. . . 1962yl Austos aynda, ayaklanmactlra, Retvanduz blgesinde Irak ordusunun byk bir birlii kuatld ".{1 54)

152

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Barzani, Retvanduz blgesi kuatmas ardndan, Honav \^isiboyunca uza

nan Giran yerleim yerini ele geirdi, sonra da Selaheddin ve efin dalarna doru

yneldi. Adams Shmidt yle yazyor: "Eer siz o zamanlarda, Retvanduz dalarnn

doruklarndan gese idiniz Irak birliklerinin evresini saran ateleri grrdnz"{ 135)
Barzani unlar kaydetti: "Saldrs sras bizde, bir sonraki darbe merkezimiz aklava

olacak. Dman, atak yapma kabiliyetini yitirdi.. "(136) Ulusal harekete sempati duyan, eidi sosyal kesimlerden Krtler, savalarn saflarna katld. Irak ordusunun acmasz iddet eylemlerinden dolay fkeye kaplan, Krt kylleri kkl bykl gruplar halinde ayaklanma orusuna akn
ediyordu. Irak Komnist Partisi, Kurdistan Demokrat Partisi ve lkenin dier ilerici rgtlerin abalar ile Irak'n baz Krtler ve Arap ehirlerinde, ayaklanmaya yardm komiteleri kuruldu. Bu komiteler, Kurdistan kurtlu ordusu iin para, ila, yiyecek, silah v.s. toplama iini organize etti
1962 yl Eyll ay aynda, hkmet bir karar alarak hemen hemen tm Irak

Krdistan'mn ablukaya alnmadn ilan etti. Krt hareketini destekleyen veya ona ballk gsteren herkes cezalandrlacakt. ileke Asur aznl da bu politikann kurban oldu. Bu arada, baz gerici Krt feodaleri alaka bir rol stlenmilerdi: eyh Mahmut Aa Zibar bunlardan biri idi. Kasm, bu gerici cahlardan oluturulan birlikleri silahlandrarak, Musul ve Amediye arasndaki Asur kylerinin sivil halkna kar kym yapmaya gnderdi(137). Irak askeri hava birlikleri j47we/()'e'y bombalad, ardndan da Mahmut Zibar'n birlikleri ehre girerek sivil Asur ve Krt halkna kar terr estirdi. (138) Kurdistan Demokratik Partisi, Irak'n hem Krt hem de Arap blgelerinde, halk aydnlatma almalar yrtyordu. Yaynladklar dokmanlarda (bildiri, ilan, ar) Krt hareketinin hedeflerini aklad ve Arap halkn ortak dmana kar kendisine yardma ard. J. Pradier unlar yazyor: "'KDP, sadece Krt halknn

deil Arap, Ermeni, Asur ve Trkmenlerin de karlarnn savunucusudur{l59)" .

""Krt ayaklanmaclardaki rgtllk yle bir seviyeye ulat ki Yakndounun en gl

ordularndan biri saylan, Irak ordusu bile onlarn direniini krabilecek durumda deildi"'.{l40) Askeri harekatlara balanmas sonrasnda birka ay ierisinde KDP
ynetimi, dank durumdaki partizan birliklerini toplayarak tek bir Irak Krdistan'

kurtlu ordusu kurmay baarabildi.

Krdistan'daki hareket, tm Irak halknn genel demokratik mcadelesinin

ciddi bir faktr halini ald. Bu durum yalnzca lke ii gerici evreleri deil, em peryalist devletler ve onlarn Yakndou ortaklarn da endielendiriyordu. (I4l)

Konuyla ilgili ABD; ngiltere, Trkiye ve baz dier lkelerin resmi basnnda
yazlar yaymland. Bu yazlarda, Irak'taki Krt hareketinin yaps ve hedefleri
nyargl olarak yorumland; "onu, tm Yakndou iin sknt veren birfaktr haline

dnmeden" ortadan kaldrmak zere "Krt ayrlkl"na kar elbirlii yaplmas arsnda bulunuldu. (142) Trk gazetesi Yeni Sabah, Irak Krdistan'ndaki olaylara deinerek, 1962

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

153

yl Eyll aynda unlar yazd:

"Trk hkmeti, Krtlerin szmasn engellemek

iin snrlarn glendirmelidir, nk" gya "Barzani taraftarlar, komu lke

lerde bildiriler datarak yerel airetleri, bu arada da Trkiye'de yaayan airetleri,
ayaklanmaclara yardm etmeye armt"{\45).

Amerikan gazetesi, Nev York Times'in yaynladklar ise aka kkrtc

ama gdyordu. Bu gazetenin muhabiri Dana Adams Shmit, Irak Krdistan'n

1962 yl Eyll aynda ziyaret ettikten sonra, Krt harekat ile ilgili bir materyal
yaynlad. Shmit, grmeleri srasnda Barzani'nin "Irak, Trk, Iran ve Suriye

Krtlerini de iine alacak bamsz bir devlet kurma niyetinde olduunu" bildirdiini
ve "Barzani"nin ABD'den yardm talep ^m^/" iddiasnda bulundu.

KDP temsilcileri, kkrtc anti-Krtler kampanyann rgtlerine kar kendilerini savundular. Beyrut gazetesi El-Hedef unlar yazd: "Muhabirimiz

am'da Barzani'nin silah arkadalarndan biri ile tesadfen karlam ve kendis inden Krdistan'daki gerek durumu anlatmasn rica etmitir Krt Lideri, Nev
York Times gazetesi muhabirinin, Barzani'nin Irak, lurkiye. Iran ve Suriye Krt

lerini birletiren bamsz birleik bir Kurdistan kurma hedefinde olduu iddiasn
yalanlamtr "(144)

Krt hareketi temsilcisi, bat basnnda benzeri haberlerin ortaya atlmasnn

gerek emellerini aa kard: "'Onlarn tek bir niyeti var: Irak Krtlerinin sarih taleplerini saptrmak ve bu blgede, zellikle de lurkiye. Iran ve Suriye'de gerilim
yaratmak. Bu, bat emperyalistlerine blgeye dnme imkan tanmayan Barzani'ye

kar duyulan korku ve nefreti glendirmek amacyla yaplyordu. Kendisini davet

etmediimiz halde, muhabir Shmit'in bize gnderilmesinde de muhtemelen ayn ama

yatmaktadr... Barzani'nin emperyalizm ile ibirlii yapmaktan ekinmediine dair dedikodu ise kendisinin otoritesini zayflatmak iin karlmtr General Kasm da sadk dostu ve 14 Haziran devrimindeyardmcs olan Barzani'yi, ingiliz ajan olarak
adlandrdna ayn hataya dmt". {\ 45) ABD resmi evreleri "tarafszlk" maskesi altnda, aslnda, Krt hareketine dmanca yaklatlar ve Yakndou'daki ortaklarn bu "tehlikeye" kar abalarn birletirmeye ard. Barzani'nin kontrol altndaki blgeyi ziyaret eden ve "Krt

sava" ad altnda b}'k bir kitab yaynlanan ngiliz siyaset yorumcusu David
Adamson da bu konuda unlar yazd: "Ayaklanmann yaylmas ihtimali Sento yesi devletleri, Sento'nun savunma politikasn da uzun vadeli planda ciddi tehlikelere sokmaktadr.{\46) Bu nedenden tr ve Kurdistan otonomisinin gelecekteki istikrarna olan phesinden dolay, Ame
rika Birleik Devletleri Krt ayaklanmasna dmanca yaklayor". { 1 47)

Krt hareketi evresinde yrtlen grltl propaganda kampanyasna, Irak'a

komu olan lkelerde eitli diplomatik ve askeri tedbirlerin alnmas da eldendi.

Trkiye, "Krt tehlikesini" engellemek "kendi snrlarnn savunmasn" glendirdi.

Trkiye Krdistan'nda tutuklamalar yapld. ran yetkilileri de benzer tedbirlere

bavurdu. 1962 yl Ekim aynda, Suriye hkmeti am'da Krt "liderleriyle" bir
ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

154

grme dzenledi. Bu grme srasnda, Krt liderleri, hkmete "ballklarn" arballkla ifade ettiler. Basnda yaynlanan aklamalar ilgi ekicidir:

"Biz yllar nce Cezire'ye yerletik, Araplatk ve her zamanda Suriye Araplar iin
savatk. El-Parti (KDP-.N.) grubununfaaliyetlerini knyoruz ve Arap Suriye'ye kar ynelik her trl komploya kar, Suriye yneticilerini mcadeleye anyoruz".{\48) Bylece, Krt ulusal-demokratik harekat, emperyalist devletlerin ve Trkiye,

Iran ve Suriye hkmederinin dmanca tavr ierisinde en zor kodlarda geliti. Bu

konuya deinen Dana Adams Shmit yle yazyor: ""Bir tarafian Irak ordusu, dier

tarafian da Suriye, Trk ve ran snr birlikleri isyanclarn d dnya ile balantlarn kesen etkili bir set grevi gryor"{\49).
1962 yl sonunda Irak'taki i siyaset yaamnn en belirgin zellii, Kasm reji
minden duyulan genel honutsuzluk idi. Krdistan'da gelien sava, hkmet otori tesine gl bir darbe indirdi. Irak Komnist Partisi Merkez Komitesi kararlarndan

birinde de tamamyla adilane ekilde belirtildii gibi "Irak hkmetinin barbarca Krdistan'a saldrmas, sonular doru deerlendirilmeden ve genel ulusal karlar dikkate alnmadan gerekletirilmi delicesine bir su idi "{ 150)
Kasm'n basiretsiz politikas lkeyi kmaza soktu. 1 962 yl sonunda askeri hareketlerde biraz durgunluk yaand. Irak ordusu Krdistan'n balca ehirlerini elinde tutmann zevkine varmalyd. Krtlerin devrimci-demokratik mcadelesi

esnasnda, faaliyetleri yneten bir askeri-siyasi mekanizma olutu. Ynetim ile

ilgili tm konular, Kurdistan Demokratik Partsi'nin insiyatifine braklmt. KDP, Irak'n iinde ve dnda gelien Krt hareketinin yapsn ve hedeflerini aklamaya ynelik byk ura vermitir. Parti, 1962 yl boyunca bir dizi batl gazetecinin, ayaklanma blgesini gizlice ziyaret etmesini organize etmitir. Her ne kadar bu gazetecilerden bazlar sk sk olaylar arptm ve politik sebeplerden dolay ou
konuya yanl bazda yorumlamsalar da, bu ziyaretler ve Krdistan'daki olaylarla

ilgili olarak ok sayda materyalin baslmas, Krt hareketinin uluslararas are nada destek bulmasnda etkili rol oynamt. Hatta KDP temsilcileri Amerikan makamlarna bavurarak New York'ta bir Krt enformasyon brosunun organize edilmesine msade verilmesini talep etmilerdi. Amerikal yetkililer, Krderin bu

isteini Irak, Trk ve Iran hkmetlerinin protestolaryla gerekelendirerek reddettiler.(151) Avrupa'daki Krt renciler derneinin ve Kamuran Ali Bedirhan

ve smet erif Vanl'nn Fransa ve dier Avrupa lkelerindeki faaliyetlerini zel

lilde belirtmek gerekiyor. Onlar, uluslararas kamuoyunu Krdistan'daki olaylar hakknda objektif olarak bilgilendirerek, enformasyon nitelikte dzenli materyaller yaynlyorlard. Bir taraftan Kasm rejiminin, siyasi ve sosyo-ekonomik reform alanmda ilan ettikleri, prensiplerden giderek uzaklamalar ve bununla direk balantl olarak, bu rejimin iflas etmesi, dier taraftan da Komnist Partisi ve dier sol gle rin kouturmaya urayarak devrimci faaliyette bulunma imkanndan yoksun kalmalar, byk lde sa glerin ve zellilde de Baas'lann etkisini arttrmt.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

155

Her ne kadar bu glerde kovuturmaya maruz kalm idilerse de. Kasm reji

minden memnun olmayan unsurlar kendi evrelerinde toplamak iin ellerinden

geleni yapyorlard. Kasm hkmetinin "yaknda Krt isyan bitirilmi olacak"

aklamalana artk kimse inanmyordu. 29 Aralk 1962 de Badat gazetesi "ElCumhuriye", (altnc defa olarak) "Barzani'nin ld"{\52) haberini yaynlad. 8 Ocak 1963'de ise General Kasm, ayaklanmaclara olaan bir arda bulunarak

onlardan "10 gn ierisinde silahlarn brakma ve kaytsz artsz teslim olmalarm"

talep etti. 1 3 Ocak'ta Badat'ta yaynlanan resmi bildiride, Irak askeri valisi Ahmet Salih El-Abdi, Kasm'n 8 Ocak tarihli emrini yerine getirerek, askeri bidiklere
pozisyonlarnda kalmalar ve "teslim olmalar" iin ayaklanmaclara tanna sre boyunca "isyanclara" ate etmemeleri emrini verdi. Kasm, gecikmi ve ayrca da makul olmayan admlar atyordu. Ayaldanmaclardan "kaytsz artsz teslim olmalar"n talep ederken buna karlk hi bir vaatte bulunmamas bu talebin havada kalmasna sebep oldu. 30 Ocak 1963'de Badat'ta yaplan basn konferansnda Kasm, hkmetin,

Irak ulusal petrol irketini kurma niyetinde olduunu aklad: (153) Kasm hk
metinin bu adm tesadf deildi. Devrim sonrasnda bir ka yl boyunca, tarmsal

retim ve sanayinin temposu biraz azalmt. Bunun sebebi hem yatrmlarn azalmas, hem de devrimci reformlar esnasnda, zellikle tarm alannda olmak zere, eski retim biimlerinin deforme olmas idi. Neticede gda ve snai bitki lerinin ve hayvansal rnlerin toplanmasnda azalmaya yol amt. Byle bir du
rumda, en nemli gelir kayna olarak petrol sanayinin deeri artt. Ayn zamanda

Krdistan'daki halk aleyhtan sava, Irak halknn ok ihtiya duyduu muazzam

miktarda paralar tketiyordu.

Kasm'n ulusal petrol irketi kurma niyeti, Irak halknn genel karlarn
savunan ilerici bir adm olarak ele alnmaldr. Ne var ki atlacak bu nemli adm, ancak Irak demokratik glerinin aktif desteiyle baarya ulaabilirdi. ok yazk ki bu gler illegal olmaya itilmi, kovuturulmu ve terre maruz braklmt. Kasm, sz konusu basn toplantsnda i siyasi sorunlara deinerek,

Krdistan'daki olaylardan bahsetmedi, ama emperyalizm ve Amerika Birleik

Devletleri'ne att:

"Iraktn muazzam petrol zenginlikleri, agzl emperyalizmi, Irak Cumhuriyetine kar entrika evirmeye sevk ediyor... ABD, bizim politikamzn Amerikann dmen suyundan gitmesini istiyor. lkemizin ilerine burunlarn sokmaya alyorlar. ABD,

Cumhuriyetimizi yok etmesi iin Irak'taki bir ok grubu silahlandrabileceklerini

bildirerek bizi tehdit ediyor".{\54)

Kasm, ulusal petrol irketi kurulmas iin karlan yasay hayata geiremedi,
nk rejim ykld. Geni emeki kesimler, Kasm'n aklsz politikasna kar kt. Komnist Partisi, mcadele pankartlarnn taycs olarak talepte bulundu:
"ajKrt sorununun barl ve adilane zm;

156

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

bjEmekilerin ekonomik durumlarnn iyiletirilmesi;

cjlkenin ilerici glerine demokratik zgrlklerin tannmas". Parti, "'Krtlere

kar halatlan savan, ulusal birlik cephesini zayflatt ve lkedeki mevcut iktidarn

zayflamasna ve kmesineyardm ^te^' "grnde idi. Ayrca, "'emperyalizm yanls

ve gerici gler Krt savan ustalkla kulland ve baz sac hkmet kart gleri

kendi taraflarna ektiler.. "(155)

Daha 1962 Mart aynda, IKP Merkez Komitesi Krt sorunu ile ilgili detayl bir karar ald. Bu kararn ad yle idi: "'Irak"ta Krt ulusal sorununun demokratik ve adilane zm iin politikamz ve rotamz".{\56) IKP'nin Krt sorunu konulu
bu program dokmannda, Krt halknn ulusal sorununun ierdeki ve uluslararas alandaki ynleri her bakmdan analize edildi; Krt ulusal hareketinin yakn ve uzak

hedefleri belirlendi. Bu dokmanda yle deniyor: "Krt halknn ulusal sorunu ve devlet arasnda paralanm Kurdistan sorunu, yaps bakmndan demokratik ve adilanedir"{\57) IKP Merkez Komitesi kararnda, Krt halknn ulusal kurtulu
hareketinin etaplar ayrntl biimde analize edilmi; Yakn ve Ortadou'nun gerici rejimleri ve bat emperyalizminin Krderin ulusal emellerinin can dman olduu ortaya konmu; ayrca, Krt ulusal hareketinde kaydedilen olumlu gelimelere yer verilmiti: "Krdistan'n tm paralarndaki ulusal kurtulu hareketi her bakmdan

demokratiktir, nk, bu hareket, Krt ulusunun kurtulu ve ulusal birlik arzusun

dan domakta, ulusal bask, emperyalizm, smrgecilik ve onlarn ajanlarna kar

kmaktadr ".{1 58) Komnist Parti, ulusal ve sosyal baskya kar Krtlerin ve
Araplarn mcadele birlii etmesinin gerekliliini delillerle savunuyordu. Krt ulusal-kurtulu hareketinin nemi belirtilerek. Yakn ve Ortadouda emperya

lizm egemenliine ve askeri bloklara kar mcadelenin en nemli faktr olarak

gsteriliyordu.
IKP, Krt ulusal hareketinin ilerici demokratik ynne iaret ederek, ayn zamanada da bu hareket ierisindeki smrc snflarn, dar milliyeti karlarn

yanstan dar milliyeti eilim tehlikesine kar uyarda bulunuyordu. Bu eilimin

belirtilerinden biri; baz KDP liderleri de dahil olmak zere, Krt hareketinin

baz siyasi yneticileri. Komnist Partisi ve rgtlerinin Krdistan'daki faaliyet lerine defalarca kar ktlar. Komnist Partisi tamamen hakl olarak, bylesi bir taktiin, Krt ulusal hareketinin Irak'taki genel demokratik mcadeleden tecrit olmas ve genelde de bu mcadelenin zayflamas tehlikesini dourabileceini

kaydetti. (159)
IKP, ayrca, ok daha byk olan ve iinde Arap ovenizmini saklayan bir tehlikeye dikkat ekti. Parti, Krtlerin ulusal haklarnn tannmasna kar kan ve bununla da idkenin demokratikleme yolunu tkayan, Irak milli burjuvazisi nin ovenist ideolojisini gn na kard. Komnist partisi, Krderin ulusal otonomiye ulama yollarnn Arap-Krtler kardeliinden getiini, nk dmanlarmn-emperyalizm ve i gericilik-ortak olduunu savunuyordu: "Krt

ulusal hareketi, Arap kurtulu hareketinin gl bir mtteflidir Ayn ekilde, Arap halk

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

I 57

kitleleri ve demokratik gleri, Krt ulusal hareketinin gl bir destekisidir "(1 60)
Parti, Krtlere ulusal demokratik zgrlklerden yaradanma balda tanmayan

bir "Irak birlii" dncesinin i yzn ortaya kard: "Krtlere ulusal haklan
tanmakszn oluturulan Irak birlii, sahtedir". Bylesi bir "birlikte" Krtler, sadece baz vatandalk haklar elde ederdi. IKP'ye gre, Krt sorununun barl ve de mokratik zm iin mcadele etmek, Irak'n tm ilerici glerinin yurtseverlik

borcu idi: "Krt ulusal sorunu, tm Irak halknn demokrasi sorunu ile organik olarak
baldr Bu iki sorunu, birbirinden bamsz olarak zmek zordur Krt halknn
acLzn-Irak halknn aclarnn bir parasdr". {\G\)

Komnist Partisi, Krtler ve Trkmenler arasnda gerek dostluk ilikilerinin kurulmasn, kendi ulusal sorun politikasnn en nemli grevlerinden biri olarak gryordu. Komnist Partisi, Krt ilerici glerini, emperyalisderin, Trkiye'nin petrol irketleri ve gerici evrelerinin evirdii entrikalara son vemek iin aba gstermeye ard. Bu gler, Krdistan'da Krtler ve Trkmen aznlk arasnda

ulusal dmanlk yaratmak iin ellerinden geleni yapyordu: "lkemizdeki ulusal

demokratik mcadele tarihi, zafere giden yeganeyolun, ulusalglerin birlii olduunu
gstermektedir ".(162)

IKP, Krtlerin ulusal otonomisini, "sosyalist bir hareket" ve Krt ulusal sorununun nihai zm gibi deil de, Krtlerin ulusal kaderlerinin tam olarak tayin edilmesi yolunda ilk adm, "demokratik bir hareket (tarm reformu ve de
mokratik bir dzen gibi)"(l63) ve Irak'n ve Arap halklarnn karlarna uygun

bir kazanm olarak deerlendiriyordu. Bunun sebepleri unlardr: "1. Halkn katlm ve ortak mcadele (Arap ve Krtlerin) olmakszn, Irak Cum huriyeti, onun bamszl ve demokrasinin gelimesi korunamaz. Ortak mcadele ve

onun gelimesi ancak gnl rzas baznda mmkndr Aksi takdirde birlik, zorlamaya
dnr ve Krt halknn direnii ile karlar

2.Ayn tarihe ve ayn dile sahip Arap halklar, ancak demokratik ilkelerde birlemeye raz olurlar. Birleme, sadece gnl rzas prensibine dayanmaldr. Msr-Suriye
birlemesi, Arap burjuvazisi ve u hususun kabul edilmesi iin ders olmaldr; eer Arap halklarnn zoraki birletirilmesi hi mmkn deildir. Eer her Arap halkna gnll

bileme hakk verilmi ise o zaman, Krt halk da byle bir haktan yararlanmaldr
3. Krt halknn ulusal devlet olma hakkndan mahrum braklmas ve onun m

cadelesini bastrmak iin g kullanlmas, zellikle bugnk koullarda Krdistan'

srekli alkant ve arpmalar alanna eviriyor ki bu da, Irak'n bamszl ve
birliine kar ynelik emperyalist komplolara yol ayor.

4. Krt ulusal otonomisi, Irak halknn birliini pekitirir. Kurdistan otonomisi, Trkiye ve ran Krtlerince de scak karlanacaktr ve bu lkelerin kleletirilmi Krt
halkn kendisine ekecektir.

5. Irak Krdistan Otonomisi, Irak"n Arap politikas iin salam bir temel
oluturacak. Irak halk-Arap ve Krtler-kendi birlikleriyle emperyalizm ve siyonizme kar kacaklardr.

1 58

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

6. Irak Krdistan' Otonomisi, Irak"tn petrol irketlerine (""Irak Petrol irketi "'grubu') kar mcadeledepozisyonunu glendirecektir. Bu irketler, Irak'n i ilerine
karmak iin onun zmlenmemi sorunlarn kullanmaktadr. 7. Krtlerin Otonomisi, merkezi hkmete kar deildir, aksine, onun otoritesini

arttracaktr Merkezi iktidar, Araplarn ve Krtlerin demokratik haklardan yoksun

olmas zayflatr, otonomi deil

8. Irak Krdistan' Otonomisi, demokratik bir devlet olarak Irak Cumhuriyeti'nin

uluslararas pozisyonunu glendirir. "{ 1 64) IKP Merkez Komitesi kararnda, lkede demokratik yasal dzen temellerinin oluturulmas iin alnacak tedbirler detayl biimde sralanmt. IKP'nin Krt

sorunu konulu bu nemli belgesinde balca hususlar bunlardr. IKP Merkez Komitesi karar, 1962 yl Mart aynda ayr olarak yaymland ve illegal yollardan hem Arap hem de Krt blgelerine datld. Sz konusu karar, diktatr Kasm'a kar ve Krt sorununun adilane zm lehine mcadelede, demokratik glerin

seferber olmalar asndan olaanst nem tayordu. IKP'nin Krt sorunu konulu karar, Irak Komnistlerinin siyasi olgunluunun parlak bir kant idi. 1962 yl
Temmuz ve Eyll aylarnda Parti, lkedeki siyasi durum ve Krdistan'daki askeri harekatlarla ilgili yeni bildiriler yaymlad. Bu bildirilerde, Krt halkna kar, askeri harekadara derhal son verilmesi ve sorunun barl yollardan zlmesi talepleri
yer alyordu.

Grld gibi, 1963 yl banda Irak'ta, Kasm rejimine duydan kitlesel honutsuzluk ortada idi. Ancak, belirtmek gerekiyor ki, muhalefet, heterojen bir

sosyal-snfsal yapya sahipti, ierisinde hem sol hem de sa gler vard. Komnist
Partisi liderliindeki sol muhalefet, lkenin siyasi ve ekonomik yaamnn kkten demokratiklemesini ve Krt sorununun barl ve adilane biimde zlmesini talep ediyordu. Ayrca Parti, hkmetin siyasi rotasnn deimesini, durumun normale dnmesini ve lkedeki krizin barl yoldan alabileceini mmkn
gryordu.

Kasm ynetiminin son dneminde, iddetli bir hkmet krizi yaand. Kasm, g durumda kald ve bundan kurtulmak iin k aramak zorunda idi. IKP Merkez
Komitesinin konu ile ilgUi kararnda yle deniyor:

"Kasm, halkn artan endiesinin, askeri harekatn kmesi ve glenen iktidar

kaybetme tehdidinin etkisi altnda atekese raz olmak, Krdistan'daki savaa son

vermek ve ayrca da petrol monopollerine kar baz tedbirlere bavurmak zorunda

kald"{l65).
yle bir soru akla gelmektedir: Irak'taki olaylarn gidiatn sola evirme,

Krdistan'daki savaa son verme ve idkede demokratik zgrlkleri yeniden diriltme

imkan gerekten varm idi? Bylesi bir imkan, bizce vard. Hatta bu imkan, ne

Kasm'n ahs, ne de onun halktan soyutlanm diktatr rejimi ile balantl idi.

Irak Komnist Partisi, Kurdistan Demokratik Partisi ve Ulusal Demokratik Parti bakanlnda olan ve hala nem tayan bir demokratik hareketin, lkede mevcut

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1 jJ

olmas, demokratik zgrlklerin hayata geirilmesi, Krdistan'daki savaa son

verilmesi ve Krt halkna ulusal otonomi hakknn tannmas iin ana objektif
faktr idi. Ulusal-ilerici Parti de sk sk bunlara kanlyordu. Ad geen ilk parri, kovuturmalara ramen, baz esasl i siyasi sorunlarda olduka etkili olmaya
devam ediyor ve benzer pozisyonlarda bulunuyordu. Komnist Partisi, Temmuz

devriminden sonraki ksa sreli legal faaliyeti zarfinda, nemli lde saflarn geniletti, glendirdi ve lkedeki olaylarn gidiatn ciddi ekilde etkileyebilecek
hale geldi.

Devrimci-demokratik glerin karsnda, Kasm'n politikasndan, devrim

sonras uygulanan siyasi ve ekonomik reformlardan memnun olmayan ve Baaslar, stiklal Partisi, Juniorlar ve dier sa glerden oluan sa muhalefet bulunuyordu. Bu gler, lkedeki demokratik, zellikle de komnist harekete kar dmanlk besliyordu. Ayn zamanda, herhangi bir biimde Krtlerin ulusal haklarnn
tannmasna da kar kyorlard. Kukusuz, sa muhalefet de heterojen bir yapya

sahipti. Fakat, bu gruba giren btn gleri birletiren ey, Kasm'a ve ayn lde. Komnist Parti ve Krt ulusal hareketine duyulan nefret idi.
IKP Merkez Komitesi kararlarndan birinde yle deniyor: "Krtlere kar

balatlan sava, ulusal birliin yok edilmesinde ve ulusal mcadele izgisinin saptrlmasnda esas rol oynam, lkedeki mevcut iktidarn zayflamasna vesonuta

da yklmasna olduka yardmc olmutur".{l66) "Sa muhalefet, Krt savann hal ve artlarn ustaca kulland ve baz muhalifglerin pozisyonunu kullanarak yine
baz hkmet aleyhtar gleri kendi tarafina ekti"{l67) Bat basn da ayn sonucu kard. Bat Almanya gazetesi yle yazyor: "Irak'n kuzeyindeki anlamsz savan

yaratt honutsuzluk orduya da srad ve subaylarn Kasm 'a kar ayaklanmasnda

ikinci dereceden sebep oldu". {\ 68)

Sol ve sa muhalefetin gc ve etkisi karlatrlacak olursa, phesiz, sol tarafn stnln kabul etmek gerekir. Ancak, bilindii gibi, iktidara gelen sa muhalefet oldu. BunUn sebebi, sol glerin dank ve ayr olmas idi. Sol gler

sk sk hata yapyor, ihmalci davranyordu. rnein, IKP, Kasm rejiminin ilerici

yapsn olduundan fazla bytt ve hi bir dayana yokken "airet isyan" ola
rak adlandrarak ilk balarda, Krderin otonomi iin verdikleri silaM mcadeleye olumsuz yaklat. KDP, 1962 yl Eyll ayndan balayarak, hkmet birliklerinin

saldrlarna direni gsterirken kendi faaliyetlerini snrlandrd. UDP'nin, UlP

(Ulusal lerici Parti) gibi, hemen hemen faaliyederi durmutu. Bu durum, elbette,
IKP'yi rahatsz ediyordu. Komnist Parti, yer altna itilmi olduu halde, dier
ilerici glerle beraber, ban giderek daha fazla kaldrmaya balayan i gericilie kar mcadelesinde geni halk katmanlarnn glerinin, birlik olmasna ok aba
harcamtr. 1962 yl ikinci yarsndan itibaren, yurtsever glerin yaknlamas ve

glenmesinde zel bir art kaydedildi, tabi ki bu, sa muhalefeti rahatsz etti. Kasm'a ve onun rejimine kar muhalefette bulunan lkedeki demokratik gler, zellikle de Komnist Partisi, ar sac bir komplo tehlikesi uyarsnda

1 60

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

bulundular. IKP, ar saclarn ciddi bir tehlike oluturduu hususunda Kasm'

defalarca ikaz ettiler. IKP, 1962 ylnda bu konu ile ilgili olarak iki kez Kasm'a dileke ile bavurdu. 1963 yl 3 Oca'nda, IKP Merkez Komitesi bir dileke
daha hazrlad. Bu dilekede, Kasm'dan, lke iktidarn ele geirme maksadn saklamayan ar sac muhaliflere kar kararl tedbirlerin alnmasn talep etti. IKP, kendi dilekesinde, darbe hazrlamakta olan Badat Garnizonuna bal birlikleri ve ahslarn isimlerini bile verdi. Fakat, Kasm, IKP'nin uyarlarna karlk vermedi; aslnda veremedi, nk, devleti ynetme kabiliyetini kaybetmiti, "onun sa ve

sol gler arasnda denge kurma politikas ve bonapartl ise sadece ulusal birliin bozulmasna yardmc oldu ve onu iktidardan drecek koullar temin etti"{\69) Krt ulusal-demokratik glerinin lkenin kuzeyinde kaydettikleri baarlar ve IKP ile dier Irak yurtseverlerinin aktif faaliyetleri, sa muhalefeti olduka
endielendiriyordu. Sa muhalefet, sebepsiz olarak, bu glerin sallanan Kasm

iktidarna ciddi etkide bulunabilecekleri ve lkenin siyasi rotasn sola evirebi leceklerinden korkuyordu. Komplocular askeri darbe planlarn gerekletirmek
iin acele ediyordu.

Irak Komnist Partisi, Irak'taki ubat darbesine deinerek unlar kaydetti:

"Darbenin maksad, tm Temmuz devrimi kazanmlarna son vermek; komnistpartiyi

ve lkedeki dier devrimci gleri yok etmek; orduyu demokratik eilimli olanlardan
arndrmak; Krt hareketine darbe indirmek; sosyalist lkelerle olan dostluk ve ibirliini
bozmak; Irak' yeniden Bat ile ibirlii yapma ve petrol irketlerinin karlarna hizmet etme yoluna ekmek idi'{170).

IKP Merkez Komitesi Politbro yesi Enver Mustafa, konuyla ilgili yle yazyor: "8 ubat darbesinin amac, siyasetin, komnistler bakanlndaki demokratik glerin bask altnda sola evirilmesine msade etmemek idi Kasm ynetiminin son aylarnda bu bask devaml artyordu. Kasm 'in askeri diktatrlne son verilmesi, demokra tik zgrlklerin geri verilmesi, parlemanto seimlerinin yaplmas ve demokratik bir anayasann kabul edilmesi, gl bir ulusal birlik demokratik hkmetinin oluturulmas ve Kasm 'in 1958 de verdii vaatleryerine getirilerek, Krtlerle bar salanmasna ilikin
talepler gnden gne daha kararl biimde dik getiriliyordu. Kasm ynetiminin son iki- aynda, lkedeki taleplerinin gereklemesini salayabilirlerdi'\Y7\).

Kitlesel hareketin istikbalinden huzursuz olan sa muhalefet, onun yolunu kapamaya alt. Grld gibi, planlanan darbenin ana hedefi, sadece sa muhalefetin kin besledii Kasm'n iktidardan indirilmesi ve onun stesinden
gelinmesi olmayp, ayn zamanda da Arap ve Krt demokratik hareketine, zellilde de IKP'ye kesin darbe indirmek idi.

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

161

X. BOLUM

KRDSTAN'DAK ASKER HAREKETLERN TIRMANMASI.

ULUSLARARASI RGTLERDE KRT SORUNU

8 ubat 1963 sabah Badat'llar silah sesleriyle uyand. Bu gn. Kasm

diktatrlnn son gn idi. Komplocular ynetiminde Badat garnizonuna

bal tank ve piyade birlikleri bakentin stratejik noktalarn abucak ele geirdiler. Kendisini halktan soyutlam olan Kasm rejimi, birka saat ierisinde ykld.

Abdlkerim Kasm, Abbas Fadl Mahdavi ve Taha A-eyh sorgusuz sualsiz

kuruna dizildi. (4) Kasm ve yardmclar cezalandrlrken, kendisini "sadk kk karde" olarak adlandran ve bizzat Kasm tarafindan 1962'de serbest braklan, Abdl Salim Arifde hazr bulundu. Kuruna dizilenlerin cesetleri birka kez Irak televizyonunda gsterildi. Komplocular, bu davranla halk, olaylarn gidiatnn

deieceine mit balamamalar ve yeni yneticileri merhametine teslim olmalar

gerektii hususunda ikna etmek istiyordu.

Kasm, diktatrlnn yklmas, Irak halknn durumunu hafifletmedi. Hatta

tersine, lke bir sre askeri-faist rejimin kskacnda kald; bu rejimin faaliyederi,
lkedeki her yaam kesiminde mevcut krizi daha da derinletirdi. Krt sorunu ise,

doal olarak, istisna olamazd. Bu sorun, "had" safhaya ulat. Bunun sebebi, Krt
halknn ulusal haklarni hie sayma politikasnn srdrlmesi olduu kadar, iktidar rejimi ve onun lke snrlar dndaki mttefiklerinin, Krdere kar, boyutlar ve

acmaszl bakmndan ei grlmemi eylemlerde bulunmas idi. Sz konusu mttefikler, Krt sorununu, uluslararas rgtlerde ve dnya kamuoyunun geni
kesimlerinde tartma konusu haline getirmiti.

Daha nce de belirtildii zere, 1963 yl banda Irak'ta (demokratik glerin

ortak abalaryla) olaylarn gidiatnn sola evirilmesi, demokratik zgrlklerin

yeniden kazanlmas yolunda ciddi admlarn atlmas ve bylece de gericiliin nnn tkanmas imkan dahilinde idi. Tm bunlar, Kasm' "Komnizm
propagandacs" olarak gren ve srarla solcu demokratlarn, zellikle de Komnist

Partisinin faaliyederine son verilmesini talep eden, sa muhalefet iin aikard. Ortak paydada birleen sa milliyetiler, yklan monari rejimi taraftarlar ve dier glerle beraber, devlet darbesi hazrlklarna girimek iin ellerini abuk tuttular. Kasm'n Arap birlii planlarnn gerekletirilmesi hususunda, dier Arap

162

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

liderleriyle dt gr ayrlklar ve onun Kuveyt zerindeki iddialar, yabanc

petrol irketlerinin haklarn kstlama projeleri, ran ve Trkiye ile snr v.s. konu
lardaki tartmalar, Kasm', onun rejiminin devrilmesini isteyen devletlerle kar
karya getirdi.

Komplocular, Kasm'a dman glerden dolayl ve dolaysz yardm alyordu.

Byle bir devlet darbesi plannn, 1 962 yl sonunda Mnih'de hazrlanm olduu biliniyor. Bu habere gre, 1962 yl Aralk aynda, Amerikal Yksek Devlet me muru Fisher, yurtdnda ilticada bulunan, eski Irak Yksek Devlet ura yesi

Necip Rubai ile grt. Washington temsilcisi, devlet darbesi hazrlanmasna

yardm sz vererek buna karlk da Komnist Partisi'nin ve dier demokratlarn yok edilmesini talep etti. Basnda kan ve hazrlanan devlet darbesinin ABD'ye 35 milyon dolara mal olduu haberleri olduka ilgi ekicidir.(l)

Konuyla ilgili olarak, Irak'l sac Baaslann nl mfrit lideri AliAs-Saad nin
yapt aklama da ilgintir. Aklama, darbeden bir ka yl sonra yaplm olup

"Amerikal'lann darbeye itiraki" ile ilgilidir. Yakndou sorunlar uzman olan Fransz gazeteci Eric Rulo bu hususta yle yazyor: "8 ubat 1963 yl devlet

darbesi sonrasnda Babakan yardmcs olan Baas liderlerinden Mi As-Saadi, iki yl nce bize, partisinin iktidara Amerikan treninde geldii kanaatinde olduunu syledi. Saadi bu arada. General Kasm 'in devrilmesine bir ay kala, gya kendisinden habersiz,

Kuveyt'te gizli bir toplant yapld ve bu toplantya baz parti arkadalarnn ve CA

subaylarnn katldn ima etti. Saadi, daha sonra, o zamanlar kendisininde itirak ettii hkmetin, Sovyet sava malzemelerini incelemek zere, Amerikal uzmanlara

ilettii ve karlk olarak da Washington 'un nemli miktarda napalm bombas verdii

(bu bombalar daha sonralar Irak askerleri tarafndan Krtlere kar kullanlmt)
hususunda kant olduunu iddia etti"{2). Komplocularn, batl devletlerin gerici evreleriyle olan ilikilerini gsteren bu olgulara, resmi belgelere dayanmad iin inanlmayabilinirde, ancak, hem Irak'taki ubat darbesinin Bat'da sevin yaratmas, hem de emperyalist devletlerin
ve onlarn Yakndou ortaklarnn yeni rejime destek vermesi, ok sayda kan ve komplocularn batl evrelerle ilikide olduunu dile getiren habeleri dolayl olarak dorulamaktadr. IKP Merkez Komitesi kararlarndan birinde yle deniyor:

""ubat darbesi, petrol monopolleri ve Baas yneticileriyle ibirlii yapan yabanc ajanlar tarafindan organize edilmi emperyalist bir komplodur. "(3)
Devlet darbesinin organizesinde ba rol drt grup oynad: Baas'n ar sac liderleri, bunlara skca bal Abdl Salim Arif in askeri grubu, Arap Milliyetileri Harekat ve Junior-Sosyalistler Harekat.

Krt ulusal-demokratik hareketi liderlerinin askeri rejime kar tutumu ne idi?

Burada hereyden nce belirtmek gerekiyor ki 1 7 aylk silahl mcadele sonrasnda, Kurdistan devrimci ordusu, byk ehirler hari Krdistan'n ou blgelerine hakim olmutu. Mevcudu 30 bin kiiye dat.(5) Kurdistan Demokrat Partisi,

ekroye XueIo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadeksi

163

kurtarlm blgelerde byk apta siyasi-rgtleme almas yrtyordu. (6) Devlet darbesi hazrlklar yaplrken komplocular, bu gc ve Krt hareketi lider
lerinin darbeye kar taknacaklar pozisyonu dikkate almamazlk edemezdi. Basna szan haberlere gre, devlet darbesi yaplmadan nce )'ukarda ad geen

grup lidederi, darbenin gerekletirilmesinde desteklerini kazanmak amacyla

Barzani ve dier Krt liderleriyle grmeler yapt. 1962 yl Aralk aynda albay Tahir Yahya, sonralar da general olan Irak Ordusu Genelkurmay Bakan, Krt hareketi yneticileriyle direkt ilikiye girdi. General, onlardan yardmc olmalarn veya en azndan dosta tarafsz kalmalarn (rejime bal) rica etti. (7) KDP yne
ticileri verdikleri yantta, yeni rejimin Krtlere ulusal otonomi garantisi vermesi hususunda srar ettiler. Tahir Yahya, yazl taahtlerden kanarak darbe sonras

kurulacak yeni hkmet kapsamna, Barzani tarafindan tavsiye edilecek, Krt

bakanlarn da alnaca vaadiyle yetindi. (8) Defalarca Irak Krdistan'n ziyaret eden Eric Rulo, bu ilikilerin ok daha nce kurulmu olduunu iddia ederek yle yazyor:

"1962 ubat"nda brahim Ahmet (KDP"nin birinci sekreteri-.N.), General

Tahir Yahya tarafindan grevlendirilmi olan Krt kkenli gen Irak subay Kerim

Karan " kabul etti Yahya, yasad milliyeti-subaylar komitesi yesi olarak, darbe
planlarn baaryla uygulayabilmek iin yandalar adna Krtlerden destek istedi

28 Nisan 1962 "de brahim Ahmet general Yahyaya mektup gnderdi-bu mektubun
bir kopyasda bize verilmiti-(Eric Rulo'ya-.N). Bu mektupta, muhtemel darbenin,

Krtlere desteklenmesi iin koullar sralanmt. Ayn yln Austos aynda brahim
Ahmet, komplocularn bu koullar kabul ettiine dair cevap ald, ayrca bu cevapta, Barzani'ye, ilk devrimci hkmette grmek istedii Krt eylemcilerin isimlerini bil
dirmesi teklifinde bulunuldu... "(9).

Grld gibi, devlet darbesi organizatrleri ve Krt hareketi liderleri arasnda

iliki bulunduu hususu kuku gtrmemektedir. Bu ise, KDP'nin hazrlanan darbeye ilikin, IKP ile zt pozisyonlarda olduu anlamna gelir.

Kurdistan Demokratik Partisi liderlerinin pozisyonunu deerlendirirken,

aadaki hususular dikkate almak gerekiyor. Kasm ve rejimi, binlerce Krt yurtseverinin, sivil Krt insanlarmm-yallarn,

kadn ve ocuklarn ldrlmesinde ve yzlerce Krt kynn yaklp yklmasnda sulu idi. Kasm hkmeti, Krt halknn, kendisine ulusal otonomi hakknn ve rilmesi hakl taleplerine kl ve atele cevap verdi. Krdistan'n byk bir ksmn, sert ekonomik ambargo kskacnda tuttu; hemen hemen tm Krt halkna kar yok etme savan srdrd. Doal olarak, bylesi bir durumda Krt ulusal-demo kratik gleri Kasm diktatrlnn bir an nce yklmasn istiyordu. Ancak,
bu sorun genelde problemin zn tmyle ortaya koymayan, sadece bir yz.

Krt liderleri, komplocularn, zellilde de ar Baas'larn, Abdl Salim Arifin

askeri grubunun ve bir de juniorlarn siyasi izgilerini bilmiyor olamazd. Bu gler,

defalarca sol Arap ve Krt glerine-KDP ve IKP ye ve yandalanna-ve lkedeki

164

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadeksi

ilerici sosyo-ekonomik oluumlara kar kmt. Daha da nemhsi, bu gruplarn (glerini) tm dokman ve resmi bildirilerinde Irak'daki Krdere ulusal haklarnn tannmas sorunu sessizlikle geilmiti. Ayrca, Krt sorununa kar takndklar

olumsuz tavr ise KDP yneticilerince iyi bilinmekte idi. Doal olarak Krt ulusaldemokratik glerinin yneticileri bylesi koullarda, her trden rejim deiikliini

de destekleyemezdi. Tm Irak halknn olduu gibi, onlarn da devlet rejiminde kkl deiildik yaplmasna ihtiyac vard. Bu deiiklikler. Temmuz devrimi sonras
lkenin nne kan ve tm Irak halkn, bu arada Krtleri de, endielendiren esas

ekonomik ve sosyo politik sorunlar zebilmeli idi. Krt ulusal-demokratik glerinin, devlet darbesine direkt katlmam olduu
gerei dikkate alnsa bile, KDP yneticilerinin ubat darbesinde yeni rejime

bal bir pozisyon almasnn makuUuu olduka phelidir. Bu konuda Kurdistan

Demokratik Partisi ve Irak Komnist Partisi arasnda ciddi fikir ayrlklar ortaya

kt. KDP yneticileri iin General Kasm rejimi kesinlikle kabul edilemezdi ve
herhangi bir yolla devrilmesi gerekli idi. Komnist Partisi ise. Kasm rejimini ve

onun Krt demokradara kar balatt halk aleyhtar sava sert bir dille eletirerek, ayn zamanda da, Kasm'n objektif olarak anti-emperyalist bir politika izlediini ve onun rejiminde demokratik glerin hala nemli bir g olduu grnde idi.

IKP, buna dayanarak ve tamamyla hakl olarak. Kasm rejiminin devrilmesinde

atlacak aceleci ve iyice dnlmemi admlarn ok daha gerici olan gleri iktidara tayabilecei kansnda idi. IKP ve KDP'nin fikirbirlii salayamamas,
birok bakmdan komplocularn iini kolaylatrd.

Irak iktidarnn yeni sahipleri tarafindan yaplan. Temmuz devrimi hedeflerinin

gerekletirilecei aklamas, tamamyla demogoji idi. iktidar ele geirdikten sonra,

lkedeki demokratik glere kar amanszca bask yapmaya baladlar. Tm iktidar, devlet darbesini gerekletiren, siyasi gruplarn temsilcilerinden oluan Devrim Komitesi Ulusal ras'nn elinde idi. Bu rada stnlk, ar Baas liderlerindeydi. Devrim Komitesi ras, kendisini Mareal ilan eden Abdl
Salim Arif i Irak Cumhurbakan' olarak tayin etti. (10)

Yeni iktidarn esas darbesi, Irak Komnist Partisine ynelik idi. Kanl terr, demokrat ve yurtseverlerin fiziksel olarak ortadan kaldrlmas, devlet politikas d zeyine karlmt. Darbenin ertesi gn, yeni rejim yneticilerinin resmi duyurusu
ve Badat Radyosunda yaymland. Bu duyuruda yle deniyor: "Halkmzn tm

evlatlarn, sulular bulmada ve yok etmede polis glerineyardma aryoruz". {\ 1) Irak tarihi boyunca eine rastlanmam korkun bir yurtsever av balad.
Hkmet alel acele, ulusal birlik ad altnda silahl ete-birlilderi oluturmaya balad. Tm lkede ulusal birlie gnll toplamak iin kayt noktalar ald. Bu

birlie, ounlukla ipsiz-sapsz kesim ve genler bavuruyordu. Hkmet, ulusal birlik, polis ve ordu komutanamirlerine, "her komnisti veya Kasm tarafiann yok etme" hakk verdi. Bu arada, katiller yarg karsnda hi bir sorumluluk
tamyordu. (12)

ekroye Xueh Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

165

Komnist Partisi zor duruma dt. IKP yneticileri, yeni gerici rejime kar

silahl direni gstermesinin bir sonu getirmeyeceini anlaynca, IKP Merkez

Komitesi, silahl mcadeleyi durdurma karar ald. Parti rgtleri yer altna ekildi,

iktidardakiler, IKP yneticilerini yakalamak ve yok etmek iin btn glerini

kullandlar. Yurtdna kamak ve bylece yok olmaktan kurtulmak imkanna sahip olan, Komnist Partisi yneticileri-Mekez Komitesi birinci sekreteri Salim Adil, MK sekreteri Cemal Haydari, Parti ynetimi yeleri Muhammed Salih El-Abac,

Abdl sa ve dier biroklar, bunu yapmad; lkede kalarak parti rgtlerinin

almasn ynetmeye devam ettiler. Salim Adil, IKP MK sekreterlii adna, Arap

ve Krt blgelerindeki parti rgderine ve tm Irak halkna yazl olarak seslene rek, 8 ubat darbesinin bir n deerlendirmesini yapt. Bu yazd bildiride. Kasm
rejiminin dmesi ve ar sac diktatrln kurulmasna yol aan sebepler analiz

edilerek, yle deniyordu: "8 ubat 1963 kar devrim darbesi, siyasi, fikirsel ve eko
nomik olarak 1959 ylnn ikinci yarsndan itibaren, yani Kastm'n karanlk glere

teslim olmas ve ulusal yurtsever kesimlerin birliinin bozulmasna msade etmesiyle balamt. "(13) Darbe, "Temmuz devrimi kazanmlartn yok etmeye ynelik, gerici emperyalist bir eylem" niteliinde idi. Irak halknn (Arap ve Krtlerin) demokratik
haklar iin mcadele veren, cesur zgrlk savas Salim Adil, Irak'taki kanl rejimin kanlmaz sonunu nceden sezinledi. Kendisi yle yazyor: "Bylesi rejim, halk tarafindan reddedilecek ve kanlmaz son ile yz yze kalacak". Baas rejiminin kurulmasnn ana sebebi. Kasm diktatrlnn halktan ve tm yurtsever gler

den yava yava tecrit olmas idi. Ancak, Salim Adil'in belirttii zere, "gerici darbe kendisini. Kasm diktatrlnn sonunu getiren tecritten daha fazla tecrit etti Bu
sebeple, anl Irak halk ok yaknda imdiki rejime mutlaka son verecektir".{\4)

20 ubat 1 963 gecesi bir hainin ihbar zerine, sac baas fedaileri Salim Adil'i
tutuklayarak dier birok Arap ve Krt IKP lideri gibi, nce Karada A-arkiya blgesindeki ulusal birlik karargahna, oradan da eski kraliyet saray olan ve yeni
iktidar tarafndan da alel acele komnist hapishanesine evrilen Rihab'a gtrd

ler. Saray'n bodrumunda. Salim Adil'e en dayanlmaz ikenceler yapld. 5 Mart 1963'de Salim Adil, gene hunharca yaplan bir sorgulama esnasnda ldrld. Bu kanl cinayeti kamuoyundan saklamak iin, eski tarihli sahte bir "askeri mahkeme karan " dzenlenerek Adil ve onun iki yanda -IKP'nin nl isimlerinden Mu hammet Hseyin Abulisi ve Hasan Uveyni- lm cezasna arptrld. Temmuz aynda da, Politbro yesi ve IKP Merkez Komitesi sekreteri olan, Krt halknn sadk evlad Cemal Haydari ve politbro yesi Salih El-Abac idam edildi.
Salim Adil ve dier IKP yneticilerinin hunharca katledilmesi, yurtsever ve

demokratlara kar yrtlen kitlesel terr, tm ilerici dnya kamuoyunun fkeye bodu. SBKP (Sovyetler Birlii Komnist Partisi) Merkez Komitesinin Salim Adil ve dier tannm Irak'l yurtseverlerin ldrlmesi ile ilgili yaymlad bildiride

yle deniyor:

"ilenen bu canavarca su, tm dnyada ilerici insanlar derinden

sarsmtr. Bu su, Irak'l yetkililerin, insan Haklar Deklarasyonu ve BM Tzne

166

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

bal olduklarn iddia etmeleri ve Irak hkmetinin "zgrlk, birlik ve sosyalizm"

politikasn resmen ilan etmesinin aksine, en basit insanlk ve demokrasi prensipleriyle

bile alay ettiklerini gstermektedir "{15).

Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi; Fransa, Byk Britanya,

Bulgaristan, ekoslavakya, Polonya, Kuzey rlanda, Macaristan ve dier bir ok

lkenin komnist ve ii partileri; ayn zamanda da, Fransa Evrensel Emek Konfe

derasyonu, italya Emek Konfederasyonu, Tm Polonya Bar Sovyeti Prezidyumu,

Evrensel Sendikalar Federasyonu ve dier biroklar gibi ulusal ve uluslararas kurulu ve eylemciler, Irak'taki terr ve basklar protesto etti. Evrensel Bar
Konseyi Bakan Prof. C. Bernal, Cumhurbakan Arife bir telgraf gnderdi. Bu

telgrafta yle deniyor: "Irak'ta gerekletirilen ok saydaki cinayet ve yasal olmayan bask eylemlerini duyduum zaman dehete kapldm... Bu cinayetleri, yasaya aykr eylemleri iddetle protesto ediyorum ve Irak'l bar taraftarlarnn kovuturulmasna
son verilmesini talep ediyorum... "(16)

16 ubat'ta "devrimci" birlikler, tank ve zrhl tatlarn yardmyla genelde Krt nfusun yaad Badat'taki Kifa blgesini kuatarak sivil halk ve kouturmadan kap buraya gizlenen Arap ve Krt demokratlarn hunharca katletti. "Ulusal birlik yelerinin, terrist eylemlerin yan sra, halk arasnda yeni rejime

destek iin imza toplanmas" yeni rejimin kitle desteinden yoksun olduunu ve bir
ounu da rktp kardn gstermektedir. (17) Yeni rejim ifte standart bir politika uyguluyordu; bir taraftan, lkenin tm
demokratik glerine kar gemite benzeri grlmemi bir terr estirirken, dier taraftan da, yeni rejim temsilcileri, resmi bir aklama yaparak "Krt sorununu

barl ve adilane biimde zmeye" tam kararl olduklarn bildirdi. 9 ubat'ta Irak
ordusuna, Krtlere kar askeri harekatlar durdurmas emri verildi. Yeni hkmet

kapsamna Barzani'nin onaylad iki Krt eylemcisi, eyh Baba Ali ve General
Fuat Arif, dahil edildi. Baas Partisi ynetimi yesi ve Devlet Bakan Hazem Cevat, hkmet adna bir duyuruda bulunarak "Irak devriminin. Kurt sorunu da dahil
olmak zere. Kasm rejiminden kalan tm meseleleri zeceini" aldad.{\8)

Ne Barzani, ne de devrimci-demokratik Krt hareketinin dier liderleri, lke deki ilerici glere kar kidesel terr estirildii koullarda, elbetteki yeni hkmetin vaadlerini ciddiye almaddar. Barzani'nin, yaplan Krt sorununun zlecei aklamasna cevab olduka netti: "Krtlerin yeni rejimin etrafinda toplandn

iddia etmek acelecilik olur. Irak Krdistan' iin Kasm rejiminin ortadan kalkmas ikinci dereceden bir amatr. Esas ama, eskiden olduu gibi, Krtlere ulusal haklarnn tannmasdr. "(19) Darbeden birka gn sonra, Kurdistan Demokrat Partisi bakan bir aklama

yapt: "Krtler, binlerce Irak'l arabn ldrlmesine sessiz kalamaz, kald ki Krt devri
minin hedefi, Irak'ta demokratik zgrlkleri veferdi zgrlkleri hayata geirmektir".

Darbeden sonraki ilk gnlerde hkmet, Krt yneticlerine "Kuzey sorununu" barl yoldan zmek amacyla grmelere balanmas teklifinde bulundu; ne

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

167

var ki daha o zamanlar yeni rejimin hainlik yapaca belirtilerini fark etmek zor
deildi. Lbnanl komnisderin gazetesi olan El-Niddmn da yazd gibi, sac

baas rejiminin Krtlerle grmelere raz olmas, "ok daha geni apta bir saldr
organize etmek amacyla vakit kazanmak iin atlan taktiksel bir adm" idi. (20) Krt hareketi liderleri, yine de grmelere katlmay kabul etti. Krtlerin att
bu taktiksel adm u sebepten tr doru idi:

1. Eer yeni rejim, Krderle grmeler yaparak kendi saflarn glendirmek iin zaman kazanmaya alyorsa, o zaman, ok daha zor koullarda savam olan
Krt kurtulu ordusunun da en az onlar kadar buna ihtiyac vard.

2. Yeni rejimin, Krderle resmi grmelere raz olmas, Krder iin nemli
manevi ve siyasi deer tayordu, nk, bylelikle. Kasm hkmetin yapt,

"Kuzeydeki komplo, boyutlar ve gc bakmndan nemsizdir ve yaknda ortadan kalkacaktr" resrr aklamalar rm oldu. Yeni iktidar sahipleri, Irak'ta ciddi
bir Krt ulusal sorunu olduunu, resmen kabul etmek zorunda kaldlar.

3. Irak iktidarnn yeni sahiplerinin, grmeleri bariz biimde uzatmasnda

ifade bulan kt maskelenmi bir taktik kullanmas, hainlik yapmalar ve Krt ulusal-demokratik glerine kar, kirli bir karde savana yeniden balanmas,
daha sonralar, zaten halktan soyudanm ve iflas etmi olan ar sac rejimin prestijine byk darbe indirdi.

Krtler ve hkmet temsilcileri arasndaki ilk grmeler "tatmin edici" olarak

deedendirildi. Hkmet, bu sralarda, lkedeki ilerici glere kar terr estirmeye

devam ediyordu; bir taraftan da, Krt sorunu hususunda bazen belirsiz bazen de ift manal aklamalar yapyordu. 13 ubat 1963'de Dileri Bakan Hseyin abib, "devrimin. Kasm yanls komnistleri yok etmeyi baardn ve yeni rejime zarar getirmeye ynelik her trl denemenin ayn akibete urayacan "syledi. Krt

sorununa deinen Bakan, "hkmetin, Krtler ve Araplar arasnda ilikileri yeniden

canlandrmaya alaca" gibi mulak bir aklamada bulundu. (21) Mustafa Barzani ve dier KDP liderleri, giderek daha sert bir tavr almaya balad. Grmelerin kesilmesinin ardndan, Kurdistan Demokratik Partisi Bakan, Barzani'nin verdii vazife zerine bir bildiri yaynlad. Bu bildiride yle

deniyor: ""Taleplerimiz yerine getirilinceye kadar. Kasm 'a kar mcadele verdiimiz
gibi. Arife kar da savaacaz". (22)

18 ubat'ta yeni tur grmeler balad. Krt delegasyonu zel bir uakla Kerkk'ten Badat'a geldi. "Eskiden Xebat gazetesi redaktrlerinden biri olan Krt

ulusal kyafeti ierisindeki gen albay, bir anda sradan Badat'llarn, politikac
ve gazetecilerin ilgi oda oldu. Celal Talabani liderliindeki delegasyonun gelii. Kasmn Irak"n kuzeyindeki ""ayaklanmaclarn" bozguna uratld hususundaki
tm aklamalarn blfolduu anlamna geliyordu. Irak'n yeni iktidar sahiplerinin,

Mustafa Barzani ile grmelere mecbur kaldklar gereinin ise ne kadar doru
olduu ortaya kt. "(23)

Krt delegasyonu, Krt probleminin zmnn ve Irak'n kuzeyinde barn

168

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

salanmasnn, esasn oluturan bir memorandum hkmete sundu. Bu memo randumda, Krt hareketinin hedefleri ve talepleri ortaya konmutu. Krt Liderleri, aada sralanan prensipler baznda ulusal otonomi verilmesini talep etti:

"1- Irak Cumhuriyeti, ayn haklara sahip ve gnll olarak birlikte yaama istei duyan iki ulusun-Arap ve Krt-oluturduu birleik bir devlettir.
2- Irak anayasas, lkedeki Arap ve Krtlerin says ile orantl olarak, Krt halknn temsilcilerinin de katld yksek yasama ve yrtme organlarnn oluturulmasn

ngrmelidir. 3- Merkezi hkmetin yetkisi dahiline unlar girmelidir:devlet aygtnn genely

netimi; BM ile ilikiler de dahil olmak zere d siyasi ilikiler; ulusal savunma; petrol

ile ilgili konular; gmrk politikas; vergiler; uluslararas liman ve havaalanlar, ana demiryolu ve karayollarnn kontrol; yurttalk ile ilgili konular; devlet ana btesinin
oluturulmas; Merkezi radyo ve TVyayn, nkleer silahlar".{24) Memorandumda, ayrca, Krt halknn, serbest, ak ve gizli oylama ile Kur distan halk tarafndan seilerek yasama ve yrtme ile ilgili otonomi konseyleri yardmyla, kendi ulusal otonomi haklarn kullanabilmesi gerektii belirtilmiti. Yasama Konseyi, Merkezi hkmet tarafndan belirlenecek haklar erevesinde yasalar kabul edebilecek; yrtme konseyine bakan tayin edebilecek ve bu bakan veya yrtme konseyinin her hangi bir yesini deitirebilecekti. Yrtme Konseyi, otonomi blgesi snrlar dahilinde yasama konseyince kabul edilen yasalar, ayn ekilde, merkezi hkmete kabul edilen ve Kurdistan ile ilgili olan tm yasalar

hayata geirerek kendi ilevini grecekti. Yrtme ile ilgili otonomi konseyi unlar ynetecekti: Otonomi Krt blgesinin i ileri; yasa bilim, eitim ve bilim, salk,
tarm (ttnclkte dahil), ehirlerin zynetimi ile ilgili alanlar; emek ve sosyal
ileri; turizm ve halkn refahnn arttrlmas ile ilgili tm konular. (25) Yrtme

Konseyi, ynetim ve bakanlklara idareci atar ve faaliyetleri ile ilgili konularda yasama konseyi nnde rapor verir. (26) Memorandumda, otonomi organlarnn finansi faaliyetlerine de deinilmi;

ulusal gelir kaynaklar belirtilmi; ulusal gelir dalmyla uraan tm merkezi

organlarda Kurdistan temsilcilerinin de yer almas gereklilii tespit edilmiti. Memorandumda, Sleymaniye, Kerkk ve Erbil vilayetlerinden, ayrca,

Musul Livasnn blgesinden ve Krt nfusun ounluu oluturduu Diala

Livasndan oluan Otonomi Krdistan'n topraklar belirlendi. Bu belgede, u taleplere de yer verilmiti: Cumhuriyetin bir bakan yardmcs da Krt olsun ve Krt halk tarafndan seilsin; Krt ulusal otonomi blgesi anayasas ise, kltrel, ekonomik ve sosyal haklar, demokratik zgrlkleri temin etsin ve Trkmen, Asur, Haldiler, Ermeni ve dier etnik topluluklarn dokunulmazln salasn. "Bu etnik topluluklarda, Araplar ve Krtlerin sahip olduklar haklardanfaydalanmal; hem yasama yrtme konseylerinde hem de dier idari organlarda nfrslanyla orantl olarak temsil edilebilmeliler. "(27) Memorandumun ikinci ksmnda, esas sorunlar sraland; bu sorunlarn zm,

ekroye Xuelo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1 o)

anlama salanmas bakmndan prensipial nem tayordu:

1)-Krt halk, Kurdistan nfusu ile orantl biimde ulusal (tm Irak) konsey
inde temsil edilmeli.

2)-Merkezi hkmetteki Krt bakanlarn says, Irak Krtlerinin says ile

orantl olmaldr.

3)-Merkezi bakanlklarda, Krt alanlarnn says da Irak Krderinin says ile orantl olmaldr.

4)-Sz geen prensip baznda, Krt rencileri, Badat niversitesi ve lkedeki

dier yksek okullara alnacak. Bu prensibe ayn ekilde, rencileri yurtdna eitime gnderilmesinde de uyulacak.
5)-Irak ordusu Genelkurmay Bakan Krt olmal.

6)-Eer Irak ordusu imdiki adn deitirecek olursa, o zaman Krt birlikleri de "Krt tmeni" olarak adlandrlacak. Tmen, Krt askerlerinden-er ve subay
lardan- oluturulacak.

7)-Krtler, Krdistan'da askerlik yapacak. Ordudan atlan tm Krt subaylarna

yetkileri geri verilecek ve Krdistan'daki askeri birliklerde grev yapacaklar.

8)-Nfusu orannda Krtler, askeri kolej ve dier askeri okullara, ayrca, polis
akademisine kabul edilecekler.

9)-Merkezi hkmet, sadece Irak Cumhuriyetini tehdit eden durumlarda

Krdistan'a asker takviyesi yaplacak, dier durumlarda ise Krdistan'n yasama ve yrtme Konseylerinden bunun iin onay alnmas gerekecek. 10)-Otonomiye ait topraklarda, Irak askeri birliklerinin bask eylemleri yapa bilmeleri iin yasama konseyinden izin alnmas gereklidir. ll)-Krt halknn ulusal ve demokratik haklarn hie sayan vya bylesi bir tehlike yaratan tm kararnemeler geersiz saylacaktr. 12)-Harb zaman ve dardan saldr tehdidinin sz konusu olmas hari, Krdistan'da harp durumu sadece, yasama konseyinin izni ile ilan edilebilir.
13)-imdiki Krt bakanlardan birine. Konsey yetkililerinin n tartmas iin

geici bir icra konseyi oluturma grevi verilmelidir. cra Konseyi oluturulduktan
en ge drt ay sonra, yasama konseyini kurmak zere seimler yaplmaldr. 1 4)-Adilane ekilde ve en ksa zamanda, ancak en ge drt ay sonra, Krdistan'da

eski diktatr rejimin etkileri sonucu ortaya kan maddi zarar telafi edilecek.
15)-Eer Irak vatandal yerine Arap vatandal kabul edilirse (Irak'n
Arap federasyonuna girmesi kastediliyor), O zaman, Krder verilen pasaport ve

doum belgelerinde eer bu kii Krdistan'da yayorsa "Kurdistan", veya uyruu bakmndan Krt ise de "Krt" iareti konulacak. 16)-Eer Irak devleti, bayrak veya armasn deitirise, o zaman, bunlar zerinde Krtleri veya Krdistan' sembolize eden bir iaret konulacak. (28)

Krt temsilcileri, bu talepleri ileri srerek, hidimetten gelecek olan ve kendileri iin aklc ve kabd edilebilir teklifleri tartmaya hazr olduklarn, gerei halindede
taviz verebileceklerini bildirdiler. Fakat Krt devrimci-demokratik glerinin tale-

170

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

pleri, Badat'n resmi evrelerince "ar ve kabul edilemez" olarak deerlendirildi. Daha grmeler devam ederken, Irak Dileri Bakan Talih Hseyin abib'in, hkmetin gerek niyetini ortaya koyarak ak ak "Krtlere otonomi vermek sz

konusu bile olamaz" demesi olduka ilgi ekicidir. Bakan szlerine yle devam
ediyor.- "Yasad bir adamla grmeler yapmamz yeter de artar bile.. .Eer General

Barzani uzlamaya yanamaz ise, ayaklanmaya bir defa da sonsuza dek ortadan kaldrmak zere bu konuyu hasr alt etmeyeceiz"{29). Yeni rejim, zaman kazanmak ve Krt sorununu g kullanarak bitirmek olan, gerek emellerini giderek daha ok aa -vurmaya balad. YapJan grmeler de onun haince ve sinsice planlarn maskeleyen bir paravana idi. Beyrut gazetesi El-Cadida

yle yazd: "Kurdistan dncesi, srail'den ok Irak'l liderleri korkutuyor'\50).

1 Mart 1963'de Krt Delegasyonu lideri bir aklama yapt; bu aklamada grmelerin sonu getirmeyecei dncesine yer verildi: "Biz, eskiden olduu gibi Krdistan'a otonomi verilmesinde srar ediyoruz. Eer grmeler arzulanan sonular

getirmez ise, o zaman kukusuz mcadeleyi yeniden balatacaz. Biz, devrimden

vazgemi deiliz, sadece bir sre ara verdik... "(31).

Talabani, Mustafa Barzani'ye grmelerin gidiat hususunda rapor vermek zere zel hkmet uayla Krdistan'a geri dnd. Barzani, ertesi gn sert bir
aklamada bulunarak unlar syledi: "Biz, haklarmz yalvararak istemiyoruz...

Bizim haklarmz tanmazlarsa, lmne bunlar elde etmek iin arpacaz"{52). 5 Mart'ta Devrim Komutanl Ulusal Konseyi, "genel alanda Krt sorunu" konulu hkmet programnn akland zel bir bildiri yaynland. Bu plann znde, Krt hareketinin minimum taleplerini bile karlamayan ademimerkeziyet (aada
aklanyor) plan vard. Krtler ve hkmet temsilcileri arasndaki grmeler nihayet karar aamasna

geldi. 4 Mart 1963'de Kania Maran kasabasnda, yksek dzeyde grmelere baland. (33) Irak hkmeti delegasyonuna, Irak Silahl Birlikleri Genelkurmay Bakan General Tahir Yahya bakanlk ediyordu. Delegasyonda, ayrca. Hava Ku-vvederi
Albay' ve Devrim Komutanl Ulusal Konseyi yesi olan ve herhangi bir sebep

ten tr ismi aklanmayan biri. General Fettah aali, Tarm Bakan Baba Ali,

Vakf leri Bakan Fuad Arif ve Irak'n ABD'deki elisi Haydar Sleyman (son
Krt) yer alyordu. Krt delegasyonuna Mustafa Barzani bakanlk ediyordu.

"Olaan selamlama merasimipek de scak gemedi Daha sonra grmelere baland. . . General Yahya her eyden nce kendi delegasyon yelerinin ahsi insiyatifieri zerine
bir dost olarak geldiklerine iaret etti Genelkurmay Bakan, bununla, Barzani'ye,

Badat'a gelmeyi reddetmesinin protokol haklarn, hi de ihlal etmediini gstermek

istiyordu""{54).

Bu grmelere katlan Fransz gazeteci Eric Rulo, ayrntlar yle anlatyor: ""Daha sonra General Yahya, meselenin zne deinerek eski rejimin Krtler ve Araplar arasnda karde sava balattna dair bir tez aklad. Yahya, Ramazann I4"de

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

171

(8 ubat) gerekleen devrimin. Kasm 'a kar olan iki halkn devrimi olduunu ileri srd". Gemiteki Krtlerin kaderine hi deinmeyen Yahya, bu iki etnik grubun
daima "uyumlu bir btn" oluturduunu ifade etti. General Barzani'nin buna yant yle idi: "Her zaman olduu gibi ak konuacam. Ben kendi amdan, Ara

plar, Krtler, Trkmenler, Asurlar, Hristiyanlar, Mslmanlar ve Yahudiler arasnda

hibir ayrm yapmyorum; nk, hepsi de ortak vatannn evlatlardr Hem siz.

General Yahya, hem de ben insanz. Ancak, sizin adnz Tahir, benim adm Mustafa;
ikimizin bir deil de iki olduunu inkar etmek bouna olurdu, zira, her birimizin kendine has kiilii var. Bunun tersini iddia etmek, sre gelen bir anlamazla yol aacakttr"{55)
Krt delegasyonunun lideri, aslnda eski rejimin politikasna devam eden yeni

rejimin, Krt sorununa ilikin sinsi, ikiyzl politikasn gzler nne serdi. Bar zani yle diyor: "Krt halk, sadece gzel szlerle bar ve dostlun salanabileceine artk inanmyor. Kasm, bizi boazmza kadar byle szlerle doyurdu, sonra da kadn

ve ocuklarmz ldrd. Eer sizin rejiminize destek verdimse, bunu dobra dobra
sylyorum, Badat, bizim beklediimiz jesti yapmad diyedir. Irak devlet snrlar

ierisinde Krt halknn bamsz olma hakkn tanmad iindir Dn de olduu gibi
bugn hu talep, burada sava durdurmak iin bizim minimum talebimizdir". (56) Daha sonraki grmeler kapal kapdar ardnda yapld ve hibir sonu vermedi. 5 Mart 1963'de hkmet delegasyonu Badat'a geri dnd. 15 Mart 1963'de
Devrim Komutanl Ulusal Konseyi bir plan yaymlad. Bu plana gre, "Krt

sorununu zme tedbirleri" ad altnda Krdistan'da dahil olmak zere lkenin baz

kesimlerinde "ynetim ademimerkeziyet"ciletirelecekti.{57) Planda, tm Irak'n

idari olarak alt vilayete blnmesi ngrlyordu: Musul, Kerkk, Sleyma niye, Badat, Hili ve Basor.{58) Bu Krtlerin eskiden olduu gibi ayrmcla
tabi tutulduu dar bir idari reform idi. Irak'l valiler, Msr'da olduu gibi, yerel sorunlarn zmnde baz zgrlkler elde etti. Plan hazrlayanlar, tm Irak' ilgilendiren sz konusu idari reformu, Krt sorununa zm olarak sunmak niyetinde idiler. Dahas, amalarndan ok

uzaklaan Devrim Komutanl Konseyi, Irak Krdistan'n yeni Sleymaniye

Vilayeti ile snrlad.

172

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadeksi

XI. BOLUM

KTDAR REJMNN KRT SORUNU POLTKASINDAK MANEVRA TAKT VE KRT ULUSAL-DEMOKRATK GLER SAFLARINI
PARALAMA PLANLARI

Askeri, ar eilimli rejimin 8 ubat 1963'den sonra pekien hakimiyeti dneminde, Irak'n tm ilerici glerinin -araplar, Krtler ve dier uluslar- karlar tek bir amaca ynelikti: her ne ekilde olursa olsun bu rejimi devirmek. Arifin askeri grubu,
bu hususu elbette fark etti. Gemite ar eilimli rejimin kurulmasna ve onun

lkenin demokratik glerine kar acmasz saldrlar gerekletirmesine katlan

en aktif eylemcilerden biri olan Arif grubu, 18 Kasm'dan sonra, ubat rejiminin kanl eylemlerinden syrlmaya ve halkn desteini kazanmaya alt.

Arif-Yahya askeri rejimi, aslnda genelde lkenin demokratiklemesinde zelde ise Krt sorununun barl zmnde olumlu admlar atacak yetenekte deildi. Yeni rejim, objektif olarak sac milliyeti ve kk burjuva evrelerinin, bir de
receye kadar da byk toprak sahiplerinin karlarn yanstyordu. Yeni rejimin

Krt sorununu barl yoldan zmeye ynelik, yapc bir program hazrlamas,
sz konusu bile olamazd: nk, aksi halde, yksek subay evresi (iktidar bunlarn

elinde idi) ve aslnda ordu, lkede iktidar ellrinde tutmalarn salayan en nemli faktrlerden birinden yoksun kalacaklard. Sovyet aratrmac G. Mirskiy, tamamyla hakl olarak unlar kaydediyor: "Krdistan'daki savaa Irakyksek subay evresinin ihtiyac var, nk, sava devam ederken ordu ilgi oda oluyor, onun ba rolne kimse itiraz etmiyor, askeri camiann tm ayrcalklar maruz grlyor ve her trl muhalefet ulus karlar ad altnda dizginleniyor""{\). O dnemde lkedeki durumun istikrarsz olmasnn en nemli sebeplerinden biri de, Krdistan'daki sava idi. Buna ramen. Arif hkmetinin i ve d siyasi programnda, Krt sorununa ilikin tek bir kelime yer almyordu, bu da hk
metin Krt sorununu askeri yolla zme niyetini gsteriyordu. Belirtmeliyiz ki,

komnistlerin ve dier muhalif glerin temsilcilerinin fiziksel olarak yok edilmesi

sorumluluu, ar edimli Baas liderlerine aitti, ancak bu durum. Arifin, Yahya'nn

ve dierlerinin suunu hi de hafifletmez. Bu gler, ou zaman aktif organizatr

leri veya icraclar idi. Konu ile ilgili olarak, IKP Merkez Komitesi kararnda yle
deniyor: '"Baaslann politikas, idare dizginlerini tmyle ele geirme emeli, fiilen

ekroye Xutio Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1 VO

ordunun ve tm hkmet aygtnn stnde olan ulusal muhafiz birliinin kurulmas

ve tm bunlara elik eden kanl cinayetler, caniyane eylemlerinde Baaslann su orta
olan, askeri camiada honutsuzluk ve gvensizlik yaratt".{2)

Darbeden 10 gn sonra, 28 Kasm 1963'de Cumhurbakan Arif bir aklama yaparak, hkmet birliklerine kar arpan Krtleri silahlarn brakmaya ve teslim olmaya ard. Beyrut gazetesi Orion, Mareal Arifin Krdere yapt ary yle

yorumlad: "Badat ve Krt otonomi savalar arasndaki ilikileri son aylarda yle ok
tecrbeden getiki, sadece. Arifin bu mesajnn gerek anlam sorulabilir Sz konusu edilen ve dini duygulara dokunan-cokulu bir ardr, ancak, Krtlerin taleplerine hibir cevap vermemektedir.. Bu durumda, hibir ey yaplmad ve Krt sorunu iktidarn istikrar iin gerek bir tehdit olmaya devam ettii aikardr "{5). Irak askeri uaklarnn, Krt blgelerine havadan dattklar ilanlarda silahlar
brakma ars yaplyor ve buna karlk da af vaad ediliyordu. Arap lkelerinin

ilerici kamuoyu, bu politikann sinsi hedeflerine dikkat ekti. El-Nida gazetesi

yle yazyor: "Ne var ki, Krt sorunu, ancak, rak Cumhuriyeti snrlar dahilinde
Krtlere yasal demokratik haklarnn verilmesi ile zlebilir"{4) .

Arif-Yahya hkmeti, gerici Krt feodallerinin seferber edilmesi iin yeni admlar att. Aralk ay banda baz Krt "Liderlerinin" Badat'a gelii organize

edildi, ama,

"bu liderlerin, ulusal yetkililere bal olduklarn ifade etmeleri ve

Barzani'nin ayrlk eylemlerine duyduklar fkeyi dile getirmeleri.." idi{5). Krt feodal-hainlerden oluan dier bir delegasyon da. Savunma Bakan HlardanTikriti
tarafndan kabul edildi.

Dier taraftan, Krt silahl glerinin yeniden dzenlenmesi ve ICDP'nin kon

trol altndaki blgelere dzenli ikmal yapmnn organizesi ile ilgili almalar tm

hzyla sryordu. O dnemde ayaklanma blgesinde bulunan David Adamson

yle yazyor: "Sleymaniyeyaknndaki dalardafaaliyetgsteren isyanclar, dzensiz partizan birliklerinden hzla, daha ok dzenli orduyu andran birliklere dnyor.

lk be Krt taburunun dzenlenmesi almalar tm hzla sryor Baka yeni bir

faktr de Xebat (Mcadele) ad altnda tannan, suikast birliin kurulmas idi. Bu birlik, hkmetin en zayfulam yollarna darbe indirecekti... "(6).

Daha nce de belirtildii zere; Krtler, Hazirandan sonra kontroln kaybet tikleri topraklar, 1963 yl Ekim aynda yeniden ele geirdiler, 1963 yl sonunda
ise daha da gneye ilerlediler. Krt silahl glerinin organizesi ii, Kurdistan De

mokrat Partisi ve o dnemde Kurdistan demokratik glerinin silahl mcadelesine direk katlan, Irak Komnist Partisi'nin faaliyetleri sayesinde amaca uygun geliti.
Aralarnda bir de tugay generali olan ve ayaklanmaclarn tarafna geen 70 Krt subay'nn dzenli ordunun kurulmasna byk yardm olmutur(7). Arif-Yahya hkmeti, Krdistan'da boaltma savana devam etti. Huma-

nite gazetesi unlar yazyor: "Gnmzde Irak Krdistan'nda gerek bir soykrm
yaplyor"{8) . Gazete, hava ku-vvetleri yardmyla Krt ehir ve kylerinin
dnmeden sistematik biimde yok edildiini, binlerce sivd insan, kadn, o-

174

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

cuk ve yahlan ldren yangn roket ve bombalarnn kullanldn bildirdi. (9)

Yaralanan ve evsiz barksz kalan sivil insanlarn says binlerce idi. Yiyecek ve ila

sknts yayorlard. Krdistan'da barbarca sava metodlarnm kullanlmas, ilerici dnya kamuoy

unun yeni protestolarna yol at. Fransa Ulusal renci Birlii, Hristiyan renci
Genlik, Birleik Sosyalist Partisi renci rgt ve Fransa Genlii Komnist Birlii
ortak bir bildiri yaynladlar. Bu bildiride, iyi niyet sahibi tm insanlara "ila ve para gndererek bombardman kurban olan sivil Krt halkna yardm..." ars
yapld. (10) Arif-Yahya hkmeti zamannda da Irak Krdistan'na sac Baas reji

mini aratmayacak ekilde acmaszca ekonomik ambargo uyguland. Hkmet, "'ayaklanmaclar, snmaclar akn ile bomak" istiyordu. Krt liderlerinden biri bu taktie deinerek unlar belirtti: "Silah gc ile hibir ey elde edemezler. Bu nedenle,

son are olarak ala bavuruyorlar ki, biz burada aresiz kalyoruz"{\ 1). rnein,
Sleymaniye'de Irak askerleri evlerin her yerini arad ve her aileden yiyeceklerin nemli ksmna el koydu. Grenlerin tanklna gre, "yakt ylesine azd ki, aileler tek bir mutfakta herkes iin yemek piiriyorlard"(\2). Hkmetin kontrol altnda

bulunan Krt ehirlerinde hapishaneler dolup tayordu. "Partizanlara katlanlarn

aileleri" srld ve ikence grd. Polis ajan olmay reddeden ou kiinin evleri buna misilleme olarak ykld. Evsiz barksz kalanlar ehri terketti. (13)
Bu koullarda, Irak Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat Partisi, zarar

gren ve muhta olan Krtlere ve ailelerine yardm etmek iin byk aba sarfet tiler. Krt snmaclara doktor ve yardmclar gnderdiler; "hastahaneler kurdu;
pirin, ay, eker gibi yiyecek maddeleri datt. Askerlerin, hastalarn nakliyesine ve

snmaclarn tahliyesineyardm ettiler"{ 1 4) . Bat Alman gazeteciler Treller ve Defarj

unlar yazyor: "Kyllerin yaptklar balaryardmn esas kaynaklarndan biri idi
Her kyl, rnnn %10'nu Kurdistan Demokrat Partisine veriyor. Bazlar ise daha

fazlasn veriyor... "(15).

Krt hareketini tasvip etmeyen baz burjuvazi gazete ve dergi temsilcileri, Krt ayaklanmaclarn mcadelesinin aslnda, Krt halknn tm kesimlerinin itirak ettii ulusal bir hareket olduunu belirtmek zorunda kaldlar (16).

ngiliz yorumcu Gevin Young unlar kaydediyor: "O zamanlarda Irak ordusu
ok zayflad... Krt askerleri, sebatkarlklanyla, disiplinlikleriyle ve yaptklar' iin

doruluuna olan sarslmaz inanlaryla insan etkiliyorlar... Krtlerden oluan Irak hkmet birliklerinin hemen hepsi, Krt ayaklanmaclara katldlar (17). Krt halk
ve ordusu, gerek bir gtr; her ne kadar baz batl yorumcular, Irak'l Krtleri unutulmu sava srdren unutulmu bir halk olarak adlandnyorlarsa da bu gc dikkate almak lazm"{\8). Arif ve Yahya'nn "Kuzey'deki tehlikeli oca sndrerek" kendi rejimlerinin otoritesini arttrma teebbsleri baarl olamad. Dahas, Krdistan'da karde katili sava srerken yeni rejim muhalifleri, halkn geni kesimlerinin honutsuzluundan

ekroye Xdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

175

yararlanma imkan elde etti. Bu artlarda, hkmetin ortaya kan durumdan k

yolu aramak zorunda kalmas olaandr.

Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinin tutumu, Irak hkmeti ve Krt ulusal-demokratik gleri arasnda mutabakat salanmas iin olduk nem tayordu. Arif-Yahya hkmetinin, So-vyeder Bidii ile ilikileri dzeltmek iin baz olumlu admlar att, So-vyetler Birliinin ise Krt sorununun adilane ve
barl zmnden yana olduu bilinmektedir.

Savaan taraflar arasnda mutabakata varlmadan nce, 1964 yl Ocak ay sonunda Sark-Bek-Bakane kynde Krt lidederi konferans yapld. Konferansn amac, Krt sorunu ile ilgili ortak bir platform oluturulmas idi. Bu konferansta
alnan kararda, askeri harekedere devamn yan sra, Krt sorununa barl zm yolu aramak gerektii belirtiliyordu. Krt hareketi ynetimine, hkmet temsilcileri
ile ilikiye gemeleri grevi verildi.

1 0 ubat 1 964'de Irak hkmeti ve Krt hareketi temsilcileri, "Krdistan'da savaa

son verilmesi ve Krt sorununun barl zmu'ne ilikin anlama imzaladlar"{\9).

1 1 ubat'ta Kltr ve Ulusal dare Bakan Ferhan, bu anlamay ilan etti. Hk

met bildirisinde yle diyor: "Devlet karlarna uygun olarak ve hkmetin normal
yaama dnme ve emperyalist entrikalara son verme ansna, Krtlerin olumlu cevap

vermesini dikkate alarak ve Mustafa Barzani 'nin aklamasna uygun olarak hkmet
aadaki kararlar almtr:

1. Hkmet, Irak Cumhuriyeti dahilinde Krtlere ulusal haklarn garanti eder

Bu husus, geici anayasada yer alacak.

2. Kuzey'deki olaylar esnasnda hapse atlan herkes derhal serbest braklacak ve balanacak, el konulan tm mallan geri verilecek. 3. Kuzey blgelerindeki yerelynetim yeniden hayata geirilecek. 4. iten atlan tm memur ve alanlara grevleri iade edilecek.

5. Daha nce kararlatrlan ve kuzey blgelerine yiyecek ikmali ile ilgili olan
kstlamalar kaldrlacak.

6. Belirtilen tedbirlerin yerine getirilmesi iin zel komisyonlar kurulacak. Zarara urayanlara tazminat denecek. 7.Derbendi-Han veDokan su bentlerinin imha edilmesi sonucu zarar gren toprak sahiplerine tazminat denecek.

8. Hkmet, Kuzeyde gvenlii salamak iin tm tedbirleri alacak, ayrca hk met, Krtler ve Araplar arasnda, emperyalizme kar mcadele adna ulusal birliin korunaca midini dile getirmektedir Hkmet, onlarn yasal haklarnn temini iin
kendi asndan tm abay gsterecek.

9. lgili tm hakanlklar, bu bildiri maddelerinin yerine getirilmesi hususunda

kararnemeler yaynlayacak'\20) .

Bildirinin ilanndan sonra, Mustafa Barzani'nin yapt ar yaynland: "Be nim sevgili kardelerim! Biz, Cumhurbakan'nn Irak'n birliini salama ve askeri harekatlara son verme arsna ses vererek, atmalara son vermeyi, huzur iinde

176

ekroye Xuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

almak zere evlerimize dnmeyi; ulusal yetkililere, sakin bir yaam salamalar ve Irak dahilinde, Krtlere ulusal haklarn temin etmeleri frsatn deerlendirmeleri
imkann tanmay kararlatrd "{21).

Krdistan'daki atekes ve 10 ubat tarihli barl zm anlamas, hem lke iinde hem de lke dndaki ilerici glerin genel onayn ald. Irak hkmetinin bu
adm, So-vyeder Birlii ve dier sosyalist lke hkmetlerince desteklendi. (22)

IKP Merkez Komitesi kararnda yle deniyor: "Krdistan'da atekes yaplmas, genel ulusal karlar asndan, Krtler ve Araplarn elde ettii en nemli baardr

Hkmetin, Krt sorununun barl zm prensibini kabul etmesi ve Irak Cum

huriyeti dahilinde Krt halkna ulusal haklarn tanmas, emperyalizme kar mca delede ulusal birliin glenmesi ve sz konusu blgede gvenlik ve barn salanmas karlarna uygun olur".{25) 1 0 ubat atekesi imzalandktan sonra, hkmetin Krdere i zerklik haklarn

verecei vaatlerinin tutulaca midi uyandran baz admlar atld. 18 ubat'ta Irak General Valisi, Kuzey'deki olaylarla ilgili olarak tutuklanan herkesin "bir hafta
zarfnda" serbest braklaca aklamasn yapt. KDP yneticilerinden biri ve Baas

rejimi ile grmeler yapan Krt delegasyonunun bakan olan Salih Abdal Yusufi
23 ubat'ta serbest brakld. Irak'l yetkililer, lkenin kuzeyine yiyecek gndermeye baladlar(24). Hkmet, ayn zamanda, tahrip edilen Krt blgelerinin yeniden
yaplanmasna ynelik zel denek ayrlacan duyurdu.

Ancak, hkmetin ald ou tedbir yarm yamalak bir yapya sahipti, baz

aklamalar ise tmyle bo vaatler olarak kald. Hkmetin tavr, onun iki
yzl siyaset izlediinin ve aslnda, Krt sorununu zmeye niyeti olmadnn

anlalmas iin tmyle yeterli idi. Eskisi gibi anti-komnist politikaya ve sol
muhalefetin izlenmesine devam edildi. 1964 yl Mart ay ortasnda Irak askeri

valisi, iileri Bakan Rait Musleh ve Genel Kurmay Bakan grevini yrten
Abdl Rahman Arif lkenin Kuzey blgelerine tefti gezisine karak Barzani ile grtler. Bu grme esnasnda hkmet temsilcileri, "kuzey davas"ndan mah
kum olan tm demokratlar serbest brakmaya hazr olduklar aklamasn yapt;

bir hafta sonra ise Badat'ta askeri mahkeme, gya "devletin gvenliini sarstklar
ve halkn arasna fesat kartrdklar" iin 25 Arap ve Krt yurtseveri ar cezaya

arptrld (25). Arif-Yahya rejimi, gei dnemine ait yasalarn ounu yrrlkte
brakt. Bu yasalar, en ufak muhalefet n bile sndrmesi iin, asker ve polise
snrsz haklar tanyordu.

Krdistan'da atekes imzalanmas sonrasnda, gelien en nemli olaylardan

biri de, 1958 ylnda kabul edilen Irak Cumhuriyeti anayasasnn yerine geici

anayasann kabul edilmesi idi. Yeni anayasa metni 4 Mays 1 964'de ilan edildi.
Ancak, bu anayasa, ne genel demokratik hareketin asgari taleplerini ne de Krt
ulusal-demokratik hareketinin taleplerini tatmin ediyordu. Anayasa'da, Krt

halknn i zerklii ile ilgili somut aklamalara yer verilmemiti. Sadece, Irak'llann

(Arap ve Krtlerin) yasa nnde eit olduu ve "lke birlii erevesinde Arap ve
ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1 11

Krtlerin ulusal haklarnn temin edilecei" bebrilrrti{26). Yeni geici anayasa,

askeri diktatd yasallatryordu. zellilde, Cumhurbakan Abdl Salim Arif e

snrsz haklar tannd. "Ayrca gei dneminin, imdiki anayasann uygulamaya

konulmasndan sonra en fazla, yl srecei" ak\and.{27)

Geici anayasaya uygun olarak, 11 Mays 1 964'de Devrim Ynetimi Ulusal

Konseyinin (DYUK) kurulmas ile ilgili yasa yaynland. DYUK Bakanlna, dier nemli grevlerinin (Cumhurbakanl, Silahl Ku-vveder Bakomutanl v.b.) yansra Arif tayin edildi. Babakan, Genelkurmay Bakan ve yardmclar, tmen komutanlar. Askeri Hava Ku-vvetleri Bakomutan, askeri general-vali ve albay rtbesinden yukar olan dier askerler konseyin yesi oldular. (28)
Bylece, 10 ubat anlamas sadece Krdistan'daki askeri harekadara son vermi

ve "Kuzey sorunu"na zm yolunu am oldu, daha fazlas deil. O dnemde Krtler, Krt sorununun somut zm yollarna ilikin gelecekte yaplacak grmelerin olumlu sonular vereceini mit ediyorlard: ancak yeni rejim yneticileri birbiri ardna, anlamann zne ters den aklamalar yapyordu. rnein, 24 ubat'ta Cumhurbakan Arif demogoji yaparak Krder ve Araplar

arasnda "anlamaya" gerek olmadn aklad! "Krtlerin ulusal haklar hususunda

grmeler yaplmas sz konusu bile deil nk, Krtler ve Araplar kardetir, Araplar ve Krtlerden oluan byk, tek bir ailedir"{29) . Geici anayasann kabulnden bir sre sonra. Arif u aklamay yapt: "Krtler zaten yeterince zerklie sahip. Biz, onlann, diline sayg duyuyoruz Kuzey'deki hkmet
grevlilerin byk ounluu Kurttur Daha baka ne istiyorlar? "{50).
Bylesi bir durumda, gndeme, Badat ile grmelere devam etme veya

silahl mcadeleye yeniden balama sorunu, doal olarak, Krt ulusal demokratik
mcadele ynetimindeki fikir ayrlklarn iyice kztrd. Fakat, Arif-Yahya rejimi

ile ilikiler sorunu, KDP ynetimindeki fikir ayrlklarnn yegane sebebi deildi.
Bu sadece, daha nce mevcut bulunan ve Krt halknn ulusal zerklik mcade lesi ile ilgili olan baz konulardaki anlamazlk ve fikir ayrlklarn derinletirdi ve
gerginletirdi.

KDP, 1 . sekreteri brahim Ahmet ve Merkez Komitesi Politbro yesi Celal

Talabani bakanlndaki KDP grubu, Barzani ve yandalarnn 10 ubat 1964 anlamasna ilikin tutumuna kar ktlar. Muhalifler, kendi taraftarlarnn

katlmyla "KDP Konferans" toplants dzenlediler. 4-9 Nisan tarihleri arasnda

Mavate'de yaplan bu "Konferans" ta, Barzani ve yandalarn sert dille eletiren bir platform oluturuldu. (31)

Bu grubun, 19 Nisan 1964'de yaynlad "KDP Bildirisi"nde "ubat

aynda Arif hkmeti ile yaplan askeri harekadara son verilmesi anlamas

hususunda, Krt ulusal hareketi lideri Barzani ile olan fikir ayrlklar" aka

ifade edildi. (32) Talabani-brahim Ahmet grubunun bu detayl bildirisinde,

baz konularda Barzani ve Krt hareketi ynetiminin lml kanad sulanmakta

idi. Grubun grne gre, Barzani ve yandalar, Krt hareketinin zne ters

178

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

den bylesine uzlamac bir zme meyilli idi. Bildiride bununla ilgili olarak yle deniyor: "Bilindii gibi anlama, sadece bir atekes anlamas idi, bunun iin dir ki Krtlerin gerek haklarn ifade etmiyor Hkmet, zerklikten bahsetmiyor". Anlamada zerklikten sz edilmemesi, hem muhaliflerin hem de baz yabanc ajanlarn anlamada gizli maddelerin bulunduu aklamalarna sebep oldu. Ancak hkmet ve Barzani'nin Krt halkna ve tm dnyaya yapt aklamada, hkmet bildirisindeki tm "haklarn" hkmete tannd ve Barzani'nin de onaynn
alnd belirtildi; bylece bu husustaki her trl mana ve yoruma son verildi. Irak basn konuyu iyice akla kavuturmak amacyla Barzani'nin imzasn tayan

bir mektubun fotokopisini yaymlad. Sz konusu mektupta, Barzani, kendisi ve hkmet arasndaki anlamada baz gizli maddeler bulunduu sylentilerini yalanlyordu. Barzani'nin kendisi de bu yalanlamay, Sangasar'da KDP temsilcileri nnde teyit etti. (33)
Muhalefet, Krt mcadelesinin esas amacnn, "zgr, demokratik Irak er

evesinde ve Irak Krdistan'mn zerklii baznda Krt halkna ulusal haklarnn

tannmas" olduunu belirtmiti, bu nedenle de, 10 ubat anlamasnn, aldatmaca,

grmelerin ise istikbalsiz olduunu ve sadece Krt hallon yanlttn ilan etti. Barzani'ye kar yneltilen dier bir sulama ise, Krt ulusal demokratik mcadelsinin gncel sorunlarnn zm esnasnda parti ynetimindeki kollektif alma prensibini ihlal etmesi idi. "KDP Bildirisi"nde u rnee yer verildi: "Arif, tm partilerin legal faaliyetlerine kesin kar kyor, Barzani ise bu gr onaylayarak gazetecilere yapt aklamalarnda, eer lke karlarna ve onun ulusal hedefierine hizmet edecek ise, partilerin kapatlmasn desteklediini syledi""{54). Muhalefet, bu hususta makul bir aklama yapt: ""Barzani'nin demokratik hak ve
zgrlklerle ve parti faaliyetleri ile ilgili hkmet grn onaylamas partimizin

varlna gl darbe indirir; halkmzn rgtl devrimci glerini zayflatr, Irak genelindeki demokratik hareketi zayflatarak yeni idarecilerin ahsi diktatrce emel lerini glendirir; Arap ovenizmini ve Krt gericiliini krkler... "(35). Muhalefet, ya da dier bir adyla Talabaniciler, Krtlerin ulusal otonomi mcadelesinde,

Barzani'nin oynad mmtaz rol reddettiler. Talabanicilerin "platform"unda

Barzani'ye yneltilen baz aslsz sulamalar da vard. rnein: '"Barzani, silahl

Krt birliklerinin saysn, bulunduklar yeri ve faaliyetlerini gemite bilmiyordu,
imdi de bilmiyor; bu birliklerin komutanlarn tanmyor.. "(36).

Talabaniciler "Konferans"nda Barzani'ye ynelik bu ve benzeri sulamalar dile getirildikten sonra u karar alnd: "Son zamanlarda Barzani'nin, ou hallerdeparti tznn 22. maddesine aykr den aklamalar yapmaya ve KDP Bakan adna
kararlaryaymlamaya balamas nedeniyle Konferans, yelerinin, ye adaylar veparti, partiyandalarnn dikkatini u hususa ekmektedir: Barzani'nin davranlar yetkisini

amaktadr ve bu nedenle de geersiz saylr"{57) . Gr ayrlklar, grld gibi

had safhaya ulat ve KDP paralanma tehdidi ile kar karya kald. KDP ynetiminin ve bizzat Barzani'nin davranlarnda, elbette hem yanllar

ekroye Xutlo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

179

hem de yanlglar mevcut idi. Ancak halkn ulusal kurtulu hareketinde, Mustafa
Barzani'nin roln kmsemeyi amalayan Talabanicilerin tek tarafl ve pein
hkml "platform"u o zamanki mevcut koullarda, Krderin otonomi hareketine objektif olarak ters dyordu. Arif-Yahya askeri brokratik rejimin ezici darbeyi
vurmak amacyla Krt sorununun zmn uzatt bir srada, savaan Krt saflarnn birlii, baarlarnn en nemli koulu idi. Talabanicilerin, "Barzani, 10 ubat anlamasn imzalamakla Krt hareke

tinin esas hedeflerine ulalm sayyor" iddias gerei yanstmyordu. Barzani, Krt sorununun zmne getirilen artlar hususunda n mutabakat yapmadan kendisini Arif-Yahya rejimi ile atekes imzalamaya iten sebeplere deinerek u

aklamay yapt: "Partizan blgelerinde erzak durumu olduka kt idi. Baas hk

meti, napalm ile tm ekinimizi yakma emri vermiti. Bu arada, biz basklardan kaan

binlerce snmacy beslemek zorunda idik. Biz, gerekten de mcadeleyi sonuna kadar
gtrmeye kararlydk. Ancak, Mareal Arif Krtlerin ulusal haklarn tanmay

taaht etti... Biz de dmanlarmzn samimiyetini bir kez daha snamaya karar
verdik""{58) .

Barzani, ayaklanma blgesini ziyaret eden bir Fransz gazeteci ile yapt sylei esnasnda, savaan Krtlerin durumunu yle izah ediyor: ""Biz, rak ordusunun

bombardman uaklarndan, tanklarndan ve zrhl aralarndan darbe yedik. Unut

mamak gerejiyor ki, rnein, Cezayir"deki ulusal kurtulu Cephesinin aksine, biz

yabanc destei olmakszn mcadele ettik. Sadece Badat hkmeti deil, hem Trkiye
hem de ran hkmetleri de bize kar kt. Ingiliz-Amerikallar, kendi stratejik ve petrol karlarn korurken, ayn zamanda da Irak yetkililerine destek verdiler... Tm dnyada, ounlukla da basn araclyla grdmz dostane ilgi, sadece zelplatonik bir iliki olarak kald"'(39). Yukarda belirttiimizin dnda, atekesin imzalanmasn hakl klan nemli bir husus daha var Sz konusu olan Krdistan'n otonomisi iin savaan kitlelerin durumu ve savan esas ykn omuzlarnda tayan Krt kylleri idi Kyller, doal olarak, bar ve huzura kavumay arzuluyordu, ekonomik durumlarnn dzelmesini hayal ediyordu. Bu durum, bir dereceye kadar, "kendileri nin gvenliini salamay, zararlarn karlamay"v.s. vaad eden, Irak'l yetkililerin srarl propagandasn olumlu alglamalarna sebeb oldu. Bunun iin de atekes akll bir seimdi. Onun olas iki sonucundan herhangi biri, Krt hareketinin karlarna hizmet ediyordu(40). Eer hkmet Krt sorununun gerekten barl zm yo luna gitti ise bu Krt otonomi hareketinin zaferi olacakt; eer hkmet grmeleri baltalad ve Krt halknn ulusal haklarn tanmay reddetti ise, o zaman da, doal olarak, hkmet vaadlerine olan inan sarslacak ve Krtlerin ulusal otonomi mca delesi devam edecekti Dorusunu sylemek gerekirse, muhalefetin, Barzani ve taraftarlarna ynelttii baz sulamalarn objektif sebebi vard. Barzani, en nemli baz konularda

hata yapt, bazen de KDP ve Politbro yneticilerinin grne kulak asmad.

ekroye Xtulo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 80

Barzani'nin Irak'ta parti faaliyetlerinin yasaklanmas ("eer lke karlarna hiz

met edecekse...") hususundaki tutumu, Krdistan'n kurtarlm baz blgelerini Irak'l yetkililere teslim etmek iin ald aceleci karar v.b. rnek verilebilir. An cak, Krt hareketi ynetimindeki fikir ayrlklar ciddi sonular dourabilirdi, bu nedenle Barzani, KDP'de birlii yeniden salamak iin enerjik tedbirler ald. 1964 yl Temmuz ay banda silahl Krtleri tayan 20 kadar ara Krdistan'n tal yollarnda ilerliyordu. Bunlar Krt partizanlar idi. Kortej, Raniye'deki Krt ayaklanmaclarn karargahndan Kalakan'a {Sleymaniye yolu

zerinde) gidiyordu. Burada, Bakanlar Kurdu Bakan Tahir Yahya bakanlndaki

Irak hkmet delegasyonu ile ilk grme yaplacakt. KDP'deki gr ayrlklarna ramen. General Barzani, Krt delegasyonunun

grmelere mmkn olduunca geni katlmn salamak amacyla tm abay

gsterdi. Delegasyon, Krt kamuoyunun ileri gelenleri, partizanlar ve KDP yne

timi yelerinden oluuyordu. Kurdistan Demokrat Partisi, Barzani'den baka

politbro yesi (brahimAhmet, Ali Abdullah ve Celal Talabani) tarafindan temsil

ediliyordu. Delegasyona muhalefet liderlerinin de dahil edilmesi, Barzani'nin KDP

ynetiminde birlii koruma abasn aka gsteriyordu. Grmeler esnasnda Barzani, Krt delegasyonu yelerini iaret ederek, Arap muhataplarna yle di
yordu: '"imdi, Beyler! halkn temsilcileri ile grmek durumundasnz""{4\). Tahmin edilecei gibi, Yahya ve hkmet delegasyonu yeleri, Krt sorununa

biraz da olsa kabul edilebilir bir zm program nermeye niyetli deildi. Grmeler kmaza girdii zaman, Krt delegasyonu, gndemi Krtlerin

ulusal haklarn belirleyen, prensipleri onaylatma dzlemine ekmeye alt. zel

lilde, Krtlere Krdistan'n ekonomik ve sosyal gelimesini kontrol etme imkan

salayacak olan "dari otonomi" kavramn kesinletirmeye zel nem verildi.

Fakat, grmelerde hazr bulunan Fransz gzlemci Eric Rulo'nun da belirttii

gibi sadece '"Kurdistan szcnn sylenmesi" bile General Tahir Yahya'y ileden karyordu (42). Bu azimli ovenistin fikrine gre "Kuzey Irak", "Kurdistan" olarak
adland rlamaz ve bylece ayrlmas iin de yol adamaz bile. Tahir Yahya'nn bu

iddiasna, brahimAhmet u cevab verdi: "ran'da resmen kullanlan bu szck hide

Pehletvi kralln ykmamtr. Ne var ki, tarttmz szckler deil Irak Krtlerinin geleceidir""{45); Irak Krtleri, genel ve gizli oylamalar baznda, Badat'takinden
farkl olarak yrtme kuvvetini ve yasama Konseyini seme imkan kendisine veren

demokratik bir rejim istiyor, Irak delegasyonu yesi Doktor Falhc, Krtlerin bu
isteini, "bamszlk iin tm avantaj kendisine verebilecek bir stat kazanma" arac

olarak deerlendirdi (44).

Grmelerde birok Krt delegesi, zellilde Talabani, hkmetin siyasi r gtleri datma kararna kesinlikle kar ktlar; o dnemde yine ayn hkmet,

Arap Sosyalist Birlii'nin faaliyetine izin vermiti. Yine Krt delegeleri, istihbarat ubesi Mdr General Hani Hammas'n "komnist subaylarn veya basklar

esnasnda partizanlara snan aydnlarn yetkililere teslim edilmesi"{45) talebini geri

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

181

evirdiler. Bu balamda Krt delegasyonu, Irak'ta genel af ilan edilmesini ve tm

siyasi mahkumlarn serbest braklmasn teklif etti.

Krt delegasyonu grmelerde, ksmi de olsa baar elde etmek iin tm abay gsterdi. Bizzat onun teklifi zerine, iki delegasyon grmelere devam etmek
zere, KaLtkan'dan Raniye'ye gitti. Oradaki grmenin esas konular, paral Krt birliklerinin datlmas ve geici anayasann Krtlerle ilgili maddelerinin deitirilmesi idi. Hkmet, eer onlar Krt halknn temsilcileri olarak tanyorsa ve Krt sorununu zmeye niyetli ise o zaman "cah" birliklerini datmas gerektiini dnen KDP yneticileri bunda tamam ile haklyd. Ancak Krtlerin bu talebi
de geri evrilince durum daha da gerginleti. Kalakan-Raniye'deki grmelerde elde edilen yegane olumlu sonu, geici

anayasay deitirmeye raz olmalar idi: Otonomiden bahsedilmese bile anayasada Krt halknn varl kaydedilecek ve "onun geliimi, Irak halkn geliimi ile paralel
salanacakt "(46) .

Kalakan-Raniye grmeleri, Arif-Yahya rejiminin Krt sorununu barl yoldan zmeye niyetleri olmadn iyice ortaya koydu. Malesef, byle kritik bir

durumda, Krt hareketi ierisinde ekien gler olan bir taraftan brahimAhmet
ve Celal Talabani, dier taraftan da Barzani ve onun taraftarlar, aralarndaki fikir
ayrlklarn daha da derinletirdiler. Talabaniciler, Barzani'ye kar geni kampanya

balatt. Muhalifler, Barzani ve onun tekellemi hakimiyetine ynelttikleri baz sulamalarnda hakl olsalar bile yine de, ortaya kan durumda, KDP saflarnda
paralanma olmas ve Barzani'ye hcum edilmesi Krt halknn karlarna zarar

verdi; Krt hareketine dman olanlarn iine yarad. brahim Almet ve Celal
Talabani taraftarlar arasnda kendilerine inanan ok sayda mcadeleye yrekten
bal sava vard ve bunlar Barzani'ye kar geldiler. Partiye ait para, yayn organlar
ve radyo istasyonu muhaliflerin eline geti.

1964 yl Temmuz ay banda, Mustafa Barzani ve yandalar, partideki durumu

dzeltmek amac ile KDP Kongresi dzenlediler. Kongre'ye KDP Merkez Komitesi ve Politbro'nun tm yeleri (muhalifleri de dahil), partizan birliklerinin temsilcileri, tugay, alay ve blk komutanlar ve ok sayda Krt ileri geleni davet edildi. Barzani Kongreyi aarak ana hedefinin ulusal-demokratik mcadelenin baarya Jamasnn esas koulu olan parti birliinin yeniden salanmas olduunu aklad. Kongre etin bir ortamda gerekleti. Katlanlarn ou muhalifler hususunda kararsz kald. Muhalifler ise kongre almasna katlmay reddettiler. Krt ulusal otonomi sorununun zm uzad iin ve Arif-Yalya hkmeti politikasnn bu ynde herhangi bir yapc adm atlacan pheye drmesi nedeniyle. Kongre, M. Barzani bakanlnda Devrim Komutanl Konseyi oluturma karar ald. Devrim Komitesi Konseyi'nin kuruluu, kurtarlan blgelerde

tm ilevi idare eden st organ tarafindan ilan edildi. Ayn zamanda, kurtarlan bl gelerde siyasi, idari ve iktisadi ynetim sistemlerinin kurulmas kararlatrld. Tm yerel ynetim organlarnn demokratik prensiplere gre ina edilmesi planlanyordu.

182

ekroye Xiido Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

Bu organlarda sadece, Kurdistan Demokratik Partisi ve partizan birliklerinin ye ve aktif katlmclar deil, sivil halkn temsilcileri de temsil edilmeliydi.

Kongre'de, hem i hem ded siyasi arenada KDP ve tm Krt devrimci-demo

kratik hareketinin hedeflerini tayin eden bir dizi karar alnd(47): l.Halk ve partizan birlikleri arasnda parti rgtlerinin etkisi artrlacak. 2. Krt halknn yasal ulusal haklarn elde etmesi durumunda kurtarlan bl gelerde yerel idari organlarn yeniden hayata geirilmesi iin merkezi ynetime izin verilecek. 3. Parti, partizan birlikleri ve halkn temsilcilerinin katlmyla Barzani bakanlnda Devrim Komutanl Konseyi kurulacak. 4.Askeri harekadara yeniden balanmas halinde. Devrim Komutanl Konseyi, Irak Krdistan'mn zerkliini ilan edecek.

5. zerklik rejimi kurulmas ncesi ve sonrasnda Krtlerin ulusal haklarn

korumak amacyla partizan birlikleri muhafaza edilecek. Ulusal partizan birlikle
rinde yer alan herkes, eer devlet grevine geri dnmek isterse bunun iin Devrim Komutanl Konseyi'nin ve Parti Merkez Komitesi'nin onay gereklidir.

.Parti, Irak'taki olaanst durumun iptalini, tm siyasi mahkumlarn serbest

braklmasn ve tm Irak halkna demokratik haklarnn tannmasn talep etti. 7.Kongre, Parti Merkez Komitesine, Irak Kurdistam'na zerklik talep eden
memorandumu hkmete sunma grevi verdi.

S.Krt kylerine yerletirilen Arap airetlerinin karlmasna ve buralara asl yerli halkn yeniden yerletirilmesine allacak. 9. Ulusal partizan birlikleri ile ibirlii yaplarak kurtarlan blgelerde sivil idare kurulacak.

10. len yurtseverlerin ailelerine, devrim nedeniyle zarar grenlere ve tm parti

zanlara imkan dahilinde yardm edilecek.

1 1 .Parti izgisinden uzaklaan kiilerle ilgili ikayetleri incelemek zere komisyon kurdacak.

12.Silah ve paralarn geleceini tayin etmek verilen zararlar belirlemek zere

parti ve dusal partizan birlikleri temsilcilerinden olu an ortak bir komisyon kurulacak(48). Sonu kararnemesinin sonucu olan 13. maddesi muhalefet liderleri ile ilgili idi ve yle diyordu: ""Kongre, aadaki sebeplerden tr, izgiden sapan 14 eski yesinin

Merkez Komite"den ihra edilmesi karar ald:

ajParti ve partizanlarn birliini bozmaya ynelik irkin teebbslerde bulunmak; bjParti ve devrime zarar veren faaliyetler gstermek, bunlardan bazlar kurua yabanclara hizmet etmi, bazlar ise Salahattin birliine bal ihanetilerle iliki
ierisinde idi;

cjProvakasyon amac ile ulusal partizan birlikleri zerine anaristler gndererek partizanlar arasnda karde sava balatmaya teebbs etmek; daha dn bu insanlar Ya Kurdistan ya lm! parolas altnda dmana kar omuz omuza savamt "(49).

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 83

Kongre, brahim Ahmet, Celal Talabani ve taraftadanna Kongre kararlarna uyma ve parti saflarnda paralanma olmasna msade etmemeleri arsnda bu
lundu, ancak bu ar reddedildi.

Talabanicilerin KDP'den ihra edilmesi sonrasnda muhalifler ve yeni KDP

ynetimi arasndaki mcadele daha da kzt. Sorun silahl atmaya kadar

vard. Olaylar olduka trajik bir hal ald. Talabani ve brahimAhmet, bin kadar
taraftaryla beraber ran snrn geerek, Irak' terk etmek zorunda kald.
ran resmi evreleri, bu olaylar srasnda ve sonrasnda Krt ulusal- demokratik
harekerine ilikin kurnaz ve sinsi bir politika izledi.

Krt hareketini szlerle destekleyen Iran resmi evreleri, aslnda mmkn

olduunca Irak Krdistan'ndaki olaylara etki yapmaya abalyordu. Durum byle

iken, sz konusu tarihi gelime dnemindeki, ran-Irak ilikileri olduka ilgi ekici

dir ve zel aratrma konusu olabilir. Belirtmek gerekiyor ki ran remi evreleri, Irak
Krdistan'nda ortaya kan durumu, Irak ile olan anlamazhldannda kullanmaya

alyordu ve Krt hareketinin baarsna yardmc olmaya asla niyedi deildi. KDP, bu yeni koullarda Parri'nin Temmuz Kongresi karannda ngrlen
tedbirleri uygulamaya balad. Kurtarlm blgelerde hem askeri hem de idariiktisadi almalarmen iyi ekilde organize olmas iin tm gleri seferber etmek
gerekiyordu. Bu amala temsili bir forum yaplmas kararlatrld.

Bu karara uygun olarak, 9-17 Temmuz'da Raniye'de "halk konferans"

yapdd(50). Konferansa katlan delegeler arasnda unlar vard. KDP ynetici

leri ve aktif yeleri, partizan birliklerinin komutanlar, yurtsever toprak aalar, Avrupa'da okuyan Krt rencileri dernek bakan, Suriye ve Kurdistan Demokrat
Partisi delegasyonu, yurtdndaki Krtlerin haklarn koruma komitesi sekreteri,

Krdistan'daki Hristiyan temsilcileri ve "Krt devrimine yardm edenlerin temsilcileri"{5\). Konferans almalar esnasnda Barzani hkmete bir muhtra gnderdi. Bu muhtrada, Krt sorununun barl yoldan zlmesi gerekliliine deinerek, sorunun barl zm iin KDP VI. Kongresinde hazrlanan ve tasdik edilen
koullar sralad.

Raniye Konferans, seilen bu yolun somut ifedesi idi. Konferans'ta, Krdistan'daki

durumun normallemesi ve Krt hareketinin pozisyonunun glenmesi ile ilgili

tm sorunlar etraflca tartld. ki yksek organn kurulmas kararlatrld: gayri

resmi "Krt halk temsilcileri parlemantosu" saylan Devrim Komutanl Kon
seyi tarafndan seilen icra Komitesi, kurulu aamasnda Devrim Komutanl
Konseyi bnyesinde 63 kii mevcuttu, bunlardan 27'si KDP ve KDP MK yesi,

1 l'i partizan birlikleri temsilcileri idi. Geri kalanlar, Nasrclarn ve Haldilerin

temsilcileri ve Krt yurtseverlerin saflarnda mcadele eden Araplar oluturuyordu. Kurtardm blgelerde tm yetkiyi ellerinde toplayacak 5 komisyonun oluturulmas
kararlatrld: anayasa, hukuki, askeri, idari ve finansi. Alnan karara gre. Devrim Komutanl Konseyi dzenli olarak her 4 ayda bir toplanacakt(52).

cra Komitesi (Mekteb Tenfizi) 18 yeden oluuyordu, bunlardan 12'si KDP

ekroye XuiL Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 84

temsilcisi idi. Hizmetli personel dabil Mekteb Tenfizi' nin toplam kadrosu 100 kii idi. Mekteb Tenfizi daha nce mevcut olan askeri idareden farkl olarak az ok
daimi bir ikamete sahipti, bu da halkla ilikilerini kolaylatryordu.

cra Komitesi, iki alt komite oluturdu: vergi ve hukuk ile ilgili. Vergi Komitesi
rnn %5'i orannda halka vergi koydu. Komitenin vergileri toplamak zere

blgesel ubeleri vard, bu ubelerin her birinde, merkezi idareden, ordudan ve

yerli halktan temsilciler olmak zere 3'er kii alyordu. Blgesel vergi ubeleri,

vergi miktarn tekrar gzden geirme durumuna gre azaltp oaltma hakkna sahipti. Krt kylleri devrimci -demokratik harekete dier kanallardan da yardm yapyordu-gnll kurbanlar vererek v.b- Ortalama rnn %25'i devrimci hare ket iin kullandyordu(53). Genelde vergiler aynen (pirin, ttn, buday v.s.) ve

sadece baz durumlarda alnyordu. Devrim Komutanl Konseyi ve Mekteb Tenfizi,

halktan zorla herhangi bir ey alnmasn yasaklad. Askerler veya sivil yetkililer
halktan yiyecek almak zorunda kaldklar zaman parasn dediler(54).

Kurtarlm blgelerde hukuk alt komitesi 20'ye yakn sivil mahkeme kurdu. Bu mahkemelere, devrim tarafna geen eski hakimler veya Mekteb Tenfizi'nin tayin ettii gvenilir kiiler bakanlk ediyordu. Yerel mahkemeler ve askeri mah
keme haricinde, 1964'de Yksek Devrim mahkemesi kuruldu. Bu mahkeme,

siyasi mahkumlarn, ajanlarn, hainlerin davalarna bakyordu, askeri hizmediler

ve subaylarn davalarn inceliyordu v.s. (5 5).

Kurdistan koullarnda zerklik organlarnn oluturulmas, Krt halknn demokratiklemesi yolunda atlm byk bir admd. Bu gelimeler ayn zamanda anti-feodal yapya sahipti ve emeki halkn temsilcilerini aktif faaliyet alanna ekmeye, onlarn ynetime katlmasna yardmc oldu; bylece Krt feodalleri ve ulema snfnn tartmasz mutlak hakimiyet srd geleneksel dzene darbe indirildi. Krdistan'da kaydedilen gelimeler, yeni bir anti-Krt kampanyann balatlmas iin bahane oldu. Batl emperyalist devletlerin, gerici evrelerinin de bu kampa nyaya katlmas ilgi ekicidir. Bu devletler, Krt otonomi hareketini "ayrlklk" olarak nitelendirerek "Krt ayaklanmaclarn kendi devletlerini kurduunu"{56)
iddia ettiler.

1964 yl Kasm ay ortasnda, Irak ordusu Genel Kurmay Bakan yaymlad resmi bildiride, Krt sorununun "askeriyolla zlmesi ve lkenin kuzeyinde huzurun

salanmas" {57) iin arda bulundu. Cumhurbakan Arif verdii demelerden

birinde dorudan u aklamay yapt: "Vatanmzn bir kar topran bile onlara vermeyeceiz, Arap vatan araplarn kalacaktr" {58). Bylece, 1964 yd sonunda, Krdistan'daki durum Irak'l yetkililer yznden yine gerginleti. Hkmet aka silahl atmay krklemek istiyordu. Hanekin (Xaniqin) blgesinde, Krt

kurtulu ordusu birlikleri ve hkmet askerleri arasnda, ilk ciddi askeri atma meydana geldi. 1 964 yl Aralk ay sonunda ise, Irak Komutanl Cumhurbakan

ve Babakann da onay ile ayaklanmaclarn glerini blmek, onlar Irak-lran

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

185

snrna ekerek yok etmek amacyla Krt yurtsevedere kar yeni askeri operasy

onlara balad. Bu olaylar esnasnda, Irak askeri hava kuvvetlerinin. Iran snrn defalarca ihlal etmesi nedeniyle, Irak-lran ilikileri yeniden gerginleti. Irak uaklar, Krtlerin yaad snra yakn baz ran kylerini bombalad, iran'n ald uyar
tedbirleri, iki devlet arasnda askeri atmaya dnme tehdidi yaratt(59).

1964 yd sonunda Barzani ve bakanln yapt KDP, otonomi idaresi kurdu,

Irak hkmeti ikilem ierisine dt: ya Krt sorununu barl yollardan zmek (bu, hkmetin iinde ve dndaki ar milliyeti anlaya aykr idi) zere Krt

devrimci-demokratik hareketi liderleri ile ciddi grmelere balamal; ya da yeniden zor kullanarak Krt sorununu iddetle zmeli idi. Kukusuz bu, uzun vadeli ve
gelecei olmayan bir savaa itilme riski tayordu.

Hkmet iki gruba ayrdd: Birinci ve etkisi daha fazla olan grubu Cumhurbakan Abdl Sam Arif, Baabakan Tahir Yahya ve taraftarlar oluturuyordu. Bunlar Krt

lere kar kesin askeri tedbirlerin alnmasn sa-vunu yordu, ikinci grup, lmllardan,
zellikle yenilikilerden ya da baka bir deyile Nasrclardan oluuyordu. Bu grubun yneticisi Devlet Bakan Fuat Rikabi idi. Rikabi ve grubu, Krt sorununa barl

zm yolu aramak amacyla, Barzani ile grmelere yeniden balamas taraftar

idi. Bu grubun Krt sorununa realist yaklamna dikkaderi ekerek belirtmek gerekiyor ki, Irak'l yetkililerin ve onlarn lke dndaki patronlarnn planlarnda
sz konusu sorunun radikal zmne yer verilmemiti.

Irak'l yenilikileri destekleyen, BAC Cumhurbakan Nasr, 22 ubat 1965'de

Arife zel bir mektup gndererek, Krt sorununa barl zm bulunmas

ars yapt. Sonradan yaymlanan bu mektupta. Nasr Irak devlet bakanna

yle yazyor:

"Yaklak 1 ,5yl nce size Irak Cumhuruyetinin btnln ve birliini bozmaya

cak ekilde, Kurdistan iin bir otonomiforml ngrmenizi tavsiye etmitim, isterdim
ki, bylesi bir adm, Araplar tarafindan Krt kardelerineyaplm yce gnll birjest olsun. Sizin ok daha nce verebileceiniz eyi imdi onlar kendileri alarak, sizi gerekle

kar karya getirdiler"{6) (Nasr, 1964 yl Ekim aynda Krdistanda oluturulan

zerklik organlarn kastediyor).

Nasr mektubunda, "Krt milliyetilerle grmeler yoluyla anLtma salamak

iin henz ge olmad" grn dile getirdi. (61)

Nasr'n Krt sorununa yaklam en azndan u sebebe dayanyordu:

1 .Irak'ta Krt halkna yaplan ulusal basklar ve ona kar yrtlen hunharca sava, Arap halklarnn, daha dorusu Arap milliyetdiinin otoritesine zarar verdi. "Kurdistan otonomisinin Araplar tarafndan Krdere yaplm yce gnll bir
jest olabileceine" srarla deinen Nasr, Krdistan'daki sava "Aaplar iin yz karas" olarak deerlendiriyordu.

2.Nasr'a gre "Msr ordusunun, byk ksm Yemende iken ve israil tehdi
dinin kendini iyice belli etmeye balad bir anda, yeni bir askeri cephenin daha
almas, hemen hemen Arap davasna ihanet saylr"(62).

186

ekroye Xuio Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

3. Irak'ta Krt sorununun zlmesi ile Araplar, Huzistan, Iran Krfezi, attlArap sular, skenderun Sanca v.b. gibi Trkiye ve ran arasndaki tartmal
konularn baaryla zlmesi iin iyi bir ans yakalam olacaklard. Ksacas, Msr hkmeti ve onun bakan, Krdistan'da yeni bir savan balatlmasna kar kabilmek iin olduka gl sebeplere sahipti. Ancak, ne BAC hkmeti, ne de Nasr'n kendisi Krt sorununun barl zmnn amaz taraftarlar deildi. 1964 yl Yaznda Devrim Komutanl Konseyi ve KDP Polit brosu, Kahire'deki temsilcileri olan evket Akravi araclyla BAC hkmetine bavurarak Krt sorununa zm yolu tayin etmek zere Krt taraf, Irak hkmeti ve BAC temsilcileri arasnda bir grme organize etmesini rica etti. Fakat, BAC hkmeti bu teklifi reddetti. Daha sonralar ise, 1964 yl Sonbaharnda Barzani'nin Kahire temsilcisinden Msr' terk etmesi istendi. Irak askeri ynetimi, grme arlarna kulak asmamakla kalmayp, bu

gr destekleyen herkesi takip etmeye balad. 1 965 yl lkbaharnda Barzani,

hkmete bir kez daha (12 Mart'ta) soruna barl zm yolu arama arsnda
bulunduunda zamannda askeri harekatlara yeniden balanmasna kar km

olan Irak bakanlar oktan grevlerinden uzaklatrlmt. Hatta Fuat Rikabi yi

polis gz hapsine almt. Orduda "temizlik" kampanyasna baland.

14 aydr devam eden atekesin sresi doluyordu. 6 Mart 1 965'te KDP Politbrosu bir bildiri yaymlad. Bu bildiride yle deniyor: "ilk ate aan biz olmayacaz, ama eer saldrya urarsak kararl ekilde ve hi tereddt etmeden kendimizi savunacaz Kendini savunmak dnyadaki tm halklarn hakkdr".
5 Nisan 1965'de, Irak ordusu ve askeri-hava gleri Krt silahl glerine kar geni askeri operasyonlara, sivil halka kar ise tenkil saldrlarna baladlar. Bu operasyonlara yaklak 50 bin kii katld(63). Sava, Zaho'dan Hanekine kadar 500km'lik bir alana yayld. Irak ordusu cephedeki baarszlklarn cn sivil halktan alyordu. Nisan ay banda, Irak ordu birlikleri Sleymaniye ehrinde sivil halk barbarca atee tuttu(64). Krt kurtulu ordusu hkmet birliklerine kar darbeler indirerek, Irak ordusunu Kaledze, Svarla, Mavata ve Sleymaniye'nin

kuzeyi Penctvin'den att ve ar kayplar verdi(65).

Irak resmi evreleri, Krdistan'daki olaylar dnya kamuoyundan gizlemeye alt. Irak'l bakanlardan biri aknlk ierisinde unlar diyor: '"Sava m? Hangi

sava? Bunlar sadece manevradr ve Sonbahara kadarda devam edecektir... Kuzeyde

herey sakin, tm bu sylentileri Amerikallar karyor"'{66). Gerekte ise sava

iyice iddetlenmiti. Amerika Birleik Devletlerinde bulunan, Irak Krdistan' Devrim Komutanl Konseyinden bir heyet, 1965 yl Haziran ay banda, Irak

Krdistan'ndaki durumla ilgili baz belgeler yaymlad. Heyet bakan smet erif
Vanh u hususu ileri srd: M. Barzani, BM Genel Sekreteri Utan ve BM nsan
haklan Komisyon bakan Salvador Lopes'e mektup gndererek. Birlemi Milletler

Tekilatndan "Irak hkmet birliklerinin Krdistan'daki askeri operasyonlarna ve

Krt halkna kar yrtiden ve soykrmla edeer olan savaa derhal son verilmesi

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

187

iin" etkili tedbider alnmasn rica etti(67). Krt hareketi ynetiminin kendisine verdii vazife zerine Krt devrimci-demokratik hareketinin hedeflerini aklad; anlamazla barl zm yolu aramak zere Krt liderlerin bar grmelerine
balamaya hazr olduunu dile getirdi(68).

Krdistan'da savan yeniden balamas, Arif-Yahya rejimine kar muhalefeti glendirdi. Komnist Partisi, "Badat'ta kurulan askeri diktatrl" ykma ans yapt(69). Komnist Partisi, zor illegal koullarda, Krderin otonomi ve askeri
diktatrle kar ilerici burjuvazi partilerin katlmyla tek bir cephe oluturulmas taleplerini desteklemek zere aktif faaliyetlerde bulundu. Baas Partisinde olduka ilgin gelimeler oldu. 1964 yl sonunda sol gler, Ali Saadi bakanlndaki ar eilimli liderleri partiden ihra etmeyi baard. Bunun
ardndan parti politikasnda olumlu deiiklikler meydana geldi. Solcu Baaslar, eski ynetimi "'emperyalizmim ekmeine ya srmekle" sulayarak Arif-Yahya. reji

mine kar mcadelede ileri glerin birliini savundular. Bu giriim. Komnistler ve lkedeki dier ilerici glerden onay ald. "Sol Baas"n yaymlad dokmanda, hem komnisderin kadedilmesini, hem de 1963'de sac Baasdar tarafindan or ganize edilen anti-Krt sava knad. Arif rejiminin "ovenistlii" knanarak Krt halkna "ok geni otonomi" verilmesini ve lkede btn siyasi eilimleri yanstacak
demokratik bir parlemanto rejimi kurulmasn savundu(70).

Solcu Baaslar, baz konularda Komnist Partisi ve dier partilerle hem fikir
olmadklarn dile getirerek, ayn zamanda da IKP ve KDP dahil lkenin tm ilerici partilerinden oluacak tek bir cephenin kurulmasn savundular: "'Nasr

yanls glerin nclerini, Baas', Komnist Partisini, Kurdistan Demokrat Partisi ve dier ilerici unsurlar biraraya toplayan bir birlik, Irak' kmazdan kurtarabilecek ve

emperyalizm ile gericilie nihai darbeyi vurabilecek yegane yoldur"(7\).

KDP'de, ilerici glerin birleik cephe kurmas gerekliliini belireten benzer bir
aklama yapt. KDP'nin Paris temsilcisi, "Nasr hareketinin. Komnist Partisinin,

El-lstiklal'in ve ulusal ilerici Partinin gerek temsilcilerini kapsamna alacak bir ulusal cephenin kurulmasn partisinin desteklediini" bildirdi.

Komnist Partisi hakl olarak yle dnyordu: lkenin yurtsever ve demo

kratik gleri sadece Baaslann, stiklalcilerin ve yenilikilerin lkedeki yaamn
gerekten demokratiklemesini ve Krt sorununun adilane zmn kararl ve
aka desteklemeleri halinde hakiki bir birlik oluturulabilir. IKP Merkez Komitesi

kararnda yle deniyor: "Bu gler, hereyden nce anti-komnistpolitikadan ve zel likle Arap sosyalist Birlii'nin komnistlere dmanca yaklamasndan vazgeilmesi ve

Krt sorununa adilane demokratik bir zm yolu bulunmas kouluyla hakiki, genel
ulusal bir birlik kurulabilir "{7 2).

Cumhurbakan Arif 1 965 yl Haziran ay ortasnda yapt aklamada, Irak ordusunun Krt isyanclara kar atmalarda "baz stn zaferler" kazandn

syledi. (73) Bu, Irak hkmetinin Krdistan'da gerek bir sava olduunu ilk kez
dorudan kabd etmesi demekti. Arif, bu aklamay askeri birlikleri tefi:i iin kt

188

ekroye Xttdo Mihoy, rak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

gezide yapmt. Krt blgesi olan Karada'da hkmet askerlerinin karsna kan Arif unlar syledi: "Kuzeyde isyanlara kar harekatlarda baz stn zaferler kazandnz ve ben sizi kutlamak istiyorum{74) . ..Barzani hususunda karmza kan glklerde emperyalizm suludur; bylece esas hedefimiz olan Filistin'in kurtuluundan

bizi uzaklatrmaya alyor Fakat, bu giriimlerine msaade etmeyeceiz"{75)

Arif, "isyanclara" kar atmalarda "baar" elde ettiklerini ileri srmekle Krdistan'da Irak askerlerinin her zamanki baarszlklarn rtmeye abalyordu.

lkedeki siyasi durum kargaasn ve gerginliini koruyordu: bu gerginliin tek

sebebi, Krdistan'da elde edilen askeri baarszlklar deildi, hem sol hem de sa

taraftan hkmete kar ykselen muhalefet de bunda etkili idi. 1965 yl ortalarnda fikir ayrdklar had safhaya ulat, hkmet defalarca
yeniden oluturuldu, ama yine de Tahir Yahya 6 Eyll'de istifa etmek zorunda kald(76). Abdl Salim Arif, byk tatszlklar kmasn nlemek iin kendisine ok yakn olduu halde Yahya'y feda etme karan ald. Yeni kabineyi oluturma grevini. Nasr taraftar olarak tannan askeri hava ku-vvederi komutan ArifAbdl Rezzak'a verdi. Ancak, bu yenilikileri sadece ksmen tatmin etti. Yeni hkmetin oluturulmasndan tam on gn sonra. Babakan Arif Abdl Rezzak. Arap devlet

bakanlar konferansna katlmak zere Kazablanka'ya hareket eden Cumhurbakan

Abdl Salim Arifin yokluundan faydalanarak, devlet darbesi yapma teebbsnde

bulundu. Fakat, darbe giriimi baarszlkla sonuland ve Rezzak Kahire'ye kamak zorunda kald. Bu olaydan sonra yenilikilerin etkisi olduka azald. Badat ve
Kahire arasndaki ilikiler ise yeniden souklat.

21 Eyll 1965'de, Irak'ta 1958 devriminden sonra ilk defa hkmet bakanl
koltuuna sivil bir isim olan Abdl Rahman El-Bazzaz oturdu. Kendisi sac grleri ve bat yanls eilimi ile tannyordu. 23 Eyll 1965'de Bazzaz, program bildirisini aklad. Bazzaz, bu makamda kendisinden ncekilerden farkl olarak ok daha esnek bir politika izleme niyetinde idi. Program bildirisinde hkmetinin "daha nceki btn hkmederin muhaliflerine uyguladklar baskc ve kltc tedbirleri sert bir dille knad" ksm bunu gstermektedir. (77) Yeni Babakan

lkenin ekonomik durumuna deinerek, Irak'n kendi szleriyle, "somut hibir

teoriye" bal olmayan "salkl bir Arap sosyalizmi" yoluyla gideceini kaydetti. Bazzaz, ihtiyada, ama kararl ekilde milliletirme politikasna kar kt. Hkmet, Tahir Yahya dneminde milliletirilen irkederin hisse sahiplerine derhal tazminat deme karar ald (78). Bazzaz'n Krt sorunu ile ilgili yapt resmi ve mulak aklamada yle deni yor: "Krt kardelerimize kar kmyoruz, ancak sz konusu blgede huzuru bozan gruplara karyz. Irak'n btn bir lke olduunu, Krtlerin ise kendi yasal haklar

olduu hkmne varyoruz""(J9).

6 Kasm 1 965'te Kltr ve Ulusal Ynlendirme Bakan Muhammed Nasr,

hkmetin

"'Krt kardelerinin ulusal haklarna sayg gsterecei ve bu haklarn

anayasada belirtilecei aklamasn yapt"{80).

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

\o)

Ancak, gelimelerin gsterdii gibi, Bazzaz kabinesi de Krt sorununu askeri yoldan zme politikasna devam etri. 1965/66 Mali ylnda askeri harcamalar iin muazzam miktarda denek ayrlmas bunu dorulamaktadr. O zaman, "savunma" ihriyalan iin 70,5 milyon dinar (bte harcamalarnn %37'sinden daha fazlas) harcanmas ngrlyordu, bir nceki yl ise bu miktar 53,9 milyon idi(81). 16 milyon dinar civarndaki polis harcamalar bu rakama dahil deildi. Grld gibi, Irak hkmet evrelerinde "Kuzey sorununu" askeri yolla zme niyeti eskisi
gibi hkm sryordu.

1965 yl sonunda Bazzaz yeniden, Krdere silahlarn brakma ve hkme

tin tekliflerini kabul etme ars yapt. Buna cevaben Devrim Komuta Konseyi Bakan General Barzani duyurulmak zere ilettii bildiride unlar aklyor:

"Arife, El-Bazzaz'a ve onlarn su ortaklarna sesleniyorum: bar salamann tek

yolu, hkmetin Kurdistan zerkliini ncelikle ve resmen tanmasdr Ancak o zaman atekes anlamas yaplabilir ve zerkliin nihayi olarak tayini, Irak dahilinde Kurdistan snrlarnn beraberce belirlenmesi ve garantiler hususunda mutabakat salanmas iin

grmelere baalanabilir Krt halk, yaad tecrbelere dayanarak, anlamazln

zmnde sz konusu garantileri talep etme hakkna sahiptir"{82). Barzani, ayn

zamanda u uyary yapt: "Eer Badat hkmeti taleplerimize raz olmazsa devrim
mcadelemize on yl, yirmi yl daha devam etmeye hazrz; gerekirse de Krt halk tm ulusal haklarn elde edinceye ve Irak, demagoglar ve askeri diktatrlerden kur

tuluncaya kadar"{85).
El-Bazzaz, Irak vilayetlerinde uygulanacak yeni idare sistemi ve -yasadan Krt
sorununun en iyi zm yolu olarak bahsederken "Krt ulusal hakllarna" ilikin

aklamalarnn ve "anayasadaki dzeltmelerin" gerek manasn kendisi aa vurmu oldu. Bu da, hkmet bakannn, ne Krt halknn ayr bir ulus olarak
varln ne de ayr Krt blgelerinin, yani Irak Krdistan'mn, mevcudiyetini tand anlamna geliyordu. Irak Komnist Partisi eskisi gibi, KDP'nin tutumunu destekliyordu. IKP; Krt

liderlere, Krt halknn ulusal otonomi iin verdii yllarca sren kanl mcadele
sinin sonularn sfrlayacak olan bylesi bir uzlamaya gitmemelerini tavsiye etti.

Partinin tannm bir yesi bu hususa deinerek unlar yazyor: "El-Bazzaz'n dogmatik aklama ve vaadleri Krt halkn yanlgya drmeyecektir. Krtler,

1922'den beri Irak'l hkmet yetkililerinden buna benzer ok vaadler duydu, bu

konuda tecrbesini gz ard etmeye, kendisinepahalya mal olan onca ac vefedakarln bedeli olarak nemsiz bir ka hak verilmesini kabule niyetli deildir"{84).

El-Bazzaz'n Krdistan'daki "hunharca sava" plannn hazrlanmasna direkt

itirak etmesi, onun Krt sorununun askeri yolla zmnden yana olduu

hususunu dorulamaktadr. Mahmut "kollektif sorumluluk" taktii yeniden

uygulamaya konulacakt. Bu politikann somut ifadesi, Krt kylerinin topyekn yaklmas idi.

Bu plan, "1965 yl Ekim ay banda alnan gizli hkmet kararnemesine uy-

190

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

gun ^;ra:^" hazrlanm olup, 6 Aralk 1965 tarihinden itibaren de uygulanmaya balanmt(85). Planda unlar ngrlyordu: lkenin kuzeyine nemli miktarda asker toplanacak ve bunlar top ve tanklar eliinde onlarca kye saldracak; ayn zamanda bu kyler havadan napalm, yangn bombas ve zehirli kimyasal bombalarla

bombalanacakt. Plan pratie yle uygulanacakt: "Kyler yand zaman kyller buralar terk etmek zorunda kalacak, igalci askerlerde bu kylere girerek ellerine
ne geerse yama edecekler. Sonra kyler kalan kyller varsa boaltlarak tmyle yaklacak. Tuzhurmal, ememal, Kifri, Aceller, Kerkk vilayetine bal uanda byle de oldu"{8G).
O dnemde bir ay Krt partizanlarn arasnda kalan, Fransz gazeteci Jan

Bertolino unlar yazd: 'Yangn bombalaryla balatlan yangnlarn alevleri da yamalarna srad. Sesil De Milin gsterisinde olduum hissine kapldm. Doruklarn
leylaki fonunda dev alevler ykseliyordu. Huzur dolu vadiyi saran bu felaket bana hayal gibi grnd, ama kadn, ocuk, belki de yarallarn lklar, fkeli erkeklerin kfrleri beni abucak ac geree dndrd. Rehberim, ekinleriyineyakyorlar diye

bard. hafiadr, sabahtan akama kadar bizi rahat brakmyorlar"{87)

"Barzani glerinin ksa srede datlmasna" ilikin detayl plann
hazrlanmasnda koyu gerici General Abdulaziz Okayl stn "hizmet" gstermiti.

1965-1966 yllarnda dik geen kn bu operasyon iin olduka elverili bir or tam yarattn belirtmek gerekiyor. Irak ordusu Krdistann dalk yollarnn karla kapanmam olmasndan yararlanarak nemli lde askeri operasyonlar
arttrd.

1966 yl ubat aynda askeri harekadar ounlukla Pencwin, oarta, Seyd Sadk
-Kuzeydou Sleymaniye- blgesinde gerekleti. Bizzat Arif in aklamasna gre
k harekat esnasnda en byk arpmalar bu blgede gerekleti (88)

Bazzaz, Krt yurtseverlere kar askeri harekatla yetinmeyerek Krt harekatnn

yok edilmesinde menfaati olan lkelerle "ortak diI" bulma abasna girdi. Irak-lran
ilikilerinin gerginlemesi nedeniyle Babakan Bazzaz ve Iran Babakan Hoveyda
arasnda, snr hadiselerini soruturmak zere bir karma komisyon kurularak snr

anlamazln zme hususunda mektup alveriine baland. Irak hkmeti her

trl tedbire bavurarak "ran-Irak snrn kapatt", ona gre "Krtlerin d dnya ile
balantsn kesebildi". Bazzaz'n mektubunda 3 teklif ne srld, bunlar: karlkl askerleri geri ekme, iki lke basnnda da dmanca propagandaya son verilmesi ve yukarda ad geen komisyonun kurulmas. Bazzaz Badat'ta yapt (12 Ocak)

basn konferansnda u hususu zellilde belirtti: u yada bu olayn soruturulmas

esnasnda eer Irak'n suu ispat edilirse, o zaman Irak verilen zarar deyecekti.

Iran Babakan Hoveyda'nn 1937 anlamasna uymay reddettikleri

aklamasyla patlak veren ve snr anlamazlklar esnasda ortaya kan attlArap

snr blgelerinin dalm problemine gelince Irak tarafi bu anlamay ran'n lehine
olacak ekilde yeniden gzden geirmeyi dnmyordu. Dahas, 1966 Ocak aynda Irak Dileri Bakan, Bazzaz'n basn konferansna katlanlar arasnda "Irak-lran

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

191

snr ile ilgili gerekler" {89) isimli kitab datt, bu kitap ilk defa 1960 ylnda.
Kasm dneminde yaymlanmt. Sadece Kasm'n adnn karaland bu kitapta Iran tarafndan yaplan snr ihlallerinden bahs ediliyordu. Irak resmi makamlar temsilciler, o zaman doruda sorunun 1960'daki gibi aynen kaldn akladdar. 1965-1966 dneminde Irak ve Irak Krdistan'ndaki olaylan aydnlanrken o

zamanki adyla slam Pakt'nn ortaya kmas ihtimaline de deinmek gerekiyor.

Bu husustaki ilk haberler Suudi Arabistan Kral Faysal'n 1965 Aralk aynda ran'
ziyaretinden sonra duyuldu. Pakta ran, Trkiye ve Suudi Arabistan'n katlmas
bekleniyordu. ok gemeden Bazzaz resmi bir ziyaret iin El-Riyada gitti. Bu

resmi ziyaret esnasnda Faysal'a Irak-lran snr anlamazlklarnn zmnde arac

olmas ricasnda bulundu ve "isyanc Krtlerin dardan yardm alabilecekleriyollar"

tkamak amacyla Irak hkmetinin ran snrn kapama isteini dile gerirdi.
1 966 yl banda Irak Dileri Bakan Ankara'ya gitti. Ziyaret neticesinde "Irak-Trk ilikilerinde istenen gelime saland... "(90) Bu Irak Bakam'nn 1958

devriminden sonra Trkiye'ye ilk ziyareti idi. O dnemde Irak' Trkiye ve iran'la
yaknlamaya iten Krt sorunundan baka sebep gstermek imkanszd.

Irak resmi evreleri "Krt tehlikesini ortadan kaldrmak" zere arap idkelerinden etkili destei alamadklar hususundaki kayglarn dile getirdiler. Bu nedenle de

sz konususorunu direk menfaati olan lkelerin yani Trkiye ve ran'n yardmyla

zmek eilimine girdiler. Bylece, Bazzaz hkmeti Krtlerle nihayi atmaya girmek iin hem lke iinde hem de lke dnda enerjik ve ok ynl hazrlklara
balad.

ubat-Mart aylarnda Irak Krdistan'nda cereyan eden olaylar dnya kamuoy unun dikkatini zerlerine ekti. Pravda (Rus gazetesi) unlar yazd.: "Krtlere kar

savaa son verilmeli Bundan Irak halk karl kar. . . Krt sorununun zm birok glkle ve gericiliin direniiyle karlamtr Ancak gericilin karlar Irak halknn
(Arap ve Krtlerin) karlarndan okfarkldr "(91) 1966 ubat ay banda, SSCB Kzlha ve Kzlay Kurumu Konseyi'nin icra komitesi Irak hkmet Bakanna
seslenerek Sovyet kamuoyununun insani duygularn dile getirdi, savatan zarar gren sivil Krt halkna maddi yardma hazr olduunu belirtti. (92)

12-13 ubat 1966'da Irak'taki siyasi tutuklularn af edilmesi ve insan haklarna

sayg gsterilmesi mcadelesi uluslararas komitesi asamblesinin Paris'te toplants

yapld. Toplantya katlanlar Krdistan'daki barbarca sava sert bir dille knad. Asamblenin kararnda yle deniyor: "Ksa sre nce Irak Krdistan'nda 600 ky imha edildi, rnler yakld, susuz insanlar, yallar, kadn ve ocuklar lyorlar veya alk ve souka mahkum ediliyorlar Krt halkna gereken ilalarn datlmas
konusunda yetkililer iddet uyguluyor. "(93)

1966 yd ubat ay ortasnda Barzani bir kez daha uluslararas rgdere seslene rek Krt sorununun bar zmne ne Krdistan'daki savan sona erdirilmesine yardm etmeleri arsnda bulundu. BM Genel Sekreterine gnderdii mektupta

yle diyor: "Kuzey Irak'ta Krt halkna kar uygulanan soykrm incelemek zere

1 92

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

bir heyet gndermenizi rica ediyoruz"{94). Barzani, byk devlet bakanlarna da ayn ierikte mektuplar gnderdi (95). Msr-Irak siyasi idareciler rgtnn nc toplants 1966 yl ubat'nda Kahire'de yapld. Bu rgt "BAC ve Irak arasnda ibirliinin artrlmas ve birliin salanmas" amacyla kurulmutu. Krt hareketi temsilcisinin bu toplantya yapt
ar yantsz kald. Birleik siyasi idarecilerin Kahire'deki oturumundan sonra Arap lkeleri hkmet bakanlar toplants yapld. Krt ulusal demokratik hareketi ynetimi

toplantya katlanlara bir mesaj gnderdi. Bu mesajda "atmalara son verilmesi ve Irak devleti erevesinde Krt halkna ulusal haklarnn temini baznda grmelere balanmas "iin yardm etmeleri ricas yer alyordu. (96) Krt demokratik glerinin
bu ars da cevapsz kald.

Irak komutanl 1966 yl Nisan ay ortasnda "Okayl planm" uygulamaya

balamay tasarlyordu. Bu plana gre Irak ordusunun Krt mevzilerine yapaca

gl saldrlarla Krt sorununa son verilecekti. Ancak beklenmedik bir ey oldu. 1 3 Nisan 1 966'da Irak Cumhurbakan Abdulsalim Muhammed Arif, onun yakn

arkada ileri Bakan Darraci ve Sanayi Bakan esrarengiz bir uak kazasnda
ldler.

Cumhurbakan Arifin lmnden sonra lkedeki siyasi durum iyice kzt.

Cumhurbakanl makamna Bazzaz'dan baka iki kii daha talip oldu: merhum Cumhurbakan'nn kardei olan Irak Ordusu Genel Kurmay Bakan Abdurrah man Arifve koyu gerici ar eilimli askeri kanadn lideri ve Savunma Bakan olan

Abdulaziz Okayl, Bazzaz, cumhurbakanl mcadelesinin zm aamasnda

son sz askerlerin syleyeceini dikkate alarak kendi babakanlk koltuunu koruma ve kk Arif in adayln destekleme karar ald. Bazzaz'n dncesine

gre Arif -zayf bir siyaseti- cumhurbakanl makamna oturursa kendisi lkedeki

gerek iktidar ele geirmesi daha kolay olacakt. Bu dncelerden yola karak
Bazzaz "gnll" olarak kk Arifin lehine cumhurbakanl makamndan
vazgeti, onun taraftarlar iseArif e cumhurbakan olabilmesi iin yardm etti. Yenilgiye urayan Okayl istifasn verdi. Ne Arifin lm ne de Okayl'nn

Savunma Bakanlndan istifa etmesi hkmetin Krt sorunundaki politikasnda

herhangi bir deiildik yaratmad.

Krt ulusal-demokratik hareketi ynetimi, Irak komutanlnca Mays 1966 iin planlanan askeri operasyonlardan haberdar idi. Daha 1966 Mart ay ortasnda Kurdistan Demokrat Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreteri, Gtlaldda (Irak Krdistan) bir aklama yapt. Bu aklamaya gre KDP Krt sorununa barl zm yollar aramann yansra, Krt silahl glerinin sava kabiliyetini artrmak zere baz almalar yapyordu ve Krtler eskisi gibi haklan iin cesurca mcadeleye

devam edeceklerdi. Ancak, Krder Irak ordusu saldrlarna ne kadar etin kar
koyarlarsa koysunlar yine de zor durumda idiler. Durumlar ekonomik abluka,
silah yetersizlii ve dardna maddi yardm alamama neticesinde iyice gleti.

ekroye KtAo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

\ )z>

Dorusu Krt yurtseverlerinin lehine olan ve onlar Irak askerlerinden ayran bir husus vard: tm Krder mcadelenin hedeflerine yakndlar. Hergn kidesel halk
kahramanlklar yaratan ve Krt halknn silahl mcadelesini baarl klan asl ulusal haklarna ulama istei ve sosyal-siyasi statlerini iyiletirme abas idi. "zerk Kurdistan veya lm" slogan Krtler ve onlarla omuz omuza arpan
Asurlu ve Arap yurtseverler arasnda geici yank buldu.

Irak ordusunun 1965-66 knda ve 1966 bahar banda Krt mevzilerine

yapt saldrlar Irak resmi evrelerinin szlerine gre, Mays aynda meydana gelen

ve "son noktay koyan" byk muharebe iin sadece balang oluturuyordu. O zamanlar daha sa olan Arifin 1966 yl Mart ay sonunda kendinden olduka emin yapt aklama dikkat ekicidir: "Krtlerin son isyan ocaklarnn nihai olarak bu yaz imha edileceini mit edip etmedii" sorusuna Irak Cumhurbakan u cevab
verdi: "Irak kuzeyinde isyanclara yokedici darbe vuruldu. Gnleri sayldr. Eer Al

lah izin verirse birka gne kadar isyandan en ufak bir iz bile kalmayacak" {97) Arif
ve meslektalar zaferlerinden o kadar emindiler ki Tahran'daki Irakbykelisi,

Iran hkmetine u haberi vermesi iin emir ald: "Krt tehlikesine" kar mca
deledeki ortak menfaaderden yola karak Irak hkmeti "datlan isyanclarn"

Iran topraklarna geri ekilmesinin engellenmesini ve "Barzani'ye .rana snma

hakknn verilmemesini" rica eder. (98)

1966 yl Mays ay banda yeni Savunma Bakan akir Malmut kr, Abdulaziz Okayh'nn plann gerekletirmeye balad. Planlanan arpmalarn esas alann Retvanduz blgesi oluturuyordu. Irak silahl birliklerinin balca hedefi Hendren da (Gneydou Revvanduz) ve Zozk
(Kuzey Dou Rewanduz) tarafna gl saldrlar yaparak Krt glerini ikiye

blmek, sonra da Haci mran tarafna ilerleyerek Krtlerin dardan yardm

alabilecekleri yollar kesmek ve onlar nihai bozguna uratacak idi (99). Hkmet
5 tmeni arasndan en iyi sava kabiliyeti olan 2 tanesini (1. ve 2. tmeni) Krtlerin zerine sald (100).

Hkmetin Retvanduz cephesine gnderdii toplam asker says 35 bine ulat.

Hkmete bal silahl gler her eit silahla -ar toplar, tanklar ve uaklarladonatlmt. "Calardan oluturulan birliklerde buraya gnderildi. Hemen hemen

tm kyler askeri ordugah haline getirilmiti ""(101)

Krt silahl gleri, takviyeli 5 mevziye datlmt. Krt gleri Komutan, Re

tvanduz blgesinin, zellilde de stratejik deer tayan Retvanduz-Hac mran yolunun savunulmasnn ok nemli olduunu dikkate alarak buraya en iyi Krt askeri birliklerini (3500 kii kadar) yerletirme karar ald. Bunlar gen subaylar

olan Muhammed Fahir ve Fars Karadai kumanda ediyordu.

Rewanduz cephesindeki esas olaylar 2-3 Mays 1966'da meydana geldi. Irak

Komutanl, kararlatrld gibi, ran snr yaknndaki son yerleim noktas

olan Hac mran ile Retvanduz'u balayan yolu kurtarma hedefini kararlatrd.

Zamannda ingilizler tarafindan ina edilen bu yolu Krder, askeri harekedere

ekroye Xjdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

194

balandndan, yani 1961 'den, beri ellerinde tutuyordu. Bu yol, Krtler iin hem askeri hem de ekonomik adan birinci dereceden nem tayordu.

""kaylt plan" kir olarak fena deildi. Daha nce de belirtildii gibi, yola
kmadan e-vvel Irak askeri birliklerinin, Retvanduz ehri hududundaki yol kenarnda ykselen iki tepeyi -Hendren ve Zozk- ele geirmesi gerekiyordu( 1 02) .

Gl topu atlar ve bombardman sonrasnda Irak piyade birlii, tanklarn desteinde Zozk ve Hendren dalarna saldrya geti. 3. ve 4. seme tugaylar ortadan, 4. ve 15. tugaylar kanatlardan hcuma geti, 5. ve 2. tugaylar ise onlara

destek verdi (103).

Krder ilk nce, Irak birliklerine manevralarn tamamlama imkan vermek iin biraz geri ekildi, sonra, 4 Mays'ta, Irak birliklerine ait baz mevkilere kontrataka geti, 6-7 Mays'ta ise bu mevkilerden lO'nu silahszlandrd(104). Irak Komutanl, sadece Hendren hcumu iin yaklak 3 bin asker, bin kadar da ca gndermiti. Bunlar 4 kola ayrlyordu: Retvanduzdan balayp Kapkam "a (Hendren da doruu) 1 00 m kala biten iki merkezi ve iki yan kol (bunlar, doruun yar yolundaki mevzileri

tutuyordu). lOOm arahldarla yerletirilmi ta istihkamlarda Krt komutanl tek

bir takm halinde topland. Yukarda da belirtildii gibi bu operas yonun ba yne

ticilerinden biri de Binba Muhammed Fahir idi. Fransz gazeteci Jan Bartolino,
bu olaylar sonrasnda Krdistan'a giderek, Barzani, Fahir ve dier Krt eylemcilerle

grt. Kendisi, o dnemdeki olaylara ait detayl ve gvenilir bilgi vermektedir(105). Bertolino, Muhammed Fahir hakknda unlar yazyor: "Yakn zamandan beri 30
yandaki Krt binbas Fahir ulusal bir kahramandr. phesiz onun iki Irak tmeni karsndaki inanlmaz zaferi, Kurdistan gecelerinin sessizlini bozan gzel sesli halk
ozanlar tarafindan ehir ve kasabalarda yllarca sylenecektir General Barzani onu ahsen kutlama gerei duydu. Bu binba iin byk onurdur, nk, burada herkes

Mustafa Barzani'yi duygulandrmann zor olduunu bilir"{l06).

1 1 zellilde de 12 Mays'ta Krtler insiyatifi tmyle ele geirdi ve Irak ordusu

birliklerine ykc darbeler indirdi, bu esnada Irak ordusuna bal 4. tugay tamamyla bozguna uratdd(107)

Irak birliklerinde durum ylesine karmak idi ki, aralarndan bir ou kendi
glerinin atei altnda kald. Sonuta bir ok Irak asker ve subay ld, bir ou da teslim oldu. Hendren ve Zozk nihai olarak dmandan temizlenmiti. Retvanduz yaknlarndaki muharebe, Krt silahl glerinin zaferiyle sonuland. Sava meydannda 150'si subay olmak zere 2 bin l kald. Bu, Irak Krdistan'nda ki 5 yllk sava boyunca gerekleen en byk arpma idi. Krtler
zengin ganimetler ele geirdi.

Hkmerin Krt sorununu askeri yolla zme planlarna ykc yeni bir darbe daha indirilmiti. Retvanduz muharebesi ovenist evrelerin, zellikle de askerlerin durumunu ciddi biimde sarst, Krt ulusal-demokratik hareketinin gcn bir kez daha gsterdi. Bu muharebeye gerek bir kahramanlk rnei gsteren ve cephenin
en nemli yerlerinden birinde arpan komnist birlikleri de katlmt.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

195

Retvanduz muharebesinden sonra, Krdistan'n zerklii ve lke yaamnn

demokratiklemesi iin mcadele den glerin otoritesi daha da artt. Ayn zamanda
Irak ordusu saflarmdaki ihtilaf daha ok kzt. Askerlerden bir ou firar etti, bunlarn bir ksm Krt ordusu saflarnda kald. Krt hareketi ynetimi, teslim olanlara akllca bir politika uyguluyordu. Jan Pradye yle yazyor: "Krt devrimi, Irak halk ve Irak hkmeti arasnda net bir ayrm yapyordu: ilki dost, ikincisi ise dman idi"{\08). Krt hareketi yneticileri, hi bir zaman Krt halknn ve ulusal aznlklarn kralarn araplarn karlar ile kar karya getirmemitir. "Mustafa Barzani, anlamazl derinletirmemek iin olay rk savana dndrmemeye almtr Hazrlad bildirilerde hi bir zaman Araplara saldrmam., hep Badat
hkmetini hedefalmtr. Barzani, pemergelerine teslim olan askerleri ldrmeme emri

vermitir. Esir askerler, silahlan ellerinden alnarak serbest braklmaktadr"{\09) .

Retvanduz muharebesinden sonra, Krt sorununun barl-askeri zmnden yana olan grup ve Babakann kendisi Abdl Rahman Bazzaz, Krdere baz idari

zerklikler verilmesini onaylamaya balad. Bu davran, lkedeki durumu normale

dndrme ve (daha da nemlisi) askerlei yava yava imkan dahilinde yerleinden etme, sonra da lke ynetiminden tmyle uzaklatrma gereine dayandrdlar. Irak Komnist Partisi, illegal yaymlanan ve Badat'ta ok sayda datlan

kendi gazetesi Tarik A-aab araclyla ve KDP de gizli yaymlanan blteni Bahoz
yoluyla Krdistan'daki olaylar hakknda Irak halkna dzenli bilgi veriyorlard. Irak'l yetkililer tarafndan defalarca yaplan ve ordunun byk yenilgisini gizle meyi; Krdistan'dan gelen haberlerin etkisini sfrlamay amalayan y;dan haberler, hkmetin "20 yandakileri orduya" arma kampanyas (baharda ilan edilen
ardan kaanlar iin) gibi, kendisini aklayamad.

Hkmet ayn zamanda, maddi bakmdan olduka g durumda idi. Resmi aklamalara gre 1965/66 Mali ylnda Irak btesindeki ak 50 milyon dinar bu luyordu. Irak tarafndan elde edilen yllk petrol gelirinin aslan pay, yani 1 30 milyon

ingiliz sterlinini, askeri harcamalara gitti. Tm serbest dviz stoklan savaa harcand;
bu stoklar bar koullarnda lke ekonomisini gelitirmede kullanlabilirdi. Ksacas, herkes Krt sorununun bir an evvel zlmesini srarla talep edi yordu. Ancak, bar grmelerine eilimli olan Bazzaz ve taraftarlar iin bu grmelere gitmek kolay deildi, nk askeri evrelerde savaa devam etme istei hakimdi (1 10).

Ancak, yine de, Bazzaz, kardelerine gre daha uyumlu olan kk Arifi ikna etmeyi baard ve Krtlerle ilikiye geilmesi iin kararl admlar att.
Askeri harekadara devam edildii halde, Bazzaz hkmeti ve Krt ulusal-demo

kratik harekat temsilcileri arasnda grme saland. 1 966 yl Haziran ay ortasnda bizzat Bazzaz u aklamay yapt: "Ben ve hkmetim, Krt sorununu barlyoldan zmeye niyetliyiz... Irak sadece Araplarn deil ayn lde de Krtlerindir"{\ 11). Barzani, karargahna gelen hkmet grevlilerine Krt sorununun barl zm
hususunda grmelere balanmas teklifine. Devrim Komutanl ve KDP yne-

1 96

ekroye Xuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

timinin onayn alarak olumlu yant verdi. Grmelerin ilk etabnn Krdistan'da
yaplmas kararlatrld; Barzani'den cevap alndktan gn sonra Bazzaz hkmeti

u drt Krt siyasetisinden oluan delegasyonunu Krdistan'a gnderdi. Ekrem Cefa (eski bakan), Ahmet Kemal ve Macit Ali (emekli generaller) ve Zeyd Ah met Osman (eski Erbil Vali Yrd.). Delegasyon, Krt liderlere hkmetin barl zm yolunu ve Krtlere ulusal haklarn tanmay setiini resmen bildirmekle
yetkilndirilmiti(l 12).

26 Haziran 1966'da Krtlerle grmelere devam etmek zere Arap ve Krt lerden oluan daha byk bir delegasyon Krdistan'a geldi. Delegasyona katlanlar unlard: Abdl Cebbar Comerd (eski Dileri Bakan), Hasan Abdl Rahman,

Kazm A-abibi, hsan erzad (Badat niversitesi profesr), Muhammed Selah Mahmud (eski bakan, doktor)(l 13). Irak resmi delegasyonlarnn Krdistan'a ziyareti sonrasnda Krt delegasyonu Badat'a gitti. Krt delegasyonunu oluturanlar unlar idi: KDP Merkez Komitesi 1 . sekreteri Habib Muhammed Kerim ve KDP
Merkez Komitesi yeleri Salih Yusuf, Ali Abdl ve Hafz Celal(l 14).

Krt delegasyonunun Cumhurbakan Abdl Rahman Arif ve Babakan Baz

zaz ile grmesi neticesinde aadaki maddeleri ieren hkmet platformunu

kabul etti:

1. Hkmet Krt ulusunu tanyor ve Arap ve Krderin ayn hak ve sorumlu luklara sahip olabilmeleri iin bu durumun altn izmeye ve onu geici anayasada
daha net ifade etmeye bylece de iki esas ulusu (Arap ve Krtleri) birletiren tek bir Irak vatan dahilinde Krt ulusunu ve Krtlerin ulusal haklarn tasdik etmeye
hazrdr".

2. Hkmet, hazrlanma aamasnda bulunan yasay yaymlayarak yukardaki

tm izahatlar glendirmeye hazrdr: bu yasa desantralizasyon prensibine
dayanacaktr.

3. Hkmet, doal olarak, Krderin nfusunun ounluu oluturduu bl

gelerde Arapann yansra Krteyi resmi dil olarak tanyor. Arapann yansra, yasayla onaylanan ve yerel meclislerce tayin edilen mevzuata gre Krte eitim yaplacak.

4. Hkmet, geici anayasada ngrlen tarihte (yani 1967 yl bana kadar)

parlemento seimlerini yapmaya kararl olduunu bddirir. Krtler, seilecek parlementoda, saylarnn lkenin toplam nfusu ile orantsna ve seim yasasna uygun
olarak temsil edilecek.

5.Hkmet, Arap kardelerinin yansra Krtlerin de nfus saylar ile orantl olarak bakanlklar, icra organlar, hukuki, diplomasi ve askeri makamlar da dahil olmak zere tm devlet kurulularnda alabileceklerini duyuruyor. 6. ve 7. maddelerde, lke iinde ve dnda niversite ve dier yksek renim kurumlarnda okuyan Krt rencilerin saysnn arttrlmasndan; "Kuzey'e bir niversite almasndan ve vilayetlerdeki yerel, ynetimlere Krt memurlarn
alnmasndan bahsediliyordu.

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

197

8.Parlamenter yaam normlarn tespit srecinde "baz siyasi rgtler kurulacak ve basn halkn dileini ifade edebilecek", bu durum, yasada ngrlen snrlar dahilinde Krtler iin de geerli olacak; "Krte ve Arapa veya ayn anda iki dilde
de siyasi ve edebi rnlerin yaymlanmasna msade edilecek"

9."Zorba eylemleri biter bitmez" {Bazzaz, Krdistan'da sren sava byle

adlandrmay tercih etti) "Kuzey'deki bu eylemlerle" balants olan herkesi kapsayan genel af uygulamas yaplacak. Tm Krt memur veya alanlar eski makamlarna geri alnacak ve hkmet daha nce iten kovulan tm Krt iilerinin eski ilerine geri dnebilmeleri iin mmknolan hereyi yapmay taaht ediyor.

10. Sz konusu programn yaymlanmasndan sonra tm asker ve polisler (Irak

ordusu ve polis tekilatndan firar edip Krtlerin saflarna katlan asker ve polisler

kastediliyor) iki ay zarfnda silahlaryla beraber kendi birliklerine dnecek. Ayn

ekilde, Krtlere kar savata hkmet tarafinda yer alan "yardmc silahl birlikler" (calar) de normal yaamlarna dnecek.
1 1 ."Zorba direniinin" eline geen tm ara-gere kuzeyin yeniden tesisi iin kullanlacak.

12."Daimi ikamet yerlerini terk eden kii ve gruplar yerleine geri dnecek ve bunlara gereken tazminat denecek"(115).
Bu son madde, Krtlere ne srlen ve Krtlerin Krdistan'daki sava zamannda zorla karldklar ve Arap blgelerinden getirilen Arap airetlerinin

(bazen de bedevilerin) yerletirildikleri daimi ikamet yerlerine geri dndrlmeleri ile ilgili talebi karlyordu.
Krt delegasyonu, hem n hem de nihai grmeler esnasnda Krt silahl

birliklerinin, zellilde de "pemergelerin" Iran ve Trkiye snrlar gvenliini

salayacak snr muhafzlar olarak Irak ordusu kapsamna alnmasnda srar etti.

Ancak, hkmet bu teklife kar kt ve btn birliklerin tmyle datlmasnda

srar etti. Bu hususuta mutabakat salanamad iin sorun havada kald ve bar

anlamasna dahil edilmedi.

29 Haziran 1966 anlamas, Krtlerin ulusal zerklik mcadelesinde nemli bir olayd. 29 Haziran deklerasyonunun ilanndan daha ksa bir sre nce Irak hkmeti ve Irak ordu komutanl, Krt mevzilerine "nihai kesin" saldrlar yaptklarn alenen aklamlard. Ancak, be yldr sren sava zarfnda hkmet nc defa Krt ulusal sorununun varln resmen tanmak ve bu sorunun barl zm iin Krt halknn temsilcileri ile grme masasna oturmak zorunda kald. Anlama, ayn zamanda, Krt sorununun askeri yolla zlmesine kar kan tm Irak demokratik glerinin zaferi idi. 29 Haziran deklerasyonunun ieriine dikkatli baklrsa Krt hareketinin tm taleplerini kapsamad grlr. Ulusal zerklik talebine de yer verilmemiti. Ne

den byle oldu? Bu sorunun cevab, KDP MK 1. sekreteri Habib'in anlamann ilanndan sonra yapt aklama olabilir: "Irak hkmeti 12 maddelik birprogram

yaymlad. Bu program, grmelere esas olmaldr ve Krt milletini ve Krdistan'n

1 98

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

resmi dili olarak krteyi tanmaktadr Krtlerle ilgili bir bakanlk kurulacak. Nihayet, hkmet, sadece Krdistan' deil tm vilayetleri ilgilendiren idari desentralizasyonu neriyor. Bu, gerekte, bizi tatmin edebilecek minumum eydir "{\ 16). Doal bir soru ortaya kyor: eer 29 Haziran deklarasyonu Krtlerin talep lerini tmyle karlamyorsa ve hkmette de artk artlarn Krtlere dayatacak
durumda deildi ise o zaman neden Krt hareketi liderleri anlama koullarna raz oldular? Yabanc bir gazetecinin bu sorusuna Barzani yle cevap veriyor: "imdilik baka bir seeneimizyok. insanlarn dinlenmesi gerekiyor Napalmla yaklan rnleri,

sa kalpta toplanmay bekleyen rnleri dnyorum. Dalara k erken geliyor ve Krtlerin buna hazrlanmas gerekiyor Ara vermek lazm. Fakat, kalc bar pek de yakn deil"{ 117).
Krt ulusal-demokratik hareketinin ileri gelenlerince yapilan u aklama Krt leri hkmet deklarasyonunu kabule mecbur eden sebeplere k tutuyor:

1.29 Haziran deklarasyonuna raz olan Krt hareketi temsilcileri, bunu nihai dokman deil de, sadece, ilerki grmelere esas tekil edecek bir dokman olarak
kabul etti.

2. Krt hareketi temsilcileri bar grmelerine katlmakla "Kuzey sorununun" barl zm prensibine ballklarn gstermi oldular. Bizzat bu prensip, lke
iinde ve dnda Krt hareketinin etkisi ve otoritesinin artmasna sebep olan en nemli faktrlerden biri idi.

Krderle salanan anlama, lkedeki durumun normallemesinde kullanlmad. Bazzaz ve onu destekleyen siyasi gler, dar snf grl olduklarndan ve devrimcidemokratik glerin etkilerini artrmalarndan korktuklar iin yarm yamalak

tedbirler almakla kitlelerin siyasi aktivitelerini, parti ve rgderini engellemekle

yetindi; kendi siyasi rakipleri ile uzlamaya alt; bu Bazzaz rejiminin dmesini ve lkede ynetimin yeniden askerlerin eline gemesini nceden tayin etti.

Krtler, 29 Haziran deklarasyonunu, Krt sorununun barl zm yolunda atlm ilk pozitif adm olarak deerlendirdi. Arap lkeleri ve dnyann ilerici kamu
oyu sz konusu deklarasyonu tasvip etti. Bu arada Irak'taki sac gler ve Arap lkelerindeki gerici evreler, salanan anlamaya kar takndklar dmanca tavr saklamad. "Bazzaz anlamasn " "yeni Balfur deklarasyonu" olarak adlandran Gene

ral Abdl Aziz Okayl'nn aklamas belki de en tipik deerlendirme idi(118).

30 Haziran 1966'da, eski Irak Babakan olan Askeri Hava Ku-vvetleri Komutan ArifAbdl Rezzak bakanlndaki subay grubu tarafndan gerekletirilen baarsz
devlet darbesi teebbs Bazzaz'n konumunun sallantl olduunu ve onun reji

mine kar gl bir muhalefetin mevcudiyetini dorulad.

Irak Komnist Partisi, hkmetin verilen aradan yararlanarak Krt ve Arap demokratik hareketine yeni bir darbe indirebilecei hususunda uyard(119). Parti,

gericilerin bar grmelerini aksatmay ve demokratik harekete darbe indirmeyi

amalayan planlarna kar emekileri uyank olmaya ard; Partiye gre, gerici

evrelerin lkedeki demokratik ve yurtsever glerin, zellilde de IKP ve KDP'nin

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

199

yannda gzkme entrikalarna kar koymak gerekiyordu(120). Gerekten de, askeri muhalefet ve onu destekleyen sac gler, hi bir engelle karlamadan,

Bazzaz hkmetinin siyasi rotasna -zellikle de Krt sorunu ile ilgili- daha akrif
kar kmaya balad.

Bu esnada Bazzaz, kendi kabinesini glendirmek zere baz admlar att. Bu amala 27 Temmuz 1966'da So-vyeder Birlii'ne resmi bir ziyarette bulundu. Sos yalist devletlerle, zellilde de Sovyetler Birlii ile sk ibirliini savunan Irak'taki

tm ilerici gler Bazzaz'n ziyaretini tasvip etti. Ziyaret sonular olumlu idi. Irak
taraf, "hkmetin tek bir Irak devleti snrlar dahilinde Krtlere ulusal haklarnn
tannmas baznda, Irak kuzeyindeki anlamazln barl yoldan zm iin

ald" tedbirler hakknda So-vyet tarafina bilgi verdi(121). Sovyeder Bidii "Irak
hkmetinin att pozitifadmlardan ve Irak'n toprak btnlnn korunmas ve

hkmete ilan edilen programa uygun olarak onun dier vatandalarnn haklarna sayg gsterilmesi baznda Kuzey Irak sorununun tek bir Irak devletinin snrlar dahilinde zlmesine ve karde kan savama son verilmesine ynelik att pozitif
admlardan duyduu memnuniyeti" dile getirdi(122).

Bazzaz'n SSCB ziyareti ve onun pozitif sonular kabinenin dmesini n leyemedi. Bazzaz hem soldan hem de sadan eletiri alyordu. Sol gler, Krt sorununun barl zm programn ve lke ii siyasi durumun istikrara kavumas

iin atlan dier baz admlar onaylyordu, ancak ayn zamanda da hkmet politikasndan ok rahatszlk duyduklarn dile getiriyorlard. Bu rahatszlk, Irak Komnist Partisinin aklamasnda yle ifade buluyor: "Bu politika, lkede dik tatrlk rejimi kurarak halkn zgrln bastryor!' {125) '' Devletin paras, bu ii stlenen organlara harcanyor Mevcut rejim emekilere sadeceyoksulluk ve mahrumiyet

getirdi... Emekilerin ydam standart! devaml ktye gidiyor.. "(124)

Bazzaz hkmeti, sa kanattan da en az bu kadar eletiri ald. Bazziz'n "tanklar
slerine, askerleri ise klalarna geri gnderme" niyeti, sac askeri grup tarafindan ak tehdit olarak deerlendirildi ve Abdl Rahman Arife srarla yneltilen

Babakann grevden alnmas ve yerine asker kkenli birinin atanmas taleplerinin

esas kayna oldu. (125)

Cumhurbakan kk Arif ikileme dt: ya Bazzaz' Babakanlk koltuunda brakacak ve bylece askerlerle ak anlamazla itilecek, ya da onun yerine yeni
bir Babakan atayacakt. Bazzaz, Sovyetler Birliinden dndkten sonra 4 Austos

1966'da, Cumhurbakan Arif in srar ile istifa etri. Babakanlk koltuuna emeldi
general Naci Talih oturdu.

Taiib, 21 Austos tarihli bildirisinde hkmetinin "Temmuz devriminin hedeflerini

gerekletirmek iin mcadele vereceini, askeri paktlara grmeme ve pozitif tarafizlk politikas izleyeceim, Arap birlinin glendirilmesini destekledini aklad... '''^^'. Yeni
hkmetin "Kuzey blgesinin gelimesi iin koullaryaratarak ve Irak'ta Krt kardelerimize ulusal haklann tanyarak 29 Haziran 1966'da ilan edilen ve sevgili lkemizin kuzeyinde
barn salanmas ile ilgli program" ^pr/Ae'ireat'^n belirtti(127).

200

ekroye Xto Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadeksi

Hkmet ve Krt hareketi temsilcileri arasndaki grmelere Talih zamannda da devam edildi. 1 966 yl Eyll ay banda Irak hkmet delegasyonu Krdistan'a Krt hareketi lideri Barzani'nin karargahna bir gezi dzenledi. Delegasyona Sa vunma Bakan akir Mahmut kr bakanlk ediyordu. kr yannda getirdii

Kuran' '"29 Haziran tarihli atekes koullarnn gerekletirilmesine yardmc olmaya

hazr olduunun ve duyduu gvenin iareti olarak" '^iCfLasaye hediye etti(128). Fakat, Naci Talih hkmeti, Krdistan'daki durumun normale dndrl

mesi hususunda hemen hemen hi bir somut adm atmad. Aksine, 1966 yd
Sonbaharnda durumun gerginletii belirtileri ortaya kt. Durum byle iken

Cumhurbakan Arif bizzat Krdistan'a gitmeye ve Barzani ile grmeye ka

rar verdi. Bu grme 28 Ekim'de Retvanduz yaknlarndaki Lindian yerleim

yerinde yapld ve 4 saat srd. Kuzeyin yeniden yaplanmasndan sorumlu Bakan Ahmet Kemal Kadir (fan Pradye, onu dzmece bakan sayyordu, nk bu iler
yaplmyordu). Savunma Bakan kr, General Fuat Arif ve eyh Baba Ali (son

ikisi Krt) Arife elik etti(129). Lindian'daki grmelerde 29 Haziran atekesinin koullarnn gerekletirilmesi hususuna deinildi. Arifin "insanlar bazen zc eyleryapabilir, ama bunlar dzelt meden brakmamak lazm" szleri zerine Barzani '"askeri anlamazln sona ermesi
iin Bazzazprogramnn uygulanmasnn zorunlu art olduunu" syledi{l50). Bar

zani hkmetten barl zm deklerasyonu koullarn daha da detaylatrmasn talep etti; zellilde de, Krtlerin temsilcilerinin hkmet kapsamna alnmas,
Krtlerin temsilcisine Babakan yardmclnn verilmesi bir Krt generalinin

Irak ordusu 2. tmen komutan olarak atanmas sorunlarn gndeme getirdi. Cumhurbakan Arif, Barzani'nin tekliflerini kabul etti ve Krdistan'da hkmet'e
bal idari organlarn yeniden tekil edilmesi, bahar atmalar srasnda Krt

lere ele geirden ar toplarn hkmete geri iadesi v.b. ile ilgili tekliflerini ne
srd. Grmenin sonunda Barzani, 29 Haziran anlamasnn yaymlanan 12 ve

yaymlanmayan 3 maddesi tutarl ekilde ve harfi harfine yerine getirilmeden Krt sorununun zmnn dnlemeyeceini kaydetti. Arif buluma esanasnda Barzani'ye bir otomobil hediye etti; Barzani ise zerinde ""Arap-Krt kardelii" kaznm gm bir taba Cumhurbakanna sundu(131).
Arifin Barzani'yi ziyaret etmesi ve Krt sorununun zm iin grme

yaplmas an sac glerin olduka sert olumsuz tepkisine yol at. Pradye yle yazyor: ""Badat"ta milliyetiler kudurmu gibi idi"'{\52). Krt sorununun barl
yollarla zme abalarn dile getiren Arif, Talih, kr ve dier hkmet ynetici lerinin ne kadar samimi olduklarnn dnda u iki faktr Krt hareketi liderlerini grmenin olumlu sonu vermesine fazla ans tanmaya zorlad: 1)-Hkmet aslnda orduya yaslanmt, orduda ise komutanlarn byk ounluu herhangi bir "teslimiyeti" kesin olarak reddediyordu. 2)-Hkmet, sz konusu soruna idke ynetimine Krt hareketi liderlerinin

de katlabilecei bir zm bulunmas yoluna asla gitmek istemiyordu. Baka bir

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

201

deyile, hkmetteki komutanlk makamlarn ellerinde tutan askerlerin hesab, Krderin uruna mcadele verdikleri Krdistan'n gemiteki zerklik stats deil
de iktidarn kendisi idi.

1 5-20 Kasm 1 966 tarihleri arasnda Glaldde Kurdistan Demokatik Partisi'nin VII. kongresi yapld. Kongre salonunda "Yaasn Arap-Krt kardelii!"", "'Haziran anlamasnn koullarnn yerine getirilmesini talep ediyoruz!" sloganlar asl idi.

Trkiye, Iran ve Suriye'den gelen Krt temsilcileri de kongreye katld. Dier Parti
temsilcilerinden sadece rak Komnist Partisi MK yesi Zeki Ha)T ardmt.

Kongrede u konular tartld: lkedeki durum ve Krt sorununun barl zm

programnn gerekletirilmesi perspektifi ile ilgili sorunlar; Kurdistan da tarm reformu, Kurdistan Demokrat Partisinin Irak Komnist Partisi ile ilikileri v.s.
konular. Haziran anlamas ile ilgili Kongre kararnda yle deniyor: "Devrimci zerkliin

hedefleri 29 Haziran tarihli bildirinin ilan edilen ve edilmeyen maddelerinde tmyle

belirtilmemi olduu halde. Kongre, bu bildiriyi tasvip ediyor (nk, biz lkede

gvenlii ve bar korumak; Arap ve Krt kardeler arasnda kan dklmesine son vermek istiyoruz) ve onun zne bal kalnarak hafi hafine uygulamasn
talep ediyor.. Kongre, Devrim Komutanlndan bununla ilgili hkmete muhtra

sunmasn talep ediyor"{\55).

KDP'nin VII. Kongresinden sz ederken u hususa dikkat ekmeden geemeyiz;

eitli konularn tartlmas esnasnda parti ierisinde iki akm ortaya kmt. Bu ayrm, zellilde de, tarm reformunun uygulanmas ve IKP'nin Krdistan'daki
faaliyetlerine kar KDP'nin tutumu ile dgdi sorunlar tartlrken belirginleti. Kongreye katlanlarn ou geni apl tarm reformlar yaplarak maksimum

miktarda kylye toprak verilmesi ve bylece de feodal-toprak aalar snfna

kesin darbe vurulmasn savunuyordu. Bu makul talep, KDP ynetimindeki sac

unsurlar tarafindan reddedildi. Tarm reformuna kar kanlar, aslnda Krdistan'da

kkl tarm reformlar yaplmasna kar kmadklar, sadece, onlara gre, "bunun
zamannn daha gelmedii" aklamasn yapt. Tutumlarn hakl karmak iin u iki hususu bahane gsterdi:

1)-Bu durumda hkmet, KDP ve Krt hareketi liderlerini "ayrlklarla"

sulayabilirdi;
2)-Baz aalar, hkmet tarafna gemek iin sebep bulmu olurdu(134)

Kongre'de, Irak Komnist Partisi'nin Krdistan'daki faliyetlerine kar KDP'nin

tutumu konusu tartlrken mnakaa kt. Baz delegeler, Krdistan'da partisel

faaliyetlerin sadece KDP tekelinde olmasn ve IKP'nin bu haktan mahrum edil mesini teklif etti. Saclarn yapt bu teklif reddedildi.

Bir ksm KDP yneticisinin tarm reformlar ve IKP de ilgili sorunlara yaklam,
KDP'nin sosyal-snfsal birleiminden kaynaklanyordu. Krtlerin ulusal zerklik

mcadelesi farkl (hatta birbirine hasm) snf ve tabakalar biraraya getirdi. Bu doald, nk mcadelenin sz konusu aamasnda ulusal-kurtulu hedefleri bi-

202

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

rinci srada idi ve tm snfve tabakalar bu hedeflerin gereklemesi ilgilendiriyordu. Ancak, konu sosyal hedeflere gelince yle bir durum ortaya kyordu: emeki ve kk burjuvazi kesimlerin karlar smrc snflarn karlaryla akyordu.
Kurtarlm blgelerde KDP'nin sosyal-ekonomik alanda att baz admlarn lml yaps anlalabilir, nk, bunlar sava koullarnda gerekletirilmiti ve mmkn olduunca ok halk kitlelerini ulusal zerklik mcadelesine ekmeyi

amalayan taktiksel ve askeri-siyasi dncelerin dayatmas idi. Ancak, burada sz konusu olan, harekete katlanlarn ve bizzat KDP'nin heterojen sosyal yapsnda
ifade bulan ve snfsal ayrlktan kaynaklanan eilimlerdir.

Taraflar, 1 967 yl Ocak ay banda Badat'ta grmelere devam eni, fakat bir
sonu almamadan bu grmeler son buldu. Barzani konuyla ilgili u aklamay
yapt:

"'Badat"n ar eilimli gleri, hkmetin bar anlamasnn ykmllklerini yerine getirmemesi iin olduka gl direni gsteriyor 12 maddenin ou henz yerine getirilmedi "{ 135) Barzani, Sovyet gazetecinin yle cevap veriyor: bar lazm!"{\5())
Hkmet ve gerici evreler, 29 Haziran anlamas ykmllklerini yerine

"Atekes anlamas ihlal edilebilir mi?" sorusuna

"'Her halkarda, bunu ilk yapan biz olmayacaz. Asla! Bize

getirmemek iin her yola ba vurarken resmi yetkililerce tutulan kiralk ca bir likleri de onlara byk hizmetlerde bulunuyordu. Bu birilikler hkmetten ykl

maa alyordu-ayda 14 dinar. Jan Pradye'nin verilerine gre bu miktar, bir Irak kylsnn yllk gelirini oluturuyordu(137). Calar Krdistan'da terristlik eylemler yapyor, halk yamalyordu. Hkmete kkrtlan bu calar 1967 yl
Temmuz ay banda Sleymaniye yaknlarnda pemerge birlikleri ile atmaya

girdi(138). Uluslararas Kzlha tekilatnn Krdistan'da zarar gren halka yardm

etmesinin engellenmesi, Irak resmi yetkililerin Krt hareketine ve Kurdistan halkna

kar dmanca tutumunun ak ifadesi idi(139). Irak Kurdistam'na uygulanan
ekonomik ambargonun ou koulu hala geerli idi.

Krtlerin ve hkmet temsilcilerinin karlkl mutabakatna dayanlarak Badat'ta bir Krt gazetesi yaymlanmas kararlatrld. Bu karara uygun olarak, Krt hareketi temsilcileri Krdistan'da Krte yaplan radyo yaynlarna ve Kebat gazetesinin yaymlanmasna son verdi. El-Teaxi (Kardelik) isimli yeni legal Krt gazetesinin ilk says 1967 yl Mays ay banda kt. Gazetenin idare kurulunca
yaymlanan yazsnda yeni gazetenin esas grevinin demokraik zgrlkler iin

mcadele etme; emperyalizm ve smrgecilerle mcadelesinde hkmete destek verme; ulusal ekonominin kurulmas, halkn refah dzeyinin arttrlmas ve isizliin

ortadan kaldrlmas iin mcadele etme olduu belirtildi. El-Teaxi, ayn ekilde,
"Arap-Krt kardeliini ve lkenin kuzeyinde barn salanmasna ynelik 29 Haziran
1966 tarihli hkmet programlarnn uygulanmasn destekliyordu"{l40).

Gazetenin yaymclar olan KDP temsilcileri, ""gazetenin, halklarn genel bar

ekroye Xstdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

203

koruma mcadelesini, bar iinde yaama ve tm sorunlar barlyollardan zme, nkleer silahlarn kullanmnn yasaklanmas ve tm halklar arasnda dostluun
pekitirilmesi mcadelesini destekleyeceini " kaydetti( 1 41).

El-Teaxi' nin yaymlanmas, Krt halk ve Irak'n siyasi yaam iin nemli bir
olay idi. Sonra gelien olaylarn da gsterdii gibi gazete geni halk kitlelerinin-

Araplann, Krtlerin ve ulusal aznlklarn karlarn dile getiren yegane legal gazete idi. Kurdistan Demokrat Partisi ve Irak Krdistan'nda devrimci-demokratik hare
kete katlan lkenin tm ilerici gleri-Krtler, Araplar, Asurlar-legal koullarda

mcadele hedeflerini aklama ve resmi evrelerin kuzey hareketinin "ayrlk" yapya sahip olduu iddialarnn aslszln gsterme imkan elde etmi oldu. nk, gazete fiilen lkedeki tr bakmndan yegane muhalif partinin (KDP)
yayn organ idi ve Arapa baslyordu; ok abuk yaygnlat. Tirajnn yar resmi

"El-Cumhuriya" gazetesinden bir ka kat daha fazla olduunu sylemek yetedi

olacaktr.

Hkmetin gazetenin yaynna izin vermesi ve dier baz pozitif admlar lkenin

demokratik kamuoyu tarafndan olumlu karland. Genelde ise, Bazzaz zamannda

da olduu gibi hkmet politikasndan hem solcular hem de saclar memnun

deildi. Naci Talih gei dnemine 1966 yl sonuna kadar son verecei vaadini
yerine getirmedi. Ancak, 1967 yl Ocak ay sonunda hkmete seim yasas

onayland; yasa ulusal meclise 150 milletvekilinin seilmesini ngryordu.

Seim yasasnn belirmesi lke yaamndaki olumlu bir olay idi, nk, ulusal
meclis seimlerinin yaplmas gei dnemini noktalayabilirdi; Krt liderler de aslnda hkmetin bu dneme son verme niyetini onaylyordu. Fakat, seim yasasnn baz nemli eksiklilderi vard. Yasa, ehir ve ky emekilerinin Ulusal

Meclis'te temsil edilmesini ve kadnlarn oylamaya katlmasn ngrmyor; Irak

Sosyalist Birlii (ISB)nin dnda hibir parti veya rgtn temsilcisine aday olma
ve seilme hakk vermiyordu.

IKP ve KDP dahil, yeraltnda alan tm muhalif partiler seim yasasnn

antidemokratik maddelerine kar ktlar. zellilde, Kurdistan Demokrat Partisi,

yasann yksek yasama organnda Krderin adilane temsil edilmesini ngrmediini

kaydetti. 10 ubat 1967'de hkmet seim yasasnda bir dizi dzeltme yapt, (i
ve kyllere %25 koltuk verildi, kadnlara seme ve seilme hakk tannd v.b.),
ancak bu, IKP, KDP ve dier sol glerin yasaya yaklamn deitirmedi. 3 Mays

1967'de Irak Bakanlar Kurulu gei dnemini bir yl daha uzatma karar ald; bu karar lkede yeni bir fke dalgasna yol at. Bylesi bir durumda kk Arif, rejimini kurtarmak iin Talib'i "kurban etme" karar ald. 6 Mays'ta Talih istifa
etmek zorunda kald. Yeni hkmeti Arif kendisi oluturdu (142).

Bu esnada Arap-Dousunda gelien olaylar nedeniyle hem Irak'ta hem de dier

Arap lkelerinde Krt sorunu da dahil olmak zere tm i sorunlar bir sre iin

ikinci plana itildi. Sz konusu olan 1967 yl Haziran aynda srail'in EAC, rdn
ve Suriye'ye kar saldrya gemesi idi. Bilindii zere israil saldrsnn balca emel-

204

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

lerinden biri, BAC ve Suriye'deki anti-emperyalist rejimleri devirmekti. 1967 srail saldrs ile Arap lkelerinde yaknlama eilimi ba gsterdi. yle ki Suriye ve Irak
arasnda olduka gergin ilikiler olduu halde, Irak baz birliklerini Suriye ordusu yardmna gnderdi. Dorusu bu yardm sembolik deer tayordu. Suriye hk meti birlikleri kabul ederek ayn zamanda da onlarn lkede bulunmas dolaysyla "ihtiyat" tedbirleri ald. 27 Mays 1967'de Cumhurbakan Aii Gazze blgesine gnderilmeye hazrlanan askerlerle grt. Cumhurbakan yapt konumada,
Irak birliklerinin BAC birliklerine katlnn sadece sembolik olduunu ve BAC

ordusunun ne askere ne de tehizata ihtiyac olmadn belirtti. Ayn zamanda,

Irak'n lkenin kuzey blgelerinden Suriye ve rdn snrlarna yeni askeri birlikler
sevk ettii akland. Btn bunlar tmyle ak yaplyordu. yle bir izlenim
uyandrd ki sanki Irak hkmetinin kendisi ald askeri tedbirlerin gn na

kmasn istiyordu.
Irak hkmetinin Sovyetler Birlii'ne olan tutumunda baz deiiklikler

meydana geldi. Nasr'n yapt ve Sovyetler Birlii'ni "Araplarn en sadk dostu"

olarak adlandrd aklamasnn ardndan Irak'ta da byle eyler sylenmeye

baland. (143)
Yenilikiler ve dier baz muhalif gler ortaya kan durumu kendi siyasi emellerinde maksimum derecede kullanabilmek iin aba sarfediyordu. Nasr

taraftarlar (yenikiler) eski

Babakan ArifAbdl Rezzak liderliinde 30 Haziran

1966 komplosuna katlm tutuklularn serbest braklmas iin hkmetten izin

kopard. Yine eski Babakanlardan Ahmet Hasan El-Bekir bakanlnda liderleri serbest braklan ve Cumhurbakanl'na kolayca ulaabilen Baaslar da kendi ye ve taraftarlarn hapisten kurtarmaya abalyordu. Krtler de genel affa mit balamaya balad. Anlama imzalanmas sonrasnda hemen hemen bir yl getii halde ""Kuzeydeki olaylar nedeniyle" hkm giyen

Krtlerin serbest braklmas sorunu hala zlmemiti. eitli siyasi gruplarn, arkadalarnn serbest braklmas taleplerine hkmetin tepkisi ne oldu? Saldrdan (israil) iki gn nce 3 Haziran 1967'de Cumhurbakan Arif 13-18 Kasm 1963'de tutuklanan Baaslann, yani kardeinin iktidar ele geirmesine direnenlerin serbest braklmas iin kararneme yaymlad. Baaslann

af edilmesi

""herkese IsraiVe kar savaa katlma imkan salamak gerektii" hus

usuna dayandrld. gn nce, 31 Mays'ta, 30 Haziran harekatna katlanlarn

salverilmesine ilikin Cumhurbakan kararnemesi yaymlanmt(l44) Bu iki mah kum grubu derhal serbest brakld. Tutuldu Krtlere yaklam ise ok daha baka idi. Hkmet aslnda 29 Haziran atekesi koullarn yerine getirerek Krdistan'daki

sava yznden tutuklanan Krtleri oktan serbest brakmakla ykml idi. srail
saldrsna kar "Irak ulusal birliinin pekitirilmesi" bususu da bylesi bir affn

ilann dayatyordu. Fakat, tm bunlar hkmeti ikna edemedi.

Hkmetin Krtlere ayrm politikas uygulamas bir kez daha gndeme

gelmiti. Saldrnn ikinci gnnde (6 Haziran 1967)

1961-1966 dneminde

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Kiin Ulusal Kurtulu Mcadelesi

205

Kuzey'de askeri harekatlara katlan Krtlerin serbest braklmas ve sulamalarn geri alnmasna ilikin bir kararneme yaymland. Bu kararnemenin cephedeki durumun Irak'da dahil olmak zere Arap dikileri iin olumsuz hal ald bir srada karlmas ilgintir. Ayrca, hkmet kararnemeyi yaymlad, ama on u uygulamada acele etmedi. Bundan u sonu kyor: hkmet, hite gpta edilmeyecek duru
munu daha da gletirmemek ve Krtlerin tepkisini ekmemek iin sz konusu

kararnemeyi yaymlad. Her ne olursa olsun Krtlerin serbest braklmas hkmet

ve Krt hareketi temsilcileri arasnda ilikilerin iyilemesine olumlu etki edebilirdi.

Ne yazk ki bu gereklemedi. Krtlerin serbest braklmas ile ilgili kararnemenin yaymlanmasndan on gn sonra El-Teaxi gazetesi unlar yazd: "Krtler, hu ka

rarnemeyi sevinle karlad, ancak kararneme kapsamna girenlerden hibiri henz

serbest braklmad"{\45).

Hkmetin farkl siyas gruplar arasnda "birlik salamak" iin att admlar
deerlendirerek u hususu belirtmek gerekiyor: Bu birlik, lke ii durumun nor male dndrlmesini salayacak bir manivela olabilirdi. Durumun normallemesi

ise srail ile savata baarl olabilecek ve daha ok da i sorunlarn zm iin

gerekli idi. Fakat, askeri brokratik rejim bu sorunu zecek kabiliyette kmad. Hkmet, gerekten de baz saflar birletirdi, ama bu sa glerin birlemesi idi.
Dahas, binlerce Arap ve Krt demokratnn ldrlmesinden sorumlu olan ar
saclarn, Krt sorununun barl zmne muhalif olanlarn ve 30 Haziran

Harekat'na katlanlarn serbest braklmasyla Irak'l gericiler iyice glendi. Dier

taraftan bir ou sorgusuz sualsiz yllarca Irak hapishanelerinde azap eken binlerce ilerici Iraklnn serbest braklmasndan ise hi sz edilmemesi (edilemezdi de)
kayda deer bir husustur.

1967 srail saldrs esnasnda Krt devrimci-demokratik hareketi liderleri, Fi

listinli Araplarn haklarnn savunulmasndan yana tavr koydular ve srail'in Arap

lkelerine ynelik saldrlarn knadlar. Saldr baladktan birka saat sonra Krt

devrimci-demokratik hareketi yneticileri Arife bir telgraf gnderdi. Bu telgrafta,

hkmetin srail'e ve onu kollayan emperyalist devletlere kar tutumunu tmyle

desteklediklerini ifade ediyorlard. Krt hareketi liderleri, zellilde de General Barzani, bununla beraber baz Arap lkeleri yneticilerinin yaptklar aklamalar eletirdi. Sz konusu Arap lkeleri yaklaan ihtilaf hem askeri hem de siyasi adan ok ynl ve aklselim deerlendiremiyordu. Krt liderler, Irak da dahil baz Arap

lkelerinde "srail devletini yok etme" ars yapan u unsurlara kar ktlar. KDP
MK Politbro yelerinin aklamasnda yle deniyor: "Nereden gelirse gelsin her

trl saldrya karyz. srail'in Arap topraklarn igal etmesine kar kyoruz, ancak
tm halklarn var olma ve egemenlik hakkm da savunuyoruz"{\4G) . Krt hareketi yneticileri, askeri anlamazlk esnasnda ve sonrasnda askeri

adan hkmetin anlamas esas itibaryla hala uygulanmaya balanmad halde Barzani ve dier Krt hareketi liderleri anlamazln barl zm yolunda
sabr gsterdiler.

206

ekroye Xueio Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mikadeksi

israil'in Arap lkelerine kar yrtt saldr savann sonular Irak'taki siyasi yaam ciddi ekilde etkiledi. Irak silahl kuvvederinin srail saldrsn pskrtmede
ald yenilgi, Irak'taki askeri-brokratik rejimin rk olduunun kantlarndan biri idi. Bilindii zere, hem Kasm hem de Abdl Salim Arif "Filistin'i kurtarma

yce misyonunu gerekletirebilmek iin Irak ordusunun Kuzey'de" aba sarfetmekten kurtarlmas gerektiini defalarca belirtmiti. Filistin Arap halknn hakl mcadelesi, Irak'n baz iktidar evrelerince Krt hareketi de dahil olmak zere kendi siyasi dmanlarna darbe indirmek amacyla kullanld. Askeri harekatlara balanmadan nce Irak'n milliyeti evreleri ordularnn "Filistin'in kurtuluu"

iin olmasa bile en azndan srail saldrsnn muzafferce geri pskrtlmesinde

kullanlacan mit etmiti. Ancak, esasen Krt ulusal-demokratik hareketini
bastirmada uzmanlaan ordunun lke sinirlan dndaki uygulamada savama

kabiliyetinin olmad ortaya kn. Eric Rulo konuyla ilgili olarak unlar yazyor:

'Yksek rtbeli subaylarn hali ou zaman acma hissi uyandryordu. Askeri hare katlara baland gn Genel Kurmay Bakan General HammudiMahdi'nin sabah
bir sigorta irketinde geirdii ve kazaya urayan oluna tazminat almaya altn halkn nasl bir fkeyle karladn tahmin edebiliyor musunuz? "{1 47) Savan ilk gnlerinde, Irak'l siyasi ve askeri yneticiler arasnda ska srtmeler yaand. Kk Arif hkmeti hi de gpta edilecek durumda deildi. Krt hare keti liderleri Krt sorununun askda braklmasndan duyduklar honutsuzluu

dile getirdiler. Askeri ve sivil ahslardan oluan sa milliyeti gler iktidar ele geirmek iin gizlice yeni planlar hazrlyordu. Cumhurbakan Arif, iktidar ar sac liderlerden biri olan Tahir Yahya ile paylaarak durumu "gevetme"
karar ald. Her trl hkmet kart zellilde de sol muhalefeti g kullanarak bastrma politikasn devam ettirmeye niyetli olan Arif, Tahir Yahya'dan daha iyi bir Babakan zor bulurdu. 10 Haziran 1967'de Cumhurbakan kk Arif, pro paganda amacyla "askeri kurtulu hkmeti" diye adlandrd hkmeti kurma
grevini Tahir Yahya'ya verdi.

11 Temmuz 1967'de yeni Babakan (ayn zamanda ileri Bakan) program

bildirisini aklad. Bildiride lke savunmasn glendirmek ve Irak ordus
unun savama kabiliyetini arttrmak iin gereken tedbirleri almaya, "rejimi

demokratikletirmeye ve ulusalglerin birliini salamaya"bkmetn hazr olduu ifade ediliyordu. 1967 yl Temmuz ay sonunda Tahir Yahya petrol alan da dahil olmak zere lkenin ekonomik gelime programn yaynlad. Tahir Yahya ilk hkmet aklamasnda kuzeyde barn salanmasna ilikin "Bazzaz program"nn uygulanmas ve kuzey vilayetlerinin gelimesi iin hkmetinin aba gstereceini
nemle belirtti(l48).

Petrol politikas ve baz i sorunlarda atlan olumlu admlar saymazsak Tahir

Yahya hkmeti genelde gerici bir siyasi yol izliyordu. lkedeki durumu normale
dndrmek iin ilk nemli adm olarak gei dnemine son vermesi bekleniyordu, fakat yeni hkmet kararnemesi karlarak parlamento seimleri tekrar belirsiz bir

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

20/

tarihe ertelendi; bu da lke ynetiminde askeri-brokratik metodlardan vazgemeyi

istemediklerini gsteriyordu. Irak kylsn yakndan ilgilendiren tarm reformu olduka yava gerekleiyordu. Bunda alacak bir ey yok; nk radikal toprak
reformlar iin hkmetin sol demokratik glerin destek ve yardmna ihtiyac
vard. Hkmetin bu glere kar dmanca tavr doal olarak onu gerici mu

hafazakar glerle yaknlatrd. bu yaknlama tek bana tarm yasasn hayata geirme imkann ortadan kaldrmaya yetti. '"Askeri harcamalar hzla artt. Petrol gelirinin %90'n orduya gidiyordu. 1967168 mali ylnda devlet btesindeki ak rekor rakama, yani 120 milyon dolara ulat"{\49). Arif-Yahya rejiminden duyulan honutsuzluk hemen hemen tm halk

katmanlarna yayld. srail ile savata alnan yenilgi sonrasnda Irak hkmet y
neticileri "Filistinin Kurtuluu" ile ilgili fikir speklasyonlarna devam etmekten ekinmedi. Artk kimsenin inanmad ayn bo szleri ve sloganlar sarfetmeyi
srdrd. Tahir Yahya hkmeti, askeri ve dier harcamalarn stn rtmek amacyla ithal edilen geni tketim mallarna ek savunma vergisi ad altnda yeni vergiler koydu. (150) Bir fransz gazetecisi yle yazyor: "Hkmet dnyann

en yoksul halklarndan biri olan Irak halkndan heryl yaklak 600 milyon fiank

topluyor" (\5\) .
Arif-Yahya rejiminin gerici yaps Krt hareketine kar tavrnda aka ortaya kyordu. Cumhurbakan'nn 29 Haziran 1966 anlamas kaidelerini desteklediini aklanmasna ramen "hkmet kuzey sorununun barl zm
hakknda herhangi bir adm atmad "(1 52). Hatta geriye gtrmeye eliti. Gemite Krt sorununun "askeri zm" taraftarlarndan biri olan Tahir Yahya sistemli

biimde 29 Haziran anlamasn baltalama politikas yrtyordu. Hkmet gizli

istihbarat servisi aracl ile Krt hareketi saflarnda birlii bozmak, gerici feodallerin
ve Krt hareketine ihanet eden dier glerin terristik eylemlerine hz verdirmek iin nemli miktarda para harcad. 22 Temmuz 1967'de KDP, a birliklerinin yaptklar zulmleri protesto etti. Bu birlikler, Irak yetkililerinin desteiyle sivil halka ve Krt kurtulu ordusuna ynelik cinayetler iliyordu (153). 1 967 yl Eyll aynda
Uluslararas Hukukular Birlii blteninde bir haber yaynland. Bu habere gre Retvanduz ve Sleymaniye blgelerinde mevzilenen Irak Askeri birliklerine yeni

takviyeler yapld. (154) Daha sonralar bu haber KDP yneticilerinden Mahmut

Ali sman'n aklamasyla doruland.

Hkmet ve Krtler arasnda ilikiler yeniden gerginleince Tahir Yahya, Bar zani ile grme karan ald. Irak hkmeti 29 Haziran tarihli atekes anlamasnn

mtevazi koullarn bile yerine getirmeye niyetli deildi, ama ayn zamanda da Krtlere kar askeri harekatlara tekrar balamay gze almak istemiyordu: nk bir taraftan halk arasnda savaa kar ar tepki vard, dier taraftan ise Haziran

aynda gerekleen srail saldrsnn zc etkileri olduka taze idi. Hem Irak'ta, hem de dier arap lkelerinde tm arap kamuoyunun dikkati srail saldrs sonular
zerine iken i sava balatmak bizzat hkmetin varln tehlikeye atmak anlamna

208

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

geliyordu. Hkmet yneticilerinin de ok iyi anlad bylesine bir adm sadece sol muhalefet tarafndan knanmakla kalmayacak, stelik birbirine rakip askerisiyasi gruplamalarn iktidar ele geirmeleri iin bahane veya frsat tekil edecekti.

te bu sebeplerden tr Tahir Yahya, (sonradan anlalaca zere) antasnda

Krtler arasndan hibir somut ve kabul edilebilir teklif olmad halde Barzani ile grmelere yeniden balama karar ald.

Barzani ile grme 1967 yl Eyll ay sonunda yapdd (155). Grmeler esnasnda Tahir Yahya'nn "Kuzeyde barn yeniden salanmas "teklifine Barzani,
bar ve huzurun Krtlerin taleplerini gzard etmekle deil de bu taleplerin yerine

getirilmesiyle kkleebilecei yantn verdi. Buna karlk Babakan hkmetin gya anlama koullarn yerine getirmeye hazr olduunu belirtti. 6 Ekim 1967'de Erbilde Irak hkmetinden drt bakan Krt temsilcileri ile grt. Bulumann amac Krt zerkliini tartmak idi (156). Ne basnda ne de radyoda bu grmelere deinilmemesi ilgi ekicidir. Hkmet bu suskunluu, ar eilimli glerin olumsuz tepkisini ekmeme gayreti olarak izah etti. 8 Ekim'de Tahir Yahya grmelere katlmak zere Erbil e geldi. Bu grmelere 1 967 Aralk ay ve 1968 Ocak ay boyunca devam edildi (1957). Ne var ki Tahir Yahya hkmetinin Krt temsilcilerle grmeleri paravanalar dan baka bir ey deildi. Bunun ardnda 29 haziran anlamasn bozma ve Krt sorununu askeri yolla zmek zere bahane bulma niyeti mevcut idi. 1967 yl Aralk ay banda yaymlanan Basn Yasas, hkmetin 29 Haziran anlamasn nasd

sabote ettiinin kantdr. Sz konusu yasa ile lkede kan drt gazete, zel olarak
kurulan bir devlet kuruluunun kontrol altna alnm, geri kalan srekli yaynlar ise kapatlmtr. (158) Bu yasaya dayanlarak El-Teaxi gazetesinin de kapatlmas
Krt hareketi yneticilerince iddetle protesto edildi. 1968 yl Ocak aynda alt bakan hkmetten istifa etti. Bu arada Genel Kurmay

Bakanl'na Krt sorununun barl zmnn azl dmanlarndan biri olan

Faysal El-Ansari getirildi (159).

Krt devrimci-demokratik glerinin hkmete kar duyduu gvensizlik ve

phe son mertebeye ulat. Hkmet askerlerinin olas saldrlarn pskrtmek

amacyla askeri hazrlklar yapmak yeniden en nemli vazifeleri haline geldi. Krdistan'da mevzilenen hkmet birliklerine yeni takviyeler yaplrken Krt
ulusal silahl gleri tetikte bekliyordu, kiralk ca birlikleri ile silahl atma

provakatrl yapyordu: byle bir ortamda Kurdistan Demokrat Partisi taktie bavurarak u slogan ortaya att: "Savan yeniden balamas tehdidine kar mcadele
edelim, ancak ayn zamanda da savaa hazr olalm". Irak Komnist Partisi'nin 1967 yd Aralk ay ortasnda dzenlenen nc

konferansnda Irak'daki siyasi durumun ok ynl deerlendirilmesi yapld ve

lkenin ulusal yurtsever glerinin grevleri ayrntl olarak tartld. Konferans kararlarnda "Irak'taki mevcut rejimin oktan khneletii" bususunun alt izildi.
Konferans'ta Arif-Yahya ynetimi lkenin nnde bulunduu sorunlar yaps

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

209

itibariyle zmekten aciz "halk aleyhtar diktatr bir rejim" olarak nitelendirildi
ve Krt sorununun bard zmne ilikin Haziran Anlamasn yerine getir meye hkmetin istekli olmad kaydedildi. Bundan tr de "Krt hareketinin
kazanmlarm savunmaya hazr olun" ars yapt (160).

210

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

XII. BOLUM

11 MART 1970 DEKLARASYONU

VE KRT HALKININ REEL ZERKLK SORUNU

1968 ydnn ilk yarsnda Irak'taki i siyasi yaamn belirgin zellii, durumun ger gin olmas ve geni halk katmanlarnn Arif-Yahya rejimi politikasndan memnun

olmamas idi. Hkmetin att admlar lkedeki durumu gevetmek yerine daha

da gletirdi. 2 Mays 1967'de bitmesi gereken gei dnemi srail Sava bahane
edilerek bir yl daha uzatld. 1 968 yl Mays aynda Cumhurbakan Arif, iktidar
kaybetme korkusuyla parlamento seimlerini ve daimi anayasann hazrlanarak yrrle konulmas tarihini 2 yl daha uzatt. Alnan bu kararlar, hkmetin Krt sorununu olumlu zeceine ilikin tm hayallere son verdi ve KDP ynetiminin

olumsuz tepkisine yol at. Barzani iki Krt bakana hkmetten ekil ars yapt. Hkmete bir ka kez muhtra gndererek olduka sert bir dille "Krtlerin elleri
bal hkmetten merhamet beklemeyeceklerini"belirterek u uyarda bulundu: "Eer

hkmet Bazzaz Anlamas koullarn yerine getirmez ise zerklik savana yeniden
balanacak." {\)

1968 yl baharnda hzl bir tempoda birbiri ardna hkmet krizleri yaand. Hkmet mensubu adaylna "uygun" siyasetilerin says giderek azalyordu: kimi eidi bahanelerle bylesi bir "onurdan" kayor, kimi de aka muhalefet
saflarna geiyordu. Milliyeti eilimli yksek rtbeli subaylarn her kesimini temsil eden ve

aralarnda iki de eski bakann bulunduu on emeldi general 14 Nisan'da ortak bir bildiri yaymlad. Bu belgede anayasa yaamna geri dnlmesi talep edildi,

parlamento seimlerine hazrlk yaplmasnda srar edildi:

"lkedeki tek aadam

iktidar, onun halktan kopukluu ve Filistin yenilgisinin boyutlarn anlamadaki

yetersizli "knand (2). Sz konusu bildiride ne srlen ana talepler arasnda "Krt sorununun aklc ve barlyoldan zlmesi" talebi de yer alyordu. Aralarnda bir ounun Krdistan'daki sava planlarnn hazrlanmas ve uygulanmasna dorudan katld veya Barzani glerine kar "Hal 5(?^n'"dzenlenmesini destekledikleri bu 13 kiinin bylesi bir taleple ortaya kmas merak uyandrcdr. Bildirinin amac akt: herhangi bir ekilde hkmeti deitirmek. Bylesi bir durumda,

Irak'taki siyasi mcadele asndan Krt sorunu gibi "aranan" bir sebebi kullan-

ekroyeXudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

211

madan duramazlard. Parlamenter yaama geri dnme, Krt sorununu zme ve

alt gn sren savan sonularn "akllca deerlendirme" arlar lkedeki iktidar

mcadelesinde bildiri sahiplerine baar getirebilirdi. Muhalif subaylarn glerini birletirmede ba rol, Krt sorunu da dahil olmak zere baz konularda hkmet
politikasn eletiren General Ahmet Hasan El-Bekir oynad.

Mevcut rejimi g kullanarak devirmeyi kendine ama edinen ve gen subaylardan

oluan illegal rgt olan Arap Devrimci Hareketi 1968 yl baharnda aktif eylem

lerde bulundu. Bu rgtn yneticileri olan 2. stihbarat Mdr Yardmcs Albay

Abdrrezzak En-Nayef ve Cumhurbakanl Hassa Birlikleri Komutan General

brahim Abdurrahman Davut darbe hazrlklar yapmak zere, Baas partisi yne
ticileri olan General Hasan Bekir, General Salih Mehdi Amma, General Hardan Tikriti ile ve General Abdulaziz El-Okayl bakanlndaki muhafazakar subay grubu ile ilikiye geti (3). Muhalif askerler eitli nedenlerle Arif-Yahya hkmetine kar kyordu.
Kavimci subaylar, arap birliinin salanmas yolunda hi bir yapc adm atmam

olmasndan dolay hkmetten memnun deillerdi. Baas subaylar 1963 ylnda Baas ynetimini fesh eden Abdulsalim Arife (Arifin kardei) duyduklar nefret

yznden hkmete dmanlk besliyordu. Eski "Nuri Said" ngiliz okuluna

mensup subaylar. Arifin d politika yneliminden ve yarm yamalak da olsa Irak Petrol irketine hcum etmesinden rahatszd. Burjuvazi-liberal evrelerin karlarn temsil eden subaylar put gibi taptklar Bazzaz' babakanlk koltuunu brakmaya zorlayan Arife bu olaydan sonra srt evirdiler. Krtlere kar savan yeniden balamasn isteyen Okayl bakanlndaki grup, buna yanamad iin Arifi bir trl affetmiyordu. Bylesine bir sa muhalefetle kar karya olan ve

emeki kitlelerden, sol parti ve rgtlerden destek grmeyen Arif-Yalya hkme

tinin kaderi nceden tayin edilmiti. Sorun sadece ekien gruplardan hangisinin bu hkmeti devirecei idi. Arif-Yahya hkmetini devirme planlarna kar Krtlerin tutumu nasld? Krt devrimci-demokratik hareketi yneticileri mevcut rejimden ikayeti olmak iin lzumundan fazla gerekeye sahipti ve bu rejime her hangi bir ekilde destek
vermeye niyetli deildi. Krdistan'da durum olduka endie verici idi. 29 Haziran anlamasnn hala hayata geirilmemesi, hkmetin vakit kazanmaya alt

hususunda phe brakmyordu. Krt zerklik savalar arasnda, Arif-Yahya rejimi iktidarda iken Krt ulusal hareketinin hedeflerine ancak silahl mcadele ile ulalabilecei dncesi giderek daha ok doruluk kazanyordu. Darbe hazrlklar yapan muhalif gruplar, Krtlerin mevcut rejim politikasndan duyduklar memnuniyetsizlii dikkate alarak bunu kendilerine baar salayacak
ana faktrlerden biri olarak deerlendiriyordu.

17 Temmuz 1968 afanda Arap Devrimci Hareketi subaylar, Baas Partisine

mensup askerlerle beraber iktidar ele geirdi. Arif komploculara teslim oldu ve
Londra'ya srgn edildi. Darbe sonrasnda kurulan Devrim Komutanl Konseyi

212

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

General Ahmet Hasan El-Bekir'i cumhurbakan ilan etti.

Darbeden 14 gn sonra Baaslar mttefiklerini iktidardan uzaklatrd. 30 Temmuz 1968'de Arap Devrimci Hareketi mensubu olan Nayef Davut ve daha
nce de Dileri Bakan Nasr el-Hani, iktidardan uzaklatrlarak Irak'tan snrd

edildi. Ahmet Hasan El-Bekir, ayn zamanda hem devlet bakan hem babakan,
hem de Irak Silahl Gleri Bakomutan oldu.

General Ahmet Hasan El-Bekir hkmeti, tmyle Baas Partisi yelerinden oluuyordu. Bekir hkmeti hareket plann yaymlyarak nceki kabineden pek farkl olmayan i ve d politika hedeflerini tayin etti.
Yeni hkmet grev sresinin daha banda lkedeki durumu istikrara

kavuturma yollar aramak zorunda idi. lerici parti temsilcileri ile ilikileri dzeltme
teebbslerinde bulundu. Bu arada Ahmet Hasan El-Bekir ve meslektalar sol glere u vaadlerde bulundu: "Dnya petrol monopollerine boyun ememek ve Irak ulusal petrol irketini glendirmek, ok daha radikal ve etkili bir toprak reformu
yapmak, emperyalizm, siyonizm ve gericilie kar mcadeleyi arttrmak. "

Bekir hkmeti ayn ekilde Krt sorununu barl yoldan zmeye hazr olduunu ifade etti. Yeni hkmet yneticileri Krtlerden "Irak devleti bnyesinde araplarn yoldalar " olarak bahsediyordu. Krt halkna, kendilerini tamamyla tatmin edecek bir zm vaad ettiler. Bu hususta yle diyorlard: "Nasl olursa olsun sorunun zm gnl rzasyla kabul edilmeli, g kullanlmas kesinlikle
reddediliyor " (4)

General Ahmet El-Bekir ve hkmeti, yeniden siyasi zgrlk kurmay ve de

mokratik sistem ve parlamento yaamna geri dnebilmek iin gereken "atmosferi" yaratmay vaad etti. Irak devlet bakan yeni rejimin ayn zamanda "demokratik,
devrimci, niter ve ilerici" olacan belirtti. (5) Irak'n yeni yneticileri, lkeyi zor siyasi ve ekonomik durumdan kurtarmak amacyla, emekilerin durumunu hafifletmeye ynelik pozitif admlar att: genel
tketim mallarnn ithaline getirden snrlamalarn bir ksm iptal edildi, benzin fiyadar drld, halkn baz kesimleri "Altgn Sava" sonras uygulanmmaya

balanan "savunma vergisi"nden muaf tutuldu. (6) Bekir hkmeti "lkede durumu normale dndrmeye kararl" olduu hususundaki aklamasn dorulamak zere, ou Irak Komnist Partisi yesi olan byk bir grup siyasi mahkumu (yaklak bin kii) serbest brakt. Yllarca Irakl yurtseverlerin (Arap, Krt ve dier uluslardan)
ikence grd uursuz hapishane "Nukrat As-Salman" kapatld.

Krtlere kar karde katili savana katlmay reddedip hapse giren herkesin affna ve siyasi nedenlerle iten kovulanlarn grevlerine iadesine ilikin hkmet karar lkedeki ilerici gler tarafndan sevinle karland. Basn zerindeki askeri sansr yerini sivil sansre brakt. Tm bu tedbirler halkn hkmeti desteldemesni
salamak amacyla alnmt, nk hala hkmete gvensizlik duyulmakta iken buna ok ihtiya vard. 1968 yl Temmuz ay banda Bekir, IKP de dahil olmak zere sol parti tem-

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

213

silcilerini yanna davet etti. Cumhurbakanlna davet edilenler arasnda IKP'nin tannm yeleri, ilerici ekonomist Muhammed Salman Hasan, Irak Cumhuriyeti

nin Sovyetler Birlii eski bykelisi (Kasm zamanndaki) Abdlvalap Mahmud,

Ulusal Demokrat Partisi temsilcisi ve dierleri vard. lkedeki durum tartldktan

sonra Cumhurbakan bu isimlerden ouna bakanlk grevleri teklif etti. Fakat bu teklif eitli sebeplerden tr herkese reddedildi. Irak Komnist Partisi ve sol
burjuvazi parti temsilcileri, lkede durumun normallemesi ve hkmete gven ortam yaratlmas iin halkn demokratik haklarnn tmyle yeniden hayata gei

rilmesi, yeraltna itilen ilerici parti ve rgtlerin faaliyetlerine resmen, izin verilmesi ve en ksa zamanda genel seim hakk baznda parlamento seimlerinin yaplmas gerektii grnde idi (7). Krt sorununun zm, yaplmas gereken bu iler
iin en nemli koul olarak gsterildi. (8)

ncelediimiz dnemde sol parti ve temsilcilerinin yeni rejime duyduklar g

vensizlik tek tarafl deildi. Yeni rejim yneticileri de takip altnda iken bile byk etkiye sahip olan sol partilere gvenmiyordu. Baas Partisi ve hkmet yneticileri,
lkedeki faaliyet alann tehlikeye atmamak iin bu partinin haklarn snrlamay dnmyorlard. Hkmet, grt muhalefet parti liderlerine ne srlen koullar reddetti ve "hkmete ksmi katlmalaryla Baas'n ipleri elinden brakmaya zorlanamayacan ok iyi hisettirdi. " (9)
Irak'taki ilerici glerin en bandan beri yeni hkmet yneticilerinin sami

miyetinden phelenmesi iin yeteri kadar gereke vard. Yeni rejim liderlerinin aklamalar mulak idi: balca sorunlarn zm ve lkedeki toplumsal yaamn demokratiklemesine ilikin somut tekliflerle de desteklenmiti. Baas, dier ilerici
gleri lkenin gelimesi sorunlarnn zmne katlmaktan mahrum brakarak

siyasi iktidar kendi elinde bulundurma niyetini gizlemiyordu. Ayrca, gemiteki ac tecrbe ve 1963 ylnn kanl olaylar daha ok taze idi.

Bu husus eit lde Krt hareketi liderleri iin de geerliydi. Kendilerinin

vaadlere deil, Krt sorununun zm iin somut admlar atlmasna ihtiyac

vard. Bu sebepten tr, 17 Temmuz 1968 darbesinden sonraki Krt devrimci demokratik hareketi liderleri ve hkmet arasndaki ilikilerin belirgin zellii,
karlkl gvensizlik idi. Balangta hkmet Krt sorununun zm yolunda Krt hareketi liderlerinin duyduu gvensizlik ve pheleri giderecek herhangi mit verici bir adm atmad. Buna rnek olarak geici 1964 Anayasas yerine 1968 yl Eyll aynda kabul edilen (10) Irak Cumhuriyeti yeni geici anayasas verilebilir. Anayasa, iktidar elinde toplayan Baas Partisi haricinde btn syasi partilerin faaliyetini yasaklad. Fiilen en yksek iktidar organ olan devrim Komutanl

Konseyi kapsamna sadece Baas Partisi liderleri girebiliyordu. Yeni geici anayasa
Krtlerin zerkliine ilikin somut maddeler iermiyordu, ancak hkmet Krt

lere ulusal haklarn tanma niyetinde olduunu usulen ifade etti. Krtlerin ulusal karlarn temsil eden Kurdistan Devrimci-Demokrat Partisine (KDP) de serbest

faaliyette bulunma hakk tannmad.

214

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

Krt devrimci demokratik gleri, dier ilerici parti ve rgtlerden farkl olarak
byk lde hkmetin kontrol dnda bulunuyordu, zellilde de Krdistan'n KDP kontrol altndaki kesimde, Krt silahl glerinin varl, hkmetin yeterince kendinden emin, siyasi tedbirler almasna imkan tannmayan bir hava yaratyordu. Bazen yle oluyor ki belli bir aamaya gelindiinde herhangi bir i

sorun lke iin zel ve olaanst nem kazanabiliyor. Sz konusu dnemde de

Irak iin bu Krt sorunu idi. zlmemi Krt sorunu, bylece lkedeki durumun

istikrara kavumasn engelleyen ana sebeplerden biri olmaya devam ediyordu, iki
defa (1968 Eyll ay sonunda ve 1970 yl Ocak aynda) baarsz devlet darbesi
giriiminde bulunan ar sac glerin bunu kullanmas ilgintir.

Sol partiler, ilk srada da Komnist Partisi lkede ortaya kan durum karsnda
endielerini dile getirdiler. Komnist Partisi, zor illegal koullarda lkenin si

yasi ve ekonomik gelimesi ile ilgili acil sorunlarn zm iin ilerici glerin
birletirilmesine ynelik mcadeleye devam etti.

1968 yl Kasm ay banda, Irak Komnist Partisi ynetimi olduka nemli

bir belge olan "Ulusal Birlik Cephesi Misak"nn taslan yaymlad. (1 1)

Misak, partinin lkedeki nemli sorunlarnn zmne olgun ve gerek an

lamda realist yaklamn ortaya koyuyordu. ersinde, zm hem ii snfn

ve kylleri, hem de kk i sahipleri ve milli burjuvazinin ilerici evrelerini

ilgilendiren sorunlara zel yer verilmiti. lkedeki devrimci-demokratik gle

rin ana hedefleri olarak unlar gsterildi: emperyalizme, siyonizme ve onlarn

ajanlarna kar sreen ekilde mcadele etmek, feodalizmin kknn kaznmas ve tarm sorununa radikal zm bulunmas, ilerici, sosyal-ekonomik reformlarn yaplmasnn salanmas ve nihayet, Krtlerin ulusal zerklik sorununun barl
ve addane biimde zlmesi uruna mcadele vermek (12). Eskiden olduu gibi.

Komnist Partisi daha nce yaymlanarak birok parti dokmannda belirtilen prensip ve biimde, Krt halkna i zerklik verilmesini savunuyordu. Misak taslan hazrlayanlar, tmyle hakl olarak halkn arasnda etki ve otorite sahibi olan ve geni biimde faaliyet gsterme imkanndan mahrum braklan dev
rimci demokratik partilerin katlm ve aktif destei olmakszn Bekir hkmetnin geni demokratik reformlar programn gerekletiremeyecei kansnda idiler. IKP

bu durumdan k yolu olarak IKP, KDP ve dier sol partilerin de katlmyla temsili bir koasyon hkmeti kurulmasn teklif etti. Komnist Partisine gre bu hkmet, kendisini oluturan tm partilerin karlarn yanstmal idi. Hkmet

yeleri "bir partinin iradesine boyun ememeli "{15). Koalisyon hkmetinin acil
vazifeleri belirlemesinde Krt sorununun zmne nemli yer verildi, nk bu
sorun zlmeksizin "lkedeki durumun normallemesi dnlemezdi" (14)

1969 yl Nisan ay banda, Irak Komnist Partisi ve Arap Sosyalist Hareketi ynetimleri ortak bildiri yaymlad. Bu bildiride ulusal yurtsever cephesi kurulmas

ars yenilenerek Krt sorununun zmnn nemi bir kez daha belirtildi. ( 1 5) IKP MK 1 . Sekreteri Aziz Muhammed unlar sylyor: "imdiki hkmetin en
ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

215

mhim zayflklarndan biri de Krt sorununun demokratik zm iin pratik yol

lar bulmaya almyor" {l6) Komnist Parti, bata komnisder olmak zere arap

ve Krt demokratlara kar Irak yetkililerince gerekletirilen ok saydaki gizli

terristik eylemler hakknda kamuoyuna bilgi verdi. (17)

1969 yl baharnda Irak hkmetinin i siyasi glklerine d siyasi sorunlar

eklendi. 1969 yl Nisan aynda, iran'n tek tarafl olarak 1937 anlamasn fesh
etriini aklamas ve bu anlamada tespit edilen ve attlArap snr nehrinde seyrsefer yapm ile ilgili kurallar deitirme teebbslerine gemesi nedeniyle

Irak-lran ilikileri yeniden olduka gerginleti (18). Snr muhafiz birlikleri arasnda
meydana gelen kk atmalarn ardndan iki taraf da snra asker yd. Irak ve

Iran arasnda silahl atma kabilirdi.

ran hkmeti att admlarda, phesiz, zlmemi Krt sorununu he
saba katyordu. Krt ulusal hareketinin azl dman olan ah hkmeti, ayn zamanda, kendisini "Krt kardelerinin haklarnn savunucusu" olarak gstererek
Krt hareketini Irak hkmetine kar kullanmaya abalyordu. Her ne kadar Krt devrimci-demokratik hareketi bamsz yapya sahip idiyse de, zlmemi Krt

sorununun varl, Irak ile arasndaki anlamazhkta objektif olarak iran'n iine

yaryordu. lkedeki durumun ciddiyetini dikkate alan Bekir hkmeti Iran ile
ilikileri daha da gerginletirmeye niyetli deildi. (19) Grld gibi, devlet darbesinden bir yl sonra lkedeki durum hala istikrarsz
ve karmak idi.

1969 yl ortasnda Cumhurbakan Bekir, sol partilerle, zellilde de KDP ile yaknlamak iin kararsz bir teebbste daha bulundu. Mevcut durum bylesi

bir sola kay dayatt. siyasi mcadele esnasnda Baas Partisi'nin ideolojisi ve
politikas deiiklie urad. Birok lkenin yaad tarih tecrbesi, lke ii snfsal glerin dalmna, en nemli sosyo-ekonomik ve siyasi sorunlarn zmnde burjuvazinin tutumuna ve halk kitleleri ile ilikisine bal olarak burjuvazi ideoloji
nin eitli evreler geirdiini gstermektedir. Bekir ve onun Baas Partisi mensubu ortaklar, lkede bir sol muhalefetin varln kabul etmek zorunda kidmt. Ona kar duyduklar nefretin derecesi ne olursa olsun, gene de sol gler si}'asi yaamda

byk rol oynuyordu, bu da yabana anlamazd. Bu dnce ile Cumhurbakan Bekir, 1969 yl Temmuz ay banda, sol yurtsever glerin temsilcileri ile yeniden
temaslara geme karar verdi. Hkmet, nihayet, Krt sorununun zmne el atmay kararlatrd. Sol glerin yansra Baas Partisi liderlerinden baz hkmet mensuplarnn da eer "kronik kuzey sorunu" zlmez ise hkmetin ataca azok nemli her siyasi admn baarsz olacan anlamaya balamalar kayda deerdir. Baas rejiminin politikas ve ideolojik hedeflerinin neticesi olarak deil de mecbur

kald iin Krt sorununun barl zmne yanatn dnmemiz iin eli mizde yeteri kadar gereke var. Bu, rejimin pozisyonunu glendirmek ve lkedeki
durumu istikrara kavuturmak iin gerekli idi. Konunun byle ele alnmas, Baas Partisinin ulusal sorun politikasnn deerlendirilmesi asndan nem tamaktadr.

216

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

nk, ulusal sorunun zlmesi sz konusu iktidar partisinin izledii politikann doal yansmas olup bu partinin ve devlet dzeninin konuya yaklamn gsterir.
Ancak herhangi bir parti veya rejim ulusal sorunu, mevcut hal ve artlarn basks ile u ya da bu ekilde mecburen zyor ise bu daha baka bir olaydr. 1 969 yl Temmuz aynda hkmetin verdii grev zerine Devrim Komutanl Konseyi yesi General Saadun Haydar, Krt hareketi liderleriyle bulumak ve n grmeler yapmak iin Krdistan'a gitti. Ziyareti esnasnda her hangi bir muta

bakat salanmad ise de iki tarafn bak alarnda baz yaknlamalar kaydedildi.
Saadun Haydar hkmet adna "Devrim Komutanl Konseyi'nin Kuzeydeki olaylar srasnda zarar grenlere tazminat demeye hazr /1{/z<^" hususunu Krt hareketi liderlerine bildirdi.

3 Ekim 1 969'da Irak Cumhuriyeti'nin yeni idari dzenine ilikin yasa yrrle girdi. Bu yasaya gre tm Irak topraklar l6'ya blnd (daha nce 14 idi), bunlar
da kaza ve nahiyelere ayrlyordu. Yasann uygulanms ile 4 Ekim'de yeni idari bi

rim (vilayet) olan Duhok Krt vilayeti (Krdistan'da) ve Es-Samava arap vilayeti
(Gneyde) oluturuldu (20). Yeni vilayetlerin yneticilerine (vali) idarelerindeki topraklarda geerli olmak zere baz zerklik yetkileri verildi. El-Cumhuriye gazetesi

5 Ekim 1 969'da unlar yazyor: "Yasa hazrlanrken hkmet, Krt halknn ulusal birlik bayra altnda yerelynetime ilikin yasal taleplerini dikkate ald. "(21) 1 969 yl Ekim ay banda hkmete yaplan aklama ve kabul edilen yasa dikkatlice incelenecek olursa, hkmetin Krt sorununun zmne esas olarak 1963 ylnda Krderin reddettii "merkeziyetiliin zayflatlmas plan"n almak istedii grlr.
29 Haziran 1966 anlamasnda ise bu plan sadece mteakip grmeler iin n esas olarak kabul edilmiti. Yasann yaymlanmasndan sonra hkmet ve KDP temsilcileri arasnda

balayan ve yl sonunda zel bir canllk kazanan temaslar, Baas muhaliflerinin 21 Ocak 1970'de yeni bir devlet darbesi giriimi nedeniyle Ocak aynda kesildi.
Muhalefetin faaliyetlerine hz vermesi Cumhurbakan Bekir ve hkmetini

sol glerle ilikilerini dzeltmeye itti. 1969 yl sonunda Cumhurbakan Bekir,

derici grleriyle tannan simalar kapsamna alarak hkmette deiildik yapt. Bu simalar arasnda Adalet Bakanlna getirilen, "halklar arasnda barn pekitirilmesi"

konulu uluslararas Lenin dl sahibi nl Irakl toplum eylemcisi Aziz erifve

Yksek renim Bakanlna getirilen kadn hareketlerinin aktif katlmcs Saudi

Halil smail de vard.

Krtlere iki bakanlk grevi verilmiti: Prof. Mimar hsan erzad Belediye lerinden Sorumlu Bakan, Muhsin Dizeyi ise Devlet Bakan tayin edildi. Aziz erif
ve hsan erzad, hkmetin KDP ile grmeleri esnasnda aktif rol oynadlar.
1970 yl banda Krtler ve hkmet arasndaki gerginlik byk lde azalmt. Grmeler karar aamasna girdi. Hkmet, iki taraf iin de kabul edi lebilir bir esasta "Kuzey sorununu" zmeye hazr olduunu bildirdi. Irak Devrim Komuta Konsey Bakan yardmcs Saddam Hseyin 1970 yl Ocak aynda u

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

2\7

aklamay yapt: "Gnmzde, yle bir duruma geldi ki Irak'ta devrimin kaderi hemen hemen Krt sorununun zlmesine bal oldu. "(22) Karlkl anlayn salanmas iin KDP ynetimi byk aba sarfetti.
Barzani Pravda gazetesi temsilcisine u aklamay yapt: "Krt sorununun zm

Irak Cumhuriyetinde genel demokratik srecin bir paras olmal, buna mteakip te, Irak'n ulusal bamszln gelitirmelidir"{25) 1969 ylnda yaplan Irak Baas Partisi VII. Kongresinin kararlarmda Krtlerle
yaplmas beklenen anlamann ana hareket noktalar izah edildi. Hkmet ve Krt delegasyonlar arasnda yaplan uzun ve yapc grmelerin
sonunda, 1970 yl Mart ay banda, Irak'ta Krt sorununun zmne ait ana

prensipleri ieren ortak bir platform hazrland.

11 Mart 1970'te Irak'ta olaanst nem tayan bir olay oldu. Bugn Irak Cumhuriyeti Cumhurbakan Ahmet Hasan El-Bekir, Krt sorununun barl ve
demokratik zm hususunda mutabakata varldn ilan etti ve aada tmyle
metni verilen manifestonun ieriini aklad. "1) Krtlerin byk ounluu oluturduu vilayetlerde Arapann yansra Krte

de resmi dil olmaldr Bu vilayetlerde Krte eitim yaplmaldr Irak'n geri kalan
vilayetlerinde Krt dili mevcut yasa erevesinde ikinci dil olmaldr 2) Krt kardelerimizin ynetime katlabilmesi ve devlet daireleri, bakanlklar, ordu v.s. gibi nemli ve sorumlu mevkiler de dahil olmak zere devlet makamlarnda
Krt ve Araplarn eit haklara sahip olmas.

3) a-Gemite Krt halknn kltr ve eitimde geri kalml dolaysyla Dev rim Komutanl Konseyince kabul edilen kararlarn uygulanmas abuklatrlarak

Krtlerin ulusal dil ve kltrel haklar alannda geri kalmln giderme plan
hazrlanacak.

b-Blgedeki karklklar yznden okuldan kayd silinen ve derslere ara vermek

zorunda kalan tm renciler okullarna geri dnebilecek ve bu sorun nihai olarak

zlm olacak.

c-Krdistan'da okul saysnn fazlalatrlmas ve eitim dzeyinin ykseltilmesi,

Krt rencilerin niversitelere, ordu okullar, kolejler ve dier eitim kurumlarna Araplarla eit haklarda alnmas gerekiyor 4) Krtlerin ounlukta olduu idari blgelerde, idari kurulularda alanlarn

ya Krt ya da iyi derecede Krte bilen kiiler olmas gerekiyor.

Vali, vali yardmcs, polis mdr vb. sorumlu makamlara atamalar yaplacak.

5) Hkmet Krt halknn renci, genlik, kadn, retmenler gibi v.s. rgtleri kurma hakkn tasdik ediyor. Bu rgtler, Irak'n benzeri ulusal rgtleri ierisinde
eit haklara sahip yeler olacaktr.
6) a-Bu manifesto yaymland gnden itibaren blgedeki olaylara katlanlar iin genel afilan edilecek.

b- Tm ii ve alanlar, hem sivil hem de askerler, eski ilerine geri dnebilece

kler.

218

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

7) a-Krdistan'n tm alanlarnda gelimesine ynelik gereken tedbirler en ksa srede alnacak. Bunun iin zel bte ayrlmas gereklidir.

b-lke iin ekonomik gelimeplan hazrlanrken Irak'n tm blgelerine eit haklar

tannmasna ve Krdistann geri kalmlna dikkat edilecek. c-Araplar ve Krtler arsndaki i sava esnasnda len Krtlerin ailelerine para

yardm yaplacak.
d-Isizliin ortadan kaldrlmas iin zel tedbirler hazrlanacak. 8) Krtler ve Araplar eski ikamet yerlerine geri dnebilecek.

9) Krdistan'da tarm reformu yasasnn uygulanmas hazrlanacak, feodal ilikilere son vermek, kyllerin elverili topraklara kavumasna yardm etmek ve onlar geen yllarda alnan olaanst yksek vergilerden kurtarmak amacyla bu yasaya gerekli
eklemeler yaplacak.

1 0) Irak'n geici anayasasna aadaki eklemelerin yaplmas hususunda mutabakat

saland:

a-Irak halk iki ana ulustan -Arap ve Krtlerden- olumaktadr Anayasa Irak'n birlii erevesinde Krtlerin ve dier ulusal aznlklarn ulusal haklarn tasdik etmektedir
b-Krt dili Arapann yansra resmi dildir c-Yukandaki iki madde daimi anayasaya geirilecek.

1 1) Radyo yaynna ait tm ara-gereler ve askeri aralar hkmete geri verilecek. 12) Cumhurbakan yardmclarndan biri Krt olacak.
13) Vilayetlerde yasamann ilemesiyle ilgili eklemeler ibu manifestoya geirilecek.

14) Yaynlanmasndan sonra bu manifestonun hayata geirilmesinden sorumlu olan

Yksek Komite gereken u tedbirleri alacak: Resmi nfus saymna uygun olarak Krtlerin
ounluu oluturduu vilayetler ve idari blgeler birletirilecek. Hkmet, bu blgelerin
gelimesi ve Krtlerin bu srece katlmnn geniletilerek artrlmas iin aba gsterecek, Krtlere kendi kaderini tayin hakk garanti edilecek.

dari birlik salanncaya kadar bu blgede Krtlerle ilgili tm sorunlar Yksek Komite
ve Kuzey vilayetleri valileri arasnda peryodik istiare yoluyla koordine edilecek. Krtlerin kendi kaderini tayin hakk Irak Cumhuriyeti erevesinde gerekleecei iin

bu blgedeki ulusal kaynaklarn iletilmesi yetkisi Cumhuriyetin merkezi organlarnda

olacak.

15) Krtler, toplam nfus yzdesine uygun olarak Irak devleti yasama organlarnda
grev alabilecekler"(24)

Yukarda sunulan manifestonun ilanndan sonra yaymlanan Irak hkmeti bildirisinde yle deniyor:

"Bugn Krtler ve Araplar asndan byk bir zafer kazanlmtr Bu zafer iki
halk arasnda bar ve kardee, dostane ilikileri garanti etmektedir Krt sorununun

zm, bu gne kadar olduu gibi sadece geici bir atekes olmayacak ve daimi
anayasaya geirilecek siyasi bir prensip karar olacaktr. (25)

Krt devrimci demokratik hareketinin ilerki kaderiyle sk ilikili olan ve en

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

2\y

nemli sorunlardan biri saylan Pemerge Birlikleri hususunda da mutabakata

vardd. Krt tarafi 13 bin kiiden oluan bu birliklerin datlmasn engellemeyi
baard, vanlan anlamaya gre, baz Krt blgelerinde i gvenliin salanmas

grevi ve snr muhafizl fonksiyonu bu birliklere verildi. (26) Yaklak 6 bin

kidik Pemerge grubunun datlmas gerekiyordu. Kolayca sebebi anlalaca
gibi Krt tarafi kararl biimde bu birliklerin datlmamasmda srar etti. Pemerge

Birliklerinin muhafaza edilmesi: Irak'ta istikrarsz bir durum mevcut iken ve Krt
sorununun barl zm ve 1 1 Mart Manifestosu dmanlarnn ciddi bir g

oluturduu koullarda olaylarn gidiatn geriye evirme olas teebbslerine kar

gerekli bir gvence idi.

Krt sorununun barl zmne ilikin anlamann resmen ilanndan sonra

Badat radyosu General Mustafa Barzani'nin Irak Cumhuriyeti Cumhurbakan ve Devrim Komutanl Konseyi yelerine gnderdii kutlama telgrafnn metnini
yaynlad.

1 1 Mart 1970 Anlamas, Irak'n ve dnya lkelerinin derici glerinden onay

ald. IKP MK 1. Sekreteri Aziz Muhammed, 11 Mart 1970 manifestosunun

neminden bahsederek unlar kaydetti: "Krt sorununun barl ve demokratik

yolardan zlmesi karar, Irak'n tm ileri glerinin zaferidir. Bu ayn zamanda da

uluslararas demokratik ve ilerici hareketin byk bir baarsdr. " (27) Irak'ta "Kuzey Sorununun" barl zmne ilikin anlama salanmas ve Krtlerin ulusal zerkliklerinin ilan edilmesi, Arap lkelerinin demolcratiklemesi ve ilerlemesini arzulayan dnyadaki tm ilerici gler tarafndan onayland. Irak hkmetine, sosyalist lkelerin ve ilerici rejimlere sahip lkelerin hkmederinden, komnist ve ii partilerinden vb. kutlama telgraflar yad.

Sovyet devleti yneticilerinin Irak Cumhurbakanna gnderdii telgrafta, karde

katili savana son veren bu olayn nemi vurguland. Telgrafta yle deniyor: "Bu nemli anlamann uygulanmas Irak Cumhuriyetinin iki karde halk olan Arap ve Krtler arasnda ulusal birlii ve dostluu glendirecei kanaatindeyiz. Irak'ta Krt sorununun barl zm, Irak Cumhuriyeti ve hkmetinin uluslararas otoritesini artrmakta olup Arap lkelerinin emperyalist glere kar ve israil saldrsnn sonularn ortadan kaldrma ortak mcadelesinde birliklerini
pekitirmeye ynelik nemli bir katkdr. "(28) M. Barzani ve dier Krt devrimci-demokratik hareketi yneticileri, So-vyet ler Birlii'nin Krt halkna kar dostane tutumunu ve Irak'ta barn salanmas

ynndeki abalarn ok takdir etti. V. . Lenin'in 100. doum yldnm

kutlamalar iin Moskova'ya gelen KDP MK Genel Sekreteri unlar kaydetti:

"Irak halk (Arap ve Krtler) ayn lkenin evlatlar arasndaki karde katili savana son verilmesi ve Irak'ta bar ve huzurun yeniden salanmas hususunda dost Sovyetler Birlii'nin olumlu abalarn olduka takdir etmektedir. "(29) 1 1 Mart 1970 anlamas bir ok Arap lkesinde olumlu yank buldu. Devrimci demokratik glerin yansra, Irak'taki anlamazln zmne realist yaklam

220

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

gsteren burjuvazi-milliyeti evrelere mensup kiilerin de sz konusu manifestoyu desteklemesi kayda deerdir. Tunus gazetesi Aksiyon yle yazyor: "Herey, Irak'ta kardelik ve uzlama ann balayaca midini douruyor Bu a Irakllara lkede yeni ekonomik ve ulusal dzenleme yaplabilmesi iin glerini seferber etme imkan verecektir Arap dnyas, ayn ekilde, Araplarn adna ve karlarna byk zarar
veren silah dmanlarnn elinden alm oldu. "(30) 1 1 Mart 1970 Deklarasyonu (manifestosu), Krt sorunu ile dgiU daha nceki tm anlamalardan (olumlu ynde) ok daha farkl idi ve Krt zerklik hareketinin

hemen hemen tm ana taleplerinin giderilmesini ngryordu.

Savan sona ermesi ve Irak'ta Krt sorununun barl zm konusunda mutabakat salanmas, esas olarak ilk srada kyller, iiler ve devrimci aydnlar

olmak zere Krt halknn kahramanca mcadele vermesi sayesinde mmkn olmutur. Kurdistan Demokrat Partisi ve kendisine Krt halknn haklar uruna verdii mcadelede nclk yaptran devrimci-demokratik program ve pratik faaliyetleri, bu kesimlerin abalarn birletirmi, onlar ynlendirmitir. KDP'nin Krdistan'n kurtarlm blgelerinde kurduu ve aktif biimde faaliyetlerine
katld askeri-siyasi ve idari -ekonomik sistem, Krt mcadelesini baarya gtren ve birinci dereceden nem tayan bir faktr oldu.

Bu zafere arap devrimci-demokratik ve ilerici glerin destei olmakszn ulalamazd. Irak Komnist Partisi bu destein salanmasnda esas rol oynayarak olaanst zor koullarda Irak'ta ve Irak Krdistan'nda Komnist Partisi'nin Krt Kolu arachyla Krt hareketinin hedeflerinin emekilere anlatlmas ve onlarn mcadele
iin seferber edilmesi hususunda byk almalar gerekletirdi. Sonuta ou Arap

(sadece komnist olanlar deil) ellerinde silah Krderle ayn saflarda arpt.
Irak snrlar dahinde zerklik elde etme amac tayan Krt hareketi, uluslararas

arenada geni kabul grd. Sovyetler Birlii bata olmak zere sosyalist lkelerden gelen destek Krt savalara paha biilmez yardmda bulundu. Krt hareketinin hakl talepleri, arap lkeleri de dahil olmak zere dnya lkelerinin tm komnist
ve ii partilerince desteklendi. Krtlerin ulusal zerklik sorununun pratik zm bir dizi komplike soruna bal idi. 1 1 Mart deklarasyonu maddelerinin ne ekilde gerekletirilecei tespit

edilmeliydi. Bundan dolay, 1 1 Mart anlamasn gerekletirmek zere zel bar komitesi oluturuldu. 25 Mart 1970'te Baas blgesel ynetim yesi bakanlnda
komitenin ilk oturumu yapdd. Komite almasna u kiiler katld:

Devrim Komuta Komitesi yesi General Saadi Gaydan

Adalet Bakan Aziz erif
Kerkk Valisi Ganem Kerim Erbil Valisi Halit Haim

KDP MK Politbro yeleri DaraTewfiq, Nuri awis, Muhammed Mahmud

Rahman.

1970 yl Nisan ay banda Gelale ehrinde KDP MK olaanst genel toplants

ekroye Xulo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

\l2.\

yapld. Topland KDP ve Baas arasnda daimi ilikiler kurulmas hususunda KDP ynetiminin ald tedbideri, 1 1 Mart deklarasyonunun gerekletirilmesi yolunda
ortaya kan glklerin stesinden gelinebilmesi iin nemli bir faktr olarak deerlendirerek onayland. Ayn zamanda toplant lkenin tm yurtsever gleri
arasnda sk balar kurulmasnn gereine dikkat ekti. Barzani bu toplantda u

aklamay yapt: "Baas ve KDPpartileri arasnda geni apl ibirlii yaplmaktadr

lkenin refah durumunun iyiletirilmesi ve gcnn artrlmas iin siyasi kesimlerin

tek bir ulusal cephede birlemesi gerekiyor "(5 1 ) Krt hareketi liderine gre "tm ulu sal glerin katlmas gereken bu cephe, lke karlar ve ayrca herkesin sorumluluu
paylalmas ve rejim dmanlarnn yolunun kesilmesi iin gerekli idi "(32)

1 1 Mart anlamasnn uygulanmas baz glklerle balantl idi. zerk Krt

blgesinin idari snrlarnn belirlenmesi, bu anlamann uygulanmas esnasnda

ortaya kan tartlacak sorunlardan biri idi. lkenin petrol gelirinin 2/3'nn
saland Irak Krdistan'mn petrol blgesi olan Kerkk ilk srada gndeme geliyor

du. 1 1 Mart anlamas prensiplerine gre Kerkk'n Arap ya da Krt blgesine dahil
edilmesi sorunu, nfus saym ve Kerkk vilayetinin ulusal karmnn belirlenmesi

yoluyla zlmeliydi. Bu sorun nedeniyle Krt halknn sava zamannda boaltmak

zorunda brakld blgelere (onlarn yerine gebe bedeviler yerletirilmiti) geri dnmesi problemi ortaya kt.

Krt hareketi temsilcilerinin hkmette yer almas konusu da srncemede

kald. 11 Mart deklarasyonunun ilanndan sonra be Krt bakan hkmet

kapsamna dahil edilmiti. Fakat Krt olmas gereken cumhurbakan yardmcs sorunu hala zlmemiti. Hkmet 2 cumhurbakan yardmcl makamndan

birini Krtlere vermeyi teklif etti, ancak Barzani ve dier Krt hareketi liderleri sadece bir cumhurbaakam yardmcs makam olmasnda ve buraya da bir Krdn
tayin edilmesinde srar ettiler.

11 Mart deklarasyonunun gereklemesi, lkenin radikal sosyo-ekonomik

reformlar yoluyla gelimesini istemeyen gerici glerin kar koymas yznden gleti. Bizzat hkmet iersinde ve Devrim Komutanl Konseyinde Krt sorununun barl zmne kar ciddi bir muhalefet mevcut idi.

Anlamann imzalanmas sonrasnda, 1 970 yl Temmuz aynda Navpardane'de

dzenlenen KDP VIII. Kongre toplants lke yaamnda meydana gelen nemli
olaylardan biri idi. Kongre, Mart anlamasnn gerei gibi uygulanmmas iin g

birlii edilmesi slogan erevesinde geti. (33) Kongrede ileri srlen hedefler halkn geni kesimlerinin karlarn savunuy

ordu, bu hedeflere lkenin tm devrimci yurtsever glerinin birletirilmesi havas sinmiti. Kongre, parti ynetiminin Baas partisi de ilikiye gedmesi hususunda izledii politikay onaylyarak ayn zamanda da KDP'nin en nemli grevinin, ilk srada KDP Baas, IKP ve Milli Demokrat Partisi olmak zere tm ilerici glerin
ortak bir cephe oluturmasn salamak olduunu belirtti. KDP MK 1. Sekreteri

konu de ilgili unlar kaydetti: "lke karlarnn biran nce ulusal cephe kurulmasn
ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

222

gerektirdiinde phemiz yok...

11 Mart anlamas prensiplerine sadk olan tm

partileri ulusal cephe kapsamna dahil etmeye urayoruz. " (34) KDP VIII. Kongresi, Irak hidcmetini mmkn olduunca abuk yksek ve yerel idarelerin seilmesi iin koullar yaratmaya ard, bu idarelerde Krtler de "nfus oranlar kadar ?^w7" edilecekler. (3 5) Kongrede tartlan nemli konulardan biri de tarm reformu yasasnda deiildik yaplmas sorunu idi. Bu sorun, gerici feodal toprak aalarna ykc darbeyi vurma asndan nem tayordu. Krdistan'da tarm reformlar gerekletirmek zere zel bir komisyon oluturulmas nerildi. (36) Krt halknn devrimci-demokratik mcadelesinde KDP, hem Irak'ta hem de idke

snrlar dnda tannan ciddi bir siyasi g halini ald. zellilde KDP temsilcileri
birok komnist ve ii Partisinin kongre ve formlarna davet edilmeye baland. KDP'nin VIII. Kongresine Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitele
rinden, Macaristan Sosyalist ii Partisinden, Almanya Sosyalist Birlik Partisinden, Polonya Birleik ii Partisinden ve dier bir ok partiden dostane mesajlar geldi.

Krt sorununun barl zmne ilikin mutabakat saland koullarda bir

ok ey lkenin iktidar partisi olan Baas'n tutumuna bal idi. Baas ynetimi Arap

ve Krt blgelerinde demokratik hareketin hi de yabana atlmayacak ciddi bir g

oluturduunun farknda idi. lkeyi ilerici siyasi ve sosyo-ekonomik deiiklikler

yolunda ynetme niyetinde iken Baas Partisinin, IKP, KDP ve dier ilerici rgt

lerin desteini salamas gerekiyordu. ana siyasi parti olan Baas, IKP ve KDP
arasnda sk bir birlik kurulmas perspektifi giderek daha belirgin hal ald. Krt sorununun barl zm iin anlama salanmas sonrasnda KDP, mcadelesini bu anlamann gerei gibi yerine getirilmesine yneltti. Szkonusu dnem iin, 1964 ylnda kendisinden kopan muhalif grubun

KDP'ye geri dnmesi nemli bir olayd. Bu grubun lideri olan brahim Ahmet ve
Celal Talabani, Krt zerklii deklarasyonunun gerekletirilmesi iin tm abay gstermeye hazr olduklarn ifade ettiler. Bu yolda ortaya kan balca glklerden biri, lkede Krt sorununun barl zmne muhalif glerin mevcut olmasyd.

Atekes imzalanmas sonrasnda geen sre zarfnda KDP ynetimi ve hkmet arasnda gven ortamnn yaratlmas iin ok ey yaplmt, ancak sac gler hkmet ve KDP arasn bozmak iin ellerinden gelen hereyi yaptlar.

rneim 1971 yl Eyll aynda, Barzani'ye "dosduk ziyaretinde" bulunan

"dinci grubu" Krt hareketi liderine suikast giriiminde bulundu. Suikastlar,
Krt hareketi liderlerini selamlamak ve hediyeler sunmak zere Badat'tan Haci

mran'a gelen delegasyonun arasna szarak Barzani'nin karargahna girdiler. ans

eseri gecikmeli bomba mekanizmas vaktinden nce alt.

Barzaniye yaplan suikast giriimi. Mart anlamasna kart glerin silahlarn

brakmadn ve olaylarn gidiatn geriye evirmeye altklarn gsterdi. lkede

sol glerin birleebilmesi iin koullarn hala salanamam olmas gerici glerin eylemlerini kolaylatryordu.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

ZZj

Irak Komnist Partisi, KDP ve dier sol gler, yurtsever partilerin normal faaliyet gsterebilmeleri iin koullar salanmasnda ve lkenin iinde bulunduu gelime aamasnn hedeflerini gerekletirmek zere emekilerin seferber edilme sinin ve gericilerin geri pskrtlmesinin en nemli koulu olarak ulusal cephenin
kurulmasnda srar ettiler.

Krt sorununun bard zmnde mutabakat salanmas sonrasnda, sorunun

artk sava alannda deil de KDP ynetimi ve Irak hkmeti arasnda grmeler
yoluyla zlmeye alld bir srada bu glerin, zellikle de iktidar partisi

Baas'n e}'lemlerini uyumlatrmasna ok ey bal idi. iki yzllk ve eliiklik, parti ideolojisi ve faaliyetinin belirleyici zellii idi. Ar sac glerin sa-vunduu
Krt sorunu askeri yolla zme politikas defalarca baarszla urad. Ancak, sac rejim pozisyonunu glendirdike Krt ulusal-demokratik glerine kar serdeme politikas eilimi daha ok hissedilmeye baland. Tm bunlar iktidar partisinin Krt zerkliini gdkletirme abalarnda ifade buldu, Krdistan'daki demokratik gleri bastrmak iin g kullanma niyetlerinin daha da aa kmasna neden oldu. Krt zerklii deklarasyonunun tmyle uygulanmas amacyla drt yllk bir

sre tayin edildi. Irak hkmeti bu yolla baz admlar att. 1 1 Mart 1 970 anlamas
daha ilan edimemiken, 29 Haziran 1966 anlamas esas alnarak Sleymaniye'de

Krt niversitesi almt. 1 970 yl Kasm aynda Mart deklarasyonuna dayanlarak

Krt Bilimler Akademisi kurulmutu. Tm Irak'ta Krte srekli yaynlarn baslmasna ve datlmasna resmen izin verildi. KDP, yalnz Krdistan'da deil tm Irak'ta da legal faaliyet gsterme hakk elde etti. Partinin yayn organ El-Teaxi

gazetesinin basld yer olan Badat da dahil olmak zere byk ehirlerde parti
ubeleri ald. Pemerge birlikleri. Mart anlamasna uygun olarak, datlmad ve
lkenin i gvenliini salayan glerin bir ksm halini ald. Bu birliklere, ayrca

Irak snrnn kuzey-dou blmnn korunmas grevi verilmiti. Daha nce de

bahsettiimiz gibi be Krt bakan merkezi hkmet kapsamna alnd (bunlardan

KDP ynetimi yesi idi). Drt kuzey vilayetine Krt valiler atand. Askeri
harekadann dourduu sonularn telafisine, sakatlar iin konut inaasna ve Krte

eitime balam olan okullarn kalkndrlmasna ynelik Irak devlet btesinden kaynak tahsis edildi. Hkmetin att bu admlar Krtlere ulusal zerklik temin
edilmesi ile ilgili tedbirlerin gerekletirilmesine ynelikti.

Ne var ki Krt zerkliinin gereklemesi ve lkenin ilerici gleri arasnda ilikilerin dzeltilmesi, olduka hassas bir i politika ortamnda cereyan ediyordu. Gerici gler. Mart anlamasn bozmaya alyordu, ilerici glerin ulusal-yurtsever bir cephede bir araya getirilmesi yolundaki engeller byk glklerle ald. 1971 ylnda lkede komnistlere kar terr dalgas esti (37). Sac gler, lkede ilerici partilerinin katlmyla birleik ulusal bir cephenin oluturulmasna
engel olmak iin her trl yola bavurdular. Bu cepheye KDP ve hkmet arasnda

hala mevcut olan gvensizlik atmosferi de byk lde mani oluyordu. Krt

224

ekroye Xudo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

ulusal sorununun zm, zellikle bu sorunun mzmin bir yara, uzun sren bir
anlamazlk olduu dikkate alnacak olursa hi de kolay deildi. Irak Komnist Partisi, yurtsever gler ayr olduu srece hkmetin ve Baas

Partisinin i gericiliin basksna ve dardan gelen hcumlara kar durabilecek du

rumda olamyacaklann srarla kantlamaya alyordu. Parti, ortak ulusal hedeflere

varmak zere tm yurtsever glerin biraraya gelmesi iin byk gayret gsterdi. Bu arada, parti bu gleri ayran deil de onlar birletiren hususlara dikkat ekti,

ibirlii ve uzlama salamalar ortak mcadele hedeflerinin yararna idi. V 1. Le

nin yle diyor: "Gerek devrimci partinin grevi, her trl uzlamay reddetmenin
imkanszln savunmak deilde, kanlmaz olan tm uzlama yollarn kullanarak prensiplerine, snfna ve devrim hedefini hakl klmaktr. . . " (38) 1971 yl Kasm ay ortasnda Cumhurbakan Ahmet Hasan El-Bekir "lkede misak milli" projesini ilan etti (39). Bu dokmanda, Irak'n ulusal ilerici gleri nin emperyalizm ve siyonizme kar mcadelenin artrlmas prensipleri esasnda ibirlii yapmasnn gerekliliine dikkat ekildi. Projeye gre, lkede daha nce

kabul edilen yasaya dayanlarak ulusal meclis kurulacak ve daimi anayasa kabul edilecekti. Misak- milli projesi genelde ilerici bir yapya sahipti ve ilerici gelime yolunda yrme isteini gsteriyordu. Bu dokmann en nemli zelliklerinden
biri de onun anti-emperyalist edimli olmas idi. Misak- milli de, hkmetin "sosyalist lkelerle ok ynl ilikileri gelitirmeye ve tm dnyada ulusal-kurtuluu halk hareketleriyle balantlar gelitirmeye" bazr olduu ifade edildi.(40) Bu program dokmannda, 11 Mart 1970 anlamasnn

tm maddelerini hayata geirme baznda ve Baas Partisi ve Kurdistan Demokrat

Partisi arasnda ibirlii yaplarak Krt sorununun barl yollardan zlmesi
gerektiine iaret edilmesi olduka nem tamaktadr.

1972 yd Mays aynda IKP MK yapt aklamada Irak hkmetinde iki

bakanlk makamna yerlemeye raz olduunu bildirdi. IKP ve dier ilerici glerden destek, ayn ekilde, sosyalist lkelerden de yardmalan Irak hkmeti, topraklar iersinde bulunan Irak Petrol irketi'nin
devlet mlkiyeti olmasn kararlatrd. "Irak Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat

Partisi hkmete tam destek verdi. . . Bylece iktidarpartisi olan Arap Sosyalist Dirili
Partisi(Baas), Komnist Partisi ve Kurdistan Demokrat Partisi, Irak'n emperyalist tekellerin basksndan kurtarlmas mcadelesinde tek bir cephe oldular. " (41) 1966-1972 yllarnda Baas baz nemli admar att, bu admlar tarm

reformlarnn kylnn lehinde geniletilmesine, tarmcln kooperatifletirilm esine, tarmda devlet sektrnn glendirilmesine ve sanayide ilerici reformlar
yaplmasna ynelikti. Sosyalist lkelerle sk ibirlii geliti.

Mart deldaras)'onunun gerei gibi uygulanmas Krdistan'da ilerici sosyo-ekono

mik reformlar yaplmas planlarnn gereklemesi iin uygun koullar yaratabilirdi.

Ancak, bu politika Krt halkna zerklik verilmesi plannn somudatrdmas ile

ilgili ortaya kan durumda bozuldu.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

225

KDP iersindeki sac kesimler, Krt zerkliini gerekletirme projesindeki baz tartmal hususlardan yararlanarak partiyi tecrit edilme durumuna getir diler, bu parti iin olduu kadar genelde Krt hareketi iin de ciddi olumsuz sonular dourdu. KDP bnyesindeki sac unsurlar eylemleriyle partinin esas g kaynaklarndan birine, yani IKP bata olmak zere lkenin dier ilerici gleriyle ilikilerine ve ibirliine darbe indirdiler Ne yazk ki, bylesi kritik bir durumda, Krt halknn kurtulu mcadelesine yrekten bal birok KDP ileri geleni de ayn ekilde politik miyopluk gstererek saclarla ayn saflarda yer aldlar. Irak Arap Sosyalist Direni Partisi Genel Sekreteri Ahmet Hasan El-Bekir ve IKP MK 1. Sekreteri Aziz Muhammed 17 Temmuz 1973'de Ulusal ilerici Cephe erevesinde ibirlii prensipleri konulu ortak bir bildiriye imza attlar.
Cephenin kurdmas, Irak'ta artk tamamlanm olan ilerici sosyo-politik reformlarn pekitirilmesi ve derinletirilmesi amac tayordu. Baas Partisi ve IKP ynetimi. Ulusal ilerici Cepheye girmesi iin KDP'ye ar

yaptlar. Ancak KDP ynetimi bu teklifi, Badat'n Mart manifestosunun tm maddelerini yerine getirmedii gerekesiyle geri evirdi. Bu maddelere ilikin
taraflar arasnda gr ayrlklar mevcuttu. Fikir ayrlklar, Irak'ta Krt halkna zerklik verilmesine ilikin yasa hazrlanrken daha da derinleti. 1 1 Mart 1974'te Irak Cumhuriyeti hkmeti Krt halknn zerklii yasasn

yaymlad. zerklik aadaki prensiplerde gerekleecekti (yasay ksaltlm ekliyle

sunuyoruz):

l.Madde ajKrdistan ad verilen blge (mntka) ibu yasaya gre zerklik elde etmektedir. b)ll Mart anlamas metnine gre genel nfus saym, Krt halknn ounlukta olduu blgenin snrlarn belirleyecek. Bu arada 1975 yl nfus saym verileri de bu karar iin temel oluturacak. c)Bu blge Irak Cumhuriyeti'nin ekonomik, politik ve hukuki birlii erevesinde zerklik haklarn kullanan ayr idari bir birim saylmaktadr
d)Bu blge Irak'n ayrlmaz birparas olup burada yaayan halk ise Irak halknn

blnmez bir esidir. ejErbil ehri zerk blgenin idari merkezi olacak.

fjzerklikle ilgili organlar Irak Cumhuriyeti organlarnn bir blmn

oluturuyor.

Madde a)Bu blgede Krt dili, Arapann yansra resmi dil ilan ediliyor.

bjKrtler iin eitim Krte yaplacak, Arapa ise tm retim basamaklarna

retilecek.

226

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt. Ulusal Kurtulu Mcadelesi

cjBlgede Araplar iin Krt dili reniminin de zorunlu olduu eitim kurumlar

kurulacak.
djBlge halkna anadiline bal olmakszn istenilen okulu seme hakk tannacak.

ejEitim, her basamanda devletin genel eitim-retim politikasna tabi olacak.

3.Madde

a)Bu blgede Araplarn ve ulusal aznlklarn hak ve zgrlkleri anayasaya, yasa ve dier ilgili kararnamelerle belirlenecek, zerklik ynetimi ise bunlar uygulamakla
ykml olacak.

bjArap halk ve ulusal aznlklar, nfuslar orannda zerk Blgenin tm

organlarnda temsil edilecek.

4. Madde

a)Adalet organlarn yaps ve faaliyetleri ile ilgilidir. Daha ileride ise zerk Bl
genin ekonomik haklar tayin ediliyor.

5. Madde zellikle zerk blgenin "genel devlet sistemi iinde bamsz bir birim

olduu" kaydediliyor. zerk Blgenin gelir kaynaklar belirtiliyor.

Yasama Konseyi (10. Madde) zerk Blgenin yasama kuvvetinin seim

organdr. Esas, rgtlenmesi ve faaliyeti yasa ile belirlenir. Yasama konseyi yeleri bakan, bakan yardmcs ve sekreterini seer (11.

Madde). Yasama konseyi siyasi, ekonomi ve kltr alannda zerklik haklarna sahiptir. Yasama konseyi yrtme konseyinin faaliyetini denetler. Yrtme kuvvetinin ilevlerini yrtme konseyi yerine getirir (13. Madde). Bu organ bakan, bakan yardmcs ve 14 yeden oluur. Cumhurbakan yasama kon
seyi yelerinden birine yrtme konseyini oluturma ve onu ynetme grevi verir. Yrtme konseyi bakan ve yeleri bakan haklarn kullanr. Cumhurbakan, yrt me konseyi bakann grevden alabilir ve bunun ardndan da konsey dalr.

zerk Blgedeki yerel rgtlerde u mdrlkler oluturulur: Eitim ve retim,

emek ve iskan, tarm ve tarm reformu, iileri, haberleme ve ulam, genlik ve kltr, belediyeler ve sayfiye yerleri, toplumsal iler, ekonomik ve finans ileri, vakflar.
15. Madde yrtme konseyinin yetkilerini balirler. Yasada ayrca yrtme konseyinin zerk blgenin tm yerel organlarnn faaliyederini denededii hususi
belirtilmiti.

Deklerasyonun 3. blmnde merkezi ynetim ile zerk blge ynetimi

arasndaki karlkl ilikilere deiniliyor. 16-17. maddelerde yle deniyor:

zerk blgeye verilen yetkilere ramen, Irak'n her ksmnda stnlk merkezi idare

organlarna veya onlarn temsilcilerine aittir, iileri ve gvenlik ile ilgili organlar,
iileri bakanlnn kontrolne tabidir.

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

227

Merkeziynetim, merkeziynetim ve zynetim organlarnnfaaliyetlerini koordine

edecek bir devlet bakan tayin eder zynetim organlarnn kararlan yaymlanmasnn
ardndan devlet bakanna sunulmaldr Daha ileride, zerklik organlarnn faaliyetleri zerinde merkezi hkmetin

yapaca kontroln biim ve metodlar belirleniyor. zellikle, mahkeme bakan

ve 4 yeden oluan Irak Temyiz Mahkemesi Yetki Denetleme Komisyonu'nun,

zerk ynetimin verecei kararlarn yasalln kontrol edecei kaydediliyordu. Bu komisyon yllna temyiz mahkemesi yeleri arasnda seilecekti. Komisyon yeleri ikinci defa tekrar seilebilirdi (19. Madde) Adalet Bakan ve Devlet bakan, zerk ynetimin alaca kararlar temyiz etme
ve bunlar Yetki Denetleme Komisyonu'na incelenmek zere gnderme hakkna

sahipti. Yetki Denetleme Komisyonu konu ile ilgili en ge 30 gn zarfnda karar alacak ve bu karar nihai olacakt. Yetki Denetleme Komisyonu'nca kanunsuz ilan edilen zerk ynetim kararlar geersiz saylacakt. 20. Maddede Cumhurbakan'nn, yelerinin yarsnn istifa etmesi, hukuki
esaslarn olmamas ve Yetki Denetleme Komisyonu'nun kararlarna itaat edilme

mesi sonucu alamaz durumda ise Yasama Konseyi'nin databilme yetkisinden

bahsediliyordu. Yasama Konseyi'nin datlmas halinde. Yrtme Konseyi yeni yasama konseyi olutururluncaya kadar en fazla 90 gn onun yetkilerini yerine getirir. 21. Madde bu yasann resmi basnda yaymlad gnden itibaren yrrle
gireceini kaydediyor.

Krtlere zerklik tanyan yasa, 17 Safra 1394 (Hicri takvime gre) veya 1 1 Mart
1974 'de Badat'ta ilan edildi ve Devrim Komuta Konsey Bakan ./met Hasan

El-Bekir tarafndan imzaland. (42) Krt zerklii yasas Krt ulusal gleri arasnda farkl tepkilere yol at. KDP

politbro yesi Aziz Akravi ve dier baz Krt ileri gelenleri Kurdistan zerklii
Yasas'mn gerekletirilmesi iin merkezi ynetimle ibirliine hazr olduklarn

ifade ettiler. Ancak KDP ynetiminde ounluk 1 1 Mart Yasas'na kar olumsuz
tavr taknd. Bu tutumlarn yle gerekelendirdiler: Birincisi, Ulusal Yurtseverler

Cephesi'nin yksek idari organnda Baaslar kendilerine o kadar yer ayrdlar ki her halkarda kendi isteklerini Cephe'de yer alan dier partilere dayatabilecelderdi (sz konusu organn 1 6 yeliinden 8 'inin Baastlara, 3 'nn IKP 3 'nn KDP ve 2'sinin bamsz milliyetilere ait olduunu hatrlatalm), ikincisi, KDP yneticile rinin dncesine gre "ezelden beri Krt topraklar olan Kerkk, Xaneqin ve engal (Sincar) blgesi zerk blgenin kapsamna alnmal" idi.

zerklik Yasas'mnbaz maddelerine ilikin hkmet ve KDP arasnda mev

cut bulunan fikir ayrlklar grmeler yoluyla zlebilecek gibi gzkyordu. Hatta ilk nceleri tartmal madde ve detaylarn 1 5 gn iersinde onaylanaca bile duyuruldu. Bu amala KDP ynetimi El-Teaxi gazetesi ba redaktr Dara
Tevfik bakanlnda bir delegasyon oluturdu.

228

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

Ancak yaplan grmeler ve anlamazlklarn giderilmesi iin konulan sre istenen sonular vermedi. Dahas El-Teaxt nin yayn durdu, Krt bakanlar ve yksek mevkili memurlarn birou Badat' terk ederek daa kt. Bylelikle olduka pahalya mal olan dr yllk barn ardndan i yine KDP ynetiminin

yenilgiye urad askeri anlamazla vard. Bu kez Krtlerin silahl hareketleri

baarszlkla sonuland.

1 974- 1 975 yllarnda cereyan eden olaylarn ardndan Irak ve Irak Krdistan'nda
durum olduka deiti. Krtlerin silahl ayaklanmasn bastran Arap Sosy alist Dirili Partisi (Baas) fiilen lkenin tam yetkili sahibi oldu. Bu ana kadar

parti ska sosyo-ekonomik ve siyasi faaliyetlerindeki baarszlklar aksamalar ve tutarszlklarn "Kuzeydeki ayrlklara, yani Krtlere yardm eden emperyalizm
ve siyonizmin entrikalanyla gerekelendiriyordu". Krt ayaklanmasnn yenilgisi sonrasnda da gerek emellerini gsterme gerei ile kar karya kald. ilerici Ulusal-Yurtsever Cephe (lUYC)'de yer alan Irak Komnist Partisi ve Baas her ne kadar mttefik idiyseler de (doruluu pheli) 1974-1975 ylarnda

Irak Krdistan'ndaki ulusal zerklik hareketine kar tutumlar bir dereceye kadar farkldayordu. IKP, Kurdistan Demokrat Partisi'nin politikasn ve eylemlerini eletiriyordu, ama ayn zamanda da mcadele eden Krt halknn taleplerinin meruluunu tanyordu ve Krdistandaki gerek demokratik glerin pozisyonlarn
korumalarn istiyordu.

Baas'n buna yaklam farklyd. Irak'n iktidar evreleri bir taraftan Krtlere
yarm yamalak bir zerklik tanyan ve 1 1 Mart deklarasyonundaki tm taleplerini

iermeyen bir program sunarken, dier taraftan da defalarca tekrarladklar vaadlerinin tersine Krt demokratik hareketine son vermek iin silahl ihtilaf karmaya
urayorlard. Baas rejiminin ulusal politikasnn genel dorultusu dikkate alnnca

u sonucu karmak hi de zor deil: rejim ar eilimli Krt kesimleri ile olan fikir
ayrlklarna ramen, hereyden nce Irak Krdistan'ndaki mevcut olan ve g toplayan radikal devrimci akmlar ortadan kaldrmay istiyordu. Bu nedenle 1975 ve sonraki yllarda Krdistan'da gelien terr ve basklarn aslnda topyekn yapya

sahip olmas tesadfi deildi. Irakl yetkililer Krt silahl hareketine son verdikten
sonra hem sa kesimi hem de solcu Krt ulusal glerini etkisiz hale getirdiler. Bu

sol gler, onlara gre iktidar rejimin gelecei iin tehlike oluturuyordu. Krtletin
kideler halinde Krdistan'dan Irak'n eitli uzak Arap blgelerine g ettirilmesine

baland. G ettirddikleri yerlerde de yerel yneyimin daimi nezareti altna girdiler.

Kovutrmadan yakasn kurtarabilen, yoksulluktan, yiyecek, konut yetersizliinden,

tbbi yardm, i olmamasndan dolay ar eziyetler eken onbinlerce Irakl Krt

ailesi Iran Kurdistam'na g etti. Savan Krt sorununu zmeyecei pratikte grld. zellilde bu sebeple
Baaslar Krt sorununa "barl" zm plan ne srmt. u hususu nemle
belirtmek gerekiyor: Bekir-Saddam hkmeti, sac Baas askeri diktatrlk rejimi

(1963 yl) ve sonraki hkmet kabinelerinin Krt sorununu zme giriimleri

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

\Ly

esnasnda elde ettikleri baarszlklar dikkate alarak dikkatli ve ihtiyatl hareket

ediyorlard, iktidar rejimin att kurnaz ve zekice admlarn sebebi de bu idi. Balangta iktidar partisi, KDP ve Barzani'nin iribann sarsmak amacyla, KDP'den kopan ve hkmetle ibirlii yaparak zerklik yasasn gerekletirmeye

alan Aziz Akravi bakanhndaki grup ile olan dosduk ilikilerini sergileme

abasna girdi. Bu sralarda Krt zerk Blgesinin (KB) yasama ve yrtme

organlar oluturuldu. Baas grnrde de olsa IKP ile dostane ilikilerini korumaya alyordu. Resmi

basnda sk sk Irak'n

"Sosyalist lkelerle stratejik ilikileri destekleme niyetinde"

olduunu gsteren haberler kyordu. Baas kendi otoritesini artrmak iin 19761978 yllarnda birka uluslararas konferans dzenlendi. Bu konferanslarda, ada aamada ulusal kurtulu mcadelesi ve sosyalist lkelerle ibirlii sorunlar tartld:
Sedat'n "hain" politikasna kar yaptrmlar uygulanmas onayland. Tm bunlarn, dnya kamuoyunun dikkatini Irak hkmetinin anti-demokratik planlar zerin

den ekmek, onun eletirilmesini nlemek ve uluslararas arenada tecrit olmasn

engellemek iin yapldn dnmemizi salayacak gerekeler mevcut. 1 1 Mart 1970 Deklarasyonu ve 1 1 Mart 1974 tarihli (33 nolu) yasann yrrle girmesi sonrasnda Irak ve Irak Krdistan'nda gelien olaylar, ortaya kan yeni koullarda Baas, IKP ve KDP'nin faaliyetlerinin deerlendirdmesi, sosyalist lkelerin tutumu ve dier konular zel olarak aratryoruz. imdi ise kendisini "rklk, smrgecilik ve ulusal bask "dman ilan eden Baas hkmetinin ald ve ulusal kurtulu mcadelesi yapan Krt halkn ilgilendiren
baz tedbirleri ksaca deerlendireceiz.

Baaslar 70'li yllarn ortasnda Krdistan'daki kitlesel silahl hareketi bastrarak bu hareketin yeniden dirilmesi imkann ortadan kaldracak tedbirler aldlar. Bu amaca ulamak zere u hususlar gerekletirmeye altlar: 1) Irak Krdistan'mn ulusal nfus dalmn deitirmek (bunun iin mmkn olduunca ok Krdn Irak'n gney ve merkezi blgelerine g ettirilmesi gerekiyordu). 2) Trkiye ve Iran snr eridinde Arap kuan oluturmak (bu kuak Irak, Iran ve Trkye Krtleri arasndaki mevcut temaslar engelleyecekti).
3) Terr, tutuklama ve srgnler yoluyla Krt hareketinin ncs olan Krt

demokratlarndan, komnistlerinden vb. mahrum brakmak.

4) Irak'n Badat Paktndaki eski mttefikleri (Trkiye ve Iran) ile ilikilerini

dzeltmek ve bu lkelerin "Krt tehlikesine" kar ortak mcadele etme steklerinden

faydalanarak Krt ulusal-demokratik hareketinin yeniden ykselmesi imkann ortadan

kaldrmak.

KDP, Irak Komnist Partisi, Krt demokradanndan oluan eitli rgtlerin ve uluslararas rgderin yaynlarnda, Irak iktidar evrelerinin hem Krderle hem de tm Irak halk ile ilgili politikasnn kat ve anti-demokratik yapsn ortaya koyan birok belgeye aka yer verilmiti. Baaslar, konumlarn biraz salamlatrnca

230

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

1976'dan itibaren ilerici Ulusal Yurtsever Cephe (lUYC)deki mttefiklerine komnistlere kar kampanyaya balad, bunnla kendilerince teklif edilen biimde
baaslarla ortak cephe oluturulmas ile ilgili IKP'nin taktiinin yanlln
kantlamaya altlar. Irak Cumhurbakan Ahmet Hasan El-Bekir'in szlerine

gre "geici deil de stratejik bir yapya sahip" olmas gereken ulusal yurtseverler cephesi sadece Baaslann siyasi izgisini izlemekle grevli bir organ haline geldi.
Komnistler ve Krt demokratlar cephe erevesinde serbeste faaliyet gsterme imkanndan yoksun kaldlar. Dahas, 7 Mart 1979'da yapt aklamada Saddam Hseyin'in rol ve hedefleri hususunda komnistlerin getirdikleri eletiriye cevap vererek 1973'te sz konusu cepheyi kurduran kararnamenin makulluu sorununu

gndeme getirdi. Saddam zellilde unlar belirtti.- "Baas'n hkmet bakan olduu

koullarda ulusal cephe kurulmas zaruri deildi" {45)

Sa milliyeti ve anti-demokratik grleriyle tannan Baas Partisi kurucusu M. Afliyak Badat'a yerletikten sonra yerel rejimden geni destek alarak anti-demo kratik faaliyetlerine hz verdi. Irak'taki anti-komnist kampanya giderek daha st ak yrtlmeye baland. Komnistlere kar yaplanbasklar ou zaman karanlk
1963 yl olaylarn hatrlatan kitlesel bir yapya brnd. Irak ordusunda grevli

baz subaylar, komnist harekete mensup olduklar sulamasyla kuruna dizildi. UIYC (Ulusal ilerici Yurtsever Cephe)nin yerel blmlerinde grevli birok IKP
temsilcisi kovuturmaya maruz kalarak tutukland. (44)

Komnistlere ve Krt demokratlarna kar yaplan ayrmc uygulamalar eitim sistemine de yansd. Eitim-retim ii "baasda" uygun olarak yeniden dzen

lendi. Milleti, halk kitlelerini temsil etme hakk sadece Baas'a aitti. Badat,
Musul Basra ve Sleymaniye niversitelerinde eitim grevlileri arasnda demokrat ve sempatizan temizliine baland. (45)

Baaslar, Irak Krdistan'nda 1963 yl terrn geen iddette politika uyguluyorlard. Yaptklar anti-Krt eylemler arasnda 700 binden fazla Krdn
doup byd yerlerden kidesel olarak srgn edilmesi insanlk d bir uygulama idi (46). Srgn edilen Krtler iin Irakl yetkilder silahl birliklerce korunan "konut

komplex'\eri kurdu. Krt gmenler yeni yerleim yerlerinde sefelet iinde yayordu.
IKP blteni olan Irak Letter'in de belirttii zere, bu "konut komplex"leri kor kun koullaryla ve srgnlere sert davrandmasyla Vietnam sava esnasnda Amerikallarca kurulan nl "stratejik kyleri"ve Cezayir'de Fransz egemenliinin

hkm srd yllarda oluturulan "toplama kamplarn" batrlatyordu (47).

yleki Krtlere dier ailelerle grmeleri yasaklanmt. Yaadklar yerden

ayrlmalarna izin verilmiyordu. "Konut komlexlerinde" rejim aleyhtar yaplan gsteri
ve protestolar sert biimde astrdd. Bugnk Lbnan byklndeki bir blgeden Krderin srgn eddmesi Krtlere yaplan zorbalklarn boyudann gstermektedir (48). IKP blteninin haberlerine gre 1974'ten 1978'e kadar Diyala, Sleymaniye,

Erbil Kerkk, Duhok ve Musul vilayetlerinde 1222 ky insanszlatrld, bunlarn bir ksm yakld veya buldozer ve tanklarla yeryznden silindi. Daha sonralar

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

231

Krt kylerine Arap bedevilerinin yerletirilmesiyle Krtler ve Araplar arasndaki

ilikiler iyice gerginleti.

Bu olaylarda ezamanl olarak yetkililerin direktifi dorultusunda Krt okullar

kapatdarak yerlerine Arap okullar ald. Krt zerklii ile ilgili 11 Mart 1970

deklarasyonu ve 33 nolu (1 1 Mart 1974) yasa ile Krte Krdistan'da resmi dd ilan edildii halde, gnmzde Irak Krdistan'ndaki okullarn byk ounluunda eitim Arapa yaplmaktadr. Krt halknn ana dilinde eitim yapan okullara sahip olmas ve Krt rencilerin tm niversite ve askeri kolejlerde okumas hakkna ilikin sz konusu deklarasyon maddesini aksine tek bir retim yl (1978-1979)
zarfinda Krt okullarnn yarsnda Arap okullarndaki programlar uygulanmaya baland. Krte ders kitaplarnn yerini Arapalan ald. Irakl yetkililerin emrine uygu olarak Irak Krdistan'ndaki ou okula, tarm kooperatiflerine, otel ve restorantlara Arapa isimler verildi. 1978 ylnda Krt Bdimler Akademisi kapatld. "Hzl tempoda Krt ulusal kadrolarnn hazrlanmas" ile grevli Sleymaniye'deki niversite (gnmzde bu niversite Erbil'de) aslnda Krt niversitesi olmaktan kmt, nk burada okuyan Krt rencilernin says minimuma indirdmiti.

Krt zerkliini usulen de olsa tasdikleyen zerk Krt Blgesi(KB)nin yne

tim organlar ne durumda idi? Blgenin tm ilerini fiden Devlet Koordine ileri

Bakanl ynetiyordu. zerk Krt Blgesi'nde yasama organ yeleri, Krt zerklii
ile ilgili 33 nolu yasa ihlal edlerek halk tarafndan seilmeyip resmi Irakl yetkili

lerce tayin edildiler. 1974-75 olaylar esnasnda Barzani ve KDP politikasna kar karak Baas ile ibirlii yapan KDP'lder bile zerklik organlarnn ynetiminden

uzaklatrld. Baaslar KB'nin zerklik organlarnda kitlesel temizlik operasyonu

gerekletirerek hem sz konusu kurumlarda hem de zerklik mcadelesine byk
emekler vermi bulunan kiileri kovdular. Yasam ve yrtme organlarna, gerici grleri ile tannan ve eitli dnemlerde Krt zerklik hareketine kar km

ahslar yerletirildi. Bunlarn ounu feodaller, calar ve Baas rejiminin dier

su ortaklar oluturuyordu. zerklik yasas hazrlanrken ezelden beri Krtlerin

olan baz blgeler KB'ne dahd edilmedii halde Baaslar bununla tatmin olmad.

1976'dan 1979'a kadar hkmet kararyla baz KB blgeleri Irak Arap vilayet
lerinin kontrolne geirddi.

Krtlerin kitleler halinde ge zorlanmas Irak Krdistan'nda ek ekonomik

glkler dourdu. Tarm retimi, zellilde de ziraat ve hayvanclk byk bir

krize girdi.

Irak hkmeti (Iran ile olan snr anlamazlklarn 1975 yd Mart'nda gi

derdikten sonra) Krt hareketine kar mcadeleyi glendirmek iin Trkiye ile yaknlat. Irak Letter, 25 Austos 1978 tarihli Milliyet gazetesi (trk) haberine

atfta bulunarak Ahmet Hasan El-Bekir'in 1978 ylnda Trkiye ziyareti sonrasnda imzalanan Irak-Trk anlamasnn anti-Krt yapda olduunu kaydetti. zellikle de,
anlamann iki idkenin Krtlere kar mcadelede glerini koordine etmeleri e dgili 4. maddesine dkkat ekti. O zamanlarn Trk Ordusu Genelkurmay Bakan Kenan

232

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

Evren, 1979 yl Nisan aynda Irak' ziyaret ederek Kn hareketinin basordmas iin faaliyederin koordinasyonu hususunda grmeler yapt (49). 1 979 yl sonbaharndan itibaren Irak'n Krt sorunu politikasnda baz yeni hususlar

Ortaya kt. rana kar sava hazrlklar yaplmasnn buna sebep olduu aikard. 1 979
Sonbaharnda Saddam Hseyin Irak Krdistan'n ziyaret etti, Sleymaniye'de yeniden Krderin kendi yasama konseylerle sahip olabilecekleri "zerk blge" tarafls olmaya alt. Ayn zamanda lkenin gney blgelerinden Krdistana geri dnebilmeleri iin binlerce Krde izin verUeceini an etti (50). 1980 ylnda Irak Krdistan'nda zerklik hesaba katlarak seimler yapld. Sonuta Yasama Konseyine 50 "milletvekili" sedi (51). Seilenler genelde resmi makamlarla sk ilikiler ierisinde olan Krt feodal ve
din adamlar idi. Irak ynetiminin tm bu ve dier tedbirleri, Krderin honutsuzluunu azaltma ve

Irak-ran anlamazl ncesinde onlarn bir lde desteklerni alma emeli tayordu.
Btn bu sylenenlerden u sonuca varlabilir: Baaslar Irak Krderine zerk lik verilmesini byk lde demokratik zgrlkler tamnmakszn fiden tm haklarndan yoksun braklm Komnist Partisi ve dier demokratik rgt ve partilerin ko-vuturulmas snrlandrlmakszn atlm bir adm olarak deerlendirildi. Ancak, Krt sorununun zm Irak iin olduka nemli idi ve olmaya da devam ediyordu. Irak'ta ulusal (Krt) sorun herhangi bir dier ok uluslu gelimekte olan lkedekinden ok daha ciddi biimde i siyasi duruma etki ediyordu. u husus olduka nemlidir: Irak'ta (gelimekte olan idkeler pratiinde ilk defa) Krt ulusal sorunu birok snrlarca

ve ksdamalar getiren usuli bir ulusal zerklik tannmas yoluyla zlmeye allyordu.
Bu eldlde bile olsa, bu giriim sz konusu sorunun zm yolunda olduka nemli bir admdr. Irak'taki Krt ulusal zerkliinin kendine has yan, bu fikrin iktidar partisi ve onun kurduu rejimden kaynaldanmamasdr. Krdere ulusal zerklik hakk "yukardan" verilmedi "aadan" uzun ve srarh bir mcadele neticesinde elde edildi. Krt mcadelesi, Baas partisini Krt demokratik hareketine kar kararl olmaya mecbur etti. Baas'n saa kay olduka sert oldu. Sz konusu durumda gelimekte olan idkelerin milli demokradar ve bunlarn partderi iin tipik olan genel zellikleri Ortaya karabiliriz, bunlar: ikiyzl politika, byk farkla saa veya sola sallanma, g kullanma eUimi vb. Irakl Baaslan IKP e geici ittifaka iten ve Krdere zerklik tanma yolunda ilk admlar attran sebepler, objektif hal ve ardarn etkisiyle ortaya kt ve fiden onlar belli bir yne yneltti. Bu husus dikkate alnacak olursa u sonular karabiliriz: birincisi, Baas rejiminin szde derici yapsna ait iddialar aslszdr, ikin
cisi. Irakl komnisder ve sol Krt demokradar iktidar partisi e ibirlii biim ve

metodlann seerken dpedz baz taktiksel hatalar yaptlar. Baas partisinin faaliyederini deerlendirirken u nemli hususu da hesaba katmak gerekiyor: milli demokradar n lkede daha radikal, devrimci gler yokken faaliyet

gstermesi baka, demokradar n sz konusu glerle aym saflarda ve hatta onlara kar
faliyet gstermesi bakadr. Gerek demokradarn sosyo-politik sorunlarda ve ulusal

ekroye Xdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

233

sorunda bir kaide olarak geni halk kitlelerinin kadanna cevap veren ok daha radikal
programlan mevcuttur, bu nedenle kendi karlan iin mcadele veren Arap ve Krt

kideleri de siyasi bin arttka bunlann ardndan daha kararl gideceklerdir.

Pratcte de grld gibi, Irak'ta Krdere usulen ulusal zerldc verildiinin ilan, egemenrejim liderlerinin gi resmi aklamalar, yaymladklar program dokmanlar ve hatta zerklik yasasnn kabul edilmesi, tm bunlar Irak'ta ulusal sorunun ksmen
de olsa zldn dnmemiz iin yeterli deildir.

234

ekroye Xudo MiJoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

SONSZ

Irak Krdistan'nda yrtlen ulusal kurtulu hareketi uzun vadeli ve sebad idi. Bu
hareketteki ini ve klar, ktidar rejimlerinin Kn sorunu politikas, blge lkeleri ve bat devlederinin tutumu, Krt hareketi iersindeki sosyo-snfsal glerin dalm, bunlar ve dier baz hususlar dnmek ve sonu karmak iin zengin kaynak oluturmaktadr.

Konu bu adan ele alndnda hereyden nce Krt ulusal sorununun

zlmeyiliinin Irak'n burjuvazi-ovenist evrelerinin ve baz dnya devlederinden sz konusu sorunda destek alan komu lkelerin izledikleri politikann bir sonucu olduu

kendiinden ortaya kmaktadr. Ulusal somnun hassasl ve karmakl zeUikle de Yakn ve Ortadouda belirgindir. Kkleri Arap-mslman yaydmacd Trk-Mool aknlarna kadar uzanan bu sorun emperyalizm anda iyice karmaldat.
Irak'ta zlmemi bir Krt ulusal sorununun varl hassaslna bal olmakszn

olumsuz rol oynad, sosyo-ekonomik somnlarn zm iin tm abamn harcanmasna imkan vermedi, emperyalist devlederin lkenin iilerine karmasna neden oldu. Ulusal uyumazlk phesiz idkedeki toplumsal-siyasi elerin demokratikleme srelerini byk lde frenledi. Burada IKP MK'nin daha 1962 ylnda Krt sorunu ile ilgi
kararnda de getirdii dnceyi ister istemez hatrhyoruz.

IKP MK, Krdere zerklik verilmesinin Irak'n pozisyonunu zayflatacan iddia eden burjuvazi-milliyeti evrelere kar karak tmyle hakl olarak Krt zerkliinin
de de onun yolduunun Irak' zayflatacan kaydetti.

Irak Krderinin uzun mcadelesinin en nemli neticelerinden biri de Krt ulusaldemokratik glerinin Arap demokratik hareketi e yaknlamas idi.

Bu yaknlama Krt ulusal demokratc hak savalar arasnda Arap demokratik gleri ile ortak mcadele ve Irak genelinde gerek demokrasi olmakszn ulusal zerklik haklarn elde edemiyecelderi kansnn yaylmas sonucu olarak ortaya kt. Krt ulusal sorununun zerklik biiminde zlmesi imkannn da bununla sk ikisi vardr. Irak Krderinin mcadele tecrbesi u sonuca varmamz iin esas olumruyor: ulusal zerklik, idke genelinde demokratik hukuk dzeni mevcut de ise gerekletirilemez. Bu dnceyi yanstan ve Krt ulusal demokrat< glerinin eliinde mcadele ettikleri
slogann nemi buradan gelmektedir. Krderin ulusal haklar iin verdikleri mcadelenin en nemli sonularndan biri de mcadele yapsnn radikallemesidir. Uzun mcadele, katlmclarnn ulusal ve

snf binlerini gelitirdi. Bu gelime, Krt ulusal demokratc partisi ve rgderinin

program dokmanlarnda, ulusal ve nemli sosyal devlerin anti-emperyalist slogan ve hedeflerin belirlenmesinde ifade bulmutur. phesiz, Irak'ta Krt ulusal sorunu tarihindeki en nemli merhale, Irak Cumhuri

yetinde Krt halk zerkliinin resmen an edmesidir. Krderin yaad idkelerden

birinde ilk defa resmen zerldc haklar tannd. Eitlik hakk an edirken bunun somut tedbirlerle glendirilmesinin ne kadar nemli olduunu yaam gstermitir.

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

235

Krderin ulusal demokratik hak mcadelesi tarihi, Krt sorununu g kullanarak

zme teebbslerinin baarszla mahkum olduunusrada kamdamaktadr. Krt

ulusal demokratik hareketinin boyulan, rgdl edindii grev ve hedefleri, tm

Irak halknn demokratik hareketinin objektif bir parasn oluturmas ve uluslararas
boyudarda ilerici devrimci glerin manevi-siyasi desteini aadaki soruya msbet ce

vap verebilmemiz ve bir kanya varabilmemiz iin temel oluturmaktr: Irakta ve genelde Krderin ulusal mcadelesinin sonucunun olumlu olup olmad, Krt halknn ulusal
kurtulu mcadelesi, hem bugn, hem de gelecekte Yakn ve Ortadoudaki devrimci
mcadele iin nemli bir kaynaktr.

236

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

NOTLAR:

1. Blm

1.
2.

Malek Yusuf, Kurdistan ya da Krtlerin lkesi, Arapadan eviri, Beyrut, 1945, s. 45

Wilson A. T, Mesopotama: 1919-1920,AClashofLoyalties,APersonalandHistoricalRecord ,L. 1931,
s. 57

3.

Kotlov L. N., Irak'ta 1920 Ulusal-kurtulu ayaklanmas, 1958, s. 68

4.

Edmonds C. J., Kurds, Turks and Arabs, L., 1957, s. 80-81. Krdistan'da yaam seviyesinin ok dk
olmasnn ve tbbi hizmetlerin bulunmasnn bir sonucu olarak sava ncesinde de hastalanma ve lm oran

olduka yksek idi. ngiliz subay Hay yle yazyor "Krdistan'da ocuk lmleri grlmemi boyutlara
ulat." (Hay W. R., Two Years in Kurdistaan, Experiences of a poltcaal ofFcer 1918-1920. L., 1922, s 43)

5. 6.
7.
8. 9. 10.

Marr N., "elebi" kelimesi hakknda (n Asya Tarihinde Krt Halknn Kltrel Deeri), 191 1 Menteavili A. M., ngiliz Mandas Yllarnda Irak, M., 1969, s. 35
Vernier Bernard, L'Irak d'Aujourd'hui, P. 1963, s. 89
Lenin V. I., Bar Deklarasyonu, T. 35, s. 14 Bkz: Dn)'a Tarihi, -VIII, M., 1961, s. 451-452 Lenin V. I., Bar Deklarasyonu, s. 14

11. 12. 13. 14.

Rossi Pierre, L'Irak Des Revoltes, E 1962, s. 81 Rossi Pierre, L'Irak Des Revoltes, P. 1962, s. 81 Rossi Pierre, L'Irak Des Revoltes, R 1962, s. 81 Rambout L, Les Kurdes et le Droit, R, 1947, s. 49

15.

"eyh Mahmut ( 1 882- 1 956) Krdistan'da Krt feodal prensliklerinin kt 1 9 )'z}nldan beri tannm

ve etkili bir sosyal statye sahip dindar bir aileden gelmektedir."(Kamal, M. A., Irak Krdistamnda Ulusal
Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s. 69). Byk mlk sahibi olan Mahmut Berzenci'nin parlak yetenekleri mevcut idi, kendisi air, toplum eylemcisi idi. Tm mrn halknn kurtulu mcadelesine adamtr.
16. Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 52

17. 18.
19.
20.

Said Amin, XX. Yzylda Arap Ayaklanmas, M, 1964, s. 183 Ghassemlou, A. R., Kurdistan and Kurds, Prag, 1965, s. 44
Uluslararas Yaam, 1925, No:l, s. 27
Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 127

21 .
22. 23. 24.

Malek Yusuf, Kurdistan ya da Krtlerin lkesi, s. 25

Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 127 Hamilton A. M., Road Through Kurdistan, L., 1949, s. 201 Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 186

25. 26. 27.

28. 29. 30.
31. 32.

TheTimes, 08. 11. 1919 Kurd Olu, Krder ve Emperyalizm, Ortadou Basn Blteni, Takent, 1932, No: 3-4, s. 1 15 Bkz. Gavan S. S., Kurdistan: Divided Nation of the Middle East, L., 1958, s. 20
Tarm Sorunlar, M., 1931, No: 9-10, s. 88-100 Gavan S. S., Kurdistan, s. 30

Kinnen Derk, The Kurds and Kurdistan, L., 1964, s. 35

Wilson, A. T., Mesopotamia, s. 129 Wilson, A. T., Mesopotamia, s. 129

33. 34.
35.

Edmonds C I., Kurds, Turks and Arabs, s. 29 Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 83
Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 132

36.

Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 83-84

37.
38. 39.

Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 83

Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 83 'Wilson, A. T., Mesopotamia, s. 90

40.

Edmonds C.. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 32

41 .
42.

Menteavili A. M., ngiliz Mandas Yllarnda Irak, s. 193

Edmonds C I., Kurds, Turks and Arabs, s. 32

43. 44.
45.

Edmonds C 1., Kurds, Turks and Arabs, s. 32 SGAOR SSSR. E 4459,op.2, ed. xr.7, L. 26.
Arfa Hassan, The Kurds, A. Historical and Political Study, L, 1966, s. 1 12

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

237

46. 47. 48.

Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 142 Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 142 Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 106

49. 50.
51. 52.

Uluslararas ii ve Ulusal Kurtulu Hareketi Tarihi, M., 1962, s. 410 Irandust, Musul Mcadelesi - Uluslararas Yaam, 1924, No:4-5, s. 99
Gavan S. S., Kurdistan, s. 30 Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 142

53.

Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s. 80

54.
55. 56. 57. 58.

Gantner S., Le Mouvement National Krde, Orient, P, 1964-1965, No:32-33, s. 54

IBell Gertrude] The Letters of Gertrude Bell, Vol. II, L., 1927, s. 485 Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 144-145 Wilson, A. T, Mesopotamia, s. 144-145 Bkz. Byk Ekim ve Dou Halklar, M., 1957, s. 317

II. Blm

1.

Belyakevi ., Irak'ta Ulusal Kurtulu Hareketi ve ngiliz Emperyalizmi, Devrimci Dou, 1930, No:9- 10,
S.269

2.

Belyakevi ., rak'ta Ulusal Kurtulu Hareketi ve ngiliz Emperyalizmi, Devrimci Dou, 1930, No:9-10,
s.269

3.

Times, 23.08.1920

4. 5.

Temps, 22.08.1920 Times, 06.10.1920

6. 7. 8. 9. 10.

Kotlov L. N., Irak'ta Ulusal Kurtulu Ayaklanmas, s. 140 Tle Mornng Post, 2 1 .03. 1 920 Bulletini NKID, 1920, No: 36, c. 42 Tle Letters of Gertrude Bell, s. 430 - Kamal M. A., Irak Krdistamnda Ulusal Kurtulu Hareketi, s. 92 Longrigg St., Iraq, 1900 to 1950, A Political, Socal and Economc Histor)-, L., 1953, s. 130

11.

Mahmud Addurra, El-Qedi)Te el-Kurdi)'ye wel Qewmi}'ye Erebi)')'e fi Mehereke Iraqi, Beyrut, 1963, s.
13 (Arapa)

12. 13.

Erskine Beatrice, King Faisal of Iraq, L., 1933, s. 178 Lerini., Irak, M. 1937, s. 116

14.

Erskine Beatrice, King Faisal of Iraq, L., 1933, s. 178

15.
16.

Longrigg St., Irak, s. 135

Daily Herald, 03.01.1922

17. 18.

Vernier B., L'Irak, s.l 81 Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 122

19.
20.

Tle Observer, 01.01.1931

Bulletini NKID, 30.01.1922, C.4

21. 22.

Daily Herald, 03.01.1922 SGAOR SSSR. E 4459,op,4, ed. xr.2, L 18

23.
24.
25.

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 123, 125, 248

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 123, 125, 248
Times, 18.08.1921

26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

SGAOR SSSR. E 4459,op.7, ed. xr.3, L. 5. Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 246 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s. 100 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, Baku, 1967, s.lOO Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Bak,1967, s.lOO Longrigg St., Iraq, s. 203 Mahmud Addurra, El Qediye el Kurdiyye..., s. 63 Hamilton A. M., Road Through Kurdistan, L., 1949, s.203

34.
35.

Times, 28.01.1931
Safrastian A., Kurds and Kurdistan, L., 1948, s. 81-82 - Laluti, Kurdistan ve Krter, Yeni Dou, 1923, No:4, s. 5, Pravda 28.04.1923

36.

Hamilton A. M., Road Through Kurdistan, L, 1949, s.200-201

37.

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 290-292

238

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

38. 39. 40.

Gavan S. S., Kurdistan, s. 32 Alaaddin Succadi, oreekani Kurd u Krdi Komari Iraq, Badat, 1959, s. 93 (Krte) Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s.104

41.
42.

The Letters of Gertrude Bell, s. 430 - Kanal M. A., Irak Krdistamnda Ulusal Kurtulu Hareketi, s. 92
Longrigg St., Iraq, 1900 to 1950, A Pohtcal, Socal and Economc Histor)', L., 1953, s. 130

43.

Mahmud Addurra, El-Qedi)'ye el-Kurdi}ye wel Qewmi)ye Erebi)'ye fi Mehereke Iraqi, Be)'rut, 1963, s.
13 (Arapa)

44.

Erskine Beatrice, King Faisal of Iraq, L., 1933, s. 178

45. 46.

Lerin I., Irak, M. 1937, s. 1 16 Erskine Beatrice, King Faisal of Iraq, L., 1933, s. 178

47.
48. 49. 50.

Longrigg St., Irak, s. 135

Daily Herald, 03.01.1922 Vernier B., Llrak, s. 181 Edmonds C. L, Kurds, Turks and Arabs, s. 122

51.
52. 53.
54.

The Observer, 01.01.1931

Bulletini NKID, 30.0 1 . 1 922, c.4 Daily Herald, 03.01.1922
SGAOR SSSR. E 4459,op.4, ed. xr.2, L. 18

55. 56.
57.

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 123, 125, 248 Edmonds C. I. , Kurds, Turks and Arabs, s. 123, 125,248
Times, 18.08.1921

58. 59. 60. 61.

62.

SGAOR SSSR. E 4459,op.7, ed. xr.3, L. 5. Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 246 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s. 100 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, Baku, 1967, s.lOO
Longrigg St., Iraq, s. 203

63. 64.

Mahmud Addurra, El Qediye el Kurdi)'ye..., s. 63 Hamilton A. M., Road Through Kurdistan, L., 1949, s.203

65.
66.

Times, 28.01.1931
Safrastian A., Kurds and Kurdistan, L., 1948, s. 81-82 - Lahuti, Kurdistan ve Krter, Yeni Dou, 1923,

No:4, s. 5, Pravda 28.04. 1923

67. 68.
69.

Hamilton A. M., Road Through Kurdistan, L., 1949, s.200-201 Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 290-292
Gavan S. S., Kurdistan, s. 32

70.

Alaaddin Succadi, oreekani Kurd u Krdi Komari Iraq, Badat, 1959, s. 93 (Krte)

71. 72.

Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Baku, 1967, s.104 Bkz.: Klyunkov Y V. Ve Sabanin A. V, Anlama, Nota ve Deklarasyonlarda Yeni Dnem Uluslararas
Politikas, III., M., 1929, s.188-189

73.

SGAOR SSSR, E 4459,op.2, ed. xr.7, L. 26.

74.
75.

Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, Bak,1967, s.108-109

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 296

76.

Gurko-Kr)'ajn V. A., Arap Dousunda Ulusal Kurtulu Harekeri , Yeni Dou, 1922, No: 2, Kurd Olu, Krtler ve Emperj'alizm, 1932, No;3-4, Tagi Zade Yenil ??? acs, 1930, No:8-9 ve dierleri.

77.
78.

Bkz.:Uluslararas Yaam, 1924, No;4-5, s.99

Lahuti, Kurdistan ve Krtler, s. 58

79. 80.

Uluslararas Yaam, 1924, No:4-5, s.99 Uluslararas Yaam, 1924, No:4-5, s.99

81. 82.
83. 84.

Pravda, 17.02.1923 Pravda, 26.01.1923

Mahmut Addurra, El Qediyye el Kurdiyye, s. 77 Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 227

85.

Edmonds C. I., Kurds, Turks and Arabs, s. 346

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

239

III. Blm

1. 2. 3.
4.

Gantner S. Le Mouvement National Krde, s. 47 Gantner S. Le Mouvement National Krde, s.47 Brooks Michael, Petrol ve D Politika, M., 1949, s.lOl
Levinl., Irak, M., 1937, s.UO

5. 6. 7.

Levinl., Irak, M., 1937, s.llO SGAOR SSSR. E 4459,op.4, ed. xr.2, L. 2. SGAOR SSSR. E 4459,op.4, ed. xr.2, L. 2.

8.
9.

SGAOR SSSR. E 4459,op.4, ed. xr.2, L. 2.

Longrigg St., Iraq, s. 193

10.

Barzani ailesi, halknn kurtuluu iin verdii mcadelenin gelenekleriyle nldr. Bu aile temsilcilerinin

ynetimi altnda Krtler defalarca trk ve Irak Haimi rejimine kar kmtr. 1916'da trkler anti-trk
mcadelesinin mmtaz yneticisi olan eyh Abdlselam Barzani'jn idam etmiti. 1 1. Baz yazarlar, rnein St. Longrigg, Ahmet Barzani'nin mslmanl reddetme fikrini ya)'maya altn ne sryor. Ahmet Barzani'ye gre mslmanlk uzun y\\a dou despotizmi politikasna uygun ynetilen
Krtlerin ulusal bilincini glgelemektedir. 12. Longrigg St., Iraq, s. 194

13. 14. 15.

16.

Kamal, M. A., Irak Krdisran'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, Baku, 1967, s. 140 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Bak,1967, s.142 Klyunikov Y.V., Sabanin A. V, Gnmzn Uluslararas Politikas, III, M., 1929, s.304-305
Klyunikov Y.V., Sabanin A.V., Gnmzn Uluslararas Politikas, III, M., 1929, s.304-305

17. 18. 19. 20. 21.

22.

Klyunikov Y.V., Sabanin A.V, Gnmzn Uluslararas Pohrikas, III, M., 1929, s.304-305 Klyunikov Y.V, Sabanin A.V, Gnmzn Uluslararas Politikas, III, M., 1929, s.310-31 1 Maine E., Iraq from Mandate to Indipendence, L., 1935, s. 136 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Bak,1967, s.147 Kamal, M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, Bak,1967, s.147
Mslim Auriuk, 15.09.1930

23.

Near East, 15.01.1931

24.
25.

BaghdadTimes, 22.01.1931
Ara, 20.03.1931

26. 27. 28.

29. 30.

Ara, 27.01.1931 Dounun afi (Zarya Vostoka), 21.03.1930 Ayrenik, New York, 25.02.1931 (Ermenice)
Ara, 08.05.1931 Ara, 21.05.1931

31.

Dounun afa, 02.06.1931- Ara, 23.05.1931

32. 33. 34.

Dounun afi, 02.06.1931 Ayrenik, 25.02.1931 Dounun afa, 02.06.1931

rV. Blm 1.
2.

Times, 17.06.1931
BRCV 1931,No;9-10, c,46

3.

SGAOR SSSR. F 4459,op.52, ed. xr.7, L. 10.

4.
5.
6.

Menteavili A. M., ngiliz MandasYllarnda Irak, s. 229

SGAOR SSSR. E 4459,op.52, ed. xr.8, L. 2.
Longrigg St., Iraq, s. 196

7.
8.

The New Statesment and Nation, 24.09.1932

The New Statesment and Nation, 24.09.1932

9. 10.
11.

Ara, 14.04.1932 Mirskiy G.I., Kargaa Zamannda Irak, M., 1961, s. 79

Ara, 17.08.1932

12.
13.
14. 15.

Malek Y, Kurdistan ya da Krtlerin lkesi, s. 23

Dounun aia, 12.07.1933
Ara, 07.07.1932 Ara, 07.07.1932

240

ekroye Xttdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

16.
17.

Mirskiy G. I., Kargaa Zamannda Irak, s. 80

Ara, 25.09.1932

18.

Times, 09.10.1932

19.
20.

Bronstein V. Ve Rozenbloom V, Petrol Tarihi, L., M., 1936, s.443

Ara, 18.09.1934

21.
22. 23.

Mirskiy G. I., Kargaa Zamannda Irak, s. 92

Mirskiy G. L, Kargaa Zamannda Irak, s. 93 Mirskiy G. I., Kargaa Zamannda Irak, s. 93

24.

Dounun afa, 14.03.1936

V. Blm 1. 2. 3. 4. 5. 6. Oganesyan N. O., Irak'ta Ulusal Kurtulu Hareketi, Ermenistan, 1976, s. 306 Ittihad E-aab, 14.08.1960 Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, M., 1 970, s. 94 Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, M., 1970, s.95 Rambout L., Les Kurdes et le Droit, s. 45 Alaaddin Sucadi, orekani Kurd, s. 17

7.

Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, M., 1969, s. 413
(Doktora tezi)

8.

Longrigg St., Iraq, s. 325

9.

Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, s.413

10. 11.
12. 13. 14.

Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Harekeri, s.413 Gavan S. S., Kurdistan. S. 37
Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 96 Longrigg St., Iraq, s. 325 Longrigg St., Iraq, s. 325

15.
16.

Eagleton W, The Kurdish Republic of 1946, L., 1956, s.52

Temkov B., Kurdistan, Sofya, 1964, s. 64

17.
18.

Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, s. 419
Sucadi A., orekani Kurd, s. 1 84

19. 20.
21.

Sucadi A., orekani Kurd, s. 181 Rambout L., Les Kurdes et le Droit, s. 46-47
SGAOR SSSR. E 4459,op.2, ed. xr. 1 1 92, L. 4

22. 23. 24.

Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 98 Longrigg St., Iraq, s. 326 Arfa Hassan, The Kurds, s. 124

25. 26.
27. 28.

Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, s.426 Kemal M. A., 1918-1958 Dneminde Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, s.426
SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.4178, L. 19-20 SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.4178, L. 19-20

29. 30.
31.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.4178, L. 19-20 Laqueur W. Z., Communism and Narionalism in the Middle East, L., 1965, s. 224
Fedenko A. F., Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 98

32.

Sucadi A., orekani Kurd, s. 195

33.
34.

Sucadi A., orekani Kurd, s. 195

Bamszhk Mcadelesinde Araplar, M., 1957, s.370

35. 36. 37. 38. 39.

Demenko R, Kurdistan Dalarnda, ada Dou, 1960, No:l, s. 33 Longrigg St., Iraq, s. 327 SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.4178, L. 65. Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s.99 SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.4178, L. 66

40.
41.
42.

Irtihad E-aab, 20.02.1959

SGAOR SSSR. E 4459,op.3, ed. xr.l476, L. 17.
Kemal M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, s. 446

43. 44.

Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 107 Longrigg St. and Stoakes Fr. Iraq. L., 1958, s.210

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

241

45.
46.

SGAOR SSSR. E 4459,op.3, ed. xr.l630, L. 31.

Longrigg St., Iraq. L., 1958, s.237

47. 48.

Longrigg St., Iraq. L, 1958, s.237 Xebat, 19.06. 1960 (Arapa ve Krte)

49.
50.

Xebat, 19.06.1960 (Arapa ve Krte)

Xebat, 19.06.1960 (Arapa ve Krte)

51 . 52.

Kemal M. A., Irak Krdistan'nda Ulusal Kurtulu Hareketi, s.447 Les Balkans et le Moyen Orient, 1955, No:4-5, s. 10

VI. Blm

1.
2.

The Daily Telegraph, L., 03.06.1947

Diplomasi Szl, Tl, M., s.l91

3.
4. 5.

Trk-Irak Dostluk ve I)'ikomuluk ilikileri Anlamas 1946

The-WorldReview, 14.06.1946 Rambout L., Les Kurdes et le Droit, s. 125

6.
7. 8.

Rambout L, Les Kurdes et le Droit, s. 127

Les Balkans et le Moyen Orient, 1955, No:25, s.20 Komnist-Yerivan, 16.03.1947

9.
10.

SGAOR SSSR. E 4459,op.3, ed. xr.2021, L. 35.

SGAOR SSSR. E 4459,op.2, ed. xr.2022, L. 3.

11.
12.

SGAOR SSSR. E 4459,op.3, ed. xr.2021, L. 35.

Longrigg St., Iraq, s. 335

13. 14.

SGAOR SSSR. E 4459,op.2, ed. xr.2022, L. 19. Agbayan Ov., Arabakan Azgain Ozatagrakan Zartonk, Beyrut, 1959, s. 84 (Ermenice)

15.
16. 17. 18. 19.

Nineteenth Century and Afrer, 1948, No:4, s.2

The Cristian Science Monitr, 30.09. 1 954 Foreing Report, 22.03.1951 Les Balkans et le Moyen Orient, 02.05.1955 Liwa el-Istiqlal, Badat, 24.01.1947 (Arapa)

20. 21.

Eko Irak, 11.10.1955 Eko Irak, 11.10.1955

22.
23.

Eko Irak, 11.10.1955

SGAOR SSSR. F 4459,op.24, ed. xr.l 182, L. 170.

24. 25.
26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

Eko ran, 11.10.1955 Eko ran, 11.10.1955

Departement of State Publication, 6572, 1958, s.l5 Departement of State Publication, 6572, 1958, s. 15 El-Cemal el Doktor M. Fadl, Mn waqia es-siyase l-raqiye, Beyrut, 1956, s.34 (Arapa) Les Balkans et le Moyen Onent, 1959, No:24, s.20 Les Balkans et le Moyen Orient, 1959, No:24, s.20 Les Balkans et le Moyen Orient, 1959, No:24, s.20 Milovanov S. ve Seyful Mulyukov E, Dn ve Bugn Irak, M., 1959, s.44 Les Balkans et le Moyen Orient, 1955, No;25, s.30

-VII. Blm

1.

Bkz. Al-Badri A., Irak'ta Ulusal Birlik Cephesi, Asya ve Afrika Halklar, 1 965, No:6, s.72-73

2.
3. 4. 5. 6. 7. 8.

Mirskiy G. I., Asya ve Afrika lkelerinde Ordu ve Politika, M., 1970, s.l40
RossiR, Llrak, S.186 Marunov Y. V., Potemkin Y. V, Arap-Trk ilikilerinin Gnmz Aamas, M., 1961, s. 62 Bkz. Morris Y. The Hashemite, Kings, L., 1959 Rossi R, Cltak, s.253 Rossi R, Llrak, s.253 Laqueur 'W., Tle Soviet Union and Middle East, L., 1959, s.312

9.
10. 1 1.

Rossi R, Llrak, s.243

Rossi R, Llrak, s.243 Fedenko A. E, Bamszlk Savanda Irak, s. 22 1

242

ekroye XuAo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

12.
13.

Rossi R, Llrak, s.246

Rossi R, L'Irak, s.246

14.

Vasfi Tahir, Nuri Said'in gvendii monari ordusu subaylarndan biridir. Ancak uzun sre reformist
subaylarla ilikisi olmutur ve bu grubun aktif yesidir (Rossi R, L'Irak, s. 250

15.

Dann Uriel, Iraq under Qassem, A Political Histor)', 1958-1963, N.Y., 1964

16. 17.
18. 19. 20. 21. 22.

Dann Uriel, Iraq under Qassem, A Pohtical Histor)', 1958-1963, N.Y., 1964 KDP'nin 16 Temmuz 1958 tarihli bildirisi (Arapa)
KDP'nin 16 Temmuz 1958 tarihli bildirisi (Arapa) KDP'nin 16 Temmuz 1958 tarihli bildirisi (Arapa) KDP'nin 16 Temmuz 1958 tarihli bildirisi (Arapa) The New York Times, 28.07.1958 Tle New York Times, 28.07.1958

23.
24.

Irak Cumhuriyeri, 1958-1959 Dnemi Belge ve Dokmanlar, Hazrlayan: A. Bendik, M., 1959, s.20
TheIraqTimes,27.11.1958

25. 26.

El Bilad Badat, 20.03.1959, (Arapa) El Bilad Badat, 20.03.1959, (Arapa)

27.
28.
29.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9017, L. 22.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9017, L. 22.
Kinnane J., Tle Kurds, s. 76

30.
31. 32. 33.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L 91.

Abdl Kerim Kasm, Devrimin Amalar, 1958, s. 9 Abdl Kerim Kasm, Devrimin Amalar, 1958, s. 9 El Cumhuri)'ye, Badat, 19.07.1958 (Arapa)

34.

SSCB ve Arap lkeleri, 1917-1960 Belge ve Dokmanlar, M., 196l,s.516

35.
36. 37.
38. 39.

SSCB ve Arap lkeleri, 1917-1960 Belge ve Dokmanlar, M., 1961,s.516

Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 223 Glob and Mayi, Toronto, 15.07.1958
Tribne, L., 18.08.1958 Vatan, Ankara, 18.11.1962

40.

u husus dikkate deerdir: 1 958 yl banda BAC'n kurulmas sonrasnda Trk Hkmeri derhal Badat
Pakt'ndaki mttefiklerine bavurarak BAC'n kendisinden iskenderun Sancan geri istemesi durumunda

Trkiye'yi destekleyeceklerini garanri etmelerini talep etti. (Marunov Y. V, Potemkin Y. V, Arap-Trk

ilikilerinin Gnmz Adamas, M., 1961, s. 67-68

41.
42. 43.
44. 45. 46. 47.
48.

SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 521

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L. 5. SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L 1-2.
SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L 75. Pravda, 18.07.1958 Pravda, 26.07.1958 Pravda, 16.07.1958
Daily Express, L., 15.07.1958

49.

Irak Cumhuriyeti ve Krt sorunu ile ilgili Trkiye'nin tutumunu daha ayrntl incelemek iin bkz. "Irak'ta

Krr Ulusal zerklik Sorunu ve Trkiye" (Yakn ve Ortadou lke ve Halklar, Trkiye, Yerivan, 1970,
s.217-237)
50. DailyExpress,L., 15.07.1958

51.
52.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L 80.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L 5.

53.

Marunov Y V, Potemkin Y. V, Arap-Trk ilikileri, s,71 - SGAOR SSSR. E 4459,op. 1, ed. xr. 19015, L.
99.

54. 55. 56. 57. 58. 59. 60.

SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s.518 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s.518 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 522 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 522 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 526 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s.550 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s.528-542

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

243

61 .
62.

SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 545

Rossi R, LIraq, s.252

63.

Irak Komnist Partisi, Bizim Politikamz ve Irak'ta Krt Ulusal Sorununun zm Yolu, Badat, 1962,
s. 18 (Arapa)

64. 65: 66. 67.

IKP MK Karar, Bkz.: El-Akhbar, Beyrut, 28.11. ve 06.12.1964 (Arapa) Sucadi A., orekani Kurd, s. 342 KDP MK Toplant Karan, Ekim 1958, s.8 (Arapa) Xebat, Badat, 1960, No:268

68. 69.
70. 71.

SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L. 102. SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr.l9015, L. 102.
Pekewtn, Badat, 16.08.1958, No:21, s.l (Krte) El Cumhuriye, 05.11.1958

72. 73.
74.

Fettah, akir, Krt Kadn, Badat, 1958, s.lO (Krte) Kurdistan, November 1958, s.9
Kurdisran, 1959, No:4, s.l2

75.

Kurdistan, 1959, No:4, s.l2

76.
77.

Parez Vanly, Aspect de la Question Nationale Krde en ran, R, s. 23

Badat yolunda M. Barzani Kahire'de mola verir ve burada BAC Bakan Cemal Abdl Nasr tarafndan
kabul edilir.

78. 79. 80.

Kublitskiy G., Kllar ve Ba;k, M., 1959, s. 19 Etelaat.ahran, 06.10.1958 Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 231

81.
82. 83. 84.

Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 231

Hayat C, Irak Ky, M., 1953, s.54 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1959, No:4, s. 57 E)'fari Abdl Zalra, Irak'ta Tarm Sorunu ve zm Perspektifleri, DokroraTezi, M., 1967, s. 5

85.
86.

Dnya lkeleri Ekonomisi, M., 1968, s. 143

Hasbak, akir, Krtler ve Krt Sorunu, Badat, 1959, s.25 (Arapa)

87.
88.
89.

Hasbak, akir, Krtler ve Krt Sorunu, Badat, 1959, s.25 (Arapa)

Hasbak, akir, Krtier ve Krt Sorunu, Badat, 1959, s.25 (Arapa)
Srarisrical Abstract, Badat, 1956, s.81

90.
91. 92. 93. 94. 95.
96.

Uoriner D., Yakndou lkelerinde (Msr, Suriye, Irak) Toprak Reformlar, M., 1958, s.21 1
Xebat, 04.07.1960 Muhammed Salman Hasan, Irak Ekonomisi, Beyrut, 1966, s. 16 (Arapa) New Statements and Narion, L., 1954, No:6, s. 15 New Statements and Nation, L., 1954, No:6, s.l5 Zarka M. A., Irak'n Milli Ekonomisi, Arapadan eviri, Badat, 1948
Zarka M. A., Irak'n Milli Ekonomisi, Arapadan eviri, Badat, 1948

97. 98. 99. 100.

Eyfari Abdl Zahra, Irak'ta Tarm Sorunu, s. 5 14 Temmuz Devrimi, Birinci Yl, Badat, s. 84 (Arapa) 14 Temmuz Devrimi, Birinci Yl, Badat, s. 84 Alitovskiy S. N., Gnmz Irak'nda Tarm Sorunu, M., 1966, s. 138

101. Alitovskiy S. N., Gnmz Irak'nda Tarm Sorunu, M., 1966, s. 138 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109.
110.

Tarm Reformu, IKP Yayn, Badat, 1961, s.4 (Arapa) Lenin V. I., XIX. y)' sonuna doru Rusya'da tarm sorunu, T.17, s. 59 14 Temmuz Devrimi, Birinci Yl, s.84 Ittihad E-aab, 06.01.1960 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1961, No:3, s. 65 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1961, No:3, s. 65 Zeki Hayri, Tarm Reformu Sorunlar Raporu, Badat, 160, s. 63 (Arapa) KDP Program, Xebat, 18.01.1960
Xebat, 30.09.1960

111. 1 12. 113. 114.

Muhammed Hse)'in Abdlis, Irak'ta Tarm Devrimi, Badat, 1959, sA Sleymaniye Livasnda toprak tanzimi yaplrken dikkate alnmas gereken koullar, Xebat, 04.07.1960 Sleymani)'e Livasnda toprak tanzimi yaplrken dikkate alnmas gereken koullar, Xebat, 04.07.1960 Ittihad E-aab, 20.06.1960

244

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Ktirt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

115. 116.

KDP Program, Xebat, 04.07.1960 KDP Program, Xebat, 04.07.1960

117.

Zeki Ha)'ri, Irak Cumhuriyetinde Tarm Reformu Yasas, 1959, No:4, s. 57

118. Xebat, 08.04.1960 119. Alrikovskiy S. N., Gnmz Irak'nda Tarm Sorunu, s. 144 120. 121. Oganes)'an N. O., Irak'ta Ulusal Kurtulu Mcadelesi, Yerivan, 1964, s. 174 (Ermenice) Fedenko A. E, Bamszlk Savanda Irak, s. 233

122.

Irtihad E-aab, 07.05.1959

VIII. Blm

1.

Khadduri Majid, Republic of Iraq, A Study in Iraqi Poliries Since the Revolution of 1958, L., 1965,
S.87

2. 3. 4. 5.

Mahmud Addurra, El Qediye el-Kurdi)'ye, s. 143 The Iraq Times, 18.08.1958 Dann U., Iraq under Qassem, s. 35 "Bu grme esnasnda fkelenen Arif revolverine sarlyor. . . Kasm subaylar )'ardma aryor. O zaman Arif biran inrihar etmek istedii aklamasn )'apar. Kasm u cevab verir : Bunu evinizde de yapabilirdiniz" (Rossi P, Llrak, s.92

6. 7. 8.

Azadi, Badat, 05. 10. 1960 (Krte) Azadi, Badat, 05.10.1960 (Krte) Xebat, 27.10.1960

9.
10.

SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 692

Rossi R, Llrak, s.262

11. 12. 13. 14.

Istorieski Pregled, Sofya, 1966, No:l, s.73 (Bulgarca) SGAOR SSSR. E 4459,op.2, ed. xr.l9020, L. 18. SGAOR SSSR. E 4459,op.l, ed. xr. 1993, L.34. Istorieski Pregled, Sofya, 1966, No:l, s.73 (Bulgarca)

15. 16.
17. 18.

SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 690 SSCB ve Arap lkeleri, Belge ve Dokmanlar, s. 703
Milanov I., Seyful Mulyukof E, Dn ve Bugn Irak, M., 1959, s.96 Milanov I., Seyful Mul)Tikof E, Dn ve Bugn Irak, M., 1959, s.96

19.
20. 21.

Rossi R, L'Irak, S.265

SGAOR SSSR. E 4459, op.l, ed. xr. 1993, L. 47 avvaf, Karargahn mdr Albay Malmud Aziz, Abdl ahab ve yandalar ilkin ilerici grleri ve ko mnistlere sempati duymalaryla tannan 13 subay tutuklandlar. Kendilerini "Musul'daki halk glerinin seferberlii sorununu grmek" zere karargaha davet ederler ve burada da tutuklarlar. (SGAOR S.S.S.R. E4459, op.l,ed. xr. 1993, L.53)

22.

SGAOR. E 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.56

23.
24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33.

)'agk., L.57
yagk.,op.24,ed.xp.2117, L.120 yagk, op.l, ed. xr. 1993, L.71-72 yagk, L.58 yagk. yagk., L.67 )'agk., L.179-188 Rossi R, Llrak, s.267 yage. s.267 SGAOR. SSSRF. 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.69 yagk

34.
35.
36.

yagk, L. 127
yagk
yagk, L.96

37.

An-Nida, 10.03.1959

38. 39. 40.

Xebat, 28.12.1959 Itrihad E-aab, 18.02.1959 Kurdish Facts and West Asian Affairs, 1961,April, No:5, s.6

ekroye Xitdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

245

41.

Xebat, 27.10.1969

42.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.63

43.
44. 45. 46.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.61

SGAOR. SSSR, F 4459 op.l, ed. xr. 1993, L. 63

SGAOR. SSSR, E 4459, op.24 ed. xr. 2117, L.122 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.63

47.
48.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 1993, L.63

SGAOR. SSSR, E 4459, op.l, ed.xr.l993, L.63

49.
50.
51.
52.

SGAOR. SSSR, E 4459, op.l, ed.xr.l993, L.69

SGAOR. SSSR, E 4459, op.l, ed.xr,1993, L.65
Democrarie Nouvelle, R, 1961, No:ll, s.20
Iraqi Review, No:l, 28.05.1959, s.l

53. 54. 55.

Ittihad E-aab, 11.03.1959 Ittihad E-aab, 29.03.1959 Tle Iraq Times, 21.03.1959

56. 57.
58.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 19989, L.75 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 19987, L.121
SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 2117, L.108

59.
60. 61. 62. 63. 64. 65.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 2117, L.113

SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 21 17, L.143 SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 19017, L.250 SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 2117, L.135 SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 19990, L.42 SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr. 19989, L.75 Ittihad E-aab, 11.04.1959

66. 67.
68. 69.

Itrihad E-aab, 27.04.1959 SGAOR. SSSR, E 4459 op.24, ed. xr.2117, L.200
Sewt el-Exrar, Badat, 28.04.1959 (Arapa) Ahmed Fewzi, Xenecr we Cebel, Qasm we Ekrad, Be)'rut, 1961, s. 100

70.
71. 72. 73. 74.

Egiptien Gazette, 30.04.1959

Principles of 14-th July Revolution, Badat, 1959, s.l2 FedenkoA.F., Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 239 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.l9989, L.82 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr. 19989, L.82

75.
76.

Ittihad E-aab, 25.05.1959

Itrihad E-Saab, 25.05. 1959

77.
78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85.

NewsChronicle, 28.05.1959
Xebat, 28.12.1959 Ittihad E-Saab, 30.12.1959 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr.l9910, L.71 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr.l9910, L.71 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr.l9910, L.71 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr.l9910, L71 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr.l9910, L71 SGAOR. SSSR, E 4459 op.7, ed. xr,19910, L.47

86.
87. 88. 89. 90.

Ittihad E-aab, 05.08.1959

Istorieski Pregled, 1966, No:l, s.73 Istorieski Pregled, 1966, No:l, s.73 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.l993, L.l En-Nida, 22.07.1959

91.

LeninV. 1.,T.24, S.132

IX. Blm
1. Siyasetina we tarixina, s. 22

2.
3.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.l9017, L.228

Forum, Ankara, 1959, T. 10, No: 1 15, s. 13

246

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

4.
5.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.l993, L.21

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.l993, L.21

6. 7. 8.
9. 10. 11.

Rossi R, Llrak, s.297 El-Alram, 09.10.1959 SGAOR. SSSR, F 4459 op.l, ed. xr.20938, L.3-5
Press interviews Granted by Major-General Abdul Kerim Qassm, Badat, 1960, s. 15 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.6 SGAOR. SSSR, F 4459 op.l, ed. xr.20938, L.6

12. 13.
14.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.6 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.6
SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.6

15.
16. 17. 18. 19.

Iraqi Review, Badat, 1960, Jan. 25, vol.l, No:23, s.lO

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.32 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.153 SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20938, L.32 Itrihad E-aab, 21.03.1960

20.
21. 22. 23. 24. 25.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20939, L.242

Iraqi Review, Badat, Apr.l3, vol.l, No:27, s.6 Pravda, 15.04.1960 Pravda, 15.04.1960 Pravda, 15.04.1960 Xebat, 13.06.1960

26.
27. 28.
29.

SGAOR. SSSR, E 4459 op.l, ed. xr.20939, L.210

Ittihad E-aab, 26.05.1950 Xebat, 13.08.1960
Xebat, 13.08.1960

30.

Rossi R, Llrak, s.287

31.
32.

Rossi P, Llrak, s.287

SGAOR. SSSR, F 4459, op.24. ed.xr.2548.L.35

33.
34.
35.

SGAOR. SSSR, E 4459, op.24. ed.xr.2548.L.35

Pravda, 10.02.1961
Bkz. "Novoye Vremya" 1961, No;14, s.20

36. 37. 38.

39. 40.

Bkz. "Novoye Vremya" 196 1 , No: 14, s.20 SGAOR. SSSR, E 4459, op.24, ed. xr. 21 17, L.40 Es-Sewre, Badat, 17.02.1961
Xebat, 22.02.1961 E-Serq, 13.03.1961

41. 42.

Caliers du Communisme, R, 1961, No4, s.796 SGAOR. SSSR, E 4459, op.24, ed. xr. 2117, L. 82

43.
44.

Kurdish Facts and West Asian Aiairs, 1961, No:5, April, s.9
Iraqi Letter, 1962, No:6, s.23

45.
46. 47. 48. 49. 50.

Pradier J., Les Kurdes, s. 7 1

Kinnane D., The Kurds, s. 61 Kinnane D., The Kurds, s.61 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1961, No:10, s.40 Novoye Vremya, 1961, No:14, s.20 El-Ahd el-Cedide, Badat, 25.08.1961

51.
52. 53.
54.

SGAOR. SSSR, E 4459, op.24, ed.xr.2548, L.78

SGAOR. SSSR, E 4459, op.24, ed.xr.2548, L.78 Kasm Abdl Kerim, El-Cumhuriye el-Felestiniye, Badat, 1961, s.4
Kasm Abdl Kerim, El-Cumhuriye el-Felesriniye, Badat, 1961, s.4

55.

Kasm, Kuveyt'in Iraka balanmas talebine gereke olarak Osmanh imparatorluu zamannda Kuveyt'in Basra Vilayeti snrlar dahilinde olduunu gsterdi. (Bkz. Longrigg St., The Claim of Kuwait, Petrdeum Times, L., 1961, July, vol.65, 1668, s.448)

56.
57.

Bkz. Longrigg St., The Claim of Kuwait, Petrdeum Times, L., 1961, July, vol.65, 1668, s.448
SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 81

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

2.^1

58.
59.

SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 81

SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 82

60.
61. 62. 63.

Gantner S., Le Mouvement Nationale Krde, s.82

Gantner S., Le Mouvement Nationale Krde, s.82 Pradier J., Les Kurdes, s.72 SGAOR. SSSR, E4459, op. xr. 2548, L. 90

64.
65.

Bkz. Pradier J., Les Kurdes, s. 7 1 - Rossi R, Llrak, s. 280

Ahmed Fewzi,Xencerwe Cebel, s.132

66.

Ahmed Fevvzi, Xencer we Cebel, s. 132

67. 68.
69. 70.

Emir Kamuran Bedir-Khan, Le Dossier du Kurdistan du Sud dit 'Kurdisran d'Irak', P., 1965, s. 13 Fedenko A. E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s.249
Kinnane D., The Kurds, s. 62 Kinnane D., Tle Kurds, s. 62

71.
72. 73.

Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 14

Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 14 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr. 2548,L.98

74.

Risalet El-Hzb el-Dimukrari el Kurdistan ila el-Hukumeri el-Irakiye Hewle ''JCadhe fi el Kurdistan,
1961

75. 76. 77. 78. 79. 80.

81. 82.

Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 14 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 14 El-Musteqbel, Badat, 16.09.1961 (Arapa) Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s.9- 10 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 9-10. Kinnane D., Tle Kurds, s.67
RossiR, L'Irak, s.30 1 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s.23

83.

Emir K. Bedir Klan, Le Dossier du Kurdistan, s.23

84.
85. 86. 87. 88.
89.

SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 98

Kinnane D., Tle Kurds, s. 65 Kinnane D., Tle Kurds, s. 65 SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 100 El-Ahd el-Cedide, 19.09.1961
E-erq, 04.10.1961

90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101.
102.

E-erq, 04.10.1961 E-erq, 14.12.1961 SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 100 El-Teqeddum, Badat, 27.11.1961 (Arapa) El-Teqeddum, Badat, 27.11.1961 (Arapa) SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 1 10 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s.23 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s.23 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s.23 Kinnane D., The Kurds, s. 65 Kinnane D., The Kurds, s. 65 SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed. xr. 2548, L.l 05
Es-Sewre, 01.01.1962

103. 104. 105. 106. 107.

El-Irrihad, Ha)'fa, 05.01.1962 (Arapa) El-Itrihad, Ha)'fa, 05.01.1962 (Arapa) Demenko P, Irak Krdistan Ate Altnda, M., 1963, s.34 Demenko R, Irak Krdistan Ate Altnda, M., 1963, s.34 Emir K. Bedir Khan, Le Dossier du Kurdistan, s. 29-30

108.
109.
110.

SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.2548, L. 109

Iraqi Letter, 1960, No:6, s.23
Iraqi Letter, 1962, No:4-5, s.1-6

111.
112.

Kinnane D., The Kurds, s.67

El Ittihad, 04.05.1962

248

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

113. 114.

El Ittihad, 04.05.1962 El Ittihad, 18.05.1962

115.
116. 117.

El Itrihad, 18.05.1962
El Be)'an, B.dat, 26.04.1962 (Arapa) El E)7am, Badat, 09.05.1962 (Arapa)

118.
119. 120. 121. 122. 123. 124. 125.

El E)yam, Badat, 09.05.1962 (Arapa)

El-Ald el-Cedide, 10.05.1962 El-Itrihad, 29.05.1962 El-Ittihad, 29.05.1962 En-Nida, 03.06.1962 En-Nida, 03.06.1962 En-Nida, 03.06.1962 En-Nida, 03.06.1962

126. Gnmzde Arap lkeleri Tarihi, M., 1968, s. 194

127. Pradier J., Les Kurdes, s.95

128.
129.
130.

PradierJ., Les Kurdes, s.95

Pradier J., Les Kurdes, s.95
Es Siyase, Be)Tut, 29.05.1962 (Arapa)

131.
132.

Le Monde, 25.05.1962
Es-Sewre, 12.06.1962

133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143.
144. 145.

Milli)'et, 15.06.1962 SGAOR. SSSR, E 4459, op. 25, ed.xr. 12156, L. 17 Schmidt D. A., Journey among Brave Men, Toronto, 1964, s.210 Schmidt D. A., Journey among Brave Men, Toronto, 1964, s.210 Kinnane D., The Kurds, s.68 Kinnane D., The Kurds, s.68 Pradier J., Les Kurdes, s.233 PradierJ., Les Kurdes, s.81 Pradier J., Les Kurdes, s.81 Pravda, 15.11.1962 Yeni Sabah, istanbul, 12.09.1962
Pravda, 15.11.1962 Pravda, 15.11.1962

146. Adamson D., The Kurdish yffsa, N.Y., 1964

147. Adamson D., Tle Kurdish "^ar, N.Y., 1964

148.
149. 150.

En-Nasr,Dimeq, 20.10.1963
Schmidt D. A., Journey among Brave Men, Toronto, 1964, s. 310 El-Exbar, Beyrut, 28.11.1964 (Arapa)

151.
152.

Kinnane D., The Kurds, S.69

El-Cumhuriye, 29.12.1982

153. SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.29 15, L. 50 154. SGAOR. SSSR, E 4459, op. 24, ed.xr.29 15, L. 50

155.
156. 157. 158. 159. 160. 161 .

El-Exbar, 28.12.1964
Siyasetina we tarixina, s.6 Si)'asetina we tarixina, s. 3 Si)'asetina we tarixina, s. 3 Siyasetina we tarixina, s.9 Siyasetina we tarixina, s. 1 5 Siyasetina we tarixina, s.20

162.
163. 164.

Siyasetina we tarixina, s. 15
Siyasetina we tarixina, s. 22 Siyasetina we tarixina, s. 22-24

165.
166. 167.

Sit. po: -World News, L, 1962, Oct. 27, vol.9, No:43, s.513
SK IKR El Exbar, 28.1 1., 06.12.1964 SK IKR El Exbar, 28.11., 06.12.1964

168. Frankfurter Algemaine, 13.08.1963

ekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

24^

169.
170.

El-Exbar, 28.11.1964
El-Exbar, 28.1 1.1964

171.

SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.279

X. Blm

1.
2.
3.

Novoye vremiya, 1963, No:33, s. 5, Problemi Mira i Sosyalizma, 1963, No:4, s.38
Le Monde, 11.10.1968
SKIKRE1-Exba-, 28.11.1964

4.

SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.58

5.

Vanly . Ch., The Revolurion of Iraqi Kurdistan, 1965, s.17-18

6.
7.

Vanly . Ch., The Revolution of Iraqi Kurdistan, 1965, s.17-18

Vanly 1. Ch., The Revolurion of Iraqi Kurdistan, 1965, s.21

8.
9.

Vanly . Ch., Tle Revolution of Iraqi Kurdistan, 1965, s.2 1

Le Monde, 12.03.1963

10. 11. 12.

13.

Le Monde, 12.03.1963 En-Nida, 14.02.1963 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.63
Mcadeleye Adanm Yaam, M., 1966, s.286

14. 15.

Mcadeleye Adanm Yaam, M., 1966, s.286 Mcadeleye Adanm Yaam, M., 1966, s.290

16. 17. 18. 19. 20.

21.

SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.29 15, L.87 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.93, 94, 95 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.29 15, L.85 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.85 En-Nida, 04.03.1963
SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.76

22.
23. 24.
25. 26.

SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.105

Demenko R, Irak Krdstan Ate Altnda, s. 42 Emir K. Bedir-Khan. Les Dossier du Kurdistan s. 46-48
Emir K. Bedir-Khan. Les Dossier du Kurdistan s. 49 Emir K. Bedir-Khan. Les Dossier du Kurdistan s. 46-48

27. 28.

Emir K. Bedir-Klan. Les Dossier du Kurdistan s.46-48 Emir K. Bedir-Klan. Les Dossier du Kurdistan s.46-48

29.
30. 31. 32.

La Quesrion Krde en ran, - Afrique Asie, R, 1964, No:67, s.32

El-Ceride, 04.03.1963 SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.2915, L.lOl SGAOR. SSSR, E4459, op.24, ed.xr.29 15, L.lOl

33.
34.

Vanly 1. Ch., Tle Revolution of Iraqi Kurdistan, s.23

Le Monde, 07.03.1963

35.
36.
37. 38.

Le Monde, 07.03.1963
Le Monde, 07.03.1963
"Desentralizasyon Plan" tam metin, bkz: Adamson D., Tle Kurdish War, s.208-21 1 "Desentralizasyon Plan" tam metin, bkz: Adamson D., The Kurdish War, s.208-21 1 s.21 1

XI. Blm

1.
2.

Mirskiy G. I., Asya ve Afrika lkelerinde Ordu ve Politika, M., 1970,s.l57

El-Exbar, 28.11-06.12.1964

3. 4.
5.
6. 7.

L'Orient, 30.11.1963 En-Nida, 02.12.1963

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.70
Adamson D., Tle Kurdish War,s.250 Adamson D., Tle Kurdish War, s.250

8. 9.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.9 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.9

250

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

10. 11. 12.

13.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.9 DerStern, 1964,No; .:l,s.36 DerStern, 1964, No i:l,s.36 i:I,s.36 DerStern, 1964, No DerStern, 1964, No: .:l,s.36 DerStern, 1964, No .:l,s.36

14. 15.

16. 17. 18.

19.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.6 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.6 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.6
Democratie Nouvelle, P, 1964, No:4, s.85

20. 21.
22.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.34-35 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.34-35
Pravda, 13.02.1964

23. 24.

El-Exbar, 28.11.1964,

06.12.1964

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

25.
26. 27.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.178-179 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

28.
29. 30.

SGAOR. SSSR, F.4459, op.2, ed.xr.3083,L. 185

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.210 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

31.
32. 33.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.41

34.
35.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.211

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.211

36. 37.
38. 39.

SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.213 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.213
Le Monde, 07.07.1964 Le Monde, 07.07.1964

40. 41.
42. 43. 44. 45.

Democratie Nouvelle, 1964, No:4, s.85-86 Le Monde, 07.07.1964

Le Monde, 07.07.1964 Le Monde, 07.07.1964 Le Monde, 07.07.1964 Le Monde, 07.07.1964

46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

54.

Edmonds C. ]., The Kurdish War in Iraq, s.516 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.2 1 1 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.21 1-212 SGAOR. SSSR, E4459, op.2, ed.xr.3083, L.211 Pradier J., Les Kurdes, s. 212 Pradier J., Les Kurdes, s. 212 SGAOR. SSSR, F4459, op.3, ed.xr.ll92, L.182 Pradier J., Les Kurdes, s. 216
Pradier J., Les Kurdes, s.216

55.

Pradier J., Les Kurdes, s.216

56.
57. 58.

Bkz. rn. The Sunday Telegraph, 24.10.1964

SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.l 192, L.182 SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll92, L.204

59.
60.
61. 62.

Gnmzde Arap lkeleri Tarihi, s. 204

SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.l 130, L.20
SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll30, L.20 1965 yh Nisan a)'i banda Nasr'n Tahir Yahya ile grmesinden alnmtr. (Bkz. Le Monde,

15.04.1965)
63. 64. WorldToday, L, 1968, vol:24, No:12, s.517 SGAOR. SSSR, F4459, op.3, ed.xr.ll30, L.41

ekroye Xtuio Mihoy, Irak Krdistan 'nda Kn Ulusal Kurtulu Mcadelesi

251

65.
66.

Le Monde, 15.05.1965
Izvestiya, 12.05.1965

67. 68.
69.

SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll30, L.49 SGAOR. SSSR, F4459, op.3, ed.xr.l 130, L.49
Teriq E-aab, Haziran 1966

70. 71 . 72. 73. 74.

75. 76. 77. 78. 79.

Baas VII. Ulusal Kongresi Siyasi Manifesrosu, 25 Aralk 1964, s.34 (Arapadan eviri) Baas VII. Ulusal Kongresi Siyasi Manifestosu, 25 Aralk 1964, s.34 (Arapadan eviri) IKP MK'nin lkedeki i siyasi duruma ilikin karar, Teriq E-aab, Haziran 1965 SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll30, L.60 SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll30, L.60
SGAOR. SSSR, E4459, op.3, ed.xr.ll30, L.60 Edmonds C. J., The Kurdish War in Iraq, s. 517-518 Edmonds C. J., The Kurdish War in Iraq, s.518 The Economisr Intelligence Unit)' Limited, L., 1966, No:l, s.lO Tle Economist Intelligence Unit)' Limited, L., 1966, No:l, s. 10

80.
81. 82. 83. 84. 85. 86.
87.

Iraq: Official Statement of Polic)' on Internal, Arab and Foreing Affairs, Badat, 1965, s. 14
The Economist Intelligence Unit)' Limited, L., 1966, No:l, s.20 Xebat, No:474, ubat 1966 Xebat, No:474, ubat 1966 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1966, No:4, s. 94 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1966, No:4, s.94 Bar ve Sosyalizm Sorunlar, 1966, No:4, s.94
La Croix, 24.09.1966

88.

El Menar, 20.01.1966

89.
90.
91. 92.

Facts Concerning the lraqi-ranian Frontier, Badat, 1966, s. 34-36

Tle Economist Intelligence... 1966, No:l, s.6
Pravda, 07.02.1966 Pravda, 07.02.1966

93. 94.

Kurdish Facts, 1966, No:8, s.9 Kurdistan, 1966, vol.XIlI, s.4l

95.
96.

Appeal from General Barzani to the World Opinion and the Great Powers, Iraqi Kurdistan, May 1966
Xebat, Mart 1966

97. 98. 99.

Voenno - Istorieski Pregled, 1967, No:3, s.108 Rene Mauries, Le Kurdistan au la Mort, R, 1967, s. 172 Pesh Merga, s.36-37

100.
101. 102.

Pesh Merga, s.36-37

Mauries R., Le Kurdistan ou la Mort, s. 177 Mauries R., Le Kurdistan ou la Mort, s. 177

103.
104. 105. 106.

Pesh Merga, S.37

La Croix, 27.09.1966 La Croix, 27.09.1966 La Croix, 27.09.1966

107.
108. 109.

Pesh Merga, s36-37

Pradier J., Les Kurdes, s.95 La Croix, 29.06.1966

110. Askerleri bu yola sevk eden sebeplerden biri de Kuzey'deki subaylara ift ve hatta maa denmesi idi.
Irak'taki subay maalar bunsuz da olduka )'ksek idi.

111. 112.

El Cumhuriye, 17.06.1966 Centre d'Erudes Kurdes, Informations sur le Kurdistan, R, 1966, s. 5-6

113.
1 14. 115.

Centre d'Erudes Kurdes, Informations sur le Kurdistan, R, 1966, s. 5-6

Dossier des Cahiers de l'Orient Contemporain, R, 1969, No:74, s.8 On Kurdish Quesrion, printed by Committee for the advancement of Kurdistan in U.K., 1967, s.l619

116. 117.
118.

Xebat, Temmuz 1 966 La Croix, 29.09.1966

Le Monde, 12.10.1968

252

ekroye Xtteio Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

1 1 9. 120.
121.

Irak Komnist Partisi bildirisi, Temmuzl966 (arapadan eviri) Irak Komnist Partisi bildirisi, Temmuzl966 (arapadan eviri)
Izvestiya, 04.08.1966

122. 123.
124.

Izvesriya, 04.08.1966 En-Nida, 22.01.1966

En-Nida, 22.01.1966

125.

Gerasimov O., Irak Perrol, M., 1963, s. 137

126. Text of the Ministerial Program, Badat, 21.08.1966 127. Text of the Ministerial Program, Badat, 21.08.1966, s.1-2
128. 129. 130.
131.

El-Cumhuriye, 06.09.1966 PradierJ., Les Kurdes, S.128 PradierJ., Les Kurdes, s.128
Pradier J., Les Kurdes, s.132

132.

PradierJ., Us Kurdes, s.128

133.
134.

PradierJ., Les Kurdes, s.246-247

PradierJ., Les Kurdes, s.128

135. 136.
137. 138. 139. 140.

Pravda, 18.01.1967 Pravda, 18.01.1967

Pradier J., Les Kurdes, S.98 Kurdish Facts, 1967, vol.VI, No:12, Temmuz, s.l Kurdish Facts, 1967, vol.VI, No:12, Temmuz, s.l Et-Teaxi, 03.05.1967

141.
142.

Et-Teaxi, 03.05.1967
Kurdish Facts, 1967 (67), 10 May, s.3

143. 144.
145. 146. 147.

El-Ehram, 30.05.1967 El-Cumhuriye, 31.05.1967

Et-Teaxi, 16.05.1967 Le Monde, 12.10.1968 Le Monde, 11.10.1968

148. 149.
150. 151. 152. 153. 154.

Iraq: Official Statement of Policy on Internal, Arab and Foreing Affiurs, Badat, 1967, s. 10 Fedenko A.E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s.289
Le Monde, 09.10.1968 Le Monde, 09.10.1968 Kurdish Facts, 1966, vol.VI, No:12, s.3 Kurdish Facts, 1966, vol.VI, No:12, s.3 Kurdish Facts, 1966, vol.'Vl, No:12, s.3

155.
156. 157.

PradierJ., Les Kurdes, S.138

PradierJ., Les Kurdes, s.138 PradierJ., Les Kurdes, s.138

158.

Izvesriya, 03.02.1968

159.
160.

Kurdish Facts, 1967, vol.VI, No: 13, s.8

Teriq E-aab, Ocak 1968

XII. Blm

1.
2.

Kurdish Facts, 1968, vol.-VTI, No:9, s.4

Le Monde, 09.10.1968

3.
4. 5. 6.

Fedenko A.E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 290

Le Monde, 11.10.1968 Er-Teaxi, 10.10.1968 Et-Teaxi, 10.10.1968

7.

Teriq^-aab, Eyll 1968

8.
9.

TeriqE-aab, Eyll 1968

Le Monde, 11.10.1968

10.

Vernier V, La Constitution Provisoire du 28 September en Irak-Cahiers de L'Orient Contemporain, R,

1969, No:74, s.8-12

11.

El-Exbar, 17.11.1968

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

253

12. 13. 14.

El-Exbaj-, 17.11.1968 El-Exbar, 17.11.1968 El-Exbar, 17.11.1968

15.
16. 17.
18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
32.

Pravda, 05.04.1969
Pravda, 14.06.1969 Bkz. Hizbi u'i El-Iraqi, Eykefe erxab fi'l-Iraqi, 1971
Fedenko A.E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 295 Fedenko A.E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 295 Fedenko A.F., Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 295 Fedenko A.E, Bamszlk Mcadelesinde Irak, s. 295 Pravda, 29.01.1970 Pravda, 29.01.1970 1 1 Mart Bildirisi, Badat, 1972, s.2-23 (Arapa) 1 1 Mart Bildirisi, Badat, 1972, s.22 (Arapa) 1 1 Marr Bildirisi, Badat, 1972, s. 125 (Arapa) Pravda, 05.04.1970 Pravda, 19.03.1970 Pravda, 28.04.1970 Aksiyon, 15.04.1970 Et-Teaxi, 15.04.1970
Et-Teaxi, 15.04.1970

33. 34. 35. 36.

Kurdistan Demokrat Partisi VII. Kongresi Siyasi Raporu (Arapa) Kurdistan Demokrat Parrisi VII. Kongresi Siyasi R.aporu (Arapa) s. 10 Kurdistan Demokrat Parrisi VII. Kongresi Siyasi Raporu (Arapa) s. 13 Kurdistan Demokrat Parrisi VII. Kongresi Siyasi Raporu (Arapa) s. 15

37.

Bkz. Hizbi u'i El-Iraqi, Eykefe erxab fi'l-Iraqi, 1971, s.lO

38.
39. 40. 41. 42.

Lenin V. ., Uzlamalara Ihkin, t. 34, s. 133

Misaq el emeli el weteni, Badat, 1972 (Arapa) Misaq el emeli el weteni, Badat, 1972 (Arapa) s.4 Pravda, 03.06.1972 Es-Sewre, 12.03.1974

43. 44.
45. 46.

Le Monde, 11.10.1968 Iraqi Letter, 1979, No:l, s.27-28

Iraqi Lerter, 1979, No: 1, s.27-28 Avanri, 20.09.1980

47.
48. 49. 50. 51.

Iraqi Lerter, 1979, No:l, s.48

Iraqi Lerter, 1979, No:l, s.48 Iraqi Letter, 1979, No:l, s.58 Time, 1979, vol.l 14, No:20, s.30 Times, 02.10.1980

254

ekroye Xudo Mihoy, Irak Krdistan'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadeksi

ekroye Xudo Mihoy

Tarih bilimi doktoru olan ekroye
Xudo 1930 ylnda Ermenistan'n Elegez kjrnde dodu. Erivan Pedagoji Enstits ta rih blmn bitirdikten sonra Elegez kjoinde tarih retmeni olarak greve balad.

r - c
'

1955-1956 jallar arasnda Krt gazetesi Riya Teze'nin genel ynet menliini yapt, 1956'dan 1960'a kadar jane ayn gazetenin bu defa genel ynetmen yardmcl grevinde bulundu. 1960'tan sonra Ermenistan Bilim Akademisi Dou Bilimleri Enstits'nn

Krdoloji Blm'nde asl meslei olan Kurdistan tarihi konusunda ders

vermeye balad. 1981-1994 yllar arasnda Krdoloji Blm'nn bakanln yapt.

Ayn zamanda 1968'den 1994'e kadar Ermenistan Bilim Akademisi'nin

birok blmlerinde Krt tarihi ile ilgili ders verdi.

ekroye Xudo Ermenistan Bilim Akademisi yesi 1990, Rus Hukuk ve Gvenlik Akademisi yesi 2002, Moskova Krt Aratrmalar Merkezi Bakan, Rus Akademisi Dou Bilimleri (arkiyat) Enstits yesidir. 2004 yl Premerd dlne layk grlen ekroye Xudo 150'den fazla bilimsel almaya imza att, bugne kadar ona yakn kitab yaynland.
Eserlerinden bazlar unlardr: Krtlerin zgrlk mcadelesi

Krt sorununda uluslararas faktrler

Krt tarihinde islamn rol Krt hareketinin ideolojisi Krt rgtleri arasndaki elikilerin sebeb ve esaslar
Yezidi ve yezidilik Gnmzde Irak'ta Krt sorununun zm

Kurdistan tarihi (balangtan gnmze kadar) Irak Krdistan'nda Krt ulusal kurtulu mcadelesi

ISBN

91-e9675.56.8

Kurdiska nationella rrelsen i irakiska Kurdistan

av ekroye Xudo Mihoy

9 789189 675568"