T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

OSMANLI MPARATORLUUNDA SREKL DPLOMASYE GE SREC

Doktora Tezi

Gkhan Erdem

Ankara, 2008

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

OSMANLI MPARATORLUUNDA SREKL DPLOMASYE GE SREC

Doktora Tezi

Gkhan Erdem

Tez Danman Prof. Dr. mer Krkolu

Ankara, 2008

NDEKLER

GR..1

I. BLM: DPLOMASNN TARHSEL GELM .................................................................7

A) AD HOC DNEM.................................................................................................7 1- Diplomasinin Ortaya k ............................................................................7 2- Ad Hoc Diplomasi Kavram .............................................................................8 3- Antik Yunanda Diplomasi...............................................................................9 4- Roma mparatorluunda Diplomasi ..............................................................13 5- Bizans mparatorluunda Diplomasi.............................................................19 6- in mparatorluunda Diplomasi ve Evrimi.................................................26 7- Japonyada Diplomasi ve Evrimi ...................................................................41 8- randa Diplomasi ve Evrimi ..........................................................................51

B) SREKL DPLOMASYE GE ..................................................................69 1- Srekli Diplomasi Kavram ...........................................................................69 2- Srekli Diplomasiye Geiin Nedenleri........................................................71 a) Siyasal Etkenler..71 i) D Siyasal Etkenler71 ii) Siyasal Etkenler.....74 b) Ekonomik Etkenler80 c) Kltrel Etkenler....84 d) Dinsel Etkenler..86 e) Tarihsel Etkenler89 3-Srekli Diplomasi Anlaynn Douu ve Geliimi...93 a) Srekli Diplomasiye Gei ncesi Diplomasinin leyii......93 b) Srekli Diplomasiye Geiin Gereklemesi...98 c) Srekli Diplomasi Anlaynn Avrupaya Yayl.....99

II. BLM: OSMANLI MPARATORLUUNDA DPLOMAS VE EVRM....103

A) AD HOC DNEM: GELENEKSEL OSMANLI DPLOMASS.106 1- Kurumsal Boyut.106 a) 12991453 Dnemi...106 b) 14531699 Dnemi108 c) 16991793 Dnemi116 2- slup Boyutu..127 a) 12991453 Dnemi127 i) Osmanl Diplomasi Anlaynn Teorik Kayna Olarak slam128 ii) Gaza/Gazi Devleti Tezi.132 iii) Diplomasinin Yrtlmesi...137 b) 14531699 Dnemi141 c) 16991793 Dnemi163

B) OSMANLI DPLOMASSNDE DNM..185 1- Srekli Diplomasiye Geii Salayan Etkenler185 a) D Etkenler ( Uluslararas Konjonktr)185 i) Siyasal Konjonktr185 ii) Ekonomik Konjonktr..192 iii) Dou Sorununun Ortaya k197 b) Etkenler.206 i) mparatorluun k Srecine Girmesi..206 - Gszln Farkna Varma:1768 ncesi Bar Politikas....206 - Dou Sorununun Yaratt Krlma.210 - Gszle Kar Bir Ara/are Olarak Diplomasi223 ii) Modernleme267 iii) Sivil Brokrasinin Ykselii.. 278 2- Srekli Diplomasinin Oluturulmas285 a) lk Srekli Eliliin Almas in ngilterenin Seilmesi ve Nedenleri .....286 b) lk Srekli Eliliin Kurulma Hazrlklar.290 i) Mehmet Rait Efendi-Ainslie Grmesi..290 ii

ii) Srekli Diplomasiyle lgili lkelerin Belirlenmesi ve lk Elilik Heyetinin Oluturulmas..295 3- lk kamet Elilikleri ve Faaliyetleri.301 a) Londra Bykelilii....301 i) Yusuf Agah Efendi Dnemi.301 ii) smail Ferruh Efendi Dnemi..320 b) Paris Bykelilii...330 i) Seyyid Ali Efendi Dnemi...330 ii) Mehmet Sait Halet Efendi Dnemi.338 iii) Abdurrahim Muhib Efendi Dnemi...347 c) Berlin Bykelilii (Ali Aziz Efendi)356 d) Viyana Bykelilii (brahim Afif Efendi)....360 4- Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramas..362 a) Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramasnn Nedenleri....363 i) Avrupa Diplomasisine Duyulan Gvensizlik363 ii) Avrupa Devletlerinin Tutumu.364 iii) Osmanl mparatorluunun Sorunlar366 - Genel Sorunlar..366 - Yunan syan. ...368 b) Srekli Diplomasiye Geiin Osmanl Diplomasisine Etkileri..371 i) Diplomasi Anlaynn Deimesi.371 ii) Yabanc Elilere Muamelenin Deimesi373 iii) Diplomasi Tekilatnn Gelimesi...376 c) Srekli Diplomasi-Osmanl/Trk Modernlemesi Etkileimi..378 5- Ara Dnem: Ad Hoc Anlayn Restorasyonu?.....................................381 6- Srekli Diplomasiye Kesintisiz Gei: Osmanl Diplomasisinin Modernlemesi..386 a) kamet Eliliklerinin Yeniden Almas386 b) Hariciye Nezaretinin Kurulmas..389

SONU ...........................................................................................................................393 KAYNAKA .................................................................................................................402 ZET .............................................................................................................................430 ABSTRACT ...................................................................................................................431 iii

GR
Siyasi Tarih almalar, esas olarak, devletler arasndaki diplomatik ilikileri ele almaktadr. Ayn oranda olmasa da, bizatihi diplomasinin tarihi de Siyasi Tarih disiplininin aratrma alan iindedir. Nitekim, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda bulunmaktadr. Tarihin en byk imparatorluklarndan biri olan Osmanl Devletinin siyasi tarihi, gerek Trke, gerek yabanc literatrde en fazla ele alnan konulardan biridir. Osmanl diplomasisinin tarihi zerine almalar ise yukarda belirtilen duruma uygun biimde- daha azdr. Son yllarda, Osmanl diplomasisinin tarihiyle ilgili almalar, gene de nemli lde artmtr. Szkonusu almalarn bir ksmnda Osmanl diplomasisinin kurumsal geliimi incelenirken, bir blmnde ise diplomasi anlay, diplomasinin yrtlmesi ve diplomatik usuller gibi, diplomasinin slup boyutuyla ilgili konular ele alnmtr. Diplomasiyi her iki boyutuyla inceleyen almalar da mevcuttur. Dnyada ve Trkiyede Osmanl diplomasisi hakkndaki almalar, uzun sre geleneksel ya da ortodoks olarak adlandrlabilecek bir yaklama dayanmaktayd. Bu yaklam, Osmanl mparatorluunu bir din devleti konumunda ele almakta ve onu din motiflerle ekillenen kaba bir sava makinas olarak grmekteydi. Szkonusu yaklama sahip yazarlar, Osmanl mparatorluunda geliiminin incelendii ok sayda Siyasi Tarih almas

diplomasinin ok uzun sre gelimediini ileri srmekteydiler. Bu eilimdeki aratrmaclara gre, devlet, gl olduu dnemlerde diplomasiye nem vermemitir. Yine onlara gre, bu dnemlerde esas olan askeri g kullanmdr.

Osmanl mparatorluunda diplomasinin gelimesi iin, devletin gcn kaybetmesi ve mevcudiyetini srdrebilmek iin diplomasiye muhta hale gelmesi gerekmitir. Bu yaklamdaki yazarlara gre, slam da, Osmanl mparatorluunun Batl Hristiyan lkelerle ilikilerini byk oranda snrlandran, dolaysyla diplomasinin gelimesini engelleyen bir etki yapmtr. nk, szkonusu aratrmaclara gre, Osmanl mparatorluunun d dnyaya bak mutlak bir Mslman-Gayrmslim ayrmna dayanmaktadr. Szkonusu aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye, bu diplomasi anlaynn/uygulamasnn ortaya kt tarihten yaklak 350 yl sonra gemesini de, Osmanl yneticilerinin diplomasiye nem vermemelerine rnek gstermektedirler. Bu aratrmaclara gre, dini ve askeri saiklerce belirlenen Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar, srekli diplomasiye geii ve Osmanl diplomasisinin modernlemesini ok uzun sre geciktirmitir. Son yllarda geleneksel ya da ortodoks yaklam, yerini revizyonist veya heterodoks olarak adlandrlabilecek yeni bir bak asna brakmaya balamtr. Akademik evrelerde daha fazla kabul gren bu yaklama sahip aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun tamamen dine dayal kaba bir sava makinas olarak ele alnmasn eletirmektedirler. Revizyonist yaklam, ncelikle, Osmanl mparatorluunun toplumsal ve siyasal yaamnda slamn tek belirleyici olgu olduu varsaymn reddetmektedir. Ayrca, Osmanl toplumsal ve siyasal rgtlenmesinde slamdan sonra ikinci temel belirleyicinin askeri yap olduu varsaymn da kabul etmemektedir. Revizyonist ya da heterodoks yaklamdaki yazarlara gre, Osmanl diplomasisi, mutlak anlamda din tarafndan belirlenen bir olgu deildir. Osmanl mparatorluu ile Bat dnyas arasnda Mslman-Gayrmslim ayrmna dayanan

bir demirperde yoktur. Osmanl yneticilerinin Batya bak, sadece dini ve askeri saiklerle belirlenen gaza ve fthat anlay erevesinde ekillenmemitir. Osmanl yneticileri gerek kurulu, gerek ykseli, gerekse duraklama dnemlerinde Hristiyan devletlerle siyasi, ticari, kltrel vb. ilikiler kurmaktan kanmamlardr. Szkonusu yazarlar Osmanl diplomasi anlaynn kendine zg niteliklerini vurgulayarak, Osmanl diplomasisinin gelimilik dzeyinin sadece srekli diplomasiye geilip geilmedii ltyle belirlenmesini de eletirmektedirler. te bu tezde, yukarda ele alnan iki yaklamdan ikincisi erevesinde, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei sreci incelenmeye

allacaktr. Tezin dayand temel varsaym ise udur: Osmanl mparatorluu, kurulduu tarihten itibaren diplomasiye nem vermitir. Diplomasi, devletin byk bir imparatorlua dnt zellikle 16. yzyldan itibaren, daha nce tarih sahnesine km byk imparatorluklarda olduu gibi niversalist bir anlayla yrtlmeye balamtr. Bu anlay, devletin eski gcn kaybettii 18. yzyln balarndan itibaren tedrici bir biimde deiecektir. Deiim, 18. yzyl sonunda srekli diplomasiye geile yeni bir boyut kazanacaktr. Osmanl yneticileri, srekli diplomasiyi siyasal amalarla olduu kadar, girilen reform srecini beslemesi iin de benimsemilerdir. Bu durum, Osmanl yneticilerinin Osmanl uygarlnn ve devletinin mutlak stnl dncesinden ve syleminden vazgemelerinin hem bir sonucudur, hem de en somut gstergelerinden biridir. kamet elilikleri de reform isteinin bir sonucu olarak kurulmutur. kamet elilikleri zamanla modernleme srecini besleyen en nemli unsurlardan biri haline gelmilerdir. zellikle 19. yzyldan itibaren, srekli diplomasi ve modernleme, birbirlerini besleyen olgular/dinamikler olmulardr.

Osmanl mparatorluunun byk bir siyasal, ekonomik ve askeri gce sahip olmasna, gelimi brokrasisine ve kkl devlet geleneine ramen, srekli diplomasiye ge bir tarihte gemesi dikkat ekicidir. Osmanl mparatorluu, Avrupa devletleriyle karlatrldnda ad hoc diplomasiyi ok daha uzun sre kullanmtr. 18. yzyln sonlarnda ikamet eliliklerinin almasyla, srekli diplomasiye geilmesi yolunda ilk adm atlmtr. Fakat, ilk deneme uzun mrl olmam, srekli diplomasiye tam anlamyla geilmesi iin bir sre daha beklenmesi gerekmitir. Srekli diplomasiye gei, Osmanl siyasi tarihinin ve diplomasisinin tarihinin en nemli gelimelerinden biridir. Gerekten de, srekli diplomasiye gei, hem byk bir deiimin sonucudur, hem de deiimin daha da byk bir ivme kazanmasna neden olmutur. Bu nedenlerle, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei srecinin incelenmesi byk nem tamaktadr. Tezin I. blmnn ilk ksmnda, konuya genel bir giri amacyla, diplomasi ve ad hoc diplomasi kavramlar zerinde durulmutur. Daha sonra, Antik Yunan, Roma ve Bizans uygarlklarnda diplomasinin geliimi ele alnmtr. Bu erevede, devletleraras sistemin yaps, g ve niversalist anlay gibi hususlar zerinde durulmutur. Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinin neden geciktiinin ortaya kartlabilmesi iin, zellikle kendisiyle byk benzerlikler tayan in, Japonya ve ran rnekleriyle karlatrlmas yerinde olacaktr. Bu varsaymdan hareketle, tezin I. blmnde ncelikle szkonusu lkelerin geleneksel diplomasi anlaylar ve uygulamalar ele alnm, daha sonra srekli diplomasiye gei sreleri incelenmitir.

Tezin I. blmnde daha sonra srekli diplomasi kavram ele alnmtr. Ardndan, Avrupada srekli diplomasiye geii salayan etkenler zerinde durulmutur. Bylece, srekli diplomasi anlaynn hangi koullarda ortaya kt belirlenmeye allmtr. I. blmn son ksmnda ise, talyada srekli diplomasiye gei sreci ve Avrupaya yaylmas konusu ele alnmtr. Tezin II. blmnde ise, ilk olarak Osmanl diplomasisinin ad hoc dnemdeki ileyii zerinde durulacaktr. Bylece, Osmanl diplomasisinin srekli diplomasiye gei ncesi nasl bir evrim yaad belirlenmeye allacaktr. Bu ekilde, hem srekli diplomasiye geiteki gecikmenin nedenleri, hem de srekli diplomasiye geii salayan etkenlerin neler olduu ortaya konulacaktr. Ad hoc dnemdeki geleneksel Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar iki ayr boyutta ve ayr dnemde incelenmeye allmtr. Birinci boyutta Osmanl diplomasi tekilatnn kurumsal geliimi ele alnmtr. kinci boyutta ise, Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar zerinde durulmutur. ayr dnem ise, Osmanl diplomasisinin srekli diplomasiye gei ncesinde farkl zellikler gsterdii 12991453, 14531699 ve 16991793 devirlerinden olumaktadr. Bu blmde, yukarda belirtilen revizyonist ya da heterodoks yaklam benimsenerek, geleneksel veya ortodoks yaklam eletirilmitir. Bu balamda, geleneksel veya ortodoks yaklam tarafndan din ve askeri g anlay ile diplomasi arasnda kurulan ba sorgulanmaya allmtr. II. blmn ikinci ksmnda ilk ele alnan husus, Osmanl

mparatorluunun srekli diplomasiye geiini salayan etkenlerdir. Bu erevede, ncelikle uluslararas konjonktr ele alnm, burada da zellikle 18. yzylda Batnn siyasal ve ekonomik olarak tm dnyay kontrol altna alma srecinin baladnn alt izilmitir. Bu ksmda ayrca, 18. yzylda Osmanl

mparatorluunun iine dt kt durumun, d politikasna ve diplomasisine nasl yansd belirtilmeye allmtr. II. blmn bir sonraki ksmnda srekli diplomasiye gei hazrlklar ele alnarak, ilk ikamet eliliklerinin kurulular ve faaliyetleri incelenmitir. Bu ksmda, gerek ilk ikamet elilii olmas, gerek birincil kaynaklara ulalabilmesi nedeniyle, Yusuf Agah Efendinin Londra sefareti zerinde zellikle durulmutur. II. blmn son ksmnda ise, Osmanl mparatorluunun ilk srekli diplomasi denemesinin 1821de sona ermesinin nedenleri aratrlm, eliliklerin tekrar faaliyete gemeye balad 1834e kadarki dnemin bir restorasyon olarak grlp grlemeyecei hususu tartlmtr. Son olarak, ikamet eliliklerinin tekrar faaliyete gemeleri ele alnm, Osmanl mparatorluunun 1834te balayan ikinci srekli diplomasi denemesinin, 1836da Hariciye Nezaretinin kurulmasyla artk ok daha salam bir temele dayand belirtilmitir.

I. BLM: DPLOMASNN TARHSEL GELM

A)Ad hoc Dnem
1-Diplomasinin Ortaya k
En genel erevede d ilikilerin yrtlme biimine ilikin kaidelerin tm1 olarak tanmlanabilecek olan diplomasi, tarih ncesi devirlerde insanlarn gruplar halinde yaamaya balamasyla ortaya kmtr. Diplomasinin, toplumsal rgtlenmelerin grlmeye balad dnemle birlikte ortaya kt grlmektedir.2 Nicolson, diplomasinin kkenlerinin farkl insan gruplar arasnda avlanma sahalarnn snrlarnn belirlenmesi hususunda yaplan anlamalarda aranmas gerektiini belirtmektedir.3 Kkenleri tarih ncesine uzanmasna ramen, diplomasinin gnmzdeki anlamna yakn bir biimde ortaya kmas iin yerleik hayata geilmesi ve devlet olgusunun ortaya kmas gerekecektir. Nitekim, bu olgunun ilk ortaya kt yer olan Mezopotamyada bir devletler sistemi belirecek, diplomasi kurumsal ve slup boyutlarnda hzla geliecektir. Mezopotamya ve Yakn Douda M 15. yzyl dolaylarnda bir devletleraras sistemin ortaya kt, bu devletler arasnda ileyen

mer Krkolu, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, ASBF Dergisi, C.

XXXV, No:1-4, (Ocak-Aralk 1980), s. 312. Diplomasinin dier tanmlar ve bu tanmlarn tarihsel evrimi iin bkz. Neville Brand, Satows Guide to Diplomatic Practice, 4. Ed., London-New YorkToronto, Logmans Green and Co, 1957, s. 1-4.
2

Diplomasinin en temelinde mzakereye dayal olduu dnldnde, hi kukusuz insanolunun

dilsel yeteneklerinin geliiminin belirli aamaya gelmesi ok nemlidir. Dilin uygarln geliimindeki nemli rol iin bkz. Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, ev:Mete Tunay ve Alaeddin enel, 7. B., stanbul, Alan Yay., 1998, s. 14-17.
3

Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, London, Cassell Publishers, 1954, s. 2.

bir diplomatik ba olduu, bu ilikinin gnderilen eliler ve yaplan siyasal ve ekonomik anlamalarla belirli oranda sreklilik arz ettii de grlmektedir.4 Ortaya kan devletleraras sistem, diplomasinin geliimi asndan ok gerekli olan bir olguya, sistem ii aktrlerin yani devletlerin egemen eitliine dayanmaktayd. Bu dnemde hibir aktr dier aktrleri kontrol altna alacak gce sahip olmadndan, devletler birlikte var olma ve ibirlii yapma durumunda kalyorlard. Dolaysyla, M 10. yzyldan Yakndouda Asur, Babil ve Pers devletleri gibi ilk imparatorluklarn ortaya kna kadar geen dnemde, diplomasi devletleraras ilikilerde kullanlan temel aratr. Byk imparatorluklarn ortaya k diplomasinin ve bar yntemlerin yerini g kullanmnn almasna neden olmutur. 5

2-Ad Hoc Diplomasi Kavram

Diplomasi, 15. yzyla kadar ad hoc nitelik gstermitir. Ad hoc diplomasi tek yanl ve sreklilik gstermeyen bir diplomasi eididir. Bu diplomasi anlay
4

Marc Van De Mieroop, Antik Yakndounun Tarihi, ev:Sinem Gl, Ankara, Dost Yay., 2006, s.

164-171. Antik Yakndouda diplomatik ilikileri arkeolojik bulgular erevesinde ele alan bir alma iin bkz: William L. Moran, The Amarna Letters, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1992, passim. Antik Yakndouda diplomasinin geliimi iin ayrca bkz: Joan M. MunnRankin, Diplomacy in the Western Asia in the Early Second Millennium B. C., Diplomacy, Vol. II., Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 1-39. Cohen ise, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlaryla Yakn Douda ortaya ktn, buradan tarihsel srete Antik Yunana ve Romaya getiini vurgulamaktadr. Raymond Cohen, The Great Tradition: The Spread of Diplomacy in Ancient World, Diplomacy and Statecraft, Vol. 12, No:1, (March 2001), s. 23-38.
5

Bertrand Lafont, International Relations in the Ancient Near East: The Birth of a Complete

Diplomatic System, Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 41; 42. McNeill imparatorluklarn kurulmasnda demir ana geiin ve svariye dayal sava yntemlerinin benimsenmesinin etkili olduunu vurgulamaktadr. William McNeill, Dnya Tarihi, ev:Alaeddin enel, 3. B., Ankara, mge Kitabevi, 1994, s. 65-70.

erevesinde, bir devlet tarafndan gnderilen elilerin diplomatik eylemleri sadece belirli konu ya da konular ihtiva etmekte, eliler grevlerini ve amalarn yerine getirdikten sonra lkelerine dnmektedirler.6 Ad hoc diplomaside, lkeler arasnda diplomatik temas; ksa sreli, dar kapsaml ve tek tarafldr. Bir devletten tekine, belli sorunlarn grlmesi, trenlere katlmn veya sava aldnn bildirilmesi, bar koullarnn mzakeresi ya da belli haberlerin iletilmesi amacyla eli gnderilir.7 Szkonusu anlay, diplomasinin kesintisiz ve profesyonelleme gerektiren kurumsal bir sre olmad grne dayanmaktadr. Bu yzden, diplomatik temsilci gnderen lkenin merkezinde dorudan diplomasiyle ilgili bir rgtlenmeyi zorunlu klmamaktadr. Gnderen lkenin, gnderilen lkede srekli bir temsilcilik makam ve rgt bulundurmas da gerekli deildir. Ad hoc diplomasi anlay Avrupada hzla gerileyerek, 15. yzylda yerini srekli diplomasi anlayna brakmaya balad. 19. yzyldan itibaren de tm dnya lkeleri tedrici bir biimde srekli diplomasiye geerek, ad hoc diplomasi anlayn terk etmitir.

3-Antik Yunanda Diplomasi

Yakndouda balayan diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarndaki geliim sreci, Antik Yunanda daha da byk bir ivme kazanmtr. Diplomatik dokunulmazlk, konsolosluk kurumu, ok yanl diplomasi, diplomatik temsilci seimine ve yetkinliine gsterilen nem gibi kurumsal zelliklerin yan sra, ittifak sistemi, ilkel anlamda g dengesi anlaynn ortaya k gibi slupla ilgili

6 7

Hner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, 2. B., Ankara, mit Yay., 1995, s. 14. Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. II., 4. B., Ankara, A SBF Yay., 1975, s. 12.

zellikler de Eski Yunanda bugnk anlamna yaklamtr.8 Antik Yunanda diplomasinin gelimiliinin en nemli gstergesi, bugn kullanlan diplomasi kelimesinin Yunancadan tremesidir. kiye katlanm yaprak, belge anlamna gelen diploma Antik Yunanda ortaya km ve dier dillere gemitir. Antik Yunan dnyasnda diplomasinin gelimesinin birka nedeni

bulunmaktadr. Bu nedenler ana hatlaryla u ekilde sralanabilir: Birincisi, devletleraras sistemin birbirleriyle yakn iliki iindeki ok sayda aktrden olumas diplomatik ilikileri younlatrmaktayd. Antik Yunan tarihi boyunca, ok ksa dnemler haricinde hibir g ya da blok dier gler zerinde tam hkimiyet kuramad ve sistem ok aktrl yapsn srdrd.9 Bu erevede, hem diplomasinin znesi olan aktrler varlklarn korudular, hem de diplomasi bizatihi bu yapnn srdrlmesi asndan sklkla bavurulan bir ara oldu. Aktrler varlklarn srdrmek, g dengesi anlay erevesinde ittifak ilikileri kurmak ve gelitirmek amacyla diplomasiyi kurumsal ve yntemsel adan gelitirdiler.10 Bunda Yunanistann corafi koullarnn siyasal birliin kurulmasn engelleyen zelliklerinin de byk rol bulunmaktayd.

8 9

Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 16-19. A. Nuri Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik, Atila Eralp(der.), 2.

B., stanbul, letiim Yay., 1997, s. 31. Yunan devletleraras sisteminin analizi iin bkz: K. J. Holsti, International Politics: A Framework for Analysis, 2. Ed., London, Open University Press, 1974, s. 45-53. Yunan kent-devletleri arasndaki ilikiler ve diplomasinin ileyii zerine ayrntl bir alma iin bkz: Frank Adcock ve D. J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, London, Thames and Hudson, 1975.
10

Bu durum sadece Yunan kent-devletlerinin kendi aralarndaki mcadelelerinde deil, ayn zamanda

dardan gelen bir gce kar tavrlarnda da grlmektedir. rnein, M 481deki Pers saldrsnda birbirlerinin en byk rakibi olan Sparta ve Atina, dier kent-devletleriyle beraber bir ittifak kurmaktan ekinmemilerdi. Charles Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, ev:Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitabevi, 2003, s. 187.

10

ok aktrl sistem erevesinde devletler arasnda en basit anlamda da olsa egemen eitliin ortaya kmas ve kabul edilmesi, diplomasinin geliimi asndan olumlu etkide bulundu. Nitekim, bu balamda devletler arasnda ilk rgtlenmeler de ortaya kt. Amphictyonic Lig olarak adlandrlan ve Yunan dnyasnda ortaya kan kimi sorunlarn grld bu birlikler, Yunan devletleri arasnda -genel ve srekli olmasa da- rgtlenme ve kurallamann yolunu at. lk defa Yakndouda ortaya kmakla birlikte, diplomasinin geliimi asndan ok nemli bir olgunun, diplomatik dokunulmazln Antik Yunanda korunduu ve gelitirildii de vurgulanmaldr.11 kincisi, Antik Yunan ekonomisinin ticarete dayal yaps diplomasinin geliiminde byk rol oynad. Ticaret, toplumlar arasndaki iliki ve etkileimi gelitiren yn ve atma yerine uzlamay temel alan doas gerei diplomasinin geliiminde etkili oldu. Nitekim, bir site devletine gelen tccarlarn ticari haklarnn yurttalk bayla bal olduklar site tarafndan korunmas amacyla konsolosluun ilk rneini oluturan proxenosluk kurumunun oluturulmasnda, ticaretin byk etkisi olmutur.12 Yunanistanda ticaretin gelimesinin diplomasi asndan bir baka olumlu etkisi de, diplomatik ilikilerin sadece Yunan kentleri arasnda deil ayn zamanda Yunan kentleri ile Yakn Dou uygarlklar arasnda da gelimesini salamasdr. Akdeniz havzasnda kurulan Yunan kolonileri bu geliimi daha da arttrmtr.13 ncs, Yunan kent-devletlerinin ortak dile, dine, kltre ve benzer siyasal sisteme sahip olmalar diplomasinin geliiminde ok etkili oldu. Devletleraras
11 12 13

Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 17. Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 8. M 9. yzyldan itibaren Yunan kentlerinin Yakn Douyla ticarete arlk verdikleri, bu balamda

iletiimin ve karlkl etkileimin artt grlmektedir. Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 117124.

11

sistemin kurulmas ve ileyebilmesi asndan ortak noktalarn fazlalnn nemli bir avantaj olduu aktr.14 Benzer sosyo-ekonomik yaplar; benzer kltrel, dinsel ve ideolojik yaplarn ortaya kmasn salad. Bu ortaklk ya da benzerlik, kolektif bir bilincin ve kimliin ortaya knda byk rol oynamtr. rnein, yukarda belirtilen Amphictyonic Ligler, Antik Yunanda kent-devletleri geliim

srecindeyken, kutsal bir meknn saldrlara kar mtereken korunmas amacyla oluturulan birliklerdi. Bu lige giren kent ya da kabileler, aralarndaki anlamazlklar ortadan kalkm sayarlard.15 Ayrca, bu ortaklaalk/benzerlik, Yunan kent-devletlerinin birbirlerini etkileyerek ortaya kardklar kurum ve anlaylar ihra edebilme yolunun almasn da kolaylatrd. Yunan kent-devletleri arasndaki diplomatik sistemin altnda kklemi bir sosyo-ekonomik yapnn ve bu temelin zerinde de bir siyasal, kltrel, askeri ve ideolojik etkileim ann olduu aka grlmektedir. Btn bu olumlu dinamiklere ramen, Yunan kent-devletleri asndan barn korunmasna nem verildii sylenemez. Yunan kent-devletleri iin sava olaan ya da normal durumdu. Bu erevede kent-devletleri arasndaki

mzakerelerde tehditlere bavurulmas olduka yaygnd.16 Ayrca, diplomasinin ve diplomatln bir profesyonel ura olarak grlmemesi, diplomasinin temsil, hitabet incelikleri gibi alanlarda yeterince geliememesine yol at. Diplomasi

gnmzdekinden ok daha dorudan, uzlamay engelleyecek kadar realist bir retorie dayanmaktayd. Bu da diplomasinin uzlamay ve bar salamasnda

14

Keith Hamilton ve Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and

Administration, London and New York, Routledge, 1995, s. 9.

15 16

Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, 6. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1995, s. 104. Anna Missiou-Ladi, Coercive Diplomacy in Greek Interstate Relations, The Classical

Quarterly, Vol.37, No:2, (1987), s. 337.

12

olumsuz rol oynad.17 Btn bunlarn yansra, Yunan devletleri arasndaki ortak siyasal, ekonomik, dinsel, kltrel balara ramen, genel anlamda kent-devletleri arasnda bir kurallamaya gidilememesi, ortak bir devletleraras hukuk

yaratlamamas da dikkat ekicidir.18

4-Roma mparatorluunda Diplomasi

Antik Yunann kltrel anlamda en byk mirass olan Romann, diplomasinin geliimi asndan yapt katklarn fazla olmad grlmektedir. Bu durum, Romann sosyo-ekonomik, corafi, siyasi, askeri ve ideolojik koullarnn Antik Yunandan ok farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu koullara bakldnda u sonulara varlabilir: Birinci olarak, Roma mparatorluu M 6. yzylda kk bir kent-devleti olarak tarih sahnesine kmasna ramen, MS 1. yzylda tm Akdeniz havzasn ve Bat Avrupay kontrol altna alan byk bir gce dnt. Bu corafyadaki neredeyse btn siyasal aktrleri teker teker tasfiye ederek, bir siyasal sisteme eklemlenmek yerine kendini bir sisteme dntrd. Dolaysyla diplomatik ilikiler, aktrlerin bizzat Roma tarafndan tasfiyesiyle -diplomasinin en azndan iki tarafl bir sre olduu dnldnde- znelerini kaybetmeye balad. Romann hzla artan

17

Antik Yunanla ilgili eitli belgeleri inceleyen Grant bu sonuca varmaktadr. J. R. Grant, A Note

on the Tone of Grek Diplomacy, The Classical Quarterly, Vol. 15, No:2, (November 1965), s. 261 266.
18

Amos S. Hershey, The History of International Relations During Antiquity and Middle Ages, The

American Journal of International Law, Vol.5, No:4, (October 1911), s. 912.

13

gc ve genileme yanls d politikas, diplomasiye ve onun temsil ettii uzlama ve bar anlayna deil, atma ve gce dayal siyasal anlaya dayanmaktayd.19 Bu anlay Romann ideolojik anlamda kendini tanmlamas ve bu erevede politika izlemesinin de bir sonucuydu. Sahip olduu g erevesinde evresindeki dier devletleri eit olarak grmeyen Romann, diplomasi asndan ok nemli olan egemen eitlii kabul etmedii grlmektedir.20 Dolaysyla, diplomatik ilikilerin yrtlmesinde dier devletlerin bir taraf ya da zne olarak deil, baml ve ileride ele geirilecek lkeler olarak grlmesi diplomasinin ikinci plana atlmasna neden oldu. Pax-Romana (Roma Bar) olarak adlandrlan bu anlay Roma genilemeciliinin ideolojik kaynan oluturmaktayd. Szkonusu ideoloji

erevesinde Roma kontrol dndaki btn lkeler Roma egemenliine alnmas gereken yerler olarak grlmekteydi. Romann askeri gce dayal anlaynn, devletin glendii ve talya yarmadasnn tesine srad M 3. yzyldaki Kartaca savalar sonrasnda ok daha belirginletii gzlenmektedir. kinci olarak, Roma ekonomisinin Antik Yunann aksine esas olarak tarma dayand grlmektedir.21 Tarma dayal ekonomi; sosyal, siyasal ve askeri rgtlenmenin de tarmsal rgtlenme erevesinde ekillenmesini salad. Ayrca, Roma asndan d dnyayla yrtlen ticaret ok daha tali bir neme sahip oldu.

19

Romallar iin barn korunmas dorudan doruya ezici askeri gcn korunmasyla ilgili bir

olguydu. Brian Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 2.
20

Roma, gelime srecinde bir kent-devletiyken, evresindeki kent-devletleriyle egemen eitlii ve

karlkll temel alan anlamalar yapt. Bu anlay erevesinde, yarmadadaki dier devletlerle oluturulan Latin Konfederasyonu, zamanla kurulu ilkelerinden uzaklamaya balad. Bir sre sonra, Roma Senatosu egemen eitlii ve oydamay reddederek btn kontrol eline ald. Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 16.
21

Robert Lerner, Standish Meacham ve Edward Mcnall Burns, Western Civilizations: Their History

and Culture, 12. Ed., New York and London, W W Norton & Company, 1993, s. 162.

14

Dolaysyla, diplomasinin geliimi asndan ok byk bir neme sahip bulunan ticaret, bu geliimi salamakta pek yeterli olamad. Bunun yannda, tarma dayal ekonomi ayn zamanda fetihi anlay da beslemekteydi. Savalar ve bunun sonucunda yeni topraklar ele geirme arzusunun ekonomik temelleri de ok belirgindi. Yeni tarm alanlar ve klelerin ele geirilmesi ve fethedilen lkelerin zenginliklerinin ve kaynaklarnn yamalanmas, zellikle cumhuriyet dneminde gc elinde tutan aristokrasinin temel arzusuydu. Yeni ele geirilen topraklar ayn zamanda artan nfusun bu blgelere yerletirilmesini ve bu sayede sosyal huzursuzluklarn azaltlmasn da salyordu.22 Bu ftuhat anlay, askeri gle ekonomi arasnda ok belirgin bir ban ortaya kmasna neden olmu, ekonomik gcn korunmas yeni askeri baarlara, yeni askeri baarlar da toprak fethine, dolaysyla yeni kaynaklarn ekonomiye kazandrlmasna bal hale gelmiti. nc olarak, talyan yarmadas M 10. yzyldan itibaren youn bir ge sahne olmu, deiik halklar yarmada zerinde farkl uygarlklar kurmutur. Eski Yunann aksine bu topraklar zerinde ortak bir dil ve kltrn ortaya k doal srete olmamtr. Roma, byyp evresine yayldka ortak bir dili (Latince) ve kltr kendisi dayatmtr.23 Romann geniledike blgeyi asimilasyonuna dayanan bu sre, benzer dile, kltre, inanlara ve siyasal yaplara sahip devletlerden oluan bir sistemin geliimini nledi. Btn toplumlar d sistem olumadan Romann i sisteminin bir paras oldular. Dolaysyla, diplomasinin konusu olacak btn sorunlar ksa srede birer i siyasal soruna dnt. Bu da diplomasinin geliimine byk darbe vurdu.

22 23

Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 384. Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. I., 3. B., Ankara, TTK Yay., 1993, s. 204.

15

Romann diplomasiyi uzun erimli ve srekli bir sre olarak da grmemekteydi. Bunun da tesinde, Romaya komu lkeler ya da bal lkelerle ilgili bir diplomatik uyumazlk ortaya ktnda, bunun ncelikli olarak askeri bir konu olduu dnlmekteydi. Genelde bu tip konularla askeri makamlar ilgilenmekteydi. Sorunun nemli bir d politika konusu olarak grlmesi, dolaysyla diplomasinin devreye sokulabilmesi iin, krizin bymesi ve basit askeri tedbirlerin tesinde bir boyuta ulamas gerekliydi.24 Yukarda vurgulanmaya allan tm olumsuz dinamiklere ramen, Romann btnyle diplomatik sreten uzak olduunu sylemek de mmkn deildir. mparatorluk en gl olduu dnemde bile diplomatik srete yer alarak diplomasiyi kullanmtr.25 Burada vurgulanmas gereken, Romann diplomasiyi alglama biimidir. Roma, zellikle bir byk g haline geldii M 3.-2. yzyldan itibaren d politikasn askeri gce ve genilemeye dayandrd ve diplomasinin geliimi asndan ok nemli olan devletleraras eitlik ilkesini tamamen reddetti. Sorunlar mmkn olduunca askeri yntemlerle zme yolunu seerek, d politikasn g politikas zerine oturttu. Bu dnemde gelitirilen Pax-Romana anlay da barn ve dzenin sadece Roma hkimiyeti altnda olabileceinin, dolaysyla evre lkelerin ortak ya da taraf deil, sadece henz kontrol altna alnamam lkeler olarak grlmesinin ideolojik bir ifadesiydi. Romann gce dayal d politika teorisi ve retorii, bu g erevesinde dier aktrleri kk grme ve ezme anlay kendisini diplomasi uygulamalarnda gstermekteydi:

24 25

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 13. Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 18.

16

Romann dier lkelere ve bal devletlere gnderdii ve mparatorlua geie kadar Senato tarafndan belirlenen elilerin26, genelde senatrler kimi zaman da st dzey askeri komutanlardan seildii grlmektedir.27 Bu st dzey grevli tercihinin, elinin gnderilen devlet nezdinde itibar grmesi ve Romann bykln yanstmas kaygsna dayand ileri srlebilir. Bylece Roma, eli gnderdii lkeye gcn ve azametini bir kez daha gstermi, gc temel alan anlayn diplomasisine de yanstm oluyordu. Romaya gelen yabanc elilerin ise, ilke olarak diplomatik dokunulmazla sahip olmalarna ramen, skca kontrol edildikleri, lkeleriyle zgrce

haberlemelerinin bile engellendii bilinmektedir. Roma kanunlarna aykr davranlarda bulunan yabanc eliler Romal grevliler eliinde zorla snr dna karlmakta ve kendi lke yetkilileri tarafndan cezalandrlmalar salanmaktayd. Romaya gelen eli ve maiyetlerinin btn giderlerinin Roma Devleti tarafndan karlanmas da Romann byklnn gsterilmesi abas asndan dikkat ekicidir. Roma devleti glendike, kimi durumlarda bakente eli gndermek yerel Roma generalinin iznine bal hale gelecek, bir elilik heyetinin bakente girmesi bile quastor urbanus ad verilen Roma yetkilisinin onayyla gerekleebilecekti. Senatoya gelerek mesajn ileten yabanc eliye Senatrler soru sorabilmekte, hatta eli adeta sorguya ekilebilmekteydi.28 Romada diplomasi kurumsal olarak da gelimemitir. Bu durumun Roma gibi Antik an en nemli ve gl brokratik mekanizmasn oluturan bir uygarlkta olmas dikkat ekicidir. Roma brokrasisi iinde, dorudan doruya

26

Roma elilerine nuntii ya da oratores ad verilmekteydi. Nicolson, The Evolution of

Diplomatic Method s. 17.

27 28

Ibid., s. 6. Ibid., s. 1819.

17

diplomasi ya da daha geni anlamda d politika konusunda uzmanlam hibir kurum ya da grevlinin olmad grlmektedir.29 D politikayla

ilikilendirilebilecek tek kurum olan Fetials Koleji ise sava ilanna hukuksal adan karar vermek ve bunun biimsel ynlerini uygulamaktan sorumluydu.30 Sorumluluk sahas sadece bu eylemlerin gelenekler ve kurallar erevesinde uygulanmasn denetlemek ve salamak olan bu kurulun 20 yesinden hibirinin d politikann belirlenmesi ve ynetilmesiyle ilgili herhangi bir ykmll ve hakk bulunmamaktayd.31 mparatorluun zellikle gcnn doruunda olduu M 3. ve MS 3. yzyllar arasnda egemen olan bu anlay, zayflamayla beraber deimeye balad. Her ne kadar Roma, kendi uygarlnn emsalsiz olduu ve kendisi dndaki dnyann bir taraf olarak kabul edilemeyecei ynndeki teorisini/iddiasn srdrse de, reel-politikann dayatt dinamikler Romann rakip glerle diplomatik ilikilerini daha fazla gelitirmek zorunda kalmasna neden oldu. Pax-Romana anlay resmen olmasa da fiilen geerliliini yitirdi. Bu durumun temel gstergesi, imparatorluun genilemeci siyasetini terk ederek, snrlarn korumaya dayal statkocu ve dolaysyla bar bir politikaya dnmesiydi. Kendisini ilk olarak kuzeyde Germen kabilelerine kar Ren nehri boyunca sabit bir savunma hatt kurulmasyla gsteren bu deiiklik, devletin yeni d politikasn aka gstermekteydi. te yandan, MS. 1. ve 2. yzyllarda douda beliren Parth tehlikesi, bu byk gcn sadece askeri tedbirlerle deil ayn zamanda diplomasinin etkin

29 30

Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 12. Bu kurulun Senatonun kontrol altnda olduu unutulmamaldr. Hershey, History of

International Relations, s. 920.

31

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy s. 14. Tuncer ise bu kurula daha byk bir

nem vermektedir. Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 19-20.

18

biimde de kullanlarak dengelenmesini gerektirmiti.32 mparatorluk kendisine rakip olacak unsurlar gce dayal anlay erevesinde askeri g kullanarak ele geirme ve kendi sistemine katma imknn kaybetmiti. Bir baka ifadeyle, Pax-Romanann maddi dinamikleri ortadan kalkm, bu durum d politikaya, dolaysyla diplomasiye de yansmaya balamt. Bu erevede, Romallarn, barbar olarak adlandrdklar Germenleri sadece askeri gle kontrol yerine, diplomatik yollarla dizginlemeye altklar grlmektedir. Bunu da szkonusu kabilelerle ticari ve diplomatik balar kurma, birlemelerini engellemek iin birbirlerine kar oynamak, rvetle satn almak gibi yollarla yapmaya altlar.33 Grld gibi, Roma gcndeki zayflama ve dier reel-politik dinamikler, Romann gce dayal politikasn deitirmi, fthata dayal siyaseti terk ederek statkocu ve bar d siyasete ynelmek zorunda kaldka devletin diplomasiyi kullanma kaygs artmtr. Bu durumun, devletin dayandrld ve Romann biriciklii ve onun snrlar dndaki dnyann devletleraras sistem asndan bir zne olamayaca dorultusundaki felsefeyi de fiilen ortadan kaldrd aktr. Dolaysyla, Roma bir devletleraras sistemi ve onun znelerinin varln kabul etti ve bu sistem iinde iletiim kanal olarak diplomasiyi daha belirgin bir biimde kullanmaya balad. Roma zayfladka, diplomasi bizatihi devletin korunmas asndan merkezi bir nemi haiz olacakt.

5-Bizans mparatorluunda Diplomasi

4. yzylda dou ve bat olarak ikiye ayrlan Roma mparatorluunun dousu, bir yzyl kadar sonra ortadan kalkan batsnn aksine varln 15. yzyla
32

Arther Ferril, Roma mparatorluunun Byk Stratejisi, Paul Kennedy(ed.), Savata ve Barta

Byk Stratejiler, ev:Ahmet Fethi, stanbul, Eti Kitaplar, 1995, s. 115-116.

33

Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 538.

19

kadar srdrd. Helen kltrnn ve Ortodoksluun etkisiyle geirdii deiime ramen Bizans34, Romann ana mirassdr. Dolaysyla, Romann diplomasi anlay balamnda geirdii deiimin incelenmesinin Bizans tarihi erevesinde de yaplmas yerinde olacaktr. Roma asndan diplomasinin tedrici bir biimde anlam deitirdii ve bunun diplomatik sluba yansd yukarda belirtilmiti. Bu erevede vurgulanmas gereken ilk nokta, Bizansn Romann aksine diplomasiyi kurumsal ve slup boyutlarnda gelitirdiidir. Bunun temel nedeni, Bizansn Romann sahip bulunduu gce hibir zaman sahip olamamas ve reel-politik koullarn diplomasinin youn ve etkili bir biimde kullanlmasn zorunlu klmasdr. Bizans iin diplomasi her eyden nce bir varln srdrme yolu ve abasdr. Romann zayflayarak paralanmasna, daha sonra batsnn yklmasna ve tarih sahnesine yeni glerin girmesine neden olan Kavimler gyle balayan srete, Bizans kendi varln koruyabilecek ve rakiplerini tasfiye edecek gten yoksun duruma dt. Bunun yansra devletleraras sistemin o dneme kadar tarihin hibir dneminde olmad kadar ok-aktrl hale gelmesi sorunu daha da bytmekteydi. Germen ve Slav kabileleri, Trk boylar ve devletleri, slam devletleri, Persler, Hallar gibi ok sayda ve farkl gl dmanla kar karya kalan Bizans, ayn zamanda lke iindeki ayrlk merkezka glerle de uramaktayd. Bu tehditleri ortadan kaldracak askeri ve ekonomik gce sahip olamayan Bizans, doal olarak siyasetin, dolaysyla diplomasinin kanallarn kullanma yolunu seti. 35

34

Aslnda tarihte kendini Bizans olarak adlandran hibir devlet yoktur. Dou Roma kendini Roma

mparatorluu olarak adlandrmaktayd. Bizans ad imparatorluk ykldktan yzyllar sonra Alman tarihiler tarafndan verilmitir.
35

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 1415.

20

Bizansn diplomasi anlay ve diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarna yapt katklarn analizinden nce vurgulanmas gereken bir baka husus daha bulunmaktadr. Bizans, her ne kadar diplomasi olgusuna ve kullanmna verdii nem erevesinde Romadan farkllasa da, devletin dayand felsefe anlamnda bir sreklilik gstermekteydi. Bu da, Romann tek gerek ve meru g olduu, snrlar dnda kalan d dnyann sadece daha kontrol altna alnamam, taraf/zne olamayacak tekiler olduu dncesidir.36 Bizans mparatorluunun zellikle Nikephoros Phokas, Ionnas imiskes ve II. Basileios ynetiminde glendii ve yeni fetihler yapt 10. yzylda bu anlayn ve sylemin sklkla kullanld grlmektedir.37 Romann dinsel inanlardan byk lde bamsz, siyaseten rettii bu felsefe, Bizansta dinsel inanla desteklenerek, Ortodoks Hristiyanlk szkonusu sylemin kurgulanmasnda ve merulatrlmasnda youn bir biimde kullanld. Bu sylem esas olarak yle zetlenebilir: Roma imparatorluu sann dnyada yeniden zuhuruna kadar srecektir. Ayrca, Tanr takdir ettii iin Batda kaybedilen topraklar, kanlmaz olarak imparatorlua geri dnecektir. Tek bir imparator vardr, o da Konstantinapoliste oturan Roma imparatorudur. Dier lkelerin liderleri kendilerini sadece kral olarak adlandrabilirler. Yalnzca arlman gibi ok baarl olanlar imparatorun kardei olabilir, dierleri sadece onun oullar ya da yeenleridir. Hristiyan ailesinin (oikoumene) ba/babas (paterfamilias) Roma imparatorudur. Tanr tarafndan

36

Uygar dnya-barbar dnyas ayrmna dayanan bu anlay, Antik Yunandan Romaya gemiti.

Dimitri Obolensky, The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy, Diplomacy, Vol. II., Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 121.
37

Bu yeniden glenme ve genileme dnemi iin bkz: Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,

ev: Fikret Iltan, 4. B., Ankara, TTK Yay., 1995, s. 264-296.

21

seilen, talandrlan ve korunan imparator, Tanr kelamnn grnts, hkmettii imparatorluk da cennetteki kralln dnyaya yansmasdr.38 Teorikliin tesine neredeyse hibir zaman geemeyen bu sylem Bizansn kurgulad hiyerariyi ve tekiletirmeyi gstermesi asndan dikkat ekicidir. Gentiles olarak adlandrlan Bizans dndaki tm toplumlar, Romadakine benzer bir biimde tekiletirilmekteydi. Bu tekiletirme, devletin gcn tamamen kaybettii 13. yzyldan ke kadar geen dnemde anlamn tamamen kaybetti. Nitekim, kn son aamasnda Bizans hkmdarlar, Hristiyan dnyasnn babas imparatorlar, oullar Batl krallarn ayaklarna giderek yardm iin bavurmakta39, bizzat Romaya gidip sapkn Papadan yardm istemekte, hatta Katolik inancna gemekte40, taht mcadelelerinde kafir Trklerle ittifak yapmakta41, barbar ve kafir Altnordu devletiyle evlilik yoluyla42 siyasal balar kurmakta tereddt etmeyeceklerdi. Gszleme ve devletin iine girdii genel kriz, genel devlet felsefesi ve dolaysyla diplomasi teorisiyle siyasal pratik arasndaki tezad gittike

derinletirmiti. Bu durum, devletin, kn son dneminde Katolik Kilisesi ile Ortodoks Kilisesinin birletirilmesi sayesinde Bat dnyasnn desteini alma abasnda ortaya kt gibi, ok gl dinsel dogmalara aykr bir elikiyi bile gze almasna neden olmaktayd. Siyasal pratikteki deiimin diplomatik eylem zerindeki etkisi ylesine belirgindi ki, 10. yzylda devletin gl olduu dnemde
38

Donald M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), ev: Bilge Umar, 2. B., stanbul, Tarih

Vakf Yurt Yay., 2003, s. 77. Bizans resmi sylemini yanstan bu hiyerarik kurgu iin bkz: Georg Ostrogorsky, The Byzantine Empire and the Hierarchical World Order, The American Slovanic and East European Review, Vol. XXXV, No: 84, (1956), s. 114.
39 40 41 42

Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 494. Ibid., s. 495-496. smail Hakk Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. I., 7. B., Ankara, TTK Yay., t.y., s. 134-135. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), s. 87.

22

imparator Nikeforos Fokas, Almanyadan gelen bir eli kendisine Roma imparatoru yerine Greklerin imparatoru diye hitap edince sert tepki gstermi, buna mukabil 13. yzylda imparatorluk k srecindeyken, VIII. Mikhael, Papa kendisine Konstantinapolis imparatoru diye hitap edince buna kar kamamt.43 Bizans imparatorlarnn szkonusu elikiyi aabilmek ve bu elikiye neden olan siyasal eylemlerini merulatrabilmek iin gene siyaset felsefesine

bavurduklar grlmektedir. Bu balamda gelitirilen ve kullanlan kavram/ilke oikonomia (uzlama) dr. Bu erevede, gelecekte daha byk yararlar elde etmek iin, imdi kk dnler verilmesinin ynetim asndan gerekli olduu ileri srlmektedir.44 Dou toplumlarndaki hikmet-i hkmet anlayna benzerlii dikkat eken bu siyasal pragmatizmin kendini en ak bir biimde gsterdii balca alanlardan biri de diplomasi olmutur. Bizansn diplomasinin geliimine yapt byk katklar bu olgu gznnde tutularak incelendiinde daha kolay

anlalabilecektir. Bizansn diplomasinin kurumsal boyutuna yapt katklar u ekilde zetleyebiliriz: Bizans imparatorlar tarihte ilk defa uzmanlk alan d ilikiler olan bir kamu birimi kurdular. Bu birim yabanc lkelere gnderilecek elilerin profesyonel birer grmeci olarak eitilmelerini salyordu. Bu eitim erevesinde, elilere grevlerini yaparken dikkat etmeleri gereken protokol, grme metodu gibi hususlar retilmekteydi. Ayrca, elilere greve balamadan nce verilen yazl ynergede dikkat edilmesi gereken genel ve zel hususlar bir kez daha vurgulanmaktayd. Benzer bir brokratiklemenin protokol ve merasim ileri asndan da

gerekletirildii grlmektedir. Skrinion Barbaron ad verilen bu birim yabanc

43 44

Ibid., s. 79-80. Ibid., s. 79.

23

elilerin karlanmas, arlanmas, huzura kabulleri ve hatta kontrol edilmeleri gibi ilerden sorumluydu.45 Profesyonelleme, diplomasinin Bizans asndan tad nemin brokratik yapya da yansdn gstermesi asndan nemlidir. Diplomasinin, lkenin gcn ve varln korumann temel yntemi haline gelmesi, genel brokratik

rgtlenmenin bu boyut erevesinde ekillendirilmesinde rol oynamtr. Diplomasinin slup boyutuna bakldnda da eitli olgularn alt izilebilecektir: ncelikle, ayrntl biimde dzenlenen protokol kurallar ve merasimlerde yabanc elilerin imparatorluun gc ve ihtiamndan etkilenmelerinin salanmaya alld grlmektedir. Bu g ve ihtiam gsterisi, yabanc lkelere giden Bizans elileri asndan da szkonusudur. Diplomasinin ekl unsurlarnn bile diplomatik srecin ok nemli bir paras olarak grld, yrtlen diplomasinin hedefi asndan bir kazan olmas iin ura verildii gzlemlenmektedir.46 kinci olarak, Romann aksine genel olarak bar yntem ve bu balamda diplomasi, her zaman savaa ye tutulan birinci tercih niteliindedir. Bu durum, yukarda vurguland gibi devletin iinde bulunduu reel-politik koullardan kaynaklanmaktayd. Dolaysyla, Bizans iin diplomasi, bizatihi d politikasnn merkezine oturan bir olgu oldu. nc olarak, Bizansn diplomatik yntemi her ynyle kullanmaya alt grlmektedir. Bu erevede diplomatik yntem sadece grme, pazarlk, anlama gibi olaan boyutlaryla deil, ayn zamanda aldatma, rvet, birbirine saldrtma, entrika, suikast gibi daha olaand boyutlaryla da kullanlmtr. Nitekim, yabanc adamlarnn devletin yce karlar adna satn alnmas meru bir
45 46

Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 25-26. Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 22.

24

davran olarak grlmekteydi.47 Bizans asndan parayla satn almann maliyeti, bir sava kaybetmenin maliyetinden ok daha nemsizdi.48 Bunun yansra, o zamana kadar hi grlmedii bir biimde, diplomatik srecin taraf lkelerden bilgi toplamak, yani istihbarat amacyla da kullanld bilinmektedir. Drdnc olarak, Ortodoks Hristiyanlk d politika ve diplomasinin yrtlmesinde ilevsel biimde kullanlmaktayd. Bizans 7. yzyldan itibaren doudan gelen slam tehlikesine kar Hristiyanln savunucusu olduunu vurgulayarak, Batl Hristiyan glerden destek almaya alt. stanbulun Ortodoks Hristiyanln merkezi olmas, Bizansa ayr bir g ve meruiyet salamaktayd. Bunun yansra, Bizansl rahipler imparatorluun hkimiyet sahas dndaki alanlarda Ortodoks inancnn yaylmas iin abalyordu. Bu sadece Ortodoksluun deil, ayn zamanda Ortodoksluun merkezi Konstantinapolisin de dier toplumlar zerinde etkinlik kazanmasnn bir yoluydu. Bylece, Bizans Ortodoksluk yoluyla bu toplumlar zerinde hegemonya kurabiliyordu. Bizans deerleri, yaam biimi ve dnce yaps bu toplumlarda yaylyordu.49 Grld gibi, Bizans, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda geliimi asndan nemli bir tarihsel srece sahne olmutur. Tez asndan Bizans dneminin en nemli etkisi ise, bu deneyimin srekli diplomasinin doduu talyaya ve Roma/Bizans geleneinin en nemli mirass Osmanl mparatorluuna etkisidir. Bu etkiler ileride incelenecektir.

47 48 49

Ibid., s. 22. Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 17. Ibid., s. 1617.

25

6-in mparatorluunda Diplomasi Anlay ve Evrimi

Kkenleri tarmsal retimin ve yerleik hayata geiin balad M 3000 lere uzanan in uygarl, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedan dneminde merkezi birliin byk oranda salanmasyla hzla geliti. inin birok blgesini kontrol altna alan ou Hanedannn M 8. yzylda zayflamaya balamas, merkezi birlii ortadan kaldrd ve yerel prenslerin birbirleriyle iktidar mcadelesine girdii bir dnemin balamasna neden oldu.50 M 8. yzylda balayan ve M 5. yzyla kadar geen bu yeni dnem Bahar ve Gz dnemi olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde, merkezi otoritenin zayflamasna paralel olarak feodalizmin ortaya kmaya balad grlmektedir. Feodalleme sreci inde bamsz kk devletiklerden oluan bir sistemin belirmesine yol at. Oluan ok-aktrl sistemde, aktrler arasndaki g mcadeleleri Yunan kent-devletleri arasnda olduu gibi sklkla grlmekteydi51 Bu da, diplomasinin kullanlmasna ve gelimesine etkide bulunmutur.52 G mcadeleleri ou Hanedannn tamamen ykld M 5. yzylda balayan ve M 3. yzyla kadar sren Savaan Devletler dneminde daha da artmtr. Bu dnemde sistemdeki aktr says azalmakla birlikte, daha da glenen devletler arasnda istikrarl ittifaklar azalm, kutuplar gevemitir.53 G mcadelelerinin sistem-ii ilikileri daha esnek hale getirmesi, diplomasinin ok daha gndelik bir nitelik kazanmasna, dolaysyla neminin artna neden olmutur. Ayrca, inli prenslerin in kltr dndaki barbar glerden yeni mttefikler

50 51 52 53

William H. Mcneill, Dnya Tarihi, s. 122123. Holsti, International Politics, s. 31. Adam Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, Routledge, London, 1982, s. 91. Holsti, International Politics, s. 31.

26

bulma yolundaki abalar da diplomatik ilikilerin gelimesine yardmc olmu, in kltr ve deerleri daha geni bir corafyaya yaylmtr.54 M 202de Han Hanedannn btn kontrol ele alarak siyasal birlii tekrar salamasyla, inin 19. yzyla kadar varln koruyacak olan geleneksel yapsnn temelleri atlmtr. Bu yap, imparatorluun sosyo-ekonomik rgtlenmesi, dolaysyla siyaset ve diplomasi anlaynn belirlenmesi asndan byk nem tamaktadr. yle ki: in uygarlnn d dnya algs, tpk Roma gibi, bir tekiletirmeye dayanmaktayd. Bu algnn Romadakinden fark, tekiletirmenin siyasal, etnik ya da teritoryal deil kltrel bir temele dayanmasdr.55 inliler kendi kltrlerinin dnyann en stn kltr, dolaysyla inin de dnyann kltrel merkezi olduu sylemini dile getirmekteydiler. in kendisini dnyann kltrel merkezi olarak grmekte ve d dnyadaki topluluklar in kltrnden, dolaysyla uygarlktan uzak barbarlar olarak nitelendirmekteydi.
56

Fakat, barbarlarn inin uygarln

merkezi olma iddiasn kabul etmeleri ve bu erevede in kltrn benimsemelerinin yolu yine de akt. gel ve dn57 olarak zetlenebilecek bu anlay, inin siyasal snrlardan ok kltrel snrlara sahip bulunduunu, bu
54 55

McNeill, Dnya Tarihi, s. 123. John King Fairbank ve Merle Goldman, China: A New History, Enlarged Edition, Cambridge and

London, Harvard University Press, 1999, s. 44.

56

John K. Fairbank (ed.), The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911,

London-New York-Melbourne, Cambridge University Press, 1978, s. 29. Bu anlay, tarma dayal yerleik toplumlar ile hayvancla dayal gebe toplumlar arasndaki iliki erevesinde yorumlanmaldr. Uygarln gelitii erken dnemde, Kuzey indeki yerleik toplumlar kuzeydeki gebelerle ilikilerini kendilerinin kltrel stnl sylemine dayandrdlar. Bu da kanlmaz olarak uygar-uygar olmayan ayrmnn belirmesine neden oldu. J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On The Ching Tributary System, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 6, No:2, (June 1941), s. 137.
57

J. K. Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, The Far Eastern

Quarterly, Vol.1, No:2, (February 1942), s. 29.

27

snrlarn da geiken olduunu gstermekteydi. in kltrnn stnlnn kabulnn doal sonucu ise, in imparatorunun mutlak egemenliinin kabul olacakt. Szkonusu niversal merkezilik sylemi temelde kltrel bir erevede kurgulanmakla birlikte, doal olarak siyaset felsefesini de etkilemitir. Bu etkinin en nemli boyutunu kurumsal adan imparatorlua verilen anlam ve kiisel olarak imparatorun sahip olduuna inanlan misyon oluturmaktadr. Bu anlam ve misyon dinsel bir meruiyete dayandrlmtr. Kkenleri inde animist inanlarn ortaya kt tarih ncesi dnemlere kadar giden bu anlay, insani ilikileri doayla aklamak inancna dayanmaktayd. Bu inanca gre, Yer, Gkn kontrol altndayd. Gkn takdiri, Yerin, dolaysyla da insanlarn kaderini tayin etmekteydi. Gk, Yerin ynetimini, yani iktidar zel olarak setii imparatora vermitir. mparator, Gkn olu olarak dindar ve doru davrand srece iktidarn srdrecek, yeryzn ynetecektir.58 Bu inancn siyaset felsefesine aktarm, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedan dnemiyle balamtr. Hanedan mensuplar bu inan erevesinde kendi iktidarlarnn da Gkn takdiriyle olduunu ileri srerek, iktidarlarna meruiyet kazandrmak istemilerdir. Szkonusu erken dnemde, imparatorluun dayand siyaset felsefesi asndan en byk etkiyi Konfysln ortaya k yapmtr. Konfys (M 551479) tarafndan ortaya atlan dinsel fikirler ksa zamanda yaylarak, toplumsal organizasyonun, dolaysyla siyaset anlaynn da temelini oluturmutur. Konfys, toplumun ve insann mutluluunun Gk ve Yer arasnda uyumlu ilikiler kurulmasndan getiini ileri srmekteydi. Konfyse gre, evrende bir hkimiyet hiyerarisi bulunmaktadr. ocuklar anne ve babalarna, kadnlar erkeklere baldr.

58

McNeill, Dnya Tarihi, s. 123124.

28

Btn insanlarn yerine getirmek zorunda olduu bir rol vardr. Herkesin roln yerine getirmesi toplumsal dzen asndan ok nemlidir. Bu organizmac toplum/devlet anlaynda doal olarak hiyerari piramidinin tepesinde in mparatoru yer almaktayd.59 in mparatoru Gkn olu olarak Gkn Yer zerindeki hkimiyetinin simgesidir. Dolaysyla, egemenliinin kaynan bizzat kozmik dzenden alan imparator, yeryznn biricik meru otoritesidir. Bu da, teorik olarak, imparatorun egemenliinin sadece lkesi iin deil, ayn zamanda tm yeryz iin geerlilik tad sylemine neden olmutur. Bu niversal krallk60 sylemi de, inin yukarda belirtilen dnyann merkezi olma iddiasnn dinsel ve ideolojik dayanan oluturmaktayd. Dnyann merkezi olma anlay, inin diplomasi alglamasn dorudan etkilemitir. Bu anlayn somutlam biimi, haraca dayal sistem (tributary system)dir. in, d ilikilerini ve diplomasisini, zellikle MS 13. yzyldan 19. yzyla kadar geen Ming ve Manu hanedanlar dneminde, en gelimi biimde kurumsallatrm ve bu sistem erevesinde yrtmeyi baarmtr. inin Dou Asyada ok uzun bir sre tek byk g olmas ve blgenin uzun bir sre d etkilerden byk oranda uzak kalmasnn etkisiyle ileyebilen sistem, in ve periferisindeki lke ve toplumlar arasndaki ilikilerin iinde akt bir kanal niteliindedir. Bu erevede, inin merkezilik konumunu kabul eden ve bunu periyodik elilik ziyaretleriyle somutlatran lke ve topluluklar (barbarlar), in nezdinde meruiyet kazanmakta ve desteini alabilmekteydiler. Aslnda, haraca dayal sistemde periferi lkelerinin ine bir hara ya da vergi vermelerinden, yani maddi boyuttan ok, onun stnln ve merkeziliini
59 60

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 5152. Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 18001911, s. 32.

29

kabul etmelerine dayal manevi boyut nemliydi.61 Bu erevede, vergi ya da hara verilmesi deil, balln bildirilmesi esast. Sayg ve ballk sunumu, in mparatorunun adeta ltufta bulunarak bu lkeleri meru kabul etmesini ve desteklemesini salayacakt. inin d ilikilerini dayandrd bu sistemin doal sonucu, diplomasiyi daha ok tek-tarafl bir sre olarak alglamasyd.62 Merkezilik iddias ve bu iddia zerine temellendirilen haraca dayal sistem, diplomasinin sadece merkezde, yani imparatorluk saraynda yrtlen ve sistem-ii bir olgu olmas sonucunu dourmaktayd. Merkeze, sisteme bal evre lkelerden dzenli olarak eliler gelse de, inin bu lkelere eli gndermesi daha nadirdi. Gnderilen eliler de temelde, inin haraca dayal sistem erevesindeki szeren rolnn kabulnn salanmas ve bunun gsterilmesi ilevini yerini getirmekteydiler.63 in, diplomasinin eitlik ya da ok-tarafllk temelinde alglanmamasnn belki de en bariz rneidir. zelikle, haraca dayal sistemin kurumsallat ve en belirgin biimde uyguland 13. ve 18. yzyllar arasnda, inin btn diplomatik ilikilerini tek-tarafl biimde ve d dnyadan herhangi bir lkeyi eit taraf olarak grmeden srdrmeye alt grlmektedir. in, kendi dndaki topluluklar esas olarak diplomatik bir taraf gibi grmekten ziyade, merkeze balln sunmas gereken sistem-ii bir alt birim biiminde alglama eilimindeydi. Romadan farkl olarak fthat temel alan bir d politika izlemediinden, fiili igal ya da dorudan kontrol yerine haraca dayal sistem erevesinde bir eit szeren-vassal ilikisi kurarak dolayl denetim ve egemenlik yolunu semitir.
61 62 63

Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 133. Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30. Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 136.

30

inin diplomatik ilikilerini yzyllar boyunca temellendirdii bu sistem, aslnda devletin daha gsz olduu dnemlerde teorik olarak varln srdyse de, pratikte teoriyle elien uygulamalar da grlmtr. Devlet, dardan gelen saldrlar nleyecek askeri gce sahipken diplomatik yntemlerin geri plana itildii, buna karlk zayfsa diplomasiyi kulland grlmektedir. Nitekim, M 3. yzylda balayan Han Hanedanl dneminde in, saldrgan gleri yattrabilmek iin sklkla bunlara tahl ve ipek gibi maddeler vermitir. Bunun da tesinde, szkonusu dnemde inin, tpk Bizansta olduu gibi evlilik yoluyla akrabalk ba kurmay bir diplomatik yntem olarak benimsedii de gzlemlenmektedir. Bu erevede, inli prenseslerin barbar toplumlara gelin olarak verildii sklkla grlmektedir. 64 Fakat, diplomatik yntemin daha eitliki ve ok-tarafl kullanld bu dnemler, politik koullar nedeniyle ortaya km, in 19. yzyl sonlarna kadar temel siyaset felsefesini deitirmemitir. inin haraca dayal sisteminin diplomasinin kurumsal boyuttaki geliimine belli oranda etkisi olmutur. in, 19. yzyla kadar gelimi brokratik geleneine ramen, dilerinden ve diplomasiden sorumlu zel bir kuruma sahip deildi. Buna ramen, szkonusu sistemin yrtlmesinden sorumlu bir kurumu ise vard. Resepsiyon Blm olarak adlandrlan bu kurum, barbarlarn huzura kabullerinin trensel boyutlaryla uraan bir protokol rgtdr. Elilik heyetlerinin kabullerinin, hediye ve vergi sunumlarnn, lkeye geli ve gidilerinin en ince ayrntlarna kadar kurallara baland, Resepsiyon Blmnn de bu kurallara uyumdan sorumlu olduu grlmektedir.65 Szkonusu kurumsallama, inin diplomasiyi sistem-ii bir olgu olarak grdnn bir baka gstergesidir.

64 65

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 61. J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On The Ching Tributary System, s. 149.

31

Diplomasinin yrtlecei alan, inden ve onun evresindeki lkelerden oluan sistemdir. inin kurduu haraca dayal sistem ve bu erevede gelien diplomasi anlaynn deiiminde en nemli etken, sisteme yeni glerin/aktrlerin girmesi olmutur. Yeni aktrler ise 16. yzylda tm dnyaya yaylmaya balayan Batl lkelerdi. 17. yzyln balarndan itibaren ngiliz ve Hollandal tccarlar inde faaliyet gstermeye balad. Bylece, inin genel anlamda deiim sreci de balam oldu. Batl aktrlerle ticaret temelinde gelien temaslar, kanlmaz olarak inin diplomatik ilikilerinin nitel ve nicel anlamda gelimesini salayacaktr. ncelikle, artan ticaret inde Batl bir ticaret topluluunun ortaya kmasna neden olmutur. Bu erevede, daha nce haraca dayal sistem erevesinde periferideki lkelerle kurulan diplomatik ilikiler, hem ngiltereden Papala kadar uzanan bir corafyayla kurulan yeni diplomatik ilikilerle muazzam biimde genilemi,66 hem de inde srekli ikamet etmeye balayan Batl ticaret topluluunun ortaya kyla -kstl da olsa- dzenli ve srekli bir nitelik kazanmtr. inle Batl lkeler arasndaki ticaret 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha da gelimi, Kanton blgesi ktalararas bir ticaret merkezine dnmtr. 18. yzylda Bat yaylmasnn da byk etkisiyle haraca dayal sistemin atrdamaya balamasyla, inin g kaybettiini anlamaya balamas, inli yneticilerin ktalararas ticareti gelitirme yolunda admlar atmasna neden olmutu. inli yneticiler, d ilikilerde snrl bir ticarete izin vererek i ve d istikrar salamay amalamlar, bunu da hikmet-i hkmet anlay erevesinde merulatrmaya almlardr.67

66 67

in diplomasisindeki byk hareketlilik iin bkz: Ibid., s. 155157. Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 163.

32

Fakat bu deiim tedricidir. Nitekim, Batl gler 19. yzyln ortalarna kadar yine de haraca dayal sisteme uygun hareket etmek ve bu sistemin getirdii diplomatik yntemi benimsemek zorunda kalmlardr. Komu devletler gibi Batllar da haraca dayal sistem erevesinde inin dnyann merkezi ve mparatorun Gkn olu olduunu kabul eder grnmlerdir. Fakat, Batnn artan gc, zamanla inin geleneksel sisteminden duyulan rahatszlklarn daha yksek sesle dile getirilmesine neden olacaktr. Batllar, ticarete getirilen kstlamalarn azaltlmasn salamak ve in hukukuna tabi olmalarnn yaratt skntlar amak amacyla kendileri iin kapitler haklar verilmesini talep etmeye baladlar. Ayrca, mparatorun ltfuyla inde i yapabilen ikinci snf barbarlar olarak grlmeleri de, Batllar iin byk bir sknt kaynayd. Haraca dayal sistem erevesinde tabi tutulduklar diplomatik trenler ve protokol da, tepki kaynayd. rnein, huzura kanlarn giymek zorunda brakldklar kotow ad verilen giysi Batllarn hayli tepkisini ekmekteydi.68 Kotow, in uygarlnn stnlnn kabulnn sembol olmas yannda, in mparatorunun, giyeni aalamasna da olanak veriyordu.69 Bu erevede, Batllar haraca dayal sistemi ykmak ya da en azndan onun dna kmak yolunda giriimlerde bulunmaya baladlar. Bu dorultuda ilk olarak diplomatik kanallar kullanma yolunu setiler. ncelikle inle modern yntemlere dayal kurumsal bir diplomatik iliki kurulmas gerekliydi. Bunun iin yaplmas gereken, bakent Pekinde srekli eliliklerin kurulmasyd. Bu yolda ilk adm, 1793te Dou Hindistan Kumpanyas tarafndan atld. Lord George Macarthney bakanlndaki bir ngiliz heyeti, ticaret olanaklarnn gelitirilmesi, gmrk
68 69

Fairbank ve Teng, On The Ching Tributary System, s. 190. Giysi konusunda benzer bir uygulama Osmanl mparatorluunda da grlmektedir. Bu hususa

ileride deinilecektir.

33

oranlarnn drlmesi ve Pekinde srekli diplomatik temsilcilik almasna izin verilmesi gibi isteklerde bulundu.70 Bu istekler karsnda in mparatorunun ngiltere Kralna gnderdii mektup,71 inin geleneksel anlayn gstermesi asndan dikkat ekicidir. mparator mektubunda, bakentte diplomatik temsilcilik bulundurmann kendi hanedanlarnn devlet sistemiyle uyumadn, geleneksel olarak baz hizmetleri yerine getirmek iin bakente gelen yabanclara izin verildiini ama bunlarn in saraynda in kyafetleri giymeye, belirli yerlerde oturmaya ve kendi onaylar olmadan lkelerine dnmemeye mecbur olduklarn vurgulamtr. Mektupta, inin ngiltere ile talep edilen erevede diplomatik iliki kurma ihtiyacnn olmad, hatta tenezzl bile etmeyecei de belirtilmitir.72 1816da Lord Amherst bakanlnda benzer isteklerle gelen bir baka heyete ise daha sert davranlm, kabaca muamele edildikten sonra heyet lke dna karlmtr.73 inin Batyla diplomatik ilikilerindeki bu tavr, deien reel-politik artlar kavramamakta gsterdii srardan ve muhafazakr tutumundan kaynaklanmaktadr. Aslnda deien dnya dengeleri ve modernlemenin, nne geilemez bir biimde hz kazanmas inin arkaik anlayn srdrmesinin mmkn olamayacann sinyallerini vermekteydi. in ve Dou Asyann Avrupaya grece uzakl, Batnn dorudan ve dolayl etkisinin, Yakn Douya nazaran devreye daha ge girmesine neden olmutu. Fakat, Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimiyle girilen srete Bat, nne geilmez biimde tm dnyay, dolaysyla Dou Asyay da dntrecek admlar atmakta gecikmeyecektir.

70 71 72 73

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 196. Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 8. Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30. Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 197.

34

inin, haraca dayal sistemi Batya kar devam ettirme abas, gerekli olan en kstl reformun bile yaplamamasna neden oldu. Bunun sonucu ise, reform yerine, dtan gelen basklarla byk bir dnmn yaanmas olacaktr. Bu dnm byk oranda Bat tehdidi ve basksyla ekillenecektir. Bat, haraca dayal sistemi ortadan kaldrmay diplomatik yollardan salayamamt. Ancak, bunu imdi silah zoruyla yapmaktayd: ngilterenin, in ynetiminin Afyon ticaretini yasaklamas nedeniyle ine saldrmas, szkonusu sistemin silah zoruyla deitirilmesinin ilk admn oluturacaktr. 1839-1842 yllar arasnda sren Afyon Sava sonunda imzalanan Nanking Antlamasyla, in, Kanton dnda be limann daha uluslararas ticarete, dolaysyla yabanclara amay kabul etti. Ayrca, bu limanlarn her birinde srekli ngiliz konsolosluklarnn kurulmas da batland. Antlamada inin diplomatik yntemindeki zorunlu deiimin temel gstergesi olarak yer alan madde ise, ayn rtbedeki resmi grevliler arasnda dzenli ve eit ilikinin kurulmasyla ilgiliydi.74 Grld gibi, Afyon Savann inin uluslararas sistemin bir paras haline gelmesinde byk etkisi olmutur. inin ar bir yenilgiyle karlamas ve bizatihi varlnn tehlikeye girmesiyle sonulanan sava, haraca dayal sistemin ve inin geleneksel anlaynn artk geerli olmadn ok ak bir biimde gstermitir.75

74

Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 211212. Sava

srasnda, ngiliz diplomatlarn, Osmanl mparatorluuyla kurduklar kapitlasyon sistemini rnek gstererek, kendi uyruklar iin in hukukundan muafiyet talep etmeleri dikkat ekicidir. Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 203.
75

Afyon Savann, inli aydnlar arasnda daha erken saylabilecek bir dnemde reformist fikirlerin

domasna neden olduu grlmektedir. Bu balamda, Batya bak deimeye, inin Batyla ilikilerini daha farkl bir erevede kurmas gerektii vurgulanmaya balamtr. rnek iin bkz: Fred W. Drake, A Mid-Nineteenth-Century Discovery of the Non-Chinese World, Modern Asian Studies, Vol.6, No:2, (1972), s. 205224.

35

Geleneksel siyaset felsefesinin fiili olarak iflas olan bu gelimeye ramen, inde dnmn tam olarak balamas iin yaklak 20 yllk bir srenin daha gemesi gerekecektir. Bunu salayan gelime Taiping syan olacaktr. 1851de balayan ve 1864e kadar kontrol altna alnamayan Taiping syan, inin, geleneksel yapsn ve anlayn tamamen terk etmek zorunda kalmasna neden olmutur. Bu isyan, ortaya k, geliimi ve sonular itibaryla Bat etkisinin belirleyiciliini ve inin geleneksel anlaynn kofluunu gstermesi asndan ok nemlidir. Her eyden nce, isyann knda dolayl bir Bat etkisi bulunmaktadr. syann lideri, Nanking Antlamasndan sonra faaliyetleri daha da kolaylaan Hristiyan misyonerlerden etkilenmitir.76 kinci olarak, ngilizler ve Franszlar, ilerleyen safhalarnda isyann bastrlmasnda aktif olarak rol oynamlardr. in hkmetine silah satndan, hkmet glerine Batl subaylarn komuta etmesine dek uzanan bu durum, 1860da ngiliz ve Fransz ortak gcnn bakent Pekini igal etmesine kadar varmtr.77 Dnyann merkezi olduu sylemini yzyllarca d ilikilere baknn temeline oturtan inin, barbar glerin desteini almadan varln bile srdremedii ok ak biimde ortaya kmtr. Varln srdrebilmek iin Batl glerle ilikilerini gelitirme ihtiyac, doal olarak in diplomasisinin byk bir deiim srecine girmesine neden olmutur. stelik bu deiim, isyanda grld gibi, sadece d dnyadan gelen tehditlere kar deil, ayn zamanda lkenin iinden gelen tehditlere kar da gerekliydi. in artk lke btnln koruma yolunun diplomasiyi kullanmaktan getiinin farkna varmtr.

76

Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve 19. yzyln ortasna kadarki dnemdeki etkileri iin bkz:

Suzanne Wilson Barnett, Protestant Expansion and Chinese Views of the West, Modern Asian Studies, Vol.6, No:2, (1972), s. 129149.
77

Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 418, 425-427.

36

Bu erevede, 1861de iktidar ele geiren yeni Manu hanedan farkl bir d politika benimseyerek, bu zorunlu dnm bir lde kendi elleriyle yapma yolunu semitir. mparatorie Cixi, Prens Gong ve Yksek Konsey Bakan Wenxiang tarafndan belirlenen yeni d politika, inin yabanc gleri yattrmak iin Bat tarafndan dayatlan antlamalar sistemini kabul etmesi temeline oturmaktayd.78 inin ksa bir srede yar-smrge haline gelmesine neden olacak antlamalar sistemi, Batl glerin inle yaptklar, tamamen kendi lehlerine eitsiz ve kapitler haklar ihtiva eden ticari anlamalara dayanacaktr. Grld gibi, eitsizlik ilikisi, bu kez tersten sz konusudur. Yeniden kurulmu, kendi dndaki dnyay muhatap bile almaya kolay kolay tenezzl etmeyen in, yaklak 20 ylda -st kapal da olsa- ikinci snfl bu kez kendisi kabul etmek zorunda kalmtr. Taiping syannn bastrlmasyla balayan dnemde, 1860larn ikinci yars ve 1870lerde inde modernlemeci anlayn belirgin bir biimde etkisini arttrd grlmektedir. Dnyann merkezi olma sylemi tamamen terk edilerek, Batyla temas kurma yolundaki abalar arttrlmtr. Bunun temel nedenleri unlardr: lk olarak, bu dnemde benimsenen kendi kendine glenme anlay, inin, gszln grerek kendini modernletirmesi ilkesine dayanmaktadr. Batl gler karsnda ok ak bir biimde ortaya kan askeri yetersizlikler, ncelikle ordunun modernletirilmesi abalarna nem verilmesine neden olmutur. Ordunun modernletirilmesinin ekonomik gcn arttrlmasna bal olduu da, inli yneticiler tarafndan tespit edilmitir.
79

Bunu salamann yolu ise, Batnn

ekonomik, kltrel, askeri ve siyasi stnlnn kabulyle, bu reformlar Bat destei ve vastasyla yapmaktan gemektedir.
78 79

Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 212. Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 491.

37

kinci olarak, Batl gler tarafndan igal edilen, i isyanlar bile Batl glerin yardm olmadan bastramayan inin yneticileri, Bat politikalarnn lkenin birlii ve bamszl asndan temel belirleyici haline geldiini grmtr. Batyla dostluk ilikilerinin kurulmas ve bunlarn korunmas gereklilii hemen hemen btn inli yneticiler tarafndan kabul edilmitir. inli yneticiler lkede reformlar yapabilmek iin uluslararas atmalardan uzak durularak barn korunmas gereini benimsemilerdir.80 Barn korunmas ihtiyac, inin Batl glere srekli olarak tavizler verme politikasnn da temel nedenidir. Bu yeni anlay diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda nemli gelimelere yol amtr: slup boyutuna bakldnda ilk vurgulanmas gereken nokta, inin geleneksel sistemi erevesinde benimsedii diplomatik yntemleri tamamen terk etmesidir. Yabanc elilere uygulanan protokol anlay ve dier kurallar gibi btn usuller kesin olarak terk edilmitir. ine zg baz uygulamalar belli oranda korunsa da, diplomatik biem byk oranda Batllamtr. kinci nemli nokta, inin srekli diplomasi anlayn benimsemesidir. Bu erevede, daha nce iddetle kar klan Batl lkelerin bakentte srekli elilik ama talepleri kabul edilmi, 1860da ngiltere, Fransa, Rusya ve ABD Pekinde ilk srekli eliliklerini amlardr. in ise ilk srekli eliliini 1877de Londrada amtr. Ertesi yl ise bunu Washington, St. Petersburg ve Tokyoda alan elilikler izlemitir. 81 nc nemli nokta ise, inin yukarda belirtilen varln ve btnln koruma amacyla diplomasiyi kullanma politikas erevesinde, diplomatik eylemlerini ada uluslararas hukuk erevesinde merulatrmaya almasdr.
80 81

Ibid., s. 492. M. S. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, London and New York, Longman, 1993, s. 108.

38

inin uluslararas sistemin bir paras olduunun kabulnn ok ak bir ifadesi olan bu anlay, merkezdeki ve dardaki (kurulacak eliliklerde) inli diplomatlarn en nemli uralarndan biri olacaktr. Uluslararas sistemin iinde yer aldn artk hem teorik, hem de pratik olarak kabul eden in, bu sistemin kurallar erevesinde hareket etmeyi ve bu kurallardan kendi karlar asndan yararlanmay diplomasisinin merkezine oturtacaktr.82 Kurumsal boyuttaki en nemli gelime ise, Byk Konsey altndaki zel Komite yaps iinde bir d ilikiler biriminin oluturulmasdr. 1861de kurulan Zongli Yamen adndaki bu bro, d ilikilerin yrtlmesinde bir lde de olsa etkinlik kazanacaktr. Fakat, ilerleyen dnemde bronun yetkileri kimi zaman baka kurum ve kiilerce kullanlacaktr. Buna ramen, 1901de Dileri Bakanlnn kuruluuna kadar, dileri alanndaki en nemli kurumsallama Zongli Yamen olmutur.83 Bu bronun, diplomatik ilikilerin yrtlmesi yannda Uluslararas Hukuk konusunda da almalar yapt grlmektedir. Kurumsallama yolunda atlan nemli bir adm da, artan diplomatik ilikilere ve inin ada diplomatik yntemleri benimsemesine paralel olarak, yabanc dil eitimine nem verilmeye balanmasdr. Bu erevede, evirmen ihtiyacnn karlanmas amacyla Bat dillerinin renilmesi iin, Manu Hanedannn nemli ailelerinden 24 gen seildi. Bat dillerini bilen inli bulunamadndan, bu genleri

82

Emperyalizm anda Batllarn, Uluslararas Hukukun nemini sklkla vurgulamalarna ramen,

kurallar bizzat kendilerinin inemeleri inli brokratlarda hayal krkl yaratmtr. Batnn ahlaki zafiyet iinde olduu hususu inde sklkla dile getirilmitir. John Crammer-Byng, The Chinese View of Their Place in the World: An Historical Perspective, The China Quarterly, No:53, (January-March 1973), s. 6970.
83

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 113.

39

eitmek amacyla nce bir ngiliz misyoneri grevlendirildi. Daha sonra bir Fransz rahip ve Rus tercman da retmenlie balad. 84 Yabanc dil bilen brokratlar yetitirme politikas, atlan bu ilk admlardan sonra daha da hz kazand. Bu erevede, yurtdna renci gnderme fikri de ortaya kt. inli yneticilerin ayn dnemde benzer bir alm iinde olan Japonyadan esinlendikleri anlalmaktadr. lk kez 1864de gndeme gelen bu fikir, uzun hazrlklar sonucunda uygulamaya konuldu. 1875de ilk grup ABDde eitime balad. Bunu takiben, dier renci gruplar da ngiltere ve Fransaya gnderildi. Bulunduklar lkenin dilini ksa srede renen bu renciler, Bat kltrn de benimsediler. Eitimlerini tamamladktan sonra lkelerinde nemli mevkilere gelen bu renciler, modernist aydnlar olarak yurtlarnn adalamasnda ok etkili oldular.85 inlilerin, o zamana kadar hi nem vermedikleri barbar dillerini renmenin nemini de kavradklar grlmektedir. Bu durum, ilk planda diplomatik ilikilerin yrtlmesinde acil evirmen ihtiyacndan domutur. Fakat, temelde ok daha geni bir temele oturmakta; inin modernleme ihtiyalarnn karlanmasna, Bat teknolojisi, kltr ve uygarlnn lkeye getirilmesi amacna dayanmaktadr.86 Diplomatik ilikilerin yrtlmesi ihtiyac, modernlemenin lkeye girmesinde ve modernist elitlerin oluumunda byk rol oynayacaktr.

84 85 86

Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 525526. Ibid., s. 537542. inin zelikle Batl lkelerdeki bykelilikleri mesailerinin nemli bir ksmn yeni silah,

tehizat ve gemiler hakknda bilgi toplamaya ve bunlarn teminini salamaya ayrmaktaydlar. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 109.

40

7-Japonyada Diplomasi ve Evrimi

Japonyada siyasal ve toplumsal rgtlenme esasen MS 2. ve 3. yzyllarda ortaya kmtr. Bu rgtlenmenin feodal bir nitelik tad grlmektedir. Her ne kadar MS 7. yzyldan itibaren imparator unvann kullanan bir merkezi otorite varln srdrdyse de, 19. yzyl sonuna kadar lkede merkezi birliin tam anlamyla saland dnemler istisnai olmutur. Bu istisnai dnemlerde bile feodal birimlerin glerini belli oranda da olsa koruduklar grlmektedir. Gl feodalizm, Japonyann Osmanl mparatorluu, in ve randan farkl bir tarihsel sre yaamasna neden olmutur. Merkezi birliin tam olarak kurulamamas, Japonyann diplomasi anlaynda ve uygulamasnda dierlerinden farkl zellikler gstermesinin en nemli nedenlerinden biridir. Japon uygarlnn dayand siyaset felsefesine bakldnda, dinsel inanlarn Japon siyaset felsefesine de hayli etkide bulunduu grlmektedir. mparator unvannn kullanlmaya baland 7. yzyldan itibaren, Japon krallar soylarn Gne Tanrasna dayandrmlardr. Gne klt Japonyada ok uzun dnemden beri yaygn olarak benimsenen bir inant. Bu inann kullanlmas, Gnein olu olduunu iddia eden mparatora din temelli siyasal meruiyet kazandrmaktayd. Ayrca, kkenleri Antik dneme uzanan bu inana yaplan vurgu, imparatorluk kurumunun kadim olduunun da altnn izilmesini salamaktayd.87 Szkonusu inan erevesinde, mparatorlarn kendilerine dorudan

tanrsallk atfetmelerinin, indekine benzer bir siyaset felsefesi ve sylemi dourmas olasyd. Japon imparatorlar da, lkelerinin dnyann merkezi olduu, kendilerinin niversal imparator olduklarn dile getirebilirlerdi. Fakat, Japonyann

87

Janet E. Hunter, Modern Japonyann Douu: 1853den Gnmze, ev:Mfit Gnay, Ankara,

mge Yay., 2002, s. 17-18.

41

iinde bulunduu koullar, bu sylemin daha ok ie ynelik bir nitelik tamasna neden olmutur. Japon mparatorlar, feodal birimlerin gc ve bir ada devleti olmas nedeniyle, bu sylemini d dnyaya kar da ileri srebilecek kudretten uzaktlar. Dolaysyla, bu sylem mparatorun zaten ok da salam temellere dayanmayan egemenliini korumas ve meruiyetini srdrmesi amacyla kullanlmtr. Japon siyaset felsefesi emperyal bir perspektife sahip olmamtr. Bu durumun en nemli nedenlerinden biri de, inin blgedeki gc ve etkinliidir. Japonya, inin kltrel ve siyasal stnln ve merkezi konumunu kabul ederek, bu lkenin gelitirdii haraca dayal sistemin bir paras olmutur. Japonya yzyllar boyunca d ilikilerini haraca dayal sistem iinde yrtme yolunu semitir. Haraca dayal sistemin kabulnn doal sonucu, in tarafndan ileri srlen, uygar dnya ve barbarlar dnyas ayrmnn benimsenmesidir. lkeye in yoluyla giren Konfysln de yaygn destek bulmas, bu anlayn benimsenmesinde etkili olmutur. Japonya, barbar bir lke olarak sistem iinde yer almay ve bu yolla uygarlamay semitir.88 Japonyann bu tercihi, diplomasi anlay zerinde dorudan etkilerde bulunmutur: Japonya, in merkezli sistem iinde yer alarak ikinci snf bir g olduunu kabul etmitir. Bu da inin aksine diplomasinin yeganelik ve stnlk iddias erevesinde grlmesini engellemitir. Bu durum, Japonyann diplomatik ilikilerinin geliimi ve biimlenmesinde etkili olmutur. ine, haraca dayal sistem erevesinde dzenli olarak elilik heyetleri gnderilmi, bu byk gcn desteinin salanmas iin diplomasi youn bir biimde kullanlmtr. Ayrca, yine haraca dayal sistem iinde yer alan Kore gibi lkelerle de dzenli diplomatik ilikiler kurulmutur. Bu ilikilerin lkeler arasnda eitlik
88

Tashiro Kazui ve Susan Downing Videen, Foreign Relations During the Edo Period: Sakoku

Reexamined, Journal of Japanese Studies, Vol. 8., No:2, (Summer 1982), s. 285.

42

temelinde kurulmas diplomasinin geliimi asndan byk nem tamaktadr. Ayrca diplomasinin ok-tarafl bir sre olduu anlay yerlemitir.89 Haraca dayal sistem erevesinde yrtlen diplomatik ilikiler, sahneye yeni aktrlerin girmesiyle farkl bir boyut kazanacaktr. Bu yeni aktrler ise ticari ilikilerini gelitirmek iin Dnyaya yaylan Batl lkelerdir: 16. yzyl ortalarnda Portekizli denizcilerin Japonyaya gelerek ticari ilikiler kurma giriimi ilk aamada olumlu karlanmtr. Japonya haraca dayal sistem erevesinde Batlarla ticari ilikileri snrladysa da, inden farkl olarak bu ilikileri daha eit bir temelde yrtt. Bunun temel nedeni, Japonlarn, Batllar inliler gibi barbarlar olarak grmelerine ramen, inin niversal merkez olma iddiasna Japonyann sahip olmamasdr. Bu yzden, Japonya ticari ilikilerin gelimesinde ok daha destekleyici ve kolaylatrc bir tavr almtr. Batyla ilikilerin hzla geliimini salayan nemli etkenlerden biri de, Japonyann bu dnemde i karklklar ve atmalar iinde bulunmasdr. Feodal g mcadelelerinin artt ve mparatorun merkezi egemenliini byk oranda kaybettii szkonusu dnemde, Batyla ticaret konusu feodal beylerin yetkisi altna girmitir. zellikle Portekizlilerle hzla gelien ticari ilikiler, Japonyada Bat etkisinin ksa srede nemli sonular dourmasna neden olmutur. ncelikle, feodal beyler Batllarla ticareti gelitirmenin kendi glerini arttrmay saladn grmlerdir. nk, Batllarla yaplan ticaret, Batnn stn silah ve tehizatlarnn hammadde karlnda alnabilmesini ve rakip beylere kar kullanlabilmesini salamaktayd. Feodal beyler arasnda Bat silah ve tehizatnn kullanlmaya balamas, g dengesini hzla deitirecektir. Sava alanlarnda stn Bat teknolojisinin rn

89

Ibid., s. 289290.

43

silahlardan yararlanmann salad avantaj, kendini ksa srede gsterecektir. Ayrca, daha uzun vadede, artan silahlanma maliyetlerinin sadece geni ekonomik kaynaklara sahip beyler tarafndan karlanabilmesi, Japonyada merkezi birliin tesisinde ve istikrarn salanmasnda byk rol oynayacaktr. Silahlanma maliyetlerini karlayamayan daha kk feodal beyler tasfiye edilecektir. 90 kinci olarak, Bat etkisi ksa srede toplumsal yaama dorudan yansmtr. Japonyann geleneksel sosyo-kltrel yapsna Bat kkenli olgular girmitir. Batl giyim tarznn Japonlar arasnda hzla yayld, balayan misyoner faaliyetlerinin hemen etkili olduu grlmektedir. Ksa srede ok sayda Japon Hristiyanl benimsemitir.91 Japonyann belki de Batllamaya 400 yl kadar nce balamasna neden olacak bu durum, Japon yneticilerde geleneksel dzenin sarslmakta olduu ynnde endie dourdu. Bu endie, Japon yneticilerin Bat etkisinin azaltlmas hatta tamamen nlenmesi yolunda admlar atmasna neden olacaktr. 1582de, Samuray Hideyoinin Japonyann tamamnda kontrol salamas, feodal g mcadelelerinde Bat silah ve tehizatna duyulan ihtiyac byk oranda azaltmt. Japonya zerindeki Bat etkisini azaltma yolunda ilk adm da Hideyoi tarafndan atld. 1587de, Hideyoi tarafndan Hristiyan misyonerlerin Japonyadan srlmesi yolunda bir buyruk kartldysa da, Hideyoi Portekizlilerin ticareti keserek misilleme yapaca kaygsyla bunu kendisi uygulamad. 17. yzyl bandan itibaren, misyoner faaliyetlerinden uzak duran Protestan Hollandallarn da Japonyayla ticarete balamalar Japon yneticilere daha cesur admlar atmalar iin frsat veren bir gelime oldu. nk, o zamana kadar tek Batl ortak
90 91

olan

Portekizlilere

olan

bamllk

azalmt.

Japonyada

yaayan

Mcneill, Dnya Tarihi, s. 386. Idem.

44

Hristiyanlarn bask altna alnmalaryla balayan sre, 1637de Hristiyanlarn ayaklanma karmas ve bunun hemen iddetle bastrlmasyla devam etti. Ayaklanmann bastrlmasyla Japonya asndan yeni bir dnem balayacakt.92 Balayan yeni dneme damgasn vuran olgu, Japonyann d dnyayla ilikilerini en aza indirmeye almas olacaktr. likilerin en aza indirilmeye alld d dnya ise Batdr93 1639da Tokugawa Bakufuku ynetimi, Batyla ilikilerin sadece ticaret temelinde yrtlemeyecei, zellikle Hristiyan

misyonerlerinin faaliyetlerinde somutlat gibi Bat etkisinin geleneksel yapy ortadan kaldraca dncesiyle Batyla ilikileri en aza indirme karar ald. Bu karar uyarnca, Batllarn Japonyadaki ikametleri ve ticari faaliyetleri

Nagazakideki Deima adasnda bulunan Hollanda ticaret merkeziyle snrlandrld. Japon yurttalarnn Avrupallarla bireysel temaslar kesildi ve Bat dncesini tayan her trl sanat eserinin ve kitabn lkeye sokulmas yasakland.94 Japon yneticiler, bu karar alrken, ite ve dta bar ile istikrarn srdrlmesinin lkenin mmkn olduunca d etkilerden korunmasna bal olduunu dnmekteydiler. Japonyann bu tarihten itibaren yaklak 250 yl boyunca izlemeye alt ve sakoku olarak adlandrlan inziva politikas, aslnda d ilikilerin, dolaysyla diplomasinin geri plana atlmas anlamna gelmemekteydi. Merkezi otoritenin yeniden saland 1582den beri, Japonyann inle haraca dayal sistem erevesinde kurduu ilikiler bozulmaya yz tutmutu. Hideyoinin, 1590larda Koreyi igal giriimi, inin tepkisini ekmi ve Japon kuvvetleri geri ekilmek zorunda kalmt. Japonya, izlemeye balad sakoku politikasyla geleneksel
92 93

Ibid., s. 388. Kazui ve Viedeen, bu dnemde Japonyann Dou Asya lkeleriyle ilikilerini gelitirerek

srdrdne dikkat ekmektedirler. Kazui ve Viedeen, Foreign Relations During the Edo Period: Sakoku Reexamined, s. 284285.
94

Hunter, Modern Japonyann Douu, s. 34.

45

ilikilerini restore etmek ve inle yaknlamak istemekteydi. inden alaca destek, Hideyoinin lke iinde de meruiyet kazanmas asndan ok nemliydi.95 Dolaysyla, Japonyann ie kapanma abas Batdan ve Bat kaynakl etkilerden kurtulma ihtiyacndan domutur. Bu da Japon diplomasinin tekrar geleneksel yapsna ve anlayna dnmesine neden olmutur. Fakat 18. yzylda, inin zayflamasna paralel olarak haraca dayal sistemin de etkinliini yitirmeye balamas, Japonyann srdrd geleneksel diplomatik ilikilerin de eski nemini kaybetmesine neden olacaktr. Dolaysyla, 18. yzylda diplomatik faaliyetler Japonya asndan younluunu daha da kaybetmitir. Bu durum ise, yzyln sonundan itibaren Bat etkisinin kendini gstermesiyle deimeye balayacaktr. 18. yzyl sonlarnda Dou Asyada, nce in zerinde balayan Bat basks yava yava Japonya zerinde de grlmeye balad. Bu basknn iki farkl boyutta ortaya kt grlmektedir: Birinci boyutta, Batl glerin, ticari faaliyetlerini yrtebilmek iin blge lkelerine yaptklar uluslararas ticarete daha fazla alma ynndeki genel basklar yer almaktadr. Dou Asyaya ynelik bu baskdan, Japonya da payn deni alacaktr. kinci boyutta ise, zel olarak Japonyann dorudan doruya askeri tehditle kar karya kalmas bulunmaktadr. Rusyann 18. yzyl sonundan itibaren Sibirya zerinden blgeye inmeye almas, Japonyann toprak btnlne ynelik bir tehdit oluturmaya balamtr. Batl gler, indeki giriimleriyle e zamanl olarak, 1790lardan itibaren ticari balarn kurulmas ynnde Japonyadan da isteklerde bulundular. Hollanda, ngiltere, ABD ve Rusyann eitli tarihlerde heyetler gndererek yaptklar bu giriimler, Japonyann Nagazaki dnda baka bir liman amayacan bildirmesi
95

Ronald P. Toby, Reopening the Question of Sakoku: Diplomacy in the Legimitation of the

Tokugawa Bakufuku, Journal of Japanese Studies, Vol.3, No:2, (Summer 1977), s. 329331.

46

nedeniyle baarszlkla sonuland.96 in gibi ilk aamada bu isteklere direnebilen Japonya zerindeki bask, Afyon Sava sonrasnda daha da artmaya balad. 19. yzyln ilk yarsn mali skntlar ve i karklklarla geiren Japonyann gszlemesi, basklara direnmesinin daha fazla mmkn olamayacan

gstermekteydi.97 Nitekim, Pasifik ticaretini gelitirmek isteyen ve bu yzden Japon limanlarna ihtiyac artan ABD, 1853te Japonyaya dorudan askeri g kullanma tehdidinde bulunmaya karar verdi. Amiral Perry ynetimindeki Amerikan donanmas Temmuz 1853te Uraga limanna girdi. Amiral Perry, ABD Bakan Fillmoreun mektubunun98 Japon mparatoruna iletilmesini istedi. Bakan Fillmoreun mektubu; Japon limanlarnn ticarete almas ve Amerikan gemilerinin bu limanlardan ikmal yapabilmesi gibi hususlar iermekteydi. Perry, szkonusu mektuba ek olarak gnderdii kendi mektubunda bu mantkl ve bar nerilerin kabul edilmemesi halinde, gelecek baharda daha byk bir kuvvetle geri dneceini belirtiyordu. ABDden gelen bu tehditkr istekler Japonyada byk bir dalgalanma yaratt. Yzyllardr sren izolasyona ramen, 18. yzyl sonlarndan itibaren Japon aydnlar ve yneticiler arasnda Bat dnyasna ilgi artmaya balamt. Batl glerin blgeye yaylmalar ve sahip olduklar teknoloji Japonlarn dikkatini ekmi, Bat stnl karsnda Japonyann fazla dayanamayacann farkna varlmaya balanmt. Dnyann merkezi olma iddiasndaki kadim in uygarlnn, Afyon Savalaryla iine dt durum da Japonlar tarafndan dikkatle izlenmekteydi. Nitekim, Japonyann ABD ltimatomu karsnda istekleri kabul

96 97

W. G. Beasley, The Modern History of Japan, London, Weidenfield and Nicolson, 1963, s. 39-45. L. M. Cullen, A History of Japan, 1582-1941: Internal and External Worlds, Cambridge,

Cambridge University Press, 2003, s. 165-172.

98

Beasley, The Modern History of Japan, s. 5758.

47

etmesinde, Batnn nlenemez gcnn farknda olmasnn ve in rneinden ders kartlmasnn byk rol olacakt.99 ABDnin isteklerinin reddedilmesinin, Japonyann bir savaa girmesine neden olaca grlmekteydi. Japon yneticileri yaklak 50 yldr ABDnin isteklerine kar koyabilmelerine ramen, bu kez durumun ok ciddi olduunu, reddin sava anlamna geleceini

ngrebilmekteydiler. Japon yneticiler 1854 baharnda Japonyaya daha byk bir gle geri gelen Perrye isteklerinin kabul edildiini bildirdiler. Bunun zerine imzalanan bir anlamayla100, birka liman Amerikan gemileri iin snma liman olarak ald. Bu limanlarda ABDli konsoloslarn bulundurulmas kabul edildi. Ticaretle ilgili konularn grlmesi ise ileriki bir tarihe brakld. Bu anlamann hemen ertesinde, ngiltere ve Rusya da Japonya ile bu ynde anlamalar yapacaktr. Japonya zerindeki Bat basks hzn kaybetmeden devam etti. 1856da atanan ilk ABDli Konsolos Harrisin abalaryla, 1858de ABD-Japonya Dostluk ve Ticaret Anlamas imzaland.101 in modelini esas alan bu anlamayla, limanlar yabanc ticaret gemilerine tamamen almaktayd. Sz konusu anlamay, dier Batl glerle yaplan benzer eitsiz anlamalar izledi. Bu anlamalarla Japonya Bat kapitalizmine eitsiz bir biimde almakla kalmyor, Japonyada bulunan Batllar kendi lke hukuklarna bal olmak gibi kapitler nitelikli haklar da kazanyorlard. 1858 Anlamasyla balayan ve daha sonra imzalanan benzer anlamalarla da beslenen srete, Japon diplomasisi asndan nemli bir gelime de, Batl lkelerin Japon topraklarnda diplomatik temsilcilikler amasdr. Bakent Edodaki

99

Ibid., s. 4752, 59. Hunter, Modern Japonyann Douu, s. 36. Ibid., s. 37.

100 101

48

eliliklerden ve limanlardaki konsolosluklardan oluan bu temsilciliklerle srekli diplomasinin bir aya kurulmutur. Japonyann d basklar sonucu dnyaya almas, modernlemesinin de yolunu amtr. Japon ynetimi Bat basksndan ve onun simgesi olan eitsiz anlamalar sisteminden kurtulmann tek yolunun topyekn bir modernlemeden getiini grmtr. zellikle, 1868 ylnda imparator Meijinin 8 yl sren i sava sonucunda kontrol yeniden salamasyla, topyekn modernleme anlay kesin olarak yerlemitir. Bu modernleme anlay, Bat karsnda siyasal, askeri ve ekonomik boyutlarda durabilmenin, bizatihi ona benzemekten getii dncesine dayanmaktadr. Sz konusu anlay erevesinde hzla modernlemeye balayan Japonya, gszlnn farknda olarak Bat teknolojisini alabilmek ve Bat basksndan kurtulabilmek iin, d ilikilerini hzla gelitirme ihtiyacn duydu. Bu atlmn doal sonucu diplomasinin kurumsal olarak ve uslp asndan gelimesidir. Kurumsal boyutta, Meiji Restorasyonunun balamasnn hemen ertesinde (1869da) kabine sistemine geilmi ve bamsz bir dileri bakanl oluturulmutur.102 Topyekn modernleme anlay erevesinde Bat lkelerine eitim amacyla gnderilen renciler, bakanln geliiminde ve etkinlik kazanmasnda byk rol oynamlardr.103 Zamanla artan nitelikli eleman says, bakanla girmek isteyen adaylarn 1894ten itibaren snavla seilmesine olanak vermi, bylece profesyonelleme yolunda nemli bir adm atlmtr.104

102 103

Beasley, The Modern History of Japan, s. 102. Yurtdna renci gnderilmesi Meiji Restorasyonundan ncedir. 1865de Satsuma derebeylii

15 renciyi ngiltere ve Fransaya gndererek bu yolda ilk adm atmtr. Cullen, A History of Japan, 15821941, s. 191.
104

Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 124.

49

Diplomatik

slup

boyutuna

bakldnda,

Japon

diplomasisinin

modernlemesinde bu adan da ksa srede byk admlar atld grlmektedir. 1850lerin ikinci yarsndan itibaren lkeye gelen Batl temsilcilerle kurulan ilikiler, Japonyann modern diplomatik usulleri benimsemesinde etkili olmutur. Batl lkelerin diplomatik temsilciliklerinin faaliyete gemesinden ksa bir sre sonra, Japonya da srekli diplomasi anlayn benimseyerek yabanc lke bakentlerinde elilikler amtr. 1873de Japonyann ABD ve nemli Avrupa lkelerindeki eliliklerinin says 9a ulamtr.105 1870lerden itibaren ok uzun bir dnem boyunca Japon diplomatlarn temel ura alanlarnn anlamalar sisteminin ortadan kaldrlmas, ya da en azndan tadili olduu dikkate alnrsa, Japonyann diplomasiyi ulusal karlarn korumak iin temel yol olarak benimsedii grlecektir. Japon diplomatlar, Japonyann artan gcne paralel olarak bu abalarnda zamanla baarlar elde edeceklerdir. Japonyann, uluslararas sistemin nemli aktrlerinden biri haline gelmesi, Batllarn bu lkeyle diplomatik ilikilerini gelitirme yolunda admlar atmalarna neden olmutur. Nitekim, 19041905 Rus-Japon savandaki galibiyetten sonra, Batl lkelerdeki Japon elilikleri ve Batl lkelerin Japonyadaki elilikleri bykelilik seviyesine karlacaktr. Bu durum, Japonyann uluslararas sistemin en nemli glerinden biri olduunun Batl lkeler tarafndan da tannmas anlamna gelmektedir.106 Grld gibi, Japonya inden farkl bir yol izleyerek Batyla iliki kurmay ok daha bar bir erevede kabul etmitir. Japonyann, konumu itibaryla, Bat emperyalizminin mdahalesinden grece daha uzak kalabilmesi de, Batyla ilikilerinin daha sorunsuz olmasn salamtr.
105 106

Ibid., s. 109. Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 113.

50

Fakat, in ve Japonya arasndaki temel fark, modernlemeye baktan gemektedir. in gibi kadim ve gelimi bir uygarla sahip olmamas, Japonya iin byk bir avantaj salamtr.107 Bu sayede Japonya hem modernleme srecine daha kolay girebilmi, hem de Batnn gcnn farknda olmasn nleyecek ii bo bir ideolojik sylem gelitirmemitir. Modernlemeyle artan gc, Japonyann uluslararas sistemde ksa srede nemli bir aktr olarak belirmesini salamtr. Bu da Japon diplomasisinin etkinliinin hem nedeni, hem de sonucudur.

8-randa Diplomasi ve Evrimi

ran uygarlnn M 6. yzylda Pers mparatorluunun kurulmasyla balayan geliim sreci, lkenin MS 7. yzylda Arap egemenliine girmesiyle yeni bir boyut kazand. Bu boyut, Arap egemenliinin ran slamlatrmasdr. slamlama, rann tm toplumsal kurum ve ilikilerinin slam erevesinde yeniden biimlenmesini salamtr. Toplumsal iliki ve kurumlarn yeniden biimlenii siyasal alana da yansmtr. Fakat, slamlamann siyasal alandaki etkilerinin ak bir biimde ortaya kabilmesi iin, rann bamsz bir lke olarak tarih sahnesinde yeniden belirmesi gerekecektir. Arap egemenliiyle balayan ve daha sonra Seluklu ve Timur

mparatorluuyla devam eden yabanc hkimiyeti 15. yzyldan itibaren zlmeye balamtr. 15. yzyl sonunda ortaya kan Safeviler randa kontrol tamamen ele geirmi, bylece ran yeniden bamsz bir lke olmutur. Safevi Hanedanl bugnk rann temellerini atarak, gnmze kadar devam eden devlet yapsn kurmutur. Dolaysyla, rann diplomasi anlaynn evriminin incelenmesinin, Safevi Hanedanlyla balatlmas uygun olacaktr.
107

Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 9. B., Ankara, mge Yay., s. 276-277.

51

Safevi egemenliindeki rann, in ve Japonyann aksine, diplomasiye daha ilk kurulduu dnemden itibaren byk nem verdii grlmektedir. Bunun temel nedenleri; dayand siyaset felsefesinin olumlu etkisi, jeopolitik konumunun in ve Japonya tarz bir izolasyona izin vermemesi, ekonomik yapsnda ticaretin oynad rol ve heterojen demografik yapsdr. Bu nedenler ana hatlaryla irdelendiinde u sonulara varlabilir: ah smail tarafndan kurulan yeni devletin resmi mezhep olarak iilii benimsemesi, rann tm siyasal kurumlarnn bu mezhep erevesinde rgtlenmesi sonucunu dourmutur. Bu da, doal olarak, rann diplomasi anlaynn iilik erevesinde ekillenmesine neden olmutur. iilik, Safevi Hanedannn ran toplumu zerinde egemenlik kurmasna yarayan bir meruiyet kayna olarak benimsenmitir. Safevi Hanedan yeleri, ran iiletirmi; bu sayede demografik olarak byk bir eitlilik grlen corafyada ortak dinsel deerlere sahip bir kitle yaratmay hedeflemilerdir. rann iiletirilmesi, ahn ii doktrinini kendi mutlak egemenliini salamas asndan da ilevseldi. ah, yedinci imamn torunu, Safevi tarikatnn bir eyhi ve kayp imamn bir bedene brnyd.108 ran iilii, kuruluu itibaryla daha ok isel bir nitelik tam, ahn ran zerindeki egemenliinin dinsel ve ideolojik aygt olarak kullanlmtr. rann iilie geiinde d politik etkenlerin de byk rol bulunmaktadr. 1501de kendini ran ah ilan eden smail, Snni egemenliindeki bir corafyada ayr bir siyasal yap oluturabilmek iin farkl bir meruiyet kayna yaratmann

108

Ira M. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi Cilt 1: Hazreti Muhammedden 19. Yzyla,

ev:Yasin Aktay, stanbul, letiim Yay., 2002, s. 407.

52

gerekliliini grmtr.109 ah smail, o dnemde slam dnyasnda egemen olan byk devletin (Osmanl, Memluk ve eybani) Snnilie dayandndan hareket ederek, yeni bir devletin yeni ideolojik temellere oturmas gerektiini dnmtr. Snni gler arasnda yeni bir siyasal yapnn oluturulmas ve devletin dtaki meruiyetinin salanmas, ancak farkllk yaratlmasyla mmkn olacakt. Bunu salamak iin de iilie bavurulmutur.110 iiliin benimsenmesinin ve rann siyaset felsefesinin temeline

oturtulmasnn eitli sonular olmutur: ncelikle, iiliin benimsenmesi ran Snni slam dnyasyla yzyllar boyunca etkili olacak bir kartla sokmutur. 16. yzyl banda Osmanl mparatorluunun Snni dnyasnn liderliini kesin bir biimde almasyla, Osmanl mparatorluu-ran rekabetiyle somutlaan Snni-ii kartl, rann elindeki btn imknlar, bu balamda diplomasiyi de, kullanmaya almasnn yolunu amtr. iiliin benimsenmesinin bir baka nemli sonucu da, rann tm slam dnyas zerinde bir niversal merkez olma iddiasna sahip olmasn engellemesidir. slam dnyasnn byk ounluunun Snni olmas ve rann uzlamaz ve militan ii anlay, ahn btn slam dnyas zerinde niversal bir imparatorluk kurmak gibi bir syleme sahip olmasn teoride ve pratikte ok zorlatrmaktayd. ah smailin, Safevi ynetimini kurduu ilk dnemde bu ynde bir sylemi olsa da, Osmanl mparatorluu karsnda 1514te aldranda alnan yenilgi bunun geerliliini byk oranda ortadan kaldrd. ah smailin temsil ettii

109

Gibb ve Bowen, ah smail ve Safevilerin Snnilik karsnda byk oranda g kaybeden iilii

yeniden dirilterek, adeta ulusal bir kilise kurduklarn belirtmektedirler. H. A. R. Gibb ve Harold Bowen, Islamic Society and the West, Vol.I., Part II, 4. Ed., London, Oxford University Press, 1969, s. 73.
110

Mehrdad Kia, Pan-slamism in Late Nineteenth-Century Iran, Middle Eastern Studies, Vol.32,

No:1, (January 1996), s. 32.

53

mehdici-sufist akm, yerini ksa srede muhafazakr bir iilie brakt. Mehdicisufist anlayn devrimci yan, kurulan yeni siyasal dzen asndan da tehlikeli olabilecekti.111 iiliin muhafazakrlamas, Safevi Hanedanlnn siyasal sylemini deitirmitir. Bu erevede, ran kendini slam dnyasnn byk ounluundan ayrarak, slam dnyas iinde niversal liderlik sylemini dile getirmekten kanmaya balamtr. Bu durum diplomasisinin geliiminde olumlu rol oynam, ran erken dnemlerden itibaren ok-yanlla ve taraflarn egemen eitliine dayal diplomasi anlayn benimsemitir. rann jeopolitik konumu da diplomasi anlay zerinde derin etkilerde bulunmutur. ran, corafi konumu itibaryla yzyllar boyunca deiik aktrlerin g mcadelelerine sahne olmutur. Blgenin g mcadelelerine sahne olmas, rann eitli glerin diplomatik ilikilerinin odanda olmas sonucunu dourmutur. Ayrca, bulunduu corafyann merkezi konumu ve Dou ile Bat arasndaki kpr nitelii, randa hkm sren btn ynetimlerin Balkanlardan ine, Orta Asyadan Hint Krfezine kadar geni bir corafyayla askeri, siyasal, ekonomik ve kltrel ilikiler iinde olmasn zorunlu klmtr. rann jeopolitik konumunun yol at bu tarihsel miras, Safevi devrinde de d ilikilerin -dneme gre nem derecesi deimekle birlikte- srekli biimde lke gndeminde en nde yer almasna neden olmutur. Safevi Hanedan, kurulduu ilk gnden itibaren, zellikle Osmanl mparatorluuyla g mcadelesine girdiinden, gerek Osmanl mparatorluu, gerek dier lkelerle diplomatik ilikilerini gelitirme ihtiyac iine girmitir.

111

Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, s. 406.

54

Jeopolitik konumu, rann d politika ve diplomasi anlaynn reel-politik dinamiklerden uzak, idealist bir ereveye oturmasn da engelleyen bir etken olmutur. ran, Osmanl mparatorluunun hemen ardndan 19. yzyln getirdii koullarn farkna varm, d politikasn yeni konjonktre uygulamakta in ve Japonyaya nazaran daha erken davranmtr. Jeopolitik konumunun da etkisiyle rann, dinsel ve ideolojik dogmatizmden grece daha uzak olduu da grlmektedir. Kurulduu dnemden itibaren, ran da, tpk Osmanl mparatorluu gibi, ittifak ve ibirlii araylarnda dinsel ve ideolojik anlayn belli oranda aarak daha pragmatik bir d politika izleyebilmitir. Aslnda, ii anlayna ramen ran da Osmanl mparatorluu gibi d politikasn slami temellere dayandrmaktayd. Bu da, ileride incelenecei gibi, slam hukukular tarafndan gelitirilen ve gayr-Mslim lkelerle ilikileri dzenleyen Dar-l Harb, Dar-l slam anlaynn ran tarafndan da benimsenmesini salamt. Buna ramen, d politikada rann da, Osmanllar gibi, reel-politik kayglarla hareket ettii grlmektedir. rnein, smailin kendini ran ah ilan ettii 1501de, Venedikle Osmanllara kar ittifak grmeleri yapt ve Venediklilerden silah salad bilinmektedir.112 Bu reel-politik anlay, birka yl sonra Basra Krfezine gelerek blgeye yerleen Portekizlilere kar da srdrlmtr. Nitekim, 1515de ran ve Portekiz arasnda Osmanl mparatorluuna kar bir ittifak antlamas imzalanmtr.113 Kuruluundan itibaren blgede etkili btn lkelerle diplomatik ilikilerini gelitiren ran, bu anlayn 20. yzyla kadar hi terk etmeden srdrecektir.

112

Adel Allouche, Osmanl-Safevi likileri: Kkenleri ve Geliimi, ev:Ahmed Emin Da,

stanbul, Anka Yay., 2001, s. 90-91.

113

Abdul Aziz M. Awad, The Gulf in the Seventeenth Century, Bulletin (British Society for

Middle Eastern Studies), Vol.12, No:2, (1985), s. 123.

55

rann diplomasi anlayn etkileyen bir dier etken ise, binlerce yldr ktalararas ticaretin gei noktas olmasdr. pek ve Baharat yollarnn randan gemesi ran ktalararas ticaretin en nemli lkelerinden biri haline getirmitir. Ayrca, randa ipek retiminin 13. yzyldan itibaren gelimeye balamas, 15. yzylda rann dnya ipek retimi ve ihracatnda ok nemli bir yere sahip olmasn salad. Szkonusu dnemde ipek ihracatnn talyaya kadar uzand

grlmektedir.114 Bu durum, rann dousu ve batsndaki birok lkeyle ticari temaslarnn, dolaysyla diplomatik ilikilerinin artmasna neden olmutur. ran yneticilerinin genel olarak ticareti tevik eden tutumlar, ticaretin gelimesinde rol oynayan bir baka etkendir. lkede ticaretin gelimesi iin gerekli btn kolaylklar salamada gsterilen zen, Batllarn ticari faaliyetlerde bulunmak iin rana gelilerini cesaretlendirmitir. ran, lkeyi d ticarete amakta in ve Japonyann gsterdii kstlayc ve engelleyici tutumun aksine, Osmanl Devleti gibi istekli ve destekleyici bir tutum taknmtr. Bu balamda, 1507de Portekizlilerin Basra Krfezinde ticari faaliyetlere balamalar, Osmanl Devletine kar bir destek salama amacn tamakla birlikte, ayn zamanda ticaretin gelitirilmesi ve ticaret yollarnda Osmanl Devletine bamllnn azaltlmas iin de ranllarca desteklenmitir. zellikle, 16. yzyl sonunda tahta kan ah I. Abbas dneminde, lke iinde retimi arttrmak iin nemli admlar atlmtr.115 16. yzyl bandan itibaren ngiliz tacirlerin blgeye gelileri, rann Portekizlilere olan bamlln azaltm, Batyla farkl bir kanalla da ticari ba kurulabilmesinin yolunu amtr. 1616da ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas
114

Ahmad Seyf, Silk Production and Trade in Iran in the Nineteenth Century, Iranian Studies,

Vol.XVI, No:1-2, (Winter-Spring 1983), s. 52.

115

Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, s. 400.

56

randa serbest ticaret yapma hakkn elde etmi, bunun karlnda ngilizler, Portekizlilerin blgeden uzaklatrlmas iin ranla askeri ibirlii yapmtr.116 ngilizleri, 1645de Hollandallar, 1664te de Fransz Dou Hindistan Kumpanyas vastasyla Franszlar izledi. Bu lke de, blgede ranllar tarafndan salanan ticari ve hukuksal imtiyazlardan ve haklardan yararlanarak, retim ve ticaret merkezleri kurdular.117 Bu lkelerin vatanda olan tacirlerin, faaliyetlerini ksa bir srede rann dier blgelerine de kaydrdklar grld.118 rann blge ve Bat lkeleriyle ticaretinin artmas, diplomasinin slup boyutunda geliiminde nemli bir rol oynad. ran yneticileri ticari balar kurduklar lkelerle diplomatik ilikilerini de gelitirmi, bu sayede Osmanl mparatorluuna kar destek saladklar gibi, Batl gleri birbirlerine kar da kullanmlardr. rann sahip olduu gayri-Mslim nfus da diplomatik ilikilerin geliiminde rol oynamtr. randa yaayan zellikle Ermeni ve Yahudilerin, baka lkelerdeki dier diaspora gruplaryla balar ve temaslar dolayl olarak rann da o lkelerle ilikilerinin gelimesini salamtr. Bu balar, ranl yneticiler tarafndan, rann ticari ilikilerinin gelimesi iin kullanlmtr. zellikle, himaye edilen Ermeni tccarlar, rann yabanclarla ticari ilikilerinde arabulucu rol oynamlardr. Bunlar, yakn iliki iinde olduklar ngiliz, Hollandal ve Fransz tccarlarla ortaklklar kurarak, rann ticaretinde nemli bir yere sahip olmulardr.119 Batl lkelere sosyo-kltrel adan daha yakn olan gayr-Mslim topluluklar, rann

116 117 118

Awad, The Gulf in the Seventeenth Century, s. 125. Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, s. 401. Batl tacirlerin artan faaliyetleri iin bkz: Rose Greaves, Iranian Relations with European

Trading Companies to 1798, The Cambridge History of Iran, Vol.7, Cambridge, Cambridge University Pres, 1991, s. 350373.
119

Lapidus, slam Toplumlar Tarihi, s. 400, 402.

57

Batyla ticaret temelinde kurduu, fakat dier alanlara da yansyacak ilikilerin geliiminde nemli rol oynayacaklardr.120 ah I. Abbas dneminde gcnn doruuna kan ran, 17. yzyln ikinci yarsnda ise gerileme dnemine girmitir. Bu dnemde artan i sorunlar, rann gerilemesindeki en nemli nedeni oluturmaktadr. Devletin srklendii i karklar, 1722de Safevi Hanedannn doudan gelen Afgan gleri tarafndan yklmasna yol at. Ayrca, Osmanl mparatorluu ve Rusyann durumdan yararlanarak rann eitli blgelerini igaliyle, rann bamszl ciddi bir tehlike iine girdi. ran, iine girdii bu durumdan kurtaracak gelime ise, Rusya ve Osmanl mparatorluu arasnda ran topraklarnn paylam konusunda anlamazlk kmas oldu. ran tahtn Safevi Hanedan adna yeniden ele geiren ah Tahmasp Mirza, lkeyi iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak iin bundan yararlanmaya alt. Tahmasp Mirza, 1723te Rusya ile bir anlama imzalayarak, Rusyann askeri destek karlnda Azerbaycan topraklarn igalini kabul etti.121 Bu anlama, rann, diplomasiyi varln srdrmek iin kullanmasnn ilk rneini oluturmaktadr. Fakat, Osmanl mparatorluuyla Rusya arasnda ran topraklarnn gelecei hususunda Fransann arabuluculuuyla anlama salanmas, ran diplomasisinin baarsnn ksa sreli olmasna yol at. 1724te Osmanl mparatorluu ve Rusya, ran topraklarnn paylamnda anlatlar.122 Ancak, Rusyann, bu anlamaya ramen, Osmanllarn randa nemli alanlar denetlemesini istemedii ksa srede anlald. Bu durum, randa dengelerin deimesini salayacaktr.
120

Bu durum, Osmanl mparatorluundaki gayr-Mslim aznlklarn oynad rolle byk benzerlik

gstermektedir.
121

F. Kazemzadeh, Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921, The Cambridge

History of Iran, Vol.7., Cambridge, Cambridge University Press, s. 318319.

122

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. I., s. 189194.

58

Topraklarnn nemli bir ksm Osmanl, Rus ve Afgan igalinde bulunan randa, Nadir ahn 1727de iktidar eline almasyla yeni bir dnem balad. Diplomasi ve askeri gcn birlikte kullanmn ieren akll bir strateji belirleyen Nadir ah, nce douya ynelerek Afganllarn elindeki ran topraklarn geri ald. Daha sonra batya, Osmanl mparatorluuna dnen Nadir ah, Rusyann desteini alarak saldrya geti. O dnemde kendi de i sorunlarla bouan Osmanl mparatorluu elindeki ran topraklarn kaybetmeye balad. Rusyayla giritii diplomatik sre, rann Osmanllar yenilgiye uratmasnda ok nemli rol oynamtr. Osmanllar karsndaki askeri baarlar, Rusyann igal ettii ran topraklarndan ekilmeyi kabul etmesiyle kazanlan diplomatik zafer izledi. ran, Rusyayla 1735de imzalad Gence Antlamasyla byk bir diplomatik baar kazand.123 Bunu, Osmanl-ran savan sona erdiren ve Osmanllarn igal ettikleri ran topraklarndan ekilmesini ieren 1736 tarihli Osmanl-ran Antlamas izledi.124 Nadir ah, lkeyi iine dt kriz ve blnme tehlikesinden kurtardysa da, yaanan bu srete rann gszl kendini gstermeye balamtr. ranl yneticiler lkenin btnln sadece kendi askeri gleriyle koruyamam, diplomatik yollar kullanmak zorunda kalmlard. Rusyann Osmanl

mparatorluuna kar ran desteklemesi, Nadir ahn baarsnn temel nedeni olmutu. Ayrca, Rusya, Nadir aha sadece siyasal destek vermemi, rana topu kuvveti ve mhendis subaylar gndererek dorudan askeri yardmda da

123

Rauhollah K. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, Charlottesville, University

Press of Virginia, 1966, s. 2325.

124

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. IV., s. 230-234.

59

bulunmutu.125 Yani, rann askeri alanda geriledii yava yava grlmeye balamtr. Bu durum, rann bamszln korumak iin dengeleri gittike daha fazla kollad ve yabanc glerin ran zerindeki etkinliklerini arttrd bir dneme girildiini gstermekteydi. Ayn dnemde, benzer bir srece giren Osmanl mparatorluu ran zerindeki etkinliini yitirecektir. 18. yzyl sonunda

belirginleecei gibi, ran zerinde belirleyici gler Rusya ve ngiltere olacaktr. 19. yzyl bandan itibaren, rann i ve d politikas Rusya ve ngilterenin d politikalar ve bu iki lke arasndaki rekabet tarafndan ekillendirilmeye, hatta belirlenmeye balayacaktr.126 rann uluslararas sisteme tamamen dhil olmak zorunda kalmasn balatan sre, 19. yzyln hemen banda ortaya kmtr. ngiltere, Napolyonun 1798de Msr igal etmesi ve Rusya ile ortak bir Hindistan seferi projesinden duyduu endie nedeniyle, ranla ilikilerini gelitirme ihtiyac duydu. 1799da Tahrana gnderilen John Malcom, uzun grmeler sonucunda, 1801de iki lke arasnda bir ittifakn ve ticaret anlamasnn imzalanmasn salamay baard.127 rann Afganistana kar ngilterenin desteini almak istemesi, antlamay

imzalamasndaki en nemli nedendi. ran, imzalad ilk ittifak olan bu antlamayla, ada diplomasi usullerini kullanma yolunda ilk adm atmtr. Bu antlamay Fransayla 1807de imzalanan bir baka ittifak antlamas izledi.128 Fransayla yaplan ittifakla, ran, Rusya tarafndan ele geirilmi olan Grcistan topraklarn geri almay planlamaktayd. ttifak antlamas, Napolyonun
125 126 127

Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 24. Ibid., s. 36. J. C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record,

Vol.I, 2. Ed., New Haven and London, Yale University Press, 1975, s. 122-123.
128

Ibid., s. 184185.

60

gcnn doruunda olduu bu dnemde, ranl yneticilerin uluslararas dengelerden yararlanmaya altklarnn nemli bir rneidir. Bu antlamann bir baka nemli yan, rann, askeri alandaki gszlnn farkna vararak, Fransann desteiyle ordusunu modernletirme giriimlerine de balamasna olanak salamasdr. Tahrana gnderilen Fransz diplomatik

misyonunda bulunan General Gardane, ran ordusunun yeniden organizasyonu ve modernletirilmesi almalarn balatmtr.129 ttifak Antlamasnn 5. maddesi, Fransann Tahranda bir srekli diplomatik temsilcilik amasn iermekteydi. Dolaysyla, bu antlama, randa yabanc bir lkenin ilk defa diplomatik temsilcilik amasna olanak salamas itibaryla da nem tamaktayd. Bu antlamann sadece iki yl yrrlkte kalmas nedeniyle, alan diplomatik temsilcilik ksa mrl olmutur.130 Fransann ran zerinde etkinlik kazanmasndan endielenen ngiltere, rana yeni bir ittifak nerdi. Napolyonun bu srada Rusyayla yaknlamas131 randa rahatszlk yaratmt. Tilsit Antlamasnn imzalanmasndan hemen sonra Rus birlikleri Nahvan ve Erivana girmiti. Bu blgeleri kendi topra olarak sayan ran, Fransann Rusyaya destek verdiini grmt. Bu durum, 1809da ran-ngiltere ittifaknn yeniden douunu salad. mzalanan bu ittifak antlamas132 uyarnca, ran dier lkelerle yapt btn anlamalar iptal edecek, hibir lkenin kendi topraklar zerinden Hindistana

129 130

Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 4041. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, s. 184. Fransa, Tahrandaki

srekli diplomatik temsilciliini 1855de yeniden aacaktr. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 108.
131 132

1807de iki lke arasnda imzalanan Tilsit Antlamasyla ittifak kurulmutu. Rose Greaves, Iranian Relations with Great Britain and British India, 17891921, The

Cambridge History of Iran, Vol.7, Cambridge, Cambridge University Press, s. 384.

61

saldrmasna izin vermeyecekti. ngiltere ise, rana askeri ve mali destek verecekti. ran herhangi bir Avrupa lkesinin saldrsna urarsa, ngiltere o lkeyle bartaysa nce arabuluculuk yapacak, eer arabuluculuk baarszlkla sonulanrsa rana askeri yardmda bulunacakt. Bu anlama iki adan byk neme sahiptir: Birincisi, st kapal da olsa, antlama, rann, toprak btnln korumak iin artk bir baka gcn desteine, hatta garantisine ihtiya duyduunu gstermektedir. Dolaysyla, ran asndan diplomasi, lkenin btnl asndan ok nemli bir nitelik kazanmtr. kincisi, bu antlamann diplomasinin kurumsal ynden geliimi asndan da nemi byktr. nk, bu antlamayla ngiltere, Tahranda gerek anlamda srekli diplomatik temsilcilik aan ilk lke olmutur. Antlamann imzaland yl bu temsilcilik faaliyete gemitir. Bylece, ran asndan, srekli diplomasinin benimsenmesi yolunda ilk adm atlm oldu. 1809da, ran da, Londraya bir diplomatik heyet gndererek Batl hkmetlerle dorudan temasa geme yolunda ilk adm att. Daha nce Avrupal glerle diplomatik ilikiler, Krfez blgesinde bulunun ticari ve askeri sler vastasyla yrtlmekteydi.133 1809 Antlamasnn ardndan, 1812de ngiltereyle yeni bir antlama daha imzaland.134 Bu antlamayla, ran Hindistana herhangi bir Avrupa lkesi tarafndan yaplacak saldry engellemeyi kabul ederken, ngiltere de, rann herhangi bir Avrupa lkesinin igaline uramas durumunda, askeri ve mali destek salamay kabul etmitir. Fakat, ngilterenin verdii bu garantinin kat zerinde kald grlecektir. 1812de Rusya ile ran arasnda Grcistan meselesi yznden kan savata ran ar
133

Peter Avery, Modern Iran, New York and Washington, Frederick A. Praeger Publishers, 1965, s.

36.
134

Greaves, Iranian Relations with Great Britain and British India, 17891921, s. 385.

62

bir yenilgiye urad. O dnemde, ngiltere ve Rusya, Napolyonun Rusyaya saldrs nedeniyle mttefik olmulard. Bu yzden ngiltere anlamay uygulamad.135 Sadece iki lke arasnda bar iin arabuluculuk yapt.
136

Sava sonunda 1813 ekiminde

imzalanan Glistan Antlamasyla137, ran, Rusyann Kafkasya zerindeki egemenliini tanmak zorunda kald. Antlama ayrca, Hazar Denizinde Rus donanmas bulunabilmesini ve Rus tccarlara ticari kolaylklar salanmasn da ieriyordu. Antlamann 7. maddesi her iki lkenin birbirlerinin bakentlerinde srekli elilik amasn iermekteydi. Fakat bu madde uygulanmad. rann Rusya karsnda ald ar yenilgi, ngiltereye olan ihtiyacn daha da arttrmtr. Bu erevede, 1814de, 1809 ve 1812 Antlamalar dorultusunda yeni bir antlama imzaland.138 Tahranda imzalanan ran-ngiltere Savunma Antlamasyla, 1809 ve 1812 antlamalarnn hkmleri bir kez daha teyid edildi. Yeni olan hkm ise, ngilterenin rana yllk demeler eklinde mali destek vermeyi kabul etmesidir. Ayrca, ngilterenin, rann daha disiplinli ve gl bir ordu kurma almalarn desteklemesi de kararlatrlmtr. ran, Glistan Antlamasyla Rusyann Grcistan zerindeki egemenliini tanmak zorunda kaldysa da, bu antlama lkede memnuniyetsizliklerin artna neden oldu. Rusyann 1826da Gkay blgesini igal etmesi zerine, ii din adamlarnn ncndeki bir grup Rusyaya kar cihat ilan edilmesi iin aha bask yapt.139 ahn bu kesimlerin basksna dayanamamas Rusyayla yeni bir savan balamasna yol at. ki yl sren sava, rann yenilgisiyle sonuland.
135 136 137 138 139

Kazemzadeh, Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921, s. 334. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 45. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, s. 198. Ibid., s. 199201. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 46.

63

ngilterenin, 1814 Antlamas hkmleri erevesinde rana destek vermekten kanmas, rann Rusya karsndaki yenilgisini daha da kolaylatrmtr. Sava sona erdiren 1828 tarihli Trkmenay Antlamas ok ar hkmler iermekteydi.140 Antlama uyarnca, ran Rusyann Erivan ve Nahvan zerindeki egemenliini tand. ki lke arasnda Rusya lehine kapitler bir rejim kuruldu. Rusyann randaki Hristiyanlarn hamisi olduu kabul edildi ve ran ar bir sava tazminat demek zorunda kald. ran tarihindeki en utan verici antlama141 olarak nitelendirilen bu antlama, rann artk Rus tehdidini ok daha ak bir biimde hissetmesine neden olacakt. Bu antlamann ierdii bir baka nemli hkm ise, 1813 Glistan Antlamasnda yer alan, fakat uygulamaya geemeyen, karlkl olarak srekli diplomatik temsilcilik almasnn tekrar batlanmasdr. Bu hkm uyarnca, Rusya 1828de Tahranda srekli elilik am, daha sonra bir ran diplomatik heyeti de St. Petersburga gitmitir. Antlama, rann srekli diplomasi anlayn benimsemesi asndan ok nemli bir kilometre ta olmutur. Trkmenay Antlamasyla balayan dnemde, ran artk tam anlamyla iki byk gcn (ngiltere ve Rusyann) etkisi altna girmitir. 20. yzyln ortalarna kadar uzanan bu srete, Tahranda bulunan Rus ve ngiliz eliliklerinin temel grevi, randa herhangi bir gcn etkinlik kazanmasn engellemek, bu ynde rann i ve dilerine mdahale etmek ve birbirlerini dengelemek olacaktr. 142 Buna ramen, rann, zelikle yzyln ilk yarsnda, szkonusu yeni reelpolitik durumu anlamak ve o erevede hareket etmek asndan ok da baarl olduu sylenemez. Bunun temel nedenleri unlardr:
140 141 142

Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, s. 231237. Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 46. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 108.

64

ncelikle, rann sosyo-ekonomik yaps, d politikann kesintisiz biimde realist anlayla belirlenmesi ve izlenmesini engellemitir. Bunun en nemli nedeni, ii din adamlarnn siyasal sistem iindeki krlamayan etkileridir. Genel olarak, modernleme srecine kar muhalefet yrten ii din adamlar, yabanc glerle ibirliine dayal bar bir d politika anlayn da srekli olarak eletirmilerdir. Halk zerindeki etkileri, ran yneticilerinin d politika konularnda ister istemez daha geleneksel ve slami bir tutum almalarna yol amtr. Bu da rann ou zaman gereksiz yere byk glerle sorunlar yaamasna neden olmutur. kinci nemli neden ise, bizzat ran ahlar ve yneticilerinin eski imparatorluk anlayndan kopmakta gsterdikleri baarszlktr. ou durumda eski imparatorluk gelenei canlanm, bu erevede, rann Afganistan ve Kafkasyadaki irredantist hevesleri kabarmtr. ran yneticileri ve halknda, rann ah smail, ah Tahmasb, ah Abbas ve Nadir ah dnemlerindeki gc ve sahip olduu snrlar, hep yeniden ulalmas gereken bir hedef olarak grlmtr. Bu anlay, zellikle 19. yzyln ilk yarsnda ok belirgindir.143 Nitekim, rann 1856-1857de Herat ele geirmek iin ngiltereyle savaa girmek zorunda kalmasnda, bu anlayn etkileri rahatlkla gzlemlenebilmektedir.144 Btn bu geleneksel anlayn etkilerine ramen, rann modernleme yolunda nemli admlar att/atmak zorunda kald grlmektedir. Her eyden nce, randa modernleme dorudan doruya Batnn lke zerindeki etkisinin artnn bir sonucudur. Yukarda vurguland gibi, 19. yzyl banda

gszlnn farkna varmaya balayan ran, Batnn askeri stnl karsnda modernlemesini askeri alanda balatmtr. lk dnemde imzalanan btn ittifak

143 144

Ramazani, The Foreign Policy of Iran: 15001941, s. 49. Greaves, Iranian Relations with Great Britain and British India, 1789-1921, s. 394395.

65

antlamalarnda, rann, ordusunu modernletirmek iin Batl lkelerden askeri eitmenler getirtmesi hkm bulunmaktadr. Bu dnemde ran asndan belirginlemeye balayan bir dier olgu da, rann kesin bir biimde, bamszln ve btnln korumasnn Batl lkelerle kuraca diplomatik balardan getiini grmesidir. ran, Batl glerle ittifaklar kurarak lkesel karlarn salamaya almtr. zellikle Rus tehdidinin belirginlemesi, rann hem ngiltereyi bir denge unsuru olarak grmesine, hem de Rusyay yattrmak iin bu lkeyle diplomatik ilikilerini salamlatrma abalarna girmesine neden olmutur. Bu da, ran diplomasisinin kurumsal boyutta ve slup boyutunda gelimesini salayacaktr. Batyla siyasal, ekonomik ve askeri ilikilerin art, randa Batnn kltrel etkisinin de yaylmasna neden olacaktr. Bunu salayan temel olgu, modernist aydnlarn ortaya kdr. 1809da ngiltereyle imzalanan antlamann hemen ertesinde 5 kiilik bir renci grubu Londraya gnderilmitir. Bunu, deiik yllarda gene Londraya, Parise ve St. Petersburga gnderilen renci gruplar izleyecektir. Bu renciler lkeye dnlerinde modernlemenin en nemli yandalar olacaklardr.145 Modernist aydnlarn yetitirilmesi amacyla lkede eitime nem

verilmesiyle, rann diplomatik ilikilerini gelitirmesi ihtiyac arasnda da dorudan bir ba bulunmaktadr. Nitekim, 1851de Tahranda kurulan Darlfnunun amalarndan birini de, d ilikilerin yrtlmesinde grev alacak, yabanc dil bilen

145

Hafz Ferman Feryaman, 19. yy. rannda Modernleme Gleri: Tarihi Mtalaa, Ortadouda

Modernleme, William R. Polk ve Richard L. Chambers(ed.), .y., stanbul, nsan Yay., 1995, s. 171179.

66

rencilerin yetitirilmesi oluturmaktayd.146 Alan okul, ksa srede ran diplomasi tekilatnn en nemli eleman kayna haline gelecektir. Bu konuyla ilgili bir baka boyut ise, rann 1830lardan itibaren yurtdnda grev yapan diplomatlarnn, randa modernleme yanls kesimlerin en nde gelenlerini oluturmasdr. Bu diplomatlar arasnda ad ilk akla gelenlerden olan Malkam Han Londrada, Mohsen Han ise stanbulda uzun yllar diplomatik grevlerde bulunmulard. Bu diplomatlar, bulunduklar lkeleri gzlemleyerek, rann iine girdii olumsuz durumdan kurtulmas iin modernlemesi gerektiini ileri srmeye baladlar.147 zellikle, 19. yzyln ikinci yarsnda iktidar alan Nasriddin ah reform yaplmas konusunda ikna eden grubun byk ounluu diplomatlardan olumaktayd.148 rann 19. yzyl ortalarndan itibaren srekli diplomasi anlayn geri dnlmez biimde benimsedii grlmektedir. St. Petersburg ve Londrada alan diplomatik temsilcilikleri, 1849da stanbuldaki elilik izlemitir. Ayn yl Osmanl mparatorluu da Tahranda srekli elilik amtr. Bylece, tarihte ilk defa iki slam lkesi arasnda srekli diplomasiye geilmitir.149 Diplomasinin kurumsal olarak geliimine bakldnda, rann lke dnda srekli diplomatik temsilcilikler kurmasyla birlikte bir dileri brokrasisinin ortaya kt grlmektedir. Yurtdnda okuyan renciler ve alan Darlfnunda yetien

146 147

Avery, Modern Iran, s. 82. Oluan modernist aydnlar grubu, randa 1906da yaplan devrimle anayasal monariye geiin

fikri ve snfsal nderliini yapacaktr. Bu konuda bkz: Abdul-Hadi Hairi, European and Asian Influences on the Persian Revolution of 1906, Asian Affairs, Vol.62, No:2, (1975), s. 155164.
148

Saul Bakbash, Iran: Bureaucracy and Reform under Quajars, 18581896, London, Ithaca

Press, 1978, s. 210211.

149

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 112. 19. yzyl sonunda rann Osmanl

topraklarndaki diplomatik temsilcilerinin says 12ye ulaacaktr. A. Reza Sheikoleshami, The Sale of Offices in Qajar Iran, 1858-1896, Iranian Studies, Vol. 4, No:2, (1971), s. 107

67

rencilerin Bat dillerini renmeleri, Bat kltrn benimsemeleri ve Batl tarzda brokratik yetenekler kazanmalar, dileri brokrasisini yetkinletirmitir. ran kamu ynetimi tekilat iinde dileri brokrasisi ayr bir yere sahip olmutur. 1859da, randaki modernleme anlay erevesinde kabine sistemine geilmitir. Fakat, patrimonyalizmin etkisi krlamam, bakanlklar ahn sekreterlikleri olma niteliinden kurtulamamtr. Oluturulan babakanlk

kurumunun etkisizlii ve bakanlarn dorudan aha bal almaya devam etmeleri, gerek rgtlenmeleri, gerekse ilevlerini yerine getirebilmeleri asndan istenilen sonularn ortaya kmasn engellemitir. 150 Dileri Bakanlnn kurulmas da bu srete gereklemitir. lk kurulan bakanlklardan biri olan Dileri Bakanl, yukarda deinilen olumsuz durumun dnda kalmay dierlerine nazaran daha fazla baarabilmitir. Dileri Bakanl kurulduu tarihten itibaren en iyi rgtlenmi bakanlk olmutur. Kurulan dier bakanlklarn aksine, bakanlk bnyesinde ksa srede ihtisas daireleri

oluturulmutur. Bu da, bakanln ilevini yerine getirmedeki baarsnda ok etkili olmutur.151 Dileri Bakanlnn patrimonyalizmin getirdii olumsuzluklardan daha az etkilendiinin en nemli gstergelerinden biri de, o dnemde sklkla grlen nemli kamu grevlerinin satlmas uygulamasnn belli oranda da olsa dnda kalabilmesidir. Nitekim, ngiliz ve Ruslarn da etkisiyle Babakanlk ve Dileri Bakanl, aha en fazla para verenin sahip olduu makamlar olmamtr.152 randa, 1906da yaplan devrimle girilen anayasal monari dneminde bile patrimonyal anlayn krlabildii tek kurum dileri bakanl olmutur. Bu dnemde
150 151 152

Avery, Modern Iran, s. 8485. Sheikoleshami, The Sale of Offices in Qajar Iran, 1858-1896 s. 107. Ibid., s. 109.

68

modernleme yanls milliyetilerin liyakata dayal bir brokratik yap oluturma giriimleri sadece dileri bakanlnda gerekletirilebilmitir.153 Grld gibi, Batl glerin basklarnn 19. yzyl balarndan itibaren ran tarafndan hissedilmeye balamas, rann uluslararas sisteme giriinde temel etkendir. ran, in ve Japonyann aksine Batl glerle yzyllardr ticari ve siyasi ilikilerini srdrdnden, uluslararas sisteme giri sreci daha kolay

gereklemitir. rann, Bat basksn, corafi konumu nedeniyle, in ve Japonyadan yaklak 40 sene nce hissetmesi, uluslararas sisteme onlardan daha erken giriinde byk rol oynamtr. ran ilk bakta, teorik olarak, kadim imparatorluk gelenei erevesinde kresel bir hkimiyet anlayna sahip grnse de, yukarda belirtildii gibi bu sylem hibir zaman diplomasi anlaynn merkezine oturmamtr. Bu yzden rann, diplomasinin geliimi asndan ok nemli olan iki-yanll ok uzun bir zamandr benimsedii grlmektedir. Bu da, rann srekli diplomasiye geii asndan hayli olumlu bir tarihsel mirasa sahip olmasn salamtr.

B)Srekli Diplomasiye Gei

1-Srekli Diplomasi Kavram
Kkenleri tarih ncesi dnemlere uzanan diplomasinin, yzyllar boyunca ad hoc bir nitelik gsterdii yukarda belirtilmiti. Diplomasi, 15. yzylda ad hoc niteliinden uzaklaarak, sreklilik kazanmaya balamtr. Sreklilik, devletler arasndaki diplomatik ilikilerin belirli bir zaman dilimine bal olmayan, devam eden ve sona ermeyen bir sre olmasndan ok, diplomatik faaliyetlerin yrtlme

153

Avery, Modern Iran, s. 148.

69

biimiyle ilgilidir. nk, ad hoc diplomasi anlaynda da diplomatik ilikilerin zamansal sreklilii bulunmaktadr. Ad hoc dnemde de ounlukla, iki devlet arasndaki diplomatik ilikiler, bu devletlerden biri ortadan kalkmadka

srmekteydi. Dolaysyla, ad hoc dnemde de diplomasinin bu anlamda sreklilik gsterdii rahatlkla sylenebilir. Srekli diplomasi anlayna rengini veren esas olgu, bu anlayn benimsenmesiyle oluturulan kurumsallama yoluyla diplomatik ilikilere sreklilik kazandrlmasdr. Bu kurumsallama, lkelerin dier lkelerde diplomatik faaliyetlerini, kurduklar srekli diplomatik temsilcilikler yoluyla srdrmelerine dayanmaktadr. Ad hoc anlaytan farkl olarak, bu yeni anlayta, belirli amalar iin belirli bir dnem iin gnderilen elilerin yerini, sre ve konu kstlamasndan bamsz eli, daha dorusu elilik almtr. Bu erevede, srekli diplomaside bireyden ok kurum, diplomatik temsilciden ok diplomatik temsilcilik n plana kmtr. 154 Anderson, srekli diplomasiyi u ekilde tanmlamaktadr: Diplomatik temsilcilerin yabanc bir lkede diplomatik faaliyetlerini yerine getirmek ve o lke hakknda bilgi gndermek amacyla dikkate deer bir sre iin-en azndan birka ay ya da genellikle birka yl- bulunmasdr.155 Bu tanmda, srekli diplomasinin belirleyici zelliinin sre olarak gsterildii grlmektedir. Oysa, yukarda belirtildii gibi, nemli olan diplomatik temsilcinin diplomatik faaliyetinin sresi deil, diplomasinin kurumsallamasdr. Diplomatik faaliyetin sresinin temel lt olarak alnmas durumunda, srekli diplomasinin, ortaya kt kabul edilen 15. yzyldan ok daha nce benimsenen bir uygulama olduu rahatlkla ileri

154 155

Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, s. 100101. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 56.

70

srlebilecektir. Nitekim, Antik Mezopotamyada 20 yl bulan diplomatik temsilcilik rnekleri grlmtr.156 Kurumsallama, diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinin, yani diplomasinin slup boyutunda karlalan skntlarn almas ve bu balamda daha etkili bir diplomatik faaliyet yrtlmesi ihtiyacndan domutur. Quellerin de vurgulad gibi, srekli diplomasi anlaynn benimsenmesinde, diplomatik faaliyetlerin daha ekonomik ve pratik bir biimde yrtlmesi ihtiyacnn byk etkisi

bulunmaktadr.157 Zamanla diplomasinin iki boyutu birbirini beslemi, kurumsal boyut uslp boyutunda, slup boyutu da kurumsal boyutta gelimeye yol amtr. Srekli diplomasi uygulamas/anlay, talyada ortaya kmtr. Srekli diplomasinin ortaya kn salayan etkenler aada ana hatlaryla incelenecektir. Fakat, ncelikle vurgulanmas gereken husus, srekli diplomasinin Avrupada ortaya kan ve siyasetten kltre, ekonomiden dinsel inanlara uzanan genel bir deiimin sonucu/rnei olduudur. Dolaysyla, srekli diplomasiye gei 15. yzyl talyas koullarndan daha geni bir erevede ele alnmaldr. 15. yzyl talyas, Avrupann yaamakta olduu deiimin birok boyutunun ilk kez grld yer olmas nedeniyle, bu yeni diplomasi anlayna nclk etmitir.

2-Srekli Diplomasiye Geiin Nedenleri

a)Siyasal Etkenler
i)D Siyasal Etkenler 14. yzyl balarnda Bat Avrupa birbirlerinden bir lde bamszlam eitli blgesel alt-sistemlere blnmt. Feodalizmin gcn kaybetmeye

156 157

Lafont, International Relations in the Ancient Near East, s. 49. Donald E. Queller, The Office of Ambassador in the Middle Ages, Princeton, Princeton

University Press, 1967, s. 82.

71

balamasnn da etkisiyle, yerellik yerini blgesellie brakmaya balayacaktr. Blgeselleme, alt-sistemlerin ortaya knn temel nedenidir. Bir alt-sistem iinde yer alan lkeler/birimler arasndaki ilikiler gn getike daha sklam ve dzenli bir nitelik kazanmtr.158 Bu durum, zellikle sistem ii diplomatik ilikilerin artna yol amtr. talya, zellikle kuzey talya, bu alt-sistemlerin en fazla sistemsel zellikler tayanyd. 14. yzyln ortalarnda talyan yarmadas kk ve iyi rgtlenmi kk devletlere blnmt. Bu kent-devletlerinin en nde gelenleri; Milan Dkl, Floransa Cumhuriyeti, Napoli Krall, Papalk Devleti, Venedik Cumhuriyeti ve daha ikinci planda kalan Cenova ve Montava kent-devletleriydi. talyan kent-devletlerinin oluturduu bu alt-sistemin ortaya knda dnya konjonktrnn de byk rol bulunmaktadr. 14. yzyln ikinci yars ve 15. yzyln ikinci yarsnda, talya corafyas Mattinglynin tabiriyle grece izolasyon iindeydi.159 Bunu salayan temel etken, o dnemde blgede etkili olabilecek byk glerin iinde bulunduklar durumdu. Bizansn k srecine girmesi, Kutsal Roma-Germen mparatorluunun zayflamas, Fransann Yzyl Savalar

nedeniyle kendi sorunlaryla uramas, Papaln o dnemde yaanan anlamazlklar nedeniyle blnmesi gibi olgular, talyan kent-devletlerinin byk glerin mdahalesi olmadan ilikilerini yrtmelerinde ok etkili olmutur. Szkonusu izolasyon, bu lkeler arasnda uzunca sren bir g mcadelesinin ortaya kmasnda rol oynamtr. Mcadele, ksmen lkeleraras ticarette giriilen rekabetten kaynaklanmaktaysa da, ounlukla bu lkelerin dorudan doruya varlklarn srdrme ve birbirleri zerinde hkimiyet kurma abalar nedeniyle ortaya kmt. Kent-devletleri arasndaki g mcadelesi, yneticileri bir derin
158 159

Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 2. Garrett Mattingly, Renaissance Diplomacy, 3. ed., London, Butler&Tanner, 1963, s. 61.

72

gvensizlie srklemitir. Yneticiler, dardan gelebilecek her trl tehdide kar, srekli olarak tetikte olma zorunluluu hissetmekteydiler. Bu durum, sadece dardan gelebilecek tehditleri deil, ayn zamanda kendi egemenliklerini sarsabilecek i tehditleri de iermekteydi. talyan yneticileri asndan d konjonktrdeki belirsizlik, ieride de sorunlar yaratmaya adayd. Bu dnemde talyan siyaset kltrnde, devletin ya da devlet yneticilerinin srekli olarak bir kuatma altnda olduklar gr yaygnd.160 talyan kent-devletlerinin kendi varlklarn tek balarna srdrecek gce sahip olmamalar, bu lkelerin srekli olarak ittifaklar aramalarna neden olmutur. Bu durum, diplomasinin geliiminde ok etkili olmutur. nk, bu lkelerin varlklarn korumalar asndan ittifaklarn asli bir nemi haiz olmas, ittifak araynn, dolaysyla bunu salamak iin diplomatik faaliyetlerin byk nem kazanmasna yol amtr.161 Darya duyulan gvensizlik ve srekli olarak d politik dengeleri kollama kaygs, talyan kent-devletlerinin birbirlerini gzleme ve bilgi alma ihtiyac iine girmelerine neden olmutur. Ayrca, ortaya kabilecek gelimelerde hemen harekete geebilme kaygs, diplomasinin etkinlik, hz ve organizasyon asndan daha etkili bir ekilde yrtlebilmesi ihtiyacn daha da arttrmtr. Bu ihtiya, srekli diplomatik temsilciliklerin kurulmasnda ok etkili olmutur. 15. yzyln ortalarndan itibaren, blge d glerin de blgeyle tekrar ilgilenmeye balamalar bu ihtiyacn daha da artmasna neden olacak, srekli diplomasi anlay erevesinde talyan alt-sistemi dnda yer alan lkelerde de srekli diplomatik temsilcilik kurulmaya balanacaktr.162
160 161 162

Ibid., s. 57. Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 23. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 3.

73

talyan kent-devletleri arasndaki g dengesi, bu devletlerde ok ksa srede ortaya kan deiimler yznden neredeyse srekli olarak yeniden kurulmak zorunda kalmaktayd. Bu durum, diplomatik faaliyetin sreklilik arz etmesinde, hatta bir anlamda gndelik bir nitelik kazanmasnda byk rol oynamtr. Nicholsonun belirttii gibi, bu gncel tehlike durumu, uzun dnemli politikalar yerine o gn kurtarmay amalayan aktel grme sanatnn nem kazanmasna neden olmutur.163 Devletler, siyasal ve askeri alandaki gszlklerini, diplomasinin gcyle telafi etmek istemilerdir. Bu gszlk, devletlerin mensup olduklar Roma geleneinin aksine, niversalist bir siyaset felsefesine ve sylemine hibir zaman sahip olmamalarnda etkili olmutur. Bu yzden talyan kent-devletlerinden hibiri diplomasinin geliimi asndan ok nemli olan egemen eitlik anlayn reddetmemitir. Bu da diplomasinin ok-tarafl bir nitelik kazanmasnda byk rol oynamtr.

ii) Siyasal Etkenler talyan kent-devletlerinin nderlik yapt, aada incelenecek olan sosyoekonomik dnmn kendini dorudan gsterdii alanlardan biri de siyaset olacaktr. Hem siyasal rgtlenme biimi, hem de siyaset felsefesi byk bir deiim geirecek, birka yzyldr egemen olan Ortaa anlay ve rgtlenme tarz, yerini yeni bir anlaya ve tarza brakacaktr. Bu da, yeni bir diplomasi anlay ve rgtlenme tarzn getirmitir. Bu deiimin analizi, srekli diplomasiye geiin anlalabilmesi asndan byk nem tamaktadr:

163

Nicholson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 31.

74

Siyasal rgtlenme boyutuna bakldnda, gzlemlenebilecek en genel olgu, feodalizmin ilk ortadan kalkt corafyann Kuzey talya olduudur. Feodal rgtlenme, sosyo-ekonomik dinamiklerin etkisiyle, tedrici biimde yerini

merkeziyeti bir rgtlenme tarzna brakmtr. talyan kent-devletleri, Avrupada lkesel otoritenin egemen krallar ya da hkmetlerde topland ilk siyasal birimler olmutur. Bylece, feodal g odaklarnn siyasal, askeri, ekonomik ve hukuksal yetkileri ve imtiyazlar merkezi otoriteye gemi, feodal yaplar tasfiye edilebilmitir. Geleneksel feodal sisteme dayal feodal meruiyet, yerini merkezi otoritenin sahip olduu lkesel ve genel bir meruiyete brakmtr.164 talyan kent-devletlerinin Venedik bir lde bunun dndadr- sahip olduklar topraklar asndan kk olmalar, merkezileme sreci asndan olumlu etki yapmtr. O dnemde, Avrupann geri kalanndaki daha byk monarilerin aksine, talyan kent-devletleri kk lee sahip olmann avantajna sahiplerdi. Ulatrma imknlarnn lek kkl nedeniyle kolay olmas, vergi toplama, denetim gibi hususlarda merkezi otoritenin elini glendirmekteydi.165 Ayrca, bu durum, merkezi otoritenin feodal g odaklarn tasfiyesini de kolaylatrmtr. nk, Bat ve Orta Avrupada olduu gibi, talyada da byk feodal gler szkonusu olsayd, talyan kent-devletlerinin merkezi otoriteleri, bu byk yaplar tasfiye etmekte ok zorlanacaklard. Bu durum, szkonusu devletlerin byk askeri glere sahip olmad hususu da hesaba katldnda daha kolay anlalabilecektir. Nitekim, Avrupann geri kalannda merkezileme srecinin balamas bir yzyl kadar sonra gerekleecektir.
164

Feodalizmin ayrntl analizi iin bkz. March Bloch, Feodal Toplum, ev: Mehmet Ali Klbay,

2. B., Ankara, Gece Yaynlar, 1995. Ayrca, feodalizmin k ve merkezi devletlerin ortaya k sreci iin bkz. Norbert Elias, Uygarlk Sreci, C. II., ev: Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 2002.
165

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 59.

75

Bu merkezileme srecinin d politikaya ve diplomasiye yansmas ise u ekilde olmutur: Merkezileme, merkezi otoritenin dier d politik aktrlerle srekli ve dzenli ilikiler gelitirebilme, ittifaklar kurabilme gibi d politikann temeline oturan hususlarda daha salam admlar atabilmesinde byk rol oynamtr.166 Her eyden nce, merkezileme sayesinde, d politikay neredeyse tamamen kendi kontrolne alan etkili ve dzenli bir merkezi yap ortaya kmtr. Merkezileme, ayrca, yerel g odaklarnn etkisinden byk lde uzak, senkronize, tutarl ve lkesel bir d politika izlenebilmesini, d politikann tek elde toplanabilmesini salamtr. D politikann, doas gerei, ilk alardan gnmze kadar merkezi otoritenin belki de en fazla tekelinde tutmaya alt alan olduu gznne alndnda, merkezilemenin nemi daha kolay anlalabilecektir. D politikann tek elde toplanmaya balamas, kanlmaz olarak diplomasinin de kurumsal ve uslp boyutlarnda deiimine ve geliimine yol amtr. Kurumsal boyutta, merkezileme, diplomatik faaliyetlerin de

merkezilemesini ve bu balamda bir brokratik yapnn ortaya kn salamtr. Dolaysyla, srekli eliliklerin kurulmas, merkezilemenin slup getirdii bir

brokratikleme

sonucunda

gereklemitir.167

boyutundaki

geliime

bakldnda ise, merkezileme diplomasinin tek elde toplanarak ok daha senkronize ve tutarl bir biimde yrtlmesini salam, lkesel karlarn dorudan doruya gzetilebilmesine imkn vermitir. Siyaset felsefesi alanna bakldnda ise, talyann Avrupada Ortaaa egemen olan feodalizm ve Hristiyanlk tarafndan biimlendirilmi siyaset
166 167

Watson, Diplomacy: The Dialogue Between the States, s. 96. Michael Mallett, Italian Renaissance Diplomacy, Diplomacy & Statecraft, Vol.12, No:1,

(March 2001), s. 63.

76

felsefesinin etkinliini kaybettii ilk blge olduu grlmektedir. Ortaaa egemen olan, siyasal meruiyeti Hristiyanla ve feodal hak ve ykmllklere dayandran anlay, Katolik dnyasnda etkisini 14. ve 15. yzyllara kadar srdrmtr. Bu anlayn devlete bak ise, temelde devlete ikincil bir rol verme olgusuna dayanmaktadr. Hristiyanln etkisiyle siyasal iktidarn dinsel iktidar karsndaki konumu tali bir nitelik kazanmtr. Bu durum, maddi dnyann deil, manevi dnyann nemli olduunu vazeden Hristiyan inanc erevesinde, bireylerin d dnyayla kurmas gereken ilikinin sonucudur. Zaten bu anlaya gre, maddi dnya da manevi dnyann bir uzantsdr ve Tanr tarafndan yaratlmtr. Maddi dnyann nemsizlemesi, bir maddi dnya kurumu olan devletin de nemsizlemesi anlamna gelmektedir. Hristiyanlk erevesinde tali bir kurum olarak kurgulanmas, devletin meruiyetini dinden alan ve din erevesinde faaliyet gstermek zorunda olan bir toplumsal kuruma dnmesine neden olmutur. Bu da, devletin (feodal rgtlenmenin de etkisiyle) hem gszlemesine ve etkisizlemesine, hem de siyasal iktidar elinde tutanlarn Hristiyanlk tarafndan biimlendirilen bir hukukiahlaki boyutta hareket etmek zorunda kalmalarna neden olmutur.168 talya, szkonusu siyaset felsefesinde kkl bir kopua sahne olmu, bu zelliiyle de btn Avrupay etkilemitir. talyadaki bu geliim, meruiyetin dinsel balamndan koparlarak seklerletirilmesine dayanmaktadr. Bylece, din temelli meruiyet, yerini siyasal iktidar sahiplerinin iktidara fiilen sahip olmalarndan kaynaklanan bir meruiyet biimine brakmtr. Rnesans talyasnda bu deiim kendisini stato (devlet) kavramndaki anlamsal deimeyle de gstermektedir. Buna gre, g ya da egemenlik, hukuki ve ahlaki ya da bir baka ifadeyle de jure anlamndan ok, de facto anlamyla deerlendirilmelidir. Yani, siyasal iktidar

168

Ayferi Gze, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 7. B., Beta Basm Yaym, stanbul, 1995, s. 74.

77

asndan nemli olan g, hukuk ya da din tarafndan belirlenmi bulunan deil, fiilen ( reel olarak) sahip olunan gtr. 169 Bu deiim, ayn zamanda, ynetsel erki elinde tutan makamlarn glerinin, lkesel lein tesine getii dncesinin de gelimesine yol amtr. Bu dnceye gre, g sahibi prensler/hkmetler daha az gce sahip olan prensler/hkmetlerle ilikiye girerler ve onlar istediklerini yaptrmaya zorlarlar. Bunu yaparken kendilerini snrlandran tek olgu ise, sahip olduklar gcn derecesidir. Dinsel ve hukuksal meruiyet ve bu meruiyet erevesinde ortaya kan kstlamalar ve kurallar nem tamaz. 170 Yeni siyaset felsefesinin benimsenmesi, talyan kent-devletleri arasndaki g mcadelelerinin ve egemenlerin otoritelerinin merulatrlmasn salayacak teorik zemini ortaya karmtr. Bu durumun diplomasinin kurumsal ve uslup boyutundaki geliimine de etkilerde bulunmas kanlmazdr: ncelikle, meruiyeti bizzat kendi gcnden kaynaklanan bir siyasal otoritenin mutlaklnn kabul, yukarda belirtilen merkezile(tir)me olgusunun teorik arkaplann oluturmas asndan byk nem tamaktadr. Bylece, siyasal egemeninin otoritesinin biriciklii ve mutlakl zerine kurulu siyaset felsefesi, merkezile(tir)me olgusunun sosyo-ekonomik dinamikleriyle birleerek diplomasinin kurumsallamasnda nemli bir rol oynamtr. kinci olarak, siyaset felsefesinin temeline mutlak bir g anlaynn oturtulmas, siyasal egemenlerin glerini, hem ite hem de dta arttrma abasna girmelerine neden olmutur. te, siyasal egemenlerin btn dier merkezka g
169

Machiavelli Prens adl eserinde bu yeni g anlayn aka savunan ilk yazar olmutur.

rnein, Machiavelliye gre, bir prens yetkisini kurmay ve srdrmeyi baaryorsa, aralar onurlu saylacak ve herkese onaylanacaktr. Niccolo Machiavelli, Prens, ev: Semra Kunt, Alkm Yaynevi, Ankara, 1997, s. 66.
170

Watson, Diplomacy: The Dialogue Between the States, s. 98.

78

odaklarn tasfiye etmeye almalarna ve toplum zerinde tekelci bir egemenlik kurmalarna dayanan bu aba, darda ise egemenliin dier glere tantlmas, korunmas ve geniletilmesine dayanmaktayd.171 Szkonusu abann, yukarda vurgulanan nedenlerle sadece askeri gle gerekletirilemeyeceinin anlalmas, kanlmaz olarak diplomasinin bunu salamada bir yntem olarak daha fazla benimsenmesine neden olmutur. Bu da, diplomasiye verilen nemin artn salam, diplomasinin ok daha gndelik bir nitelik kazanmasna yol amtr. Bu balamda diplomasinin srekli bir temele oturtulmas ihtiyac, srekli diplomatik temsilciliklerin kurulmasnda nemli bir etkide bulunmutur. nc olarak, siyaset felsefesinin seklerlemeye balamas, ilerde deinilecek olan Hristiyanln siyasal birimler arasndaki ilikileri biimlendiren ve ona ahlaki ve hukuki bir ereve izen etkisinin ortadan kalkmasna neden olmutur. Bylece, evrensel bir Hristiyan ailesi anlayna dayanan ve feodalizmden de beslenen hiyerarik dnya kurgusu, yerini g mcadelesine giren ve kendini Hristiyanlkla eskisi kadar bal hissetmeyen, dinsel ve siyasal hiyerariye kar mcadele eden egemen siyasal birimler aras mcadeleye brakmaya balamtr. Hiyerarinin teoride ve pratikte reddedilmesi, olumaya balayan sistemin laik, eitliki ve ok-yanl bir i ileyi dinamiine kavumasna sebebiyet vermitir. Sistem ii ilikilerin kazand bu yeni vehe, diplomasinin geliimine dorudan etkide bulunmutur. Artk, diplomasi, sistem iinde ilikilerin yrtlmesinde hi

171

Nitekim, zamanla eli gndermek ve kabul etmek bir egemenlik gstergesi olarak kabul edilmeye

balamtr. Sadece, egemen hkmdarlarn ya da hkmetlerin eli gnderebilecei ve kabul edebilecei ilkesi benimsenmitir. Queller, The Office of Ambassador in the Middle Ages, s. 11. Fakat, srekli diplomasiye geildii 15. yzylda, bu ilkenin hemen benimsenmedii, feodalizmin etkisinin bir sre daha srd grlmektedir. Bu dnemde de egemen ve bamsz olmayan birimlerin eli gnderdii ve kabul ettii bilinmektedir. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 5.

79

olmad kadar nem kazanacaktr. Bu da, diplomasinin kurumsal ve uslp boyutundaki geliimini, bu balamda srekli diplomasi anlaynn benimsenmesini salayacaktr.

b)Ekonomik Etkenler
Roma mparatorluunun yklmasndan sonra, Avrupann girdii ve yzyllarca sren kargaann yerini istikrara brakt ilk blgelerden biri de talya olmutur. talyada btn Avrupaya hakim olan feodal retim biimi

benimsenmekle birlikte, lkenin zellikle kuzeyi sosyo-ekonomik yaplanma asndan Avrupann ou blgesinden farkllk gstermektedir. Feodalizm tarma dayanan bir sosyo-ekonomik sistem olmasna ramen, talyan kent-devletleri, Yksek Ortaada Avrupada dinamikleri ortaya kmaya balayan ticari kapitalizmin doduu blgelerden biri oldu. Ticari kapitalizm, talyan kent-devletlerinin tm toplumsal alanlardaki rgtlenmesini etkileyecektir. Bu da, talyann Avrupann modernleme srecinde yaayaca deiimin ilk kez grld corafya olmasn salayacaktr. Srekli diplomasi anlaynn benimsenmesinin altnda bu sosyo-ekonomik deiim yatmaktadr. Her eyden nce, ticari kapitalizm talyan kent-devletlerinin d politika anlaylarnda etkilerde bulunmutur. Bunun temel nedeni, ticari kapitalizmin etkisiyle szkonusu kent-devletlerinin lkesel g kavramna farkl bir anlam yklemeye balamalardr. Antik alardan beri lkeler gc, sahip olunan topraklar ve askeri gle lmekteydiler. Bu geleneksel anlay, teritoryal bir manta dayanmaktayd. Daha ok toprak sahibi olmak, o lkenin, daha dorusu o lkenin

80

egemenlerinin gcn artracak temel olguydu. Bu anlayn doal sonucu, fthatn d politikann merkezine oturmasyd. talyan kent-devletleri ise bu teritoryal g anlayndan uzaklaarak, gc, sahip olunan ekonomik kaynaklarla lmeye baladlar. Kapitalizmin bu lkelere getirdii zenginlik ve g, teritoryal anlamda birer cce olan bu lkelerin, dnya siyasetinde sahip olduklar topraklarla hi de orantl olmayan bir etkinlie kavumalarn salamt. Dolaysyla, bu devletler asndan askeri gle kazanlan teritoryal byme ve etkinlik, yerini ticaretle elde edilen ekonomik gce brakt. Bu da, askeri yntemlere verilen nemin, bar yntemler lehine azalmasna yol at. D politikada barn korunmas amac da, diplomasinin gelimesinde ok nemli bir etkiye sahip olmutur. Sava, ticari kazanc azaltaca ve lkelerin ekonomik kaynaklarn andraca iin kapitalist rasyonaliteye aykryd. 15. yzyln ilk yarsnda szkonusu kent-devletleri arasnda yaanan uzun atmalar, bu bilincin

yaylmasnda ok etkili oldu.172 Bu erevede, zaman ilerledike, talyan kentdevletleri savan getirecei maliyetin, sava sonunda elde edebilecek kazantan ok daha az olduu dncesini daha salam bir inanla benimsediler. Bu da, savan nlenmesi ve bar iinde ekonomik zenginliklerin arttrlmas abalarnn, d politika hedeflerinin bana oturmasna neden oldu. D politika hedeflerinde yaanan szkonusu deiim, diplomasinin geliimine neden olacaktr. Bu deiimin somutlamasysa, srekli diplomasi anlaynn benimsenmesiyle olmutur. 173

172

Michael Mallett, The Northern Italian States, The New Cambridge Medieval History, Vol.

VII, Cristopher Allmand(ed.), Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s. 549.

173

Giovanni Arrighi, Uzun Yirminci Yzyl: Para, G ve amzn Kkenleri, ev:Recep

Boztemur, Ankara, mge Yay., 2000, s. 69.

81

Ticari kapitalizmin gelimesinin bir baka nemli etkisi de, talyan kentdevletlerinin, gerek kendi aralarnda, gerekse dier lkelerle kurduklar dzenli ve srekli ticari ilikilerin, diplomatik ilikilerin geliiminde yaratt olumlu etkidir. Dzenli, srekli ve youn ticari ilikilerin, siyasal ilikilerin de benzer nitelikler kazanmasnda etkili olmas ok doaldr. Ticari ilikiler, siyasal ilikilerin iinde akaca bir kanal rol oynamtr. Ticaret, doas gerei, taraflar arasnda iletiim kanallarnn ak tutulmasn saladndan, siyasal ilikilerin de geliimini salamtr. Arrighinin vurgulad gibi, kapitalist oligariler tarafndan denetlenen uzun mesafeli ticaret, diplomatik ilikilerin, zerine kurulaca hazr ve kendi maliyetini karlayan kurumsal yapy salamaktayd.174 talyan tccarlar, ticari ilikilerde bulunduklar lkeler hakknda srekli olarak bilgi toplamaktaydlar. Bu bilgiler sadece ticari deil, ayn zamanda politik nitelikteydi.175 Bu durum, srekli diplomasiye gei asndan ok olumlu etkilerde bulunmutur. Zamanla, bilgi toplama iinin rgtlenmesi ihtiyac srekli diplomatik temsilciliklerin almasnda byk rol oynayacaktr. talyan kent-devletleri ekonomilerinde lkeleraras ticaretin sahip olduu nem, kamu ynetiminin rgtlenmesine de etkilerde bulunmutur. Sosyo-ekonomik altyapnn, siyasal kurumlarn ortaya knda, deiiminde ve ortadan kalknda temel belirleyici olduu kabul edilirse, bu durum daha iyi anlalabilecektir. Kentlerde iktidar ellerinde tutan yneticiler glerini ticari zenginlie

dayandrmaktaydlar. Venedik rneinde grld gibi, bu kentlerin nemli bir ksmnda da ticareti denetleyen ailelerin oligarik ynetimi srmekteydi. Dolaysyla, lkeleraras ticaretin kontrolne verilen nem, brokratik yapnn ileyiinde ve kurumsal geliiminde merkezi bir neme sahipti. Ticaretin denetimi ihtiyacnn kamu
174 175

Ibid., s. 71. Watson, Diplomacy: The Dialogue Between the States, s. 96.

82

ynetimi rgtlenmesinde yaratt en nemli etki ise, srekli diplomatik temsilciliklerin almasyd. Srekli diplomasi anlaynn benimsenmesi, merkezi brokraside de bu ynde yeni rgtlenmelerin ortaya kn tedrici bir biimde salayacaktr. talyan kent-devletlerinin ticarete dayal ekonomileri ayn zamanda diplomatik faaliyeti yrtecek kiilerin iinden kt snfsal taban yaratmas asndan da nem tamaktadr. Olumaya balayan burjuvazi, diplomatik faaliyetleri yava yava kontrol altna almaya balam, tccarlar diplomasinin en nemli aktrleri haline gelmilerdir. Yukarda belirtilen ticari ilikilerin siyasal ilikilerin geliiminde oynad nemli rol gz nne alndnda, bu durum hi de artc deildir. Ticaretin, doas gerei mzakereye dayanmas diplomasinin mantyla rtmektedir. talyan tccarlar, mzakerenin, dolaysyla szlerin, ou zaman atmadan, dolaysyla kllardan daha etkili olduunu bilmekteydiler.176 Tccarlarn diplomatik temsilciler olarak kazandklar nemin yansra, baz durumlarda diplomatik faaliyetler bizzat onlar tarafndan organize edilmekte ve yrtlmekteydi. ounlukla bal olduklar lkenin yneticilerinin bilgisi dahilinde olmakla birlikte, tccarlar dorudan doruya kendi inisiyatifleriyle eli

gndermekteydiler. Elilerin masraflar gene tccarlar tarafndan karlanmakta, gittikleri lkelerde, temsil ettikleri tccar gruplar iin ticari ve hukuksal avantajlar ve haklar elde etmeye almaktaydlar.177 Bu durum, ticaretle diplomasi arasndaki ilikinin en belirgin rneklerinden birini oluturmaktadr.

176 177

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 62. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 4.

83

c)Kltrel Etkenler
talyada srekli diplomasi anlaynn benimsenmesinde, bu corafyada yaayan toplumlarn ortak bir kltre sahip olmalar da nemli bir etken olmutur. Toplumlarn ortak ya da benzer kltrel yaplara sahip olmalarnn diplomatik ilikilerin geliimi asndan olumlu etkide bulunduu, yukarda Antik Yunanda diplomasinin geliimi bahsinde vurgulanmt. talyan kent-devletleri ortak dinsel inanlara, ortak bir dile, ortak adetlere sahip olduklarndan, aralarndaki toplumsal iletiim diplomatik balarn kolaylkla kurulmasnda olumlu bir rol oynamtr. Srekli diplomasi asndan bu husus byk nem tamaktadr. nk, ortak kltr, srekli eliliklerin kurulduklar lkenin toplumsal ve siyasal yapsna ok daha kolay adapte olabilmelerini salamtr. zellikle, dilsel ortaklk bu srete ok olumlu bir ileve sahip olmutur.178 Diplomasinin temelde dile dayal bir sre olduu dnldnde bu olumlu etki daha kolay anlalabilecektir. Kltrel ortakln bir dier nemli etkisi de, talyan kent-devletleri arasndaki toplumsal etkileimi kolaylatrmasdr. Bu sayede, bir kent-devletinde ortaya kan yeni bir olgu, dier kent-devletlerine kolaylkla ve hzla

ulaabilmekteydi. Bu durum, dier alanlarda olduu gibi, diplomasi alannda da ortaya kan btn yeniliklerin, dier kent-devletlerince renilebilmesine ve benimsenmesine yol amtr. Srekli diplomasiye geite gsterilen baarnn altnda yatan nemli dinamiklerden biri de budur. talyada doan srekli diplomasi anlaynn, bir yzyl iinde Orta ve Bat Avrupaya yaylmasnda da, Avrupa toplumlarnn benzer bir kltrel yapya sahip olmasnn ok byk etkisi bulunmaktadr. Benzer kltrel yaplar, toplumlar

178

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 31.

84

arasndaki iletiim ve etkileimi kolaylatrmtr. Bunun sonucunda, diplomasinin geliimi ve ortak diplomatik kurallarn ve adetlerin benimsenmesi, yani bir anlamda ortak bir diplomasi kltrnn domas mmkn olmutur. talyann srekli diplomasi anlayna nclk etmesini salayan bir baka kltrel etken ise, 15. yzylda Avrupann kltrel adan en gelimi blgesi olmasdr. Ortaan ilk dnemlerinden itibaren, Avrupann Karanlk ada iine dt kltrel gerilemeden kendini en abuk kurtaran blge talya olmutur. talyada zellikle elitlerin eitsel ve kltrel seviyelerinin yksek olmas, diplomasinin geliimi asndan olumlu etkide bulunmutur. nk, iyi eitimli ve kltrel adan daha donanml elitler, hem genel olarak diplomasiye daha nem veren bir dnsel olgunlua, hem de daha sofistike diplomatik usullerin benimsenmesine yatkn bir entelektel seviyeye sahip olmulardr. Entelektel kapasitesi daha yksek yneticilerin lkelerinin karlarn korumak iin sava dndaki yntemleri daha kolay benimseyecekleri dnldnde, genelde diplomasiye verilen nemin art, zelde ise srekli diplomasi anlaynn yerlemesi daha kolay anlalabilecektir. Ayrca, eitimli insanlarn grece fazlal, dilerini yrtebilecek bir brokratik yaplanmann temellerinin atlabilmesi asndan da nemlidir. Bylece, hem srekli eliliklerde diplomatik faaliyeti yrtebilecek, hem de merkezde bu faaliyetleri organize edebilecek bir insan kayna ortaya kabilmitir. 179 Yzyllar boyunca talyann bir kltrel ve entelektel merkez olmas, rencilerden, din adamlarna, sanatlardan prenslere deiik kesimlerden ve Avrupann birok blgesinden insann talyan kentlerine akn etmesine yol

179

Ibid., s. 30.

85

amtr.180 Bu durum, Ortaada talyann Avrupann geri kalan blgelerini etkileme potansiyeline sahip olmasna neden olmutur. talyada ortaya kan srekli diplomasi anlaynn Avrupaya hzla yaylmasn salayan nemli etkenlerden biri de budur. Rnesansn bu corafyada domas, talyann szkonusu kltrel

gelimiliinin doal sonucudur. 14. yzyl balarnda ortaya kan Rnesans, Ortaa kalplarna ve anlayna bir kar k niteliindedir. nsann doaya bak ve doada konumlandrnda kkl bir deiimi ihtiva etmektedir. Bu erevede, Ortaaa egemen olan statkonun srdrlmesi dncesi, yerini daha iyiye ulamak iin deiim dncesine brakmtr.181 Bu deiim anlay sanattan siyasete tm alanlarda etkili olmutur. Dolaysyla, diplomasiye de yeni bir bak getirme abasnn, Rnesansn getirdii yeni ruhla yakndan ilikili olduu rahatlkla ileri srlebilir. Nitekim, Mattingly, srekli diplomasiye geile sembolleen yeni diplomasi anlayyla, Rnesans ruhu arasnda dorudan bir ba olduunu, hatta srekli diplomasiye geiin temel nedeninin Rnesansn etkisi olduunu ileri srmektedir. Mattinglye gre, talyada 13001450 yllar arasnda yeni kurumlarn ve yeni bir anlayn benimsenmesi yeni bir diplomasi stilinin benimsenmesini salamtr.182

d)Dinsel Etkenler
Feodalizmle birlikte, Ortaa Avrupasn ekillendiren iki temel olgudan biri olan Hristiyanlk, siyasal birimler arasndaki diplomatik ilikilerin de

180 181

Michael Mallett, Italian Renaissance Diplomacy, s. 63. Norman Davies, Avrupa Tarihi, ev: Burcu man (et. al.), Ankara, mge Yaynevi, 2006, s.

513.
182

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 55.

86

ekillendirilmesinde ok nemli bir role sahipti. Asl ilgi ekici nokta ise udur: talyada bu roln sorgulanmas ve Hristiyanln siyasal alandaki etkinliinin azaltlmas da srekli diplomasinin geliiminde etkili olacaktr. Ortaa Hristiyanlnn dnya kurgusu, keskin bir Hristiyanlar-Hristiyan olmayanlar ayrmna dayanmaktayd. En somut biimde St. Augustine tarafndan doktrine edilen bu anlay, Hristiyan dnyas iinde bir evrenselliin olmas gerektiini vazetmekteydi.183 Buna gre, tm Hristiyan dnyas tek ve btn bir lkeye/cumhuriyete (Respublica Christiana) aitti. Bu yapnn tepesinde ise Tanry temsil eden Kilise bulunmaktayd. Sz konusu anlay, siyasal birimler aras ilikilerin erevesini, din ve onun temsilcisi Kilise tarafndan izilen bir meruiyet zeminine oturtma abas gstermekteydi. rnein, sava gibi, siyasal birimler aras ilikilerdeki en temel olgular, din tarafndan izilen meruiyet snrlar iinde deerlendirilmekteydi. Dinin bu kstlayc erevesinin, diplomasinin geliimi asndan olumlu etkilerde de bulunduu grlmektedir. Watson, srekli diplomasinin kklerinin, Respublica Christiana anlay dorultusunda siyasal birimler arasnda gelien ad hoc diplomatik ilikilerde aranmas gerektiini vurgulamaktadr.184 Watson tarafndan ileri srlen bu tezde hakllk pay bulunmaktadr. nk, bu anlay erevesinde Avrupadaki siyasal birimler arasnda diplomatik faaliyet sreklilii ortaya km, diplomasi gelime yolunda zerine salkl biimde oturabilecei bir tarihsel srece sahip olabilmitir. Bu durum, ayn zamanda, Avrupada bir lkeleraras sistem kurulabilmesi asndan da nem tamaktadr. nk, siyasal birimler, aralarndaki btn atma ve ekimelere ramen kendilerini byk Hristiyan ailesinin bir paras olarak
183 184

Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 3637. Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, s. 97.

87

grmekteydiler.185 Dolaysyla, siyasal birimler arasnda kolektif bir kimliin varl, ilikilerin iinde gelitii bir sistemin ortaya kmasn salamaktayd. Bu tarihsel miras, modernleme srecinin balamasyla dinin rol azalmasna ramen, etkisini gnmzde bile ksmen ve dolayl da olsa hala srdrmektedir. Hristiyanln bir baka etkisi ise, lkeleraras sistemin ileyii asndan nem tayan dzenlemeler ve kurallarn ortaya kna etkide bulunarak, devletler hukukunun geliiminde nemli bir rol oynamasdr. Seklerlemeyle paralel biimde, bu dinsel etki de zamanla nemini kaybetse de, lkeler arasndaki ilikilerin ve bu balamda diplomasinin yrtlmesinde dzenleyici rol oynayan kurallamalarda Hristiyanln byk katks bulunmaktadr. Nitekim, o dnemde gelimeye balayan devletler hukukunun kaynandan birini Hristiyanlk oluturmaktadr. Dier iki kaynak ise Roma ve Germen hukuklardr.186 Hristiyanln diplomasinin geliimi asndan bir baka nemli etkisi de, Papaln sekler iktidarlar dengeleyerek, niversalist bir syleme sahip olan bir byk gcn oluumunu engellemesidir. Yukarda belirtildii gibi, niversalist bir gcn oluumu, kanlmaz olarak diplomasinin geliimi asndan ok gerekli olan ok-aktrl ve egemen eitlie dayal bir sistemin douunu engellemektedir. O dnemde, szkonusu niversalist syleme en fazla sahip olmas beklenebilecek Kutsal-Roma Germen mparatorluunun bile, Papaln da youn abalaryla, bunu dile getirecek gce ulaamad grlmektedir.

185 186

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 1820. Ibid., s. 24.

88

e)Tarihsel Etkenler
talyada srekli diplomasiye gei, diplomasinin kurumsal ve uslp boyutlar asndan ok nemli bir deiime tekabl etse de, hi kukusuz bunun altnda ad hoc dnemin birikimi de yatmaktadr. Yani, zellikle Roma/Bizans dneminde ve Avrupada diplomasi alannda yaanan nceki deneyimler, talyan kent-devletlerinin diplomasi anlaylarnn geliiminde nemli etkilerde bulunmutur. Roma/Bizans etkisinin, Bat ve Orta Avrupada kendisini en fazla gsterdii blge, Bat Roma mparatorluunun paralanmasndan sonra, uzun bir sre Bizans mparatorluunun kontrolnde kalan talya olmutur. Zaten, Roma

mparatorluunun siyasal, ekonomik ve kltrel adan merkezi de talyan yarmadasyd. Ayrca, zellikle Venedikin, bamsz bir siyasal birim olarak ortaya kt 9. yzyldan, ykld 15. yzyla kadar Bizansla siyasal, ekonomik ve kltrel ilikilerini srdrmesi, talya zerindeki Bizans etkisinin sreklilik arz etmesini de salamtr. Kuzey talyadaki kent-devletleri iin Dou ticaretinin tad nem, kimi zaman ortaya kan ve taraflar arasnda savaa kadar giden sorunlara ramen, bu ilikilerin srekliliindeki temel etkendir.187 Yzyllar boyunca Bat ve Orta Avrupann iinde bulunduu grece izolasyon dneminde, bata Venedik olmak zere, btn nemli talyan kentdevletleri Batnn Douyla temasn salayan esas aktrler olmutur. Bu durum, Dounun siyasal ve kltrel birikiminin temelde talyan kent-devletleri tarafndan Batya aktarmn salamtr. Belirtilen nedenle, Dou ve Bat arasnda bir kpr nitelii tayan talya, Dou etkisinin kendini Bat Avrupada en fazla gsterdii yer olmutur. Szkonusu etkinin nemli boyutlarndan/kanallarndan birini de, diplomasi
187

Venedik-Bizans ilikileriyle ilgili nemli bir alma iin bkz. Donald M. Nicol, Bizans ve

Venedik: Diplomatik ve Kltrel likiler zerine, ev:Gl aal Gven, stanbul, Sabanc niversitesi Yaynlar, 2000, passim.

89

oluturmaktadr. Bu etkiye bakldnda vurgulanabilecek balca hususlar ise unlardr: ncelikle, yukarda Bizans mparatorluunda Diplomasi bal altnda belirtildii gibi, 11. yzyldan itibaren zayflamaya balayan Bizans mparatorluu asndan diplomasi, lkenin birlii ve btnln koruma bakmndan ok byk nem kazanmtr. Bu durum, diplomasinin kurumsal ve slup boyutundaki geliiminde rol oynamt. te bu olgu, Bizans diplomasisinde en nemli aktrlerden biri haline gelen Venedikin, Bizanstaki geliimden belki de en fazla etkilenen lke olmasn salamtr. Nicolsonun belirttii gibi, Venedik, Bizans diplomasi teorisini anlayarak benimseyen ilk Batl g olmutur.188 Diplomasinin slup boyutu asndan bakldnda, Bizansn diplomasiyi kullanarak gleri birbirine drme, anlamazlklardan yararlanma, ittifaklar kurma gibi taktikleri Venedikliler tarafndan yakndan gzlenmi, ou zaman bizatihi Venedikliler bu srelerin bir paras olmulardr.
189

Zamanla, bata Ceneviz olmak

zere, dier talyan kent-devletlerinin de Bizansla ilikilerini gelitirmeleri, Bizans etkisinin talya zerinde daha da belirginlemesinde rol oynamtr. Bizans diplomasisinin slup boyutuna ilikin zellikleri talyan kent-devletleri

yneticilerince kavranm, benimsenmi ve uygulanmaya balamtr. Bunun gerek 15. yzyl ncesi ad hoc dnem talyasnda, gerek 15. yzylda srekli diplomasiye geite ve sonrasnda nemli etkilerde bulunan bir olgu olduu grlmektedir.

188 189

Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 27. Bizans ve Venedik arasndaki diplomatik ilikilerdeki kaygan zemin iin bkz: Nicol, Bizans ve

Venedik, s. 8098.

90

Bizansla ilikilerin srekli diplomasiye geiteki en nemli etkilerinden biri de, hi kukusuz balioluk kurumunun oluturulmasdr.190 Balio stanbulda bulunan Venedik ticaret kolonisinin ba durumunda bulunan ve Venedik yurttalar zerinde siyasal, ynetsel ve hukuksal yetkilere sahip, merkezce atanan bir memurdu.191 Ticari ilikiler erevesinde oluan ve temelde ticari ilev gren bu makam, aslnda bir konsolosluktur. Bu zelliiyle, talyan kent-devletlerinin 12. yzyldan itibaren Dou limanlarnda kurduu konsolosluklara benzemektedir. Fakat, Mattingly, stanbulda bulunan balionun farkl durumuna iaret ederek, dier konsolosluklarn aksine, diplomatik ilevinin sreklilik arz ettiini ve daha sonra kurulacak Venedik srekli eliliklerinin bir ncl olarak grlmesi gerektiini vurgulamaktadr.192 Gerekten, genel olarak btn konsolosluklar, zelde ise stanbuldaki szkonusu konsolosluk, srekli diplomasiye gei asndan byk nem tamaktadr. Bu konsolosluklar, srekli eliliklerin bir prototipi olmu ve srekli diplomasiye geite talyan kent-devletlerine esin kayna ve model ilevi grmtr. Bizansla Venedik arasndaki diplomatik balarn diplomasinin geliimindeki etkisinin bir baka gstergesi de, diplomatik yazmalarn dzenlilii ve saklanmasnda gsterilen zendir. Roma/Bizans brokratik geleneinden gelen etkiyle, Venedikliler bir devlet arivi kurarak d lkelerle ve konsolosluklarla yaplan yazmalar saklamlardr. Bu dzenli ariv, 883 ylndan Venedik
190

Balioluk kurumunun ilk kez ne zaman ortaya kt ok ak bir biimde bilinmemektedir. Fakat,

1268de Bizans ve Venedik arasnda imzalanan bir antlamada, bu kurumun oluturulmas ve statsyle ilgili ak ve ayrntl dzenlemeler yapld grlmektedir. Ibid., s. 180-181.
191

stanbulun ele geirilmesinden sonra Osmanl mparatorluuna da miras kalan bu kurum, talyan

kent-devletlerinin Dou ticaretine verdikleri arl ve srekli diplomasiye geite ekonomik etkenlerin roln gstermesi asndan da nemlidir. Tayyip Gkbilgin, Konsolos, slam Ansiklopedisi, C. VI, s. 836.
192

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 68.

91

Cumhuriyetinin Napolyon tarafndan ortadan kaldrld 1797ye kadar geen dnemdeki belgeleri ihtiva etmektedir.193 Bizansn talyada diplomasinin geliimindeki bir baka etkisi de, Rnesansn ortaya kndaki rolnden kaynaklanmaktadr. Rnesans, temelde kadim Yunan dncesi ve kltrnn restorasyonuna dayanmaktadr. Yunan dncesi ve kltrnn talyaya girii ise Bizans zerinden olmutur. Dolaysyla, yukarda siyaset felsefesinin deiimi bahsinde deinilen Rnesansn diplomasi anlay zerindeki etkisinde, Bizansla yzyllardr srdrlen ilikilerin nemi ortaya kmaktadr. talyada srekli diplomasiye geite Avrupann ad hoc dnemden kaynaklanan mirasnn da nemli bir katks olduu grlmektedir. Feodalizmin ok aktrl yaps, Hristiyanln evrenselci nitelii ve Kilisenin dzenleyici etkisi ad hoc dnemde diplomatik ilikilerin geliiminde nemli rollere sahiptir. Temelde mutlak bir hiyerariye dayanmasna ramen, feodalizm Orta a boyunca Avrupa siyasal hayatnda ok aktrl bir yapnn ortaya kn salad. zellikle, Avrupann belirli bir istikrara kavumaya balad 11. yzyldan sonra, siyasal aktrler arasndaki ilikiler daha dzenli bir nitelik kazanmtr. Bu durumun sonucu, en belirgin bir biimde 13. ve 14. yzyllarda diplomatik ilikilerin ve diplomatik faaliyetlerin artmasdr. Bunun da tesinde, szkonusu dnemde diplomatik ilikiler sadece siyasal birimler arasnda deil, ayn zamanda ekonomik, kltrel, dinsel ve toplumsal birimler arasnda da gelitirilmitir. Nitekim, bu dnemde diplomatik faaliyetler sadece prensler ve zgr ehirler arasnda deil, ayn zamanda feodal beyler, tccar birlikleri ve hatta niversiteler arasnda da grlmekteydi. Bu aktrler,

193

Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 27.

92

birbirlerine,

Mattinglynin

tabiriyle,

yar-diplomatik

temsilciler194

gndermekteydiler. Bu durum, diplomasinin geliimi asndan byk nem tayan ok taraflln, Orta a Avrupasnda srekli diplomasiye gei ncesinde de grlmeye baladn gstermektedir. Ayrca, ok sayda aktrn diplomatik srete yer almas, o dnemde diplomatik faaliyetlerin nemli bir younlua sahip olduunu da ortaya koymaktadr. Ad hoc dnemdeki bu younluk, diplomasi alannda belirli kavramlarn, kurallarn ve kurumlarn ortaya kmasnda da etkili olmutur. Bu kavram, kural ve kurumlar o dnemde Avrupann uygarlnn kklerini oluturan Hristiyan, Roma ve Germen geleneklerinin etkisiyle ortaya km ya da ekillendirilmitir. Nitekim, eli dokunulmazl, eli gnderme hakk, diplomatik protokol gibi diplomasinin temeline oturan ok nemli kavram ve ilkelerin Ortaa Avrupasnda 15. yzyl ncesinde benimsendii ve ekillendii grlmektedir. Bu kurum, ilke ve kavramlarn srekli diplomasiye gei ncesinde nasl algland ve uyguland ise bir sonraki balk altnda incelenecektir.

3-Srekli Diplomasi Anlaynn Douu ve Geliimi

a)Srekli Diplomasiye Gei ncesi Diplomasinin leyii
Avrupa 4. ve 5. yzylda girdii istikrarszlk dneminden, 9. yzyldan itibaren feodal yapnn kurumsallamasyla kmaya balad. 15. yzyl sonlarna kadar sren Ortaan karakteristik zelliklerinin ortaya kt yeni dnem, diplomasi asndan da nemli gelimelere sahne olmutur. Srekli diplomasiye gei ncesindeki bu dnemde, diplomasinin kurumsal ve uslp boyutlarnda belirli bir srekliliin ve kurallamann ortaya kt grlmektedir.
194

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 27.

93

Diplomasinin ileyii asndan en nemli olgu, yukarda vurgulanan, respublica Christiana anlay erevesinde diplomatik aktrler arasnda bir diplomatik alann/sistemin ortaya kmasyd. Bylece, oluan ortak diplomatik alan/sistem, diplomatik faaliyetlerin artmasn, istikrar kazanmasn ve dzenli bir biimde yrtlebilmesini salamtr. Hukuk, oluan szkonusu alann/sistemin ortaya k ve ileyii asndan ok belirleyici bir neme sahiptir. Ortaa boyunca, genelde toplumsal hayata, zelde ise diplomasiye hakim olan hukuksal yapnn Kilise, Roma ve Feodal hukuk kaynaklarndan beslendii yukarda belirtilmiti. zellikle, Kilise ve Roma Hukukunun, Avrupada ortaya kan diplomatik alan/sistem asndan daha etkili ve belirleyici olduu grlmektedir. Bunun nedeni, Kilise ve Roma hukuk sistemlerinin, Avrupa leinde niversal(ist) bir nitelik gstermesiydi. niversal(ist) nitelik de, diplomasinin, kurallamalar asndan ok daha elverili bir yapya oturmasn salamaktayd. zellikle, 11. yzyldan itibaren Kilise hukukularnn lkeler aras ilikiler hakknda eitli almalar yapmaya baladklar grlmektedir. Szkonusu almalarda antlamalarn kutsall, barn korunmas, taraflarn haklar ve savan olumsuz ynlerinin azaltlmas gibi konular zerinde durulmaktayd.195 Ortaan sonlarna doru Kilisenin prestijinin ve etkinliinin azalmasyla, Roma Hukuku balamnda gelien sivil hukuk diplomasi asndan daha n planda yer almaya balamtr. Bu durum, diplomasinin laik ve daha rasyonel bir temele oturtulmasnda nemli bir etkide bulunmutur.196 Feodal Hukuk, dayand valyelik felsefesi

erevesinde, habercilere, esirlere ve gayri-muhariplere yaplacak muamele ve

195 196

Ibid., s. 22. Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 23.

94

anlamalara sadakat gibi, diplomasinin de alanna giren konularda dzenlemelerde ve etkilerde bulunan bir hukuksal kaynak niteliindeydi.197 Kilisenin, hukuksal balamdaki bu etkisinin yansra, bir diplomatik aktr olarak da Avrupa diplomasinin ileyiinde rol oynad grlmektedir. Papalk grevlileri ve Papalk nezdindeki temsilciler, Ortaa Avrupasndaki en nemli bilgi ve iletiim kayna olmulardr.198 Bir baka ifadeyle, Kilise rgt, diplomatik aktrler arasnda iletiimi, yani diplomasinin yrtlmesini salayan bir kanal nitelii tamtr. Ayrca, Kiliseyle Kutsal Roma Germen mparatorluu arasnda srp giden g mcadelesi ve Papaln ikiye blnmesi sonucunda ortaya kan ve 13781417 yllar arasnda grlen byk blnme199 dneminde yaanan diplomatik hareketlilik, Kilisenin Avrupa diplomasisinin en faal aktrlerinden biri haline gelmesini salamtr. Bu durum, zayflam da olsa Kilisenin, toplumlar zerindeki etkisi gz nne alndnda, diplomatik faaliyetlerin tm Avrupada daha da artmasna neden olmutur. Srekli diplomasiye gei ncesinde diplomasinin kurumsal ve uslp boyutunda nemli bir gelime de elilik olgusunun kazand yeni zelliklerdir. Ortaa boyunca tm diplomatik temsilciler genel olarak legati (legatus) olarak adlandrlmaktayd. Ortaan sonlarna doru ortaya kan ambaxiator kelimesi de, Roma dneminden miras kalan legatiyle e anlama sahipti. Bu e anlamllk yava yava ortadan kalkacak, legati kelimesi, zel olarak Kilise temsilcilerini nitelendirmek iin kullanlmaya balayacaktr. Bylece, gnmzde de bykelileri

197 198 199

Idem. Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, s. 96. David Nicholas, The Transformation of Europe 13001600, London, Arnold Publishers, 1999, s.

128129.

95

tanmlamak iin kullanlan ambaxiator kelimesi diplomatik literatrde yerini alacaktr. 200 Ambaxiator kelimesinin kullanlmaya balamas, ayn zamanda diplomatik temsilciliin hiyerarik durumu asndan da nemlidir. En yksek temsilcilik derecesine sahip diplomatik temsilciler iin szkonusu kelime, daha dk seviyeli diplomatik temsilciler iin ise nuncio (nuncii) ve procurator kullanlmaktayd. Nunciolarn ortaya k Ortaan balarna kadar uzanmaktadr.201 Nunciolar temelde taraflar arasnda mektup iletimini salayan birer mesajc olma nitelii tamaktaydlar. Fakat, taraflar arasnda iletiimi salayan daha nceki elilerden farkl olarak, nunciolarn gnderen tarafn mesajlarn szel olarak ifade ettikleri grlmektedir. Hamilton ve Langhorneun tabirleriyle birer canl mektup202 olan bu temsilciler, yzyllardr sren diplomatik uslba yeni bir boyut kazandrmlardr. Bu durum, elilik kurumunun evriminde nemli bir kilometre tadr. Fakat, nunciolarn temsil kabiliyetlerinin kstl olduunun da alt izilmelidir. nk, nunciolar sadece kendilerine verilen mesaj iletmeye yetkiliydiler. Yani mzakere yapmaya yetkili deildiler. Nunciolarn temsil yeteneklerinin ve grev alanlarnn kstll, diplomatik aktrler arasndaki ilikilerin Ortaan sonuna kadar snrl oluuyla ilgilidir.203 Diplomatik faaliyetlerin niceliksel ve niteliksel bir atlm gsterdii szkonusu dneme kadar, nunciolar yine de diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinde yeterli olmutur.

200 201

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 29. Donald E. Queller, Thirteenth Century Diplomatic Envoys: Nuncii and Procuratores, Speculum,

Vol. 35, No:2, (April 1960), s. 196.

202 203

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 24. Ibid., s. 25.

96

Ortaan son dneminde diplomatik ilikilerin art ve diplomatik ilikiye konu olan alanlarn kompleks bir nitelik kazanmas, diplomatik faaliyetlerin yrtlmesini salayacak diplomatik temsilcilerin de bu yeni koullara uyumunu zorunlu kld. Merovenj dneminden beri neredeyse grev alanlar ve statleri hi deimemi olan nunciolarn yerini baka bir diplomatik temsilci tr almaya balad. Bu yeni diplomatik temsilcilere procurator ad verilmekteydi. Aslnda procuratorluk yeni bir kurum deildi. Fakat, daha nce bu kurum diplomasiden ok hukuk ileriyle ilgiliydi. Procuratorlar 11. yzyln sonlarna doru Papalarn zel akitler imzalamak iin gnderdikleri temsilcilerdi.204 13. yzyln balarndan itibaren devletler nunciolarn yerine

procuratorlar gndermeye baladlar. Procuratorlar, nunciolardan farkl olarak diplomatik temsil asndan ok daha gl bir statye sahiptiler. Mzakere yapma yetkileri bulunmaktayd. Bu durum taraflarn artk diplomasiyi daha etkin bir biimde kullanabilme isteklerinden kaynaklanmaktayd. Birbirinden uzaktaki siyasal birimler arasndaki ilikiler gelimeye balam ve temsil yetenei kstl nunciolarla diplomasiden verim alabilmek zorlamt. Procuratorlarn temsil glerinin ykseklii ve yetkilerinin art, srekli diplomasiye gei asndan son nemli kilometre ta niteliindedir. nk, bu elilik tr, srekli diplomasinin ortaya k asndan iki nemli etkide bulunmutur: Birinci olarak, procuratorlarn mzakere yapabilmeleri, elilerin diplomatik faaliyetlerinin sadece mesaj iletme ilevinden kmasn salayarak, diplomatik srecin uzamasna ve belirli bir sreklilik kazanmasna neden olmutur.

204

Ibid., s. 26.

97

kincisi, procuratorlar sahip olduklar temsil gc sayesinde prestij ve etkinlik kazanmlardr. Bylece, diplomatik temsilciliin profesyonel bir meslee dnmesi yolunda ok nemli bir adm atlmtr.

b)Srekli Diplomasiye Geiin Gereklemesi

talyan kent-devletleri arasndaki siyasal ve ekonomik g mcadelesi 13. yzyln ikinci yarsndan itibaren artmaya balad. Ayrca, talya, bata Fransa olmak zere, dier Avrupal glerin etkinlik kurmak iin gittike daha fazla ilgilendii bir blge oldu. Bu durum, talyada ad hoc diplomasiye ok daha sklkla bavurulmasna ve diplomatik balarn sreklilik kazanmaya balamasna yol at. Buna paralel olarak, diplomatik aktrler arasnda artan ekonomik ilikilerin konsolosluk kurumlarnn yaygnlamasna neden olduu da grlmektedir. Nitekim, 13801450 yllar arasnda Kuzey ve Merkezi talyada, konsolosluk ve ticari temsilcilik gibi yar-diplomatik, fakat sreklilik tayan birimler hzla artan bir biimde yaygnlat205 Bu durumun doal sonucu, diplomatik temsilin de gndelik, kesintisiz ve srekli bir biimde yaplandrlmas olacaktr. Bu da srekli/yerleik diplomatik temsilciliklerin almas srecini balatacaktr. lk srekli eliliin ne zaman ve nerede kurulduu tartmaldr. Mattingly, ilk srekli eliliin talyan kent-devleti Montava tarafndan Bavyera Prensi Louis nezdinde 1341 gibi erken bir tarihte kurulduunu ileri srmektedir.206 Gene Mattinglye gre, talyan kent-devletleri arasnda karlkl srekli elilik almas ilk

205 206

Mattingly, Renaissance Diplomacy, s. 69. Ibid., s. 71.

98

defa 1375 ve 1379 yllar arasnda Milano ve Montavada gereklemitir. Fakat bu deneyim ksa srm, 1379dan sonra her iki taraf da yerleik eli atamamlardr.207 Mattingly, 14251432 yllar arasnda Milano Dkl ve Macaristan arasnda da karlkllk temelinde, yerleik diplomatik temsilcilerle yrtlen bir srekli diplomasi ba olduunu belirtmetedir.208 Fakat bu deneyim de belli bir sre sonra kesintiye uramtr. Anderson ise, fiili olarak ilk srekli elilii Milano tarafndan Floransaya 1446da gnderilen ve 20 yl kadar grev yapan Nicodemusun kurduunu belirtmektedir.209 Bunu 10 yl kadar sonra Napoli, Cenova, Roma ve Venedikte kurulan Milano elilikleri izlemitir.210 Srekli diplomasiye gei iin en uygun tarih 1460 olacaktr. nk, bu tarihte Savoy Dkl tarafndan Romaya gnderilen bykeli, resmi ve ak bir biimde yerleik olarak nitelendirilmitir (orator et ambaxiator continuus et procurator).211

c-Srekli Diplomasi Anlaynn Avrupaya Yayl

talyada ortaya kan ve gelien bu yeni diplomasi anlaynn, ksa srede Bat ve Orta Avrupada da yerletii grlmektedir. Srekli diplomasinin bu hzl yaylm, ilevselliinin btn siyasal aktrlerce yava yava anlalmas sayesinde gereklemitir.

207 208 209 210 211

Ibid., s. 7172. Ibid., s. 7677. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 7. Idem. Ibid., s. 6.

99

15. yzyln sonunda talyan kent-devletleri siyasal ve ekonomik sebeplerle talya dndaki lkelerde de srekli diplomatik temsilcilikler amaya baladlar. Bu erevede, spanya, ngiltere, Fransa ve Avusturyada srekli elilikler

oluturuldu.212 Srekli diplomasi anlaynn talya dnda da tantlmasnda byk rol oynayan bu gelime, ikinci dalga olarak adlandrlabilecek bir etkide bulunmutur. yle ki, 16. yzyln balarna tekabl eden dnemde Bat ve Orta Avrupadaki gler de srekli diplomasi anlayn benimsemeye baladlar. Bu dnemde Bat ve Orta Avrupal gler hem talyan kent-devletlerinde, hem de birbirlerinde srekli elilikler amaya baladlar. Bu gelime, Avrupal devletler arasndaki diplomatik ban daha nce hi olmad kadar glenmesine, diplomasinin kurumsal ve uslp boyutlarnda byk bir gelime gstermesine yol at.213 kinci dalga olarak adlandrdmz srete Fransann srekli diplomasi anlayn benimsemekte gsterdii ekingen tutum, yukarda srekli alt izilmeye allan g ve diplomasi arasndaki ilikinin gzel bir rneini oluturmaktadr. 16. yzyln banda Fransa, dier lkelerin aksine srekli elilikler kurmaktan byk oranda kanmtr. nk, bu dnemde Avrupann en gl devleti Fransayd. Fransann 16. yzyln ikinci eyreine kadar kurduu tek srekli elilik, 1509da Avusturya nezdinde olandr. Kral I. Fransuvann 1525de Pavia Savanda Avusturya mparatoru V. Charlesa yenilmesi, Fransann ittifak arayna, bu erevede diplomatik balarn gelitirme ihtiyac iine girmesine neden oldu. Bu
212 213

Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 36. Srekli diplomasi anlaynn btn byk gler tarafndan byk bir istekle benimsendiini

sylemek mmkn deildir. Srekli diplomasinin doas gerei karlkllk, egemen eitlik, eit ya da eitlie yakn protokol uygulamalar gibi unsurlar barndrmas, bu yeni anlayn benimsenmesinden yzyllar sonra bile taraflar arasnda ok nemli sorunlarn ortaya kn engelleyemeyecektir.

100

durumun doal sonucu, Fransann srekli diplomasi anlayn benimsemesi ve srekli elilikler kurmaya balamasyd. Nitekim, 1515te 1 olan srekli elilik says, Fransuvann ld 1547de 10a ykselmiti.214 Fransa srekli diplomasiye geite gsterdii bu ekingenlie ramen, yeni anlay hzla benimseyecek ve talyan kent-devletlerinin ardndan diplomasi asndan bir model haline gelecektir. 15. ve 16. yzyllar, srekli diplomasi anlaynn iinde doduu talya tarafndan ekillendirildii dnemdi. Diplomasi, 17. yzyldan, yeni diplomasinin ortaya kt 20. yzyla kadar ise Fransz etkisiyle ekillenecektir.215 Fransz etkisi, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnn tm yansmalarnda kendini gstermektedir. Kurumsal boyutta rnek vermek gerekirse: Dileri bakanlnn ilk kurulduu, mesleki profesyonellemenin tam anlamyla ortaya kt yer Fransa olmutur. Uslp boyutunda ise, Franszca yzyllarca uluslararas diplomasi dili olmu, mzakereler Fransz modeline gre yaplmtr. Grld gibi, 16. yzylda Avrupann byk gleri arasnda srekli diplomasi anlaynn benimsenmesiyle oluan gelikin bir diplomatik sistem bulunmaktayd. Bu lkelerde diplomasi kurumsal ve slup boyutlarnda byk gelime gstermiti. Bu diplomatik sistemin dnda kalan skandinav lkelerinde ve skoya, Portekiz, Polonya, Rusya gibi periferik lkelerde ise srekli diplomasi anlaynn henz benimsenmedii grlmektedir.216 Bu lkelerde srekli diplomasi anlaynn benimsenmesi, zellikle 17. yzyln sonunu ve 18. yzyln ban bekleyecektir. rnein, Rusyada srekli eli

214 215

Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 9. Nicolson, 17. yzyldan sonra diplomasinin geliimini, Fransz Sistemi bal altnda ele

almaktadr. Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 4871.

216

Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 27-28.

101

olarak nitelendirilebilecek ilk atamann yaplmas 1673 yln bulacaktr. Bu tarihte Rusya ilk defa Varovaya srekli eli gndermitir. Fakat Rusyann srekli diplomasi anlayn kesin bir biimde benimsemesi, 18. yzyl banda Rus modernlemesinin ncs I. Petro devrinde olabilmitir.217 Grld gibi, Avrupann geri kalannn srekli diplomasi anlayn benimsemesi, 18. yzyln banda ortaya kan nc dalgada gereklemitir. Bu tarihten sonra Avrupada daha kapsayc bir ortak diplomatik sistemden/alandan szetmek mmkn olacaktr. 19. yzylda ise srekli diplomasi anlay bir drdnc dalga halinde tm dnyaya yaylacak, Osmanl mparatorluu buna katlan ilk devlet olacaktr.

217

Ibid., s. 69-70.

102

II. BLM: OSMANLI MPARATORLUUNDA DPLOMAS VE EVRM

Yaklak 600 yl boyunca varln korumay baaran bir devlet olarak Osmanl mparatorluu, yzyllar boyunca blgesinin ve dnyann en nemli aktrlerinden biri olmutur. Bu durum, sadece imparatorluun sahip olduu byk siyasal, askeri ve ekonomik gle aklanamaz. Osmanl mparatorluunun bu baarsnn altnda hi kukusuz diplomasiyi kullanma becerisi de yatmaktadr. Osmanl mparatorluu kuruluundan yklna kadar, diplomasiyi hem genilemek, hem devletleraras dengenin kendi aleyhine dnmesine mani olmak ya da kendi lehine evirmek, hem de varln srdrmek iin kullanmtr. Yukarda belirtilen Japonyann mutlak izolasyon ya da inin ksmi izolasyon anlaylarnn aksine, Osmanl mparatorluu diplomatik ilikiler kurma ve gelitirmede hayli istekli davranmtr. Bunda, hi kukusuz, Osmanl mparatorluu yneticilerinin bu yndeki politikalarndan ok, devletin iinde bulunduu corafi, siyasal, ekonomik, askeri, toplumsal ve kltrel koullarn etkisi vardr. Szkonusu koullarn deiimi, Osmanl mparatorluunun d

politikasnn, diplomasiye baknn, diplomasiyi kullanma biiminin ve diplomatik rgtlenmesinin de deiimine neden olmutur. Dolaysyla, btn dier devletlerde olduu gibi, Osmanl diplomasisinde de, tarihsel sre iinde bir evrim yaanmtr. Bu evrim, Osmanl mparatorluunun yaad genel deiimin diplomasi balamnda da grlebilmesi asndan nemli ipular vermektedir. Bir baka ifadeyle, diplomasideki deiim, genel deiimin hem bir sonucu, hem bir simgesi

103

niteliindedir. rnein, 18. yzylda Bat karsnda tm alanlarda belirginleen gerileme, diplomasi anlay ve rgtlenmesinde hemen akisler yaratmtr. Osmanl siyasi tarihi zerine birok almada, srekli diplomasiye geiin bir krlma yaratt tezi kabul grmektedir.218 Bu erevede, Osmanl diplomasisi ad hoc ve srekli diplomasi dnemleri olarak iki alt dnemde incelenmektedir. Osmanl mparatorluunun, yzyllardr srdrd ad hoc anlay yerine, 18. yzyl sonunda srekli diplomasi anlayn benimsemesi gerekten de nemli bir krlma noktasdr. Srekli diplomasiye geilmesi bu tezde de temel alnan nemli bir krlma noktas olmakla birlikte, dier tm lkelerdeki deiime paralel olarak, Osmanl mparatorluunda diplomasinin geliimi devrimsel deil evrimsel bir izgi izlemitir. Yukarda, Srekli Diplomasiye Geiin Nedenleri bal altnda incelenmeye alld gibi, Avrupada da srekli diplomasiye gei uzun bir zaman diliminde, belirli koullarn olumasyla mmkn olabilmitir. leride incelenecei gibi, bu durum Osmanl mparatorluu iin de geerlidir. Benzer bir evrim Osmanl diplomasisinin ad hoc dneminde de grlmektedir. Ad hoc diplomasi anlay, imparatorluun kurulduu 14. yzyl balarndan, srekli diplomasiye getii 18. yzyl sonuna kadar, kurumsal ve slup boyutlarnda eitli deiimlere uramtr. Bu durum, ad hoc dnemin de belirli alt dnemlere ayrlarak incelenmesini gerekli klmaktadr. Hurewitz, stanbulun fethedildii ve akabinde ikamet elilerinin kabul edildii 1453den, mparatorluun ykld 1923e kadar sren dnemde, Osmanl

218

rnein bkz: mer Krkolu, The Adaption and Use of Permanent Diplomacy, Ottoman

Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave, 2004, s. 131; Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 50.

104

diplomasisinin 4 dneme ayrlarak incelenmesi gerektiini ileri srmektedir.219 Hurewitze gre, bu 4 dnem u ekildedir: 1-1453den 1699a, Karlofa Antlamasnn imzalanmasna kadar sren dnem. 2-1699dan 1793e, ilk ikamet eliliinin ald ve bylece srekli diplomasiye geilmesine kadar sren dnem. 3-1793den 1821e, ikamet eliliklerinin almalarna ara vermesine kadar sren dnem. 4-kamet eliliklerinin yeniden ald 19. yzyl ortalarndan,

imparatorluun tarihe kart 1923e kadar sren dnem. Grld gibi, Hurewitz ad hoc dnem iinde Osmanl diplomasisini 2 alt dneme ayrmaktadr. Osmanl Devletinin kurulduu 1299dan 1453e kadar sren dnemin de Osmanl diplomasisi asndan dikkate alnmas gerektii dnlrse, Hurewitzin bu dnemletirmesine ekleme yaplmas zorunluluu ortaya kacaktr. Bu nedenle, tezde ad hoc dnem 3 alt dneme ayrlarak incelenerek, Osmanl diplomasisinin kurumsal ve slup boyutlarnda deiim ve sreklilik gsterdii yanlar belirlenmeye allacaktr.

219

J. C. Hurewitz, The Europenanization of Ottoman Diplomacy: The Conversion from

Unilateralism to Reciprocity in the Nineteeenth Century, Belleten, C. 25, S. 99., (1961), s. 460461.

105

A)Ad

Hoc

Dnem:

Geleneksel

Osmanl

Diplomasisi
1)Kurumsal Boyut
a)12991453 Dnemi
Osmanl mparatorluunun kurulduu 1299dan, stanbulun fethiyle bir imparatorlua dnt 1453e kadar geen sre, devletin siyasal rgtlenmesinin temellerinin atld dnem olmutur. Brokratik yap da bu dnemde filizlenmeye balamtr. Osmanl mparatorluunun bir beylik olarak ortaya kt ilk dnemde, toplumsal rgtle(n)me ihtiyacnn kstl olmas, devletin temel fonksiyonlarnn dar bir evre tarafndan yrtlebilmesine olanak salamaktayd. Ynetici evreyi de, Osmanl Beyi ve evresindeki sava reisler oluturmaktayd. Bu durum, szkonusu dnemde dikkate deer bir brokratik yapnn kurulmamasna ve ayr ubelere ayrlm, grevleri farkllam bir ynetici snfn ortaya kmamasna neden olmutur.220 Brokratik yapnn yok derecesinde olmas, bu dar kadroyu beyliin d ilikilerinin yrtlmesinde de tek yetkili durumuna sokmaktayd. Bu ilk dnemde, d ilikilerle ilgili sava, bar, anlama yaplmas gibi temel konularda karar, bey ve evresindeki sava reislerden oluan dar evre tarafndan verilmekteydi. Bu nedenle, ilk dnemde Osmanl diplomasisinde karar makam ve yrtc makam arasnda byk oranda bir zdelik olduu grlmektedir.

220

Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform: Bbli (1789-1922), ev:Latif

Boyac ve zzet Akyol, stanbul, z Yaynclk, 1994, s. 41.

106

Beyliin yava yava bir devlet halini almaya balad Orhan Bey dneminde, daha gelimi bir siyasal yapnn kurulmas ihtiyac ortaya kmtr. Nitekim, Orhan Bey dneminde vezirlik kurumunun ortaya kt ve devletin nemli ilerinin grlerek karara baland bir divann oluturulduu grlmektedir. Oluturulan vezirlik makam ve divan, brokratikleme yolunda atlm nemli bir admdr. nk bu kurumsallama brokratik bir snfn (katip snfnn) douunu salamtr.221 Divan ve buna paralel olarak katip snfnn gelimesi, lkenin genilemesi ve toplumun rgtlenmesi ihtiyacnn artna paralel olarak, I. Murat ve Yldrm Beyazd dnemlerinde daha da belirginlemitir. Bu dnemde divann dzenli toplanan, yrtlen ilerin belirli kurallara baland bir kurum haline geldii grlmektedir. Bylece, d politikann belirlenmesinde ve diplomasinin

yrtlmesinde Divan temel brokratik birim haline gelmitir. Bu dnemde Divan iinde diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinden sorumlu en nemli grevlinin Nianc olduu grlmektedir. Nianclk makamnn tam olarak ne zaman oluturulduu ve Divanda yer ald bilinmemektedir. Niancnn temel grevi, ferman, berat, menur, name, mektup, ahidname, hkm gibi resmi devlet evraknn ba tarafna padiahn imzas ilevini haiz turay ekmekti.222 Sahip olduu bu grev, Niancnn Osmanl yazmalarn yrten katip snfnn ba olmasn salamt.223 Diplomasi asndan bakldnda ise, dier lkelerle yaplan yazmalarn Niancnn sorumluluunda hazrlanmas, kendisini ksmen d politikann belirlenmesinde, ounlukla ise diplomasinin yrtlmesinde n plana karmtr.
221 222 223

Ahmet Mumcu, Divan- Hmayun, Ankara, Phoneix, 2007, s. 2. Tayyip Gkbilgin, Nianc, slam Ansiklopedisi, C. IX, s. 299. Mumcu, Divan- Hmayun, s. 2729.

107

Osmanl mparatorluunun bu ilk dneminde diplomasinin kurumsal boyutta ok nemli bir gelime gstermedii grlmektedir. Dorudan doruya diplomasinin yrtlmesi konusunda uzmanlam bir birim yoktur.

b)14531699 Dnemi
Devletin artk bir imparatorlua dnt bu dnemde, Osmanl uygarlnn tm kurum ve kurallaryla klasik bir nitelik kazand grlmektedir. zellikle, 16. yzyln son eyrei, birok adan Osmanl uygarlnn en karakteristik zelliklerini gsterdii bir zirve olmu, daha sonrasnda ise deiim balamtr.224 Bu durum Osmanl mparatorluunun diplomasi anlaynn kurumsal boyutu asndan da geerlidir. Bu dnemde Osmanl mparatorluunda diplomasinin kurumsal

boyutundaki gelimeyi salayan birka etken bulunmaktadr: ncelikle, 1453 sonras dnem devletin bir imparatorlua dnt, siyasetten ekonomiye, dinden kltre kadar tm toplumsal alanlarda byk bir atlm yapt dnem olmutur. Bu erevede, ok geni bir corafyaya yaylan, byk ve heterojen bir nfus barndran imparatorluun ynetimi ok daha geni kapsaml bir kurumsallamay gerektirmitir. Bu da, tm brokratik yapda olduu gibi, diplomasinin yrtlmesiyle ilgili brokratik birimlerde de geliime yol amtr. kinci olarak, bu dnemde imparatorluun siyasal yapsnn, oluan yeni koullar nedeniyle geirdii genel evrim, zelde, diplomasinin yrtlmesiyle grevli brokratik yapda da grlmtr. Nitekim, dnemin sonuna doru

224

Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev:Ruen Sezer, stanbul,

YKY, 2004, s. 9-10.

108

diplomasinin yrtlmesiyle ilgili yetkinin, genel evrime paralel olarak el deitirdii gzlemlenmektedir. nc olarak, genilemesine ve gcnn artna paralel biimde, imparatorluun dier lkelerle ilikileri artm, siyasal ve ekonomik balar kuvvetlenerek daha gndelik bir nitelik kazanmtr. Dolaysyla, diplomatik faaliyetler Osmanl merkez brokrasisinin grev sahasnda ok daha byk bir yer igal etmeye balamtr. Bu da, brokrasinin nitel ve nicel olarak -zellikle Batda 15. ve 16. yzylda grlen gelimeyle mukayese edildiinde snrl da olsakurumsal bir gelime gstermesini salamtr. Son olarak, 15. yzyldan itibaren Batl lkelerin srekli diplomasiye gemeleri sonucunda Osmanl mparatorluu topraklarnda da mukim elilikler amalar225, Osmanl diplomasisinin dolayl da olsa srekli diplomasiyle tanmasna yol amtr. Bu gelime, esas etkisini zellikle 18. yzylda gstermeye balayacaktr. Fakat, yine de, yabanc elilerle kurulan diplomatik balarn sreklilik tamaya balamas, Osmanl diplomasisinin kurumsal anlamda gsterdii snrl geliime etkide bulunan bir olgu olmutur. Szkonusu dnemde -nemini kaybetmeye balayaca 16. yzyl sonlarna kadar- diplomasinin kurumsal boyutu asndan en arlkl kurum Divan- Hmayun226 olmaya devam etmitir. Divan- Hmayun, lkenin ynetimiyle ilgili tm kararlarn alnd, dolaysyla d politikann da belirlendii temel kuruldur. Ayrca, d ilikilerdeki nemi kendini birka noktada daha gstermektedir:227

225

lk mukim elilik 18 Nisan 1453 Osmanl-Venedik Antlamasyla kurulmas batlanan ve ayn yl

faaliyete geen Venedik Eliliiydi. Mahmut akirolu, Venedik Cumhuriyetinin stanbuldaki Temsilcileri: Balyoslar, almalar ve Etkinlikleri, Tarih ve Toplum, S. 59., (Kasm 1988), s. 46.
226

Divan, II. Mehmet dneminde Divan- Hmayun adn almt. Recep Ahskal, Divan-

Hmayun Tekilat, Osmanl, Gler Eren(ed.), C. VI., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 24.
227

Mumcu, Divan- Hmayun, s. 5960.

109

-Bir devletle siyasal iliki kurulmas Divanda karara balanmakta, oradan kan bir icazet-i hmayun ile hukuksal anlamda tanma gerekletirilmekteydi. -Osmanl lkesine gelen yabanc elilerin lkede gvenlik iinde seyahat edebilmelerinin salanabilmesi iin alnmas gereken tedbirlerin grld, karara baland ve ilgililere talimat verildii yer Divand. -Gelen elilere, geldikleri lkeye verilen nem ve deer dorultusunda taknlacak tutum -bu erevede nasl bir protokole tabi tutulacaklar- Divan tarafndan belirlenerek ilgililere bildirilirdi. Sultan II. Mehmetin yapt dzenlemelerle Divan glendirmesi bu durumu daha da belirginletirmitir.228 II. Mehmet, sadrazam padiahn mutlak vekili konumuna getirmi, padiahn divan toplantlarna bakanlk etmesi usuln kaldrmtr. Sadrazamn artan yetkileri, Divan- Hmayunun tedrici bir biimde lke ynetimiyle ilgili ilerin yrtlmesinde tek yetkili organ haline gelmesini salamtr. Daha ncesinden farkl olarak, lke ynetimiyle ilgili iler padiahn dorudan doruya iinde yer ald bir ereveden kmtr. Yrtme erki padiaha kar sorumlu olan sadrazama gemi, padiah denetleyici bir rol oynamaya balamtr. zellikle I. Sleyman sonrasnda hkm sren padiahlarn ounun lke ynetimini sadrazamlara brakma eiliminde olmas da, sadaretin etkinliinin artnn bir baka nemli nedenidir. Bylece, sadaret zayflayan padiahlk kurumu karsnda daha da glenmitir. Bu durumun bir gstergesi ve sonucu olarak, sadrazamlarn kendi konaklarnda yaptklar divan toplantlar daha ok nem kazanmtr. Bylece, Divan- Hmayun toplantlar yava yava biimsel hale gelmitir. Bu da, bir kurul olarak Divan- Hmayunun nemini ve ilevini
228

Bu dzenlemelerin temelinde, Sultan II. Mehmetin klasik Osmanl siyasal yapsn oluturduu

temel kurallar barndran Kanunnamesi bulunmaktadr. Bkz: Knunnme-i li Osman (Tahlil ve Karlatrmal Metin), Abdlkadir zcan (yay. haz.), Kitabevi, stanbul, 2003, passim.

110

kaybetmesine yol amtr. 1650den itibaren, sadrazamlara mahsus srekli bir konak tahsis edilmi, yrtme organnn Sarayla ba ok daha dolayl bir nitelik kazanmtr.229 Doal olarak, bu durum, sadrazamn d politikayla ilgili konularda da yetkisinin ve neminin artmasna neden olmutur. Szkonusu dnemde, d politikada esas karar alma yetkisi padiaha ait olarak kalmakla beraber, sadrazamlarn d politika kararlarnn alnmasnda padiahtan sonra en nemli kii olduklar grlmektedir. Ayrca, sadrazamlar rutin diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinde de ok byk oranda tek balarna karar alabilir duruma gelmilerdir. Sadrazamlarn lke ynetimiyle ilgili btn meselelerle dorudan ilgilenmeleri, tek balarna altndan kalkamayacaklar bir ykn altna girmelerine neden olmutur. Bu yzden, sadrazamlar gn getike daha byk bir brokrasiye ihtiya duymulardr. Bu da, Osmanl merkez brokrasisinin, dolaysyla diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinden sorumlu brokratik birimlerin genilemesine yol amtr. Dorudan sadrazama bal brokrasinin geliimini incelemeden nce, kurulu dneminde diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinden sorumlu en nde gelen makam olan Nianclk makamnn nemini kaybetmeye baladnn altn izmek gerekmektedir. Nianclk, Divan- Hmayun iinde diplomatik faaliyetlerin

yrtlmesinden sorumlu makam olmaya devam etmitir. Fakat, Niancnn hukuki dzenlemelerden arazi ilerine kadar uzanan geni bir grev sahasnn olmas, kendisine bal bir makamn -Reislkttapln- nem kazanmasna neden olmutur. Niancnn birinci yardmcs olan Reislkttap hukuken Niancya bal kalsa da, zamanla fiilen maliye brokrasisi dndaki merkezi brokrasinin gerek

229

Ahskal, Divan- Hmayun Tekilat, s. 24.

111

yneticisi haline gelmitir. Reislkttap, ayrca Divan- Hmayun sekreteri konumuna da ykselmitir. 230 Reislkttapln kazand bu nemin altnda da, sadrazamln padiahlk karsnda g kazanmas yatmaktadr. 16. yzylda balayan ve 1650de son noktasna varan srete, sadrazamln kurumsal olarak Saraydan kopuu, Reislkttapn Niancya bal grev yapmasn, fiili durumdan uzak, sadece gstermelik bir hukuki kurala dntrmtr. nk, Reislkttap Sadrazama bal olarak onun konanda almaya balamtr. Bylece, Osmanl merkez

brokrasisinin birinci halkasn oluturan ktiplerin ba olarak Reislkttapn nemi ve etkisi artmtr. Buna mukabil, Sarayda kalarak gerek iktidar odandan uzaklaan Niancnn nemi ve etkinlii hayli azalmtr.231 Saraydan ayrlarak sadrazamn maiyetinde grev yapmaya balayan Reislkttapn zamanla sadrazamn birok yetkisini fiilen kulland grlmektedir. Sadrazamn, artan merkezilemeye paralel olarak i younluunun art, resmen olmasa da fiilen birok i ve yetkinin Reislkttapa devrini zorunlu klmtr. Devletin kendisine bal kalemlerce yrtlen gizli ya da ak btn yazmalarnn, brokrasinin ileyi kurallar gerei Reislkttaplk makamndan gemesi,

Reislkttapn i ve d siyasetle ilgili tm konularda ok nemli role sahip olmaya balamasn salamtr.232 Osmanl siyasal sistemindeki bu evrimin yansra, Osmanl

mparatorluunun iinde bulunduu durum da Reislkttaplk makamnn nemini ve etkinliini arttrmasnda etkide bulunmutur. Ele aldmz dnemin ilk 150

230

Recep Ahskal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttablk (XVIII. Yzyl), stanbul, Tarih

ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2001, s. 9.; Mumcu, Divan- Hmayun, s. 40.

231 232

Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 48. Ahskal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttablk, s. 1011.

112

ylnda Osmanl mparatorluu en gl devrini yaarken, sonraki 100 ylda bu durum tersine dnmeye balamtr. ronik biimde, imparatorluun ykselii de, duraklamas da, Reislkttapln neminin tedrici artnda olumlu etkide bulunmutur. lk 150 yllk dnemde imparatorluk ok hzl biimde byyerek, ok geni bir corafyaya yaylmtr. Ayrca, szkonusu dnemde imparatorluk dnyann en nemli glerinden biri haline gelmitir. Bu da devletleraras sistemin en nemli aktrlerinden biri olmasn salamtr. Bu durum imparatorluun ok sayda lkeyle dorudan ya da dolayl olarak iliki kurmasna neden olmutur. Diplomatik ilikilerdeki bu niceliksel ve niteliksel artta, hi kukusuz Batl lkelerin Osmanl mparatorluuyla siyasal ve ekonomik ilikilerini gelitirme dorultusundaki politikalar ve bu erevede stanbulda ikamet elilikleri amalarnn da byk etkisi bulunmaktayd. Dolaysyla, imparatorluun d politika ve diplomasi gndemi younlam ve eitlilik arz etmeye balamtr. Her ne kadar, zellikle 14531699 yllar arasndaki dnemde diplomasinin yrtlmesiyle ilikisi daha snrl da olsa, Reislkttaplar da bu sreten etkilenmilerdir. Diplomatik ilikilerin art, Reislkttabln grev alannda diplomatik faaliyetlerin daha fazla yer almasna neden olmutur. 150 yllk ykseli dnemini takip eden 100 yllk duraklama devrinde Osmanl mparatorluunun gcn kaybetmeye balamas, Reislkttapn

diplomasi alanndaki neminin art asndan yukarda belirtildii gibi- gene olumlu etkilerde bulunmutur. 16. yzyl sonlarndan itibaren, mparatorluun siyasal, ekonomik ve askeri ynden duraklama dnemine girmesi ve bunun sonucunda sava meydanlarnda baarszlklarla kar karya kalmas, diplomasinin

113

daha youn ve etkin bir biimde kullanlmasn gerektirmitir. Bu da, Reislkttapn diplomasiyle ilgili grevlerine daha fazla zaman ayrmasna neden olmutur. Grld gibi, i ve d dinamiklerin etkisiyle Reislkttaplk diplomasi alannda gittike daha fazla nem kazanan bir makam olmutur. Fakat, Reislkttapln yetkileri, grevleri, sorumluluklar ve ilevleri asndan en gelimi biimde ortaya k 18. yzylda olacaktr. Bu yzden Osmanl diplomasisinin kurumsal boyutu asndan ok nemli bir yere sahip olan bu makamn daha ayrntl biimde incelenmesi bir sonraki balk altnda yaplacaktr. Osmanl diplomasisinin kurumsal boyutu asndan zerinde durulmas gereken bir baka husus da, diplomatik faaliyetlerin rgtlenmesiyle ilgilidir. Bu dnemde, Osmanl merkezi brokrasisinin diplomatik faaliyetleri yrtmesinde belirli oranda kurumsallama ve kurallama salanabilmitir. Szkonusu dnemde, Batllar tarafndan kurulan ikamet eliliklerinde grev yapan diplomatik

temsilcilerin tabi tutulacaklar hukuki rejimin en klasik biimiyle ortaya kt grlmektedir. Yukarda belirtildii gibi, szkonusu dnem Avrupal byk glerin ounun imparatorluk topraklarnda ikamet elilikleri atklar bir dnem olmutur. 1454te Venedik, 1535de Fransa, 1583de ngiltere ve 1612de Hollanda ikamet elilikleri almtr.233 Eliliklerin tabi olacaklar hukuksal rejimin tm kurum ve kurallaryla ortaya k, Osmanl diplomasi tekilatnn kurumsallamasnda nemli katklar salamtr. Bylece, protokol, yabanc elilerin alma ve grev sahalarnn belirlenmesi, diplomatik yazmalarn standartlamas, yazmalarn korunmas gibi hususlarda nemli kurallama ve teamller ortaya kmtr.

233

Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz (Tekilat ve Protokol),

3. B., stanbul, Okumu Adam Yaynlar, 2005, s. 47.

114

Alan srekli diplomatik temsilciliklerin temelde Osmanl kapitlasyon sistemi erevesinde oluturulduklar ve bu sistem erevesinde faaliyetlerini yrttkleri grlmektedir. Yaygn olarak ticaretle ilgili grlse de, kapitlasyonlar aslnda tm yabanclarn Osmanl topraklar zerindeki varlklarnn ve

faaliyetlerinin hukuki erevesini oluturan ok daha geni kapsaml bir olgudur. Dolaysyla, ad hoc ya da srekli olsun, yabanc lke tebaas kiilerce yrtlen btn diplomatik faaliyetler de kapitlasyon sistemi erevesine oturtulmutur. Teorik olarak, slam lkesine gelen ve harbi olarak tanmlanan tm gayrmslim lke tebaalarnn cezalandrlmas ve mallarnn yamalanmas merudur. Szkonusu kiilerin lkeye girebilmeleri, ikamet edebilmeleri ve her trl faaliyette bulunabilmeleri iin kendilerine aman verilmesi gerekmektedir. Bu ise, bir izin berat (ahidname) ile yaplmaktadr. Ahidnameler bir ynleriyle mtareke belgesi nitelii de tamaktadrlar. Nitekim, Hristiyan lkelerle yaplan bar antlamalarna da ahidname ad verilmekteydi.234 zellikle 1699 Karlofa Antlamasna kadar antlamalar bu anlay erevesine oturtulmu, yaplan anlamalarn Osmanl yneticileri tarafndan ilgili devletlere ihsan edilen tek tarafl bir ltuf olduu izlenimi verilmeye allmtr.235 Kapitlasyon sistemi, dayand bu stn gcn verdii ltuf anlayna ramen, klasik dnemde Osmanl mparatorluunun Avrupallarla siyasal

ilikilerinin gelitirilmesinde nemli rol oynamtr. Naff, Osmanl padiah

234

lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi, Ankara, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Yaynlar,

1979, s. 243. Bu konuda, ayrntl bir analiz iin ayrca bkz: Viorel Panaite, Peace Agreements in Ottoman Legal and Diplomatic View (15th-17th Century), Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Kemal iek (ed.), Haarlem ve Ankara, Sota ve Yeni Trkiye Yaynlar, 2001, s. 277307.
235

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, 2. B., Ankara, Trk

Tarih Kurumu Basmevi, 1984, s. 273.

115

tarafndan verilen kapitlasyonlarda -tek taraflla dayal diplomasi anlaynn aksine- her zaman karlkllk olmasna nem verildiine dikkat ekmektedir.236 Bu durum, diplomasi anlaynda ve diplomasinin yrtlme biiminde olmasa da, kurulan diplomatik balar asndan iki yanlln ortaya kmaya baladn gstermektedir. Osmanl merkez brokrasisinde, genelde kapitlasyonlar, zelde ise bu erevede yrtlen diplomatik ilikiler ok daha nemli bir meguliyet alan haline gelmitir. Osmanl brokratlar arasnda bu tr konularla uraanlarn hem saylar hem de nemleri artmtr. Reislkttapn d ilikilerdeki neminin artnda bu gelimenin de hayli etkisi vardr. 14531699 dneminde diplomasinin kurumsal boyutundaki bir baka nemli gelime de protokolle ilgili hususlarda grlmektedir. Osmanl

mparatorluuyla dier devletler arasnda gerek kurulan ikamet elilikleri, gerek dier lkelerce gnderilen ad hoc heyetler, gerekse Osmanl mparatorluu tarafndan dier lkelere gnderilen ad hoc heyetler balamnda artan ilikiler, protokol kurallarnn geliimine etkide bulunmutur. Osmanl merkezi brokrasisi protokol kurallarnn uygulanmasyla gn getike daha fazla ilgilenir hale gelecektir. Protokoldeki bu gelime daha ok diplomasinin uslp boyutuyla ilgili olduundan ileride incelenecektir.

c)16991793 Dnemi
Karlofa Antlamasnn imzalanmasyla alan bu yeni devir sadece Osmanl mparatorluunun siyasal tarihi asndan deil, ayn zamanda genel tarihi bakmndan da bir dnm noktas olarak grlmektedir. Bu yaygn yaklam, 1699
236

Thomas Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Century: Patterns

and Trends, Studies in Eigteenth Century Islamic History, Thomas Naff ve Roger Owen(ed.), Carbondale&Edwardsville, Southern Illionis University Press, 1977, s. 9899.

116

sonrasn, Osmanl mparatorluu asndan bozulmann gnyzne kt ve kn balad bir dnem olarak nitelendirmektedir. Szkonusu yaklam, 18. yzylda Osmanl mparatorluunda belirginlemeye balayan modernleme abasn ve bunun siyasal, ekonomik, toplumsal, kltrel vb. alanlardaki yansmalarn byk oranda gzard etmektedir. 18. yzyl, Osmanl modernlemesi asndan bu ynde dikkate deer admlarn atld bir dnem olmutur. Bunun en somut gstergelerinden birini de, diplomasinin kurumsal boyutunda ortaya kan gelimeler oluturmaktadr. Szkonusu dnemde diplomasinin kurumsal boyutundaki deiimi ya da geliimi belirleyen etkenlere bakldnda u olgular n plana kmaktadr: Birincisi, bu dnem, klasik Osmanl sisteminin -toprak dzeninden, askeri rgtlenmeye kadar- byk oranda ortadan kalkt, ya da en azndan hukuki dzenin fiili durumla badamaktan uzaklat bir devir olmutur. Ayrca, Osmanl yneticileri yava yava bozulan klasik dzeni koruma ve yeniden tesis etme yolunda deil, aksine yeni bir dzen kurma yolunda grler ileri srmeye ve bu ynde admlar atmaya balamlardr. Klasik dzenin kurumlar tedrici biimde deiime uram, ayrca yeni kurumlar belirmeye balamtr. Tedrici deiimin rahatlkla gzlemlenebildii kurumlardan biri de Osmanl diplomasi tekilatdr. kincisi, szkonusu dnemde Osmanl mparatorluu-en gelimi rnei olsa da- bir Ortaa imparatorluu olmaktan kmaya balayarak, Batda doan premodern mutlak monarilere benzer biimde, snrl da olsa bir evrime girmitir. Younlaan toplumsal ilikiler nedeniyle artan toplumsal rgtlenme ihtiyac, merkezi brokrasinin niteliksel ve niceliksel geliimini zorunlu klmaktayd. Bu durum, III. Selim ve zellikle II. Mahmut dnemlerinde ortaya kacak

117

merkezilemenin belirtilerinin daha 18. yzylda belirmesini salad. Merkezi brokrasideki bu gelime, doal olarak diplomasi tekilatn da etkilemitir. ncs, Osmanl padiahlarnn yrtme erkini byk oranda

sadrazamlara brakma yolundaki eilimlerini bu dnemde de srdrdkleri grlmektedir. Bylece, sadrazamn ve ona bal alan merkezi brokrasinin devlet ileri zerindeki etkinlii daha da artmtr. Kalemiye olarak adlandrlan sivil brokrasi, askeri brokrasinin aleyhine g kazanmtr. Bu durum, i siyasette olduu kadar d siyasette de merkezi sivil brokrasinin daha fazla ileve sahip olmasn, bu da diplomasi tekilatnn nitel ve nicel geliimini salamtr.237 Drdncs, Osmanl mparatorluunun gn getike artan diplomatik ilikileri, diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinde daha fazla ve daha yetkin memura ihtiya duyulmasn zorunlu klmtr. Bunda, Osmanl mparatorluunda bulunan ikamet eliliklerinin ve faaliyetlerinin artnn byk pay vardr. Ayrca, Osmanl mparatorluunun bu dnemde ad hoc diplomatik faaliyetlere ok daha fazla bavurduu ve bu faaliyetlere gittike artan bir nem verdii grlmektedir. slup boyutu incelenirken deinilecei gibi, bu dnemde Osmanl ynetici elitinin diplomasiye baknda ve diplomasinin ilevi konusundaki yaklam deimeye balam, bu da diplomasi tekilatnn yaplandrlmasnda nemli etkilerde bulunmutur. Reislkttapln, zellikle 17. yzyl ortalarndan itibaren genelde Osmanl merkezi brokrasisi, zelde ise diplomasi tekilat asndan gittike daha fazla nem kazand yukarda belirtilmiti. Reislkttapln diplomasinin yrtlmesinde merkezi nemi haiz olmas ise 18. yzylda olacaktr. Bu dnemde,

237

Findley, 18. yzyl sonunda kalemiye memurlarnn saysnn 1000 ila 1500 arasnda bir rakama

ulatn belirtmektedir. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 49.

118

Reislkttap gerek anlamda ad konulmam bir dileri bakan haline gelecektir.238 Bu gelimenin birka nedeni bulunmaktadr: Osmanl diplomasi anlayndaki deiime nemli etkileri ileride

incelenecek olan 1699 Karlofa Antlamasnn grmelerinde, Reislkttap Rami Mehmet Efendinin Osmanl heyetinin yesi olarak bulunmas ve mzakerelerdeki baars Reislkttapln prestijini arttrmtr. Bu durum, Osmanl yneticilerinde Reislkttaplarn d ilikilerin yrtlmesinde baarl olduu inancn yerlemesini salam ve diplomasi ile ilgili iler bu makama braklmtr.239 Ayrca, younlaan diplomatik ilikiler sonucunda, Osmanl

mparatorluuna gelen ad hoc elilik heyetlerinin art ve Batl lkelerin ikamet eliliklerinin genileyen faaliyetleri, Reislkttapn szkonusu diplomatik heyetlerle ilgili birok konuda birinci muhatap haline gelmesine yol amtr.240 Bu durum, Reislkttapn dileriyle ilgili grev ve yetkilerinin netlemesini de beraberinde getirmitir. D ilikilerin yrtlmesi asndan ok nemli bir husus olan yabanc lkelerle yazmalarn da, 17. yzyl balarndan itibaren tedrici bir biimde Reislkttaplarn grev alanna girdii grlmektedir. Bu durum 18. yzylda belirginlemitir. Nitekim, bu dnemde, Reislkttapn diplomasinin yrtlmesiyle ilgili temel grevleri unlard: Dier lkelere gnderilecek namelerin hazrlanmas, alnan namelerin tercme ettirilmesi, Osmanl lkesine gelen yabanc elilerle ilgili

238

Carter V. Findley, The Legacy of Tradition to Reform: Origins of the Otoman Foreign Ministry,

International Journal of Middle East Studies, Vol.1, No:4, (October 1970), s. 336.
239

Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 245. Karlofa Antlamas

grmelerinde Reislkttap Rami Mehmet Efendinin rol iin bkz: Rifaat Ali Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004, s. 89-113.
240

Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 245.

119

izin belgelerinin hazrlanmas, bu elilerin yol ve konaklamalaryla ilgili dzenlemeler yaplmas, ahidnamelerin saklanmas, gerekli durumlarda

ahidnamelerle ilgili bilgi verilmesi.241 Grevlerinden de anlald gibi, diplomatik faaliyetlerin yrtlmesinde en nemli kii haline gelen Reislkttap, d politikann belirlenmesinde de en arlkl konumda olmutur. Bu dnemde de, Divan- Hmayun teorik ve hukuksal olarak d politikann belirlenmesi asndan asli niteliini korusa da, yukarda belirtildii gibi, 17. yzylda bu konudaki yetki ve g fiilen Sadrazama ve onun Divanna gemitir.242 Sadaret brokrasisi iinde grev alannn nemi ve genilii nedeniyle tedrici bir biimde en arlkl kii haline gelen Reislkttapn d politika konularndaki etkisi artt. nk, Divan- Hmayun yesi olmayan Reislkttap, lke siyasetinin belirlendii Sadrazam Divannn en nemli aktrlerinden biri haline gelmiti. Ayrca, Osmanl mparatorluunun diplomatik ilikilere verdii nemin artna ve diplomasiye bakndaki deiime paralel olarak Reislkttapn diplomasi alanndaki artan bilgisi ve uzmanl, karar verme mekanizmasnda nce yer bulmasna, daha sonra ise mekanizma iinde etkisini arttrmasna neden oldu.243 Reislkttaplarn d politikada nemlerinin arttnn en nemli gstergelerinden biri de, 18. yzyl sonlarndan itibaren balca d politika kararlarnn alnd kimi toplantlara eskisine nazaran ok daha sklkla katlmalardr. Bu nitelikteki toplantlar unlard: Padiah ve sadrazam arasnda yaplan toplantlar. Sadrazamn dzenledii dar katlml hususi toplantlar.

241 242 243

Ahskal, Osmanl Devletinde Reislkttablk, s. 200. Mumcu, Divan- Hmayun, s. 61. Ahskal, Osmanl Devletinde Reislkttablk, s. 201.

120

Devlet ricalinin geni katlmyla yaplan ve meveret ad verilen toplantlar. Yksek dereceli eski memurlarn da katld meveret-i amme ad verilen toplantlar.244 Reislkttaplarn d politikann belirlendii bu toplantlarda bilgi vermek yannda, fikirlerini de bildirdikleri grlmektedir. zellikle III. Selimin tahta kndan sonra, Reislkttaplar saraya daha ok arlmaya balanm ve padiah kendilerinden dorudan bilgi almay tercih etmitir. Ayrca, Reislkttaplar izlenmesi gereken d politika konusunda padiaha layihalar sunarak bir anlamda danman rol de oynamaya balamlardr.245 18. yzyln son eyreinde nemi ve ilevleri artan Reislkttaplk kurumsal olarak da en fazla gelitii dneme girmitir.246 Bu dnemde, Reislkttapa bal olarak alan Divan- Hmayun kalemlerine bakldnda, diplomasi asndan n plana kanlarn Beyliki, Mektubi, Amedi kalemleri ile Divan- Hmayun Tercmanl olduu grlmektedir. Beyliki Kalemi, Osmanl mparatorluunun mali konular dndaki btn yazmalarnn yrtld, yazma rneklerinin sakland birimdir. Yani, fermanlar, bar antlamalar, protokoller, ahidnameler, kanunlar, hatt hmayunlar gibi d politikayla ilgili btn yazmalar bu kalem tarafndan yaplmaktadr. Ayrca, yabanc lke eliliklerinde alan tercmanlar da isteklerini ve sorunlarn ncelikle Beyliki Kalemine iletmekteydiler.247

244 245 246

Ibid., s. 212213. Ibid., s. 213. Findley, bu dnemde d politikann belirlenmesiyle ilgili kurumsal yapy ematik olarak ortaya

koymutur. Bkz: Findley, The Legacy of Tradition to Reform, s. 337.

247

Gl Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Konya, y. y., 2000, s. 94-95.

121

Mektubi Kalemi, sadrazamn lke ynetimiyle ilgili nemli konularda yerel mercilere gnderdii emirlerin ve yabanc devletlere gnderilen mektuplarn hazrland birimdir. Bu ilevi, iilerinde olduu kadar, diplomaside de nem kazanmasna neden olmutur.248 Amedi Kalemi, dier Divan- Hmayun kalemlerinden daha ge ortaya kmtr. Ne zaman ortaya kt konusunda deiik grler vardr. Daha ok kabul edilen gr, ortaya knn 18. yzyln son eyreinde I. Abdlhamit dneminde olduu ynndedir.249 Bu kalem, temelde sadrazam tarafndan padiaha gnderilen telhislerin hazrlanmas ilevini yerine getirmekteydi. Bu ileviyle Amedi Kalemi, Osmanl sisteminde yrtmenin iki kanadn oluturan padiah ve sadrazam arasndaki ba salayan en nemli organ niteliindeydi. Osmanl mparatorluunun ynetimiyle ilgili en nemli ve gizli bilgilerin ncelikle bu odaya mensup ktiplerin elinden gemesi, kurulmasn mteakip ok ksa srede Divan- Hmayun kalemlerinin en nemlisi haline gelmesini salamtr. Amedi Kaleminin genelde ynetim mekanizmas iinde sahip olduu bu nemli ilev, zelde diplomasi alannda da kendisini gstermektedir. Amedi Kalemi, kurulduktan sonra Beyliki ve Mektubi kalemlerinin dileriyle ilgili grevlerini byk oranda kendi bnyesine almtr. Nitekim, sadrazamlarn yabanc devlet bakanlarna gnderdii mektuplar, antlama, ahidname ve protokoller, eli, konsolos, tercman ve yabanc tccarlarla ilgili her trl evrak bu kalem tarafndan hazrlanm ve rnekleri saklanmtr. Kalemin banda bulunan Amedi Efendi, Reislkttapn yabanc elilerle yapt grmelerin mkaleme mazbatas ad verilen tutanaklarnn hazrlanmas ve saklanmasndan da sorumluydu. 1793te
248 249

Ibid., s. 104. Halil nalck, Reislkttap, slam Ansiklopedisi, C. IX., s. 678.; Ahskal, Osmanl Devletinde

Reislkttablk, s. 136-138.

122

srekli diplomasiye geilmesiyle birlikte, Amedi Kalemi yurtdndaki Osmanl elilikleriyle merkez arasndaki yazmalar da yrten birim haline gelecektir. Bu yeni dnemde Amedi Kalemi, eliliklerden gelen raporlarn resmi kaytlarn tutma, ifrelerini zerek gerekli cevaplar ve merkezin direktiflerini yazarak eliliklere gnderme ilevlerini de yerine getirmeye balayacaktr.250 Divan- Hmayun Tercmanl ise, diplomatik grmelerde ok nemli bir ileve sahip olmutur. Osmanl mparatorluunun ilk dnemlerinde devlet ilerinin ok dilli yrtlmesi tercmanln ilk dnemden itibaren nemli bir grev olmasn salamtr. 16. yzylda Arapa istisna tutulursa, btn resmi belgelerde sadece Osmanlca kullanlmas uygulamasna geilmitir.251 Divan- Hmayun Tercmanlar stanbuldaki yabanc eliliklerden gelen yazlar tercme etmi, Padiah ya da Sadrazamlarn ve Reislkttaplarn yabanc elilerle yaptklar grmelerde taraflar arasnda evirmenlik grevini yerine getirmilerdir.252 Osmanl yneticilerinin 19. yzyla kadar Bat dillerini renmekten kanmalar, diplomatik grmelerin yrtlebilmesi iin bu dilleri bilen tercmanlara olan ihtiyac ortaya karmt. Osmanl mparatorluunun ilk dnemlerinde tercmanlk grevi, ihtida etmi Batllar tarafndan yerine

getiriliyordu. 17. yzyldan itibaren bu grevin Fenerli Rum aileler tarafndan yerine getirilmeye baland grlmektedir. Fenerli Rum ailelere mensup genler Avrupaya tahsile giderek Bat dillerini renmiler ve bylece dil olan
253

olarak Divan- Hmayun Tercme Kaleminde yer almaya balamlardr. Divan

250 251

Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, s. 108. Gilles Veinstein, Osmanl Ynetimi ve Tercmanlar Sorunu, Osmanl, Gler Eren(ed.), C. XI.,

Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 256.

252 253

Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, s. 113. Bu konuda ayrca bkz: Frederic Hitzel, Dil Olanlar, ev:Aksel Tibet, Toplumsal Tarih, S. 21,

(Eyll 1995), s. 37-43.

123

tercmanlnn, Fenerli Rum ailelerin Osmanl ynetici snfna eklemlenmesi yolunu amas, bu kaleme olan ilgiyi canl tutmutur. Ayrca, bu kalemden yetien Rum genleri Eflak ve Bodan voyvodalklarna atanmaktaydlar. 254 Grld gibi, srekli diplomasiye gei ncesinde Osmanl diplomatik tekilat belirli bir gelikinlik dzeyine ulamtr. mparatorluun Batyla artan ilikilerine paralel olarak diplomasi tekilat da bymtr. Fakat, Osmanl diplomatik tekilat katettii bu aamaya ramen Batdaki muadillerinin ok gerisindedir. Bunun temel sebebi, Osmanl mparatorluunun siyasal ve toplumsal rgtlenmesinin an ihtiyalarn karlamaktan gittike uzaklamas, arkaik bir nitelik tamasdr. Osmanl mparatorluu, Bat lkelerinde yaklak olarak 16. yzylda balayan ve ynetici elitlerin devleti yeniden ekillendirerek btn toplumsal alanlar kontrol altna almas ihtiyac erevesinde gelimi bir brokrasi kurmasna dayanan srece 19. yzylda girebilecektir. Bu erevede, brokraside esas deiim ve geliim de 19. yzylda, zellikle Tanzimat sonrasnda ortaya kacaktr. Dolaysyla, Osmanl mparatorluunda modernleme erevesinde devletin ilevlerinin art ve bunlar yerine getirmek iin brokrasinin niteliksel ve niceliksel olarak bymesinin salanmas temelde 19. yzyla ait bir olgudur. 18. yzylda, gerilemeye paralel olarak baz alanlarda reformlar yaplmtr. Fakat, ileride incelenecei gibi, bu yzyldaki reform abalar gayet snrl, yetersiz ve eklektiktir. Reform anlay erevesinde brokratik yapda gerekletirilen dzenlemeler rasyonel planlara dayanmamaktadr. Bu durum diplomasi tekilatnn geliiminde de grlmektedir. Findley, diplomasi tekilatndaki geliimin, rasyonel
254

Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 7980. Osmanl hizmetinde alan

tercmanlar konusunda ayrca bkz: Cengiz Orhonlu, Tercman, slam Ansiklopedisi, C. XII, s. 175181. Yabanc eliliklerde grevli tercmanlar iin ise bkz: Kenan nan, Osmanl Dneminde Yabanc Elilik ve Konsolosluklarda Grevli Tercmanlarn Statleri, Tarih ve Toplum, S. 154., (Ekim 1996), s. 4-9.

124

planlardan ok, imparatorluun eitli dnemlerde ortaya kan ihtiyalar erevesinde ortaya ktn vurgulamaktadr.255 Findleyin bu tespiti, bir olumsuzlua iaret etse de, Osmanl ynetici elitine hakim olan pragmatik anlay gstermesi asndan nemlidir. Pragmatik anlayn diplomasinin uslp boyutunda da nemli etkileri bulunmaktadr. Bu etkilere ileride deinilecektir. Ele aldmz dnemde, diplomasinin kurumsal boyutta Osmanl brokratik sisteminin genel yapsndan kaynaklanan nemli ve olumsuz etkenle daha kar karya kald grlmektedir. Bu nemli ve olumsuz etken, ortadan byk oranda kaldrld 19. yzyln ikinci eyreine kadar, diplomasi brokrasisinde uzmanlamann nnde byk engel oluturmutur: Bunlardan birincisi, Osmanl brokratik sistemine yzyllar boyunca egemen olan ve Findley tarafndan arkfelek hareketlilii256 olarak adlandrlan memur atama sistemidir. Bu sistemde, Kalemiye mensubu memurlar, herhangi bir yksek rtbeli hacegana intisap ederek memuriyete adm atmaktaydlar.257 ntisap ettikleri hacegann siyasal ikbaline paralel olarak da ykselebilmekteydiler. Bu sistem, Avrupadaki snflar aras hareketlilii engelleyen anlayn aksine, ynetici elit asndan snfsal bir geirgenlii ihtiva etmekte, bu balamda olumlu bir ilev grmekteydi. Fakat, ou zaman da ehliyetsiz, gerekli liyakatten yoksun kimselerin nemli grevlere gelebilmesine yol ayordu. Ayrca, sistemin memurlar asndan ok hzl ykselileri olduu kadar ok hzl dleri de getirmesi, grevlerin icrasnda sreklilik salanmasn engellemekteydi. Brokratik yapdaki konumun,

255 256 257

Findley, The Legacy of Tradition to Reform, s. 338. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 32. Hoca, efendi, aa gibi anlamlarda kullanlan Hace kelimesinin oulu olan Hacegan szc,

Devlet ricalini oluturan Divan- li efendileri manasnda kullanlmaktayd. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 24. B., Ankara, Aydn Kitabevi Yaynlar, 2007, s. 305, hace ve hacegan kelimeleri.

125

kiinin ya da dahil olunan hizbin siyasal gcne ve konumuna bal olmas, brokrasinin ileyiinde hayli olumsuz bir durum yaratmaktayd.258 Her ne kadar, dier brokratik organlara nazaran Divan- Hmayun kalemleri -zellikle alt dzeyli memurlar asndan- szkonusu sistemin olumsuz etkilerinden daha az etkilenseler de, bu durum onlar iin de geerliydi. Osmanl diplomasisinin karlat ikinci olumsuz etken, memurlarn ar hareketliliine neden olan tevcihat usldr. Bu usle gre, memurlar birer seneliine deiik memuriyetlere atanmakta, baarl bulunanlar grevlerinde daha uzun sre kalabilmekteydiler. Tevcihat usul erevesinde memurlar ok deiik ve birbirleriyle ilgisi olmayan grevlere atanabilmekteydiler. Dolaysyla, memurlar daha grevlerini yerine getirebilecek bilgi ve tecrbeye sahip olamadan, baka grevlere atanabilmekteydiler. Bu durum brokrasinin genelinde uzmanlamay nlemekteydi.259 Diplomasi tekilat asndan uzmanlamay nleyen bir baka etken de, Reislkttaplk ve Divan- Hmayun kalemleri incelenirken grld gibi, ilgili birimlerin grev alanlarnn ok geni olmasdr. lkenin i ve d ilerinin birlikte yrtlmesi, diplomasi alannda gerek anlamda bir uzmanlamann olmasn engellemitir. Reislkttaplar -her ne kadar 18. yzylda d ilikilerle ilgili grevleri n plana ksa da- bu dnemde de devlet ynetiminde ok geni bir sahada faaliyet gstermeye devam etmilerdir. 18. yzyl sonunda Batda diplomasi, kurumsal olarak byk bir gelime gstermitir. Batl byk glerle karlatrldnda, Osmanl diplomasisinin kurumsal boyutta geride olduu aktr. Fakat, szkonusu dnemde, Osmanl diplomasi tekilatnn ayn kategori iinde deerlendirilebilecek in, Japonya ve ran
258 259

Ali Akyldz, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 2627. Ibid., s. 2425.

126

rnekleriyle karlatrldnda ise ok daha gelimi olduu grlmektedir. Dolaysyla, Osmanl diplomasisinin yeni artlara uyum salamaya alt ve bunun da kurumsal boyutta belirli bir geliimi beraberinde getirdii rahatlkla ileri srlebilecektir. Zaten srekli diplomasiye gei de, bylesine bir kurumsal geliim ve birikim zerinde ekillenmitir. Osmanl mparatorluu, Avrupada yzyllar boyunca ekillenen kurumsal geliimi yaklak 50 yl iinde byk oranda kendine mal edebilmitir.

2-Uslp Boyutu
a)12991453 Dnemi
Osmanl mparatorluunun kurulduu ve hzla byd bu dnem, Osmanl diplomasisinin kurumsal boyutta olduu gibi, slup boyutunda da klasik biimini ald bir devre deildir. Buna ramen, szkonusu dnemde, Osmanl diplomasinin dayand ilkeler, ileyi biimi ve belirleyici etkenler asndan daha sonraki devrelerde de nem tayan kimi hususlarn ortaya kt grlmektedir. 12991453 dnemi, Osmanl diplomasisinin temellerinin atld dnem olmutur. Bu erevede, genelde tm Osmanl diplomasi tarihi, zelde srekli diplomasiye gei dnemi asndan byk nem tayan baz hususlarn bu balk altnda incelenmeye allmas yerinde olacaktr. Bu yzden, ncelikle slamdaki diplomasi anlay ve uygulamalarna deinilecektir. Daha sonra ise, slamla balantl olan ve zellikle bu dnemin diplomasi anlay ve uygulamalar asndan byk nem tayan gaza/gazi devleti teorisi zerinde durulacaktr.

127

i)Osmanl Diplomasi Anlaynn Teorik Kayna Olarak slam Btn byk dinler gibi slam dini de, tabiat gerei, kesin bir tekiletirmeye, inananlar-inanmayanlar ayrmna dayanmaktadr. Dnyann bu ayrm erevesinde ele alnmasnn doal sonucu, slami sylem iinde birlik, evrensellik, teklik ve btnlk gibi unsurlarn merkezi bir neme sahip olmasdr.260 nk, slami sylem, slamn tek meru din olduunu vazederek teklik ve evrensellik iddiasn, inananlarn kardeliini vazederek de btnlk iddiasn bnyesinde barndrmaktadr. Bylesine bir ayrmn ak bir biimde vurgulanmas, ayn zamanda, inananlar ve inanmayanlar arasnda srekli rekabet ve atma olduu sonucunu dourmaktadr. slamda bu atma durumu cihat kavramyla ifade edilmektedir. Cihat, bir Mslmann kuvvetini Allah yolunda sarfetmesi, Allah inancn yaymas ve Onun kelamn bu dnyada stn klmasdr.261 Cihat, yaygn olarak scak sava halini ifade eder biimde ele alnsa da, aslnda bar yollarla da srdrlebilen bir faaliyettir. Mslmanlara farz klnan slam yayma grevi, sadece zor yoluyla yaplmas gerekli olan bir faaliyet deildir. Haddurinin belirttii gibi, cihat daimi bir sava halinden ok, daimi bir sava hali doktrinidir.262 nemli olan, cihat kavramnn slami ve slami olmayan dnya arasnda her zaman mevcudiyetini srdren ve kimi zaman da kendini scak atma biiminde gsteren atma ve rekabetin teorik ve potansiyel olarak mutlakln ortaya koymasdr. slamn ierdii bu ayrm, dnyann iki ayr erevede deerlendirilmesi sonucunu dourmutur: Dar-l slam ve Dar-l Harb. Dar kelimesi Arapada

260 261

Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 38. Macid Hadduri, slam Hukukunda Sava ve Bar, ev:Fethi Gedikli, stanbul, Yneli

Yaynlar, 1999, s. 65.

262

Ibid., s. 73.

128

bina, arsa, mahalle ya da bina ve arsalarn topland yer anlamna gelmektedir. Kelimenin bir dier anlam ise, bir kavmin konaklad, yerletii yerdir. Bu anlamyla lke kelimesiyle zdelemektedir. slam Hukukunda bu anlamyla kullanlmaktadr.263 Bu iki ereve, slam dnyasnda zellikle laikleme yolunda admlarn ortaya atld 19. yzyla kadar, genelde d dnyaya bak, zelde ise d dnyayla kurulan ilikileri etkileyen ok nemli bir husus olmutur. slam hukukular, bu iki ereveyi yle tanmlamaktadrlar: Dar-l slam, Mslmanlarn egemenliinde olan, slam Hukukunun uyguland ve slami usullere gre ynetilen lkeleri kapsamaktadr. Dar-l Harb ise, Dar-l slamn aksine, Mslmanlarn egemenliinde olmayan slam hukukunun uygulanmad ve slami usullere gre ynetilmeyen lkeleri iermektedir.264 Grld gibi, bu ayrm temelde bir lkede hukuk sisteminin ve idare tarznn slami olup olmad ltne dayanmaktadr. Bu kavramlar, Kuranda ve Snnette ak bir biimde yer almamaktadr. Din alimleri ve hukukular tarafndan gelitirilmitir. Zaten cihat kavram gibi, bu kavramlarn da anlamlar, nitelikleri ve ierdii hususlar zerinde tam bir gr birlii bulunmamaktadr.265 Dolaysyla, bu ayrmn ve kavramlarn temel bir slami kaide olduunu ileri srmek mmkn deildir. Bu kavramlarn yansra bir baka kavram olan Dar-l Ahd (ya da Dar-l Sulh) da, slam limleri ve hukukular tarafndan kullanlmaktadr. Dar-l Ahd
263

Ahmet zel, slam Hukukunda lke Kavram: Darlslam DarlHarb, stanbul, z Yaynclk,

1998, s. 73.
264 265

Ibid., s. 8283. A. Ahmed Ebu Sleyman, slamn Uluslararas likiler Kuram, ev:Fehmi Koru, stanbul,

nsan Yaynlar, 1985, s. 33-38.

129

kavram mam afi tarafndan gelitirilmitir ve slam devletiyle anlama yapm bulunan gayr-Mslim lkeleri tanmlamak iin kullanlmaktadr.266 Dar-l Ahd kavram, yukarda belirttiimiz mutlak tekiletirmenin aksine, slamn dnya teorisinde bir esnekliin de szkonusu olduunu gstermektedir. Bu esneklik, slam lkelerinin gayr-Mslim lkelerle ilikilerini sadece sava ve dmanlk temelinde kurmak istemediinin gstergesidir. Dolaysyla, bu kavramn kullanlmas, slam lkelerinin gayr-Mslim lkelerle diplomatik ilikiler gelitirirken meruiyet sorunu yaamamalarnda etkili olmutur. Bu durum, politik koullarn zamanla teoride de yeni almlar zorunlu kldn gstermesi asndan byk nem tamaktadr. Nitekim, slam tarihine bakldnda bu kavramlarn farkl dnemlerde farkl biimlerde algland ve kullanld grlmektedir. slamn ortaya kt ilk dnemde slam toplumunun tek bir siyasal rgte/devlete sahip olmas, Dar-l slam anlayn bir olgu haline getirecek olan din-devlet zdeliini salayabilmiti. zellikle 1258de Badatn Moollarca ele geirilmesi sonucu Abbasi Halifeliinin yklmasndan sonra slam dnyasnn siyasal birlii ortadan kalkmtr. Bu durum hukuki birlii de ortadan kaldrm, ortaya kan yeni siyasal otoriteler, egemenliklerindeki lkelerde rfi ve sultani hukuk uygulamalarna ok daha sklkla bavurmulardr. Dar-l slamn bu ekilde btnln yitirerek daha kk paralara ayrlmas ve Dar-l slamn belirlenmesinde ana lt olarak kabul edilen hukuk sisteminin -temelde slami karakterini korumakla birlikte- gittike daha dnyevi bir nitelik almas, Dar-l slam-Dar-l Harb ayrmnn temellerinin anmasna yol amtr. Dolaysyla, Osmanl mparatorluunun doduu 14.

266

Ibid., s. 34.

130

yzyla girerken, Dar-l Harb-Dar-l slam ayrmnn zaten teoride kalan mutlakl, politik dinamiklerin etkisiyle daha da nemsizlemitir.267 slam dnyasnn, Dar-l Harb-Dar-l slam anlay erevesinde d dnyayla ilikilerini sadece atmaya ve savaa dayal bir biimde yrtmedii de grlmektedir. slam dnyasnda Hz. Muhammedten itibaren Mslman olmayan topluluklarla bar yollarla da ilikiler kurulmu, bu balamda diplomasiden yararlanlmtr.268 rnein, Hz. Muhammed diplomatik faaliyetler sonucunda gayrMslim topluluklarla bar ilikiler kurmu, antlamalar imzalamtr. Benzer bir anlayn Drt Halife, Emevi ve Abbasi dnemlerinde de srdrld

grlmektedir. slam mparatorluunun en gl olduu devirlerde bile askeri g anlay ikinci plana atlarak, Ermenistan, Sasani Devleti ve Bizans mparatorluu gibi gayri-Mslim devletlerle zaman zaman diplomatik ilikiler gelitirilebilmitir. 269 slam dnyasnda zellikle 8. ve 9. yzyllarda, Abbasi ve Endls Emevileri arasnda artan rekabet, gayr-Mslim devletlerle yrtlen diplomatik ilikilere yeni bir boyut katmtr. Szkonusu dnemde slam dnyasnn iki byk gc olan Abbasiler ve Endls Emevileri birbirleriyle olan rekabette, Avrupann iki byk gc olan Frank Krall ve Bizans mparatorluundan destek arama yolunu semilerdir. Abbasiler Frank Krallyla, Emeviler de Bizans

mparatorluuyla ilikilerini gelitirmilerdir. Szkonusu devletler birbirlerine ok

267 268

Hadduri, slam Hukukunda Sava ve Bar, s. 270271. Hadduri, Dar-l slam Dar-l Harb ayrmnn mutlak olduunu ve Mslmanlarla gayri-

Mslimler arasnda sava halinin kesintisiz olarak devam ettiini belirterek, slam tarihinin ilk dnemlerinde slam lkelerinde diplomasinin barl amalara hizmet eden bir ara olarak deil, savaa yardmc bir ara olarak grldn ileri srmektedir. Ibid., s. 239. slam Hukukunda diplomatlarn korunmas ynnde gvenceler ieren dzenlemeler bulunmaktadr. Bu konuda bkz: M. Cherif Bassiouni, Protection of Diplomats under Islamic Law, The American Journal of International Law, Vol. 74., No:3, (July 1980), s. 609-633.
269

Bu faaliyetler iin bkz: Yasin stanbuli, Diplomacy and Diplomatic Practice in the Early

Islamic Era, Karachi, Oxford University Press, 2001, s. 3651.

131

sayda eli gndermilerdir.270 Ak bir biimde, denge araynn ifadesi olan ve taraflar arasnda rtl bir ittifaka yol aan bu durum, Dar-l Harb- Dar-l slam anlaynn ok erken tarihlerde bile szde kalabileceini gstermesi bakmndan hayli nem tamaktadr.

ii)Gaza/Gazi Devleti Tezi Osmanl Devletinin kk bir u beyliiyken mparatorlua dnt bu dnemde gerekletirdii muazzam byme, dayand fthat anlay

gstermektedir. Fthat anlay benimseyen Roma mparatorluunun d politikasnn temeline askeri gc oturttuu, bu yzden diplomasiyi ikinci planda alglad yukarda belirtilmiti. Osmanl mparatorluunun da kuruluundan itibaren, benzer biimde fthat anlay benimsedii grlmektedir. Osmanl fthatnn analizi, diplomasiyi nasl anlamlandrdn ve konumlandrdn grebilmek asndan hayli nem tamaktadr. Bu balamda, Osmanl fthatnn analizinin yaplabilmesi asndan ortaya atlan ve zellikle son dnemlere kadar ilgili literatrde byk kabul gren gaza tezi zerinde durmak gerekmektedir:271 Wittek tarafndan ortaya atlan, gaza tezi ya da gazi devleti tezi, Osmanl Beyliinin ksa srede gerekletirdii fthat, slami deerler erevesinde Hristiyan glere kar sava kutsallatran, toprak ve ganimet kazanmak iin savaan gazilerin varlna balayan bir yaklama dayanmaktadr.272
270 271

Hadduri, slam Hukukunda Sava ve Bar, s. 246248. Osmanl mparatorluunun kurulu dnemini bu erevede ele alan almalar iin rnein bkz:

nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a, s. 12-13; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., ev:Mehmet Harmanc, stanbul, E Yaynlar, 1982, s. 32-33; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D: Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, Ankara, mge Yaynlar, 1993, s. 30-31.
272

Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Douu, ev:Fatmagl Berktay, 2. B., stanbul,

Pencere Yaynlar, 2000, s. 47-68.

132

Buna gre, fanatik bir dinsel ballk tayan savalar/gaziler, devletin topraklarn genileterek slam egemen klmaya ve ganimet kazanmaya almlardr. Osmanl Beyliini, Anadoludaki dier beyliklerle mukayese edildiinde ne karan, gaza yaparak, yeni ganimetler kazanabilecekleri imknlar salayarak gazileri kendisine ekebilmeyi ve rgtleyebilmeyi en fazla baaran beylik olmasdr. Grld gibi, szkonusu yaklam, Osmanl mparatorluunun

dayand siyaset felsefesini slami esasa oturtmakta, bunun sosyo-ekonomik temellerini yama ekonomisinde aramaktadr. En genel anlamda, Osmanl mparatorluunun siyaset felsefesinin slami bir ereveye oturduu ileri srlebilir. ada dier devletler gibi, Osmanl mparatorluunda da, hukuktan siyasete tm toplumsal kurum ve ilikilerde, dinin ok merkezi ve belirleyici bir neme sahip olduu aktr. Fakat, Osmanl Beyliinin, kuruluundan itibaren siyaset felsefesinde ve toplumsal rgtlenmesinde dinin yeni yorumlarn kulland, din tarafndan mulak braklm ya da brakld dnlen konu ve alanlarda yeni anlaylar gelitirdii, kimi zaman da din d, hatta dine aykr uygulamalarda bulunduu bilinmektedir. Bu durumun en somut gstergesi, devletin hukuk sisteminde din kaynakl olmayan rfi ya da sultani kurallarn yer alabilmesidir.273 Gaza tezini merkeze alan yaklamn ileri srd hususlardan biri de, ilk dnemde Osmanl Beyliinin sadece askeri gce dayand ve zellikle komu

273

Osmanl toplumunun siyaset anlaynda ve siyasal rgtlenmesinde dinin belirleyiciliinin ok da

fazla olmad, hukuk sisteminin eri deil, rfi olduu yolunda grler bulunmaktadr. zellikle, kamu hukuku alannda rfi hukukun ve sultani hukukun ok byk nem tad grlmektedir. Bu dorultudaki grler iin rnein bkz: mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin erilii Meselesi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C. XI, S.34., (1945), s. 203-224; nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a, s. 76-82. Bu konuda daha farkl yeni bir alma iin ayrca bkz: mit Hassan, Osmanl: rgt-nan-Davrantan, Hukukdeolojiye, 5. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2005, passim.

133

olduu Hristiyan toplumlarla bar yollarla iliki kurmaktan kanddr.274 Bylece, Osmanllar asndan sava mutlaklatrlmakta, Dar-l slam-Dar-l Harb anlaynn kesin bir biimde benimsendii ne srlmektedir. Buradan hareketle, ok sayda yazar, Osmanl diplomasisinde Dar-l slam- Dar-l Harb anlaynn bu dnemden 18. yzyla kadar en belirleyici olgu olduunu iddia etmektedirler.275 Osmanl mparatorluunun sadece askeri gce dayal bir sava mekanizmas olarak grlmesi, bar yntemleri -dolaysyla diplomasiyi- tamamen geri plana att gibi bir sonuca varlmasna neden olmaktadr. Oysa, aada incelenecei gibi, Osmanllar fthat temel almalarna ramen, dier toplumlarla bar ilikiler de kurmulardr. Bu da, Osmanllarn daha ilk dnemden itibaren diplomatik yntemleri benimsediklerini gstermektedir. Bunun birka nedeni bulunmaktadr: Birincisi, Osmanl mparatorluu bu dnemde kurulu aamasnda olduundan, mutlak askeri gce dayal bir d politika anlayn benimseyecek durumda deildir. Szkonusu dnem, siyasal, askeri ve ekonomik adan devletin gcn arttrmaya alt bir dnemdir. Dolaysyla gszlk, varln srdrebilmek klmaktadr. kincisi, bu dnemde Osmanl Beyliinin bulunduu corafyada ve glenebilmek iin diplomasiye bavurulmasn zorunlu

devletleraras sistem ok-aktrldr. Nitekim, Bizans gibi k srecinde olan

274

rnein, Lybeyr, Osmanl ynetimi ile ordusu arasnda ayniyet olduunu belirterek, hkmetin -

dolaysyla ordunun- dardaki belirleyici ve temel ilevinin sava olduunu ileri srmektedir. Gressimos Karabelias, The Evolution of Civil-Military Relations in Post-War Turkey, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No:4, (October 1999), s. 130dan Albert Lybeyr, The Goverment of the Ottoman Empire in the Time of the Suleiman the Magnificent, Cambridge, MA, 1913, s. 9091.
275

rnein, Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 7172.; Thomas Naff, The Ottoman

Empire and the European States System, The Expansion of International Society, Hedley Bull ve Adam Watson(ed.), New York, Oxford University Press, 1985, s. 144.

134

kadim bir imparatorluk, Anadoludaki ok sayda Trk beylii, gelimeye alan Srp ve Bulgar Krallklar ve Bizans mparatorundan bamsz hareket etmeye alan Bizans tekfurluklar gibi onlarca farkl aktr bulunmaktadr. stelik bu aktrler sadece niceliksel olarak deil, ayn zamanda niteliksel olarak da byk bir eitlilie sahiptir. Farkl kltrlere, dinlere ve siyasal ynetimlere sahip ok sayda aktrn bulunduu bir devletleraras sistem szkonusudur. Eski Yunan ve Ortaa talyas rneklerinde grdmz gibi, sistemin ok-aktrl olmas diplomasinin geliiminde pek olumlu bir rol oynamaktadr. ncs, Osmanl mparatorluunun kuruluundan itibaren sadece tarma ve hayvancla dayal bir ekonomik yapya sahip olmamas (ticarete de nem vermesi), dier toplumlarla ekonomik balar kurmasn salamtr. Ekonomik balar kurma ve ticareti gelitirme ynndeki anlay, Anadolu Seluklularnn Batyla diplomatik ilikilerinde de nemli rol oynamt.276 Osmanl Beylii de, dier ou Anadolu beylii gibi bu politikay devam ettirmitir. Ekonomik balar kanlmaz olarak diplomatik ilikileri de olumlu ynde etkilemitir. Dolaysyla, Osmanl Beylii deiik toplumlarla ticari balarn arttrmasna paralel olarak, diplomatik ilikilerini de gelitirme yolunu semitir. Drdncs, Osmanl yneticilerinin kurulutan itibaren farkl kltrlerden ve devlet anlaylarndan etkilenmeye dnk olmalar, dier lkelerle ilikilerini gelitirme konusuna olumlu bakmalarn salamtr. Zaten, Osmanl uygarl Arap, ran, Bizans ve Trk uygarlklarnn sentezidir. Osmanl yneticileri pragmatik ve eklektik bir anlaya sahip olduklarndan, dier uygarlklarla iliki kurarak, onlarn deerlerini, kurumlarn, yntemlerini ve anlaylarn kendi bnyelerine katma konusunda ok istekli davranmlardr. Bu yaklam, diplomasinin farkl uygarlklara
276

Melek Delilba, The First Relations Between the Turkish States and West, Turkish Review, C.

I., S. 3., (1986), s. 59-66.

135

alan ve oralardan eitli gelerin ithal edilmesini salayan bir kanal oluturmasn salamtr. Osmanl mparatorluunun kurulduu ilk dnemden itibaren d dnyaya baknda din tek belirleyici etken deildir. Dolaysyla, Dar-l slam Dar-l Harb ayrm erevesinde gelitirilen gaza/gazi devleti teorisinin, Osmanl

mparatorluunu d dnyayla sadece (kutsal) savaa dayal iliki kuran devlet olarak ele alan yaklam geerli deildir. Kaldy-Nagyin belirttii gibi, Osmanl fthatnn gaza ve cihat kavramlar erevesinde betimlenmesi sonraki dnem Osmanl tarihileri tarafndan yaplmtr.277 Bu yaklam, Osmanl

mparatorluunun Anadoludaki Mslman Trk beylikleri aleyhine genilemesini de aklayamamaktadr. Osmanl mparatorluunun geliim dinamiinin ve d dnyaya baknn sadece dinsel bir temele oturtulmas, diplomasisiyle ilgili kimi yorumlarda da dinin temel belirleyici olduu sonucuna varlmasna neden olmutur. Byle bir sonu da, Osmanl diplomasinin geliiminde dinin olumsuz bir rol oynad tezini iermektedir. Bu yzden, dinin rolnn ksmi olduunun, politik koullarn ve gdlerin d politikann belirlenmesinde ve diplomasinin yrtlmesinde ok daha belirleyici nitelik tadnn altnn izilmesi gerekmektedir.278 Bu tespit, Osmanl

277

Gyula Kaldy-Nagy, Osmanl mparatorluunun lk Yzyllarnda Kutsal Sava (Cihat),

Stten stanbula: Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, Oktay zel ve Mehmet z(der.), 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005, s. 402.
278

Bu dorultuda bir gr iin bkz: A. Nuri Yurdusev, The Ottoman Attitude toward Diplomacy,

Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave, 2004, s. 16. Ar, Osmanl diplomasisinin, slami prensiplere sayg erevesinde, Osmanl mparatorluunun -politik koullarnca yrtldn ve kendine zg bir nitelik tadn vurgulamaktadr. Blent Ar, Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Palgrave, Basingstoke, 2004, s. 37.

136

mparatorluunun sadece kurulu dnemi iin deil, sonraki devirleri iin de geerlidir.

iii)Diplomasinin Yrtlmesi Osmanl yneticilerinin diplomasiyi temelde ayr balamda kullandklar grlmektedir: -Fthat politikasnn bir arac olarak diplomasinin kullanlmas. -G dengesinin salanmas, aleyhe dnmesinin nlenmesi ve lehe evrilmesi amacyla diplomasinin kullanlmas. -Devletin ekonomik ihtiyalarnn karlanmas amacyla diplomasinin kullanlmas. Fthat politikasnn bir arac olarak diplomasinin kullanlmas,

mparatorluun gcnn zayflamasna paralel olarak fthat politikasn terk etmek zorunda kald 17. yzyl sonlarna kadar devam etmitir. leride incelenecei gibi, diplomasi, mparatorluun en gl olduu devirlerde bile, g dengesi anlay erevesinde de kullanlmtr. 18. yzyl sonlarndan itibaren ise bu erevede yrtlen diplomasi, Osmanl diplomasisinin temel balam haline gelmeye balamtr. Bu durum 19. yzylda ok ak biimde ortaya kmtr. Ekonomik ihtiyalar balamnda yrtlen diplomasi ise, devletin kuruluundan yklna kadar varln srdrmtr. zellikle, Batyla ekonomik balarn artt 17. yzyldan itibaren bu durum daha da belirginlemitir. lk balama bakldnda, Osmanl mparatorluunun, diplomatik

yntemleri fthat siyasetini desteklemek amacyla kurulu dneminden itibaren kulland grlmektedir. Bu erevede, eitli devletlerle ittifaklar yapma, iktidar

137

mcadelelerinde kimi kiilere destek vererek kar salama, evlilikler yoluyla diplomatik ilikileri glendirme ve bu sayede yeni topraklar kazanma gibi yollar fthat politikasnn barl ynlerini oluturmaktayd. Bu erevede eitli rnekler verilebilir: Devletin kurucusu olan Osman Bey, Bizans mparatorluu aleyhine genilemeyi srdrrken, Bizans tekfurlar arasndaki g mcadelelerinden yararlanmay baarmtr. Osman Beyin tekfur Mihaille gelitirdii ittifak bu yndeki ilk giriimlerden biridir. Kimi zaman Osmanl Sultanlar Bizans mparatorlar ile benzer ittifaklar yapm, zellikle Balkanlarda Srp, Bulgar ve yerel Rum despotlaryla savalarnda askeri destek salamlardr. Bylece yeni topraklar kazanmlar ve Osmanl ynetimine giren Trkmen savalara ganimet ve i salayarak daha da glenmilerdir.279 Osmanllar, gn getike zayflayan ve i kargaaya den Bizans mparatorluunun iilerine daha fazla etkide bulunmaya balamlardr. Orhan Bey dneminde, taht mcadelesi yapan Kantakuzenin yardm talebi kabul edilmi, Kantakuzenin baarl olmas sonucunda Bizans ve Osmanl arasnda ksa sreli bir ittifak olumutur. ttifak dneminde Osmanllar, Kantakuzene askeri yardmda bulunmulardr. Yardmn karl olarak, mparatorun impe kalesini Orhan Beye vermesi, Osmanllarn Rumeliye gemelerini salamtr. Bu gelime de, Rumelideki fthatn balang noktasn tekil etmitir.280 Orhan Beyin mparator Kantakuzenin kzyla evlenerek, akrabalk yoluyla siyasal balarn glendirilmesi, Bizansn diplomatik yntem olarak hanedanlar

279

Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Douu Meselesi, Stten stanbula: Osmanl

Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, Oktay zel ve Mehmet z(der.), 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005, s. 229.
280

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 36.

138

aras evlilikleri kullanmasnn en gzel rneklerinden biridir. Osmanl Devleti asndan da, evliliin fthat iin dorudan ya da dolayl olarak kullanlmasnn ilk rneidir. Osmanl yneticileri szkonusu politikay daha sonra da devam ettirmilerdir. Nitekim, I. Murad, Yldrm Beyazt gibi sultanlar hem Bizans hanedanyla, hem Balkanlardaki Hristiyan devlet hanedanlaryla, hem de Anadoludaki Anadolu Beylikleri hanedanlaryla akrabalk balar kurmutur.281 Bylece, Osmanllar, szkonusu lkelerin ynetimleri zerinde etkide bulunmaya, topraklar zerinde hak iddia etmeye balamlardr. Yldrm Beyaztn

Germiyanoullar Beyinin kzyla evlenmesi sonucunda, eyiz olarak Ktahya ve civarnn alnmasnda grld gibi, evlilik nedeniyle dorudan toprak bile kazanmlardr. Osmanllarn devletleraras g dengesini salama ve koruma balamnda da diplomasiyi kullanmalar konusuna ilikin olarak da unlar eklenebilir: Bu erevede, Bizans tekfurlar arasndaki g mcadelesinde kimi tekfurlara destek verilmitir. Bazen Bizans mparatoru desteklenirken, kimi zaman da Bizansa kar olan glere arka klmtr. Ayrca, Venedike kar Cenevizlilerle ibirliine gidilmesi de Osmanl denge politikasnn en gzel rneklerinden biridir. Osmanllarn, devletin ekonomisini glendirme erevesinde diplomatik ilikiler kurma abalarna gelince: Osmanl siyaset anlaynda -Ortadou siyaset felsefesi geleneinden kaynaklanan- devletin gcnn reayann ekonomik gcne bal olduu ilkesi nemli bir yer tutmaktayd. Buna gre, iktidar askeri gce, askeri g de reayann rettii ekonomik zenginlie balyd.282 Osmanl yneticileri de

281

Donald Quataert, Osmanl mparatorluu: 1700-1922, ev:Aye Berktay, 3. B., stanbul, letiim

Yaynlar, 2004, s. 57.

282

Norman Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition, New York, Alfred A. Knopf, 1972,

s. 88.

139

ekonomik zenginliin artmas ve toplumun ihtiyalarnn salanmas iin ticaretin gelitirilmesine hayli nem vermilerdir. Goffman, Osmanllar ile Avrupallar arasndaki ilikilerin kimi konularda dmanlk eleri barndrsa da, iki dnyay birbirine en kuvvetli biimde balayan alann ekonomi olduunu vurgulamaktadr.283 Gerekten de, Avrupayla artan ticari balar diplomatik ilikilerin gelitirilmesinde byk rol oynad. Nitekim, Venediklilerle siyasal ilikiler zaman zaman scak atmalara dnse de, Osmanllarn 14. yzyl sonlarndan itibaren bu lkeyle diplomatik ilikilerini gelitirdikleri grlmektedir. 284 Ele aldmz dnemde, Osmanllar, diplomatik yntemleri devletin gelimesine ve daha farkl siyasal aktrlerle iliki kurmasna paralel biimde, artan bir younlukla kullanmlardr. Szkonusu dnemde Osmanl yneticilerinin, diplomatik ilikilerin geliimi asndan byk nem tayan ok-tarafllk ve egemen eitlik gibi olgulara hi de souk bakmadklar grlmektedir. Hatta, diplomatik ilikilerini genel olarak bu erevede srdrmlerdir. Fakat, szkonusu dnemde Osmanl yneticilerinde esasen gllk devrinde ortaya kacak anlay deiiminin ilk iaretleri de kendini gstermeye balamtr. Nitekim, Srbistan ve Bulgaristan gibi bu dnemde fethedilen lkelerle yrtlen ilikiler tedrici bir biimde deimitir. nce byk oranda eitlik temelinde yrtlen ilikiler, bu lkelerin fethinden sonra himaye kurulmasyla, belli
283

Daniel Goffman, Osmanl Dnyas ve Avrupa: 13001700, ev:lkn Tansel, stanbul, Kitap

Yaynevi, 2004, s. 25.

284

Maria Pia Pedani-Fabris, Ottoman Diplomats in the West: The Sultan Ambassadors to the

Republic of Venice, Tarih ncelemeleri Dergisi, S. 11., (1996), s. 187. Ticaretin Osmanl-Venedik ilikilerindeki rol ile ilgili olarak bkz: erafettin Turan, Venedikte Trk Ticaret Merkezi, Belleten, S. 125., (Ocak 1968), s. 247-283; Fatma Mansur Coar, Venedik ve Osmanl Arasndaki Ba: Tccarlar, Toplumsal Tarih, S. 2., (ubat 1994), s. 17-21. Venedik, 17. yzyln ortalarna kadar, Bat dnyasnn Osmanl mparatorluu ile ilgili temel bilgi kayna olacaktr. Bu hususta bkz: Robert Mantran, XVI-XVIII Yzyllarda Osmanl mparatorluu, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, mge Yaynevi, 1995, s. 8590.

140

bir sre sonra da szkonusu lke hanedanlarnn tasfiye edilerek dorudan ynetim kurulmasyla sonulanmtr. 285 Kurulu dneminde Osmanl saraynn yabanc elilik heyetlerinin kabul ve elilik heyetleri gnderilmesi asndan gittike daha faal hale geldii grlmektedir. Srekli diplomasi anlaynn ortaya kmad bu dnemde, Osmanl padiahlarnn dier lkelere ok sayda ad hoc eli gndermesi ve eli kabul etmesi, diplomasinin fthat anlayla gzel bir biimde badatrldnn ve

desteklendiinin nemli bir gstergesidir. Osmanllar tarafndan kabul edilen ilk elilik heyetinin -Bizansdan gelenler dnda- I. Murat dneminde gelen Raguza heyeti olduu sanlmaktadr.286 Unat, Osmanl topraklarna katlan lkelere -Bizansa, Erdele ve Msra- gnderilen elilik heyetlerini dhil etmedii listesinde, ilk Osmanl elilik heyetinin 1417de (I. Mehmet dneminde) Venedike gittiini belirtmektedir.287 Fakat, Osmanl

kaynaklarnda szkonusu dnemle ilgili belgelerin eitli nedenlerle ortadan kalkmasndan dolay288, gnderilen ve kabul edilen elilik heyetleri hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr.

b)14531699 Dnemi
Dneme rengini veren temel olgu, Osmanl Devletinin bir imparatorlua dnmesidir. Bu dnmn altnda, devletin hzla genileyerek siyasal, askeri,

285

Halil nalck, Osmanl Fetih Yntemleri, Stten stanbula: Osmanl Devletinin Kuruluu

zerine Tartmalar, Oktay zel ve Mehmet z(der.), 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005, s. 443.
286 287 288

Onur Knl, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, Ankara, mge Yaynlar, 2006, s. 113114. Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, TTK Yaynlar, 1992, s. 221. Devletin stanbuldan nceki bakentleri olan Bursa ve Edirnedeki arivlerin Timur stilas ve

kan yangnlar sebebiyle yok olduu tahmin edilmektedir. Necati Akta, Osmanl Dnemi Arivciliimiz, Osmanl, Gler Eren (ed.), C. VI., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 304.

141

ekonomik ve kltrel adan bymesi olduu kadar, II. Mehmetin devleti bir imparatorlua dntrme yolundaki politikas ve icraatlar da yatmaktadr. II. Mehmet Osmanl mparatorluunun gerek kurucusu olarak grlmektedir.289 II. Mehmet tarafndan temelleri atlan imparatorluk kurumlar ve gelitirilen emperyal anlay, Osmanl mparatorluu tarihinde klasik ya da kadim olarak nitelendirilebilecek dnemin balamasn salamtr. Osmanl diplomasisinin tarihinde de klasik dnemin II. Mehmetle balatlmas yerinde olacaktr. II. Mehmetle balayan klasik dnemin 1699 Karlofa Antlamasna kadar srd sylenebilir. Fakat, szkonusu dnem de kendi iinde iki ayr alt dneme indirilebilecektir: -15. yzyln ilk yarsndan 17. yzyl bana kadar sren mutlak gllk dnemi. -17. yzyl bandan 18. yzyl bana kadar sren grece gllk dnemi. lk dnemde imparatorluk geleneksel yapsn korumu, fthat anlay erevesinde srekli olarak bym ve gelimitir. kinci dnemde ise, geleneksel yap bozulmaya balam, fthat anlay srse de fetihler hayli azalmtr. kinci dnemde ortaya kan bu gelime, ileride incelenecek olan 16991793 dnemini etkileyecek dinamiklerin de filizlenmeye balamasn salamtr. Szkonusu dnemde, Osmanl diplomasinin slup boyutunda dinamiin asli bir neme sahip olduu grlmektedir: Osmanl mparatorluunun diplomasi anlaynda ve diplomasinin

yrtlmesinde en belirleyici olgu, sahip olduu gtr. Kendini en somut biimde sava meydanlarndaki baarlarla gsteren bu olgu, imparatorluun siyasal, ekonomik, askeri ve toplumsal alanlardaki gcnden kaynaklanmaktadr. 17. yzyla

289

nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a, s. 34.

142

kadar, Osmanl mparatorluu yaplan hemen hemen btn savalarda (1529daki I. Viyana Kuatmasndaki baarszlk, 1571de nebahtda alnan ar yenilgi gibi istisnalar dnda) baarl olmutu. Bu durum diplomasinin daha geri plana dmesine sebebiyet vermiti. nk, Osmanllar d politik hedeflerini byk oranda diplomasinin bar yntemlerine ihtiya duymadan askeri yollarla gerekletirebilmeyi baarmlard. Bu dnemde diplomatik yntemlere ihtiyac olan taraf, Osmanl mparatorluu karsnda askeri alanda baarsz olan ve onunla ekonomik ilikiler kurmak isteyen Batl devletler olacaktr. Nitekim, Batl devletler diplomatik yntemlere duyduklar ihtiyaca binaen, Osmanl mparatorluuna ok sayda ad hoc eli gnderecekler ve stanbulda ikamet elilikleri kuracaklardr. Bylece, Batyla Osmanl arasndaki diplomatik srete aktif konumda bulunan Bat olacaktr. kinci olarak, Osmanl mparatorluunun sahip bulunduu g, devletin d politika sylemine de yansmtr. Szkonusu dnemde, Osmanl padiahlarnn niversalist bir sylemi benimsedikleri grlmektedir. Bu sylemin en genel olarak ifadesi nizam- alemdi. Bu kavramn da iaret ettii gibi, Osmanl padiahlar dnyaya dzen getirmeyi vazetmekte, bunun da btn dnyann Osmanl ynetimi altna alnmasyla mmkn olacan dnmekteydiler. Bar ve dzen sadece Osmanl ynetimi altnda salanabilecekti. Meru olan Osmanl ynetimi ya da Osmanl bar (Pax Ottomana) idi.290 Fthat anlayn slami bir erevede sunulmasna dayanan bu sylem, doal olarak Osmanl snrlar dnda kalan dnyadaki siyasal ynetimlerin meru olmad tezini de iermekteydi. Dolaysyla, devletin temel grevi Pax-Ottomanann niversal bir olgu haline getirilmesiydi.

290

lber Ortayl, Osmanl Bar, Osmanl Bar, 4. B., stanbul, Ufuk Kitaplar, 2004, s. 11-22.

143

Romadaki diplomasi anlay incelenirken grld gibi, Romann d dnya algsna ok benzeyen bu yaklamn gelitirilmesinde, Osmanl

mparatorluunun Roma/Bizans mirasna sahip kma ve bu gelenei srdrme politikasnn da byk rol bulunmaktadr. zellikle, bu anlayn mimar olan II. Mehmetin Roma/Bizans geleneini srdrme konusunda ok ak bir politika izledii grlmektedir. Nitekim, II. Mehmet kayzer-i Rum unvann kullanmakta hayli srarl olmutur. Dolaysyla, Roma/Bizansn, kendi imparatorluklarnn dnyann merkezini tekil ettii ve dnyay ynetme hakkna sahip tek meru g olduklar dorultusundaki sylemleri, Osmanllar tarafndan da byk oranda benimsenmitir.291 Osmanllarn d dnyaya bakn gsteren bu anlay, doal olarak diplomasiye de yansmtr. Bu anlay erevesinde, Osmanl mparatorluu dndaki lkeler meru bir taraf olarak grlmemektedir. Bu yzden, Osmanllar diplomasi asndan ok nemli olan egemen eitliklii klasik dnemde kabul etmemilerdir. Dolaysyla, diplomasi daha ok tek tarafl bir sre olarak alglanmtr. Fakat, Osmanllarn diplomasiyi inliler gibi mutlak anlamda tek tarafl bir sre olarak da grmedikleri aktr. Nitekim, ad hoc nitelikte ok sayda eli, taraf kabul edilmeyen lkelere gnderilmitir.292 Bu erevede, dier taraflar, eit olarak grlmese ve diplomatik srete bu eitsizlik her boyutta gsterilmeye
291

Ortayl, Roma/Bizans mirasnn Osmanl mparatorluunun ekillenmesinde ok temel bir rol

oynadn ileri srmektedir. Osmanllarn niversal imparatorluk anlay, Roma/Bizans geleneinin srdrlmesiyle ortaya kmtr. Ortaylya gre, Osmanl mparatorluu bizatihi 3. Romadr. lber Ortayl, Osmanl: nc Roma mparatorluu, Osmanl Bar, 4. B., stanbul, Ufuk Kitaplar, 2004, s. 45-47. Kprl ise, Osmanl mparatorluunun niversal imparatorluk anlaynn Roma/Bizans miras olduu grn eletirmektedir. Kprlye gre, bu anlay Trk-slam geleneinden kaynaklanmaktadr. Fuat Kprl, Bizans Messeslerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, 3. B., stanbul, Kaynak Yaynlar, 2002, s. 113-125.
292

rnein, 13841672 yllar arasnda sadece Venedike 150den fazla elilik heyeti gnderilmitir.

Pedani-Fabris, Ottoman Diplomats in the West, s. 187.

144

alldysa da, diplomatik ilikilerin yrtlmesinde mutlak anlamda teorik bir katln olmad sylenebilecektir. nc olarak, szkonusu dnemde Osmanl mparatorluunda slamn arln arttrmas, diplomasi anlayna da etkilerde bulunmutur. Aslnda, II. Mehmet, 1453 sonrasnda ok daha kozmopolit bir devlet ve toplum yaps oluturmaya almt. Bu politika yukarda belirtilen Roma/Bizans geleneini srdrme anlaynn bir uzantsyd. Fakat, II. Mehmetten sonra tahta kan II. Beyaztla beraber Osmanl siyaset anlay ve devlet ynetiminde slamn etkisi artmaya balamtr. I. Selim dneminde Suriye, Msr ve Hicazn ele geirilmesiyle, siyaset anlaynda ve devlet ynetiminde slamn o zamana kadar olmad lde nem kazand grlmektedir.293 Bunun temel nedeni, szkonusu lkelerde yaayan milyonlarca Mslmann imparatorlua katlmas sonucunda, slamn birletirici bir unsur olarak daha fazla kullanlmasna ihtiya duyulmasdr. slamilemenin dier nedenleri, Hilafetin Osmanl padiahlarna gemesi ve Osmanl

mparatorluunun slam dnyas iinde ii ranla artan mcadelede Snni slamn lideri rolne soyunmasdr. Ayrca, Osmanllar Memluk Devletinin ve bu lkede bulunan Abbasi Halifelerinin tasfiyesiyle Hristiyanla kar -ii ran bir kenara brakacak olursak- temel Mslman g haline gelmilerdi. Osmanl mparatorluunda slamn etkisinin artmas, d politikada din unsurunun daha merkezi bir konuma gelmesini salamtr. niversalist sylemde Mslman-gayr Mslim ayrm daha fazla vurgulanr hale gelmi, zellikle Hristiyan lkelere ynelik fthat, slamn hkimiyetinin salanmas erevesine

293

I. Selim dnemindeki slamileme eiliminin analizi iin bkz: Andrew C. G. Hess, The Ottoman

Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of Sixteenth-Century World War, International Journal of Middle East Studies, Vol. 4., No:1., (January 1973), s. 70-74.

145

oturtulmaya allmtr. Dolaysyla, fthat artk ok daha belirgin bir biimde slami meruiyet zemininde ifade edilmeye balamtr. Bu gelimenin doal sonucu, diplomasinin ikinci planda kalmasdr. nk, artan biimde slami deerlerle beslenen fthat anlay, Hristiyanlarla barn deil savan esas olmasn getirmekteydi. zelikle kurulu dneminin balarnda Hristiyan devletlerle daha eitliki bir temelde yrtlen diplomasi, slamn Hristiyanlk zerindeki mutlak stnln vazeden slami sylemden etkilenmi ve grece eitliki anlay tamamen terk edilmitir. Yukarda belirtilen dinamiklerle beslenen ve sava meydanlarndaki byk baarlarla somutlaan Osmanl mparatorluunun emperyal anlaynn doal sonucu, dier lkelerle ilikilerin mutlak bir stnlk temelinde kurgulanmasdr. Bu anlaya gre, Osmanl mparatorluu dier lkelerden siyasal, ekonomik, askeri, kltrel vb. adan mutlak anlamda stndr. Dolaysyla, dier lkelerle diplomatik ilikiler de bu mutlak stnlk erevesinde yrtlmelidir. stnlk kurgusunun en somut rneklerinden biri, I. Sleymann Fransa Kral I. Fransuvaya gnderdii mektupta grlmektedir. Szkonusu mektupta, I. Sleyman sahip olduu onlarca lkeyi sayarak, kendisinin bir dnya hkimi olduu vurgusunu yaparken, I. Fransuva iin sadece Fransa Kral unvann kullanmaktayd. Bu ekilde, 16. yzylda Avrupadaki en nemli iki gten biri olan Fransa Krallnn aaland, Osmanl mparatorluunun mutlak stnlnn ise ok ak bir biimde vurguland grlmektedir.294 Mutlak stnlk anlay, Osmanl mparatorluunun bu dnemdeki baka diplomasi uygulamalarna bakldnda da rahatlkla grlmektedir.295 rnein,
294 295

Yurdusev, The Ottoman Attitude toward Diplomacy, s. 19. Roosen, diplomatik trenlerin devletler asndan sahip olduu anlam ele ald makalesinde,

egemenlik ve g vurgusuna verilen nem ile diplomatik trenler arasndaki ba ok ak bir biimde

146

yabanc elilerin kabullerinde Osmanlnn gcnn ve stnlnn yanstlmasna hayli nem verilmekteydi.296 Yabanc elilerin Osmanl sarayna kabullerinde uygulanan baz kurallar zerinde biraz daha durmak yerinde olacaktr: ncelikle, yabanc elileri kabul ekilleri ve kabul srasnda yaplan merasimler- Osmanl saray grevlileri tarafndan byk bir zenle uygulanan genel kurallara bal olsa da- elinin gnderildii lkeye verilen nem erevesinde yine de baz deiiklikler gstermekteydi. Osmanl mparatorluuyla eli gnderen lke arasndaki ilikiler iyiyse ya da szkonusu lke Osmanl yneticileri tarafndan zel nem verilen bir lkeyse, eliye yaplan muamele ok daha scakt. Gnderen lkeyle ilikiler ktyse ya da bu lkeye verilen nem az ise muamele daha souktu.297 Osmanl mparatorluuna gelen ad hoc nitelikli yabanc eliler, snrda karlandktan sonra Osmanl topraklarndan klarna kadar masraflar Osmanl hazinesi tarafndan karlanrd.(Tayinat Usl)298 O dnemde Avrupadakinin tam aksine olan bu uygulamayla, padiahn yabanc elilerin masraflarn bile karlayarak onlara ihsanda bulunduu izlenimi verilmekte, dolaysyla devletin bykl gsterilmekteydi.

ortaya koymaktadr. Roosene gre, diplomatik trenlerin evrimiyle egemen ulus-devletin evrimi arasnda yakn bir iliki vardr. William Roosen, Early Modern Diplomatic Ceremonial: A Systems Approach, The Journal of Modern History, Vol. 52., No:3, (September 1980), s. 452-476.
296

Bu konuda aada atfta bulunulan kaynaklar dnda ayrca bkz: Olga Zigorevi, Yabanc

Elilerin Osmanl Memleketlerinde Seyahatleri ve Huzura Kabulleri, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 4., (1968), s. 45-49.
297

Hakan T. Karateke, Padiahm ok Yaa!, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004, s. 123. Aslnda,

diplomatik ilikilerdeki bu yaklam diplomasinin kurumsallat ve gelitii Avrupadan pek de farkl deildi. Avrupada da, diplomasi srekli diplomasiye gei sonrasnda byk bir gelime gstermiti. Fakat, 1815 Viyana Kongresine kadar diplomasinin yrtlmesi hususunda ok nemli bir uluslararas kurallama salanamamtr. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. II., s. 14.
298

Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 277.

147

Elilerin huzura kabullerinin de benzer bir anlayla yapld grlmektedir. Bir teaml olarak, elilerin huzura kabulleri Kapkulu ocaklarna ulufe datld Sal gnne dek getirilir, bu vesileyle yaplan grkemli trenlerden elilerin etkilenmesi salanrd.299 Devletin gcnn gsterilmesi iin olumsuz olaylarn da elilere seyrettirildii grlmektedir. Bu amala, yksek dzeyli bir Osmanl memurunun rtbesinin indirilmesi, srgn edilmesi, hatta idam edilmesi gibi olaylar da kullanlmaktayd.300 Elilere, huzura kabul edilmeden nce hilat ad verilen bir krk giydirilirdi. Aslnda bu uygulama onur vermek amacyla yaplsa da, zellikle Batl elilerce aalayc bir uygulama olarak grlmekteydi. nk, st kapal bir biimde, elilerin kendi kyafetleriyle huzura kabul edilemeyecek kadar dk seviyede olduklar izlenimi verilmekteydi. Padiahn huzuruna kabilmek iin medeni bir kyafet giyilmesi gerekmekteydi.301 Huzura kabul edilen elinin iki koluna birer kapcba girer, elinin padiah karsnda eilmesini salarlard. Padiahlarn itimatnamesini sunan elilere dneme gre farkl davrandklar grlmektedir. rnein, Osmanl mparatorluunun gcnn doruunda olduu devirde hkm sren I. Sleyman elilerle hi konumamtr. mparatorluun zayflamasnn etkisiyle diplomasiye ihtiyacn artt sonraki devirlerde ise,

299

Ibid., s. 289. Fakat, baz acil durumlarda elinin kabul iin Ulufe Divannn beklenmedii de

grlmektedir. Ahskal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttaplk, s. 239. Eli kabul trenleri ile ilgili Batllarn gzlemleri iin rnein bkz: s. 87-89. Antonie Galland, stanbula Ait Gnlk Anlar (1672-1673), C. II., ev:Nahid Srr rik, 3. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1998, s. 62-65; Edmund D. Chishull, Trkiye Gezisi ve ngiltereye Dn, ev:Bahattin Orhon, stanbul, Balam Yaynlar, 1993, s. 86-89.
300 301

Karateke, Padiahm ok Yaa!, s. 123. Benzer bir uygulamann inde de yapld ilgili balk altnda belirtilmiti.

148

padiahlarn elilerle konuarak, kendilerinin ve mensubu olduklar lkenin kralnn hatrn sorduklar grlmektedir. 302 Batl lkelerden gelen elilerin, kabul trenlerindeki uygulamalar

aalayc bulduklar bilinmektedir. rnein, Baron de Tott, 18. yzyln ortas gibi Osmanl mparatorluuyla Batl devletler arasndaki ilikilerin fiilen ok daha eitliki bir temele oturduu devirde bile, bykelilerin huzura kabul trenlerinde karlatklar aalayc hareketlerin ortadan kaldrlmas gerektiini

vurgulamaktayd.303 Osmanl mparatorluunun, diplomasi uygulamalarnda somutlaan

niversal bir imparatorluk olarak gc esas alan yaklamnn, diplomasinin geliimi asndan olumsuz etkide bulunduu aktr. Fakat, Osmanl mparatorluu en gl olduu szkonusu devirde bile dier devletlerle diplomatik ilikiler kurmaktan kanmamtr. in rneinde grld gibi ksmi izolasyon, Japonya rneinde grld gibi mutlak bir izolasyon herhangi bir zaman szkonusu olmamtr. Osmanl mparatorluunun diplomasiyi srekli ya da ad hoc nitelikli yabanc elilik heyetlerini kabul etmek ve dier lkelere elilik heyetleri gndermek eklinde her iki ekilde de kulland grlmektedir. Osmanl mparatorluu elilik heyetleri gndermek ya da kabul etmek yoluyla Avrupa diplomasi sahnesinde ok nemli ve canl bir aktr olmutur. Goffman, modern diplomasinin temellerinin atld Rnesans dneminde Osmanllarn ok silik bir unsur olarak ele alnmasn eletirerek, talyada diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda geliiminde ok

302 303

Ibid., s. 124. Baron De Tott, 18. Yzylda Trkler: Trkler ve Tatarlara Dair Hatralar, ev:M. Reat

Uzmen, stanbul, Elips Kitap, 2004, s. 17.

149

nemli bir rolleri olduunu ileri srmektedir.304 Goffmana gre, balyosluk kurumu ve talyan kent-devletleri tarafndan Osmanl topraklarnda kurulan konsolosluklar srekli eliliklerin birer proto-tipidir. Ayrca, Osmanllar tarafndan verilen kapitlasyonlar, Avrupa lkelerine, diplomasinin temel talarndan olan elilik hakk, diplomatik dokunulmazlk gibi hususlar iermesi nedeniyle rnek oluturmutur. Osmanl tehdidine kar Batllarn ittifak yapmalar ihtiyac da bu lkeler arasndaki diplomatik temaslarn sklamasna neden olmutur. Bylece, bu lkeler arasnda gelien diplomatik ilikiler Avrupa diplomasisinin

kurumsallamasn, dolaysyla srekli diplomasi anlayn benimsemelerini salamtr. Bu dnemde Osmanl mparatorluu ad hoc diplomasi anlay erevesinde birok lkeye diplomatik heyetler gndermitir. Bu heyetlerin gnderili nedenleri eitlilik gstermektedir:305 -Bar grmelerinde bulunmak. -Padiahlarn tahta klarn, kazanlan zaferleri bildirmek. -Tahta kan krallar tebrik etmek ve ta giyme trenlerinde bulunmak. -Vergi, siyasal ya da askeri destek istemek. -Yaplan antlamalarla ilgili grmelerde bulunmak. -Padiahlarn mektuplarn iletmek. -Dier devletlerin Osmanl Devleti hakkndaki grlerini almak. Osmanllarn evresindeki lkeler dnda, Avrupadaki dier glerle de diplomatik ilikilerini gelitirmeye balamalar 15. yzyln sonlarnda olmutur. Bu durum, Osmanl i siyasetindeki gelimelerin sonucudur:
304 305

Goffman, Osmanl Dnyas ve Avrupa, s. 216-221. Hner Tuncer, Osmanl Devletinde lk Diplomasi Uygulamalar, Tarih ve Toplum, S.12,

(Aralk 1984), s. 5758.

150

II. Mehmetin lmnden sonra, ehzadeler Beyazt ve Cem arasndaki taht mcadelesini Beyazt kazand. Bunun zerine Cem Rodosa kamak zorunda kald. Aday ellerinde tutan Rodos valyeleri, Cemi Osmanllara kar bir pazarlk unsuru olarak kullandlar. Cemin tekrar Anadoluya geerek iktidar talebiyle harekete gemesinden korkan II. Beyazt, Rodos valyeleriyle iyi ilikiler kurmak istedi. ki taraf arasnda youn bir diplomatik sre yaand.306 Cem, daha sonra nce Fransaya, oradan Papaln merkezi olan Romaya gtrld. Hristiyan gler, Cemi ellerinde tutarak Osmanl mparatorluuna antaj yapmak, bu sayede tavizler koparmak istiyorlard. II. Beyazt, Avrupada Cemin salverilmesini nlemek iin etkili bir diplomasi yrtt. Osmanl mparatorluuyla Papalk arasnda bir antlama307 imzalanmasyla somutlaan bu diplomatik sre, Osmanllarn zafiyet durumunda diplomasiyi kullanmak zorunda kalmalarnn o tarihe kadarki en gzel rneiydi. nalcka gre, diplomatik temaslarn younlat bu devir, Osmanl tarihinde Avrupa devletleriyle sk ilikiler kurma bakmndan bir dnm noktasdr.308 Cem Sultan meselesi, Osmanl mparatorluunun bir anlamda istem d biimde Avrupa diplomasi sahnesinde yer almasna neden olmutur. stelik, diplomatik faaliyetlerin skl, Osmanllarn diplomasi sahnesindeki en aktif lkelerden biri olmasn salamtr. Yaklak 30 yl sonra, Osmanllar bu sefer istekleri dorultusunda Avrupa diplomasi sahnesinde ok aktif bir biimde yer almaya balayacaklardr. Szkonusu gelimede, sadece Osmanllarn bu yndeki

306

Bu sre iin bkz: Nicolas Vatin, Rodos valyeleri ve Osmanllar: Dou Akdenizde Sava,

Diplomasi ve Korsanlk, ev:Tlin Altnova, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2004, s. 151197.
307

Bu antlama iin bkz: Halil nalck, A Case Study in Renaissance Diplomacy: the Agreement

between Innocent VIII and Bayezid II on Djem Sultan, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave, 2004, s. 72-80.
308

Halil nalck, Avrupa Devletler Sistemi, Fransa ve Osmanl, Dou Bat, S.14, (2001), s. 123.

151

iradeleri deil, Avrupadaki gelimeler sonucunda Avrupal devletlerin Osmanl mparatorluuna baklarn tedrici bir biimde deitirmelerinin de hayli etkisi vardr. yle ki, 16. yzyln ikinci eyreinden itibaren, Osmanl mparatorluunun fiilen Avrupa devletler sisteminin bir paras haline geldii grlmektedir. Osmanl mparatorluu, artan gc erevesinde kendisine daha saygn bir konum edinmeye balamtr. Avrupal devletler, Osmanl mparatorluunu kendi aralarndaki g mcadelelerinde nemli bir aktr olarak grmeye balamlardr. Bunun iki ana nedeni bulunmaktadr: Birincisi, Avrupada feodalizmin kyle beraber ulusal monarilerin ykselmesidir. Ulusal monariler daha laik temellere oturmaktaydlar. Ayrca, Protestanln ortaya kyla Hristiyan dnyasnn bir kez daha blnmesi, Hristiyan birlii anlaynn temellerine byk bir darbe vurmutu. Bu nedenle, Avrupal gler artk ok daha ak bir biimde, Hristiyan birlii yerine kendi karlarn merkez alan politikalar izlemeye yneldiler. Bylece, Osmanl mparatorluuna kar izlenen politika da deimeye balad. Artk, Papalk nderliinde yaplan Osmanl aleyhtar ittifaklar ve Mslmanlara kar mutlak sava politikas eskisi kadar taraftar bulamayacakt. Nitekim, 16. yzyl balarnda Osmanllarla ilikiler konusunda farkl fikirler ortaya kt. Habsburg mparatoru arlken, Avrupa Hristiyan dnyasn tek bir imparatorluk altnda birletirmek ve bu balamda Osmanllara kar Hal seferi balatmak eilimindeydi. Ortaa Avrupasnn respublica Christiana anlaynn uzants olan bu politika, Avrupadaki baz lkeler tarafndan benimsenmedi. Hatta, tam aksine, baz lkeler Osmanllarla ibirlii yapma eilimindeydiler. Fransa, ngiltere ve Alman Prenslikleri Habsburg hegemonyasndan rahatszlk

duymaktaydlar. Bu yzden, arlkene kar bamszlklarn destekleyecek

152

herhangi bir devletle ibirlii yapmaktan ekinmediler. birlii yaplan devletin, srekli dman olarak grlen Osmanl mparatorluu olmasnda da bir saknca yoktu. Nitekim, Habsburglara kar Avrupada denge arayan lkeler, bunu salamak iin, 16. yzyln en gl devleti olan Osmanl mparatorluuna ya bavurdular ya da bavurma tehdidinde bulundular. zellikle Fransann Osmanllarn desteini alma yolundaki abalaryla ak bir biimde ortaya kan bu durum, Osmanllarn Avrupa asndan sadece bir sistem-d teki olarak deil, ayn zamanda sistem-ii aktr olarak grld anlamna gelmekteydi. 309 kincisi, Avrupada ticari kapitalizmin ykselmesi yeni politikalarn ortaya kmasna neden oldu. zellikle, Bat Avrupa lkeleri ticari ilikilerini gelitirmek ve dnyann dier blgeleriyle iktisadi balar kurmak istediler. Bu erevede, ticari anlamda ilk girilecek blgelerden biri de Akdeniz olacakt. 16. yzyla kadar, Akdeniz - ya da genel olarak Dou-Bat- ticareti temelde talyan kent-devletleri tarafndan yrtlmekteydi. Ticaret sonucunda ortaya kan byk kazantan pay almak isteyen Fransa, Hollanda ve ngiltere gibi lkeler, Osmanllarla ilikilerini gelitirme ihtiyac duydular. Bu yzden Osmanl mparatorluuyla diplomatik balar kurdular. Ekonomik karlar, Avrupal glerin Osmanllara kar sadece sava temel alan bir Hristiyan birlii politikas izlemesine engel oluturmaya balamt. Osmanllar artk sadece bir dman deil, ayn zamanda ticari ortakt. Osmanllar da, Batl lkelerin kendileriyle ilikilerini gelitirerek diplomatik balar kurma ynndeki politikalarna kaytsz kalmamlardr. Nitekim, Osmanl mparatorluunun en gl devrinde I. Sleyman, Fransa Kral I. Fransuvadan gelen yardm isteini kabul etmitir. 1530larn banda, Osmanllar Akdenizde Habsburg ve Venedik donanmalar karsnda g durumda kalmlard. Bunun da

309

Ibid., s. 127.

153

etkisiyle, iki lke arasnda fiili bir askeri ittifak kurulmas fikri Osmanllar tarafndan da benimsenmitir. Karlkl eli ziyaretleriyle yrtlen grmeler, bir ittifak antlamasnn imzalanmasyla sonuland. ki lke Akdenizde ezamanl hatta ortak askeri harektlar yaptlar. I. Fransuvann oynak politikas nedeniyle, 1540larn ortalarna kadar sren bu ittifak tam hedefine ulaamad. nk, I. Fransuva bir yandan Osmanllarla ittifak yaparken, dier yandan bu ittifakn getirdii ykmllklere uymakta isteksiz davranyordu. I. Fransuva, arlkenin Fransann Osmanllarla ibirlii yaparak Hristiyanla ihanet ettii propagandas nedeniyle zor duruma dmt. Avrupadaki desteini kaybetmemek iin, ittifak gizlemekte ve kimi ykmllkleri yerine getirmemekteydi. Fransann ikircikli tutumu ve ortaya kan ciddi sorunlara ramen, I. Sleymann ittifak koruma, bu sayede Hristiyan dnyasn blme politikasn izlemeye devam ettii grlmektedir.310 Osmanllarn g dengesini kendi lehlerine evirme dorultusundaki diplomatik faaliyetlerinin bir baka rneini de, Protestan hareketini desteklemeleri oluturmaktadr. I. Sleyman, Katolik Habsburglulara kar savaan Protestan Alman Prenslerine gnderdii mektupta311 Papala ve arlkene kar Fransayla ibirliini srdrmelerini tavsiye etmi, Osmanl ordusunun da bu savata kendilerini destekleyeceini vurgulamt.312 Itzkowitzin belirttii gibi, szkonusu dnemde Fransa, Protestanlar ve spanyadan kovulan Yahudi ve Mslmanlar gibi- Habsburg kartlarnn desteklenmesi, Osmanl Devletinin Avrupa politikasnn temel tan

310

Ibid., s. 129131. Bu konuda ayrca bkz: De Lamar Jensen, The Ottoman Turks in Sixteenth

Century French Diplomacy, Sixteenth Century Journal, Vol. 16., (Winter 1985), s. 451-470.
311 312

nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a, s. 42. I. Sleymann Protestanlara destek politikas ve bu politikann Avrupadaki etkileri iin bkz:

Stephen A. Fischer-Galati, Ottoman Imperialism and German Protestanism: 15211555, New York, Octagon Books, 1972, passim.

154

oluturacakt.313 Grld gibi, Osmanllar g dengesini kendi lehlerine evirmek ve Avrupada genilemeyi kolaylatrmak iin diplomatik yollar kullanmaktan kanmamlardr. mparatorluun en gl olduu, yani fthatn en ok grld devirde bunun yaplmas, Osmanllarn, karlarn korumak iin diplomasiyi maharetle kullanabildiklerinin gzel bir rneidir. Osmanl mparatorluu, 16. yzyln son eyreinden itibaren rakipleri karsndaki mutlak stnln kaybetmeye balamtr. Bu durum, sadece Batnn glenmesiyle ilgili deildi, ayn zamanda imparatorluun siyasal, ekonomik ve askeri adan iine dt krizin de etkisiyle ortaya kmt. ve d etkenler nedeniyle geleneksel dzeninin bozulmaya balamas, mparatorluun 16. yzyl sonlarndan itibaren byk bir krize girmesine neden olmutur. Bu kriz, Osmanl mparatorluundaki sosyal uyumu da bozmu, yzyln sonlarnda ortaya kan Celali syanlar Osmanl yneticilerini yllarca uratrmtr.314 17. yzylda, zellikle Bat karsnda askeri baarlarn azalmas ve buna bal olarak fetihlerin hemen hemen durmas, Osmanllara gc temel alan yaklamn artk gereklikle badamadn gstermekteydi. Dolaysyla, Osmanl diplomasinin yeni bir ereveye oturtulmas gereklilii ortaya kmaktayd. Fakat, bu durumun Osmanl diplomasi anlaynda ok temel bir deiiklik ya da krlma yaratmad grlmektedir. Bunun temel nedenleri ise unlardr: Birincisi, szkonusu dnemde Bat karsndaki gerileme ok ak bir biimde ortaya kmamtr. Osmanl mparatorluu, Bat karsndaki grece stnln, tedrici bir biimde azalmasna ramen srdrmektedir. Dolaysyla,

313 314

Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition, s. 34. Celali syanlar zelinde Osmanl mparatorluunda szkonusu dnemde yaanan byk bunalm

ve etkilerini ele alan nemli bir alma iin bkz: William J. Griswold, Anadoluda Byk syan: 1591-1611, 2. B., ev:lkn Tansel, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002, passim.

155

Osmanllarn, Batyla ilikilerinde, sava meydanlarndaki ar yenilgilerle somutlaacak ve geleneksel yaklamlarn deitirmesine neden olacak bir krlma daha ortaya kmamtr. kincisi, 17. yzyln balarnda Avrupal byk gler arasnda atmalarn ortaya kmas, Osmanl mparatorluunun Bat karsnda gerilemeye baladn erken bir tarihte grmesini belli oranda engellemitir. Osmanl mparatorluunun Batl rakipleri, 16181648 yllar arasnda sren 30 Yl Savalar srasnda, Avrupa ii meselelerle ilgilendiklerinden Osmanllar Batl gler karsnda genel olarak rahat bir dnem geirmilerdir.315 Avrupal glerin kendi aralarndaki sorunlarla ilgilenmeleri, szkonusu devirde byk i karklar yaayan Osmanl

mparatorluunun Batllar karsnda yenilgiler almasn engellemitir. Dolaysyla, 16831699 yllar arasnda alnan ar yenilgiler sonucunda imzalanacak Karlofa Bar Antlamasnn, Osmanllarn diplomasi anlaynda yaratt byk krlma benzeri bir gelime bu dnemde ortaya kmamtr. ncs, szkonusu dnemde Osmanllarn Batyla ilikilerinde siyaset felsefelerinde bir deiim yapmamalar diplomasi anlaylarnda krlma yaratacak nemli bir farkllamann ortaya kn engellemitir. Bat karsnda stnln siyasal, ekonomik, askeri, teknolojik vb. dinamikleri ortadan kalktysa da, Osmanllar dnyann merkezi olduklar sylemine ve dier lkelerle mutlak eitsizlie dayanan anlaylarn deitirmemilerdir. Hlbuki, aada grlecei gibi, Osmanl mparatorluunun dier lkelerden stn olduu anlay, 1606da Avusturya ile imzalanan Zitvatorok Antlamasyla ak bir biimde ortadan kalkmt. Buna ramen, 17. yzylda, mutlak stnlk teorisi ve sylemi varln korumutur. Bu yzden, Osmanllarn diplomasi anlay, Osmanl

315

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 112.

156

mparatorluunun mutlak stnln temel alan klasik a siyaset felsefesinin bir uzants olmaya devam etmitir. Drdnc olarak, Osmanl yneticilerinin devletin gerilemesi hususundaki muhafazakr yaklamlar da diplomasi anlaynda krlma yaanmasn

engellemitir. leride ortaya konulmaya allaca gibi, Osmanl mparatorluunun diplomasi anlayndaki ve uygulamalarndaki deiim, sadece d politik koullarn zorlamasyla deil, ayn zamanda reform abalarnn bir sonucu olarak da ortaya kmtr. 18. ve zellikle 19. yzyldakinin aksine, 17. yzylda, Osmanllar farkna varmaya baladklar gerilemenin nedenini dnyadaki geliimde deil, kendi geleneksel yaplarndaki deiimde aramlardr.316 Osmanl yneticilerine gre, gerileme, devletin yeniden I. Sleyman dnemindeki yapsna ve ileyiine (yani klasik ya da kadim aa) dnmesiyle sona erecek, Bat karsndaki mutlak stnlk yeniden salanabilecektir. Bu erevede, 17. yzyldaki slahat abalarnn odak noktasnda yenilik deil, restorasyon anlay bulunmaktadr. Batnn en azndan askeri ve teknolojik anlamda stnlnn kabul edilmeye balamas, 18. yzyl sonlarnda ortaya kacak bir olgudur. Szkonusu anlay, Osmanllarn Bat uygarlnn maddi ve manevi elerini bir btn olarak kmsemeleri sonucunu dourmutur. Osmanl uygarlnn biricikliinin ve stnlnn hibir ekilde tartma konusu yaplmamas ve sorunun sadece klasik yapnn bozulmas eklinde grlmesi, Batnn uygarlk elerinden faydalanmann szkonusu bile edilmemesi sonucunu dourmutur. ou kez slami bir erevede vazedilen mutlak stnlk ve uzlamaz kartla dayanan

316

Bu anlayn en bilinen rnei Koi Bey Risalesidir. IV. Murata sunulan bu risalede, ktye

gidiin nlenmesinin Sultan Sleyman dnemindeki dzenin yeniden kurulmasyla mmkn olaca vurgulanmaktadr. Koi Bey Risalesi, Haz: Ali Kemali Akst, stanbul, Vakit Matbaas, 1939, s. 6164.

157

sylem, aslnda dinsel bir banazlktan deil, olgunluk dneminin ileri aamalarnda olan her uygarlkta ortaya kan doal muhafazakrlktan kaynaklanmaktayd. Nitekim, Osmanl mparatorluunun kurulu dneminde eklektik anlayn nasl itenlikle benimsendii unutulmamaldr. Ykselme dnemindeki byk gelimenin Osmanl ynetici snfna verdii zgven ve bilin, Bat uygarlnn mutlak bir teki olarak grlmeye devam etmesini salamt.317 Bu nedenle, Batyla diplomatik ilikilerin geliiminde sonraki devirlerde ok nemli bir rol oynayacak olan Osmanlya Bat uygarlnn elerini diplomasi yoluyla tama anlay szkonusu dnemde ortaya kmamtr. 17. yzylda, Osmanl yneticilerinin diplomasi anlaynda krlma olarak nitelendirilebilecek bir deiim, belirtilen nedenlerle gerekleememitir. Ancak, politik koullar diplomasi uygulamalarnda dikkate deer bir deiimi zorunlu klmtr. mparatorluun giritii savalarda eski grkemli baarlarn elde edilememesi, dier devletlerle ortaya kan sorunlarn zmnde diplomasinin ok daha belirleyici bir nem kazanmasna neden olmutur. Bu nedenle, Osmanl diplomasisi niteliksel bir deiime uramtr. mparatorluun parlak devirlerinde, savalar sonucunda yaplan bar grmeleri, tamamen Osmanllarn rakipleri karsnda muharebe meydanlarnda kazandklar askeri baarlarn bir uzantsyd. Doal olarak, diplomatik zme, yani bara ynelinmesi, ounlukla yenilen rakiplerin istei zerine gereklemekteydi. Bar da, Osmanllarn rakiplerine verdikleri bir ihsan anlamndayd. Kazanlan askeri baar, yenik gler tarafndan grmelerde adeta tescil edilmekteydi. Bylece, bar grmeleri, Osmanllar lehine yeni bir statko yaratlmasnn siyasi ve hukuki boyutunu oluturmaktayd.

317

erif Mardin, deoloji, stanbul, letiim Yaynlar, 1995, s. 120.

158

17. yzylda Osmanllarn sava meydanlarndaki mutlak stnlklerini kaybetmeye baladklar grlmektedir. Osmanl mparatorluu, Avusturya ya da ran gibi byk gler bir yana, gittike zayflayan ve dierleriyle karlatrldnda ikinci planda kalan Venedik gibi bir g karsnda bile baarsz olmaya balamlard. Bu baarszlklar, Osmanl diplomasisinin niteliksel bir deiime uramasna neden olmutur. Diplomasi, Osmanllarn askeri baarlarnn grme masasnda teyidi olmaktan gittike belirginleen bir biimde kmtr. Diplomasi, rakip devletlerin Osmanllarla g dengesini salamalarna paralel olarak, statkonun Osmanllar lehine yeniden oluturulmas deil, statkonun korunmas ilevini haiz hale geldi. Bylece, diplomasi, asli anlamna uygun olarak karlkl dnlerle ve pazarlklarla yryen bir ekle brnd.318 Kanlmaz olarak, diplomasinin ald bu yeni ekil Osmanllarla rakipleri arasndaki ilikinin ok daha eitliki bir ereveye oturmasn salad. Bar antlamalar Osmanllarn rakiplerine bahettii bir ihsan olmaktan kt. Her ne kadar Osmanllar mutlak stnlk anlayn ve sylemini korumaya devam ettiyseler de, bu anlayn ve sylemin dayand koullarn anmaya balad grlmektedir. Nitekim, daha 17. yzyln balarnda, 1606da imzalanan Zitvatorok Antlamasyla, artk yeni koullarn ortaya ktnn ilk iaretleri belirmiti: Zitvatorok Antlamas319 Osmanllarla Avusturyallar arasnda 1592de balayan ve iki tarafn da, belirleyici bir baar kazanamadklar iin kendi lehlerine sonulandramadklar uzun sreli bir savan sonunda imzaland.320 Avrupa

318 319

Goffman, Osmanl Dnyas ve Avrupa, s. 274. Antlama metni iin bkz: Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I.

(Osmanl mparatorluu Andlamalar), Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1953, s. 1921.
320

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. IV., s. 190-191.

159

devletleriyle Osmanllar arasnda Devletler Hukukuna uygun olarak yaplan bir ilk321 diye nitelenen Antlama, zelikle 3 adan nem tamaktadr:322 Birincisi, Antlama tarafsz bir yer olan Macaristanda imzalanmtr. Szkonusu Antlamaya kadarki btn antlamalar, kar tarafn gnderdii elilerle yaplan grmeler sonucunda, stanbulda imzalanmaktayd. Bu durum,

Osmanllarn cihan hkimiyeti erevesinde gelitirdikleri dnyann merkezi olma anlaynn bir sonucuydu. Yenilen taraf, stanbula gelerek padiahtan bar ihsan etmesini dilemeliydi. Zitvatorok Antlamasnn tarafsz bir yerde imzalanmas, bu anlayn ilk kez geerliliini yitirdiini gstermesi asndan ok nemliydi. Grmeler sonucunda varlan bu bar antlamas, bir ltuf ya da ihsana deil, uzlamaya dayand izlenimini ok ak biimde vermekteydi. kincisi, Osmanl padiahlar Zitvatorok Antlamasyla Avusturya

mparatorunun kayzer unvann kullanmasn ilk defa kabul etmilerdi. Oysa, Osmanllar, o tarihe kadar Avusturya mparatoru iin sadece Neme Kral unvann kabul etmekte ve resmi yazmalarda da bu unvan kullanmaktaydlar. Osmanl Sultan ile Avusturya mparatoru arasnda unvan asndan bir eitliin olduu Osmanllar tarafndan ilk defa kabul edilmiti. I. Sleymann Fransa Kral I. Fransuvaya sadece Fransa Kral diye hitap ettii ve Osmanl hkmdarlarnn, I. Mehmetten beri Kayzer-i Rum unvann kullandklar hatrlanrsa, bu durumun nemi daha iyi anlalabilecektir. Zitvatorok Antlamasnn nc nemi sresiyle ilgilidir. Osmanl mparatorluuyla dier lkeler arasndaki daha nceki antlamalar ya ksa sreliydi; ya da, Osmanlnn stnln gsterir biimde, kar taraf atekesi ihlal edene kadar hkm yer almaktayd. Buna mukabil, Zitvatorok Antlamas 20 yl gibi uzun
321 322

Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, s. 18. Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 113114.

160

bir sre iin imzalanmtr. Dolaysyla, bu zelliiyle de, Osmanllarn Hristiyan glere bir ltuf olarak verdii geici bir atekes deil, bir bar antlamas nitelii kazandn gstermektedir. Ayrca, antlama gerekte 20 yl deil yaklak 60 yl yrrlkte kalmtr. Bu da Osmanl d politikasnda dikkate deer bir deiimin ortaya ktn gstermektedir. Nitekim, Osmanllarn, Zitvatorok Antlamasyla girilen yeni devirde geleneksel fthat politikalarn yava yava terk etmek zorunda kaldklar, temelde statkoyu bozmaya deil korumaya yneldikleri grlmektedir. Bu yzden, 16. yzyln aksine 17. yzyl, bar dnemlerinin daha fazla yaand bir asr olmutur. IV. Murat dnda, bu devirde hkm sren padiahlar eski gaza geleneini srdr(e)memiler, seferlerde ordularnn banda yer almamlardr. Yrtme erkinin sadarete gemesine paralel olarak, d politikann belirlenmesinde daha belirgin bir rol oynamaya balayan ve Kprl Mehmet Paa gibi szkonusu devrin nde gelen sadrazamlar da, daha ok, gittike arlaan i meselelerle uramak zorunda kaldklarndan bar bir d politika izgisini benimsemilerdir.323 Bir yandan Osmanl mparatorluunun daha bar bir d politika izgisi izlemesi, te yandan ise Avrupa devletlerinin atklar ikamet elilikleri ve gnderdikleri ad hoc elilik heyetleri vastasyla diplomatik faaliyetlerini arttrmalar, Osmanl diplomasi gndeminin daha da younluk kazanmasn salamtr. Osmanllar da szkonusu devirde deiik lkelere ad hoc elilik heyetleri gndermilerdir.324

323 324

Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Century, s. 88. Bu heyetler iin bkz: Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, ekli liste, s. 225-

229.

161

Osmanl diplomasisinin younlaan gndeminin bir gstergesi, yabanc elilerle ilgili dzenlemeleri ieren bir kanunnamenin karlmasdr. Kanun- Eliyan325 olarak da adlandrlan 1657 tarihli Tevkii Abdurrahman Paa Kanunnamesinde yabanc elilere uygulanacak protokol ayrntl biimde

dzenlenmitir. Daha nce teamller erevesinde yrtlen terifat ileri, ilk defa ok ak bir biimde kurallara balanarak kanunlatrlmtr. Osmanl mparatorluunun Avrupada ortaya kan diplomatik kurallar ve teamlleri de szkonusu dnemde yava yava benimsemeye balad

grlmektedir. Bunun en somut gstergelerinden biri ise, yabanc elilerin ikametiyle ilgili yeni dzenlemeler yaplmasdr. Osmanl mparatorluuna gelen eliler I. brahimin saltanat devrine kadar, stanbulda emberlitan karsnda bulunan Eli Hannda ikamet ederlerdi.326 1646 ylndan itibaren Galataya yerlemelerine ve burada elilik binalar yapmalarna izin verildi. Elilik binalarnn korunmas grevi de yasak denilen yenierilere verildi. Eli Han ise Eflak, Bodan, Erdel ve Raguza gibi bal devletlerin maslahatgzarlar tarafndan kullanlmaya devam etti.327 Yabanc elilerin kendi binalarna tanmalarna izin verilmesi, o devirde Avrupada da benimsenen elilik hakk, elilik binalarnn dokunulmazl gibi ilkelerin Osmanl yneticileri tarafndan da benimsendiini gstermesi asndan nemlidir.

325 326

Bu kanunname iin bkz: Knl, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, s. 161162. Eli Han iin bkz: Semavi Eyice, Eli Han, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih

Dergisi, S. 24, (1970), s. 93130.

327

Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 278.

162

c)16991793 Dnemi
Osmanl mparatorluu 17. yzyln balarndan itibaren ftuhat politikasn artk terk etmek zorunda kalmtr. Fakat, ayn yzyln ortasnda ibana gelen ve on yllarca bu makam ellerinde tutan Kprl ailesine mensup sadrazamlar, baarl icraatlaryla i sorunlarn belli oranda stesinden gelinmesini saladlar. Sanderin belirttii gibi, Kprller dnemi Osmanl devleti iin ieride istikrarn salanmas, darda ise prestij ve gcn greli olarak artmas dnemidir.328 Kprllerin icraatlaryla devletin glenmesi Osmanl yneticilerinde fthat ynnde yeni bir giriim yaplmas isteini canlandrd. Bu balamda 17. yzyln nc eyreinde, Avusturya, Venedik ve Polonya ile savalar yapld. Savalar sonucunda, Kandiyenin alnmasyla Girit adasnn tamamen Osmanl topraklarna katlmas ve Podolyann ele geirilmesi dnda nemli bir baar kazanlamad. Hatta, Osmanllar, 1663te, Avusturya ile Erdel meselesi yznden kan savataki St. Gotthard muharebesinde ar bir yenilgi de almlard. Belirtilen toprak kazanmlar, zellikle 16. yzyln fetihleriyle karlatrldnda ok snk kalmaktayd. Osmanllarn szkonusu devirdeki baarlarnn ok snk olduu, bu savalar sonunda imzalanan bar antlamalarnda da grlmektedir Osmanllarla Avusturyallar arasnda 1606 tarihli Zitvatorok Antlamasyla kurulan ve iki lke arasnda eitli grme ve antlamalarla yaklak 60 yl korunan bar 1662de bozulduysa da, iki yl sren sava statkoda herhangi nemli bir deiiklik yaratmadan sona ermitir. Nitekim, sava sonunda imzalanan 1664 tarihli Vasvar Antlamas temelde Zitvatorok Antlamasnn yenilenmesiydi. Vasvar Antlamas Osmanl diplomasisi asndan bir baka olguyu daha gzler nne sermekteydi: Antlamann imzalanmas ve taraflarca onaylanmas

328

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 116.

163

srasnda yaanan diplomatik sre, Osmanllarn Batl diplomatik teamlleri gn getike daha ok benimsediini gstermesi asndan da nem tamaktadr. Osmanllarn Zitvatorok Antlamasyla Avusturya ile ilikilerini artk ok daha eitliki bir temelde yrtmeyi kabul ettikleri, Vasvar Antlamasyla ilgili grmeler srasnda ve Antlamann hkmlerinde bir kez daha teyit edilmitir. Nitekim, Vasvar Antlamas imzalandktan sonra her iki taraf da birbirlerine ad hoc heyetler gndermilerdir. Osmanl tarafnda Rumeli Beylerbeyi payesi verilen bykeli Kara Mehmet Paann, Avusturya tarafnda ise Bykeli Walter de Leslienin bakanlndaki heyetler lkelerin bakentlerinde nemli diplomatik faaliyetlerde bulunmulardr. Her iki taraf da birbirlerine nemli hediyeler gndermi, heyetler gerek Osmanl Sultan, gerek Avusturya mparatoru nezdinde byk itibar grmlerdir.329 Her iki tarafn da diplomatik teamllere uygun hareket ettikleri grlmektedir. Osmanllarn yukarda belirtilen savalarda ok kk baarlar

kazanabilmeleri, Osmanl yneticileri tarafndan yeterince analiz edilememitir. Osmanllar, Avrupal glerin, 30 Yl Savalarnn sona ermesiyle yeniden glenmeye baladklarn anlayamamlardr. Ayrca, devletin iteki reformlarla bir sreliine krizi atlatmas, reformlarn ok daha yapsal olmas gerekliliinin de anlalamamasna yol amtr. Bu da, zellikle baz Osmanl yneticilerinde devletin yeniden g kazand intiban uyandrmtr. Osmanl yneticilerinin, fthat politikasnn artk i ve d koullar itibaryla geerliliini yitirdiini tam olarak anlayamadklar, 1683te giriilen II. Viyana kuatmasyla330 ok belirgin bir biimde ortaya kmtr. Kprl ailesinden
329 330

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. IV., s. 200201. Kuatmann askeri ve siyasi boyutlaryla anlatm iin bkz: John Stoye, Viyana Kuatmas, ev:

Selahattin Atalay, stanbul, Dilek Matbaas, 1983, passim.

164

Sadrazam Kara Mustafa Paann, Viyana gibi ok nemli bir kenti ele geirerek 16. yzyldaki fthat politikasn canlandrma, hatta ama istei, o tarihlerde Osmanl yneticilerinin en azndan bir ksmndaki yanl alglamay ortaya koymaktadr. Ayrca, Viyanay ele geirme hareketi, Osmanllarn en gl olduklar I. Sleyman dneminde bile izledikleri Avrupann Osmanlya kar ortak hareket etmesinin nlenmesi politikasnn artk dikkate alnmadn da gstermektedir. II. Viyana kuatmasnn byk bir yenilgiyle sonulanmas ve bu kuatma sonrasnda Papalk, Avusturya, Venedik, Alman Prenslikleri, Lehistan ve Rusyann bir ittifak oluturmalar (Kutsal Lig), Osmanllarn (15. yzyl bandaki Timur igali bir kenara braklacak olursa) o tarihe kadar kar karya kaldklar en byk krize neden olmutur. Yaklak, 16 yl sren sava Osmanl ordularnn ardarda gelen yenilgileriyle sonulanm, ok byk miktarda Osmanl topra ittifak kuvvetlerinin eline gemitir. Osmanllar, aldklar ar yenilgiler sonucunda bar istemek zorunda kaldlar. Aslnda, Osmanl yneticileri, savan ar yenilgilerle devam ettii sralarda da bar giriimlerinde bulunmulard. Sadrazamlar Melek brahim Paa ve Sar Sleyman Paa devirlerinde bar istei Avusturyallara iletilmi, fakat, Avusturya mparatoru I. Leopold, ordularnn kazand baarlar nedeniyle bu giriimlere scak bakmamt. Osmanllarn, savan olumsuz seyrine paralel olarak, bar yapma konusundaki abalarn daha da arttrdklar grlmektedir. 1687de, II. Sleymann tahta kn bildirmek ve bu vesileyle mmkn olursa bir bar antlamas imzalamak iin Zlfikar Efendi bakanlnda bir Osmanl heyeti Viyanaya gnderilmiti. Heyetin Viyanada yapt grmeler Avusturyallarn ar koullarda srar etmeleri yznden baarl olamad. 331

331

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. III., s. 586.

165

Sava esnasnda, sava dnda kalan baz Avrupal glerin de Osmanllar zerinde diplomatik yoldan etkide bulunmaya altklar grlmektedir: stanbuldaki Fransa bykelisi ise savan srdrlmesi ynnde

diplomatik faaliyetlerde bulunmutur. Bunun nedeni, Fransann o srada ngiltere ve Hollandann da iinde bulunduu baz lkelerle sava halinde olmasyd. Fransa, en nemli rakibi Avusturyann Osmanllarla sava srdrerek gcn ikiye blmek zorunda kalmasna alyordu. ngiltere ve Hollanda ise, Avusturyann dou cephesinde sava sona erdirerek, btn gcyle bat cephesinden Fransaya yklenmesini istemekteydi. 332 ngiltere ve Hollandann bar abalar baarszlkla sonulandysa da, szkonusu giriimler iki adan nem tamaktadr: Birincisi, ngiltere, Fransa ve Hollandann giriimleri, Osmanl

mparatorluunun Avrupa devletler sisteminin hukuken olmasa da, fiilen bir paras olduunu ak biimde gstermektedir. Avrupal byk gler, g dengesini salamak asndan Osmanl mparatorluunu ok nemli bir faktr olarak grmektedirler. Aslnda, Osmanllara kar kurulan Kutsal Ligin, Papann nderliinde olmas, dolaysyla Hal seferlerini anmsatan bir Hristiyan ittifak zellii tamas, bu ynyle respublica Christiana anlaynn devam ettii yolunda bir kant bile saylabilirdi. Ancak, ngiltere, Fransa ve Hollandann Hristiyan birlii anlay erevesinde deil, kendi karlar dorultusunda bir politika yrtt aktr. Zaten, bu durum 1648 Westphalia Antlamasyla ivme kazanan d politikann seklerlemesi srecinin de gzel bir rneini oluturmaktadr.

332

1692 hazirannda ngiliz Bykelisi Paget ve Hollanda Bykelisi Henskerke, Sultan II.

Ahmetin huzuruna karak Osmanllarla-Avusturyallar arasnda bar yaplmas nerisinde bulunmulard. Sultan II. Ahmetin nerilen artlar kabul etmemesi nedeniyle bu giriim akim kald. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. III., s. 549.

166

kincisi, szkonusu giriimler stanbulda bulunan ikamet eliliklerinin Osmanl diplomasisindeki nemlerinin arttn gstermektedir. Artk, eliler Osmanl yneticileriyle ok daha sk ve youn bir grme trafiine girmeye balamlardr. Osmanl mparatorluunun d politikasnn belirlenmesindeki etkileri daha da artmtr. Ayrca, bu tarihten balayarak stanbuldaki bykeliler, Osmanl mparatorluuyla sava halinde bulunan devletler arasnda bir kpr rol oynamlar, savalar srasnda kesilen diplomatik balarn dolayl olarak yeniden kurulmasn arabuluculuk yoluyla salamlardr. Bylece, Avrupal devletlerin bykelileri, Osmanllarn srekli diplomasiye henz gememesinin yaratt olumsuzluklarn giderilmesinde belli lde ikame edici bir ilev grmlerdir. Osmanl yneticilerinin de, Osmanl mparatorluunun sava

meydanlarndaki baarszlklarnn artmasna ve statkonun korunmas yolundaki d politikalarna paralel olarak, bu durumdan yararlanmaya altklar grlmektedir. Nitekim, 18. yzyln balarndan mparatorluun ykld 20. yzyla kadar, Osmanl diplomasisinde byk glerin arabuluculuk rol, gittike artan bir biimde kendisini gsterecektir. Kutsal Lig yesi mttefik lkeler, Osmanllar tarafndan yaplan bar giriimlerine scak bakmasalar da, Avusturya mparatoru savan son dneminde fikrini deitirmeye balad. Avusturya ve Fransa arasndaki sava, 1697de imzalanan Ryswick Bar ile sona ermiti. 333 Avusturyallar, bu sayede iki cephede savama zorunluluundan kurtulmulard. Szkonusu gelime Avusturyaya

Osmanllarla daha rahat savama frsat vermiti. Fakat, I. Leopold Fransayla yaplan bar antlamasnn geici olduunu anlamt. Bu nedenle Osmanllarla bar yaplmas fikrine scak bakmaya balad.
333

William Doyle, The Old European Order: 1660-1800, 2. Ed., New York, Oxford University

Press, 1992, s. 272.

167

Osmanl tarafnda ise, ngiltere ve Hollanda bykelilerinin bar yaplmas iin giriimlerini srdrdkleri grlmektedir. zellikle, ngiliz Bykelisi Paget, kendisiyle ayn fikirde olan Krm Hanyla birlikte Veziriazam etkilemeyi baarmt. Veziriazam da, Padiah II. Mustafa elden kan yerlerin en azndan bir ksmn geri almadan bar yapmak istememesine ramen, hemen bar fikrini dile getirmeye balad. Veziriazam, Padiah ve devlet ricali ile yapt grmelerde; 16 yldr sren savan devletin i durumunu bozduunu, mali vaziyetin ve asayiin ktletiini, bu yzden sava devam ettirmek iin gerekli askeri kaynaklarn tedarikinin mmkn olmadn vurgulad. Yaplan uzun tartmalar sonucunda, bar yaplmas fikri, Padiah ve devlet ricali tarafndan da benimsendi.334 Osmanllar ve karsndaki mttefiklerin bar iin gr birliine varmalar sonucunda, bar grmelere uygun bir yer belirlenmesi almalarna baland. Ancak, bu konuda anlamazlk kt. Mttefikler, grmelerin Viyanada veya Yukar Macaristanda bulunan Dobrein kasabasnda yaplmasn isterken,

Osmanllar hududa yakn bir yerde srar etmekteydiler. Sonunda Osmanl tarafnn istei ar bast ve Belgrad yaknlarndaki Karlofa kasabasnda karar klnd.335 Yerin belirlenmesi hususunda Osmanl gr kabul edildiyse de, artk bar grmelerinin Osmanl bakentinde yapld gnlerin gemite kald bir kez daha grlmektedir. Barn esaslarna ilikin olarak Avusturya ve Venedik delegelerinin gnderdikleri beyanname Osmanl tarafnca kabul edildi. Reislkttap Rami Mehmet Efendi ve Divan- Hmayun Tercman skerletzade Aleksandro Mavrokardoto delege tayin edildi. Rami Mehmet Efendi bakanlndaki bir heyet Karlofaya gnderildi. Grmelere Avusturya, Polonya, Rusya ve Venedik delegelerinin
334 335

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. III, s. 587588. Ibid., s. 589.

168

yansra, bar yaplmas iin uzun sredir aba gsteren ngiliz ve Hollanda bykelileri de katlmaktayd. ngiliz bykelisi Paget ve Hollanda bykelisi Colliere grmelerde arabulucuk grevini stlenmekteydiler.336 Grmeler balamadan nce, uygulanacak protokol kurallar konusunda byk bir anlamazlk yaand. Taraf devletler arasnda, delegelerin oturma dzeni, hangi srayla toplant salonuna girecekleri, grmelerin yaplaca masann biimi gibi hususlarda ortaya kan gr ayrlklar byk bir krize neden oldu. Grmeler yaplamaz hale geldi. 337 Protokol krizi, Osmanl delegesi Mavrokardatonun abalaryla alabildi. Mavrokardotonun nerileri dorultusunda toplant salonuna delege says kadar kap ald. Alan her bir kap ayr bir lke delegesinin salona giriine ayrld. Delegeler, adrlarn kendi kullanmlar iin alan kapnn yanna kuracaklard. Delegeler grme salonuna kendi kullanmlarna ayrlan kapdan ayn anda girecekler, bylece bir eitlik durumu yaratlacakt.338 nk, dnemin protokol teamlleri gerei salona son giren temsilcinin dierlerinden stn olduu izlenimi domaktayd. Grme masas da bir stnlk izlenimi vermeyecek biimde yuvarlak olacak, bylece delegeler (dolaysyla devletler) arasnda gene bir eitlik durumu salanacakt. 13 Kasm 1698de balayan bar grmeleri yaklak 2,5 ay srd. Grmelerde byk tartmalar yaand. Bar grmelerinin ar bir yenilgi sonrasnda yaplmas Osmanl tarihinde ilk defa gerekleiyordu. Bu nedenle, Osmanl tarafnn diplomatik grmelerde pek de baarl olamamas beklenirdi.

336

Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. II., ev:zdemir

obanolu, 6. B., stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2005, s. 826.

337 338

Ibid., s. 827. Idem.

169

Oysa, Osmanl delegesi Rami Mehmet Efendi grmeler srasnda hayli baarl olmutur. Rami Mehmet Efendi grmelerde Osmanl tarafnn grlerini ok iyi savunmu, mttefik delegelerinin nerilerine yerinde ve yetkin itirazlarda bulunmutur. Ksacas, mttefik delegeleri zerinde hayli olumlu bir izlenim brakmtr.339 Grmeler sonunda 26 Ocak 1699da imzalanan Karlofa Bar

Antlamas340 Osmanllar asndan ok ar artlar iermekteydi. Ancak, Osmanl mparatorluu o tarihe kadarki en ar yenilgisini almasna ramen, mttefik devletlerin bu ar koullar adeta dikte ettirmeleri szkonusu olmamt. Yani, die di bir mzakere cereyan etmi, dolaysyla Osmanl Devleti grmelerde nemli bir diplomatik baar kazanmtr.341 Bu durum, Osmanllarn diplomasiyi kullanma asndan ok da yetersiz olmadklarn gstermektedir. Sonu olarak, Karlofa Antlamas Osmanl diplomasi tarihi asndan birka adan nem tamaktadr: Birincisi, Osmanl tarihinde szkonusu antlamayla yeni bir devir balamtr. Artk, fthat politikas geerliliini neredeyse tamamen yitirmi, Osmanllar mparatorluu iin statkonun srdrlmesi, 17. yzylda olduundan ok daha fazla nem kazanmtr. Bu nedenle, Osmanllar, barn korunmas dorultusunda bir d politikay 18. yzylda ok daha belirgin bir biimde izlemeye balamlardr. Dar-l slam -Dar-l Harb ayrmna dayanan ve Avrupal glerle mutlak bir sava durumunu ieren d siyaset felsefeleri teoride deimese de, artk,

339 340

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. III, s. 590. Bar Antlamasnn maddeleri iin bkz: Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih

Metinleri, s. 2735.
341

Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz, s. 107.

170

pratikte bir savunma durumu szkonusudur.342 Aktif bir sava durumu ve anlay geerliliini yitirmitir. Szkonusu deiim, ilk defa Karlofa Antlamasyla Osmanl mparatorluunun snrlarnn ok ak ve ayrntl bir biimde dzenlenmesinde kendini gstermektedir. Daha nceki antlamalarda snrlar ok daha mulak bir biimde belirlenirken, Karlofada ayrntl dzenlemeler yaplmtr. Antlama uyarnca, Osmanl ve Avusturya delegelerinden oluan ortak bir komisyon daha sonra snrlarn belirlenmesi almalarn yrtmtr. Abou-ElHaja gre, snrlarn bylesine ayrntl ve kesin bir biimde belirlenmesi, Osmanllarn Avrupallarla sava halinin mutlakl yolundaki anlaylarndaki byk krlmay gstermektedir. nk fthat sreklilik arz eden bir olgudur. Yani, snrlarn belirlenmesi, Osmanllarn fthat anlaylarnn sona erdiini gzler nne sermektedir. 343 Karlofa Antlamasndan sonra ortaya kan bar politikasnn sonucu olarak, 18. yzylda Osmanl mparatorluu ile Avrupal gler arasnda uzun sreli bar dnemleri grlmtr: 17181736, 17391768, 17741787 ve 17921798 szkonusu bar dnemleridir.344 Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra 1703te tahta kan III. Ahmet barn korunmas politikasn ak bir biimde benimseyen ilk padiahtr. III. Ahmet, Osmanl mparatorluunun yeni bir savaa katlmasn istemiyordu. Bu nedenle, spanya tahtna kimin oturaca konusundaki anlamazlk nedeniyle 1702de km bulunan savaa girilmesini istemedi. Szkonusu dnemde sadrazam olan orlulu Ali Paa da, Osmanllarn Avrupal gler arasndaki savalara
342 343

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 125. Rfat A. Abou-El-Haj, The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe: 16991703,

Journal of the American Oriental Society, Vol. 89, No:3, (July-September 1969), s. 467475 ve Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 99.
344

Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eigteenth Century, s. 89.

171

katlmasna karyd. Sadrazam, Osmanl ynetici elitindeki -Krm Han gibi- sava yanllarnn grlerine itibar etmemekteydi.345 Osmanllarn 1699dan sonra yeniden savaa girmeleri kendi isteklerinden ok, artlarn zorlamas nedeniyle olacaktr: 1710da Rus birliklerinin sve Kraln izlemek bahanesiyle Osmanl topraklarna girmesi sonucunda Rusyaya sava almak zorunda kalnd. Rusyayla yaplan savata baar kazanlmas Osmanllarda fetihi ruhu yeniden canlandrd ve 1699da kaybedilen topraklarn geri alnabilecei dncesinin taraftar kazanmasna yol at. Szkonusu dnceyi savunan grubun nde gelen ismi Silahtar Damat Ali Paa sadrazamla getirildi. Dirilen fetih ruhu erevesinde, kaybedilen Morann geri alnmas amacyla Venediklilere sava ilan edildi. Balangta, eski gcn kaybeden Venedikliler karsnda nemli baarlar kazanlp Morada birok kale ele geirildiyse de, Avusturyallarn devreye girmesi durumu deitirdi. 1716da Avusturya ve Venedikin Osmanllara kar yeni bir ittifak kurmalar sonucunda, Osmanl ordusu ar yenilgiler almaya balad. Durumun gittike ktlemesi nedeniyle, Avusturya ve Venedikle bar yaplmas dncesi kabul grd. Bunun zerine, ngiliz ve Fransz bykelileri, Karlofa Antlamas ncesinde olduu gibi tekrar arabuluculuk yaptlar. Sonuta, 1718de, Osmanl mparatorluu ile Avusturya ve Venedik arasnda Pasarofa Antlamas imzaland.346 Osmanllarn ok geni toprak kaybna urad bu antlama, fthatn geerliliini tmyle yitirdiini gstermekteydi.

345

Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., s. 313; Akdes Nimet Kurat, XVIII.

Yzyl Ba Avrupa Umumi Harbinde Trkiyenin Tarafszl, Belleten, C. VII., S. 26., (1943), s. 262. Barn korunmas dncesi sadece ynetici elit iinde deil, toplumda da byk destek bulmaktayd. Bu konuda bkz: Ali Fuat Bilkan, ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 598-605.
346

Antlama metni iin bkz: Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, s. 6371.

172

Karlofa Antlamas sonrasnda benimsenen bar politikalarn esas alnd yeni dnem, grld gibi aslnda Pasarofa Antlamasyla balamaktadr. Ruslara kar Prutta kazanlan zafer geici bir restorasyon denemesine imkan salamtr. Fakat bu giriim byk bir baarszlkla sonulandndan, Osmanl yneticileri statkocu ve bar politikalar ok daha belirgin bir biimde benimsemeye balamlardr. Pasarofa sonrasnda Osmanllar iin kural barn ve statkonun korunmas, istisna ise sava ve revizyonizm olacaktr. imdi bu gelimeleri ele alalm: 1718de Pasarofa Antlamasnn imzalanmasyla balayan ve 1736daki Patrona Halil Ayaklanmasyla sona eren Lale Devri, sava ve fetih dncesinin Osmanl yneticilerinin d politika vizyonlarndan byk oranda kt ilk dnem olmutur. Lale Devrinde sadrazamlk grevini yrten Damat brahim Paa, Osmanl ynetici elitindeki bar yanllarnn nde gelenlerindendi. Sadarete gelii de 1717de, Avusturya karsnda ar yenilgiler alnmasndan sonra olmutu.347 Yaklak 12 yl sadaret makamnda kalan Damat brahim Paa, izledii bar d politika nedeniyle Avrupal glerle daha sk ilikiler kurma yolunda aba gsteren o tarihe kadarki en kararl sadrazam olmutur. Bu balamda, diplomasiyi kullanma yolunda ok istekli davranmtr.348 Karlofa Antlamasnn Osmanl diplomasisi tarihi asndan dier bir nemi de, Osmanllarn diplomasi anlaylarnda ve uygulamalarnda yaratt deiimle ilgilidir. Karlofa Antlamas, diplomasiye karlarn artk ok koruma daha fazla asndan ihtiyac Osmanl olduunu

mparatorluunun

gstermektedir. Askeri alandaki gszlk, statkonun korunmas iin diplomasiden daha fazla yararlanlmasn zorunlu klmtr. Avrupal glerle g dengesinin gn
347 348

Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., s. 316. Ibid., s. 317.

173

getike Osmanllar aleyhine daha da bozulmas, askeri alanda oluan an kapatlabilmesi iin diplomatik yntemlerin kullanlmasn zorunlu klmtr. Osmanllarn bir mttefik olmadan baar kazandklar son sava 17381739 yllar arasnda Avusturya ile yaplmtr. Osmanllar artk Avrupa g dengesine ok daha baml hale gelmilerdir.349 Dolaysyla, Avrupa devletler sisteminin bir paras olduklarnn farkna daha fazla varmaya balamlardr. Avrupa sistemine bamlln her geen gn artmas ve Osmanl yneticilerinin bu durumun bilincine varmalar, kanlmaz biimde Avrupa diplomasi anlaynn ve diplomatik kurallarnn Osmanllar tarafndan da benimsenmesinde ok etkili olmutur. Bylece Osmanllarn mutlak stnl sylemine dayanan kadim diplomasi anlay ve diplomatik gelenekleri yava yava geerliliini yitirmeye balamtr.350 Ortayl, Osmanl mparatorluunun Avrupa devletler sistemine, Viyana Kongresinden nce katlm olarak grlebileceini ileri srmektedir. 351 Ortaylya gre, Osmanllar uluslararas hukuk kurumlarna, ticari ve konsolosluk balarna sayg gstermekte, misyonerlere kendi topraklarna serbeste yerleme hakk tanmakta ve seyrsefain gvenlii gibi konulardaki uluslararas kurallar kabul etmekteydi. 18. yzylda Osmanllarn Avrupal diplomatik teamlleri ve kurumlar benimsediklerinin ve szkonusu dnemde gelimeye balayan uluslararas hukuk kurallarn kabul ettiklerinin en nemli gstergesi, imzalanan antlamalarda bu ynde hkmler bulunmasdr. Nitekim, Avusturyayla imzalanan 1718 tarihli Pasarofa ve 1739 tarihli Belgrad Antlamalarnda352 dnemin uluslararas hukuk ve diplomasi kurallarna uygun olarak, seyrsefain zgrl, Osmanl karasularnda bayrak ve
349 350 351

Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eigteenth Century, s. 90. Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 126. lber Ortayl, Ottoman-Habsburg Relations 17401770, and Structural Affairs of Ottoman State,

Ottoman Studies, stanbul, Bilgi University Press, 2004, s. 112113.

352

Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, s. 8392.

174

tamaclk hakk, konsoloslarn hukuksal statleri ve vergi ykmllkleri ve esirlerin deiimi gibi hususlarda dzenlemeler yer almaktayd.353 Osmanl mparatorluunun geleneksel diplomasi anlaynda nemli bir deiim olduunun bir baka gstergesi de, Avrupal devletlerle yrtlen diplomatik temaslarn biimsel deiiklie uramasdr. Yukarda belirtildii gibi, daha nce Osmanlnn dnyann merkezi olduu ve diplomatik temasn Osmanllarn verdii bir ltuf olduu dncesi erevesinde yrtlen diplomatik ilikilerde elilerin aalanmas uygulamas sreklilik tamaktayd. Eliler de aalanmay kabul etmek zorunda kalmaktayd. nk, diplomatik srete talepkar ve gsz taraf ok byk oranda Batllard. Bu yzden, szkonusu muameleler Batl elilerce sineye ekilmekteydi. 18. yzylla birlikte, Osmanllarn Batllarla diplomatik balar kurmaya olan ihtiyalarnn artmasyla ve Bat karsndaki stn konumlarn kaybetmeye balamalaryla, elilere uygulanan protokol kurallar ve gsterilen muamele deimek zorunda kalacaktr. Seydi Ali Beyin belirttii gibi, Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra elilere ok daha fazla hrmet edilmeye balanmtr.354 18. yzylda gelen elilerin saygnlklarnn korunmasna nceki

yzyllardakine oranla daha fazla alld grlmektedir. stanbula gelen fevkalade eliler grevlerinin nemine ve rtbelerine binaen al(iyi), evsat(orta) veya edn(zayf) olarak deerlendirilip, buna gre hsn kabul gryorlard. Bu deerlendirme erevesinde bazen sultann huzuruna kmalarna izin veriliyor,

353

Bu konuda ayrca bkz: lber Ortayl, 1727 Tarihli Osmanl-Avusturya Seyrsefain Szlemesi,

A SBF Dergisi, C. XXVIII, S. 34, (1973) s. 97110.

354

brahim irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, Ankara, Lotus Yaynevi, 2006, s. 131-132den: Ali

Seydi Efendi, Terifat ve Tekilatmz, stanbul, y.y., t.y., s. 140-142.

175

bazen de sadece Sadrazam ve Kaymakam Paayla Babalide grmek zorunda kalyorlard.355 Eliler arasnda belirgin bir biimde ayrm yaplmasna ramen, yine de tm eliler szkonusu dnemde Avrupada gelien protokol ve terifat kurallarndan daha fazla yararlandrlmaktayd. Dolaysyla, Osmanl diplomasisinin slup boyutunda asl 19. yzylda yaanacak byk deiimin tarihsel kkleri 18. yzylda u vermeye balamtr. Osmanllarn diplomasi anlaylarndaki ve diplomasinin ilevi konusundaki deiimin kendisini gsterdii bir baka boyut da, gnderilen elilere verilen yeni grevlerle ilgiliydi. 16. yzylda, esas itibariyle Osmanllarca tek tarafl olarak ltfedilen bar koullarn bildirme grevini yerine getiren elilerin grevlerinin kapsam deimi ve genilemitir. 17. yzylda eliler, artk bar koullarn ok daha eit koullarda mzakere etme grevini yerine getirmeye balamlardr. 18. yzylda ise Osmanl elilerinin szkonusu mzakere grevlerinin yansra, yeni bir grevi/ilevi daha yerine getirmeye baladklar grlmektedir: Batnn stnln salayan olgular bulmak ve Osmanlya getirmek. Aslnda Osmanllar en gl olduklar devirde bile evrelerindeki gelimeleri izlemeye almaktaydlar. Bu aba, hem evredeki lkelerdeki siyasal gelimeleri izlemek, hem de teknolojik gelimelerden haberdar olmak -mmknse bu gelimeleri Osmanl bnyesine katmak- eklindeydi. Osmanllarn szkonusu abalarnda yararlandklar esas bilgi kaynaklar ise, Eflak, Bodan ve Raguza gibi bal ya da haraca dayal lkelerden gelen raporlard.356 Ayrca, Avrupada Osmanllar iin

355 356

Karateke, Padiahm ok Yaa!, s. 124. Ar, Early Ottoman Diplomacy, s. 45. Osmanl istihbaratnda Raguzann byk bir neme sahip

olduu grlmektedir. Bu konuda bkz: N. H. Biegman, Ragusan Spying for the Ottoman Empire, Belleten, C. 27., S. 106, (1963), s. 237-255. Raguza, ayn zamanda Dou ve Bat arasnda bir

176

alan casuslar bulunmaktayd.357 Osmanl elileri de bulunduklar lke hakknda edindikleri bilgileri dndklerinde Padiaha ve Sadrazama verdikleri raporlarla sunmaktaydlar.358 Osmanllarn 16. yzyln sonlarndan itibaren ie dndkleri ve evrelerine olan ilgilerinin azald grlmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, 17. yzylda Bat karsndaki mutlak stnln kaybedilmesine ve devletteki gerilemenin Osmanl yneticilerince de hissedilmesine ramen, Batnn ykseliinin deil, Osmanl sisteminin bozulmasnn nedenleri analiz edilmeye allmtr. Kurtulu aresi mparatorluun kadim dnemine, II. Sleyman devrindeki ileyie dn olarak sunulmutur. Szkonusu restorasyoncu yaklam, 18. yzyla girilmesiyle ok yava ve sathi de olsa deimeye balamtr. Ynetici elit iinde farkl fikirler ortaya kmtr. Batnn Osmanl karsnda en azndan baz alardan stn olduu fikri, st rtl bir biimde de olsa kabul edilmeye balamtr. te bu noktada, diplomasi, Bat stnln salayan unsurlar bulmak ve Osmanlya getirmek ilevini yklenmitir. Dolaysyla, zellikle Batyla ilikilerde bilgi, salt istihbari

istihbarat kprs nitelii kazanarak, bamszln kaybettii 19. yzyl balarna kadar dnya istihbaratnda ok nemli bir yere sahip olmutur. Stevan Dedijer, Ragusa Intelligence and Security (13011806): A Model for the Twenty-First Century?, International Journal of Intelligence and Counter Intelligence, Vol.15, No:1, (2002), s. 101114.
357

Osmanllar iin Avrupada casusluk faaliyetlerinde bulunan kiiler genellikle Yahudilerden ve

zel olarak yetitirilmi Hristiyanlardan seilmekteydi. Martalos ad verilen bu casuslar, zellikle Avrupal glerin askeri durumlar ve sava teknikleri konusunda Osmanl Sarayna bilgi aktarmaktaydlar. Abdlkadir zcan, Trk Devletlerinde Casusluk, slam Ansiklopedisi, C. VII, s. 168. Osmanl mparatorluunda istihbarat faaliyetlerinin douu ve geliimi iin ayrca bkz: Hamit Pehlivanl, Osmanllarda stihbaratlk, Trkler, C. XIII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 653-667.
358

rnein bkz: John E. Woods, Turco-Iranica I: An Otoman Intelligence Report on Late

Fifteenth/Ninth Century Iranian Foreign Relations, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 38., No:1., (January 1979), s. 1-9.

177

balamndan tede, Baty tanma anlamn da kazanmtr. Bir baka ifadeyle bilgi, dar anlamda sadece malumat olmaktan uzaklamaya balamtr. Osmanl diplomasi tarihinde bu yeni anlay erevesinde ilk diplomatik faaliyetin, 28 Mehmet elebinin 17201721 yllar arasndaki Paris elilii srasnda yrtld grlmektedir. Dnemin gl Sadrazam Damat brahim Paa, Osmanllarn Avrupadaki i sorunlara mdahil olmamas yolunda bir politika izlese de, Avrupadaki gelimeleri de yakndan takip etmek istemekteydi. 28 Mehmet elebi de Sadrazamn szkonusu politikas erevesinde grevlendirilmitir. 28 Mehmet elebinin bir baka lkeye deil de Fransaya gnderilme nedeni ise, szkonusu devirde Fransa ile ilikilerin scak olmasyd. Osmanllar Fransa ile ilikileri daha da gelitirmek istemekteydiler.359 Dnemin Fransz Bykelisi Bonnac, Sadrazam Damat brahim Paayla yakn bir dostluk kurmutu. Bonnac, Sadrazama, Padiahn Fransaya bir eli gndermesinin iki lke arasndaki ilikilerin daha da gelimesini salayaca telkininde bulundu. Bonnacn szkonusu tesiri, stanbulda bulunan ikamet elilerinin Osmanl diplomasisinin tedrici deiiminde oynadklar roln gzel bir rneidir. Sadrazam Damat brahim Paann 28 Mehmet elebiyi semesinde kendisinin hacegan mensubu olmas ve Pasarofa Antlamas grmelerinde ikinci delege olarak grev yapmas nedeniyle diplomasi deneyiminin olmasnn hayli etkisi bulunmaktayd.360 Zaten, 28 Mehmet elebinin eli olarak seilmesinin tad nem de bu hususla ilgilidir. Daha nce, Osmanllarn yabanc lkelere gnderdikleri eliler avu, mteferrika, kapcba gibi dk rtbeli devlet grevlilerinden seilmekteydi. lk aamada Fransaya nci Kara adnda bir kapcbann atanmas
359 360

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. IV., s. 150. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 5455.

178

dnlmekteydi. Bonnac, Sadrazamla grerek gnderilecek kiinin bilinen bir saygnl olan ve baka grevlerle kendini daha nce gstermi biri olmas gerektiini belirtmitir. Bunun zerine, istenen niteliklere uygun olan 28 Mehmet elebi grevlendirilmitir.361 Bylece, bu tarihten itibaren Osmanllarn

gnderdikleri eliler yksek rtbeli kiilerden seilmeye balamtr. Szkonusu durum, Osmanl mparatorluunun, azalan gc ve diplomasiye verdii nemin artna paralel olarak diplomasinin egemen eitlik ilkesini daha ak bir biimde benimsemeye baladn gstermektedir. 28 Mehmet elebinin resmi grevi Fransa ile diplomatik ilikileri gelitirmek gibi gzkse de, aslnda Fransaya farkl bir amala daha

gnderilmekteydi: Sadrazam, 28 Mehmet elebiye vesait-i umran ve maarifine dahi laykyla kesb-i ttla ederek kabil-i tatbik olanlarnn takriri (bayndrlk ve eitim aralar konusunda da gereince bilgi edinerek, uygulanabilir olanlarnn yazyla bildirilmesi) talimatn vermiti.362 Szkonusu talimat iki adan nem tamaktayd: lk olarak, Osmanllarn d dnyaya ve zellikle Hristiyanlara kar benimsedikleri mutlak stnlk sylemleri bizzat Osmanl yneticileri tarafndan geersiz hale getiriliyordu. stelik, 17. yzyln balarndan itibaren Osmanllarn diplomasi pratiklerine yansmaya balayan devletleraras eitlik, artk st rtl biimde uygarlk sahasnda da gndeme gelmitir. Osmanlnn her alandaki mutlak stnl anlaynn ortadan kalkmaya balad grlmektedir. O dneme kadar srekli olarak hakir grlen Bat uygarlnn, baz ynlerinin Osmanl uygarlna
361

Gilles Veinstein, lk Osmanl Sefiri 28 Mehmet elebinin Fransa Anlar: Kafirlerin Cenneti,

ev: Murat Ayka Erginz, stanbul, Ark Kitaplar, 2002, s. 21, 23.
362

Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev:Metin Kratl, 8. B., Ankara, TTK Yay., 2000,

s. 4647; Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, New York, Morrow Quill Paperbacks, 1977, s. 380.

179

nazaran stn olduu dncesi kabul grmtr. Bat uygarlnn baz unsurlarnn alnabilecei dncesi yerlemeye balamtr. Osmanl modernlemesinin balang noktasn tekil eden bu husus ileride daha ayrntl incelenecektir. kincisi, Bat uygarlnn zelikle maddi kltr unsurlar asndan stn olabilecei dncesinin belirginlemeye balamasyla, Osmanl diplomasisi yeni bir ilev kazanmtr. Bu da, Bat uygarlna ait unsurlarn Osmanlya geiinde diplomasinin bir kanal rol oynamasdr. Bat uygarlnn Osmanlya getirilmesinde diplomasinin oynad rol, yabanc lkelere gnderilen Osmanl elilerinin dnlerinde kaleme aldklar sefaretnamelerle somutlamaktadr. Sefaretnameler, Osmanl diplomasisinin zgn bir kurumunu oluturan, Osmanl elilerinin gittikleri lkelerde vazifelerini nasl ifa ettiklerini, gzlemlerini ve izlenimlerini ieren raporlardr. 363 Osmanl tarihinde sefaretnamelere ancak 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren tesadf edilmekteydi. Bilinen ilk sefaretname, Vasvar Antlamasndan sonra Avusturya ve Osmanl mparatorluu arasnda dostluk mnasebetlerini yeniden kurmak amacyla 1665de Viyanaya gnderilen Kara Mehmet Paann

Sefaretnamesidir.364 28 Mehmet elebinin sefaretnamesine kadarki btn sefaretnameler Osmanlnn Batya bak asn yanstan ve Bat karsnda Osmanlnn bir devlet ve bir uygarlk olarak mutlak stnl sylemi erevesinde yazlm metinlerdi. Bu zellikleriyle Baty tanma ve Bat uygarlndan yararlanmay deil, gidilen lkelerle ilgili malumat verme ilevini haizdiler.

363

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 1; Hadiye Tuncer ve Hner Tuncer, Osmanl

Diplomasisi ve Sefaretnamaler, Ankara, mit Yaynclk, 1998, s. 47.

364

irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 149. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 47

49.

180

Kara Mehmet Paann elilik heyetinde bulunan Evliya elebinin Seyahatnamesinde de benzer bir yaklamn egemen olduu grlmektedir.365 Kara Mehmet Paann resmi bir rapor eklinde hazrlad sefaretnamesinin

yzeyselliine karn, Evliya elebi, seyahatnamesinde heyetin gidi, karlan, arlan ve dnn kapsayan sreci ok daha ayrntl bir biimde anlatmtr. Ayrca, Viyana hakkndaki gzlemlerini de edebi bir dille aktarmtr. Avusturyann kltr ve sanat alanndaki gelimilii Evliya elebi tarafndan vlse de, seyahatnamede Osmanl uygarlnn bykl ve stnl srekli olarak vurgulanmtr. Dolaysyla, Evliya elebi de geleneksel Baty kk grme anlayndan pek kopamamtr. 28 Mehmet elebinin Sefaretnamesi ise, mutlak stnlk anlaynn ve bunun trevi olan Batdan alnacak hibir unsur olmad dncesinin ak bir biimde ortadan kalkt ilk sefaretnamedir. Szkonusu sefaretnameyi ncekilerden farkl klan temel olgu, Osmanl mparatorluunun Karlofa Antlamasyla girdii yeni dnemin getirdii farkl koullardr. Yukarda belirtildii gibi, mparatorluun Bat karsndaki stn konumunu kaybettiinin ok ak bir biimde ortaya kmas ve bundan daha nemlisi Osmanl ynetici elitinin szkonusu durumun farkna varmaya balamas, 28 Mehmet elebiye ve sefaretnamesine de yansmtr. 28 Mehmet elebi, Sadrazam Damat brahim Paann kendisine verdii talimat dorultusunda, Fransa zerinden Batya -tabiri caizse- alc gzle bakan ilk Osmanl elisidir.

365

Evliya elebi Seyahatnamesi, C. VII., stanbul, Devlet Matbaas, 1928, s. 202-225.

181

28 Mehmet elebi Sefaretnamesini Evliya elebi Seyahatnamesiyle karlatran Tanpnar, yukarda vurgulanan durumu ok gzel bir biimde analiz etmektedir:366 () Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi 1721de gittii Parisi, Evliya elebinin Viyanay seyrettii gibi Kanuni asrnn anl hatralar arasndan ve bir serhat mcahidinin marur gz ile grmez. O, XVIII. asr Parisine Karlofann ve Pasarofann milli uurda at hazin gediklerden ve devlet ilerinde pimi zeki bir memurun tecrbesiyle bakar. Filhakika aradaki zaman zarfnda imparatorluk iki byk ve kanl macera geirmi, cihangir muharip ve mcahit gururu yaralanm, stste Budini ve Belgrat kaybetmi velhsl, artlar muhim bir surette ve aleyhimizde olarak deimi bulunuyordu. Tanpnar, ayrca, sefaretnamenin Batllama tarihimizde bir milat olarak grlmesi gerektiini ileri srmektedir:367 Hi bir kitap garpllama tarihimizde bu kk Sefaretname kadar mhim bir yer tutmaz. () hemen her satrnda gizli bir mukayese fikrinin beraberce yrd grlr. Hakikatte bu sefaretnamede bir program gizlidir. Lewisin belirttii gibi, aslnda Fransa ile Osmanl arasndaki mukayese Sefaretnamede ok ak bir biimde yer almamaktadr. 368 Fakat, 28 Mehmet elebi Fransada grd, tiyatro ve opera gibi kltrel faaliyetleri, bayndrlk alanndaki gelimeleri, sosyal hayat hep hayranlkla ve uzun uzadya aksettirmekte, bylece,

366

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 9. B., stanbul, alayan Kitabevi,

2001, s. 43-44.
367 368

Ibid., s. 44. Bernard Lewis, Mslmanlarn Avrupay Kefi, ev:Nimet Yldrm, Erzurum, Birey

Yaynclk, 1997, s. 154.

182

st kapal bir biimde Osmanl uygarlnn szkonusu alanlardaki durumuna gndermeler yapmaktadr.369 28 Mehmet elebi ve kaleme ald sefaretname, Osmanl modernlemesinde ok nemli bir rol oynamlardr. 28 Mehmet elebinin Lale Devrinin en nemli kiilerinden biri olduu ve elilik heyetinde bulunan olu Sait elebinin matbaann Osmanlya getirilmesindeki rol hatrlandnda bu durum daha iyi

anlalabilecektir. Yazd Sefaretname, dneminde en fazla okunan kitaplardan biri olmutur. Fransa izlenimleri, Osmanl bakentinde bir Fransz modasnn domasna yol am, szkonusu dnemde giriilen slahat hareketlerinde ynetici elite -bata Sadrazam Damat brahim Paa- esin kayna olmutur.370 Bylece, Osmanl mparatorluunda diplomasi, Batya sadece siyasal ve askeri deil ayn zamanda kltrel ve ideolojik bir kpr rol oynamaya balayacaktr. 28 Mehmet elebiden sonra Batya gnderilen eliler -ls zamanla deimekle birlikte- Bat uygarlna ait maddi ve manevi unsurlarn Osmanlya tanmasnda en nemli rol oynayacaklardr. Artk, Osmanl dnyasnda Bat imgesi deimeye balayacak, Osmanl mparatorluunun mutlak stnl anlay ve sylemi byk oranda kat zerinde kalacaktr.371 Batya giden Osmanl elilerinin yazdklar sefaretnameler, ynetici elitin zihniyetlerinin deiiminde hayli etkili olacaktr. 18. yzyln bir sefaretnameler asr olarak grlmesinde bu etkinin pay byktr. Eliler, sefaretnamelerde gittike
369

28 Mehmet elebinin hayranl Marly Saray ve evresindeki bahelere yapt gezide en arpc

biimde ortaya kmaktadr: Bu baheyi grnce, Dnya mminlerin zindan; kafirlerin cennetidir buyuran Hz. Muhammedin sznn anlamn daha iyi kavram oldum. Veinstein, lk Osmanl Sefiri 28 Mehmet elebinin Fransa Anlar: Kafirlerin Cenneti, s. 105.
370 371

Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 47. Bu dorultuda bir gr iin bkz: Namk Sinan Turan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin

Deiimi ve Elilerin Etkisi (18. ve 19. Yzyllar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V., S. 2., (Aralk 2004), s. 57-86.

183

daha

fazla

Bat

stnlnn

nedenleri

sorunsal

zerinde

durmaya

balayacaklardr. Zaten, Osmanl Saray da elilere bu ynde talimatlar verecektir. Bat uygarlnn Osmanl uygarlndan en azndan baz ynlerden stn olduu, dolaysyla Bat uygarlndan baz unsurlarn alnmas gereklilii, Osmanl elilerinin zihinlerine dier brokratik zmrelerden ok daha nce yerlemitir. Ortaylnn belirttii gibi, 18. yzylda Osmanl mparatorluundaki ad konulmam Batllama, bu yzylda yazlan sefaretnamelerde somutlamaktadr.372 Bu balk altnda analiz edilmeye alld gibi, 18. yzylda Osmanl diplomasisi slup boyutunda da nemli bir deiim geirmitir. Osmanl mparatorluunun mutlak stnl sylemine dayanan kadim diplomasi

geleneinin ve bu gelenek erevesindeki diplomasi uygulamalarnn tedrici bir deiime urad grlmektedir. Osmanl mparatorluunun dier devletlerle diplomatik temaslar, zellikle bir ie kapan yaanan nceki yzyla (17. yzyla) oranla hayli artmtr. Osmanllar, 17031774 tarihleri arasndaki dnemde kaytlara gemi 68 antlama ve szleme imzalamlardr.373 Bu durum Osmanl diplomasisindeki hareketlilii gstermektedir. Osmanllar 18. yzyln sonuna kadar srekli diplomasiye gemeseler de, szkonusu diplomatik hareketlilik ad hoc erevede diplomasinin youn ve etkili biimde uygulandnn bir kantdr. Osmanl mparatorluunun 18. yzylda uzun saylabilecek bar dnemleri geirmesi de, Osmanl diplomasisinin hi de kmsenemeyecek bir baarya sahip olduunu gstermektedir. Daha nceki devirlerde gce dayal anlay erevesinde

372

lber Ortayl, Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar, Modern Trkiyede

Siyasi Dnce, C. I. Tanzimat ve Meruiyetin Birikimi, Mehmet . Alkan(ed.), stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 40.
373

Quataert, Osmanl mparatorluu: 17001922, s. 125.

184

yrtlen diplomatik faaliyetler, artk ikincil konumdan kmaya balayarak bizatihi gcn bir paras olarak grlmeye balamtr.

B) Osmanl Diplomasisinde Dnm

1-Srekli Diplomasiye Geii Salayan Etkenler
a)D Etkenler (Uluslararas Konjonktr)
18. yzyln son eyrei Avrupa ve Dnya tarihi asndan ok nemli gelimelerin ortaya kt bir dnem olmutur. Avrupada kkenleri 15. yzyla uzanan deiim, 18. yzyln son eyreinde doruk noktasna ulam, bu dnemde ortaya kan siyasal, ekonomik ve sosyal devrimlerle modern Avrupann ve Dnyann temelleri atlmtr.

i)Siyasal Konjonktr Siyasal alandaki gelimelere bakldnda, konumuz asndan ncelikle vurgulanmas gereken olgu, uluslararas sistemin yeniden ekillenmesidir: Uzun bir sre devam eden sava ve karmaa dneminden sonra, 1648 ylnda imzalanan Westphalia Antlamasyla temelleri atlan modern uluslararas sistem, Avrupaya dzen ve istikrar getirmiti. Avrupadaki dzen ve istikrarn srmesi iin, g dengesi politikasna bavurulmaktayd. Bylece sistem iinde yer alan ok sayda aktr, denge politikas erevesinde birbirlerine kar ittifaklar kurabilmekte ve bir byk gcn ya da ittifakn bamszlklarn ortadan kaldrmasn engelleyebilmekteydiler. Ayn dnemde Avrupada yaanan seklerleme ve rasyonelleme sreci de, d siyasetin dinsel dogmalardan daha da uzaklamasna, bu

185

sayede devletlerin g dengesi anlay erevesinde politikalar izleyebilmelerine yardmc olmaktayd.374 Avrupadaki uluslararas sistemin g dengesine dayal yaps, kanlmaz olarak diplomasinin nem kazanmasna neden olmutu. nk, denge araylarna dayal Avrupa sisteminin kendini yeniden retebilmesi iin, srekli deien dengeler nedeniyle lkeler arasndaki temaslar salayacak bir mekanizmaya ihtiyac vard. Bu mekanizma ise diplomasiydi. Tezin Srekli Diplomasiye Gei bal altnda da belirtildii gibi, 17. ve 18. yzyllarda diplomasi kurumsal boyutta ve slup boyutunda byk bir gelime gsterdi ve yeni diplomasi anlay Avrupann batsndan kuzeyine ve dousuna doru yayld. Srekli diplomasi temsilciliklerinin kurulmasndan, eli hak ve ayrcalklarna, dileri bakanlklarnn

oluturulmasndan, arivleme ve ifrelemeye kadar modern diplomasinin ou kavram ve olgusu szkonusu dnemde ortaya kt, geliti ve yayld.375 Avrupada diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda gelimesi, Osmanl mparatorluunu nce dolayl olarak, sonra ise dorudan etkiledi. Daha nce de belirtildii gibi, Avrupa lkelerinin stanbuldaki temsilcilikleri Osmanl devlet adamlarnn ada diplomasiyle tanmasnda byk rol oynamt. 18. yzylda Batyla artan temaslara paralel olarak ad hoc nitelikli Osmanl elileri de Avrupa lkelerinde grev yapm, bu sayede Avrupa tarz diplomasi hakknda -bir ldebilgi ve deneyim sahibi olmulard. Bu nedenle, Osmanl devlet adamlar srekli diplomasiye geie karar verdiklerinde, az ve yetersiz de olsa bir miktar bilgi ve deneyime sahiptiler.

374 375

Sander, Siyasi Tarih, C. I., s. 76. Szkonusu dnemde diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda geliimi iin bkz: Anderson,

The Rise of Modern Diplomacy, s. 41102.

186

lk kez ak bir biimde Ahmet Resmi Efendinin dile getirdii gibi, 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl devlet adamlar Avrupadaki sistemin g dengesine dayandn, g dengesinin de ittifaklar yoluyla srdrldn ve Avrupal glerin ulusal karlar uruna dinsel yarglarn bile bir kenara atabildiklerini grdler. Osmanl mparatorluu, iine dt krizden ancak bir yandan reformlar yaparak te yandan da bar ve statkoyu srdrmek iin ittifaklar kurarak kabilecei dncesinin Devlet katnda kabul grmesiyle, Avrupa sisteminin bir paras olmaya alacaktr. Dolaysyla, Osmanl devlet adamlarnn dnemin ruhuna uygun biimde g dengesi anlayn benimsemeleri, Avrupa sisteminden ne kadar etkilendiklerini gstermektedir. 18. yzyln sonunda uluslararas ilikilerin girdii yeni sre, Osmanl yneticilerinin statkonun ve uluslararas dengelerin korunmasnn ne kadar nemli olduunu daha iyi anlamalarn salamtr. 18. yzyln son eyreinde Avrupa devletler sistemi revizyonist meydan okumalarla kar karya kalm, sistem iinde dengeleri kendi lehine evirerek ve sistem iindeki kk aktrleri tasfiye ederek genilemek isteyen byk gler ortaya kmtr. zellikle, Prusya ve Rusya genileme politikas izleyerek dengeleri deitirmeye almlardr. Polonyann paralanarak, bamszlna son verilmesi uluslararas ilikilerin girdii yeni srecin en nemli rneidir. Rusya ve Prusyann Avusturya ile anlaarak Polonyay seferde paylamalar ve ngiltere ile Fransa gibi dier byk glerin bunu desteklemeleri ya da engelleyememeleri Osmanl ricalinde derin bir endie yaratmtr. Polonya gibi kkl ve byk bir devletin ksa zamanda ortadan kaldrlabilmesi, gerilemenin farkna varan Osmanl yneticilerinin benzer bir durumun Osmanl mparatorluu asndan szkonusu olabileceini dnmelerine

187

neden oldu.376 17681774 Osmanl-Rus Savann, Bablinin, Polonyann Rusya tarafndan igaline tepki gstermesiyle balad gz nne alndnda szkonusu durum daha iyi anlalmaktadr. leride ele alnaca gibi, Osmanl mparatorluu, Polonya meselesi nedeniyle girdii savatan byk bir yenilgiyle ayrlm, ok ar artlar ihtiva eden Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak zorunda kalmt. Babliyi savaa tevik eden Fransa ise sz verdii destei salamam, Rusya ile anlama yolunu semiti. Dier taraftan, Osmanl yneticileri sve ve Prusya ile ittifak grmelerinde de szkonusu lke yneticilerinin nasl kaypak politikalar izlediklerine ahit olmu, diplomasinin pragmatik/oportnist yann grmlerdi. Osmanl

yneticilerinin uluslararas ilikilerin deiken yapsn bir lde de olsa anlamalar, lkenin hesapszca girilen 17681774 ve 17871792 savalar nedeniyle iine dt krizle btnleince, d politikada dengelerin mmkn olduunca korunmas dncesinin benimsenmesini salamtr.377 18. yzyln sonlarnda uluslararas ilikilerdeki deiimi salayan esas gelime ise, 1789 Fransz Devrimidir. Devrim ilk ortaya kt andan itibaren Avrupada byk bir kaos yaratm, etkilerini ksa srede ktann her yannda

376

Ahmet Cevdet Paa, Polonyann 1793te birkez daha paylalmas haberinin stanbula

ulamasndan sonra, bundan ibret alnarak gerekli dzenin yerine getirilmesine bir kat daha ar derecede yapmak lazm geldiininin dnldn belirtmektedir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., sadeletiren: Dndar Gnay, stanbul, dal Neriyat, 1993, s. 1478.
377

1768de Polonya meselesi nedeniyle Rusyayla alelacele savaa giren Osmanl yneticileri,

Polonyann Prusya ve Rusya tarafndan bir kez daha bllmesi zerine Polonyal milliyetiler tarafndan 1794te balatlan isyana bu defa destek vermediler. Fransz elisinin ve Polonyal milliyetilerin btn giriimlerine ramen, Babli isyan aka desteklemekten zenle kand. Osmanl yneticileri, yardm isteklerini Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu durumun Rusyann tepkisini ekecek bir yardma izin vermedii gerekesiyle reddetmilerdi. Jan Reychman, 1794 Polonya syan ve Trkiye, Belleten, C. XXXI., S. 131., (1967), s. 85-91.

188

gstermeye balamt.378 Avrupada dengeleri tamamen deitiren Fransz Devrimi, Avrupa lkelerinin hem i, hem de d politikalarnda etkilerde bulundu. Devrim sonrasnda oluturulan Fransz ynetimine kar yeni bir denge kurulmas amacyla yaplan giriimler, Avrupa diplomasisinin en nemli ve srekli uras haline geldi. Avrupa devletleri arasndaki diplomatik temaslar artt ve diplomasi ok daha gndelik bir nitelik kazanmaya balad.379 III. Selimin tahta kndan birka ay sonra gerekleen Fransz Devriminin Osmanl mparatorluuna da etkilerde bulunmas kanlmazd. Aslnda, Osmanl mparatorluu Avrupa lkelerinden ok farkl bir siyasal, ekonomik ve toplumsal yapya sahip olduundan, Fransz devriminin etkilerini farkl biimde yaad. Devrimin zgrlk, eitlik ve kardelik ilkeleri erevesinde ekillendirilen siyaset felsefesi, Avrupa lkelerinde grldnn aksine Osmanl mparatorluunu hemen deil bir sre sonra etkiledi. Bu etki de, kendini ncelikle mparatorluun Hristiyan unsurlar arasnda milliyeti, liberal ve laik fikirlerin yaylmasyla gsterdi. Szkonusu etki, mparatorluun egemen unsuru olan Mslmanlar arasnda ise esas itibariyle 19. yzyln ortalarnda ortaya kacakt.380

378

Fransz Devriminin ortaya k ve eitli lkelerdeki etkileri iin bkz: R. R. Palmer, The World

of French Revolution, New York, Harper and Row Publishers, 1972, passim.
379

Fransz Devrimi ayn zamanda diplomasiye de yeni bir boyut kazandrmtr. Devrim ynetimi,

Rousseau gibi radikaller tarafndan savunulan d politikann hanedan kontrolnde deil, ulusal denetim altnda olmas dncesini benimsemitir. Milliyetilik d politikann sadece izlenen politika boyutuna deil, ayn zamanda kurumsal boyutuna da etkide bulunmutur. Patricia Chastain Howe, Charles-Francois Dumouriez and the Revolutionizing of French Foreign Affairs in 1792, French Historical Studies, Vol. 14., No:3, (Spring 1986), s. 377-378.
380

erif Mardin, The Influence of the French Revolution on the Ottoman Empire, International

Social Science Journal, Vol. 41, No:1, (February 1989), s. 17. Fransz Devriminin belirtilen yndeki etkileri ksa bir sre iinde Osmanl mparatorluuna ulaacaktr. 19. yzyln bandan itibaren Osmanl anasr (uluslar) arasnda balayan milliyeti ayaklanmalar, Osmanl mparatorluunun dal srecini balatacaktr. Fransz Devriminin szkonusu etkileri, 19. yzylda Osmanl diplomasisinin en nemli meguliyet sahasnn, milliyeti taleplere Avrupal glerin destek

189

Fransz Devriminin Osmanl mparatorluuna hemen bataki nemli etkisi ise d politika alannda oldu: Osmanl yneticileri, doal olarak Fransz Devriminin ilkelerinden pek de holanmamlard. Fakat, Osmanl yneticileri Devrimin ncelikle Fransann ve Avrupa Hristiyan dnyasnn bir i ii olduunu dndklerinden, bu konuyla ok da ilgilenmediler.381 Zaten, Osmanl ynetiminin szkonusu dnemde en nemli uras Avusturya ve Rusya ile srdrlen savat. Devrimin Fransada yerlemesi ve yeni ynetimin devrimin hemen ertesinde izlemeye balad statkocu politikay terk ederek daha aktif bir politikaya ynelmesi nedeniyle, Avusturyann Osmanl mparatorluuyla bara yanamas Osmanl yneticilerinde memnuniyet yaratt. 1791de Avusturyayla barn imzalanmasndan sonra, 1792de Rusyann da yine Fransz Devriminin etkisiyleOsmanl mparatorluuyla sava sona erdirmek istemesi, Osmanl yneticilerinin Devrimin Avrupa devletler sistemindeki etkilerini ok daha iyi anlamalarn salad. 1792de Fransann Avusturya nnde kazand zafer stanbulda sevinle karland.382 Rusya ve Avusturyann g kaybetmeleri ve dikkatlerinin Osmanl mparatorluundan uzaklamas, doal olarak, Osmanl yneticilerini memnun ediyordu.383 Babli, Fransz Devrimi sonrasnda Avrupada balayan genel savata

vermesini gene Avrupal glerden destek alarak engellemek olmasna sebebiyet verecekti. Fransz Devrimi, bu boyutuyla da Osmanl diplomasisinin geliiminde orta ve uzun vadede hayli etkide bulunmutur.
381

rnein, dnemin Fransz elisinin stanbulda bir basmevi kurarak devrimle ilgili haberleri ve

nsan ve Yurttalk Haklar Bildirgesini Trke, Arapa, Yunanca, Srpa gibi dillerde yaynlamasna hi mdahale edilmemitir. Orhan Kololu, Dounun Fransz Devrimine Bak, Tarih ve Toplum, S. 68., (Austos 1989), s. 95.
382 383

Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. I., Ankara, TTK Yaynlar, y.y., s. 22. Nitekim, III. Selimin srkatibi yle bir temennide bulunmutu: Hemen hazret-i Hak Frane

htilalini, Devleti Aliyyenin dman olanlara dahi sirayet ettirip ve ok zaman birbirine drp,

190

tarafsz kalmay setiyse de, Fransann yeni ynetiminin kalc olduunun anlalmasyla, Fransayla ilikilerini gelitirmeye balad.384 Avusturya ve ngilterenin btn protestolarna ramen, hem Osmanl mparatorluunda bulunan Franszlarn Devrim ynetimini destekleyen faaliyetlerine izin verildi, hem de Fransann yeni ynetimi fiilen tannarak diplomatik iliki kuruldu.385 Bylece, Fransz Devrimi uluslararas sistemde yaratt deiikliklerle, Osmanl yneticilerine d politikada dengeleri kullanma ynnde ok nemli bir frsat sunarken, Osmanl diplomasisinin kurumsal ve slup boyutlarnda geliiminde de nemli katklar salad: Birincisi, Fransz Devrimi sonucunda Avrupada diplomatik temaslarn art ve gndelik bir nitelik kazanmas Osmanl mparatorluunun da diplomatik gndeminin younluunu arttrd. Fransz Devriminin etkilerinin tm Avrupaya ulamasyla gerek Fransa, gerek bu lkeye kar oluturulan Koalisyon Gleri (ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya) Osmanl mparatorluu nezdindeki

Devleti Aliyyeye hayrl neticeler myesser eyleye. Kololu, Dounun Fransz Devrimine Bak, s. 95.
384

Fransayla

ilikilerin

glendirilmesinde

baka

etkenlerin

de

pay

vardr:

Osmanl

mparatorluunun 16. yzyldan itibaren Fransay Avrupada kendisine en yakn g olarak grmesi, III. Selimin Fransaya olan yaknl ve giritii reform hareketlerinde bu lkenin desteine ihtiyac gibi. Gerekten de, Osmanl yneticilerinin 18. yzyldaki reformlarnn ounda Fransann katks bulunmaktayd. Fransa ve Franszca Osmanl mparatorluunun Batya alan en nemli penceresiydi. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 5758.
385

Fransann yeni ynetimiyle ilikiler glendirilse de, Osmanl ynetiminin d politikada

mparatorluu byk skntlara sokabilecek maceralara girmenin yaratabilecei sknty anlad anlalmaktadr. zellikle, Osmanl mparatorluunun geleneksel dmanlar olan Rusya ve Avusturyaya kar Fransayla ilikilerin glendirilmesinin stratejik yararlar grldyse de, savaa neden olabilecek ittifaklardan ve szkonusu lkelere kar sert bir d politika izlenmesinden Fransann bu yndeki abalarna ramen- zenle kanlmtr. Avrupann iinde bulunduu durum, Osmanl yneticilerinin balattklar Nizam- Cedit reformlarn yapabilmeleri asndan bir frsat olarak grlmtr. Osmanl yneticilerinin, mparatorluun iinde bulunduu koullar fark ederek rasyonel bir d politika izledikleri grlmektedir.

191

diplomatik faaliyetlerini arttrdlar. stanbuldaki elilerle yrtlen diplomatik temaslarn artmas hem Osmanl diplomasisinin ada diplomatik usllerle daha da yakndan tanmasn salad, hem de diplomatik temaslarn sadece stanbuldaki yabanc elilikler ve zaman zaman gnderilen ad hoc elilerle yrtlemeyeceinin anlalmasna neden oldu. kincisi, Fransz Devriminin yaratt karmaa ayn zamanda Osmanl yneticileri arasnda yeni bir ayrmaya neden oldu. Daha nce hi olmad biimde, Osmanl yneticilerinin bir ksm Fransa, bir blm ise ngiltere yanls bir politikay savunmaktaydlar.386 mparatorluun hangi lkeyle ittifak yapmas gerektii konusunda 19. yzylda ok ak bir biimde ortaya kacak ayrma ilk defa ak biimde szkonusu dnemde grld. ncs, Fransz Devriminin Avrupada yaratt kaos sonucunda uluslararas ilkilerin her gn farkl bir biim almas, Osmanl yneticilerinin Avrupadan daha salkl bilgi alma ihtiyac iine girmesine neden oldu. Uzun yllardan beri kullanlan geleneksel bilgi kaynaklarnn (stanbuldaki yabanc eliler, ad hoc Osmanl elileri, Eflak ve Bodandan gelen raporlar, Osmanl hizmetine giren yabanclar, Avrupada bulunan Osmanl casuslar ve tccarlar gibi) yetersiz kalmas, yeni bir bilgi kayna aranmasna neden oldu. Yeni bilgi kayna, Osmanl mparatorluunun yabanc lkelerde kuraca srekli elilikler olacaktr.387

ii)Ekonomik Konjonktr Yukarda belirtilen siyasal etkenlerle birlikte, dnemin uluslararas

konjonktrn ekillendiren ekonomik etkenler de, Osmanl mparatorluunun

386

Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Yay. Haz: Ahmet Kuya, 6. B., stanbul, Yap Kredi

Yaynlar, 2004, s. 120.

387

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480.

192

srekli diplomasiye geiinde etkili olmutur. Bu yzden szkonusu dinamikler zerinde de durmak yerinde olacaktr: 18. yzyln son eyrei siyasal alanda olduu kadar, ekonomik alanda da byk bir devrime sahne oldu. Szkonusu devrim, buhar makinesinin bulunmasyla balayan Sanayi Devrimiydi. Sanayi Devrimi retimin kitlesellemesini salam, artan retim pazar ve hammadde ihtiyacn hayli arttrmtr. Bylece, Avrupada 15. ve 16. yzyllarda ortaya kan ticari kapitalizm yerini sna kapitalizme brakmaya balamtr.388 Ticari kapitalizmin ortaya kyla tm dnyaya yaylan Batl gler, sna kapitalizme geile tm dnyay pazar ve hammadde kayna olarak kontrol etme ihtiyac iine girdiler.389 Szkonusu ihtiya, byk gler arasndaki atmalarn da zamanla en nemli nedenini oluturacaktr. 16. yzylda balayan globalleme srecinde bir st aamaya geii salayan Sanayi Devrimi, dorudan ve dolayl yollardan, nce Avrupadaki daha sonra ise tm dnyadaki geleneksel yaplarn zlmesine neden oldu.390 Sanayi Devriminin bu dntrc etkisi kendisini ok ksa bir srede gsterecekti. Batl gler dikkatlerini geleneksel siyasal birimlere ynelttiler. 18. yzyln sonlarnda, Batl glerin geleneksel siyasal birimleri kontrol altna alma abalar, ncelikle lke pazarlarnn Batl tccarlara tamamen almasnn salanmas ve Batl lke tccarlarnn yerli tccarlar karsnda eitlik, hatta ayrcalk kazanmas ynndeydi. Bunu salamann yolu da, geleneksel siyasal birimler zerinde ncelikle diplomatik bask kurulmas, bu yntemin baarsz olmas

388

Eric Hobsbawm, Devrim a: 1789-1848, ev:Bahadr Sina ener, 2. B., Ankara, Dost Kitapevi

Yaynlar, 2000, s. 37-38.

389

Avrupann 17. yzyln ortalarndan 19. yzyln ortalarna kadar uzanan dnemde geirdii

deiim ve bunun etkileri iin bkz: Jeremy Black, Europe and the World: 16501830, London and New York, Routledge, 2002, passim.
390

Sander, Siyasi Tarih, C. I., s. 109-110.

193

durumunda ise, askeri yollara bavurmakt. in, Japonya ve rann srekli diplomasiye gei sreleri incelenirken belirtildii gibi, nce Batl lkeler karlarn korumak iin srekli diplomatik temsilcilikler amak yolunda bask yapmt. Sonra da szkonusu lkeler srekli diplomatik temsilcilikler amak zorunda kalmlard. Batl lkelerin geleneksel yapya sahip lkelerdeki basklarnn 18. yzyln sonunda balamas, snai kapitalizme geile dorudan balantlyd. Osmanl mparatorluunun -zellikle in ve Japonyayla

karlatrldnda- 18. yzyl sonunda yaanan ekonomik deiimden etkilenmesi daha farkl olmutur. Kuruluundan itibaren izolasyonist bir politika izlemeyen ve Avrupayla siyasi, ekonomik, askeri hatta belli oranda kltrel balarn hi kesmeyen Osmanl mparatorluu, Batl glerin ekonomik faaliyetlerini zgrce yrtmelerine byk lde izin vermekteydi. zellikle kapitlasyon mekanizmas Batl glerin ihtiya duyduu ticari hak ve ayrcalklarn korunmasnda ok etkiliydi. 18. yzylda Osmanl mparatorluunun Avrupa ekonomik sistemine eklemlenmesiyle ilgili nemli gelimeler olmutu. Bu gelimelerde, Osmanl mparatorluunun d politikasnn ve diplomasisinin de ok belirleyici bir rol vard. Alnan yenilgiler sonucunda imzalanan antlamalarda Avusturya ve Rusya gibi devletler, tccarlarnn serbeste ticaret yapabilmeleri ve eitli ayrcalklardan yararlanmalar ynndeki maddeleri antlama metinlerine sokmulard.391 Ayrca, Fransa ve ngiltere gibi devletler de, bar grmelerinde arabuluculuk yaparak kapitler haklarn geniletme ans elde etmilerdi. Sre iinde, kapitlasyon sistemi geniletilmi, baka lkelere de kapitlasyonlar verilmiti. Bylece, Osmanl
391

rnein, Avusturya ile 1739da imzalanan Belgrad Antlamasnda ve Rusya ile 1774te

imzalanan Kk Kaynarca Antlamasnda, szkonusu lke tccarlarnn faaliyetlerini ve haklarn genileten hkmler yer almaktayd.

194

mparatorluu, Sanayi Devrimi ncesinde Avrupa lkeleriyle ekonomik balarn gelitirmiti. 18. yzylda ortaya kan bir baka gelime ise, Avrupa lkeleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki ticaretin artyd. Ticaret artnn nedeni, sadece Avrupa devletlerinin kapitlasyonlar sayesinde Osmanl mparatorluuna yaptklar ihracat arttrmalar deildi. Osmanl mparatorluunun Avrupaya yapt ihracatta da byk artlar ortaya kmt. 18. yzyln balarnda Osmanl mparatorluunun Balkan vilayetlerinden Avrupaya ynelik kaak tahl ihracatyla balayan srete ihracat, 18. yzyln ikinci yarsnda hem Sanayi Devriminin yaratt talep, hem de Avrupa devletleri arasndaki savalar nedeniyle pamuk, ttn, zm gibi maddelerle daha da geliti.392 Osmanl mparatorluuyla Avrupa lkeleri arasndaki resmi ya da gayr resmi yollardan gelien ticaret, kanlmaz olarak her iki taraf arasndaki balar daha da glendirdi. Batl lkeler artan ticari faaliyetlerine paralel olarak, Osmanl topraklarndaki konsolosluklarn arttrma yolunu setiler.393 Bunun sonucu, taraflar arasndaki diplomatik temaslarn art, dolaysyla diplomatik balarn glenmesi olacakt. Avrupayla gelien ticaret Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinde dolayl bir etki yaptysa da, 19. yzylda Osmanl ekonomisinin Avrupa
392

Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev:Kudret Emirolu, stanbul,

Belge Yaynlar, 1993, s. 23. Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasnda gelien ticaret; Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn bundaki rolleri ve gelien ticaretin szkonusu unsurlar zerindeki etkileri iin bkz: Traian Stoianovich, The Conquering Balkan Ortodox Merchant, The Journal of Economic History, Vol. 20., No:2, (June 1960), s. 234-313.
393

rnein, Osmanl mparatorluundaki ngiliz konsolosluklarnn says, 17. yzyldaki ve 18.

yzyl balarndaki gerilemeden sonra, 18. yzyln son eyreinden itibaren hzla artmaya balad. 19. yzyln ilk eyrei biterken, 11 Osmanl kentinde ngiliz konsolosluu bulunmaktayd. Bu say ngilterenin Fransadaki konsolosluklaryla Majestelerinin Konsoloslar: ngiliz eitti. Bu konuda bkz: Uygur Kocabaolu,

Belgeleriyle

Osmanl mparatorluundaki ngiliz

Konsoloslar (15801900), stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 2739.

195

ekonomik

sistemine

eklemlenmesiyle

iktisadi

faktr,

siyasal

ilikilerin

ekillenmesinde ok daha belirleyici bir rol oynamaya balayacaktr.394 Szkonusu dnemde, Avrupayla artan ticaretin ve Osmanl

mparatorluunun srekli diplomasiye geii asndan daha nemli olan ve ksa vadede ortaya kan etkisi ise, Osmanl ynetici elitinin Avrupaya bakndaki deiim zerindeki roldr: 18. yzyldan itibaren, Sanayi Devriminin bir sonucu olarak, ucuz ve kaliteli Bat mallarnn Osmanl pazarlarna girmesi, zellikle Osmanl sivil brokrasisinde Batnn sadece askeri alanda deil, ayn zamanda ekonomik alanda da stn olduu dncesinin yerlemesinde etkili olmutur. Bylece, 18. yzyln sonundan itibaren sivil brokrasi Avrupa modelinden esinlenmi reformlarla Avrupa kapitalizmi arasnda bir ba kurmutur. Avrupa kapitalizmiyle btnleme ve Avrupa modeli erevesinde reform yapma politikas birbirini besleyen dinamikler haline gelmitir.395 te yandan, Osmanl pazarna giren Avrupa mallar, Osmanl halknn bunlar edinebilen eitli kesimleri arasnda tketim kalplarnn deimesini salamtr. 18. yzyln balarnda balayan srete, Bat mallarna sahip olmak ve Batl formlar kullanmak, stat sembol dier eyalar glgede brakan bir nem kazand.396 Deien tketim kalplar zamanla Osmanl mparatorluu zerindeki Bat etkisini arttrmtr. zellikle, hayat tarz ve tketim kalplar deimeye balayan sivil
394

Osmanl mparatorluunun 19. yzylda uluslararas kapitalist sisteme eklemlenme sreci iin

bkz: evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamlllk ve Byme: 1820-1913, 3. B., stanbul Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005, passim. Ayrca, Orta Dou merkezli bir alma iin bkz: Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London and New York, Methuen, 1981, passim.
395 396

alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, 6. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s. 43. Fatma Mge Gek, Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k: Osmanl Batllamas

ve Toplumsal Deime, ev: brahim Yldz, Ankara, Ayra Yaynevi, 1999, s. 89.

196

brokrasi, hem Batyla diplomatik balar kuran ve yrten kesim haline gelecek, hem de szkonusu ilikilerin arttrlmasn savunacaktr.

iii)Dou Sorununun Ortaya k Dou Sorunu, ilk bakta Osmanl mparatorluunun gcn kaybetmeye balamasyla ortaya km bir sorun gibi gzkse de, aslnda, paradoksal biimde Osmanl mparatorluunun daha kuruluu ve ykseliiyle domu da saylabilir. Avrupa Hristiyan Dnyas, Doudan gelen Osmanl yaylmasn ok uzun bir sre en nemli tehdit olarak grmtr. Osmanl mparatorluuna kar giriilen Hal ittifaklar bu tehdite kar gelitirilen ortak abann bir sonucuydu. Yine de yaygn bilinen biimiyle, Dou Sorunu, esas olarak Osmanl mparatorluunun k srecine girmesiyle ortaya kmtr. Bu erevede, Dou Sorunu, Osmanl Devletinin gcn kaybetmeye balamasyla birlikte, bulunduu blgede ortaya kan otorite boluundan doan sorunlara ve bu durumdan kendi lehlerine sonular karmak isteyen Avrupa devletlerince yrtlen politikalarn yol at gelimelerin btnne verilen addr. 397 Dou Sorunu birbiriyle balantl iki farkl unsurdan kaynaklanan gelimelerin sonucudur:398 Szkonusu iki unsurdan birincisi, Osmanl mparatorluunun i

dinamikleridir. Osmanl mparatorluunun, 17. yzyln balarndan itibaren siyasal, ekonomik, askeri, kltrel vb. alardan gerilemeye balamas, merkezi otoritenin zayflamasna ve sosyal barn bozulmaya yz tutmasna neden olmutur. Bu

397

ar Erhan, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara, mge Kitabevi, 2001, s.

245.
398

Ibid., 245246.

197

yzden, mparatorluun paralanma srecine girmesine sebebiyet verecek i dinamik ortaya kmaya balamtr. Dou Sorununu ortaya karan dier unsur ise, d dinamiklerdir: Uluslararas sistemde 18. yzyln son eyreinde meydana gelen gelimeler, Dou Sorununun ortaya knda hayli etkili olmutur. Rusyann 18. yzyln bandan itibaren Avrupa politikasnn en nemli aktrlerinden biri haline gelmesi, ngilterenin hegemon bir dnya gcne dnmeye balamas, Fransann eski etkinliini ve gcn kaybetmesi ve Prusyann ykselii gibi gelimeler, Dou Sorununun ortaya kna ve geliimine etkide bulunmutur. Avrupal byk gler kresel boyutta yrttkleri mcadeleye paralel biimde, Osmanl mparatorluu zerinden de g yarna girdiler. 19. yzylda ok daha ak bir biimde ortaya kaca gibi, Osmanl mparatorluuyla ilgili gelimeler ve meseleler Avrupa diplomasisinin en nemli mesai alanlarndan biri olmaya balamtr. Bunda en nemli pay, hi kukusuz Rusyaya aittir. yle ki: 18. yzyln balarnda, I. Petro ynetiminde byk bir Avrupa gc haline gelmeye balayan Rusya, komular sve, Polonya ve Osmanl mparatorluu aleyhine genileme politikas izlemeye yneldi.399 Rusya, izledii genileme politikasnda arzulad baary 18. yzyln ilk yarsnda yakalayamadysa da, svele yaplan savalar sonucunda Baltk Denizi kylarnn ele geirilmesi gibi nemli kazanmlar elde etti. Szkonusu dnemde, Rusyann Osmanl

mparatorluuyla yaplan savalarda toprak kazanlar snrl olsa da, arlk, Osmanl mparatorluu iin gelecekte en byk tehdit olacann sinyallerini vermeye balad. Nitekim, daha 1730lardaki arie I. Katerina devrinde, Osmanl mparatorluunun tamamen yok edilerek, Osmanl Ortodoks halklarnn Rus Kilisesi
399

Stephen J. Lee, Onsekizinci Yzylda Rus D Siyaseti, Avrupa Tarihinden Kesitler: 1494

1789, ev: Ertrk Demirel, Ankara, Dost Kitabevi, 2002, s. 225226.

198

ve arl etrafnda bamszlklarn kazanmas dncesi dile getirilmeye baland.400 Fakat, Rusyada Osmanl mparatorluunun paylalmas ynndeki dncelerin ok ak bir biimde vurgulanmas ve bu ynde bir politika izlenmeye balanmas esas itibariyle 17681774 Osmanl-Rus Sava srasnda olmutur. Dou Sorunundan szedilmeye balanmas da bu savan hemen ertesinde olacaktr. Bu husus, Rusyann Dou Sorununun ortaya kndaki ve geliimindeki asli roln gstermektedir. 17681774 Savanda, Osmanl mparatorluunun ok ar bir yenilgi almas, Osmanl gcnn byk bir zafiyet iinde olduunu gstermitir. Bu da, Rusya ve Avusturyann topraklarn Osmanl mparatorluu aleyhine geniletme, hatta Osmanl mparatorluunu tamamen ortadan kaldrma cretini gstermeye balamasna neden olmutur. Avusturya, Osmanl mparatorluu ve Rusya arasndaki savaa itirak etmediyse de, 1774te Kk Kaynarca Antlamasnn

imzalanmasnn hemen ardndan bir oldu bitti yaratarak Osmanl topra olan Bukovinay ele geirmitir. Babli de bu oldu bittiyi kabul etmek zorunda kalm, iki lke arasnda 1775de imzalanan bir antlamayla, Bukovinann Avusturya tarafndan ilhak tannmtr. Rusya ve Avusturya, Bukovinann ele geirilmesiyle balayan dnemde, Osmanl mparatorluuna kar mttefik olarak hareket etmilerdir.401 Rusya ve Avusturya arasndaki ittifakn amac, Osmanl mparatorluunu ortadan kaldrmak, ya da en azndan topraklarndan daha byk paralar koparmak olacaktr. Ayn

400

Albert Sorel, The Eastern Question in the Eigteeenth Century, New York, Howard Fertig, 1969,

s. 9.
401

Sander, Ankann Ykselii ve D, s. 143.

199

dnemde iki lkenin Polonyann paylalmas meselesinde de anlama salamalar, aralarndaki ittifak daha da kolaylatrmtr. Avusturya, Osmanl mparatorluundan daha byk paralar koparlmas konusunda Rusyayla ortak hareket etse de, Osmanl mparatorluuna kar radikal teklifler hep Rusyadan gelmitir. 1782de, Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda Krm meselesi nedeniyle ilikiler gerginleirken, Rusya Avusturya ile olan ittifakn daha da salamlatrmt. ttifakla ilgili temaslar srasnda, dnemin Rus ariesi II. Katerina tarafndan ortaya atlan Osmanl mparatorluunun

paylalmas projesi, Rusyann Dou Sorununa verdii anlam asndan nemlidir. Grek Projesi olarak bilinen ve Avusturya mparatoru II. Josephe sunulan neri, Osmanl topraklarnn byk bir blmnn Rusya ve Avusturya tarafndan paylalmasna dayanmaktayd. Projeye gre, sadece Osmanl mparatorluunun Rum nfusunun yaad yerleri deil, ayn zamanda Bulgaristan, Trakya, Makedonya ve stanbulu da kapsayan ve Rus Kraliyet ailesinden Grandk Konstantinin hkmdar olaca bir Yunan mparatorluu kurulacakt. Rusya, Bug ve Dinyester nehirleri arasndaki topraklar alacak, Eflak ve Bodan ise Rus etkisinde bamsz devletler haline gelecekti. Avusturya ise, Eflak Eyaletinin bat ksmn, Srbistann Belgrad dahil olmak zere nemli bir blmn ve Adriyatik kysndaki baz blgeleri alacakt.402 II. Katerinann teklifi, II. Joseph tarafndan ilke olarak kabul edildiyse de, Avusturya -Prusya faktr nedeniyle- bu konuda nemli bir adm atmaktan ekindi. Prusyann Osmanl mparatorluuyla ilikilerini gelitirmeye balamas ve Avusturyann Prusyaya kar destek ald Fransann Grek Projesine scak

402

Mathew Smith Anderson, Dou Sorunu 17741923: Uluslararas likiler zerine Bir

nceleme, ev: dil Eser, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001, s. 28.

200

bakmayacann bilinmesi, II. Josephi ihtiyatl bir politika izlemeye mecbur brakmaktayd. 1783de Krm meselesi nedeniyle Osmanl mparatorluu ile Rusya bir savaa giderken, Avusturya verdii ltimatomla Bablinin Rus tarafnn isteklerini kabul etmesi gerektiini bildirmi ve aksi halde olas bir savata Avusturyann Rusyay aktif bir biimde destekleyeceini vurgulamt. Babli, Avusturyann ltimatomunun da byk etkisiyle Rusyann isteklerini kabul etmek zorunda kalmt.403 Rusya ve Avusturya arasndaki -Osmanl mparatorluuna ynelik- ittifak, 1787de balayan Osmanl-Rus savanda bir kez daha uygulamaya sokuldu. Avusturya savan balamasndan yaklak 6 ay sonra, 1788de Osmanl mparatorluuna kar savaa girdi. Avusturya ve Rusyann Osmanl

mparatorluuna byk bir darbe daha indirme hesaplar, 1789da Fransz Devriminin btn dengeleri deitirmesi nedeniyle tutmad. Dou Sorunu nun ortaya kn salayan Rusya-Avusturya ittifak, 1792de sona erdi. ttifakn sona ermesinde, Avusturyann Fransz Devriminin etkisiyle i ve d sorunlara odaklanmak zorunda kalmasnn, II. Josephin yerine tahta kan II. Leopoldun d politikay deitirmesinin ve Rusya ile Avusturya arasnda Balkanlar zerinde rekabetin tedrici bir biimde balamasnn rol vard. Bundan sonra, 18. yzyln son on ylndan itibaren, Osmanl

mparatorluunun ykld 20. yzyln balarna kadar, Dou Sorununu gndemde tutacak temel g Rusya olacaktr. Rusya srekli olarak, (1830larda ortaya kan Kavalal Mehmet Ali Paa ayaklanmas gibi istisnalar haricinde) Dou

403

Ibid., s. 30.

201

Sorununun Osmanl mparatorluunun paylalmas ve ortadan kaldrlmas yoluyla zlmesini talep edecektir. Dou Sorununun Avrupa diplomasisinin en nemli meselelerinden biri haline geldii yukarda belirtilmiti. Rusyann Dou Sorununu istedii biimde zememesinin en nemli nedeni de, sorunun nitelii ve zm hususunda byk gler arasndaki anlamazlklard. Anlamazln ortasndaki zt eilimli lkeler ise, Rusya ve ngiltereydi. ngiltere, Rusyann aksine Dou Sorununun zmn Osmanl mparatorluunun paylalmasnda ve ortadan kaldrlmasnda grmyordu. Bilakis Osmanl mparatorluunun toprak btnl korunmalyd. Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunmas ilkesinin ngiliz d politikasna yerlemesi esasen 18. yzyl sonunda ortaya kan bir gelimedir. Osmanl mparatorluunun gelecei konusunda ngiltere ve Rusya arasndaki anlamazlk da ayn dnemde ortaya kmtr. ngilterenin Osmanl mparatorluunun toprak btnln koruma politikas, temelde ekonomik etkenlerle ilgilidir: ngiltere, 18. yzyln son eyreine kadar ticari faaliyetlerini temelde Atlantik Okyanusu zerinden yrtmekteydi. Akdeniz havzas ve Osmanl mparatorluu ile yaplan ticaret ise, ngiliz d ticaretinin btnnde ok kk bir yere sahipti.404 Zaten, Fransa Akdeniz ticaretini 16. yzyldan beri elinde tutmakta ve blgeye yeni aktrlerin girmesini engellemeye almaktayd. Bu nedenle, 1780lerin

404

ngiltere Kral III. George 1760ta tahta ktnda, Osmanl mparatorluu ile ngiltere arasndaki

ticaret en dk dzeye inmiti. Ali hsan Ba, III. George Dneminde ngilterenin Osmanl mparatorluundaki Ekonomi Siyaseti, Trk-ngiliz likileri: 15831984 (400. Yldnm), Ankara, Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, 1985, s. 43. Osmanl mparatorluu ile ngiltere arasndaki ticaretin 18. yzyldaki gerilemesi ve bunun nedenleri iin bkz: Alfred C. Wood, History of Levant Company, 2. ed., London, Frank Cass, 1964, s. 134-178.

202

sonuna kadar hibir ngiliz hkmeti Yakndouya ciddi bir ilgi gstermemiti.405 ngiltere, Rusyayla Baltk zerinden yapt ticarete, Osmanl mparatorluuyla Akdeniz yoluyla yrtt ticarete nazaran ok daha byk nem vermekteydi. ngiltere ve Rusya arasndaki ilikilerin 18. yzyl boyunca hayli scak olmasnda szkonusu hususun ok byk etkisi vard. Akdeniz ticaretinin ngiltere asndan nem kazanmas 18. yzyln son eyreinde ortaya kan gelimeler nedeniyle olmutur: ngilterenin 18. yzyl ortalarnda Hindistana sadece ticari olarak deil ayn zamanda siyasi ve askeri anlamda da yerlemesi ngiliz mparatorluunun arlk merkezini Atlantikten Hint Okyanusuna kaydrmt.406 Buna ek olarak; ngilterenin 17561763 Yedi Yl Savalarnda Fransay yenerek Akdeniz havzasna girebilmek iin en nemli engeli bir lde aabilmesi, 17741776 Amerikan Bamszlk Savanda alnan yenilgi nedeniyle Atlantik ticaretinin darbe almas ve Sanayi Devrimi nedeniyle artan pazar ve hammadde ihtiyalar, Akdeniz havzasnn -dolaysyla Osmanl mparatorluunun- nemini arttracaktr. Belirtilen genel etkenler yannda, daha zelde ngiltere ve Rusya arasndaki ilikilerin eski scakln kaybetmeye balamasnn da, ngilterenin blgeye ilgisindeki artta etkili olduu grlmektedir. Rusyada 1762de tahta kan II. Katerinann, daha pragmatik bir d politika izlemeye karar vermesi, bu dorultuda Rusyann ittifaklar konusunda daha esnek bir tutum benimsemesi407 ngiltereyle ilikileri etkilemitir. Amerikan Bamszlk Sava srasnda Avrupann btn denize kyda devletlerinin ngiltereye kar tavr alarak silahl tarafszlk iine
405 406

Anderson, Dou Sorunu, s. 35. P. J. Marshall, The British in Asia: Trade to Dominion, 17001765, The Oxford History of the

British Empire, The Eigteenth Century, P. J. Marshall(ed), New York, Oxford University Press, 2001, s. 487
407

Lee, Onsekizinci Yzylda Rus D Siyaseti, s. 231.

203

girmeleri ve bu politikann Rusya tarafndan da benimsenmesi, ngiliz ileri gelenleri arasnda egemen olan Rusyann ngilterenin doal mttefiki olduu dncesinin ortadan kalkmasna yol amtr.408 zellikle, Rusyann ngiltereyle 1766da imzalad 20 yl sreli ticaret anlamasn 1786da yenilememesi ve Fransayla en ok gzetilen lke ilkesine dayal bir ticaret anlamas imzalamas409 ngilterenin ileri gelen evrelerinde sknt yaratmtr. Rusyann, 1774 Kk Kaynarca ve 1783 Aynalkavak Antlamalaryla Karadenizde ticaret yapma hakkn kazanmas sonucunda ngiltereye ihtiyacnn azald, ngiliz hkmetince gzlenmitir. Ayn dnemde, ngiliz tccarlar Osmanl pazarnn nemine iaret eden grleri ihtiva eden raporlarn ngiltere hkmetine iletmeye balamlardr. Raporlarda, Osmanl lkesinin ngilterenin ticareti asndan nemli olduu, Osmanl mparatorluunun kapitlasyon politikasnn ngiliz tccarlar bakmndan byk bir frsat yaratt gibi unsurlarn yansra, Rusyann Osmanl topraklarn ele geirmesi halinde sahip olaca kaynaklarla ngilterenin dnya zerindeki ticari hkimiyetine byk bir tehlike oluturaca hususlar da yer almaktayd.410 ngiliz tccarlarndan gelen bu yndeki raporlarn da etkisiyle ngilterenin d politikasndaki deiimin ilk iaretleri ortaya kmaya balad. 1784de, ngilterede babakanlk grevine gelen William Pitt, balarda Amerikan Bamszlk Savann yaratt olumsuzluklar nedeniyle lkenin i meseleleriyle ilgilenmeye ncelik verdi ve Rusyayla iyi ilikileri srdrme dorultusundaki geleneksel ngiliz d politikasn srdrd. Ancak, Pitt 1780lerin sonuna doru bu politikay deitirmeye balad. Faaliyetleri ngiltere Dileri Bakanl tarafndan da hararetle
408 409

Anderson, Dou Sorunu, s. 36. Ali hsan Ba, ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak Btnl Politikas ve Trk

Diplomasisinin aresizlii, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Sempozyuma Sunulan Tebliler 15-17 Ekim 1997, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999, s. 46.
410

Ibid., s. 4647.

204

desteklenen stanbuldaki ngiliz elisi Sir Robert Ainslie, 17871792 Osmanl-Rus Savann hemen ncesinde, sava almas konusunda Babliyi cesaretlendirmiti. Ayrca, ngiliz Hkmeti, 17681774 Osmanl-Rus Savandakinin aksine, Rus donanmasna Baltk Denizinden Akdenize gitme konusunda yardm etmeyi de reddetmiti.411 Szkonusu gelimelerin ardndan, ngilterenin Rusyaya kar ak bir biimde tavr almas da gecikmedi. Rus yaylmaclna ilk ak kar k 1791 ylnda ortaya kan Ochakov sorunu nedeniyle gereklemitir: Ochakov, Bug ve Dinyester nehirlerindeki ticareti kontrol etme asndan byk nem tayan ve 1788de Rus kuvvetleri tarafndan ele geirilen bir Polonya kalesiydi. Rusya, kalenin drlmesiyle Dou Avrupa ve Karadeniz ticaretini ele geirme ynnde ok nemli bir adm atacakt. Bu durumun Rusyay ngiltere aleyhine ok glendireceini dnen ngiliz Hkmeti, Rus ynetimine kalenin terk edilmesini ieren bir ltimatom gnderdi.412 Babakan Pittin 1791 ilkbaharnda Rusyayla ilikilerin bozulmasna yol aan kuvvet kullanma tehdidi, o dnemde ngiliz kamuoyu tarafndan eletirildi ve Pitt de verdii ltimatomu geri almak zorunda kald. Ancak, szkonusu ltimatom ngilterenin Rusyaya ve Osmanl mparatorluuna ynelik politikas asndan nemli bir aamaya geii ifade etmektedir.
411 412

Anderson, Dou Sorunu, s. 36. Ibid., s. 3638. ngiliz hkmetinin Rus yaylmasndan endielenmeye balamasnn altnda yatan

temel etkenlerden biri de, ngilterenin 18. yzyl balarndan itibaren Avrupa g dengesi sisteminde oynamaya balad dengeleyici roldr. Fransann Avrupa zerinde hegemonya kurmasn engellemek amacyla byk bir Avrupa koalisyonu kurmay baaran Kral Oranjl William ynetimindeki ngiltere, Avrupa devletler sistemi iindeki dengeleyici roln srdrm, Avrupada herhangi bir gcn etkisinin artmasna kar nlemler almay d politikasnn temel ilkelerinden biri haline getirmiti. Henry Kissinger, Diplomasi, 3. B., ev:brahim H. Kurt, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002, s. 63-64. Rus yaylmasnn engellenmesi, szkonusu dengeleyici roln bir gereiydi.

205

Geri, ngilterenin Osmanl mparatorluunun toprak btnln koruma politikasnn 1791de baladn ileri srmek ok da doru olmayacaktr. nk, Osmanl mparatorluuna ynelik ngiliz politikas, 19. yzyln balarndan itibaren Palmerston, Canning ve Disraeli gibi babakanlar tarafndan izlenen politikalarla gerek anlamn bulacaktr. Buna ramen, ngilterede 18. yzyln sonundan itibaren Rusyaya ynelik bir gvensizliin ortaya ktn ve ngiliz hkmetinin Yakndou ile o zamana kadar hi olmad kadar ilgilenmeye baladn sylemek yerinde olacaktr. 413

b) Etkenler
i)mparatorluun k Srecine Girmesi Gszln Farkna Varma:1768 ncesi Bar Politikas 16. yzyln sonlarndan itibaren hasmlar karsndaki mutlak stnln kaybetmeye balayan Osmanl mparatorluunun d politikas 18. yzylda tedrici bir deiim yaamtr. mparatorluun eski gcn kaybettii gereinin Osmanl yneticileri tarafndan kabulne dayanan yeni d politika, esas olarak statkonun korunmasna ynelikti. mparatorluun gszl de, statkonun korunmasnn sadece askeri gle deil ayn zamanda diplomasiyle de yaplmasn zorunlu klyordu. Diplomasi statkonun korunmasnn dolaysyla barn korunmasnn en nemli arac haline gelmekteydi. Daha nce de belirtildii gibi, 18. yzyln Osmanl mparatorluu asndan en bar yzyl olmas bu yargy desteklemektedir. zellikle 1739 Belgrad
413

Anderson, Dou Sorunu, s. 39. 1791 krizini ngilterenin Osmanl mparatorluunun toprak

btnln koruma politikasnn balangc olarak gren yazarlar da bulunmaktadr. rnein, Sleyman Kocaba, Trkiye ve ngiltere: Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, stanbul, Vatan Yaynlar, 1985, 1819. ve Rlfk Salim Burak, Trk-Rus-ngiliz Mnasebetleri (1791-1941), stanbul, Aydnlk Matbaas, 1946, s. 13.

206

Antlamasyla girilen ve 1768e kadar devam eden dnem, imparatorluk tarihindeki en uzun bar dnemi olmutur. Bu durum sadece Osmanl mparatorluunun temel hasmlar olan Rusya ve Avusturyann, Avusturya Taht Savalar (17401748) ve Yedi Yl Savalar (17561753) ile megul olmalarndan kaynaklanmamaktadr. Szkonusu dnemde i bana gelen Osmanl sadrazamlarnn ou imparatorluu savalardan uzak tutma ynnde kararl bir politika izlemilerdir. Savalara katlmama politikas sadece Batl glere kar deil, Osmanlyla benzer bir gerileme sreci yaayan rana ynelik olarak da kararllkla izlenmitir.414 Bar politikas kendisini iki boyutta gstermektedir: -Osmanl mparatorluunun savaa girmemesi. -Osmanl mparatorluunun, kendisini savaa sokacak ya da sokabilecek ittifaklara girmemesi. 18. yzyln en nemli sadrazamlarndan olan Koca Ragp Paa, bar politikasnn nde gelen savunucularndan biridir. 17361739 Osmanl-Rus Savan bitiren Belgrad Antlamas grmelerinde Mektupu nvanyla grev yapan Koca Ragp Paa, diplomasiyle ilgilenmesi (mzakerecilik yapmas ve yabanc diplomatlarla temaslar) nedeniyle bu alannda nemli bir birikime sahipti. Bu zellii 1741de Reislkttapla getirilmesinde byk rol oynamt.415 Sultann kzkardeiyle evlenerek Saray iindeki konumunu daha da salamlatran Koca Ragp Paa, lmne kadar Osmanl devlet ynetiminde ok etkili olmutur. Sahip olduu g ve etkinlikle, kendisi gibi reformist olan Damat brahim Paayla benzemekteydi.

414 415

Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., s. 334. Virginia Aksan, Savata ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam: Ahmed Resmi Efendi (1700

1783), ev:zden Arkan, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997, s. 16.

207

Koca Ragp Paa ve benzer grlere sahip hacegan mensuplar, askeri ve mali vaziyeti dzeltmeden savalara katlmann imparatorluu ok olumsuz durumlarla kar karya brakacann bilinciydiler. Koca Ragp Paann, sava yanls olan III. Mustafay birok kez engelledii bilinmektedir. Cevdet Paa, Sadrazamn, savaa katlmak isteyen III. Mustafaya u ekilde uyardn belirtmektedir:416 Byk Devletimiz zaferler kazanmken harbin ve birok byk olaylarn gemii yabanclarn gznde korkacaklar kadar vardr. Ancak imdiki halde zaferden yoksun olup muharebe srasnda buras herkesce bilindiinden dman anlarsa hal mkl ve dnlmez olur, hemen askere nizam verilsin de, sonra bu davranlara dlsn () 1763te len Koca Ragp Paann halefi olan Hamid Hamza Paa da ayn dorultuda bir politika izlemitir. O srada Prusyann ittifak teklifine neden olumlu cevap verilmediini soran Padiah III. Mustafaya cevab ilgi ekicidir.417 Sz konusu cevap, Osmanl yneticilerinin, devletin iindeki olumsuz durumun, savata baar kazanacak bir gce sahip bulunmadnn ve bu yzden barn korunmasnn Osmanl Devleti iin bir zorunluluk olduunun ne kadar farknda olduklarn gsteren bir baka rnektir: Ve Prusyalunun ittifaknda olan mahzurlarn had hasr [hadd-i hesab] olmayp bizim dmanlar ile mukabaleye kudretimiz ne derecede id malm. Cmlesi birlik olup bahren adalar ve berren memlik-i hsrevaniyi taksim niyetinde olmalarndan ve neticesinde Allah gstermesin mlk-i mevrs- ahnenin dman eline gidecei mlhazasndan havf olunur; kullar ve cmleten, ittifak istihsan etmeyip (yani mttefikn Prusya ile ittifaka karar vermeyip) mcerred erin hilafna sz sylemekten hazar eylemi olduumuzu tekrar huzr- hsrevaniyi arz ve beyan ederiz ()

416 417

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s. 77. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. IV., s. 349-350, dipnot 1.

208

Avrupa ittifaklar sisteminden uzak kalma kaygs 1750ler ve 1760larda izlenen d politikada ok etkili olmutur. Prusyann, Rusya ve Avusturyaya kar ittifak teklifleri, dnemin Osmanl padiah III. Mustafann Prusya yanls izgisine ramen kabul grmemitir. Prusya ile yaplan grmelerde Osmanl yneticileri diplomatik ustalk gstermilerdir. Grmelerde ittifak teklifi kabul edilmemekle birlikte aka reddedilmemi, Prusya Kral Byk Fredericke gnderilen cevapta iki tarafa hayrl olan baz maddelerin mahzurdan ri olacak ekilde derc ve ilhak muvafk olduu kaydyle nameye kapal ve mbhem bir ibare kaydolunmutur. 418 Ayrca, nerilen ittifak yerine bir ticaret ve dostluk antlamasnn imzalanmasnn daha iyi olaca belirtilmitir. Sonuta, 1761 Temmuzunda bir iki lke arasnda bu ynde bir antlama imzalanmtr. 419 Sadrazam Koca Ragp Paann ve haleflerinin kararllkla izledii bar politikas, Osmanl yksek brokratlarnn nemli saydaki bir blm tarafndan da desteklenmekteydi. Buna mukabil, Sadrazamn ve taraftarlarnn siyasal muhalifleri, Osmanllarn savaa girmesini istemekteydi. Koca Ragp Paann lmnden sonra sava yanllarnn etkinliklerini arttrmalar, Osmanl mparatorluunu byk ykmla sonulanacak bir savan iine sokacaktr.

418 419

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 346. Kinross, 1761 Antlamasn Ragp Paann Avusturya ve Rusyaya kar denge araynn bir

rn olarak grmektedir. Kinrossa gre, Koca Ragp Paa szkonusu antlamay ileride bir ittifaka dntrmek iin imzalamtr. Kinross, The Ottoman Centuries, s. 394. III. Mustafann ve Prusya Elisinin tm srarna ramen, Koca Ragp Paann bu antlamay Osmanl mparatorluunu savaa sokacak bir ittifaktan kanmak iin bir ortayol zm olarak grd anlalmaktadr. Bu dorultuda bir gr iin bkz: Kemal Beydilli, Byk Frederick ve Osmanllar: XVIII. Yzylda Osmanl-Prusya Mnasebetleri, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1985, s. 55.

209

-Dou SorunununYaratt Krlma Osmanl mparatorluunun tarihinde byk bir dnm noktas olan Kk Kaynarca Antlamas, 17681774 Osmanl-Rus savan sona erdirmitir. Szkonusu sava Osmanl mparatorluunun yaklak 30 yldr tutarl bir biimde izlemeye alt statkonun ve barn korunmas politikasna aykr ilk ve en nemli gelimedir: Aslnda, 17681774 Osmanl-Rus Sava Osmanl yneticilerinin sava karma isteklerinin sonucu deildir. En azndan Osmanl ynetici elitinin nemli bir blmnn istei bu ynde olmamtr. Osmanllar Lehistan meselesi nedeniyle kan savaa adeta srklenmilerdir. Fakat, bata Sultan III. Mustafa olmak zere Osmanl ynetici elitindeki sava yanls grup, Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda kan bunalm kullanarak, sava yanls politikalarnn benimsenmesini salamlardr. Bylece bar yanls grup ve uzun bir zamandr Osmanl d politikasnn saptanmasnda belirleyici olan grleri, bir sreliine etkisini kaybetmitir. imdi, Savaa varan gelimelere biraz daha yakndan bakalm: Osmanl mparatorluunun bar d politikasnda deiim yaratan sre, Lehistann Prusya ve Rusya tarafndan igal edilmesiyle balamtr. 1764te Avusturyann onayn alan Prusyann ve Rusyann Polonyay igal etmeleri ve bu lkede kukla bir ynetim kurmalar Osmanllarn tepkisine yol at.420 Osmanl yneticileri Polonyann paylalmas zerine balangta Rusyaya kar temkinli bir politika izledi. Bunun temel sebebi, sadarette bulunan Koca Ragp

420

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 365. Osmanllar 16. yzyln ikinci yarsndan

itibaren, Lehistan Krallna seilecek olan kiilerin Avusturya ya da Rusyann destekledii kiiler olmamasna ynelik bir politika izlemekteydiler. Osmanl Devleti bu politikasnda hayli baarl da olmutu. zellikle, Rusyann Lehistann iilerine karmas nlenmeye allmaktayd. Nitekim, 1711 tarihli Prut Antlamasna Osmanllarn sraryla, Rusyaya Lehistann iilerine karmamalar ykmll getiren bir hkm konulmutu.

210

Paann, bar yanls politikada srar etmesiydi. Koca Ragp Paann sava yanls III. Mustafann bu yndeki isteine verdii cevap, Osmanl mparatorluunun gcn kaybettiinin ve bu yzden bar politikas izlemesi gerektiinin Osmanl elitindeki bir grubun nasl da farknda olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir:421 Devlet-i aliyeniz eskiden beri yapm olduu savalarda bir muharip aslan olduunu dmanlarna gstermitir. Fakat imdiki halde trnaklar anm olup muharebe esnasnda dman bu halini anlarsa vaziyet mkil olur, askere nizam verdikten sonra bu i dnlsn.

Osmanl mparatorluuyla Rusya arasndaki bunalm srerken vefat eden Koca Ragp Paann yerine geen Muhsinzade Mehmet Paa da barn korunmas yanlsyd. Muhsinzade Mehmet Paa, Osmanl ynetici elitindeki sava yanls gruba direnmekte, Rusya gibi byk bir devlete hazrlksz sava ilan edilmesinin byk skntlar douracan belirtmekteydi. Bu srada, Lehistandan kaan Rusya kart Bar Konfederasyonu mensuplarn izleyen Ruslarn Osmanl topraklarna girerek Lehlileri ve Mslmanlar ldrmeleri sava yanls gruba istedii frsat verdi. Bu olaylar geliirken, Sadrazam Muhsinzade Mehmet Paay bar yanls

politikalaryla destekleyen eyhlislam Veliyddn Efendinin lmesi ve yerine sava yanls Pirizade Mehmet Mollann gemesi, sava yanls grubu daha da glendirdi. Sava yanllar Sadrazam korkaklkla sulayarak III. Mustafa tarafndan azledilmesini saladlar.422 Sava yanls grup halk arasnda da propaganda faaliyetinde bulunuyordu. zellikle Leh snmaclara kar halkta uyanan ilgi, savaa girilmesinin stanbul halk tarafndan da desteklenmesini salad ve sava yanls grup kamuoyunun
421 422

Ibid., s. 366. Ibid., s. 367-368.

211

desteini alarak durumunu daha da kuvvetlendirdi. Dnemin nemli ahsiyetlerinden olan Ahmet Resmi Efendi sava yanls grubun propagandasyla ilgili gzlemlerini u ekilde aktarmaktadr:423 Otuz seneden beru sulh u mtreke mstemirr olmak [bar ve silah brakmas srdnden] takribi ile evvelki cenkleri grm tekellme kdir [konuabilecek] dem kalmadndan gayr, mevcud olanlar dahi sakal deirmende aartm tecrbeden bi-nsib, encm- kr [iin sonunu] mlhazadan behresi olmayup [nasibini almam] gn bu gndr dimee alm kurnazlar, seferi seyre gitmek gibi zann idp, ne glk var meydanda, dman yok, muhasara olunacak kala yok, ayda gider, ayda gelrz, mansb [makam] alur, pye kat ideriz, lillahilhamd asker ok, hazine ok, bir yes yok diyerek yeleklenp padiah tergib [istee yneltip] ve himmetine imdad ider oldular

erideki sava yanls grubun yansra dardan da bu ynde etkiler gelmekteydi. Bu d etkinin kayna Fransayd. Fransann Osmanllar Rusyaya kar savaa sokma abalar daha da ncelere dayanmaktayd. Yedi Yl Savalar (17561763) srasnda stanbulda bulunan Fransz Bykelisi Vergennes, Osmanllar Rusya ve Avusturyaya kar savaa sokmaya almt.424 Fransann o dnemdeki abalar baarl olmasa da, yaklak 10 yl sonra Fransz Dileri Bakan Choisel, Osmanllar Rusyaya kar kullanma politikasn yeniden uygulamaya koydu. Yedi Yl Savalarnn intikamn almak iin ngiltereyle mcadeleyi tekrar balatma niyetinde olan Choisel, svei, Lehistandaki Bar Konfederasyonunu ve Osmanl mparatorluunu, Avusturya ve Rusyann dengelenmesi iin kullanmay planlamaktayd. Avusturya ve Rusya, oluturulmas planlanan Fransa yanls ittifakla uramak zorunda kalacandan ngiltereye yardm edemeyeceklerdi. Choisel,

423 424

Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 123. Sorel, The Eastern Question, s. 20.

212

bykelilik grevini yerine getirmeye devam eden Vergennese Osmanly Rusyaya kar harekete geirmek amacyla, Osmanl Saraynda faaliyetlerde bulunma grevi vermiti. Ayrca Vergennesin emrine bu amala kullanlmak amacyla 3 milyon lira para da tahsis edilmiti.425 Vergennesin bu yndeki abalar balangta ok etkili olmadysa da426, yukarda belirtilen dinamikler Osmanllarn Fransann isteine uygun olarak savaa girmesine neden oldu. Sava yanls grubun halk tarafndan da desteklenmesi sonucunda, Osmanl-Rus Savann fitili atelendi. Padiah huzurunda 4 Ekim 1768de yaplan bir toplantda, Rusyann mevcut antlamalara aykr davranmak suretiyle bar bozduu tespit edilerek, Rusyaya sava almas kararlatrld. Szkonusu toplantda, Muhsinzade Mehmet Paann yerine sadarete getirilen Silahdar Mahir Hamza Paann sraryla, sava ilanndan nce Rus sefirine baz teklifler yaplmas ve ancak bunlarn reddi halinde savaa gidilmesi kabul edildi.427 Sadrazamn Rus sefiri Alexio Obreskovla yapt grmede, Osmanl tarafnn istekleri kendisine iletildi. Bu istekler, Rusyann Lehistandan ekilmesi, Rusyann Lehistann iilerine karmamas ve Osmanl mparatorluuyla yapt antlamalara sadk kalmas ve Danimarka, Prusya, ngiltere ve sve hkmetlerinin kefalet vermesi hususlarn ieriyordu. Yaplan grmede Rus sefirinin sadece

425 426

Ibid., s. 2425. Osmanl mparatorluunun Rusyaya sava ilannda Vergennesin Osmanl Saraynda yrtt

faaliyetlerin de pay vardr. Vergennesin faaliyetleri, 18. yzylda stanbulda bulunan yabanc elilerin Osmanl d politikasnda hayli nem kazandklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Yukarda da belirtildii gibi, stanbuldaki mukim yabanc eliler, 16. yzyln balarndan itibaren, Osmanl diplomasisinde etkili olmaya balamlardr. Yabanc elilerin Osmanl mparatorluuyla Avrupal devletler arasnda arabuluculukla balayan etkinlik kazanma sreci, zamanla karar verme mekanizmasna etki edecek gce kavumalar derecesine kadar ulaacaktr. 19. yzylda ise yabanc elilerin Osmanl mparatorluunun iilerine bile mdahale etmelerinin saysz rnei grlecektir.
427

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 368.

213

zaman kazanmak istediine hkmedilmesi sonucunda Rusyaya sava ilan edilmi ve 1769 ilkbaharnda ordunun sefere kmas kararlatrlmtr. 428 Osmanl mparatorluunun Rusyaya sava ilan etmesi zerine, ngiltere Kral II. George III. Mustafaya 12 Kasm 1768de gnderdii bir mektupla, sava nlemek amacyla arabuluculuk teklifinde bulundu.429 II. George, szkonusu mektubunda, Ruslarn Lehistandan kaan Lehlileri takip ederek Osmanl topraklarna girdikleri srada vermi olduklar zararn tazmin edilmesini

salayacan belirtmekteydi. Rusyayla sava konusunda kararl olan III. Mustafa, Ocak 1769da gnderdii cevapta, bu teklifi memnuniyetle karladn bildirmekle beraber, Rusyann antlamalara aykr davranlar ve Osmanl topraklarndaki eylemleri nedeniyle eran sava ilanna karar verildiini belirterek, (sava ilan ile ilgili olarak karlm) fetvaya aykr hareket edilemeyeceini ileri srm ve bundan dolay teklifi reddetmitir. 430 zellikle 18. yzyln bandan itibaren, Avrupa devletlerinin arabuluculuk tekliflerini kabul ederek, d politika sorunlarn byk bunalmlara ve savalara sebebiyet verecek kadar trmandrmama yolunu seen Osmanl yneticilerinin sava politikasndaki kararllklarn gstermeleri, d politika ve diplomasi anlaylarndaki deiimi yanstmas bakmndan nemlidir. Buna mukabil, III. Mustafann ngilterenin arabuluculuk teklifini memnuniyetle karladn belirtmesi, Osmanl diplomasisinde Avrupal glerin oynadklar roln ve kazandklar nemin hayli dikkat ekici bir rneidir. Grld gibi, Osmanl ricali Avrupayla ilikilerinde arabuluculuk gibi diplomatik yntemleri benimsemi, daha da nemlisi bunlar

428 429 430

Ibid., s. 368-370. Ibid., s. 370371. Ibid., s. 371 dipnot: 2.

214

kullanma alkanln kazanmtr. Bu da Osmanl diplomasisindeki olgunlamay gstermektedir. Osmanl ordusunun, kararlatrld gibi 1769 ilkbaharnda sefere kmasyla balayan sava, zellikle 1770 ylnda ard ardna alnan ar malubiyetlerle ksa srede byk bir bozguna dnt. Rus ajanlarnn balangta genel olarak Balkanlarda ve ertesi yl zellikle Morada rgtledii ayaklanmalar, Osmanl ordusunun Rus ordusu karsndaki durumunu daha da zorlatrmaktayd. Rus ordusunun 1770 austosunda Kartalda kazand grkemli zafer sonucunda Eflak igal etmesiyle, Bulgaristan zerinden stanbula giden yol da Rusyaya alm oldu.431 Baltktan gelen ve ngilterede ikmal yapan Amiral Orlov komutasndaki bir Rus donanmasnn Akdenizde grlmesi ve 1770 temmuzunda emede Osmanl donanmasna ok ar bir darbe vurmas Osmanl mparatorluu asndan durumu daha da ktletirdi. Rus donanmasnn anakkale Boazna ynelmesi stanbul halknda byk endie yaratt. Rus donanmasnn anakkaleden gemesi, stanbulun byk bir tehlike iine girmesine neden olacakt. Byle bir durum, yzyllardan beri dnya hkimiyeti iddiasnda bulunan bir imparatorluun bakentini bile koruyamayacak duruma geldiini gsterecekti.432 De Tottun gayretleriyle anakkale Boazndaki savunmann kuvvetlendirilmesi, Rus donanmasnn stanbula ynelme planlarn gerekletirmesine engel oldu. Egede kazanlan bu

431 432

Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, s. 337. III. Mustafann isteiyle anakkale Boazndaki savunmay rgtleyen Baron De Tott,

hatratnda Rus donanmasnn anakkalede grnmesinin stanbulda yaratt durumu u ekilde tasvir etmektedir: Kainata hkmetmek midinden pek ksa bir zaman sonra mahvolma fikri galebe ald. Ruslarn grnd haberi zerine btn stanbul akln kaybetti. Baarya ulamam iin toplu dualar yaplyor ve gayretime inanm olan fakat ne yazk ki u an iin hibir ey yapamayan Padiah da ancak ben hareket ettikten sonra rahat nefes alabiliyordu. De Tott, Trkler, s. 189.

215

snrl baarya ramen, ayn tarihlerde Rus ordularnn Krm igali Osmanllar iin ok byk bir darbeydi. Ruslarn, igali Tatar soylularyla anlaarak

gerekletirmeleri bu darbenin etkisini daha da arttrd. mparatorluun sava nedeniyle iine dt byk bunalm, III. Mustafann fikrini deitirerek, bar yaplmasn istemesine yol at. 1771 sonunda, bar politikasn savunanlardan biri olan Muhsinzade Mehmet Paann ikinci kez sadarete getirilmesi, hem III. Mustafann politika deiikliinin bir sonucuydu, hem de Osmanl ricali iinde sava yanllarnn gcn kaybettiini gstermekteydi. Osmanl tarafnda bar yaplmas gr arlk kazanrken, Rusyada da eilim ayn yndeydi.433 arie II. Katerina Rusyann elde ettii kazanmlarn yeterli olduunu dnyor, Avrupada Rusya aleyhine bir gelimenin domasndan ekiniyordu. Lehistann paylalmas konusunda Avrupal byk gler arasndaki gr ayrlklar sona erdirilememiti.434 Arabuluculuk teklif eden Avusturya ve Prusyann abalaryla 30 Mays 1772de Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda bir atekes anlamas yapld.435

433

Uzunarl, arie II. Katerinann, Ruslara esir den Krm Seraskeri brahim Paa vastasyla

III. Mustafaya bar yaplmas iin mektup gnderdiini ileri srmektedir. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 413. Unat ise, brahim Paann maiyetinde bulunan Necati Efendinin sefaretnamesinden hareket ederek, brahim Paann byle bir rol oynamadn belirtmektedir. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 128.
434

Nitekim, Avusturya ve Rusya arasnda Lehistan meselesi nedeniyle sren gr ayrlklar

Avusturyann Osmanl mparatorluunu desteklemesine neden olmutu. 6 Temmuz 1771de imzalanan gizli bir antlamayla, Eflakn bir blmnn Avusturyaya verilmesi ve 20 bin kese aka denmesi karlnda, Viyana Hkmeti Rusya tarafndan ele geirilen btn Osmanl topraklarnn iadesini ve Lehistann bamszln kazanmasn salamay kabul etmiti. Fakat, Avusturyann 1772 nisannda Lehistann paylalmas hususunda Rusya ve Prusyayla anlamas sonucunda bu antlama geersiz olmutu. smail, Hami Daniment, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4. C., 2. B., stanbul, Trkiye Yaynevi, 1961, s. 53
435

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 413414.

216

Atekes anlamasn mteakip, bar grmelerinin balatlmas iin taraflar arasnda diplomatik temaslar yrtld. Grmelerin yaplaca yerin Eflak-Bodan snrnda bulunan Fokani kasabas olmas kararlatrld. Osmanl tarafnda eski Reislkttap Osman Efendi ile stanbul Kads Yasinzade Osman Efendi mzakereci olarak atandlar. Rus tarafnn mzakerecileri ise, stanbul Bykelisi Obreskov ve Kont Gregory Orlovdu. Grmelerde ayrca arabulucu olarak Avusturya ve Prusyann stanbul elileri de yer alacakt.436 Rus taraf, 19 Austos 1772de balayan grmelerde, bar antlamas yaplabilmesi iin n art olarak Krm Tatarlarna bamszlk verilmesi gerektiini belirtti ve Osmanl mparatorluu Krm Tatarlarnn bamszln kabul etmedii srece dier hususlarda mzakere yapmayacaklarn bildirdi. Osmanl taraf ise, Krm Tatarlarnn bamszln ilke olarak kabul etmekle birlikte, Krm Hanlar ve kadlarnn seiminin Osmanl Sultan tarafndan yaplmas gerektiini dile getirdi. Rus delegeleri bunu kabule yanamad. Yaklak bir ay sren grmelerde meselenin zlememesi zerine, konferans sonu alnamadan dald.437 Grmeler sonucunda barn tesis edilememesi karsnda Osmanl Serdar- Ekremi Mehmet Paa endieye kapld ve Rus ordular bakomutan Romanzova bir mektup gndererek mzakerelere yeniden balanmas isteini iletti. Romanzovun szkonusu istee olumlu bakmas sonucunda, Kasm 1772de Bkrede yeni bir konferans topland. Osmanl delegesi bu kez Reislkttap Abdrrezzak Bahir Efendiydi. 6 ay gibi hayli uzun bir sre devam eden ve iddetli tartmalara sahne olan Bkre Konferans da, Osmanllarn Ker ve Yenikalenin Ruslara terkini ve

436 437

Ibid., s. 414. Ibid., s. 414-415.

217

Rus ticaret gemilerinin Akdenizde ve Karadenizde seyrsefain zgrlne sahip olmas hususlarn kabul etmemesi zerine sonu alnamadan dald.438 Osmanl delegelerinin bar yaplmas iin gerek Fokani, gerek Bkre grmelerinde gsterdikleri youn abaya ramen, mzakerelerin sonusuz kalmasnn en nemli nedeni, stanbulda bulunan sava yanls grubun etkili kesimlerinden birini oluturan ulema snf mensuplarnn olumsuz tavrdr.439 zellikle Mslmanlarn yaad Krmn terki konusu, slami hassasiyetleri yksek olan szkonusu kesimde sert bir muhalefete neden olmaktayd. Ulemann halk zerindeki etkisini bilen ve ulema ile Yenieriler arasnda daha nce sklkla grlen ittifaklarn yeniden belirmesinin kendi durumlarn tehlikeye sokacan tahmin eden Padiah ve yksek brokratlar, bylesine nemli bir adm atmaktan ekinmekteydiler.440 Bar grmelerinin sonusuz kalmas zerine 1773 ilkbaharnda yeniden balayan savata, Osmanl ordusu yaplan muhaberelerde ok ar yenilgiler almaya devam etti. Rus ordular Bulgaristana girdi ve Edirneyi tehdit etmeye balad. Osmanl Ordu kararghnda kurulan Sadrazam divanna katlan herkes

muhaberelerde alnan ar yenilgiler nedeniyle savaa devam etmenin mmkn olmad yolunda gr bildirmi, bar yaplmasnn zorunlu olduunu belirtmiti. Durumun vehameti Osmanl tarafnn bar yaplmas iin yeniden giriimlere balamasn zorunlu kld. Osmanl Sarayndaki sava yanls grubun lideri

438 439

Ibid., s. 415-417. Ahmet Resmi Efendi, sava yanls grubun nde gelenlerinden biri olan eski eli Osman Efendi

rnei erevesinde, sava yanls grubun irrasyonel grlerini iddetle eletirmektedir. Ahmet Resmi Efendiye gre, Osman Efendi III. Mustafay ssl konumalaryla etkileyerek, Bkre grmeleri erevesinde bir bar antlamas imzalanmasn engellemitir. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 161 162.
440

Kinross, The Ottoman Centuries, s. 403404.

218

durumundaki Padiah III. Mustafann 1774 ocanda lm ve yerine daha lml bir izgide olan I. Abdlhamitin tahta kmas da szkonusu giriimleri

kolaylatrmaktayd. Osmanl tarafndan gelen bar teklifi Rusya tarafndan da kabul edildi. Rus tarafnn, elde ettikleri baarlara ve Osmanl ordusunun ciddi bir mukavemet gsterebilecek durumda olmamasna ramen bar teklifini kabul etmesinin nedeni, o dnemde Rusyann kar karya kald i sorunlaryla ilgilidir.441 Bar grmelerinin balamas hususunda taraflarn gr birliine varmalarnn ardndan, Sadaret Kethdas Ahmet Resmi Efendi nianc rtbesiyle birinci, Reislkttap brahim Mnib Efendi ise ikinci delege olarak tayin edildiler. Osmanl delegeleri 12 Temmuz 1774de yola kp, grme yeri olarak belirlenen Kk Kaynarca kasabasna geldiler. Rus tarafnn delegesi ise General Repnin idi.442 Fokani ve Bkrete yaplan uzun mzakerekelerin aksine, Kk Kaynarcadaki grmeler hayli ksa srmtr. Ahmet Resmi Efendi ve General Repnin arasnda 16 Temmuzda yaplan ilk grmeden sonra, 21 Temmuzda bar antlamas imzalanmtr. Grmelerin bu kadar ksa srmesinin nedeni, Rus tarafnn belirttikleri artlar dnda herhangi bir antlamay kabul etmeyeceklerini ok kesin bir biimde ifade etmesidir. Aslnda, Osmanl taraf grmelerde
441

Osmanl mparatorluuyla yaplan savan olumsuz etkileri, kyllerin arie II. Katerina

ynetimine olan sadakatini zayflatmt. 1773te Pugaev isimli bir Kazakn balatt ayaklanma hzla yayld. Kendisini ar ilan eden Pugaev ksa srede ayaklanmay byk bir sosyal harekete dntrecek gce ulat. Yaklak iki yl sren ve 1775de Pugaevin yakalanarak idam edilmesiyle sonulanan ayaklanma, Rusyann Osmanl mparatorluuyla bara yanamasndaki en nemli nedendi. II. Katerina bar yaparak hem ayaklanmay bastrmak iin daha fazla askeri kuvvetten yararlanmak, hem de savan halk zerindeki olumsuz etkilerini azaltarak ayaklanmann sosyal dinamiini ortadan kaldrmak istiyordu. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar, 3. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1993, s. 283-284.
442

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 422; Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 165.

219

ncelikle bir atekes salamay, bar grmeleri devam ederken de durumlarn biraz daha dzeltmeyi amalamaktayd. Fakat, Rus ordularnn komutan olan Mareal Romazonov, atekes teklifini redderek derhal nihai bir bar antlamas imzalanmas gerektiini bildirdi. Bu durumda, Osmanl delegesi Ahmet Resmi Efendiye gre Rus taraf ne nerirse kabul etmekten ve teslim olmaktan baka bir are yoktu.443 Sonuta, Osmanl taraf temelde kendisine dikte ettirilen bir bar antlamasn imzalamak zorunda kald. Kk Kaynarca Antlamas, tazminat artlar dnda byk lde Abdrrezzak Efendi ile Obreskovun Bkre grmeleri srasnda nerdii artlara dayanarak hazrlanmt. 28 madde ve iki ek maddeden oluan szkonusu antlamadaki en nemli dzenlemeler unlard:444 -Rusya Karadenizin kuzey kysnda bulunan Klburun, Yenikale ve Ker limanlarn alacak; buna mukabil sava srasnda igal ettii Bodan, Eflak, Bucak, Grcistan ve baz Ege adalarndan ekilecekti. -Karadeniz, Akdeniz ve Boazlarda Rus ticaret gemileri seyrsefain zgrlnden yararlanacaklard. -Krm Tatarlar bamszlklarn kazanacaklard. -Osmanl Devleti sava tazminat olarak toplam 15 bin kese ake deyecekti. Kk Kaynarca Antlamasnn ok nemli bir boyutunu da Rusyann Osmanl Ortodoks tebas zerinde koruyuculuk rol kazanmas oluturmaktadr. Rusya, zellikle 19. yzylda, Antlamann 7. ve 14. maddeleri erevesinde

443

Ahmet Resmi Efendi, Osmanl ordusunun kuatlm olduunu, ihanet eden askerlerin firar etmekle

kalmayp kendi karargahlarn bile yamaladklarn, orduya komuta eden Sadrazamn ar hasta olmasnn durumu daha da gletirdiini, bu nedenler yznden Osmanllarn direnme gcnn olmadn belirtmektedir. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 166.
444

Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I., s. 121-137.

220

Ortodokslar zerinde hamilik iddiasnda bulunmutur.445 Rusyann, antlama nasl yorumlanrsa yorumlansn, Ortodoks Hristiyanlarn hamisi olma sylemini, 19. yzylda d politikasnn merkezine oturttuu grlmektedir. Antlama hkmleri uyarnca Rusyann stanbulda srekli elilik kurma hakkn elde etmesi de nemlidir. Osmanllar yzyllarca Rusyann daimi elilik amasna izin vermemi, bunu Osmanllarn evrensel stnl anlayna aykr bulmulard. Kk Kaynarca Antlamasyla Rusyann bu hakk kazanmas, Osmanl-Rus ilikilerinin artk ok daha eitliki bir ereveye oturduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Bu durum, Osmanl mparatorluunun 18. yzyl boyunca tedrici bir biimde terk etmek zorunda kald mutlak stnlk anlaynda alan ok nemli bir gedik niteliindedir. Kk Kaynarca Antlamasnn ve bu antlamayla ortaya kan Dou Sorununun, Osmanl diplomasisi asndan nemli bir krlmaya tekabl ettii ileri srlebilir. Bunun nedenlerine bakldnda u hususlar n plana kmaktadr: Birincisi, Kk Kaynarca Antlamasyla girilen srete byk gler tedrici bir biimde Osmanl mparatorluunun iilerine mdahale edebilme imknlarn arttracaklardr. Bunun nedeni sadece Rusyann Ortodoks teba zerindeki hamilik iddias deildir. Devletin gcn kaybetmeye balamas, Batllarn Osmanl corafyasna ynelik ilgisiyle aknca, byk gler Osmanl mparatorluunun iilerine daha fazla karacaklardr. Dolaysyla, 18. yzyl boyunca Osmanl mparatorluunun d politikasn etkileme glerini arttran byk gler,

445

Antlamann szkonusu maddeleri tarihiler tarafndan farkl yorumlanmaktadr. Bu konuda

mevcut grleri ele alan farkl ve eletirel bir gr iin bkz: Roderic H. Davison, Rus Becerisi ve Trk Aptall: Kk Kaynarca Antlamasnn Gzden Geirilmesi, Osmanl Trk Tarihi (1774 1923), ev: mer Moral, stanbul, Alkm Yaynlar, 2003, s. 6186.

221

etkinliklerini daha da younlatracaklar, bu erevede Osmanl mparatorluunun iilerinin de bir anlamda uluslararaslat bir dneme girilecektir. kincisi, Kk Kaynarca Antlamasnn Osmanl modernlemesi asndan nemli bir balang tekil etmesidir. Osmanl mparatorluunun 17681774 Savanda ald ar yenilgiler, onlarca yldr sren bar dneminde ok da farkna varamad, Bat karsnda gcn tamamen kaybettii gereini ok ak biimde gzler nne sermitir. Lale Devrinde balayan reformlar, hem muhafazakr glerin muhalefeti nedeniyle devam ettirilememi, hem de szkonusu reformlar hayli yzeysel kalmtr. Batnn teknolojik alandaki bariz stnlnn, Osmanl ricali tarafndan grlmesi 17681774 Osmanl-Rus Savayla olmutur. Sava srasnda balayan askeri alandaki reformlar, I. Abdlhamit dneminde artmtr. Osmanl modernlemesinin kklerini oluturan szkonusu reformlarn diplomasiyle yakndan ilikisi bulunmaktadr. Bu iliki ileride incelenecektir. ncs, Osmanl yneticileri, ftuhat politikasnn realiteyle hibir ekilde badamadn 17681774 Osmanl-Rus Savayla ok ac bir biimde grmtr. Yukarda belirtildii gibi, aslnda barn ve statkonun korunmasnn Osmanl mparatorluu asndan bir zorunluluk olduu, Osmanl ynetici elitinin zellikle sivil brokrasi kanad (Kalemiye) tarafndan bilinmekteydi. 18. yzyln bandan beri, bar yanls grup, Osmanl d politikasnn belirlenmesinde grlerini kabul ettirmi ve bu ynde bir politika izlenmesini salamlard. Fakat, 17681774 Savanda zellikle askeri brokrasi (Seyfiye) ve ulema tarafndan benimsenen sava yanls politika anlaynn, bar yanls grubun tm muhalefetine ramen benimsenmesi, Osmanl mparatorluunun byk bir felaketle karlamasna neden olmutu. Kar karya kalnan byk felaket, Osmanl ynetici eliti iindeki bar yanllarnn haklln ortaya kard ve szkonusu grubun itibar daha da artt. Buna

222

mukabil, sava yanls askeri brokrasi ve ulema gibi muhafazakr glerin itibar azald. Bar yanls grubun kazand itibar, Osmanl d politikasnn ekillenmesine dorudan etkide bulundu. Bu erevede, 1774 sonras srete kadim dnemin ftuhat politikas erevesinde dile getirilen sava yanls d politika anlay tedrici bir biimde ortadan kalkt. 19. yzyl Osmanl d politikas barn ve statkonun korunmasn temel alacaktr.

Gszle Kar Bir Ara/are Olarak Diplomasi 17681774 Osmanl-Rus Sava Osmanl mparatorluunun gszlnn ortaya kmas bakmndan katalizr ilevi grmt. Osmanl yneticilerinin devletin iinde bulunduu gszln farkna varmalar, 18. yzyl bandan itibaren tedrici bir deiim gsteren diplomasi anlaylarnda nemli bir olgunlama salayacaktr.446 1774 sonrasnda Osmanl diplomasisi olgunlasa da, d politika anlaynda ksa sreli bir geriye dn de szkonusu olmutur. Gerekten de, 1774ten 1792e kadar sren devirde Osmanl yneticilerinin ftuhata dayal geleneksel dnem anlaylarnn zaman zaman yeniden ortaya kt grlmektedir. Statkonun Osmanl mparatorluu lehine deitirilmesine dayanan ve bu ynyle ftuhata dayal anlayn tesisi anlamna gelen szkonusu revizyonist ynelimin ortaya knn temel sebebi Krmn geri alnmas isteidir. Aslnda bu revizyonist yaklam yeni de deildir. 1699 Karlofa Antlamasyla kaybedilen topraklarn geri alnmas iin 18. yzyln ilk yarsnda Venedik, Avusturya ve Rusyayla yaplan savalar da benzer bir revizyonist eilimin sonularyd. Yukarda belirtildii gibi, szkonusu savalar neticesinde revizyonist
446

Ahmet Resmi Efendi, Osmanl mparatorluu asndan statkonun korunmasnn tad nemi u

ekilde ifade ediyordu: mrleri uzun ve adlar yaygn olan devletler, k yalarna yaklatklar sralarda kendi topraklaryla yetinmek zorundayd. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 193.

223

giriimlerin

baarszlkla

sonulanmas,

barn

ve

statkonun

korunmas

politikasnn uygulanmaya balamasna yol am, uluslararas konjonktrn de olumlu etkisiyle, yaklak 30 yl sren bar dnemi yaanabilmiti. te, 1774 sonrasnda d politikadaki revizyonist ynelim, ilk bakta gelenein restorasyonu gibi gzkmektedir. Fakat d politikadaki revizyonist ynelim hem ok ksa sreli olmu, hem de kadim dnemdekinden ok daha farkl bir nitelik tamtr. Osmanl diplomasisi ise paradoksal biimde revizyonizmden olumlu etkilenmitir. Bunun temel nedeni, Osmanl yneticilerinin devletin gszln ikame etmek iin diplomasiyi ok daha fazla kullanma ihtiyac iine girmeleridir. Temelde askeri gce dayanan revizyonist anlay bile diplomasiyi revizyonist hedeflere ulamak iin olmazsa olmaz bir olgu olarak grmtr. Osmanl yneticilerinin szkonusu devirde diplomasiyi kullanmalar temelde iki balamda gereklemitir: Birincisi, Osmanllar d politikalarn uluslararas konjonktrn realitelerini gznnde tutarak belirlemeye almlar, diplomasiyi uluslararas konjonktr zmleyebilmek ve kendi lehlerine evirmek iin kullanmaya ynelmilerdir. kincisi, Osmanllar diplomasiyi kullanarak eitli devletlerle ittifak araylarna girmeye balamlardr. 1774ten 1792ye kadar Osmanl d politikas temelde revizyonist bir ereveye otursa da, diplomatik yntemlerin d politikann merkezine yerletii grlmektedir. 1774 sonrasnda, Osmanl diplomasisinin olgunlamasnn altnda d politika anlaynn temellendirildii niversalizm dncesinin byk oranda terk edilmesi yatmaktadr. 18. yzyl boyunca yava yava etkisini kaybeden niversalist sylem -en azndan teorik olarak- Osmanllarn, d politika srecini uluslararas konjonktrden kopuk bir olgu olarak grmelerine neden olmaktayd. Bu erevede,

224

uluslararas sistemin varl -gene teorik olarak- reddedilmekteydi. 1774 sonrasnda bu anlay tamamen terk edilecek ve diplomasi, doasna uygun olarak ok aktrl bir olgu olarak grlecektir. Osmanl mparatorluunun d politikasndaki ve diplomasisindeki yeni alm kendisini ilk olarak Krm meselesinde gstermitir. Dolaysyla yeni alm Krm meselesinin erevesinde izlemek yerinde olacaktr: Kk Kaynarca Antlamasnn 3. maddesi uyarnca Krmn bamszln kazanmas Osmanl elitinde ve toplumunda derin bir znt yaratmt. Krm Han III. Selim Girayn 17681774 Osmanl-Rus Sava srasnda stanbula kamas nedeniyle, hanla Rusyann desteini alan Sahip Giray gelmiti. Krm toplumunda da Krmn Osmanl mparatorluundan ayrlmasndan ve lkede Rus etkisinin artndan rahatszlk duyan byk bir kitle vard. Krm ulemasndan ve Krm mirzalarndan oluan bir heyet Kk Kaynarca Antlamasnn imzalanmasn mteakip stanbula geldi. Heyet, Osmanl mparatorluunun Krm Hanln himaye etmesi, hanlarn Osmanl Sultan tarafndan tayin edilmesi ve Krmda okutulacak hutbe ve kesilecek sikkelerin Sultan adna olmas gibi isteklerde bulundu.447 Sahip Giray, hanlnn Osmanl Sultan tarafndan tannmasn salayarak meruiyet kazanmak da istemekteydi. Osmanl taraf szkonusu isteklerin, imzalanmasna ramen henz taraflarca tasdik edilmemi Kk Kaynarca Antlamas hkmlerine aykr olduunu bilmekle beraber, szkonusu antlama hkmleri arasnda yer alan din ilerinin halife olan Osmanl Padiah tarafndan grlmesi maddesini kullanma kararn verdi. Fakat Sadrazam, bir oldu bitti yaratmak yerine, konuyu Rus ordular bakomutan olan

447

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 443.

225

Mareal Romanzova sundu. Romanzovun onaynn alnmasndan sonra, Sahip Girayn hanl onayland ve kendisine berat gnderildi.448 Bu gelimeler yaanrken, Krmda kan bir ayaklanmayla Sahip Giray hanlktan indirildi. Ayaklanmann arkasnda eski Hanlardan olan III. Devlet Giray bulunmaktayd. III. Devlet Giray Krmda yapt propagandada, Krmn tekrar Osmanl mparatorluuna balanmasn ve Ker, Yenikale ve Klburun kalelerinin Ruslardan alnmasn salayacan iddia ediyordu. 449 III. Devlet Girayn bylece tekrar tahta kmasnn ardndan stanbula yeni bir Krm heyeti geldi. Heyet, III. Devlet Girayn szkonusu isteklerinin Osmanl tarafnca da benimsenmesini ve bu dorultuda kendilerine destek verilmesini istedi. Osmanl taraf Krmllara destek verilmesinin Kk Kaynarca Antlamasn geersizletireceini ve Rusya ile yeni bir savaa sebebiyet vereceini gryordu. te yandan, Krm Tatarlarna red cevab verilmesinin Tatarlar Osmanllardan koparaca da bilinmekteydi. Bu yzden, Krm Heyetine kati bir cevap verilmeyip, konunun stanbula gnderilecek olan Rus elisiyle grlecei bildirildi.450 Rus elisiyle daha sonra yaplan grmelerde Krm Heyetinin talepleri gndeme getirilse de bu konuda herhangi bir gelime olmad.451 Sahip Girayn yerine III. Devlet Girayn tahta kmasna bata kar koymayan Rusya, Krmda yeni bir darbe rgtledi. karklklar nedeniyle III. Devlet Giray desteklemek bahanesiyle Krma asker sokan Rusyann gerek niyetinin ahin Giray tahta karmak olduu ksa srede anlald. III. Devlet

448 449 450 451

Ibid., s. 443-444. Ibid., s. 444-445. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s. 314. Ibid., s. 364.

226

Girayn stanbula kamasyla Rusyann desteini alan ahin Giray Krm Han oldu.452 ahin Girayn Krm tahtna oturmasnn Rusyann Krm rtl bir biimde kontrol altna almas anlamna geldiini gren Osmanl yneticileri, nceki tutumlarnn aksine bu sefer ok daha byk bir tepki gsterdiler.453 Krm halk da ahin Girayn Rus yanls politikalarndan ve Rus kltrn benimsemesinden rahatszlk duymakta, Osmanl Sultannn tercih edecei her Han kabul etmeye hazr olduklarn Osmanl Sarayna gnderdikleri eliler vastasyla bildirmekteydi. Osmanl ricali iinde, Krm meselesinde lml bir politika izlenmesini savunanlar etkinliklerini kaybetmeye baladlar. Divan ahinlerin kontrolne girmekteydi.454 Osmanl ynetimi, Rusyaya kar sert bir politika izlenmesi gr arlk kazanmasna ramen, ncelikle diplomatik yollar kullanmaya karar verdi. Bu erevede, Rusyann Krmn bamszl hilafna yapt giriim, stanbuldaki Rus elisi vastasyla iddetle protesto edildi. Bunu mteakip, 1778 banda yaplan bir toplantda, Krm halkna yardmc olmak amacyla askeri hazrlklara balanmas karar alnd. Karar stanbulda bulunan dier yabanc elilere de bildirildi. Osmanl tarafnn askeri hazrlklara balamas zerine Ruslar da ayn ekilde davrandlar.455 Fakat, hem Osmanllar hem de Ruslar henz byk bir savaa hazr durumda deillerdi. Nitekim, Prusya elisi De Goffronun araclyla Reislkttap ve Rus elisi arasnda meseleyi zmek iin yaplan grmelerde, her iki tarafn da
452

Sahip Girayn kardei olan ahin Giray, daha nce grevi nedeniyle Rus Saraynda bulunmutu

ve Rusya taraftar olan bir kiiydi. Tahta kmasnn ardndan bir Rus subayn da yaver olarak atamtr. Idem.
453

ahin Girayn Krm Han olduunu renen I. Abdlhamit vezirine yazd bir hatt hmayunda,

ahin Giray bir alet-i mlahazadr, Rusyalunun meram Krm zabt eylemektir ifadesini kullanmt. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 446.
454 455

Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 173. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 447.

227

diplomatik sreci uzatmak ynnde aba gsterdikleri anlalmaktadr.456 Fakat, grmelerde sonu alnamamtr.457 Diplomatik grmelerde baar salanamamas zerine, be kalyondan oluan bir Osmanl donanmasnn Krma gnderilmesi kararlatrld. Bu askeri mdahale kararna ramen, 1774 Kk Kaynarca barnn Osmanl tarafnca bozulmadn gstermek iin Rusyaya sava ilan edilmemesi de dikkat ekicidir.458 Osmanl ynetimi, kendi iinde sava yanllarnn arlk kazand ve askeri mdahale seeneinin uygulamaya sokulduu bir aamada bile diplomasi kapsn ak brakmaya almaktayd. Osmanl ynetiminin Rusyayla ak bir savatan kandnn bir baka gstergesi de, rtl sava yolunu kullanmaya almasyd: Divanda alnan karar uyarnca, stanbulda bulunan eski Krm Hanlarndan Selim Giray, ahin Giraya kar balayan ayaklanmay yaygnlatrmak amacyla Krma gnderildi. Mart 1778 balarnda kk bir Osmanl deniz gcnn Krmda giritii harekat Rusya tarafndan kolaylkla savuturuldu. Selim Giray da Krma geldiinde isyann Ruslarca bastrldn grdnden geri dnmek zorunda kald. Osmanl mparatorluu ve Rusya arasnda scak atma balamasna ramen, her iki taraf da resmen bir sava iinde deildi. nk her iki taraf da birbirlerine sava ilan etmekten kanmaktaydlar. Zaten Reislkttap ile Rus elisi arasndaki mzakereler de devam etmekteydi.459

456 457

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s. 366. Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., ev:Bekir Stk Baykal, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar,

1948, s. 17.
458 459

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s. 368. Ahmet Resmi Efendi, Osmanl mparatorluuyla Rusya arasndaki sava olmayan sava

durumunu gstermek ve Reislkttap ile Rus elisi arasndaki mzakerelerin garipliini u ekilde yorumlamaktayd: Moskov zerine seferimiz var disek evvelki gibi olur, Tatar zerine yrisek rut-

228

Krma gnderilen deniz kuvveti baarsz olmasna karn, Divan iindeki ahin kanat daha byk bir kuvvetle yeni bir giriimde daha bulunulmasn istemekteydi. Bunun zerine Hasan Paa komutasndaki bir donanmann Krma gnderilmesi kararlatrld. Ancak, hazrlanan donanma, rzgr durumu uygun olmadndan, denize almak iin 6 hafta kadar beklemek zorunda kald. Hasan Paa, Krma varldnda, bu kadar gecikmeden sonra baarnn mmkn olmadn grerek karaya asker karmaktan kand. Denizden yaplan kk saldrlar da etkili olmad. Dolaysyla, bu giriim de nceki gibi baarszlkla sonuland ve Osmanl donanmas kn yaklamas nedeniyle stanbula dnmek zorunda kald. Bylece, Krm kurtarmak iin yaplan son askeri giriim de baarszlkla sonulanm oluyordu.460 Grld gibi, 1778 ilkbaharndan itibaren taraflar arasndaki kriz scak atmaya dnse de, ilgin bir ekilde ne Osmanl mparatorluu, ne de Rusya birbirlerine sava ilan etmemilerdir. Osmanl taraf, Rusya karsnda Batl g ya da glerden destek almadan baarl olamayacan bilmekteydi. zellikle Osmanl mparatorluuna destek vermesi muhtemel olan Fransann, Amerikan bamszlk sava nedeniyle ngiltere ile sava durumunda olmas Osmanllarn bu lkeyle ittifak ansn ok azaltmaktayd. Fransa, 17681774 Osmanl-Rus Savandaki politikasnn aksine, bu defaki krizde Osmanllarn Rusyayla savamasn engellemeye almaktayd. stanbuldaki ngiliz elisi -ngiltere o srada Fransaya kar Rusyann desteini kazanmak istediinden- Krm meselesinin Rusya lehine bar yollarla zlmesini salamak amacyla Babli nezdinde giriimlerini srdrmekteydi. Avusturya ise

u msalemeye [bar koullarna] muhalif olmala yine bozumak iktiz ider. Bu rey-i fasid [bozuk gr] olduun kimse lisana getrmee kadir olmad. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 174.
460

Anderson, Dou Sorunu, s. 2526.

229

Bavyera veraset sorunu nedeniyle Prusya ile gerginlik yaadndan, bar yaplmas ynnde Babliye neride bulunmutu. Uluslararas konjonktrn farknda olan ve gelen telkinleri kabul etmek zorunda kalan Osmanl yneticilerinin, revizyonizm erevesinde askeri g kullanma ynnde bir harekette bile diplomatik kanallar hep ak tutmaya altklar grlmektedir. Yukarda vurgulanan diplomasinin olgunlamas yargs bu erevede deerlendirilmelidir. Rus ariesi II. Katerina da i sorunlarla uratndan ve Krmdaki durum kendi lehine olduundan meselenin bar yollarla zlmesini istemekteydi.461 Sonunda, Osmanl tarafnn meseleyi diplomatik yollarla zmeyi kabul etmesi zerine, Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda grmelerin balamas Fransz elisi Saint-Priestin arabuluculuuyla kararlatrld. 1778 sonunda stanbuldaki Aynalkavak Saraynda balayan grmelerde Osmanl tarafn temsil eden heyette, Abdrrezzak Bahir Efendi ve Kk Kaynarca Antlamasn imzalayan brahim Mnib Efendi de bulunmaktayd.462 Fransz elisi Saint-Priestin de nemli katklarda bulunduu grmeler 21 Mart 1779da antlamann imzalanmasyla sonuland. Kk Kaynarca

Antlamasnn yeniden onaylanmas anlamna gelen Aynalkavak Antlamasnn (Tenkihnme) ierdii en nemli hususlar unlard: 463 - Her iki tarafn da Krmn bamszlna sayg gstermesi. -Osmanl mparatorluunun ahin Giray Krm Han olarak tanmas.

461

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 451; Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s.

384385; Anderson, Dou Sorunu, s. 26.

462 463

Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 174175. Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I., s. 151-158.

230

-Tahta kacak her Hann Osmanl Padiah tarafndan onaylanmas.464 -Osmanl tarafnn Krm Tatarlarna ynelik btn hak ve himaye talebinden vazgeerek, bir daha hibir surette hak ve himaye talebinde bulunmamay kabul. -Osmanl mparatorluu ve Rusya arasnda bir anlamazlk vuku bulduunda taraflarn diplomatik temasa gemeden hibir tedbire bavurmamay kabul etmeleri. -Rusyann Krmda bulunan kuvvetlerini ekmesi. Aynalkavak Antlamas ilk bakta ok ar artlar tamyor grnmesine ramen, bu antlama ile Osmanl mparatorluuna zayf, ihtiyarlam ve kendini savunmaktan aciz bir devlet muamelesi yaplm, yaamasnn Rusya tarafndan gsterilecek iyi niyete ve merhamete bal olduu gsterilmeye allmtr. Bu durum, Osmanl yneticileri arasnda devletin gcn tamamen kaybettii dncesinin daha da belirgin biimde dile getirilmesine neden olmutur. I. Abdlhamitin itibar halk arasnda da azalm, yal padiahn devleti yeniden kuvvetlendiremeyecei dncesi egemen olmaya balamtr.465 Osmanl ynetici eliti iinde devletin gcn kaybettii dncesini benimseyenlerin artmas zellikle nemlidir. Daha nce vurguland gibi, 18. yzyln bandan itibaren Osmanl yneticileri iinde sava ve bar yanls gruplar olmutur. 17681774 Osmanl- Rus Savandan itibaren Osmanl mparatorluunun girdii her sava ok olumsuz sonular dourmu, bu da sava yanls grubun itibarn daha da azaltmtr. Sava yanllar bile, Osmanl mparatorluunun gcn kaybettiini bildiklerinden, uluslararas dengelerin gzetilmesi ve bu erevede

464

Aslnda szkonusu onay hakk semboliktir. nk, antlamaya gre Osmanl Padiahnn

kendisine sunulan kiiyi onaylamama gibi bir hakk bulunmamaktadr.

465

Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., s. 23.

231

diplomasinin kullanlmas zorunluluunu takdir etmeye balamlardr. Aynalkavak Antlamas bu sreteki en nemli kilometre talarndan biridir.466 Nitekim, 1779 sonrasnda Krm meselesinin girdii sre Osmanl mparatorluunun, tm revizyonist izgisine ramen, mmkn olduunca i ve d konjonktr dikkate alan bir d politika izlemeye altn, diplomatik yntemleri de bu erevede kullandn gstermektedir. Krm ile Osmanl mparatorluu arasndaki ba Aynalkavak

Antlamasndan sonra gn getike zayflad. Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu olumsuz durumu bilen Rusya, Fransann da st kapal desteini alarak Krm zerindeki nfuzunu daha da arttrd. Krm topraklarna katmak isteyen Rus ariesi II. Katherina, Tatarlar arasnda ahin Giraya kar olan tepkiyi kullanmtr. 1782 ortalarnda ayaklanan halk ahin Giray devirerek yerine kardei Bahadr Giray hanla getirdi. Bahadr Giray stanbula bir heyet gndererek hanlnn tannmasn istedi. Bahadr Girayn hanla getirilmesinden memnuniyet duyan Babli, yeni han tanma amacyla bir terifat heyeti gndermeyi kararlatrdysa da, Fransz Bykelisinin devreye girmesi zerine bu giriimini askya ald.467 Ruslarn desteini alan ahin Giray, Krma tekrar giderek hanl geri almak iin hazrlk yaparken, Babali de diplomatik yntemleri kullanmaya balad. Bu erevede, stanbulda bulunan Rus elisi vastasyla Rus Saray ile grmelere

466

Aynalkavak Antlamasn imzalayan Abdrezzak Bahir Efendinin, grmeler srasndaki

hizmetleri nedeniyle baarl bulunarak Reislkttapla atanmas dikkat ekicidir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I., s. 395.
467

Fransz bykelisinin Babliye gnderdii mesaj, Osmanl yneticilerinin uluslararas dengeleri

gzetmekte nasl zen gsterdiklerini gstermesi asndan dikkat ekicidir: ay mukaddem Fransa padiahnn emriyle bana bavekilimizden bir mektup geldi; mealinde devlet-i aliye canibine gz kulak ol; u aralkta olur olmaz birey iin bir muharebe ve sefer kad eylemesinler, hakimane muamele ve mmkn mertebe mdara [yalandan dostluk] semtini tutsunlar, zira cenk alacak vakit deildir () Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 487-488.

232

giriilmitir. Grmeler srerken 1782 ekiminde Rus kuvvetleriyle birlikte Krma giren ahin Giray, Bahadr Giray tahttan indirerek yeniden Han oldu.468 Ruslarn Kk Kaynarca ve Aynalkavak antlamalarna aykr olarak, Krmn iilerine mdahale etmeleri Babliyi zor durumda brakt. Babli ya ahin Girayn hanln tanyacak, ya da Rusyaya sava ilan edecekti. Bu srada, 1782 aralnda Babliye bir Rusya-Avusturya ortak notas verildi.469 Notada, Babliden Rus gemilerinin boazlardan geiini engellememesi, Eflak ve Budanla ilgili ykmllklerini yerine getirmesi ve ahin Giray bamsz Krmn meru Han olarak tanmas isteniyordu. Babli notaya ynelik sert bir tepki vermekten zenle kand ve bu konularda mzakereler yaplmasn nerdi.470 1783 nisannda II. Katherinann Krmn Rusya tarafndan ilhak edildiini aklamas, ne Osmanl tarafnda, ne de Tatarlar iin byk bir srpriz olmad. Fakat, stanbul halk ve Osmanl Saray iindeki ahin kanat bu gelimeye kar sert tepki gsterilmesini istemekteydi. Sadrazam Halil Hamit Paann ban ektii lml ve bar yanls kanat ise, Rusyaya sert tepki gsterilmesinin mmkn olmadn, bunun Osmanl mparatorluunu hi de hazr olmad bir savan iine sokacan biliyordu. Konuyu deerlendirmek iin yaplan toplantda, ahin kanattan olan eyhlislam ile Kaptan- Derya Hasan Paa, ilhak hemen knamama yolundaki politikas nedeniyle Sadrazam iddetle eletirdiler. Toplantya katlan ahinler,

468 469

Ibid., s. 489. Avusturya-Rusya ortak notas, iki lkenin Osmanl mparatorluuna kar ortak hareket ettiini

gstermekteydi. ki lke arasndaki -zaten varlndan kuku duyulan- ittifak somutlamt. Bu durum, Bablinin sava yerine diplomatik yntemlere bavurma alternatifini kullanmaya almasnda hzlandrc bir etki yapt.
470

Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., s. 29-30.

233

Sadrazamn derhal sefer hazrlklarna balamasn istemekteydiler. Sonuta, ahin kanadn basksyla ilhakn resmen knanmas kararlatrld.471 Alnan karara ramen, Babli sorunu askeri yntemlerle deil, diplomatik yoldan halletmeye alt. Nitekim, ncelikle yine kararlatrldnn hilafnaknama belgesinin Rus Sarayna gnderilmesi geciktirildi. Buna paralel olarak, ngiliz ve Fransz elilerinin arabuluculuu salanmaya alld.472 Diplomatik sre devam ederken, Bablide yaplan toplantlarda knama belgesinin gnderilmesinin 1783 yl sonuna kadar bir kez daha ertelenmesi kabul edildi.473 Bablinin ilhak karsnda tepki gsteremediini gren arie II. Katherina, stanbuldaki bykelisi Bulgakov vastasyla Krm, Kuban ve Tamann Rusya tarafndan ilhaknn Osmanl mparatorluunca kabul ve tasdik edildiine dair bir senet istedi. Bylece kriz daha da byd.474 Divanda ahin kanadn en nemli temsilcisi olan Kaptan- Derya Hasan Paa da, Osmanl mparatorluunun Rusyayla bir sava kazanamayaca dncesini benimsemeye balad ve Sadrazamn grlerine yaklat. Babali bir sava durumunda Avusturyann Rusya ile ortak hareket edeceini bilmekteydi. ngiliz ve Fransz bykelileri de Krm, Kuban ve Tamann Rusyaya braklmas ynnde bask yapmaktaydlar.475 Kasm 1783te yaplan bir toplantda konu bir kez daha ele alnd. Toplantda bata Sadrazam Halil Hamit Paa olmak zere devlet ricali Krmn ilhakn tanmamann Osmanl mparatorluunu sadece Krmda deil, ayn zamanda

471 472

Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 179. Ali hsan Ba, Britain and the Struggle for Integrity of the Ottoman Empire: Sir Robert

Ainslies Embassy to stanbul: 17761794, stanbul, Isis Yaynlar, 1984, s. 14.

473 474 475

Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 179180. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 493. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 180.

234

Balkanlarda da savamak zorunda brakacan ve ordunun hem Rusya hem de Avusturya ile savaacak hazrlklara sahip olmadn dile getirdi. Grmeler sonucunda ilhakn reddedilmesi, ama grmelere arlk verilmesi karar alnd. Bu erevede, Kaptan- Derya Hasan Paa ngiltere Bykelisi Ainslie vastasyla, Sadrazam Halil Hamit Paa da Fransa Bykelisi Saint Priest kanalyla bu lkelerin arabuluculuunu salamaya altlar.476 ngiltere ve Fransann arabuluculuk giriimleri ise Rusya tarafndan kesin bir dille reddedildi. Diplomatik yntemlerin Krm meselesinin Osmanl tarafnn istedii biimde zlmesini salayamadnn grlmesi zerine, Sadrazam 1783 aralnda yeni bir toplantda konunun tekrar grlmesini istedi. Toplantda, uzun tartmalar sonucunda Osmanl ordusunun olas bir savata baar salayamayaca konusunda ortak bir kanaat dodu. Divann muhafazakr kanadn temsil eden ulemann da mevcut durumda barn ehven-i er olduu fetvasn vermesi sonucunda, Krmn Rusya tarafndan ilhaknn kabul edilmesi ynnde gr birliine varld.477 arie II. Katherinann istedii Krm, Kuban ve Tamann Rusya tarafndan ilhaknn kabulne ilikin senet bykeli Bulgakova 9 Ocak 1784 tarihinde yaplan bir grmeyle verildi.478 Grld gibi, bata Sadrazam olmak zere Osmanl yneticileri devletin gszln ve hem Rusya hem de Avusturyayla savamasnn ar bir yenilgiye uramasna neden olacan bildiklerinden, sorunu diplomasi yoluyla zmek zorunda kalmlard. Avrupadaki siyasal konjonktrn Osmanl mparatorluu aleyhine olduu grlm, bu erevede Fransa, ngiltere ve Prusyadan destek alnamamas kuvvet kullanma seeneinin rafa kaldrlmasna neden olmutu. Yani,
476 477 478

Ba, Britain and the Struggle, s. 1618. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 590-600. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 493-494.

235

Osmanl yneticileri 17681774 Osmanl-Rus Sava ncesinde olduunun aksine, devletin karlar asndan bar korumann ok daha akllca olduunu grmlerdi. D politikada rasyonellemenin geldii seviyenin nemli bir gstergesi olan bu durum, yukarda belirtilen diplomasinin olgunlamas olgusuyla birlikte deerlendirilmelidir. Osmanl diplomasisindeki bu olumlu deiiklie ramen, szkonusu gelimenin izgisel olmad, yani zaman zaman geri dnler de yaand unutulmamaldr. Yukarda da belirtildii gibi, 1774den 1792ye kadarki devirde Osmanl d politikasnda esas itibariyle revizyonist izginin egemen olduu bir sre yaanmtr. Bunun da temel nedeni, Krmn kaybedilmesinin yaratt travmadr. Osmanl yneticilerinin birer slam lkesi olan Krm, Koban ve Taman ilhak etmelerini onaylamak zorunda kalmas, lkede byk bir heyecan yaratt. Halk, Rusyann bu ilhakna byk bir tepki duymaktayd. 479 Sadrazam Halil Hamit Paa halk nezdindeki itibarn kaybetmekteydi. Oluan byk tepkinin temel nedeni, Osmanl mparatorluunun ilk defa Mslmanlarn yaad topraklar

kaybetmesiydi. Osmanllar, 1699dan beri nemli toprak kayplar yaamaktayd. Ancak, Krmn kaybedilmesi kadar byk bir znty o zamana kadar yaamamlard. Gerekten de Krmn kayb byk bir utan ve znt kayna olarak grld. Osmanl ynetici eliti iindeki bar yanls grubun mensuplarndan biri olan Sadrazam Halil Hamit Paa, ordunun slah abalarna arlk vererek devleti Rusyayla muhtemel bir savaa hazrlamaya balad. Sadrazamn, bar ve statkocu izgisine ramen bunu yapmasnn iki nedeni bulunmaktayd:

479

Ibid., s. 499.

236

ncelikle, ynetici elit iindeki ahin kanat, alnan baarszlklara ramen etkinliini hala srdrmekteydi. stelik halk da Krmn geri alnmasn istemekteydi. Sadrazamn, halkn tepkisini kullanan ahin kanadn isteklerini yattrmas gerekmekteydi. Aksi halde, zaten azalan itibarn bsbtn

kaybedebilirdi. kincisi, ne kadar bar ve statkonun korunmas yanls olursa olsunlar, btn Osmanl ricali Rusyann Krm ele geirmekle yetinmeyeceini, nihai hedefinin Osmanl mparatorluunu ortadan kaldrmak olduunu biliyordu. Rusya ve Avusturyann Osmanl topraklarn paylamak, bylece Dou Sorununu zmek ynnde anlatklar bilinmekteydi. Bu yzden, ok kt durumda olan Osmanl ordusunun kmas muhtemel bir sava iin, slah ve kuzey snrlarnn glendirilmesi zorunluluktu. Aynalkavak Antlamasn takip eden yaklak yl boyunca Osmanl yneticileri snrl ve yzeysel de olsa ordunun slah almalarna yneldiler. Halil Hamit Paadan sonra sadarete getirilen Koca Yusuf Paa da bu yndeki almalar srdrd. Ordunun slahnda az da olsa belli bir mesafe alnmas, Osmanllarn askeri adan 17831784 bunalmna oranla daha gl olmalarn salad. Bu da, Osmanl elitindeki ahin kanad cesaretlendirdi ve Krm balamndaki revizyonist taleplerin daha da belirgin bir biimde dile getirilmeye balamasna sebep oldu. Bata padiah I. Abdlhamit olmak zere, Sadrazam ve devlet ricalinin ounluu savaa karydlar. Fakat, halkn bu yndeki basks gn getike artmaktayd. Yal bir padiah olan I. Abdlhamite duyulan inan azalmaktayd. Halk I. Abdlhamitin Osmanl mparatorluunu iine dt durumdan kurtaracana ve Krmn kaybedilmesinin yaratt utanc sileceine inanmyordu. Halkn, hatta Osmanl ricalinin iinde ehzade III. Selimin tahta karlmas gerektii dncesi byk bir destee sahipti. Dolaysyla, I. Abdlhamit halk desteini korumasnn Rusyaya

237

sava almasna dayanan revizyonist talepleri yattrmakla mmkn olabileceini grmekteydi. Koca Yusuf Paa da, Rusyaya sava almas hususunda ekingen davranan I. Abdlhamite, halkn galeyanna atfta bulunarak, bu ynde adm atmazsa hkmdarlkta kalamayacan ak bir biimde belirtmiti.480 Bu durum, 1787de balayacak Osmanl-Rus-Avusturya savann temel nedeni olacakt. teki basklara ramen, I. Abdlhamit ve Sadrazam Koca Yusuf Paann uluslararas konjonktrn kendi lehlerine olduuna kani olmadan adm atmak istemedikleri grlmektedir. Nitekim, Rusyann genilemesinden endie duyan Prusya ve ngilterenin Osmanl mparatorluuna destek vereceklerini bildirmeleri ve Rusyaya kar sava iin kkrtmalar, Sadrazamn sava almas noktasna gelmesini salamtr. Sadrazamn, zellikle ngiliz Bykelisi Robert Ainslieyle yapt uzun grmeler sonucunda sava yanls politikasn belirginletirdii anlalmaktadr.481 Osmanl yneticilerinin kesin olarak sava yanls bir tutum almalarn salayan ve Osmanl mparatorluu ile Rusya arasndaki ilikileri krize sokan gelime 1787 ylnda ortaya kmtr. ki lke arasnda 1774 Kk Kaynarca ve 1784 Aynalkavak Antlamalarnn uygunlanmasndaki anlamazlklar nedeniyle zaten sorunlar bulunmaktayd. zellikle, Eflak ve Bodan ile Kafkasya konularna ek olarak, Rus tccarlarnn Osmanl topraklarndaki faaliyetleri ve Rusyann Osmanl topraklarnda at ve amak istedii konsolosluklarla ilgili sorunlar bunlarn en nemlileriydi.482 1787 balarnda Rus elisi Rusyann bu konulardaki

480 481

Ibid., s. 500501. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 867-870. Grmeler iin bkz: Ba, Britain and

the Struggle, s. 29-31, 34-35.

482

1774 Kk Kaynarca Antlamasndan sonra Balkanlarda Rus konsolosluklarnn kurulmas,

faaliyetleri ve Osmanl mparatorluu ile Rusya ilikilerine etkileri iin bkz: Osman Kse,

238

isteklerini ieren bir mektubu Babliye iletti. Babli bar korumak istediinden szkonusu isteklere ilk anda lml bir cevap verme yolunu seti. Nitekim, ubat aynda Rus elisi Bulgakov ve Reislkttap Sleyman Feyzi Efendi arasnda yaplan grmelerde genel olarak Rus tarafnn isteklerinin yerine getirilecei bildirildi.483 Bataki bu olumlu havaya ramen, skenderiyede bulunan Rus konsolosun Msrdaki baz erkez beylerini Osmanl ynetimi aleyhine kkrttnn ortaya kmas durumu tamamen deitirdi. Rus tarafnn yukarda belirtilen istekleri arasnda yer alan Varnada konsolosluk ama istei Babli tarafndan kabul edilmedi. Bir sreden beri Rusya ile savaa taraftar olan Sadrazam Koca Yusuf Paa, Rus Elisi Bulgakova Osmanl tarafnn isteklerini iletmesini Reislkttap Sleyman Feyzi Efendiden istedi. Bu istekler arasnda firari Eflak Voyvodasnn teslimi, Eflak ve Bodandaki Rus konsolos vekilinin azli ve Rus kuvvetlerinin Grcistandan ekilmesi gibi hususlar bulunmaktayd. 484 Rus elisinin Osmanl tarafnn taleplerini Rus Sarayna ileteceini bildirmesine ramen, Sadrazam kendisi gibi sava taraftar olan eyhlislam Mftizade Ahmet Efendinin fetvasn alarak, Divanda gn iinde Rusyaya sava ilan edilmesi karar verilmesini salad.485 Divann ald sava karar onay iin I. Abdlhamite sunulduunda, padiah tereddt etmi, barn korunmas yolundaki grn bir kez daha belirtmitir. Fakat, sava yanls grn halkn byk bir ounluu tarafndan benimsendiini
Balkanlarda Rus Konsolosluklarnn Kuruluu ve Faaliyetleri, Turkish Studies/Trkoloji Dergisi, C. I., S. 2., (2006), s. 141-155.
483 484 485

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 501. Ibid., s. 502. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 875. Rus elisine iletilen taleplerin arl ve

Sadrazamn diplomatik grmelerin sona ermesini bile beklemeden Divandan sava karar kartmas gz nne alndnda, Osmanl yneticilerinin sava almas ynnde daha nceden karar verdikleri ve iki lke arasndaki bunalm bir bahane olarak kullandklar anlalmaktadr.

239

ve ynetici elit iindeki sava yanllarnn kazand gc gren I. Abdlhamit, kard bir hatt hmayunla karar onaylamak zorunda kalmtr.486 Bar yanls Kaptan- Derya Gazi Hasan Paann, kan bir isyan bastrmak amacyla Msrda bulunmas da, Divandaki sava yanllarn dengeleyebilecek gl bir kiinin mdahale edememesine sebebiyet vermiti.487 Sonuta, sava yanllar Osmanl mparatorluunu sonu felaketle sonulanabilecek yeni bir maceraya daha srklemi oluyorlard. Sava ilan, her ne kadar temelde konsolosluk meselesi yznden yaplm gibi grnse de, Osmanl yneticileri ve halknn Krmn kaybedilmesine gsterdii tepkinin doal sonucudur. te yandan, bu krizde 17831784dekinin aksine ngilterenin ve Fransann Babliyi nleyici deil, bilakis tevik edici biimde etkilemeleri de nemli rol oynamtr. Yukarda belirtildii gibi, zellikle ngiliz hkmeti, stanbuldaki bykelisi Ainslie vastasyla Rusyaya kar sertlik politikas izlenmesini tavsiye etmi, ngilterenin Osmanl mparatorluuna destek vereceini bildirmitir. Ayrca, svein sava ilan ncesi 1788 temmuzunda Rusyaya sava amas ve sve ordularnn savan balarnda bakent St. Petersburgu tehdit edecek kadar baar kazanmalar da Rusyann zor durumda kalmasna neden olmutu.488 Yani, Osmanl yneticilerinin sava ilanna karar vermelerinde phesiz bu gelimeler de rol oynamtr. Szkonusu sava karar Osmanl yneticilerinin uluslararas dengeleri ne kadar gzetmek zorunda olduklarn gstermekte, denge araylarn ve uluslararas
486 487

Idem., s. 875. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., s. 349. Gazi Hasan Paa, stanbula

dnnde, Sadrazam savan almasnda gsterdii acelecilik yznden sulamtr. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 876.
488

Anderson, Dou Sorunu, s. 33.

240

konjkonktr d politikada karar mekanizmasnn merkezine yerletirdiklerini ortaya karmaktadr. Denge araylar erevesinde, sava ilan ncesinde yrtlen diplomatik temaslar Osmanl diplomasisindeki olgunlamann bir baka nemli iaretidir. Osmanl mparatorluu adm adm Avrupa devletler sisteminin -resmen olmasa da- fiilen bir yesi haline gelmektedir. Nitekim, sava ilan kararnn I. Abdlhamit tarafndan onaylanmasyla ilgili hatt hmayunla birlikte, sava ilanna neden olan gelimeleri ieren bir bildiri de kaleme alnarak stanbulda bulunan elilere gnderilmitir.489 Babli, bildiriyle hem dier devletlerden destek almak, hem de sava ilannn hakl sebeplere dayandn bildirerek bir anlamda eylemini merulatrmak istemekteydi. Sava ilan asndan bir baka dikkat ekici husus da, sava ilann mteakip Rus elisinin Yedikulede zorunlu ikamete tabi tutulmasyla ilgilidir. Aslnda, sava ilan edilen lkenin elisinin Yedikulede hapsedilmesi Osmanl diplomasisinin geleneksel yntemlerinden biridir. Burada ilgin olan husus, Fransz ve Avusturya elilerinin Rus elisinin serbest braklmasna ilikin taleplerine balangta scak baklmas, fakat ngiliz elisinin isteiyle bundan vazgeilmesidir.490 Eli dokunulmazlyla ilgili uluslararas teamllerin Osmanllar tarafndan

benimsenmeye baladnn nemli bir gstergesi olan bu durum, Osmanl diplomasisinin slup boyutundaki geliimini de gzler nne sermektedir. 1787 austosunda balayan savata, iki tarafn da byk bir taarruz yapabilecek hazrlklara sahip olmamas nedeniyle, 1788 ilkbaharna kadar nemli bir askeri harekt ve muharebe olmamtr. K boyunca her iki taraf da askeri hazrlklarn srdrrken, 1788 ubatnda Avusturyann Rusya yannda savaa girmesi durumu tamamen deitirmitir.
489 490

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 875-876. Ibid., s. 875.

241

Osmanl yneticileri Rusya ve Avusturya arasnda Osmanl mparatorluu aleyhine bir ittifakn olduunu bilmelerine ramen, zellikle Fransz bykelisinin Avusturyann Rusya yannda yer almayaca teminat zerine sava ilanna karar vermilerdi. Fakat, 9 ubat 1788de Avusturya elisi Herbert Rathkeal Babliye bir takrir gnderek, Avusturyann, Rusya ile olan ittifak uyarnca Osmanl mparatorluuna sava ilan ettiini bildirdi. Bu durum, Osmanl ynetici elitindeki sava taraftarlarnda byk bir hayal krkl yaratt. Zira, bata Sadrazam olmak zere sava yanls grup byle bir gelimeyi beklemiyordu ve Osmanl mparatorluunun her iki lkeyle ayn anda savaacak gce sahip olmadn da biliyordu. Buna ramen Sadrazam geri adm atmalarnn mmkn olmadn belirterek sava srdrme karar verdi.491 Avusturyann sava ilannn yaratt aknlk, Osmanl yneticilerinin uluslararas dengeleri gzetmekteki abalarn, ayn zamanda bunu yaparken karlatklar baarszl da gstermektedir. Avusturyann Rusya yannda savaa gireceini hi dnmeyen Osmanl yneticileri bylece hem ittifak siyasetinin nemini, hem Avrupa devletler sistemindeki oynakl, hem de stanbuldaki elilerle yrtlen diplomatik temaslarn uluslararas dengeleri kavramakta yetersiz kaldn grmlerdir. K boyunca hazrlklarn tamamlayan Osmanl ordusu ve donanmasnn baharda sefere kmasyla sava iddetlenmeye balad. 1788deki ilk muhaberelerde her iki taraf da ok byk bir zafer kazanamad. Rusya askeri hazrlklarn tamamlayamamas yznden byk bir taarruza geemedi. 1774ten beri orduda yaplan eitli reformlara ve hazrlklara ramen Osmanl ordusundaki yetersizliin devam ettii de ksa srede grld. Bunun etkisiyle, Osmanl ordusu genelde

491

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 522-523.

242

savunma arlkl bir sava stratejisi benimsemek zorunda kald. zellikle merkezi otoritenin zayflamas sonucunda yeteri kadar askerin seferber edilememesi byk skntlar yaratt. Yorgann belirttii gibi, sava taraftar grup bile, Osmanl mparatorluunun topraklarnn geniliine ve egemenlii altnda tuttuu halklarn okluuna ramen, baarl olabilecek bir ordu hazrlayacak kudretten yoksun bir hale geldiini ksa srede anlamt.492 Osmanl taraf, Avusturya ve Rusya ile iki cephede savamann yaratt sorunlar, ordusunun yetersizlikleri ve Rusyann hazrlklarn tamamlayarak daha byk kuvvetleri cepheye srmesi neticesinde, 1788 sonlarndan itibaren nemli yenilgiler almaya balad. 1789 ocanda zi kalesinin dmesiyle durum daha da ktleti. Savan bandan itibaren burann muhafazasna zel bir nem veren I. Abdlhamit kalenin dmesi haberinin gelmesiyle rahatszland ve birka ay sonra da (Nisanda) ld.493 Amcas I. Abdlhamitin ardndan tahta kan III. Selim, ehzadeliinden beri devletin i ve d durumu zerinde dnmekte ve kendisini padiahla hazrlamaya almaktayd. Kafes hayatn I. Abdlhamitin yumuak karakterli bir kii olmas nedeniyle hayli rahat geirmiti. Bu nedenle, devlet ileriyle daha fazla ilgilenme frsat bulmu, devlet ricalinden kimi kiilerle grmeler yapabilmiti. III. Selim mparatorluun iinde bulunduu kt durumun giderilebilmesi iin, tahta getii srada yapaca ileri daha ehzadeyken tasarlamaya balamt. III. Selim bu
492 493

Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., s. 58. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 543. Yal ve hasta bir padiah olan I. Abdlhamit,

17681774 Osmanl-Rus Savanda alnan ar yenilgi ve Krmn kaybedilmesi nedeniyle halk ve ynetici elit nezdindeki itibarn byk oranda kaybetmiti. Nitekim, Osmanl yneticilerinin bir ksmnn kendisini tahttan indirerek yerine ehzade III. Selimi getirmek istemeleri zerine, I. Abdlhamit bu darbe giriimini haber alp bata Sadrazam Halil Hamit Paa olmak zere sorumlular tasfiye etmi ve ehzade zerindeki kontroln biraz daha arttrmt. Enver Ziya Karal, III.Selimin Hatt- Hmayunlar, Ankara, TTK Yaynlar, 1942, s. 10.

243

yndeki abasn Fransa Kral XVI. Louis ile mektuplamaya kadar vardrmt. III. Selimin XVI. Louisle mektuplamalar konumuz asndan iki adan nem tamaktadr: Birincisi, III. Selim mektuplarnda I. Abdlhamiti -babas III. Mustafann aksine- Fransz dostluuna nem vermemekle eletirmekteydi. III. Selim, XVI. Louise Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu zor durumdan dost devletlerin ve zellikle Fransann yardmyla kabileceini bildirmekteydi. III. Selime gre, Osmanl mparatorluu dost lkelerle ibirliini gelitirmek ve ittifak yapmak zorundadr. III. Selimin bu yazdklar, Osmanl mparatorluunun artk kendi gcne dayanarak varln koruyamayacan, padiah olacak bir kiinin ilk defa ok ak bir biimde ifade ettiini gstermektedir. Bu durum aada deinilecek olan III. Selim dneminde Osmanl mparatorluunun ittifak araylarnn anlalabilmesi asndan hayli nemlidir. kincisi, III. Selim, XVI. Louise yollad mektuplarda yakn evresinden bir kiiyi Fransaya gnderme isteinden bahsetmiti. XVI. Louisin bu istei kabul etmesi neticesinde, dnemin Fransz elisi Ch. Gouffier vastasyla shak Bey 1786da Fransaya gnderilmitir. Bir anlamda gelecekteki padiahn elisi olarak Fransaya gnderilen shak Bey, hem III. Selimle XVI. Louis arasndaki haberlemeyi salayacak, hem de Fransz ordu ve donanmasyla ilgili nemli bilgileri yerinde gzleyerek renecekti.494 III. Selimin bu giriimi de Avrupayla diplomatik balar kurma dorultusundaki fikirlerinin daha tahta kmadan nce ekillendiini gstermesi asndan nemlidir. Osmanl tarihinde hi grlmedik ekilde bir ehzadenin tahta kmadan eli gndermesi, srekli diplomasiye geiin neden III.

494

Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, s. 1213.

244

Selim dneminde gerekletiinin anlalmasnda mutlaka dikkate alnmas gereken bir olgudur. 495 III. Selim tahta ktnda Rusya ve Avusturya ile devam eden savata skntl bir aamaya girilmiti. zi kalesinin dmesi nedeniyle Osmanl ordusunun durumu daha da zorlamt. III. Selim tahta kar kmaz bir bildiri yaynlayarak orduya moral vermek istemiti.496 Bildiri III. Selimin sava srdrme kararlln gstermekteydi. III. Selim de Krmn kaybedilmesinden byk bir znt duymakta, geri alnmasn istemekteydi. Bu hedefi dorultusunda bizzat ordunun bana gemek iin cepheye gitmeye niyetlendiyse de, bu giriimi devlet ricali tarafndan engellenmiti. III. Selimin tahta k, uzun bir sredir bunu bekleyen halkta, devlet ricalinde ve orduda yeni bir heyecan yarattysa da, 1789 yl boyunca ordu, padiahn btn abalarna ramen ar yenilgiler almaya devam etti. Rus ordular Bodann ilerine kadar ilerlerken, Avusturyallar ise Belgrad ve Eflakn bir blmn ele geirdiler.497 Bu gelimelerin sonucunda, btn abalarna ramen Osmanl ordusunun yetersiz kaldn gren III. Selim, Osmanl mparatorluunun Rusya ve Avusturyaya kar tek bana baarl olamayacan anlad. Ordunun ald yenilgilerin yaratt olumsuzluun yannda devletin mali vaziyetinin de bozulmas sknty daha da arttrmaktayd. Zaten, 1787de sava ilanna karar verildiinde lke hazinesi 1768deki durumun aksine savan ykn kaldracak durumda deildi. Savan balamasyla ortaya kan mali skntlar, sava uzadka daha da artmt.

495

smail Hakk Uzunarl, Selim IIIn Louis XVI ile Muhabereleri, Belleten, C. II., S. 5-6,

(1938), s. 191-246.
496 497

Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, s. 2527. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 547-559.

245

Aslnda, daha I. Abdlhamit dneminde, mali skntlarn alabilmesi iin yaplan toplantlarda dost Avrupal lkelerden bor alnmas gibi o zamana kadarki Osmanl tarihinde benzeri grlmemi bir neri bile gndeme gelmiti. D bor alnmas konusu I. Abdlhamite arz edilmiti. Bor alnmas dnlen lke Hollandayd. stanbuldaki Hollanda elisiyle bu konuda grmelere bile baland. Fakat nihai bir karar verilemediinden konu bir sreliine kapand.498 Yukarda belirtildii gibi, III. Selim de, tahta knn hemen ertesinde mali skntlarla kar karya kald. Ordunun artan harcamalarnn finansman gn getike zorlamaktayd. D bor konusu bir kez daha gndeme geldi. III. Selimin isteiyle, bu kez spanya elisiyle grme yapld. Yaplan grmede, spanya elisi lkesinin tarafsz olduunu bildirerek bor talebini reddetti. Bunun zerine, bor almak amacyla Fas Sultanna bavurulduysa da bu giriimden de bir sonu alnamad. Mali bunalm, altn ve gm eyalarn toplanarak bunlardan sikke kesilmesi yoluna gidilmesiyle, bir sreliine atlatld.499 lkenin mali vaziyetinin byk bir sava kaldrabilecek durumda olmadnn ak bir biimde ortaya kmas, barn korunmasnn Osmanl mparatorluu iin nemini bir kez daha gstermekteydi. Bu husus, III. Selimin ittifak politikasna ynelmesinde de etkili oldu. Hem askeri alanda, hem de ekonomik alanda gcn yitiren Osmanl mparatorluu iin mevcudiyetini srdrmenin yegne yolu; uluslararas dengelere oynamak, dengeyi korumak iin ittifaklara girmek ve bunlar salamak iin de diplomasiyi etkin bir biimde kullanmak olacakt.500

498 499 500

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 989-991. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 600-602. Naff, The Otoman Empire and the European State System, s. 161.

246

Daha nce de belirtildii gibi, aslnda Osmanl mparatorluu en gl dneminde bile ittifak ve denge siyaseti izlemitir. III. Selim devriyle ortaya kan durumun yenilii, ittifak ve denge siyasetinin Osmanl d politikasnn merkezine oturmasndan kaynaklanmaktadr. O dneme kadar kendi gcne dayanabilen, mevcudiyetini srdrebilen Osmanl mparatorluu artk bu yeteneini/zelliini kaybetmitir. Dolaysyla, denge politikas artk etkinliini artrmann deil, bizatihi gcn ve mevcudiyetini korumann bir arac haline gelecektir. Daha nce st kapal ve fiili olan ittifaklar artk resmi bir nitelik kazanacaktr. Devletin geleneksel niversalist syleminin tamamen terki anlamna gelen bu gelime, srekli diplomasiye gei asndan ok nemli bir dnm noktas olacaktr. Osmanl mparatorluunun III. Selim dneminde izledii ittifak siyaseti birbiriyle ilikili 2 eksende gelimitir: sve ve Prusyayla yaplan ittifaklar. Aslnda her iki ittifakn temelleri de I. Abdlhamit dneminde atlmtr. Fakat, ittifak antlamalarnn batlanmas III. Selim dneminde olmutur. svele yaplan ittifak, 1787de, Osmanl-Rus Savann balamasnn hemen ertesinde gndeme geldi. Rusyann genileme politikalarndan ve Avusturyayla ortak hareket etmesinden rahatsz olan mttefik devletler (ngiltere ve Prusya), mali ve askeri yardm sz vererek svein Rusyaya sava ilan etmesini saladlar.501 sve de, Rusyann kendi ynetiminde bulunan Finlandiya halkn ayaklandrma giriimlerinden rahatszlk duymaktayd. Rusyaya kar harekete geme karar alan sve Kral III. Gustav, stanbuldaki elisi vastasyla Babliye ibirlii teklifinde bulunmay kararlatrd. Bunun zerine, sve elisi,

Reislkttapla yapt grmede, svein Rus snrna asker kaydrarak ve Baltk

501

1787de imzalanan ngiltere-Prusya-Hollanda ittifak, ayn zamanda, devletin Fransaya kar

ortak hareket etme isteklerinin de bir sonucuydu. Franklin L. Ford, Europe: 1780-1830, 2. Ed., London and New York, Longman, 1989, s. 69.

247

Denizine donanma indirerek Rus kuvvetlerini megul edeceini, buna karlk Osmanl tarafnn da hkmetinin askeri masraflarn karlamas iin senede 3 bin kese ake vermesi gerektiini bildirdi. Reislkttap Sleyman Efendi ise svein askeri ynak yapmasnn yeterli olmayacan, Osmanl mparatorluunun istenilen mali yardm bu lkenin Rusya ile savaa girmesi halinde yapacan belirtti. Bunun zerine, sve elisi savaa girilmesi karlnda yardmn arttrlmasn, sava yllarnda ylda 8 bin, savan sona ermesinden sonra da 10 yl boyunca ylda 3 bin kese ake verilmesini istedi. Reislkttap bu istei olumlu karlad.502 ngiltere ve Prusyadan olduu gibi Osmanl mparatorluundan da olumlu mesajlar alan III. Gustav, grmenin ertesinde, taleplerini ieren bir ltimatomu Rusyaya verdi. ltimatomun reddedilmesi zerine de sava ilan etti. Rusyann bakenti St. Petersburga ilerleyen sve kuvvetleri, Ruslarn ksa srede durumu dzeltmeleri nedeniyle baarl olamad. Bu srada, Rusyayla ittifak yapan Danimarkann svee sava ilan etmesi svein durumunu daha da gletirdi. Dolaysyla, svein Rusyaya sava amas Osmanl mparatorluu asndan istenilen fayday salayamasa da, Rus donanmasnn Akdenize iniinin nlenmesi yine de nemli bir rahatlk salamtr. 503 te yandan, svein Rusyaya sava ilan etmesi, Osmanl mparatorluunu bu lkeye mali yardm ykmllyle kar karya brakmt. Fakat, Osmanl mparatorluunun mali vaziyetinin ktl, vaat edilen meblan svee verilebilmesini ok zorlatrmaktayd. Osmanl mparatorluu kendi ordusunun temel ihtiyalarn bile karlayabilecek mali kaynaklara sahip deildi. sve elisinin, vaat
502 503

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 980. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C.V., s. 545. sve donanmasna kar Baltk denizini

korumak zorunda kalan Rus donanmas, Akdenizdeki harekt planlarn ertelemek zorunda kalmt.

248

edilen 8 bin kese akenin gnderilmesi ynndeki talepleri Babli tarafndan srncemede braklarak geitirilmeye, bu sayede de zaman kazanlmaya allyordu. svee gerekli yardmn yaplamamas, iki lke arasnda imzalanmas planlanan ittifak antlamasn da geciktirmekteydi.504 Babli, svee vaat edilen maddi yardmlarn verilmesinin mmkn olmadn grmesine ramen, zellikle, svein sava srdrmesinin Rus donanmasnn Akdenize iniini engellemesi nedeniyle grmeleri mmkn olduunca uzatmak, bylece svein Osmanl mparatorluundan midi keserek Rusya ile bar yapmasn engellemek istiyordu.505 III. Selimin 1789 nisannda tahta kmasndan sonra, svele ittifak yaplmas konusunda daha fazla aba gsterilmeye baland. Aada deinilecei gibi, tahta kndan sonra Prusya ile de ittifak yaplmas dorultusundaki giriimleri hzlandran III. Selim, I. Abdlhamitin ittifaklar konusundaki ekingen politikasn tamamen terk etmitir. III. Selim, ittifaklar kurarak zellikle Rusyaya kar sava srdrmek istemekteydi. III. Selimin Krmn geri alnmas istei, sava srdrme yanls tutumunun en nemli nedeniydi. Bu nedenle, Fransz elisinin Rusyayla bar yaplmas dorultusundaki giriimlerine, Fransaya olan yaknlna ramen scak bakmad.506 Cephede bulunan Sadrazamn divannda, svee mali ykmllklerin yerine getirilmesinin ordunun zaten snrl olan kaynaklarnn sraf olaca ynnde
504 505

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 993. Konunun ele alnd Divan toplantlarnda, Rus donanmasnn Akdenize inmesinin byk bir

tehlike yarataca, Rus donanmasna kar Akdenize bir donanma gndermenin ise ok pahalya mal olaca hususu zerinde sklkla durulmutu. Yaplan toplantlarn birinde, Kaptan- Deryaya Akdenize donanma gndermenin ne kadara mal olaca sorulmu, ancak, svein istedii meblan verilerek Rus donanmasnn Akdenize inmesinin engellenmesinin daha ucuza mal olaca anlalmtr. svee verilecek meblan drlerek ittifak yaplmas karar alnmtr. Ibid., s. 1045.
506

Ibid., s. 1109-1110.

249

karar alnmasna ramen, III. Selim stanbuldaki Divan toplantlarnda oluan ittifak fikrini destekledi. Bylece ittifak grmeleri yeniden hzland. sve tarafnn da isteklerini azaltma yoluna gitmesi sonuca ulalmasnda byk rol oynad. 1789 yaznda Osmanl tarafnn ittifakn yaplmas iin gerekli ykmllkleri yerine getiremediini gren sve, mali yardm konusundaki talebini tadil ederek, zaten fiilen devam eden ittifaka resmiyet kazandrmak istedi. sve Elisi ile yaplan grmeler sonucunda 11 Temmuz 1789da ittifak antlamas imzaland.507 svele imzalanan ittifak antlamasnn da etkisiyle cephede baarlar kazanmak isteyen III. Selim, ittifak siyasetini geniletme abas iine girdi. III. Selimin amac, ngiltere ve Prusya ile de ittifak antlamalar yaparak Osmanl mparatorluu, ngiltere, Prusya ve sve arasnda bir ittifak sistemi kurmakt.508 III. Selimin ittifak sistemi kurma politikas, Osmanl d politikasndaki byk deiimi gstermesi asndan nemlidir. ttifak politikas, aada grlecei gibi, baarszlkla sonulansa da artk Osmanl d politikasnda yeni bir dnem almaktadr. Osmanl mparatorluu, Avrupa devletler sisteminin bir paras olma yolunda ok daha belirgin biimde ilerlemeye balamtr.509 Osmanl mparatorluunun ittifak siyasetinin ikinci, ama daha nemli ekseninde ise Prusyayla yaplan ittifak yer almaktadr. Daha nce de deinildii gibi, Osmanl mparatorluu ile Prusya arasndaki ilikiler zellikle 18. yzyln ortalarndan itibaren hzla gelimi, III. Mustafa dneminde iki lke arasnda bir
507

Ibid., s. 1115. ttifak antlamas uyarnca, Osmanl taraf svee toplam 20 bin kese mali yardm

yapacakt. Rusyayla sava devam ettii srece yllk 2 bin kese verilecek, sava sonrasnda bakiye eit taksitlere blnerek on taksitte denecekti. Szkonusu antlamayla her iki taraf da yalnz balarna Rusyayla bar yapmama ykmll altna girmekteydiler. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 546, dipnot: 1.
508

Stanford J. Shaw, Between Old and New: The Ottoman Empire under the Sultan Selim III

17891807, Cambridge, Harvard University Press, 1971, s. 37.

509

Naff, The Ottoman Empire and the European State System, s. 161.

250

ittifak yaplmas bile gndeme gelmiti. Her ne kadar Prusya Kral II. (Byk) Frederickin ihtiyatl politikas nedeniyle iki lke arasnda bir ittifak yaplmas fikri hayatiyet kazanmadysa da, Prusya Osmanl d politikasnda artan bir neme sahip olmutur. Osmanl mparatorluunun 18. yzyl sonlarna doru Avusturya ve Rusyaya kar denge araynn hzlanmas ve Fransann geleneksel dengeleyici roln yerine getirememesi Prusyaya verilen nemi arttrmtr.510 Yukarda belirtildii gibi, II. Frederick Rusya ve Avusturyann tepkisini ekmemek iin ihtiyatl bir politika izleyerek Osmanl mpararatorluuna dorudan destek vermekten kanmaktayd. Buna karlk, Prusya Babakan Graf von Hertzberg Prusyann Babli nezdinde daha aktif bir politika izlemesi gerektii dncesindeydi. II. Frederickin 1786da lmesinden sonra Prusya tahtna oturan II. Frederick William, selefinin ihtiyatl d politikasn tedrici biimde deitirme karar ald. Bu erevede, ncelikle stanbuldaki Prusya temsilcilii maslahatgzarlktan ortaelilie ykseltildi. Bu karar Babli tarafndan memnuniyetle karland ve Prusyann artk daha aktif bir politika izleyecei eklinde yorumland.511 Prusya d politikasndaki deiim sinyallerini gren Babli, Rusyaya kar Prusyayla ibirliini gelitirme ynnde adm atma karar ald. 1787 ubatnda greve gelen Reislkttap Sleyman Feyzi Efendi Prusya ile ittifak fikrinin en nemli savunucularndan biriydi. Sleyman Feyzi Efendi stanbuldaki Prusya elisi von Diezle yapt grmelerde, artlarn bizzat Prusya Kralnn belirleyecei bir ittifaka Bablinin hazr olduunu bildirdi. Zaten Prusyann daha aktif bir politika izlemesinden yana olan Diez, Berline Osmanl mparatorluuyla yaplacak bir
510

18. yzylda, Osmanl-Prusya ilikilerinin kurulmas ve geliimi ile III. Mustafa dneminde ittifak

kurulmas meselesi iin bkz: Salahaddin Tansel, Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda, Belleten, C. 10., S. 38., (1946), s. 271-292 ve Salahaddin Tansel, Byk Friedrich Devrinde Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda, Belleten, C. 10., S. 37., (1946), s. 133-165.
511

Beydilli, Byk Frederich ve Osmanllar, s. 150151.

251

ittifakn Prusyaya nemli kazanmlar salayabilecei ynnde destekleyici raporlar gnderdi. Fakat, o srada Hollanda meselesi ile uraan Prusya hkmeti, Osmanl mparatorluuyla ittifak yaplmasn kabul etmedi. Dieze gnderilen talimatlarda Babliye ittifak konusunda mit verilmemesi, ama Osmanl yneticilerinin hibir ekilde kstrlmemesi bildirildi.512 Osmanl mparatorluu ve Rusya arasnda 1787 yaznda ortaya kan krizde Prusya, Babliye itidal politikas izlenmesini tavsiye ettii ve balayan savata bir an evvel bar yaplmas isteini ilettii halde, Hollanda meselesinin zlmesi ve Avusturyann da savaa girmesi nedeniyle, politikasn ayn yln sonlarndan itibaren deitirmeye balad. Yani, Prusya daha aktif bir politika izlemeyecekti. Osmanl mparatorluu ve Rusya arasnda barn Prusyann arabuluculuuyla salanmas ve bu arada Prusyann menfaatlerinin de korunmas ynnde bir aba iine girildi. Tam bu srada Von Hertzberg gizli bir plan hazrlad. Plan, Osmanl mparatorluunun Eflak ve Bodan Avusturyaya, Krm, zi ve Besarabyay ise Rusyaya brakmasn; Tuna ve Unna nehirlerinin Osmanl mparatorluu ile Hristiyan dnyas arasnda ebedi snr olmasn, Prusya, Fransa ve teki devletlerin bu ynde garanti vermelerini ieriyordu. Ayrca, plan uyarnca Rusya, Grcistan ve Kubann te tarafndaki btn topraklarndaki egemenlik hakkndan vazgeecek ve Osmanl mparatorluunun iilerine mdahale etmemeyi taahht edecekti.513 Von Hertzberg tarafndan gizli tutulan szkonusu plan II. Frederick William tarafndan da onayland. Ancak, bylesine cretkr bir plann Babli tarafndan kabul edilmesinin kolay kolay mmkn olmad da bilinmekteydi. Alnan karar
512 513

Ibid., s. 152. Ibid., s. 154157.

252

uyarnca, Prusya elisi von Diez plan Babliye sunma iini, Osmanl mparatorluunun savata ar yenilgiler almas sonrasna brakmaktayd. Plan konusunda gizli hazrlklar yaplmaya devam edildi. Bar yaplmas iin spanya ve Fransann 1788 sonunda Babli nezdinde giriimlere balamalar Prusyada endie yaratt.514 nk, spanyann veya zellikle Fransann arabuluculuuyla bar yaplmas hem Prusyann etkinlik ve kazan salamasn nleyecek, hem de plann uygulanmasn engelleyecekti. spanya ve Fransa elilerinin arabuluculuk giriimlerinin duyulmas zerine harekete geen von Diez, Reislkttapla 1788 aralnda bir grme yapt. Von Diez, grmede, Prusyann snra yd kuvvetlerle Avusturya ordusunun bir blmn balad ve Prusya, ngiltere ve Hollanda arasndaki ittifak nedeniyle Rus donanmasnn Akdenize inemedii hususlarn ileri srerek, Prusya dostluunun Osmanllar asndan ne kadar nemli olduunu gstermeye alt. Von Diez daha sonra Lehistan meselesinden sz aarak, Bablinin Lehistan hkmetine Rusya ile ittifak yapmamas ynnde bir uyar mektubu gndermesini istedi. Von Dieze gre, Rusya o srada Osmanl mparatorluuyla savatndan, Prusyann Lehistandaki eylemlerine mukabele edememekteydi. Fakat, muhtemelen, Osmanl

mparatorluuyla sren savan bitmesinden sonra Rusya Prusyayla sava durumuna gelecekti. Bu yzden, Osmanl mparatorluu Prusya ve ngilterenin haberi olmadan dmanlaryla bar yapmamal ve bunu verecei bir senet ile

514

spanya ve Fransa elilerinin giriimleri iin bkz: Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s.

994-998.

253

taahht etmeliydi. Diez, hkmetinin istedii senedin bir taslan da grme sonrasnda tercman vastasyla Babliye gnderdi.515 Prusyann bu istei Osmanl tarafnda byk bir aknlk yaratt. Osmanl tarihinde byle bir senedin verilmesi hi grlmemi bir uygulamayd. Konu I. Abdlhamite arz edildiinde, padiah senedin verilmesi ynnde gr bildirmekle birlikte, meveret meclislerinde de ele alnmasn istedi. Aylarca sren grmelerde ise bu konuda kesin bir karar alnamad. Mzakereler srerken sve ve Fransa elilerinin grlerine de bavuruldu.516 Osmanl yneticilerinin tamamna yakn Prusyayla ittifak desteklemekle birlikte, ortada bir ittifak antlamas henz yokken Osmanl mparatorluunun tek tarafl bir ykmlle girmesinin mahzurlu olduunu ileri srmekteydiler. Ayrca, Prusyann politik tutumunun istikrarsz, bu yzden gvenilmez olduu da belirtilmekteydi.517 Fakat yine de kati bir red cevab verilmekten zenle kanld ve erevesi ok belirgin olan bir ittifak antlamasnn imzalanmas artyla senet verilmesinin kabul edilecei von Dieze bildirildi. I. Abdlhamit dneminde bir trl sonulandrlamayan senet verilmesi meselesi, III. Selimin tahta kmasyla tekrar gndeme geldi. 1789 yl boyunca Osmanl ordusunun ar yenilgiler almas, sava srdrmek isteyen III. Selimde derin bir hayal krkl yaratmt. Cephede bulunan devlet yneticileri ve ordu
515

Beydilli, Byk Frederich ve Osmanllar, s. 171-174; Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.

II., 999-1009 Von Diezle yrtlen grmelerde, Osmanl tarafnn zerinde en fazla durduu hususlardan biri de, Prusyann arabuluculuunun mecburi deil, ihtiyari olmasyd.
516

Beydilli, Byk Frederich ve Osmanllar, s. 177178. Yabanc elilerin Osmanl d

politikasnda kazandklar nem asndan dikkat ekicidir.

517

Grmeler srasnda, baz Osmanl devlet adamlarnn ileri srdkleri u fikir, dnemin diplomasi

anlay asndan ok nemlidir: Hristiyan devletlerin her zaman Osmanl Devletini aldatma kaydnda olduklar farz olsa bile, bu devletlerden hangisinin Osmanl Devletini aldatmasnn iine ok gelmediinin aratrlarak, o devletin szne daha fazla itibar etmek gerekmektedir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. II., s. 1013.

254

komutanlar da bar yaplmas ynnde gr bildirmekteydiler. 1789 Fransz Devriminin uluslararas alandaki etkilerini gn getike arttrd bir ortamda Rusya ve Avusturya da bar yaplmasnda istekli bir tutum taknmlard. Padiahn da onayn alan Sadrazam Gazi Hasan Paa, Benderde bulunan Rus ordusu komutan Prens Potemkine n grmeler yapmak amacyla Kapcba Hac Bekir Aay gnderdi. Bu srada Prusya ile ittifak yaplmas konusunda Saraydan gr sorulmutur. Divanda bulunan btn devlet ricali ittifak ynnde olumsuz gr dile getirerek, biran nce bar yaplmas gerektiini

bildirmilerdir.518 III. Selim ise Prusya ittifakna meyilliydi. Tam bu srada Bender kalesinin Ruslarn eline gemesi, Prusyayla ittifak yanllarn glendirdi. III. Selim, malup bir padiah olarak bar yapmak zorunda kalm gibi grnmek istemediinden, ittifak iin adm atmaya karar verdi. Meveret meclisindeki grmelerde de, Ruslara kar bir zafer kazanldktan sonra bar yaplmas dncesi ne kt. Prusya ile ittifak yaplmasna karar verildikten sonra, ittifakn dinen uygun olup olmad sorusu gndeme geldi. Dnemin eyhlislam Hamizade Mustafa Efendi, Prusya ile ittifak yaplmasnn dinen uygun olduunu, Hz. Muhammetin Hristiyan Arap kabileleriyle yapt antlamalar rnek vererek belirtti ve bu ynde fetva verdi.519 ttifak kararnn alnmasndan sonra, Rumeli Kazaskeri Air Efendi ve Reislkttap Raid Efendi, Prusya elisi von Diezle grmeler yapmak iin

518 519

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1159-1160. Ibid., s. 1161. ttifakn dinen uygunluu konusu grlrken, kazaskerlerden bazlar Hristiyan

bir devletle ittifakn meru olmadn eitli ayet ve hadisler erevesinde ileri srmlerdi. Buna karlk, eyhlislam szkonusu itirazlar cevaplandrm ve ittifak akdinin dinen meru olduunu bildirmiti. Prusya ittifakna byk nem veren III. Selim bu izahdan ok memnun olmutur. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 560-561, dipnot:2.

255

grevlendirildi. Grmeler sonucunda, 1 ubat 1790da be maddelik OsmanlPrusya ittifak antlamas imzaland.520 ttifak antlamasnn en nemli maddeleri u dzenlemeleri ieriyordu: Birinci madde uyarnca, Prusya; Rusya ve Avusturya kuvvetlerinin Tunann gney sahiline gemeleri durumunda, 1790 yl ilkbaharnda btn gcyle Rusya ve Avusturyaya sava aacak ve Osmanl mparatorluu iyi bir bar elde edinceye kadar karada ve denizde yardm yaparak stanbulun emniyetini salayacakt. Osmanl mparatorluu ise, Leh hkmetine ait olup Avusturya igalinde bulunan Galiyann tekrar Lehistana verilmesini Avusturya ve Rusya ile yaplacak bar grmeleri srasnda salamaya alacakt. nc madde uyarnca, Osmanl mparatorluu Rusya ve Avusturya ile bar yapmadka Prusya da bu iki lkeyle bar yapmayacakt. Buna karlk, Prusya, sve ve Lehistan; Rusya ve Avusturya ile birlikte ya da ayr ayr bar yapmadka Osmanl mparatorluu da Rusya ve Avusturya ile bar yapmayacakt. Ayrca, bar yaplmasndan sonra Avusturya ya da Rusya; Prusya, sve veya Lehistana saldracak olursa Osmanl mparatorluu bu saldry kendine yaplm sayarak szkonusu devletlere sava aacakt. Prusya da; Avusturya ve Rusya Osmanl mparatorluu, sve veya Lehistana saldrrsa bu devletlere kar savaa girme ykmllne girmiti. Drdnc madde uyarnca, Prusya, Osmanl mparatorluu ile Rusya ve Avusturya arasnda imzalanacak bar antlamasnda Osmanl tarafnn elinde bulunan topraklar koruyacan garanti etmekteydi. Prusya ayrca szkonusu
520

Ibid., 560-561. Shaw ve Yorga gibi kimi yazarlar ise, antlamann imza tarihini 31 Ocak 1790

olarak gstermektedirler. Shaw, Between Old and New, s. 46; Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., s. 93. Naff ise, antlamann tarihinde byk bir yanllk yaparak, 31 Ocak 1791 biiminde vermitir. Naff, Ottoman Diplomatic Relations with Europe, s. 105. Naff, bu yanll daha ileri tarihli bir almasnda da srdrmtr. Naff, The Ottoman Empire and the European States System, s. 161.

256

garantiye ngiltere, Felemenk, sve ve Lehistann katlmasn salamay da vaat etmekteydi. Osmanl-Prusya ittifak, 1789da yaplan Osmanl-sve ittifakyla birlikte Osmanl diplomasisinde nemli bir dnm noktasdr.521 Her iki ittifak da Osmanl mparatorluunun Avrupa devletler sisteminin bir yesi olmasn perinletirmitir. Tezin bandan beri sklkla vurgulanmaya alld gibi, Osmanl yneticileri devletin en gl dneminde bile fiili ittifaklar yapm, Hristiyan gler arasndaki elikilerden yararlanm, Avrupadaki g dengesini kendi lehlerine evirmeye almlardr. Avrupa en azndan teorik olarak bir Hristiyan btnl eklinde alglanm, Hristiyan glerle yaplan fiili ittifaklara stratejik deil daha ok taktik nem verilmitir.522 Temelleri I. Abdlhamit dneminde atlan ve III. Selim dneminde gerekleen ittifaklarla, szkonusu anlay tamamen terk edilmitir. 1787de balayan savata, bata Krm olmak zere kaybedilen mparatorluk topraklarnn byk bir gle ibirlii yapmadan geri alnmasnn mmkn olmadnn anlalmas, ksa bir sreliine de olsa depreen fthat politikasnn ve bu erevede Osmanl revizyonizminin ilgin bir biim almasna neden olmutur: Batya kar, ama Batyla birlikte. Osmanl d politikasndaki rasyonellemenin nemli bir aamasna tekabl eden ittifak politikas, kanlmaz olarak diplomatik temaslarn ve faaliyetlerin
521

1790 Osmanl-Prusya ttifaknn, Osmanl mparatorluunun bir Hristiyan gle yapt ilk resmi

ittifak olduu belirtilmektedir. Oysa 1789 ylnda svele yaplan ittifakn, muhtevas itibariyle ilk olarak nitelendirilmesi gerekmektedir. Aslnda, Osmanllar yzlerce yl boyunca birok Hristiyan devletle fiili ittifaklar yapmtr.
522

Ahmet Cevdet Paann Prusya ile yaplan ittifak deerlendirdii u satrlar dikkat ekicidir:

Eskiden Avrupann durumunu bilen olmadndan btn Hristiyan devletlere birlemi kuvvet olarak baklrd. Gerekse bile ittifak yapmaya yanalmazd. (..) Avrupa devletleri ise tutumlar ve mezhep anlamazlklar nedeniyle birbirlerine muhalif olduklarndan baka, bir sredir din ve mezhep muharebelerini brakp sava ve kavgalar zel menfaatleri davasna bal olacak ittifak, aralarnda mlk menfaatlerine itirakden ibaret kalmtr. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1160.

257

artmasna ve bu nedenle daha modern diplomatik yntemlerin benimsenmesini salamtr. Daha rasyonel bir d politika aray, daha olgun bir diplomasi anlayn, dolaysyla diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda gelimesini beraberinde getirmitir. ttifak politikasnn benimsenmesinden ok ksa bir sre sonra gerekleecek olan srekli diplomasiye gei, bu erevede

deerlendirilmelidir.523 svele ve zellikle Prusyayla ittifak yaplmasndan sonraki gelimeler, ittifak politikasnn ilk dnemde nasl bir ereveye oturtulduunu gstermektedir: Tahta kndan itibaren, 1774te kaybedilen topraklarn geri alnmas amacyla sava srdrmede kararl ve inat bir tutum alan III. Selim, Prusyayla itifak yaplr yaplmaz Avusturya ve Rusyaya yeni bir saldr iin ordunun hazrlanmasna -savan kt seyrine ramen- balad. III. Selim, cephede bulunan devlet ricalinin bar yaplmas ynndeki grlerine ramen Prusya ittifakn bar iin deil sava iin kullanma karar almtr.524 Bir sreliine gizli tutulan ittifak antlamasnn 22 ubatta aklanmasyla, umladaki Osmanl karargahnda Osmanl temsilcileri ile Avusturya ve Rusya temsilcileri arasnda srdrlen n bar grmeleri de kesilmitir.525 ttifakn imzalanmasnn ardndan, Prusya tarafndan onaylanmasn bile beklemeden saldrya geme karar alm olan III. Selim, ngiliz Elisi Robert Ainslienin arabuluculuk abalarn ise, ittifak hkmlerini ileri srerek ve Prusya ile

523 524

Benzer bir gr iin bkz: Krkolu, The Adaption and Use of Permanent Diplomacy, s. 132. Bu durum, III. Selimin ve devlet ricalinin bir blmnn, ittifak politikasn ilk anda savunmac

deil saldrgan bir ereveye oturttuunu gstermektedir. Aada grlecei gibi saldrgan saiklere dayanan ittifak politikas ksa srede iflas edecek, artk savunmaya dayal ittifak politikas benimsenecektir.
525

ttifak

ve

denge

araylarnn

savunmaya

ynelik

olarak

belirlenmesi,

mparatorluun ykld 1. Dnya Savana kadar genel olarak srecektir. Shaw, Between Old and New, s. 47.

258

sve Avusturya ve Rusyayla anlamadan hibir ey yapamayaca gerekesiyle reddetmitir.526 Savan srdrlmesi karar dorultusunda, bir sreden beri Osmanl mparatorluu ile bar yaplmas fikrinde olan Avusturya ve Rusyann tekliflerine de itibar edilmemitir. Avusturyaya kar sertlik politikas izlemeye karar veren Prusya Kral II. Frederick William sava hazrlklarn srdrrken, bu srada Avusturyann uzlama yolunda adm atmas uluslararas dengeleri tamamen deitirmitir. 1790 ubatnda len II. Josephin yerine Avusturya tahtna kan II. Leopold, selefinin aksine genileme politikas yanls deildi. II. Leopold, imparatorluunun ok da iyi durumda olmadn bildiinden, srdrlen genileme politikasnn Avusturyann Prusyayla savaa srklenmesine yol amasndan endie ediyordu. Ayrca, Rus ariesi II. Katerinaya da gven duymuyordu. 1789 Fransz Devriminin olumsuz etkilerinin lkesine de sramasn engellemek istiyor, Osmanl mparatorluuyla bar yaparak dikkatini ve kaynaklarn Fransadaki yeni rejime ynlendirmeyi planlyordu.527 Bu nedenlerle, II. Leopold, II. Frederick Williama bir mektup gndererek iki lke arasndaki sorunlarn bar yollarla zlmesi ynndeki dileini iletti. Avusturyaya kar sertlik yanls politikasn bir anda terk eden II. Frederick, II. Leopoldun uzlama isteini olumlu karlad. Bunun zerine, iki lke ile ngiltere, sve ve Polonya temsilcilerinin katlmyla 1790 hazirannda Reihenbachta bir konferans topland.

526

Ba, Britain and the Struggle, s. 89. III. Selim, evvelce kaybedilen topraklar, devam eden

savata Prusya ile ittifak yaparak baar kazanmak suretiyle, geri alabilecei umudunun ne uluslararas konjonktrle, ne de mparatorluun iinde bulunduu durumla badamadn ksa srede grecektir.
527

Anderson, Dou Sorunu, s. 35.

259

Konferanstan olumlu sonu alnmas zerine, iki lke arasnda 27 Temmuz 1790da imzalanan antlamayla, II. Leopold ngiltere, Prusya ve Hollandann araclyla Osmanl mparatorluu ile bar yapmay kabul etti.528 Osmanl mparatorluu Reihenbach Konferansna ne davet edilmi, ne de konferans grmeleri srasnda kendisine bilgi verilmitir. Babli, Prusya temsilcilerinin kendi haklarn da koruyacan sadece mit etmekteydi.529 Osmanl mparatorluunun, kendisinin ana gndem maddesi olduu bir konferansa davet edilmemesi dikkat ekicidir. Osmanllarn, resmen girmeye altklar Avrupa devletler sisteminin oynakln anlamalar asndan bir ilk olan bu gelime, III. Selimin ittifaklar araclyla baar kazanma hevesine de byk bir darbe indirecektir. Bu durum, Osmanllarn; diplomasinin gnlk deiimlere ak olduunu ve geleneksel diplomatik yntemlerinin yetersiz kaldn anlamalar asndan da nemli bir rnek olacaktr. 530 Reihenbach Antlamas 18 Austosda Osmanl karargahna gelen Prusyann Viyana elisi tarafndan Sadrazam Yusuf Paaya bildirildi. Prusya elisi, Sadrazamdan ordusunu Tunann gneyine ekmesini ve Avusturya ile bar

528 529 530

Ibid., s. 36. Shaw, Between Old and New, s. 53. Beydilli, Osmanl ricalinin devletleraras ilikilere baklarndaki deiime iaret ederek, Osmanl

mparatorluunun gl olduu dnemde antlamalarn devletler arasndaki g ilikilerinin bir sonucu olarak grldn belirtmektedir. Szkonusu dnemde ahde vefa ilkesine nem verilmemitir. 1699 Karlofa Antlamas sonrasnda ise devletleraras antlamalara uyulmasnn ve ahde vefa gsterilmesinin devletin karlar asndan gerekli olduu dncesi benimsenmitir. Kemal Beydilli, Osmanl ve Avrupa Devletleri Arasndaki ttifaklar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Sempozyuma Sunulan Tebliler 15-17 Ekim 1997, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999, s. 35-37. Osmanl ricalinin d politika anlay, bata ahlaki olmayan realist bir felsefeye dayanmaktayken, daha sonra realist saiklerle benimsense de ahlaki ve idealist bir felsefeye dayandrlmtr.

260

grmelerini balatmasn istedi. Sadrazamn Padiaha Prusya elisinin isteklerini iletmek zere gnderdii haberci 24 Austosda stanbula ulat. Reihenbach Antlamas ve Prusyann istekleri, Padiah ve devlet ricalinde byk bir aknlk ve kzgnlk yaratt. Osmanl yneticileri Prusya tarafndan aldatldklarn ve Prusyann Osmanl mparatorluunu dizleri zerine ktrmek iin dmanla anlatn dndler.531 Tam bu srada Osmanl mparatorluunun ittifak politikas ikinci bir darbe daha yedi: Rusya karsnda baar kazanamayan sve, Valarada bir antlama imzalayarak savatan ekildi. svein Rusyayla anlamas hem Osmanl-sve ittifak antlamasna aykryd, hem de bat cephesindeki Rus birlikleri bu durumda serbest kalarak gney cephesine ekilebilecekti. Ayrca, Osmanl ricali 17681774 Osmanl-Rus Savanda Akdenize inen Rus donanmasnn neden olduu felaketi unutamadndan, Rusyann alan Baltk yolunu kullanarak tekrar Akdenize sarkmasndan hayli endie etti. Fransz elisinin Osmanl Sarayna sunduu Rus donanmasnn tekrar Akdenize gnderilebilecei ynndeki takriri endieyi arttrmt. svein savatan ekildii haberi III. Selimi ok kzdrm, sadaret kaymakamna gnderdii hatt- hmayunda, sveliye bu kadar ake verildi; byle bivefalk olur mu? Bu keyfiyeti tahkik edin, asl var mdr? ifadesini kullanmt. Haberin doru olup olmadn anlamak iin sve elisiyle yaplan grmelerde, Valara Antlamasnn gerekten imzalandnn renilmesiyle, Osmanl

Sarayndaki kzgnlk ve endie iyice artt.532 III. Selimin isteiyle, Austos ay sonlarnda, bu iki gelimenin ele alnmas amacyla geniletilmi bir Divan toplants dzenlendi. Toplantya katlan devlet adamlarnn bir ksm savaa devam edilmesi, bir ksm ise bir an nce bar
531 532

Shaw, Between Old and New s. 55. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1213.

261

yaplmas ynnde gr bildirdiler. Ulema ve baz Divan yeleri, savan srdrlmesi gerektiini; Avusturyann i meselelerle uratn belirttiler. Bu grte olanlara gre, Avusturya Osmanl mparatorluuyla mecburen anlamak isteyecek, savata ele geirdii yerleri ve hatta kendi snrlar iinde bulunan Galiya ve Bukovinay dahi Osmanl mparatorluuna geri vermek zorunda kalacakt. Szkonusu gre ramen, Divanda Avusturya ile Reichenbach Antlamas kararlar erevesinde bar grmelerine balanlmas karar alnd.533 Avusturyayla bar grmelerine balanmadan nce atmalar sona erdirecek bir mtareke yaplmas gerekliydi. Bunun iin grevlendirilen Reislkttap Abdullah Berri Efendi, Avusturya temsilcisiyle grerek 9 ay geerli olacak mtarekeyi 18 Eyll 1790da imzalad.534 Pek istemese de Avusturyayla mtareke yaplmasn kabul eden III. Selim, Avusturyayla sava durumunun en azndan 9 aylna ortadan kalkmasndan yararlanarak btn gcyle Rusyaya saldrmaya karar verdi. Ordu komutanlarnn Rusya ile de bar yaplmas ynndeki grlerine ise iltifat etmedi.535 Osmanl mparatorluunun yeni politikas Avusturyayla bar, Rusyayla savat.536 III. Selim, Reichenbach Antlamas nedeniyle yaad byk hayal krklna ramen, Prusyann Rusyaya kar harekete geeceini hala mit edebiliyordu.537 Prusyay

533 534 535

Shaw, Between Old and New, s. 56. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 570. III. Selim, cephede bulunan ve bar yaplmas grnde olan Sadrazama gnderdii mektupta,

Krm alnmadka Devleti Aliyyenin asl dman olan Rusyalu ile sulh yoktur diyordu. Karal, Selim III.n Hatt- Humayunlar, s. 43.
536 537

Shaw, Between Old and New, s. 57. III. Selimin Sadrazama gnderdii bir baka mektupta, Prusya ile ittifaka hala mitle bakt ve

her eye ramen antlamaya uymaya kararl olduu aka grlmektedir: Ayr olarak Ruslarla sulh antlamas yaplrsa Prusya ittifak ortadan kalkar. Bir kez olsun dnmez misiniz, byle tedbir mi olur?. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1204.

262

Rusyaya kar savaa sokabilmek amacyla, Berline eli olarak Ahmet Azmi Efendi gnderildi.538 Ancak, III. Selimin Prusyay savaa sokma giriimi baarl olamad. Prusya elisi de Rusyayla bar yaplmasn srekli olarak Babliye telkin ediyordu. III. Selim, 1789 Fransz Devrimi sonrasnda Avrupada ortaya kan durumu grememiti. Yani, Avrupa monarilerinin Fransann devrimci ynetimine kar birleme ihtiyac iinde olduklarn anlayamamt. III. Selimin btn abalarna ramen, Osmanl ordusu 1790 ylnn sonbaharnda Rusyayla Balkan ve Kafkas cephelerinde yaplan savalarda baarl olamad, hatta baz blgeler Rus kuvvetlerince ele geirildi. zellikle, 1791 yl banda smail Kalesinin kayb Osmanl ordusunu byk bir skntya soktu.539 te yandan, Avusturya ile bar mzakereleri de Aralk 1790da Zitovide balamt.540 Osmanl tarafn Reislkttap Abdullah Berri Efendi bakanlndaki bir heyet temsil etmekteydi. Youn tartmalara sahne olan mzakereler yaklak 9
538

Ahmet Azmi Efendinin faaliyetleri ve sefaretnamesi iin bkz: Unat, Osmanl Sefirleri ve

Sefaretnameleri, s. 149153.
539 540

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 574584. Babli ile Avusturya arasnda mzakerelerin balamasndan nce, toplant yeri konusunda gr

ayrlklar kmt. Avusturya tarafnn, grmelerin Bkrete yaplmas yolundaki nerisi, Bkrein o srada Avusturyann igalinde olmas nedeniyle Babli tarafndan reddedilmiti. nk, dnemin diplomasi anlayna gre, mzakere yaplan yer hangi tarafn kontrolndeyse, kar taraf yenik addedilmekteydi. Osmanl taraf, mzakere yerinin kendi kontrolnde bulunan Zitovi kasabas olmasn, yaplan n mzakereler sonucunda kabul ettirdi. Geleneksel Osmanl diplomasi anlaynn belirli lde de olsa etkisini srdrdn gsteren bu durum, Osmanl tarafn ummad bir skntya da sokacaktr. Tezin geleneksel Osmanl diplomasisiyle ilgili ksmnda da belirtildii gibi, lkeye gelen diplomatlarn maddi ihtiyalarnn Osmanl tarafnca karlanmas esast. III. Selim devrinin ileriki yllarnda srekli diplomasiye geile terk edilecek bu uygulama, o srada zaten mali vaziyeti ok kt olan Osmanl mparatorluuna byk bir yk getirmitir. Grmelerin uzun srmesi yk daha da arttrd. Zitovide bulunan Osmanl temsilcilerinin artan para talepleri zorlukla karlanabildi. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 12081210. Tezin ilerleyen ksmlarnda da grlecei gibi, mali skntlar srekli diplomasiye geildikten sonra da etkili oldu ve srekli diplomasiden beklenen faydann salanamamasnda rol oynad.

263

ay srd. Bir ara Avusturya taraf mzakereleri terk etmiti. Ancak, Avusturya Kral II. Leopoldun bir an nce bar yaplmasn istemesi zerine mzakereler tekrar balayabilmiti.541 Mzakereler 4 Austos 1791de imzalanan bar antlamasyla sonuland. 14 maddelik antlama 50 yl geerli olacakt. Antlama uyarnca, iki lke arasndaki snrlar sava ncesindeki gibi olacak, sadece baz yerlerde kk dzeltmeler yaplacakt. Rusyayla bar konusuna gelince: Avusturya ile nihai bar antlamas srecine girildii srada, beklenildiinin aksine, Osmanllar Rusyayla da bar yaplmas fikrine scak bakmaya baladlar. Aslnda, Osmanl ordular Avusturya cephesinin getirdii ykten artk tamamen kurtularak yalnzca Rusya ile savama frsat elde edecekti. Fakat, Osmanl ordusunun vaziyeti ve alnan yenilgiler bar yanls grubun fikirlerini kabul ettirmesine yol at. Yukarda da belirtildii gibi, zellikle cephede bulunan devlet ricali uzun zamandr bar yanls grlerini padiaha iletiyorlard. Ordunun vaziyeti nedeniyle byk bir askeri baar kazanma midini yitiren III. Selim, hi olmazsa kk de olsa bir muhabere kazanlmasn, bylece Ruslarla grme masasna daha gl oturulabilinmesini istiyordu. Kazanlacak kk bir muharebeyle devletin saygnln koruyacan dnyordu. Fakat, sonunda Prusyadan bekledii Rusya saldrsnn da artk gereklemeyeceini anlayan III. Selim, Rusyayla mtareke yaplmas iin Sadrazama izin verdi.542 Sadrazamn eli olarak grevlendirdii Vasf Efendi Rus kararghnda Rus ordular komutan Prens Repninle grmeler yapt. Repnin, mtareke ve bar iin
541

Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 571. Grmelerin ayrntl anlatm iin bkz:

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1293-1342.

542

Karal, Selim IIIn Hatt- Humayunlar, s. 45.

264

baz n koullar ileri srd: Kk Kaynarca Antlamas ve sonrasnda yaplan Osmanl-Rus antlamalarnn geerli olduu kabul edilecek ve Turla (Dinyester) nehri iki lke arasnda snr olacakt. Bunlara karlk, Rusya, igalinde bulunan Eflak ve Bodan Osmanl mparatorluuna iade edecekti. 543 Rus tarafnn n koullar hem Sadrazam Divannda, hem de stanbuldaki Meveret Meclisi toplantlarnda uzun sre mzakere edildi. Mzakereler sonunda Repninin ileri srd koullarn kabul edilmesi ve mtareke yaplmas kararlatrld. 1791 austosunda Zitovi Antlamasnn imzalanmasndan da birka gn nce nce Osmanl-Rus mtarekesi imzaland.544 Bar antlamas iin toplant yeri olarak Ya kasabasnn belirlenmesinin ardndan, Zitovi Antlamas grmelerini yeni bitirmi olan Osmanl heyeti Rusya ile de mzakere etmek zere grevlendirildi. Kasm aynda balayan mzakereler Ocak 1792ye kadar devam etti. General Repninin barn erevesini oluturan n artlar zaten nceden kabul edildiinden, Zitovi bar grmelerinin aksine szkonusu mzakereler ok daha ksa srmtr. Rus tarafnn sava tazminat istei bir sreliine skntya neden olduysa da, daha sonra bundan vazgeilmesiyle mzakereler sonulandrlabilmitir.545 10 Ocak 1792de imzalanan 14 maddelik Ya Antlamasnn en nemli hkmleri unlardr:546 kinci Madde uyarnca, Osmanl taraf 1774 Kk Kaynarca ile 1779 ve 1784 Aynalkavak Antlamalarn bir kez daha teyid ediyor, Krm ve Tamann Rusya tarafndan ilhakn onaylyordu.

543 544 545 546

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s.1285. Ibid., s. 1285-1288. Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. V., s. 591. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, Vol. I., s. 106-109.

265

nc Maddeye gre, iki lke arasndaki snr Turla nehri olacakt. Drdnc Madde uyarnca, Kk Kaynarca Antlamasnn Bodanla ilgili hkmleri geerli olacak, Bodann Babliye olan btn borlar silinecek, iki yl boyunca buradan vergi alnmayacakt. Zitovi ve Ya Antlamalar Osmanl d politikas ve diplomasisi asndan hayli nemli etkilerde bulunmutur: ncelikle, 1774 Kk Kaynarca Antlamas sonrasnda Krmn geri alnmas hedefi erevesinde yrtlen revizyonist alm byk bir baarszlkla sonulanm oluyordu. Bundan sonra Osmanl d politikasnda revizyonizm deil, statkoculuk esas alnacaktr. Babli, Avrupa sorunlarna -kendisini etkilemedii srece- mdahil olmama abas iine girecektir.547 kincisi, revizyonist hedefler erevesinde giriilen ittifak politikas da baarszla uramtr. Bu tarihten sonra ittifak politikas saldrgan ve revizyonist hedefler erevesinde deil, statkoyu korumaya dnk savunmac amalar dorultusunda yrtlecektir. ttifak politikas ve bunun beraberindeki denge araylar, 19. yzylda Osmanl mparatorluunun bizatihi varln koruma amacnn temel arac haline gelecektir. ttifak politikas ve denge araylar da, kanlmaz olarak diplomatik temaslarn arttrlmasna neden olacaktr. Osmanl diplomasisinin temel ura bu araylar olacaktr. Gerekten de, Babli 17741792 yllar arasnda belki de o zamana kadar hi grlmedii kadar diplomatik faaliyete sahne olmutur. Yabanc elilerin Osmanl d politikas zerindeki etkilerini ve hatta belirleyiciliklerini arttrdklar szkonusu dnemde, Osmanl diplomatlar da Batl tarzda diplomasinin inceliklerini belirli lde de olsa renme frsat bulmulardr. Osmanl tarafnn, Prusya ve svele

547

Naff, The Otoman Empire and European States System, s. 161162.

266

yaplan ittifaklarda oyalandn ve aldatldn grmesi, Bat tarz diplomasinin olumsuz yanlarnn da ok daha ak bir biimde fark edilmesini salamtr. Diplomasinin byk oranda stanbulda bulunan yabanc eliler eliyle

yrtlmesinin ok da mmkn olmad anlalm, diplomatik srecin iki tarafllk ve sreklilik kazanmas fikri ortaya kmtr.

ii)Modernleme Osmanl mparatorluunda reform ve deiim fikri/ihtiyac, aslnda 18. yzyln sonunda ortaya kmamtr. mparatorluun 17. yzyln bandan itibaren savalarda eski baarlar kazanamamas, idari ve mali sistemin bozulmas, sosyal huzursuzluklarn art gibi olumsuzluklar, reform fikrinin/ihtiyacnn devletin gndemine yerlemesine neden olmutur. zellikle, muharebe meydanlarnda eski grkemli baarlarn kazanlamamas ve fthatn byk oranda durmas, reformun gndeme gelmesinde ok nemli bir rol oynamtr. Gerekten de, Osmanl devlet adamlarnn, sistemin salkl biimde ileyip ilemediini esas olarak savalarda kazanlan baarlara endekslemesi, reform giriimlerinin dorudan doruya askeri alanla ilikilendirilmesine yol amtr.548 Bu nedenle, Osmanl mparatorluunda reform giriimleri orduda balam ve uzun bir sre de ordu ile snrl tutulmak istenmitir.549 Snrl ve yzeysel kalan reformlara

548

Ortayl, Osmanl-Trk modernlemesinin bir askeri modernleme hareketi olarak doduunu

vurgulamaktadr. Ortaylya gre, askeri modernleme, kukusuz Osmanl modernlemesinin ekirdei ve itici gc olmutur () lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 3. B., stanbul, Hil Yaynevi, 1995, s. 37.
549

Mevlt Bozdemir, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara, ASBF Yaynlar, s. 65.

267

sahne olan Lale Devri bir kenara braklacak olursa, szkonusu eilim 18. yzyl sonlarna kadar devam etmitir.550 17. yzyln bandan itibaren, Osmanl ordusunun Batl lkeler karsnda yetersizliinin ve gszlnn ortaya kmas ve bunun sonucunda toprak kayplarnn da balamas, reform abalarnn tedrici biimde nitelik deitirmesine neden olmutur. yle ki, daha nce ordudaki reform abalar iteki imkn ve kaynaklarla srdrlmeye allrken, artk Batl askeri teknolojinin ve tekniklerin stnl kabul edilmi, Batl askeri uzmanlardan yararlanlmaya balanmtr.551 18. yzyl boyunca Avrupaya giden Osmanl elilerinden, gittikleri lkelerdeki askeri rgtlenme tarz, silah ve ara modelleri gibi hususlar dnlerinde iletmeleri istenmitir. III. Selim devrinde ise, reform politikasnn genel olarak deiim gstermesine paralel biimde, askeri reform farkl bir boyut kazanacak, nceki reformlarn aksine askeri eitim ve rgtlenme tamamen deitirilmeye

allacaktr. Reform dncesi askeri alanda domu ve ilk admlar sz edilen alanda atlm olsa da, III. Selim dnemine kadar, bunlar ince bir Batllama cilas ekmenin tesine geememitir.552 Osmanl mparatorluunun 18. yzyln son eyreinde gerek ite, gerek dta byk bir kriz iine girmesi, reform ihtiyacnn o tarihe kadar hi grlmedii biimde aciliyet ve nem kazanmasna neden olmutur. mparatorluun artk
550

III. Selim devri ncesinde yaplan reformlarn ksa bir zeti iin bkz: Necdet Hayta ve Uur nal,

Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri (XVII. Yzyl Balarndan Ykla Kadar), 2. B., Ankara, Gazi Kitapevi, 2005, s. 9-62.
551

rnein, 17681774 Osmanl-Rus Sava srasnda Osmanl mparatorluunda bulunan Baron De

Tott, Rus donanmasna kar anakkale savunmasn rgtlemek iin III. Mustafa tarafndan tam yetkiyle ordu komutanlna getirilmiti. De Tott, Trkler, s. 188189.
552

Roderic Davison, Osmanl mparatorluunda Reform, 18561878, ev:Osman Aknhay,

stanbul, Agora Kitapl, 2005, s. 22.

268

yzeysel ve snrl reformlarla Bat karsnda baarl olamayacann ve hatta varln dahi koruyamayacann anlalmasyla reform giriimlerine hz verilmitir. Artk, reform yaplmas hedefiyle devletin varlnn korunmas hedefi

zdelemitir. Osmanl ricalinin en azndan bir blm, reformun eski gl dnemlere dn iin deil, her eyden nce mparatorluun daha fazla toprak kaybetmemesi ve ortadan kalkmamas iin gerekli olduunu anlamtr. Batya kar direnebilme ihtiyacna dayanan ve Rustow tarafndan savunmac modernleme553 olarak adlandrlan bu reform anlay, doal olarak ok daha kktenci bir yaklam ihtiva edecektir. Osmanl modernlemesi asndan ok nemli bir krlma noktasn da, Osmanl ricaline egemen olan, Osmanl Devleti ve uygarlnn mutlak stnl felsefesi ve syleminin, 18. yzyln balarndan itibaren tedrici biimde terk edilmesi oluturmaktadr. D politikada daha nce terk edilmek zorunda kalnan szkonusu felsefe ve sylem 19. yzyl banda etkisini tamamen kaybedecektir. Bunun temel nedeni, Osmanl ricalinin reformlarn Osmanl mparatorluunun en gl dnemine dn (zellikle Kanuni Sultan Sleyman dnemi) iin yaplmasnn gereklikle badamayacan anlam olmalardr.554 Artk, Batnn Osmanl mparatorluu karsndaki stnl kabul edilmi, reform abalar eskiye dn
553

Dankwart Rustow, The Military, Political Modernization in Japan and Turkey, Robert E.

Ward ve Dankwart A. Rustow(ed.), Princeton and New Jersey, Princeton University Pres, 1964, s. 353.
554

18. yzylda yazlan layiha ve risaleleri inceleyen Sava, bunlarla daha nceki yzyllardakiler

arasnda tespit ve neriler asndan byk bir benzerlik olduunu vurgulamaktadr. Ali brahim Sava, Layiha Gelenei inde XVIII. Yzyl Osmanl Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler, Bilig, S: 9., (Bahar 1999), s. 109-110. 18. yzyl sonuna gelinceye kadar, reformun eskinin restorasyonu tarznda deil, yenilik erevesinde olmas gerektiini ak biimde vurgulayan yegane kii Ahmet Resmi Efendi olacaktr. Ahmet Resmi Efendinin kaleme ald eserlerde ileri srd gr, hem adalarn hem de kendisinden sonra gelenleri hayli etkilemitir. Aksan, Ahmet Resmi Efendi, s. 200201.

269

hedefine deil, Batl rnekler erevesinde yenilenme amacna ynelmitir. Yaklak 200 yldr srdrlen, kadim Osmanl sisteminin restorasyonuna dayal reform abalar sona ermitir. lk kez III. Selim dneminde ak bir biimde kendini gsteren szkonusu deiim, reform abalarnn artk ok daha genel ve kapsaml bir ereveye oturtulmasn salayacaktr. Bu nedenle, Osmanl reform abalar artk bir modernleme sreci halini alacaktr. Modernitenin Avrupann bir rn olduu gznne alnrsa, Osmanl modernlemesinin, Avrupa uygarlnn stnlnn kabul edilmesiyle ve Avrupa uygarlna ait unsurlarn benimsenmesiyle balad ileri srlebilir. lk aamada Batnn retim, teknoloji, askeri rgtlenme gibi maddi kltr elerinin Osmanl mparatorluuna getirilmesiyle balayacak olan Osmanl modernlemesi, 19. yzylda nitelik deitirecektir. Batnn sadece maddi kltr alannda deil, uygarln tm alanlarnda stn olduu kabul edilecektir. Osmanl modernlemesinin belirtilen biimde ekillenmesinde diplomasinin ok nemli bir rol bulunmaktadr. 18. yzyln bandan itibaren, stanbuldaki Avrupal eliler -Osmanl i ve d siyasetinde artan nemlerine paralel olarakreform giriimlerini desteklemilerdir. Reform yanls padiahlar ve devlet ricali, elilerin grlerine bavurmu, eliler de eitli biimlerde reform giriimlerine katkda bulunmulardr. stanbuldaki yabanc elilikler, ok uzun bir dnem boyunca Osmanl mparatorluunun Batya alan balca pencerelerinden biri olmutur. Fakat, Osmanl mparatorluunun Batya ve modernlemeye alan en nemli penceresi Avrupaya gnderilen ad hoc nitelikli Osmanl elileri olmutur. Osmanl elilerinin 18. yzyln ortalarnda gittikleri yerlerdeki gzlemleri ou zaman sadece askeri olgularla snrl kalmam, Batnn maddi kltr alanndaki

270

gelimilii de eliler tarafndan yanstlmaya allmtr. 18. yzyla ait sefaretnamelerin ounda szkonusu hayranlk az ya da ok

gzlemlenebilmektedir.555 Sefaretnamelerde 18. yzyln sonuna doru daha bir kararllkla vurgulanmaya balayan Batnn gelimilii hususu, onlar okuyan Osmanl ricalinde reform fikrinin daha da glenmesini salamtr. Avrupaya giden Osmanl elileri hem dndklerinde Osmanl ynetici eliti iinde reform dncesinin nde gelen savunucular haline gelmiler, hem de yazdklar sefaretnamelerle ynetici eliti reform dncesiyle tantrmlardr. Modernleme erevesinde atlmaya balanan ilk admlarda Viyanaya gnderilen Ebu Bekir Ratip Efendinin byk katks vardr: ehzadeliinden itibaren devletin kurtuluu iin mutlaka radikal reformlar yaplmas grn benimseyen III. Selim, devlet ricali iinde reform fikrinin en nemli destekilerinden olan Ebu Bekir Ratip Efendiyi Zitovi Bar Antlamasnn imzalanmasndan sonra Viyanaya gnderdi. Ebu Bekir Ratip Efendinin grevi, Avusturyann durumunu incelemek ve dier Avrupa lkeleri hakknda bilgi almakt. 1791de Viyanaya giden ve burada yaklak 1 yl kalan Ebu Bekir Ratip Efendi,

555

irin, Osmanlnn Batya bakndaki deiimi, Osmanl elilerinin Batya yaptklar seyahatlar

sonucunda kaleme aldklar raporlarn ak bir biimde gsterdiini belirtmektedir. Osmanl mparatorluunun gl devirlerinde Bat karsndaki stnln yanstan ve mutlak bir tekiletirmeye dayanan gazevatname egemendir. Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasnda dinsel anlamdaki kartl yanstan gazevatnamelerde, Bat uygarl srekli olarak hor grlmekte ve Osmanl uygarlnn her adan stnl vurgulanmaktadr. 18. yzylda ise gazevatnameler yerini sefaretnamelere brakmtr. Osmanl mparatorluunun Bat karsndaki gcn belli oranda srdrd dnemde yazlan sefaretnamelerde ise, ok daha dengeli bir bak as gze arpmaktadr: Osmanl mparatorluunun stnl vurgulansa da, Bat imgesi deimeye balam, Bat uygarlnn gelimilii ou zaman st kapal da olsa yanstlmaya allmtr. irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 353356.

271

dnnde bata Avusturya olmak zere Avrupadaki devletlerin askeri ve siyasal sistemleri ve sosyal durumlar hakknda ayrntl bir rapor sundu.556 Ebu Bekir Ratip Efendi, szkonusu raporu da ihtiva eden Neme Sefaretnamesinin yansra Tuhfe-ts Sefare balkl geni hacimli bir baka eser daha kaleme almtr. Szkonusu eserde Avusturyann askeri, hukuki, ekonomik ve siyasal durumu anlatlmakta, ayrca Prusya, Fransa ve Rusya hakknda da ksa bilgilere yer verilmekteydi.557 Ebu Bekir Ratip Efendinin Neme Sefaretnamesi ve yukarda belirtilen eseri dier sefaretnamelerden hayli farkldr. ncelikle, Ebu Bekir Ratip Efendi dorudan doruya Avrupa lkelerinin sosyal sistemlerini incelemek ve bir reform program sunmak amacyla eli olarak Avusturyaya gnderilmitir.558 Dolaysyla, o zamana kadar gnderilen hibir Osmanl elisine verilmemi bir greve sahipti. Ebu Bekir Ratip Efendi, kendisine verilen grevi laykyla yerine getirmi, Tuhfe-ts Sefare balkl eseriyle Osmanl Devleti tarihinde Avrupann askeri,

556

Abdullah Uman, Ebubekir Ratip Efendinin Neme Sefaretnamesi, stanbul, Kitabevi, 1999, s.

29-94.
557

smail Hakk Uzunarl, Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, Belleten, C. 39., S. 153., (1975), s. 58-

59. Daha nce de belirtildii gibi, Osmanl elileri kaleme aldklar sefaretnamelerde gittikleri lkeler hakkndaki gzlemlerini aktarmaktaydlar. Osmanl devlet adamlarnn Batya bakn yanstan sefaretnamelerde, Osmanl mparatorluunun mutlak stnl anlay srdnden, Bat model olarak alnmas gereken bir yer olarak grlmyordu. Dolaysyla, elilerin sefaretnamelerinde ve lkelerine dndklerinde sunduklar raporlarnda verdikleri Batyla ilgili bilgiler daha ok istihbari nitelikteydi. almaktayd. Eliler, gittikleri askeri lkelerde Batnn teknolojik stnlklerini gzlemlemeye hedefi

zellikle

teknolojinin

Osmanl

mparatorluuna

getirilmesi

gdlmekteydi. Ayrca, szkonusu sefaretnameler tarz itibaryla daha ok seyahatnameyi andrmaktayd. nk eliler, yolculuk hikyelerini ve gittikleri lkelerde grdklerini bir gezi anlatm tarznda kaleme almaktaydlar.
558

Aslnda, grnte Ebu Bekir Ratip Efendinin eli olarak gnderilme nedeni, Zitovi

Antlamasnn 13. maddesinde Osmanl mparatorluu ve Avusturyann eli teatisini batlam olmalarna dayanmaktayd. III. Selim kendisini Reislkttap olarak atamay dndnden, nce Avrupay yakndan tanmasn istemiti. Ibid., s. 55, 61.

272

idari ve mali tekilat hakknda mahallinde yaplm esasl ve en mufassal ilk tetkiki yapmtr.559 Szkonusu eserinde, Osmanl mparatorluunun, Bat karsndaki mutlak stnl anlayn ve sylemini neredeyse tamamen terk ederek, artk Batnn stn olduunu, Osmanl mparatorluunun eski gcne kavuabilmesi iin Bat kurumlarn ve anlayn benimsemesi gerektiini ok ak bir biimde dile getirmitir. Ebu Bekir Ratip Efendiye gre, Osmanl mparatorluu klasik/kadim dneme dnerek deil, Batya benzeyerek ve eskiden tamamen uzaklaarak glenebilecektir. Bu grleriyle Osmanl modernlemesinin nc isimlerinden biri olmutur. Ebu Bekir Ratip Efendinin Osmanl diplomasi tarihinde nemli bir yere sahip olmasnda, kiisel zelliklerinin de hayli etkisi vardr. Ebu Bekir Ratip Efendi 18. yzyln son eyreinde Osmanl ricali iinde bilgisi ve yeteneiyle en nde gelen simalardan biriydi. Avrupa siyaseti hakknda byk bir bilgi birikimi bulunmaktayd. Az da olsa Franszca bilmesi ve bu dildeki kitaplardan yararlanmas da ok nemliydi.560 Zira, Osmanl ynetici eliti iinde bir Bat dilini biraz da olsarenen ilk kiilerdendir. Kiisel zellikleri, kendisine verilen grevi byk bir baaryla yerine getirmesini salamt. Nitekim, Viyanada bulunduu srede yneticiler zerinde ok olumlu bir izlenim brakm, Osmanl-Avusturya ilikilerinin normalletirilmesinde byk katks olmutu. Tuncerin belirttii gibi, Ebu Bekir Ratip Efendi Osmanl diplomasisinde yeni diplomat tipini simgelemekteydi.561 Elilii srasnda terifat gibi ayrntlarla deil, Avusturyann kurumlarnn ve sisteminin gzlemlenmesi gibi ok daha nemli hususlarla

559 560 561

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnamaleri, s. 158. Uzunarl, Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, s. 49. Hner Tuncer, Osmanl Elisi Ebubekir Ratip Efendinin Viyana Mektuplar (1792), Belleten, C.

43., S. 169., (1979), s. 73.

273

ilgilenmiti. Ebu Bekir Ratip Efendiden itibaren, Avrupaya gnderilen Osmanl elilerinin en nemli grevlerinden biri, Bat dncesinin, sisteminin ve teknolojisinin Osmanlya tantlmas ve getirilmesi olacaktr. Osmanl modernlemesi asndan Ebu Bekir Ratip Efendiye kurucu bir rol bien irin, onun sefaretnamesiyle ve dier eseriyle Nizam- Cedit ve Tanzimatn fikri altyapsn oluturduunu ileri srmektedir.562 irinin bu tezi hayli iddial grnse de, Osmanl modernlemesi asndan bir milat olan Nizam- Cedit kavramnn ilk kez Ebu Bekir Ratip Efendi tarafndan kullanlm olmas, onun modernleme asndan ok nemli bir rol oynadnn en somut gstergesidir. Ebu Bekir Ratip Efendi, Avusturyadaki devlet dzenini Nizam- Cedit olarak adlandrmt.
563

Daha nce Osmanl tarihinde bu kavram sadece Sadrazam Fazl

Mustafa Paa tarafndan devlete verilen i dzen anlamnda 17. yzylda kullanlmt. Dolaysyla, III. Selim dnemi reformlarnn tmnn Nizam-Cedit olarak adlandrlmasnda Ebu Bekir Ratip Efendinin etkili olmas ok gl bir olaslktr.564
562 563

irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 206. Karal, Nizam- Cedit kavramnn dar ve geni olarak iki anlama sahip olduunu belirtmektedir:

Nizam- Cedit dar anlamda, III. Selim devrinde Avrupa uslnde yetitirilmek istenen talimli askerdir. Geni anlamda ise, III. Selimin yenieri ocan kaldrmak, ulemann nfuzunu krmak, Osmanl mparatorluunu Avrupa uygarlnn bilim, sanat, ekonomi gibi alanlardaki gelimiliine ortak yapmak iin giritii yenilik hareketlerinin tmdr. Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. I., s. 61. Berkes, Nizam- Cedit kavramn dar anlamda kullanmay tercih etmekte ve sadece talimli birliklerden ordu kurulmas olduunu ileri srmektedir. Berkes, Trkiyede adalama, s. 94. Osmanl modernlemesinin askeri nitelii ok ak olsa da, Nizam- Cedit devri reformlarnn ok daha geni bir ereveye oturmas, bu kavramn sadece dar anlamda yorumlanmasn geersiz klmaktadr.
564

Ebu Bekir Ratip Efendinin Nizam- Cedit asndan en nemli kii olduu grn savunan

Karal, buradan hareketle, III. Selimin reformlarnda sanldnn aksine Fransann deil, Avusturyann etkili olduunu ileri srmektedir. Enver Ziya Karal, Ebu Bekir Ratip Efendinin Nizam- Cedit Islahatndaki Rol, V. Trk Tarih Kongresi 1217 Nisan 1956, Ankara, TTK Yaynlar, 1961, s. 352.

274

Ebu Bekir Ratip Efendinin Osmanl modernlemesi asndan kurucu bir rol oynadn sylemek pek doru olmayabilir. Ancak, reform abalarnda ok nemli bir role sahip olduu rahatlkla ileri srlebilecektir. Padiah ve devlet ricali zerinde hayli etkili olan eserlerinin yan sra, hem Viyana elilii ncesinde hem de sonrasnda III. Selimin en yaknndakilerden biri olmas bu yargy

desteklemektedir. Ayrca, Viyanadan dnnde devlette st dzey grev alarak, Nizam- Cedit reformlarnn uygulayclarndan biri olmutur. Ebu Bekir Ratip Efendinin 1795de Reislkttapla atanmas kendisine Padiah tarafndan verilen nemin en gzel kantdr.565 Ksa sren Reislkttapl srasnda Osmanl ordusunu yetitirmek zere Fransa, sve ve ngiltereden subay ve retmenler getirtilmesinde de rol oynamtr.566 Son olarak, srekli diplomasiye geile ilgisi nedeniyle, Nizam- Cedit devrinin nasl baladna bakalm; III. Selimin reform hareketinin gerek anlamda balamas 1792 ylnda olacaktr. Avusturya ile savan sona ermesi, Rusya ile savan ise sona ermek zere olmas III. Selime ite radikal reformlar yapabilme frsat verecektir. Osmanl mparatorluunun savalarda baar kazanamayacann anlalmas, hem

statkonun korunmas politikasnn yerlemesine neden olmu, hem de reformlarn ancak savalarn ar yklerinin olmad bar dneminde yaplabileceini ortaya karmt. III. Selim, mparatorluun glenebilmesi iin ne tr reformlar yaplmas gerektii hususunda Osmanl ricalinin grlerini almak istedi. Bu erevede, sivil565

Ebu Bekir Ratip Efendi, Reislkttapl srasnda III. Selimin kendisine verdii destee

gvenerek pervaszca hareket etmi, bu da rakiplerinin elini kuvvetlendirmitir. Rakiplerinin olumsuz propagandalar sonucunda 1796da azledilmitir. Uzunarl, Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, s. 61.
566

Enver Ziya Karal, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, stanbul, 1999, s.

26.

275

asker brokratlardan ve ulemadan gelen nemli devlet adamlarndan imparatorluun zayflnn nedenlerini ve bu zayfl giderebilmek iin ne gibi reformlar yaplmas gerektiini, yazacaklar layihalarla bildirmeleri istendi. lgin bir ekilde, kendisinden layiha yazmas istenen kiiler arasnda, Osmanl ordusunda hizmet veren Bertrand adl bir Fransz subay ile stanbuldaki sve Eliliinin Ermeni tercman Mouradgea dOhsson da bulunmaktayd.567 III. Selim tarafndan layiha yazmas istenen kiilere gnderilen emirde, kimsenin haddi ve vazifesi aranmayp, hatasnn gzetilmeyecei de nemle vurgulanmt.568 III. Selime iletilen layihalarda ok eitli grler yer almaktayd:569 Layihalarn ortak noktasn askeri reform yaplmasnn zorunluluu hususu oluturmaktayd. Fakat, askeri reformun nasl yaplaca konusunda gr ayrlklar bulunmaktayd. Bu erevede layiha sahiplerini 3 ana gruba ayrmak mmkndr: Birinci gruptaki layiha sahipleri eski Osmanl sistemine geri dnlmesini nerirken, ikinci gruptakiler Batl silahlarn ve askeri eitimin orduya yava yava benimsetilmesini nermekteydiler. nc gruptakiler ise, en radikal gr savunmakta, tamamen Batl tarzda eitilmi ve donatlm yeni bir ordu kurulmasn nermekteydiler.570 III. Selimin devlet ricalinin reform konusundaki grlerine bavurmas sadece reform politikasnn hangi unsurlar iermesi gerektii hususunda basit bir zihin yoklamas deildi. Daha nce de belirtildii gibi, gen padiah ehzadeliinden itibaren reform yanls grlere sahipti. Dolaysyla, III. Selimin devlet ricalinin etkisinde kalarak reform yapma karar almad aktr. III. Selimin amac, devlet

567 568 569 570

Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 5859. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1407. Layihalar iin bkz: Ibid., s. 1411-1449. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 59.

276

ricalinin bir btn olarak reform politikasna nasl baktn grebilmekti. III. Selim reformlarnn temelde ordunun dzeltilmesi hedefine ynelik olduu

unutulmamaldr. Kendisinden nce ordudaki her reform giriiminin Yenierilerin muhalefeti sonucu baarsz olduunu bilen III. Selim, devlet ricalinin reform konusundaki tutumunu renmek ve onlar da iin iine katarak desteklerini kazanmak istemekteydi. Reform yanls kesimlerin zayfl, III. Selimi mmkn olduunca yava ve kontroll admlar atmak zorunda brakacaktr. Ayrca, reform yanls kesimlerin zayfl ve ilk bata ounun bu konuda ok da net fikirlerinin olmamas, reformun kaynan oluturan Bat dncesi ve tekniinin lkeye getirilmesinde diplomasinin bir sreliine neredeyse tek kanal ilevi grmesine sebebiyet vermitir. Bu nedenle, III. Selim ve reform yanls devlet adamlar diplomasi kanalnn geniletilmesi ve zenginletirilmesinin nemini anlamlardr. Osmanl

imparatorluunda bulunan yabanc elilerle yrtlen temaslar ve reform konusundaki destekleri ile ad hoc nitelikli Osmanl elilerinin sefaretname, rapor ve szl bildirimlerinin, diplomasi kanalnn geniletilmesi asndan yeterli olmad ksa srede grlmtr. Reform ihtiyacnn ok kstl olduu nceki dnemde yeterli olan bu geleneksel iletiim biimleri, reformizmin ald yeni boyut nedeniyle ilevlerini grmekten uzaklaacaklardr. Artk, diplomasi kanalnn geniletilmesi iin yeni bir diplomasi anlaynn benimsenmesi ve diplomatik slubun da yenilenmesi gerekecektir. Szkonusu adm iin de fazla beklenilmeyecek, Nizam- Cedit devrinin gerek anlamda balad, ordudan maliyeye kadar eitli alanlarda

277

reformlarn uygulamaya sokulduu, dzenlemeler yl571 olarak adlandrlan 1793te Osmanl diplomasisi ok nemli bir deiime sahne olacaktr.

iii)Sivil Brokrasinin Ykselii Osmanl siyasal sisteminin merkezinde yer alan padiahlk kurumu, Osmanl geleneksel yapsnn deiimine paralel olarak, g kaybetmeye balamtr. II. Mehmet devrinde balayan ve I. Sleyman devrinde doruk noktasna ulaan, padiahn btn siyasal aktrlerin aleyhine iktidarn mutlaklatrma sreci, zellikle 17. yzyln ortalarndan itibaren tersine dnmeye balamtr. Ayn yzyln

banda, IV. Muratn byk zorluklarla yeniden glendirmeye alt padiahlk kurumu, kendisinin lmnden sonra gcn tekrar kaybetmitir. Osmanl padiahlarnn, 17. yzyldan itibaren, siyasal iktidar siyasal ve dinsel elitlerle paylamak zorunda kalmas, bir btn olarak brokrasinin (askeri snf ve ilmiye snfnn) nemini ve etkinliini arttrmasnn sonucudur.572 Bylece, geleneksel Osmanl sisteminin en gelimi dneminin yaand 16. yzyldaki sosyal ve siyasal yap deimitir. 17. yzylda sipahiler tarafndan temsil edilen tara brokrasisi ortadan kalkarken, ilmiye snf (ulema) ise tamamen

brokratiklemitir. Bu nedenle, siyasal g; padiah, askeri brokrasi (Yenieri Oca) ve sivil brokrasinin iki kanadn oluturan Kalemiye ve lmiye tarafndan paylalr hale gelmitir.

571

Ahmet Rasim, Osmanlda Batn Evresi: III. Selim, II. Mahmut, Abdlmecit, bas. haz. H.

V. Velidedeolu, 3. B., stanbul, Evrim Yaynlar, t. y., s. 68.

572

Klasik Osmanl toplumsal sistemi temelde ynetenler-ynetilenler ayrmna dayanyordu.

Ynetenlere genel olarak asker, ynetilenlere ise reaya ad verilmekteydi. Osmanl snf yaps ve geirdii evrimin ematik bir zeti iin bkz: Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908), Trkiye Tarihi C. III., Sina Akin(yay. ynetmeni), 5. B., stanbul, Cem Yaynevi, 1997, s. 186.

278

Osmanl toplumsal sisteminin en nemli zelliklerinden biri de, ekonomik gcn siyasal gle elde edilebilmesidir. Szkonusu snflardan oluan ynetici elit de siyasal konumunu ekonomik kaynaklar kontrol etme amacyla kullanmtr. Ynetici elit mensuplar ekonomik kaynaklar kontrol ederek, dier toplumsal snf ve kesimler zerindeki hkimiyetlerini srdrmlerdir.573 18. yzylla birlikte Osmanl mparatorluunun deien artlar, ynetici elit iinde yer alan unsurlar arasndaki uyumu bozmaya balamtr. Tezin, Kurumsal Boyut balkl ksmnda belirtildii gibi, 17. yzyln ortalarndan itibaren nem kazanmaya balayan Kalemiye, 18. yzylda devlet ynetiminde en etkili kesim haline geldi. Bunun altnda yatan en byk etken, Osmanl mparatorluunun fthat yapabilme imknn tamamen kaybetmesidir. Fthat devrinde doal olarak askeri brokrasi nemliyken, fthatn sona ermesiyle sivil brokrasi arlk kazanmtr. mparatorluk artk fthat yoluyla yeni ekonomik kaynaklar elde edemediinden, eldeki kaynaklarn daha iyi kullanlmas gerekmekteydi. Dolaysyla, brokratlar arasnda askeri yeteneklere sahip olanlar deil, mali ve idari konularda liyakat bulunanlar tercih edilir oldu. Mali ve idari konularda yetenekli olan sivil brokratlarn yetime yerleri ise Sadrazam ve Paa konaklaryd. Sadrazam ve Paalarn hizmetine giren genler, bir okul grevi gren bu konaklarda mali ve idari meselelerle ilgili ileri reniyor, bylece maiyetlerinde yer aldklar kiilerin siyasal geleceklerine bal olarak zamanla daha st grevlere ykseliyorlard. Kariyerleri boyunca evlilik gibi yollarla Sarayla ve nfuzlu evrelerle balar kuran bu brokratlar, kontrollerinde bulunan vakflar, malikneler ve tacirlerle oluturduklar ortaklklar yoluyla ekonomik hayatn iinde de yer alyorlard. Sahip olduklar g ve kendilerine duyulan ihtiya nedeniyle hzla ykselen sivil brokratlar, tedrici
573

Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi: Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, ev: Akile

Zorlu Durukan ve Kaan Durukan, Ankara, mge Kitabevi, 2002, s. 3738.

279

biimde devletin i ve d politikasnn belirlenmesinde ve yrtlmesinde asli unsur haline geldiler.574 zellikle 18. yzyln ikinci yarsndaki savalarda alnan ar yenilgiler ve ordunun perian durumu askeri brokrasinin prestijine byk bir darbe vurdu. 17. yzyldan itibaren, iktidar mcadelesinde srekli olarak ulema ile ittifak yapan askeri brokrasi, buna ramen sivil brokrasinin ykseliini engelleyemedi. Fakat, hem zaman zaman padiahlar tahttan bile indirecek ekilde kulland silahl gc, hem ulema ile ittifak nedeniyle bir nevi dinsel meruiyete sahip olmas, hem de stanbul esnafyla kurduu organik ba sayesinde halkn geni kesimlerini harekete geirebilmesinden dolay en azndan bir veto gc olarak etkinliini korumaktayd. Daha nce de vurgulanmaya alld gibi, Kalemiye mensuplar bar politikasnn ynetici elit iindeki en nemli savunucularyd. lk bakta, Osmanl mparatorluunun d politikas ve diplomasi anlay balamnda dnlecek bu durum, aslnda i politikayla da yakndan ilikiliydi. Bar politikasn ve Avrupal glerle diplomatik ilikilerin gelitirilmesini savunan Kalemiye mensuplarnn bu dnceleri askeri brokrasiyle srdrdkleri iktidar mcadelesinin yansmasyd. Doal olarak, savalar askerlerin etkinliklerini arttrp iktidarlarn pekitirirken, bar dnemlerinde ise ktiplerin etkinlikleri artmaktayd. Dolaysyla, Osmanl

mparatorluunun bar politikasn benimsemesinde ve Avrupa lkeleriyle diplomatik ilikilerin glendirilmesinde Kalemiye mensuplarnn iktidar kontrol etme isteklerinin hayli etkisi vardr.575 Osmanl mparatorluunda 18. yzyln zellikle 2. yarsnda ortaya kan bir baka nemli gelime de, merkezi ynetimin lke zerindeki kontroln kaybetmesidir.
574 575

Quataert, Osmanl mparatorluu, s. 81. irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 138.

280

Merkezi otoritenin zayflamas sreci aslnda 17. yzylda balamtr. Sipahiliin kaldrlmas ve bylece tmar sisteminin kurulu ilkelerinden tamamen uzaklamas sonucunda tarada iktidar ayann eline gemiti. Ayan, yllar iinde merkezi ynetim aleyhine iktidarlarn daha da kuvvetlendirdiler. zellikle 1768 1774 Osmanl-Rus Savanda Osmanl merkezi kuvvetlerinin byk bir darbe yemesi, stanbulun tara zerindeki kontroln daha da azaltt. Ayann stanbuldan gn getike daha bamsz hareket etmeleri padiah ve merkezde bulunan devlet yneticilerini ok rahatsz etmekteydi. Zaten byk bir mali bunalm yaayan merkezi ynetim, ekonomik kaynaklarn ayann eline gemesi nedeniyle daha da zor bir duruma dt. 576 Yaanan bu feodalleme srecinin nlenebilmesi iin ayan dize getirecek bir askeri harekt yaplmas gerekmekteydi. Fakat, elde bunu baarabilecek bir ordu yoktu. Merkezi ynetimin ordusu olan Yenierilerin bylesi zor bir ii baarmas mmkn deildi. Zaten, 17681774 ve 17871792 savalarnda Osmanl ordusunun ok byk bir blm ayan tarafndan gnderilen kuvvetlerden olumutu. Bu olumsuz durum karsnda, III. Selim ve devlet ricali Nizam- Cedit hareketinin temelini oluturan politikay belirlediler. Yeni politikann amac; tahta tamamen sadk yeni bir ordu kurulmas, bu sayede ayann gcnn krlmas ve lkenin ekonomik kaynaklar zerinde stanbulun tam hkimiyetinin yeniden tesis edilmesiydi.
577

Belirtilen hedefler, zellikle Kalemiye mensuplar tarafndan verilen

layihalarda kimi zaman dorudan kimi zaman ise dolayl olarak yer almt. Askeri brokrasiye kar yaklak yzyldr reformizmin bayraktarln yapan Kalemiye, askeri alanda reform yaplmasn ve bu balamda yeni bir ordu kurulmasn isteyen III. Selimin tam desteini ald.
576 577

Shaw, Between Old and New, s. 103. Karpat, Osmanl Modernlemesi, s. 79.

281

Yeni bir ordu kurulmas kanlmaz olarak askeri brokrasinin tepkisini ekecekti. Ynetici elit iindeki dier nemli bir kesimi oluturan ulemann da, geleneksel mttefiki Yenieri Ocann tasfiyesine yol aabilecek bu giriime pek de scak bakmayaca akt. Ortak karlara sahip olan III. Selim ve sivil brokrasi arasnda ilk planda/aamada ayanlara kar, aslnda ise stratejik olarak askeri brokrasiye ynelmi bir ittifak kuruldu. III. Selim devrinde kurulan szkonusu ittifak, gerek hedefine II. Mahmut devrinde ulaacak ve askeri brokrasiyi tasfiye edecektir. Bylece, III. Selim devri, ynetici elit iinde yer alan askeri ve sivil brokrasi arasnda 17. yzylda balayan ayrmann son aamaya girmesine sahne olmutur. 19. yzylda kesin bir biimde gerekleecek olan ayrma Osmanl

modernlemesinin getirdii yapsal bir zelliktir.578 Brokrasinin iki kanad arasndaki ayrma sonucunda sivil brokrasi, iktidarn (Padiahn) en nemli orta haline gelecektir. Sivil brokrasinin askeri brokrasi ve ulema aleyhine g kazanmas, kanlmaz olarak Osmanl d politikasna ve diplomasisine de etkilerde bulunmutur: ncelikle, sivil brokrasinin devlet ynetiminde edindii g ve etkinlik, sivil brokratlarn, Osmanl mparatorluunun bata Avrupal devletler olmak zere dier lkelerle ilikilerinde bar yollar esas almas gerektii ynnde uzun bir sredir srdrd grlerini artk ok daha kolay biimde uygulama frsat kazanmasn salamtr. Sivil brokratlara gre, Osmanl mparatorluunun bar ve statkoyu koruyabilmesinin temel yolu ise diplomasiyi ok daha etkili bir biimde kullanabilmesidir. Diplomasinin etkili biimde kullanlabilmesi, hem dier

578

Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 119.

282

devletlerle olan sorunlarn bar yollarla zmn salayacak, hem de bylece Osmanl mparatorluu ittifaklara girebilecekti. Bu sayede, toprak kayplarn kendi gcyle nleyemeyen Osmanl mparatorluu gl Batl devletlerle ittifaklar kurarak klmeyi durduracakt. Bu balamda, diplomasiyi temel yntem olarak benimseyen sivil brokrasi, reformun devletin ana gndem maddesini oluturduu Nizam- Cedit devrinde, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda yenilenmesini nerecektir. Sivil brokrasi, bu dncesini III. Selime de benimsetecektir. kincisi, sivil brokrasi Osmanl modernlemesinin ideolojik nderliini yaparak, Avrupa uygarlnn balangta maddi elerinin, daha sonra ise manevi elerinin Osmanl mparatorluuna getirilmesinin en byk savunucusu olacaktr. Ahmet Resmi Efendi, Ebu Bekir Ratip Efendi, Ahmet Azmi Efendi gibi Kalemiye mensuplar 18. yzyln ortalarndan beri, Osmanl uygarlnn biriciklii ve mutlak stnl anlayn ve sylemini sorgulayan dncelerini gerek

sefaretnamelerinde, gerek yazl ve szl raporlarnda, gerekse dier eserlerinde dile getirmekteydiler. Sivil brokrasi iinden kan bu grler zamanla bu kesimin neredeyse tamam tarafndan benimsenir hale gelecektir. Nizam- Cedit devri, kadimden cedide geiin ilk aamas olarak, slahat dncesinin lke gndemine geri dndrlemez bir biimde yerlemesine neden oldu. Bu gelimede, hi kukusuz szkonusu politikann ve dncelerin en nemli savunucusu olan sivil brokrasinin asli rol vard. Sivil brokrasi slahatn teorik ve pratik kayna olan Batyla daha sk balar kurulmas gerektiini dnmekteydi. Batnn tannmas ve Bat biliminin ve kurumlarnn lkeye getirilmesi iin bu gerekliydi. Batyla balarn sklatrlmasnn ve yeni iletiim kanallar almasnn en nemli yollarndan birini de diplomatik balarn arttrlmas oluturacakt. Bu

283

erevede, diplomasi, Batyla Osmanl mparatorluu arasnda yeninin akt bir kanal olacakt. Osmanl reform hareketlerinin baar kazanabilmesi iin szkonusu kanaln srekliliinin salanmas gerekliydi. Bunun da doal sonucu, Batyla diplomatik temasa sreklilik kazandrlmasyd. ncs, Batyla ilikilerin sklatrlmas gerektiini dnen sivil brokrasi, bu fikrin sadece savunucusu olmakla kalmayp, ayn zamanda somutlam halini almaya balad. Bir baka ifadeyle, sivil brokrasi

modernlemenin sadece nesnesi deil, ayn zamanda znesi haline gelecektir.579 18. yzyln sonundan 19. yzyln sonuna uzanan srete, sivil brokratlar Osmanl toplumu iinde Batl hayat tarzn, tketim kalplarn, dncesini ilk benimseyen toplumsal kesim oldular. Srekli diplomasiye gei ncesinde szkonusu dinamik, grece zayf ve mulk olsa da, yine de srekli diplomasiye geite etkili olmutur. Gerek stanbulda bulunan Batl elilerle yrtlen temaslar ve kurulan balar, gerek Avrupa lkelerine yaplan ad hoc nitelikli diplomatik seyahatler, gerekse 18. yzyl boyunca Batdan ithal edilen tketim mallar ve ortaya kan tketim kalplarnn sivil brokrasi tarafndan benimsenmesi gibi etkenler sivil brokrasinin Batc ynnn ortaya knda ok etkili olmutur. Dolaysyla, sivil brokrasi Osmanl toplumu iinde Batya en yakn duran kesim olarak, Batyla balarn gelitirilmesine destek vermitir. Srekli diplomasiye geile Batyla ok daha sk ve dorudan balar kurulmaya balanmas, sivil brokrasinin Batc niteliinin daha da belirginlemesini salayacaktr. Gerek kurulan srekli elilikler, gerek merkezde diplomasiyle uraan sivil brokrasinin etkinliinin artmasyla Hariciye brokrasisi sivil brokrasi iindeki

579

Karpat, Osmanl Modernlemesi, s. 1920.

284

en

Batc ve reformist kesim haline gelecektir.

19.

yzylda,

Osmanl

modernlemesinin en nemli mimarlarnn Hariciye brokrasisi iinden kmas kmas da artc olmayacaktr. Grld gibi, sivil brokrasinin ykseliiyle, savunduu Batyla ilgili dncelerin ykselii arasnda dorudan ba vardr. Sivil brokrasi, reform ve bar politikalarnn balca savunucusu olarak, szkonusu fikirlerin bir devlet politikas haline gelmesini salamtr. Devlet politikas haline gelmesi ise bu politikann uygulaycs olarak sivil brokrasinin neminin ve etkinliinin artmasn salamtr.

2)Srekli Diplomasinin Oluturulmas

Osmanl ynetiminin yurtdnda srekli elilikler hususunda kesin kararn ne zaman ald kesin olarak bilinmemektedir. Fakat, bu ynde prensip kararnn 1792 balarnda alnd dnlmektedir.580 Askeri, ekonomik vb. alanlardaki Nizam- Cedit reformlarndakinin aksine, diplomasi alanndaki reformun ve bu dorultuda yurtdna srekli eliler gnderilmesi karar byk oranda bizzat III. Selim tarafndan alnmtr. Daha nce incelendii gibi, Nizam- Cedit reformlaryla ilgili olarak sunulan layihalarda Osmanl mparatorluunun Avrupa lkeleriyle ilikilerini bar zemine oturtmas dncesi dile getirilmesine ramen, yurtdnda srekli elilik almas hakknda bir neri bulunmamaktayd.

580

Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hat-t Humayunlar: Nizam- Cedit 17891807, Ankara, TTK

Basmevi, 1946, s. 165-166; smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnabesetleri (1789-1802), 2. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1987, s. 106; Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri, 1793 1821, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1968, s. 13 ve Mehmet Alaaddin Yalnkaya, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul: 1792-1798 Dnemi ngiliz Kaynaklarna Gre, Osmanl, Gler Eren(ed.), C. I., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 663.

285

Daha nce de belirtildii gibi, III. Selim ehzadeyken Fransaya shak Bey isimli bir eli gndermit. ehzadeliinde ve padiahlnda zellikle Fransz elileriyle yakn iliki kurarak onlardan reformlar konusunda gr almt. 1791de Viyanaya gnderilen Ebu Bekir Ratip Efendinin srekli elilik kurulmas ynnde III. Selime muhtemelen tavsiyede bulunmas veya uzun sreli Viyana eliliinin en azndan baarl olmas gibi etkenler Padiahn bu ynde bir karar almasnda etkili olmutur. Ayrca, III. Selimin tm alanlarda Avrupa tarznn benimsenmesi grnde olmas, doal biimde Avrupai diplomatik usllerin de benimsenmesini beraberinde getirmitir.581 Srekli diplomatik temsilcilik kurulmas kararnn alnmasndan sonra, ilk eliliklerin nerede ve nasl olaca hususu gndeme gelmitir.

a)lk Srekli Eliliin Almas iin ngilterenin Seilmesi ve Nedenleri

Osmanl mparatorluunun ilk srekli elilik yeri olarak semesi en muhtemel yer Fransayd. Osmanl mparatorluuyla Fransa arasnda kkenleri 16. yzyla uzanan ibirlii ve Fransann ok uzun bir sredir Osmanl diplomasisindeki en nemli aktr olmas, ilk srekli eliliin bu lkede almasnn doal sebepleriydi. Ayrca, III. Selimin Fransaya olan sempatisi ve yaknl da, yukarda belirtilen genel etkenlerle birlikte dnlmesi gereken bir zel faktrd. Nizam- Cedit reformlarnda da Fransa en nemli esin kayna olarak grlmekteydi. 582 Osmanl yneticilerinin szkonusu nedenlerle ilk srekli eliliin almas hususunda Fransay tercih etmeleri doal olacakt. Fakat, Fransa ilk srekli eliliin
581 582

Karal, Selim IIIn Hat-t Humayunlar: Nizam- Cedit, s. 165166. Cevdet Paa, srekli elilikler almas hususunda nce Fransayla grmeler yapldn

belirtmektedir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480.

286

almasnda tercih edilmemitir. Fransann tercih edilmemesinin nedenleri unlardr:583 Birincisi, Fransada 1789daki devrimden sonra genel bir karmaa yaanmaktayd. Devrimi yapan gruplar arasndaki gr farkllklar ve g mcadeleleri, yeni rejimin istikrar kazanmasn engellemekteydi. Ayrca, Fransz Devriminden ve devrimin dayand fikirlerden rahatsz olan Avrupal byk gler, Fransada eski rejimin yeniden kurulmasn -askeri mdahale de dahil olmak zere eitli yntemleri kullanarak- salamaya almaktaydlar. Fransadaki belirsiz ortam, Osmanl yneticilerinin srekli diplomasiye gei gibi ok nemli bir adm, Parise srekli eli gndererek atmamalarnda etkili olmutur. kincisi, Osmanl yneticileri szkonusu dnemde tm Avrupa lkelerinin cephe ald ve yeni rejimini tanmad bir lkeye srekli elilik amann Fransadaki yeni rejimi resmen tanmak anlamna geleceini, bunun da dier lkelerin tepkisini ekeceini dnyorlard. Yukarda da belirtildii gibi, Osmanl mparatorluu aslnda Fransadaki yeni rejimi fiilen tanmaktayd. Osmanl mparatorluu belki de Avrupada Franszlarn devrimci fikirlerini engellemeden ifade edebildikleri yegne lke durumundayd. Osmanl yneticileri srekli elilik ama gibi nemli bir admn, Osmanl mparatorluunun izlemeye alt denge politikasna halel getirmesini asla istememekteydiler. Zaten, denge politikas izlenmeye allmasnn srekli diplomasiye geite hayli etkisi vard.584

583

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480; Krkolu, The Adaptation and Use of

Permanent Diplomacy, s. 133; Kuran, Avrupada lk kamet Eliliklerinin, s. 13; Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 50.
584

Mehmet Alaaddin Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk

kamet Elisinin Rol, Toplumsal Tarih, S. 32., (Austos 1996), s. 46.

287

Dolaysyla, Fransann seilmemesinde Osmanl yneticilerinin -politik kayglar rol oynamtr.585 lk srekli elinin gnderilmesi hususunda Fransann belirtilen nedenlerle benimsenmemesinden sonra, yeni bir alternatif arayna girilmitir. Osmanl yneticileri bu kez ngiltereyi dnmlerdir. ngilterenin seilme nedenleri ise unlardr:586 Birincisi, ngiltere, Yedi Yl Savalarndan sonra en byk rakibi Fransann yenilmesinin de sayesinde Avrupann en gl lkesi haline gelmeye balamtr. Sahip olduu ekonomik g, Avrupa devletler sisteminindeki dengeleyici ve dzenleyici roln pekitirmitir. ngilterenin Avrupa diplomasisinin ykselen yldz olmas, Osmanl yneticileri tarafndan da dikkate alnmtr. Srekli diplomasiye geite hem ngilterenin uluslararas politikadaki arl hem de ngiliz diplomasisinin kurumsal olarak gelimilii etkili olmutur. kincisi, Osmanl mparatorluu ile 16. yzyln sonlarnda diplomatik ba kuran ve 1583de stanbuldaki srekli eliliini aan ngilterenin, Osmanl d politikas ve diplomasisi zerindeki etkisi zellikle 18. yzyln balarndan itibaren artmaya balamtr.587 Daha nce de deinildii gibi, ngiliz hkmetlerinin ve

585

Shaw, Fransa Kral XVI. Louisin idamnn, ehzadeliinde kendisiyle mektuplaan III. Selimde

tepki yarattn, bunun da ilk srekli eliliin alaca yer olarak Fransann tercih edilmemesinde rol oynadn ileri srmektedir. Shaw, Between Old and New, s. 187. Kololu ise, III. Selimin, padiahlarn tahttan indirilmelerinin ve hatta ldrlmelerinin olaan kabul edildii Osmanl mparatorluunda, Avrupa krallarna benzer bir tepki gstermesinin mmkn olmadn belirtmektedir. Kololu ayrca, III. Selimin XVI. Louisin tahttan indirilmesi ve idamna tepki gsterdiine dair hibir belgenin bulunamadn da vurgulamaktadr. Kololu, Dounun Fransz Devrimine Bak, s. 95
586

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480; Krkolu, The Adaptation and Use of

Permanent Diplomacy, s. 133.

587

Osmanl-ngiliz diplomatik ilikilerinin kurulmas ve stanbuldaki ngiliz eliliinin almas

hususunda bkz: Susan Skilliter, William Harborne: lk ngiliz Elisi, 1583-1583, Trk-ngiliz

288

stanbuldaki srekli elilerinin, Osmanl mparatorluuyla -bata Avusturya ve Rusya olmak zere- dier Avrupa gleri arasndaki sorunlarda ve savalar sonras bar grmelerinde arabuluculuk yapmas 18. yzylda ok sklkla grlmtr. Bunun da tesinde, stanbuldaki ngiliz elileri Osmanl d politikasnn belirlenmesinde ve ekillenmesinde nemli roller oynamaya balam, Osmanl yneticileri zerindeki etkilerini arttrmlardr. Aada deinilecei gibi Osmanl yneticilerinin srekli elilie gei hazrlklarnda ngiltere elisinden

yararlanmalarnda Osmanl-ngiliz ilikilerinin bylesine bir gemie sahip olmasnn hayli etkisi vardr. ncs, Osmanl mparatorluunun ngiltereyle ilikilerinin iyi olmas ve iki devlet arasnda o devre kadar hibir sava yaanmamas da, Osmanl yneticilerinin ilk srekli eliliin almas hususunda ngiltereyi semelerinde etkide bulunmutur.588
likileri, 1583-1984, Ankara, Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, 1985, s. 21-31; . Hakk Uzunarl, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, Belleten, C. XIII., S. 51., (1949), s. 573-579; Susan A. Skilliter, The Organization of the First English Embassy in stanbul in 1583, Asian Affairs, Vol. 10., No:2, (June 1979), s. 159-165; Arthur Leon Horniker, William Harborne and the Beginning of Anglo-Turkish Diplomatic and Commercial Relations, The Journal of Modern History, Vol. 14., No:3, (September 1942), s. 289316; V. L. Menage, The English Capitulation of 1580: A Review Article, International Journal of Middle East Studies, Vol. 12., No:3, (November 1980), s. 373-383 ve Wodd, A History of the Levant Company, s. 7-14.
588

Cevdet Paa, ngilterenin sadece Osmanl mparatorluuyla deil, genel olarak Mslmanlarla

yzyllardr dostane ve bar ilikilere sahip bulunmasnn ngilterenin seiminde etkili olduunu belirtmektedir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480. ki devlet arasnda 18. yzyln sonuna kadar dorudan bir sava olmamasna ramen, iki devlet daha nce dolayl olarak atmaya girmilerdir: 1396da Osmanl Devletine kar Macar Kral Sigismund komutasnda toplanan ve Nibolu Savanda malup olan Hal Ordusunda, bin kiilik bir ngiliz birlii de bulunmaktayd. . Hakk Uzunarl, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar, s. 573. Daha nce belirtildii gibi, 17681774 Osmanl-Rus Sava srasnda, Baltk Denizinden gelen Rus donanmas ngiliz limanlarnda ikmal edilmitir. Bu donanma daha sonra Akdenize inerek Osmanl donanmasna emede ok ar bir darbe vurmutur.

289

Srekli elilik kurulan bir devletle ok ksa bir sre sonra savaa girilmesi, ilk deneyimin baar ansn ortadan kaldracakt. ngiltere ise, Osmanl yneticileri tarafndan Rusya ve Avusturya gibi hasm ya da dman olarak grlmemekteydi. Bu nedenle, ilk srekli eliliin alaca bir lkeyle olas atma riski en aza indirilebilecekti. stelik, ngiltereden srekli diplomasiye gei hususunda da bilgi destei alnabilecekti. Ayrca, Dar-l Harb-Dar-l slam anlay erevesinde, Dar-l Harbte alacak ilk eliliin greli olarak dost kabul edilen bir lkede almas ok doald.589 lk srekli eliliin ngilterede almas kararlatrldktan sonra, bu karar uyarnca almalar yaplmas gerekecekti. Bu ynde atlacak ilk adm da, stanbuldaki ngiliz elisiyle temas kurulmas olacakt.

b)lk Srekli Eliliin Kurulma Hazrlklar

i)Mehmet Rait Efendi-Ainslie Grmesi Srekli diplomasiye gei karar alnd srada, ngilterenin stanbul elisi Sir Robert Ainslieydi. skoyann kkl ailelerinden birine mensup olan Ainslie, 1776dan beri stanbulda grev yapmaktayd.590 Ainslie, greve balad tarihten ksa bir sre sonra Osmanl devlet adamlaryla scak ilikiler kurmu, onlarn gvenini kazanmt. ngilterenin Osmanl diplomasisindeki etkisinin ve neminin artna paralel olarak, Ainslie de kurduu balarla bu ynde baarl katklarda bulunmaktayd. Osmanl yneticileri, hem srekli diplomasiye gei konusunda bilgi almak, hem de ilk srekli elilii Londrada ama niyetlerini bildirmek amacyla 1793 yaznda Ainslieyle temasa getiler. 30 Haziran 1793te Reislkttap Mehmet Rait

589 590

Geleneksel anlayn belli oranda da olsa hal etkili olduunu dikkate almak gereklidir. Ba, Britain and the Struggle, s. 1.

290

Efendi Bablinin ikamet elilii ama talebini ngiliz elilii tercman araclyla Ainslieye iletti.591 Reislkttapn gnderdii mesajda, Sultan III. Selimin srekli elilik almasndaki kararll ve hemen adm atlmas istei vurgulanmakta, Ainslienin bu konudaki grnn ne olduu ve srecin nasl ilemesi gerektii hususlar da yer almaktayd. Ainslie, Reislkttapa gnderdii cevapta -elinin stats ve terifatla ilgiligerekli hazrlklar yaplncaya kadar, eli gnderilmesinin ertelenmesini nerdi. Ayrca, -veba tehlikesi nedeniyle- gnderilecek Osmanl elisinin kara yolculuunu tercih etmesini salk verdi. Ainslie, daha sonra ngiliz Dileri Bakan Lord Grenvillee yollad raporda, Osmanl elisinin gnderilmesinin gerekli hazrlklar yaplncaya kadar ertelenmesi yolundaki nerisinin Osmanl tarafnca kabul grmediini

bildirmektedir.592 Reislkttap Mehmet Rait Efendi, 9 Temmuzda Ainslieye bir mesaj daha gnderdi. Mehmet Rait Efendi, srekli elilik almas hususunu Ainslieyle grmesi konusunda Sultandan talimat aldn ve mmknse 13 Temmuzda bu grmeyi yapmak istediini bildirmekteydi. Ainslie, Reislkttapn grme teklifini kabul etti.593 Mehmet Rait Efendi ile Ainslie arasndaki grme Bebek bahesinde bulunan Reislkttaplk kknde 13 Temmuzda yaplmtr.594 Grmeye, Rumeli

591 592 593 594

PRO, FO 78/14 No:17, Ainslieden Grenvillee, 10 July 1793. PRO, FO 78/14 No:17, Ainslieden Grenvillee, 10 July 1793. PRO, FO 78/14 No:17, Ainslieden Grenvillee, 10 July 1793. Naff, grme tarihini yanllkla 10 Temmuz 1793 olarak vermektedir. Naff, Reform and

Conduct of Ottoman Diplomacy, s. 303.

291

Kazaskeri Tatarck Abdullah Efendi de katlmtr. Grmede, temelde husus zerinde durulmutur:595 -Srekli eliliklerin gerei ve nemi -Elinin tayininde yerine getirilmesi gereken formaliteler -Elinin ngiliz Hkmeti nezdinde grecei itibar. lk konuda taraflar zet olarak u grleri dile getirdiler: Ainslie, diplomasinin ve elilerin devletler arasndaki dostluklar asndan ok nemli olduunu bildirdi. Ayrca, devletler arasndaki ilikilerin art nedeniyle ad hoc diplomatik temsilciliklerin yetersiz kaldn dile getirdi. Ainslieye gre, yabanc devletlerde srekli eli bulundurmak devletlerin menfaatlerini korumalarn salyordu. Srekli eliler, bulunduklar lke ve komular hakknda bilgi sahibi de oluyorlard. Dolaysyla, Bablinin srekli elilik amas nemli yararlar salayacakt. Reislkttap da Ainslienin szlerinden memnuniyet duyduunu, Bablinin srekli eli gndermekteki amacnn, iki lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesi ve diplomatik temasn arttrlmas olduunu sylemitir.596 Taraflar, bundan sonra eli tayinin biimsel ynleriyle ilgili grmelere getiler: Mehmet Rait Efendi gnderilecek eli hususunda ngiliz ynetiminden kime mektup yazlmas gerektiini Ainslieye sordu. Ainslie, ngilterede yabanc elilerin dileriyle ilgili konular ngiliz dileri bakanyla grtn syledi. Mehmet

595

Karal, Selim IIIn Hat-t Humayunlar, Nizam- Cedit, s. 169. Grme tutana iin bkz:

BOA, HH15090A Mkaleme Mazbatas, 4 Zilhicce 1207. Karal, szkonusu grme tutanan gnmz Trkesine evirmitir. Karal, Selim IIIn Hat-t Humayunlar, Nizam- Cedit, s. 190 198. (Bu ksmn yazmnda Karaln evirisi kullanlmtr.) Ainslie de, ngiliz Dileri Bakanna gnderdii raporda grmeyle ilgili bilgiler vermitir. PRO, FO 78/14 No: 18, Ainslieden Grenvillee, 25 July 1793.
596

Karal, Selim IIIn Hat-t Humayunlar, Nizam- Cedit, s. 170171.

292

Rait Efendi ise, mektubun Sadrazam tarafndan yazlacan, bu nedenle dileri bakanna hitaben kaleme alnmasnn protokole uygun olmayacan belirtti.597 Sadrazamn mektubu Krala ya da babakana yazmasn nerdi. Ainslie, Reislkttapn nerisine scak bakarak, bu konunun Osmanl ynetiminin takdirinde olduunu syledi. Ainslieden ald olumlu cevapla rahatlayan Mehmet Rait Efendi, konuyu Sadrazama arz edeceini bildirdi.598 Protokolle ilgili grmelerden sonra, Mehmet Rait Efendi, Bablinin gnderilecek elinin Londrada ok iyi muamele grmesi ynndeki isteini ifade etti. Mehmet Rait Efendiye gre, Londraya gnderilecek elinin grecei muamele, Osmanl mparatorluu ile ngiltere arasndaki dostluu pekitirecek, bunu ekemeyenleri ve haset edenleri mteessir edecekti. Ainsilie, Reislkttapa garanti vererek, bu hususla bizzat ilgileneceini bildirdi.599 Daha sonra, tayin edilecek Osmanl elisinin hangi yolla ngiltereye gidecei konusuna geildi: Mehmet Rait Efendi, Osmanl elisinin hangi yolu kullanmas gerektii hususunda Ainslienin dncelerini renmek istedi. Ainslie, kara ve deniz yolu olmak zere iki alternatif olduunu syleyerek, deniz yolunu kullanmann skntlar yaratabileceini vurgulad. Ainslieye gre, deniz yolu kullanlrsa, eli ok uzun bir sre Malta ya da Venedikte karantinada tutulabilecek, bu da Londraya varnn 3-4

597

Osmanl mparatorluunda dileri bakanl ya da ona muadil bir makamn bulunmamas, eli

tayinindeki nemli sorunlardan birine neden olmaktayd. nk, dilerinin yrtlmesinden sorumlu olan Reislkttap, direkt Sadrazama bal altndan, dorudan bir sorumlulua ve yetkiye sahip deildi. Dileriyle ilgili btn sorumluluk ve yetki Sadrazama aitti. Bu yzden, Bablinin herhangi bir lkeye eli gnderme hususunu bildirmesi gibi bir ilem, ancak Sadrazam tarafndan yaplabilirdi. Fakat Sadrazamn bir lkenin dileri bakanyla dorudan muhabere etmesi protokol asndan uygun deildi. Ibid., s. 171.
598 599

Ibid., s. 172. Ibid., s. 172173.

293

ay kadar srmesine neden olacakt. Deniz yolu kullanlacaksa, hasm devletlerin olas dmanca eylemleri nedeniyle tarafsz lke gemileri tercih edilmeliydi. Ainslie, ayrca, elinin unvann kullanmamasn, eliliinin Londraya varncaya kadar gizli tutulmasn nerdi. nk, elinin grevi resmen ilan edilirse, getii heryerde kendisine merasim dzenleneceinden Londraya gitmesi ok uzun srecekti. Ayrca, eli merasimler nedeniyle ok da yorulacakt.600 Ainslienin gizlilik nerisi Mehmet Rait Efendinin itirazna neden oldu. Mehmet Rait Efendi, devlet kurallar gerei eliye trenle hilat giydirileceini, bu durumda gizliliin olamayacan dile getirdi. Ainslie, ise, hilat giydirilmesinin gizlilie mani olmayacan, gizliliin seyahat iin gerekli olduunu belirtti.601 Grmenin son blmnde ise, Londraya gnderilecek Osmanl elisinin rtbe ve payesinin ne olaca hususu zerinde duruldu: Grmede ele alnan nceki hususlarn aksine, szkonusu nokta Ainslie tarafndan gndeme getirildi. Ainslie, Londraya gnderilecek Osmanl elisinin yksek bir rtbeye sahip olmas gerektiini vurgulad. Ainslieye gre, Osmanl elisi yksek bir rtbeye sahip olursa, Londrada grev yapt srece protokolde nde yer almada hibir ekilde sknt kmazd. Osmanl elisinin protokolde Avusturya ve Rusya elilerinin nnde yer almas iin nazr (minister) rtbesine sahip olmas gerekliydi. Fakat, Osmanl devlet dzeninde nazrlk rtbesi bulunmadndan, gnderilecek elinin bykeli olmas yeterliydi. Londraya ortaeli yerine bykeli rtbesinde birisinin gnderilmesi, Osmanl hazinesine yllk 250 kese altn fazladan bir yk getirecekti. Bu yzden, Babli protokol sorunlarn amak iin, bir baka yolu daha kullanabilirdi: Bykelilik ile ortaelilik aras bir nitelik tayan olaanst orta eli rtbesinde birisinin grevlendirilmesi halinde,
600 601

Ibid., s. 173. Ibid., s. 174.

294

Londradaki Avusturya ve Rusya elileri protokolde nde yer alma hususunda itirazda bulunamayacaklard.602 Mehmet Rait Efendi, Osmanl elisinin protokolde nde yer almas iin hangi yolun seilmesi gerektiini Ainslieye sordu. Ainslie, Bablinin senelik 250 kese altn fazladan masrafa katlanp bykeli rtbesinde bir eli gndermesinin daha doru olacan belirtti. Mehmet Rait Efendi bu hususu da Sadrazama arz edeceini belirterek grmeyi sona erdirdi.603

ii)Srekli Diplomasiyle lgili lkelerin Belirlenmesi ve lk Elilik Heyetinin Oluturulmas Babli, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinde ok byk nem tayan bu grmenin ardndan, eli gnderilmesi iin gerekli olan hazrlklara hemen balad. lk olarak, yurt dna gnderilecek elilerle ilgili ilkeler belirlendi: Yurtdna gnderilecek eliler 3 yllk sre iin grevlendirilecekti.604 Elilerin maiyetlerinde memurlar ve tercmanlar da olacakt. Maiyet memurlar

602 603 604

Ibid., s. 174175. Ibid., s. 175. Babli, elilerin grev srelerini 3 ylla snrlayarak, daha fazla Osmanl memurunun Avrupa

lkeleri haknda bilgi sahibi olmasn salamay amalyordu. Bunun da tesinde, 3 yllk srenin bir Osmanl diplomat zmresi yaratma hedefine ynelik olduu anlalmaktadr. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 1112; Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 109 ve Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri s. 168. Yankaya, elilerin grev sresinin 3 yl olarak belirlenmesinde, Bablinin stanbuldaki yabanc eliliklerin uygulamalarndan etkilenmi olabileceini ileri srmektedir. zellikle, stanbuldaki Venedik Balyosunun -1503de Osmanl mparatorluu ile Venedik arasnda yaplan anlama uyarnca- grev sresinin 3 yl olarak belirlenmi olmas Babli tarafndan dikkate alnmtr. Yalnkayaya gre, Babli srekli diplomasiye geerken, Avrupada mevcut olan diplomatik uslleri takip etme eilimindedir. Yalnkaya, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul, s. 663. Yalnkayann szkonusu tespiti, ilk eliliin almas hususunda Ainslieyle yaplan grme

295

zellikle genlerden seilecekti. Bu memurlarn temel grevi ise, yabanc lisan ile devlet hizmetinde yarar salayacak dier bilgileri renmek olacakt. lk srekli eliliklerin almasyla ilgili temel ilkelerin belirlenmesinden sonra, Londraya gnderilecek elilik heyetinin kimlerden oluaca da

kararlatrlmtr. Londraya gnderilmesi kararlatrlan kii, o srada Kalyonlar Katibi605 olarak grev yapmakta olan Yusuf Agah Efendidir.606 1744te Morann Trapolie kentinde doan Yusuf Agah Efendi, I. Abdlhamit devri ricalinden Sleyman Penah Efendinin oludur. Aabeyi Osman Efendi defterdarlk yapmtr. Enitesi Seyyid Ali Efendi ise Fransaya gnderilen ilk srekli Osmanl elisi olacaktr. Yusuf Agah Efendinin ailesi dnemin yazarlar tarafndan Moral ve Moraviylasl olarak zikredilmektedir. Osmanl Kalemiye snf iinde yer alan ve nemli memuriyetlere getirilen kkl bir ailedir. Yusuf Agah Efendi daha sonra stanbula gelerek Kalemiye snfna dahil olmutur. 1774te Sadaret Mektubi kalemine giren Yusuf Agah Efendi ksa srede ykselmi ve hacegan rtbesini almtr. 1780de Mevkufat, 1784de Enderun Emini olan Yusuf Agah Efendi, 1792de Kalyonlar Katibi tayin edilmitir.607

dikkate alndnda daha da glenmektedir. Gerekten de, Ainslieyle yaplan grmede, sadece Londraya eli gnderilmesi deil, daha geni bir erevede srekli diplomasiye geiin usl hakknda bilgiler edinilmeye allmtr.
605

Kalyonlar Katiplii, kalyonlarda grev yapan askerlerin zlk ve mali ilerini yrtmekle ve

kalyonlarn btn levazm ve ihtiya defterlerini tutmakla grevli st dzey bir memuriyetti. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 430.
606

Ainslie, Londraya gnderilecek kiinin Yusuf Agah Efendi olduunun Babli tarafndan

kendisine 23 Temmuz gn bildirildiini belirtmektedir. PRO, FO 78/14, No:18, Ainslieden Grenvillee, 25 July 1793.
607

Yusuf Agah Efendi, Trk Ansiklopedisi, C. I., stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1968, s. 198;

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 168-169; Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas, s. 46. Unat, dier yazarlardan farkl olarak, Yusuf Agah Efendinin Girit doumlu olduunu belirtmektedir.

296

Yusuf Agah Efendi, Londra eliliine atanmadan nce, diplomasiyle dorudan ilgili bir grev almamtr. Fakat, dneminin en ak grl ve ibilir devlet adamlarndan biri olduu bilinmektedir.608 Yusuf Agah Efendi, III. Selim tarafndan 23 Temmuz 1793te atanmasnn hemen ardndan, 24 Temmuzda Sultann huzurunda yaplan hilat giydirme treninden sonra resmen grevine balamtr.609 Yusuf Agah Efendi szkonusu tarihte eli olarak atanmasna ramen, elilik payesinin ne olaca ise belirlenmemiti. Yukarda belirtildii gibi, Ainslie, 13 Temmuzda yaplan Bebek toplantsnda Londraya atanacak Osmanl elisinin bykeli payesine sahip olmas ynndeki grn Reislkttapa iletmiti. Reislkttap Mehmet Rait Efendi de, konuyu Sadrazama arz edeceini bildirmiti. Konuyu gren Osmanl yneticileri, 6 Austosta Yusuf Agah Efendiye bykeli payesini verdiler.610 ngiltereye gnderilecek elinin atanmasndan sonra, eliye elik edecek elilik heyetinin belirlenmesi almalar balamtr. Bu hususta da hzl hareket edilmitir. 10 Austos gibi erken bir tarihte Ainslie, Grenvillee gnderdii raporda,

608

Greve atanmasndan sonra Yusuf Agah Efendi ile tanan Ainslie de, hakknda olumlu izlenimler

edinmitir. Ainslie, Yusuf Agah Efendiyi, canl, iten ve ak fikirli sfatlaryla betimlemitir. Ainslieye gre, daha kaba davranl olan Trkler arasnda bu zellikleriyle pek grlmeyen bir karaktere sahiptir. Ainslie, Yusuf Agah Efendinin bu farkl durumunu, doum yeri nedeniyle Yunanllar arasnda yaam olmasna" balamaktadr. Ainslie, ayrca Yusuf Agah Efendinin ok iyi derecede Yunanca ve biraz da talyanca bildiini belirtmektedir. PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793.
609 610

PRO, FO 78/14, No:18, Ainslieden Grenvillee, 25 July 1793. Ainslie, Osmanl Saraynn, Majestelerinin stabuldaki elisine benzer bir paye verdiini,

Grenvillee gnderdii raporda satrlarndan hissedilen bir mutlulukla vurgulamaktadr. PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793.

297

elilik heyetinin yaklak 10 kiiden olutuunu ve 20 kiilik bir yardmclar grubunun da heyete ayrca katlacan bildirmekteydi.611 Yusuf Agah Efendiden sonra elilik heyetindeki en nemli kii, elilik sekreteri olarak grev yapacak, Mahmut Raif Efendidiydi. Mahmut Raif Efendi 12 Austosda hilat giydirilerek srkatibi olarak atand.612 Mahmut Raif Efendi, Yusuf Agah Efendi gibi kalemiye snfna mensup bir Osmanl memuruydu. Kk yata Mektub-i Sadr-i li Kalemine giren Mahmut Raif Efendi, yetenekli ve baarl birisi olarak tannmaktayd. Ayrca, ina ve kitabetteki (kaleme alma ve ktiplikteki) baarlar yannda, corafya ve musiki alannda da geni bir bilgiye sahipti. Musiki alanndaki bilgisi ve yetenei tanburi nvann kazanmasn salamt.613 Yusuf Agah Efendi ve Mahmut Raif Efendi dnda, Osmanl elilik heyetinde grev yapacak nemli kiilerden biri de Batercmanla atanan Emanuel Persianiydi. stanbullu bir Rum olan Persiani talyada Padua niversitesinde renim grmt. Dou dillerinin yan sra Latince, Franszca ve talyanca da bilmekteydi.614

611 612

PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793. PRO, FO 78/14, No: 20, Ainslieden Grenvillee, 24 August 1793. Ainslie, Mahmut Raif

Efendinin atanmasnda yeteneklerinin yansra, Reislkttap Mehmet Rait Efendiye yaknlnn da rol oynadn belirtmektedir. Ainslie, Mahmut Raif Efendinin ykselmeyi hedefleyen hrsl bir kii olduunu yazmaktadr. Ergin de, Mahmut Raif Efendinin Bablide st dzey grevlere gelmek arzusunda olduunu, bu nedenle Avrupaya seyahat ederek bir yabanc dil renmek istediini belirtmektedir. Vahdettin Engin, Mahmut Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, Prof. Dr. smail Akaya Armaan, zmir, 1999, s. 136.
613

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 178. Mahmut Raif Efendi hakknda ayrca bkz:

hsan Sungu, Mahmud Raif ve Eserleri, Hayat Mecmuas, S. 16, (1929), s. 912.
614

PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793.

298

Austos ay iinde kesinletirildii anlalan Osmanl elilik heyetinde memur statsnde grevlendirilenler u kiilerden olumaktayd:615 Yusuf Agah Efendi (Bykeli) Mahmut Raif Efendi (Srkatibi) Mehmet Dervi Efendi (Hazinedar ve Atae) Mehmet Tahir Efendi (Ehl-i slam Kiizadesi) Emanuel Persiani Gregorio Valerianus Yanko Savrud (Tercman- Evvel) (Tercman- Sani) (Zmmi Kiizadesi)

Elilik heyetinde bulunanlara rtbeleri nispetince harcrah ve yolluk da baland: Yusuf Agah Efendi 50.000 kuru maa, 15.000 kuru harcrah; Mahmut Raif Efendi 10.000 kuru maa, 4.000 kuru harcrah; Mehmet Dervi Efendi 3.000 kuru maa, 2000 kuru harcrah; Mehmet Tahir Efendi 3.000 kuru maa, 2000 kuru harcrah; Emanuel Persiani 8.000 kuru maa, 3.000 kuru harcrah; Gregorio Valerianus 6.000 kuru maa, 2.500 kuru harcrah ve Yanko Savrud 2.500 kuru maa, 1.500 kuru harcrah alacaklard.616

615

Mehmed Alaaddin Yalnkaya, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi:

The First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (1793-1797), OTAM, S. 5., (1994), s. 406. Mehmet Tahir Efendi ve Yanko Savrud, Avrupa ahvalini ve dillerini renmek amacyla gnderilmi genlerdi. Yukarda belirtildii gibi, III. Selimin srekli diplomasiye geiteki amalarndan biri de, ikamet eliliklerinde grevlendirilecek genlerin Avrupay tanmalar ve yabanc dil renmelerinin salanmasyd. Ainslie de, raporunda bu hususu belirtmektedir. PRO, FO 78/14, No: 22, Ainslieden Grenvillee, 25 September 1793.
616

BOA, Name-i Hmayun Defteri 9, varak 302. Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden

Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol, s. 46; 52 dipnot:11. Belirtilen belge zerinde alan Yalnkaya, baz yazarlarn maalar ve harcrahlar hususunda yanllk yaptn vurgulamaktadr. rnein, karlatrmak iin bkz: Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1480; Karal, Selim III.n Hat-t Humayunlar-Nizam- Cedit-, s. 176.

299

Londraya vardnda, ngiliz Hkmeti yol harl teklif ederse, bunu kabul etmemesi de Yusuf Agah Efendiye sk skya tenbihlenmiti.617 Elilik heyetinde yer alacak kiilerin belirlenmesine paralel olarak, ngilterede Kral ve ailesi ile Babakan Pitt ve Dileri Bakan Grenvillee sunulacak hediyelerin hazrlanmas iine de giriildi. Hazrlanan hediyeler u ekildeydi: Kral III. Georgea sunulmak zere, kl, tfek, eitli cinste kumalar; Kralieye sunulmak zere elbise ve sorgu; Veliaht Prense sunulmak zere eitli cinste kumalar ve kl; Babakana Pitte ve Dileri Bakan Grenvillee sunulmak zere ise eitli cins kumalar. Bu hediyelere ek olarak, Krala, veliaht Prense, Babakana ve Dileri Bakanna sunulmak zere pahal koum takmlaryla sslenmi atlar da hazrland.618 Elilik heyetinin Londraya karayoluyla gidiinin kesinlemesinden sonra, hazrlanan hediyelerin ise ok olmas nedeniyle denizyoluyla gnderilmesi kararlatrld. Bu nedenle kiralananan La Colombo Fortuna adl bir Raguza gemisine, gnderilecek hediyeler yklendi. Gemi 12 Ekimde stanbuldan denize ald.619 Ainslie de Osmanl heyetinin karayolu vastasyla Londraya gidiiyle ilgili hazrlklara ok aktif bir biimde katlmaktayd. Reislkttap, hazrlklarla ilgili olarak Ainslieye srekli bilgi vermekte ve fikirlerini almaya almaktayd.620 te yandan, Ainslie, Osmanl heyetinin gidi gzerghnn belirlenmesinde de etkili
617 618

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1514. Bu husustaki Hatt-Humayun Uzunarl tarafndan gnmz Trkesine evrilmitir: Bkz:

Uzunarl, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, s. 584589. Ainslie de, Grenvillee gnderdii raporda, ngilterede nde gelen kiilere verilmek zere Sultan III. Selim tarafndan hazrlatlan hediyeler hakknda bilgi vermektedir. PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793.
619 620

PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793. PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793.

300

olmakta ve heyetin rahat bir yolculuk yapmas iin giriimlerde bulunmaktayd. Ainslie, heyetin zellikle Osmanl snrlarndan ktktan sonra Londraya kadar olan yolculuunun dzenlemesinde rol oynad. Bu erevede, ngilterenin Viyana Bykelisi Sir Morton Edenla haberleerek, elilik heyetinin Viyanadan Ostende kadar yapaca seyahatte yardmc olmasn kendisinden istedi. 621 Osmanl elilik heyetinin Londrada konaklamas iin gerekli yerin ayarlanmas iin de hazrlklar stanbulda yaplmt. Ainslienin bildirdiine gre, Yusuf Agah Efendinin stanbulda bankerliini yapmakta olan Peter Tooke adl bir ngiliz, Londrada oturan vatanda William Robinsonu Osmanl heyetinin konaklamas iin otel kiralamakla grevlendirdi. 622 Tooke, Osmanl elilik heyetinin maa ve harcrahlarnn stanbuldan Londraya transfer edilmesinde de yardmc olmutu.623 Hazrlklarn tamamlanmasnn ardndan, Yusuf Agah Efendi bakanlndaki Osmanl heyeti 14 Ekim 1793te stanbuldan Londraya doru yola kt.624

3-lk kamet Elilikleri ve Faaliyetleri

a)Londra Bykelilii
i)Yusuf Agah Efendi Dnemi 14 Ekim 1793te stanbuldan yola kan Osmanl heyeti 9 gnde Rusuka vard.625 Rusuktan Tunay geen Heyet, daha sonra Eflak Beyi Alexander

621 622 623

PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793. PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793. Yalnkaya, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First

Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (17931797), s. 405406.

624

PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793.

301

Moussinin gnderdii arabalarla 2 gnde Bkree ulat, Heyet, seyahate devam etmek iin gerekli malzemeleri temin etmek amacyla 1 hafta orada kald. Eflak Beyi, Heyetin Bkreten Hermannstadta kadar yapaca yolculukla ilgili hazrlklar yrtmekteydi. Ayrca, Eflak Beyi, yolculuk hazrlklarnn yansra Heyetin snrda Avusturya yetkililerince karlanmas ve Avusturyaya girite karantinaya alnmas hususunda da temaslar yapt.626 Heyet, hazrlklarn tamamlanmasndan sonra, Transilvanya zerinden Avusturya topraklarna girdi. Burada 10 gn karantinada kalan Heyet, Hermannstadt zerinden Viyanaya vard. Viyanaya ulaan Osmanl Heyeti, burada ngilterenin Viyana Bykelisi Sir Morton Edenin yardmlarndan yararland. Yukarda belirtildii gibi, Ainslie daha Heyet yola kmak zereyken Edena mektup gndererek yardmc olmasn istemiti. Zaten, Edenin gnderdii bir uak, Heyeti daha Hermannstadttayken karlam ve Viyanaya kadar olan yolculuunda elik etmiti.627 Viyanada ksa bir sre kalan Heyet, Kasm ay sonlarnda kentten ayrld. Edenin grevlendirdii bir ngilizin rehberliinde, Prusya ve Belika zerinden Ostende doru yola kt. Yusuf Agah Efendi ve beraberindekiler, yolculuk srasnda Nremberg, Koblenz, Bonn, Kln, Liege, Brksel, Gent ve Brugges gibi ehirlerden getiler. Sonunda, 13 Aralkda Ostende varld. Burada birka gn
625

Yolculuun ayrntlar, Mahmut Raif Efendinin ngiltere seyahatini ve oradaki faaliyet ve

izlenimlerini anlatmak amacyla Franszca olarak kaleme ald Journal du Voyage de Mahmoud Raif Efendi en Angleterre Ecrit par Lay Meme balkl eserden yararlanlarak anlatlmaktadr. Szkonusu eserin tam metin olarak Trkeye evirisi Vahdettin Engin tarafndan yaplmtr. Engin, Mahmud Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, s. 140151. Mahmut Raif Efendinin eseri, sadece Yusuf Agah Efendinin Londra elilii ve faaliyetleri asndan nemli deildir. Mahmut Raif Efendi, bir Bat diliyle eser yazan ilk Osmanl devlet adamdr.
626 627

PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793. Babli de, Edenin Osmanl Heyetinin karlanmas hususunda yardmc olmasndan memnundu.

Reislkttap, Edenle yazmalar hakknda Ainsilieden bilgi almak istemekteydi. PRO, FO 78/14, No: 25, Ainslieden Grenvillee, 12 November 1793.

302

kaldktan sonra, Man Kanaln gemek zere bir gemiye binen Heyet, deniz yolculuu srasnda kopan frtna nedeniyle skntl bir yolculuk yapt. Gemi yolculuunun ardndan Doverde ngiltere topraklarna ayak basan Osmanl Heyeti, burada byk bir trenle karland. Heyeti, ngiliz Hkmeti adna General Smith karlad. Karlama treninden sonra bir otele yerleen Heyet, Albay Bastard tarafndan General Smithin verecei kahvaltya davet edildi. Kahvalt srasnda General Smithle tanan Heyet mensuplar, ayn gn (20 Aralk 1793) Londraya doru yola ktlar. Heyetin kentten ayrl srasnda da askeri birliklerce uurlama treni dzenlendi. 628 Canterburyde geceleyen ve burada da askeri birliklerce karlanan ve uurlanan Osmanl Heyeti, ertesi gn (21 Aralk 1793) Londraya vard. Heyet, PallMall semtinde bulunan Royal Hotele yerleti. Ertesi gn, ngiliz Dileri Bakan Grenvillein zel sekreteri Goddard, Bakann iyi dileklerini iletmek iin otele geldi. Goddardla, Mahmut Raif Efendi grt. Bu, Heyetin ngilterede yapt ilk diplomatik grmeydi.629 Szkonusu grmeden birka gn sonra, Osmanl Heyeti Lord Grenvillei ziyaret etti. Ziyarette, Lord Grenville btn samimiyeti ile, Bablinin bykelisini grmekten duyduu memnuniyeti belirterek, Kraln da merasim gnnden nce () grmek arzusunda bulunduunu ifade etti.630

628

General Smith, Grenvillee yollad mektupta Osmanl Heyetinin karlan ve uurlanyla ilgili

bilgiler vermektedir. Smith, Osmanl Heyeti hakkndaki izlenimlerini de aktarmtr. Smithe gre, Yusuf Agah Efendi, samimi, saygdeer ve eski tip birisidir. Mahmut Raif Efendi ise, gen ve zeki bir kiidir. PRO, FO 78/14, Smithden Grenvillee, 21 December 1793.
629

Engin, Mahmud Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, s. 142;

Yalnkaya, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (17931797), s. 410.
630

Engin, Mahmud Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, s. 142.

303

8 Ocak 1794te Yusuf Agah Efendi, Mahmut Efendi ve Persiani ile birlikte gven mektubunu sunmak amacyla III. Georgeun huzuruna kt. Kral, Osmanl Heyetini zel bir odada kabul ederek, kendileriyle uzun sre grt. Heyet, Ocak ay iinde Kralie ve Veliaht Galler Prensi tarafndan da kabul edildi. 631 Osmanl Heyeti ngiliz Sarayna yaplan ilk ziyaretlerin yansra, ngiltere Hkmetinin nde gelen isimleriyle de grmeler yapt. Bu erevede, Yusuf Agah Efendi 15 Ocak 1794te babakanlk binasnda Babakan Pitti ziyaret etti. Grmeye Mahmut Raif Efendi ve Persiani de katldlar. Ayn gnn akam, Osmanl Heyetine Londra Tavernasnda (London Tavern) Pitt, Grenville, birka st dzey devlet yneticisi ve Levant Company yelerinin katld grkemli bir akam yemei verildi. Yemek Levant Company tarafndan Yusuf Agah Efendi erefine verilmiti. 18 Ocakta ise, Lord Grenville kendi evinde Heyete bir yemek verdi. 632 Yusuf Agah Efendi, Londraya varnn daha ilk aynda szkonusu ziyaretler ve etkinlikler vastasyla ok sayda kiiyle tant. Yusuf Agah Efendinin tant kiiler arasnda -yukarda belirtilenlerin dnda- Lordlar Kamaras yeleri, Kraln kardeleri olan dkler ve Londrada bulunan misyon efleri de bulunmaktayd.633 Londradaki ilk temaslardan sonra, Osmanl Heyetindekiler kaldklar otelden ayrlarak, kendilerine tahsis edilmi olan evlere yerletiler. Heyete tahsis edilen evler, Londrann Adelphi semtinde, Thames nehri kysndayd. 634 III. Selim tarafndan ngiliz ynetiminin ileri gelenlerine sunulmak zere hazrlatlan hediyelerin deniz yoluyla gnderildii yukarda belirtilmiti. Yusuf Agah

631 632

Idem. Yalnkaya, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First

Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (17931797), s. 412413.

633

Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 47.
634

Engin, Mahmud Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, s. 142.

304

Efendi, hediyelerin Londraya ulamas geciktii iin grevine resmen balayamad. Fakat, Osmanl Heyeti Londraya geliinden, resmi takdim treni yaplncaya kadar geen dnemde, kentteki trenler, davetler, kabuller gibi diplomatik etkinliklere katlmaya zen gsterdi.635 stanbuldan 1793 ekiminde yola karlan hediyeler, 8 ay gibi hayli uzun bir srenin sonunda 1794n yaz balarnda Londraya ulaabildi. Hediyelerin geliinden sonra da, nce Kraln tatilde olmas nedeniyle, ardndan da tren hazrlklarnn iyi bir biimde yaplabilmesi amacyla resmi takdim merasimi yaklak 6 ay daha gecikti.636 Sonunda, Yusuf Agah Efendi, 29 Ocak 1795te yaplan grkemli bir trenle, III. Selimin III. Georgea gnderdii name-i hmayunu637 ve hediyeleri takdim etmek zere St. James Saraynda huzura kt. III. Selim, name-i hmayunda, Osmanl Devletiyle ngiltere arasndaki dostluu daha da kuvvetlendirmek istediini belirtiyordu. Name-i humayunda, ayrca, Yusuf Agah Efendinin ikamet elisi olarak atanma amacnn iki lke arasndaki ticari ilikilerin gelitirilmesinin, iki lke uyruklarnn birbirlerinin topraklarnda rahat seyahat edebilmelerinin ve ticaret yapabilmelerinin salanmasna katkda bulunmak olduu da ifade edilmiti. Yusuf Agah Efendi misyonunun ngilteredeki faaliyetleri temelde 5 boyutta olmutur:
635

() her hafta dzenli olarak sefir gnlerinde saraya gitmeye ve aristokrat toplantlarna katlmaya

baladk. Idem. Osmanl Heyetinin ok ksa bir srede Avrupa tarz faaliyetleri benimsemesi, Londrada bulunan ngiliz soylular ve yabanc diplomatlarla ilikilerini gelitirmesi dikkat ekicidir. Bu durum, Osmanl diplomasisinin 18. yzylda olgunlamaya ve Avrupai diplomatik usllerin benimsenmeye baladn gstermektedir.
636

Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 47.
637

BOA, Name-i Humayun Defteri, No:9, s. 296, 11 Safer 1208. Szkonusu name-i humayun

Uzunarl tarafndan gnmz alfabesine evrilerek yaynlanmtr. Bkz: Uzunarl, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, s. 624626.

305

-Osmanl mparatorluuyla ngiltere arasndaki diplomatik ilikilerin yrtlmesi. -ngiltere ve Avrupa ile ilgili haberlerin Babliye iletilmesi. -Osmanl mparatorluunun ihtiya duyduu maddelerin ve uzmanlarn temin edilmesi. -Londrada bulunan dier diplomatlarla temas kurulmas. -Dier yar-diplomatik faaliyetler. Yusuf Agah Efendinin iki lke arasndaki diplomatik ilikilerle ilgili faaliyetleri, Avrupa konjonktrnn uygunluu ve Osmanl mparatorluunun o dnemde izledii d politika nedeniyle, nispeten nemli skntlarla karlalmadan srdrlebilmitir. Bu yzden, ncelikle u tespitte bulunmak yerinde olacaktr: Avrupa devletlerinin Fransz Devrimi nedeniyle kendi i sorunlaryla urat ve uluslararas ilikilerin gndelik deiimlere ak olduu bir konjonktrde, Osmanl ynetimi nceki deneyimlerin (sava ilan etmek ve ittifaklara katlmak gibi) olumsuz sonularndan ders kararak, Fransa ve Mttefikler arasndaki savata tarafsz kalmay tercih etmekteydi. Savaa itirak edilerek giriilebilecek yeni bir macerann, Osmanl mparatorluunun yok olmasyla sonulanabilecei gerek III. Selim, gerek Osmanl ricalinin byk ounluu tarafndan bilinmekteydi. Bu nedenle, Osmanl mparatorluu Avrupada savaa girmesine yol aacak bir ittifak yapmaktan da zenle kanmaktayd. Avrupann iinde bulunduu kaotik durum, ayn zamanda III. Selime ve reformcu kadrolara, d tehdit ve savan yaratabilecei olumsuzluklar olmadan Nizam- Cedit reformlarn yapabilme frsat da vermiti. Osmanl mparatorluunun ok nemli bir uluslararas sorun olmadan geirdii bir dnemde grev yapan Yusuf Agah Efendi de, elilii srasnda byk

306

bir skntyla kar karya kalmad. Zaten, Osmanl-ngiliz ilikilerinde yzyllardr genel olarak byk bir sorun yaanmamt. Yusuf Agah Efendinin bykelilii dneminde, Osmanl mparatorluu ile ngiltere arasndaki en nemli sorunlar ise Fransa nedeniyle ortaya kt: 1794 yaznda zmir limanna snan Sybille adl bir Fransz frkateyni, limandan ktktan sonra beraberindeki ticaret gemileriyle birlikte Miknos (Mikonos) adas nnde ngiliz filosu tarafndan esir alnd. Mikonos o dnemde Osmanl toprayd ve gemiler de Osmanl karasularnda esir alnmt. Mikonosta bulunan Osmanl tebas da bu atma srasnda zarar grmt. Bu durum, Osmanl egemenlik haklarnn inenmesiydi ve dolaysyla devletler hukuku ilkelerine aka aykryd.638 Babli, stanbuldaki ngiliz elilii kanalyla gemilerin iadesi ve tazminat denmesi iin giriimlerde bulundu.639 Yusuf Agah Efendi de bu konuda ngiliz Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunmakla grevlendirildi. Bunun zerine, Yusuf Agah Efendi Dileri Bakan Lord Grenvillele yapt eitli grmelerde konuyu gndeme getirdi. Osmanl bykelisi, gemilerin iadesini ve tazminat olarak 400 kese altn verilmesini talep etti. 640 Lord Grenville, Yusuf Agah Efendiye konunun ele alnacan bildirdi. Yusuf Agah Efendi de Reislkttapa gnderdii raporda, gemilerin iadesi ve tazminat hususlarn Grenvillee ilettiini, ngiliz tarafndan cevap gelirse stanbula durumu bildireceini belirtti. Yusuf Agah Efendi,
638

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 17. Fransann, Mikonos

hadisesiyle ilgili olarak Babli nezdindeki giriimleri iin bkz: Soysal, Fransz htilali ve TrkFransz Diplomatik Mnasebetleri, s. 126.
639 640

rnein, PRO, FO 78/16, No:5, Linstondan Grenvillee, 25 February 1795. Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere, Yusuf Agah Efendi Tahrirat Klliyat, Fatih Millet

Ktphanesi, Ali Emiri Kitaplar, No:840. Yusuf Agah Efendi Sefaretnamesi olarak da bilinen bu eserde, Yusuf Agah Efendinin ngilteredeki faaliyetleri, stanbula gnderdii haberler ve Babliyle yazmalar yer almaktadr.

307

ngiltereden olumlu yant gelmesinin beklenmemesi ve Bablinin Fransz gemi sahiplerine 400 kese altn demesi tavsiyesinde de bulundu. 1796 yl balarnda ise bu sefer bir Fransz gemisi bir ngiliz gemisini zmir liman aklarnda ele geirdi. Franszlar ele geirdikleri ngiliz gemisini zmire getirdiler. Babli, olayn tahkikat sonulanana kadar gemilerin zmir limann terk etmemesi ynnde bir emri zmire gnderdi. Ayrca, Babli, ngiliz Hkmetine konuyla ilgili bilgi verilmesi iin Yusuf Agah Efendiyi grevlendirdi. Bunun zerine, Yusuf Agah Efendi, Lord Grenvillele yapt grmede konuyla ilgili tahkikatn devam ettiini ve Fransz yetkililerin ngiliz gemisinin Osmanl karasular dnda (3 milin dnda) zapt edildiini bildirdiklerini syledi.641 Lord Grenville de, Osmanl Devletinin tarafsz olmas nedeniyle tahkikatn ehil kiilerce ve Franszlarn iddialarna itimat edilmeksizin yaplmasn istedi. Kuran, tahkikatn ngiltere lehine sonulandn kaydetmektedir. Bunu da, Yusuf Agah Efendinin bir sre sonra Mikonos hadisesiyle ilgili olarak ngiltereden tazminat giriimlerini yeniden gndeme getirmesine balamaktadr.642 Nitekim, Babli ngiliz Hkmetine verilmek zere bir takrir gndermitir.643 Takrirde, ngiltere ve Osmanl Devleti arasndaki dostlua ve Bablinin savata tarafszln srdrmesine ramen, sorunun yaklak 2 seneden beri zlemedii

belirtilmekteydi. Osmanl Devletinin zarar grenlere deyecei tazminat bir an nce Babliye teslim edilmeliydi.

641

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Szkonusu hadise, o srada stanbulda

maslahatgzar olarak grev yapmakta olan Spencer Smithin en nemli uras haline gelmiti. Smith konuyla ilgili olarak Osmanl Devleti nezdinde birok giriimde bulundu. rnein, bkz: PRO, FO 78/17, No:5, Smithden Grenvillee, 2 February 1796 ve PRO, FO 78/17, No:1, Smithden Grenvillee, 10 February 1796.
642 643

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 18. Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere.

308

ngiliz Hkmetinin resmi bir cevap vermesi ok uzun srmtr. Sonunda, 1797 ekiminde karar aklanarak, Yusuf Agah Efendinin yerine Londra Bykeliliine atanan smail Ferruh Efendiye bildirilmitir.644 Yazda, Osmanl Devletinin tarafsz olmasna ramen baz Osmanl memurlarnn buna uymayarak ngilterenin dman olan Fransaya ait gemilerini koruduklar vurgulanmaktayd. Franszlarn Osmanl karasularnda ngilizlere verdikleri zarar daha fazla olduundan, Bablinin Mikonos hadisesi nedeniyle istedii tazminatn verilmesi mmkn deildi. Babli de ngiliz Hkmetinin kati cevabndan sonra bu hususta bir daha giriimde bulunmamtr. Yusuf Agah Efendinin elilii dneminde Osmanl-ngiliz ilikilerinde gndeme gelen bir baka husus ise, 1795 balarnda ngiltere ve Rusya arasnda imzalanan ittifak antlamasdr.645 ttifak antlamas, iki devletin topraklarna ynelecek bir saldrya kar birbirlerine yardm etmeleri ilkesine dayanmaktayd. Antlamann Fransaya kar olduu akt. Yusuf Agah Efendi, antlamann metnini Babliye gnderdi. stanbulda bulunan ngiliz Elilii Maslahatgzar Spencer Smith de, antlamann Fransaya kar olduunu ve Osmanl mparatorluu aleyhine hibir maddeyi ihtiva etmediini Babliye bildirdi. Fakat, Osmanl ricali szkonusu antlamayla ilgili iki nokta yznden tereddt iindeydiler. Bunlardan birincisi; spanya ve Portekiz antlama hkmleri dnda tutulurken, Osmanl mparatorluunun istisna edilmemi olmasyd. kincisi ise, ngilterenin, Rusya ile Asya devletleri arasnda kacak bir

644 645

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 18. Ibid., s. 19.

309

savata Rusyaya yardm etmek zorunluluunda olmamasyd. stanbulda Asya devletleri tabirinden ran ve inin kast olunduu sylentileri dolamaktayd.646 Babli, bu yndeki endielerini gidermek amacyla Yusuf Agah Efendinin Lord Grenvillele grmesini istedi. Yusuf Agah Efendi de, 1796 martnda Grenvillei ziyaret ederek Bablinin endielerini dile getirdi. Grenville ise Yusuf Agah Efendiye cevabnda, antlamann Fransaya kar olduunun altn izerek, antlamada spanya ve Portekizden baka talyann da istisna tutulduunu, fakat szkonusu lkelerle ilgili bir durumun ortaya kmas durumunda antlamann asker gndermek yerine para yardm eklinde uygulanacan ifade etti. Grenville, ayrca, Osmanl mparatorluunun bir Asya devleti olmadn, Avrupada da topraklar olduunu ekledi. Grenvillee gre, bu nedenle antlamada yer alan Asya devletleri ifadesi, Osmanl mparatorluuyla ilgili deildi.647 Yusuf Agah Efendi, Grenvillele yapt grmeyi bir raporla Babliye bildirdi.648 Yusuf Agah Efendi, raporunda bu konudaki kendi grn de ifade etti. Rusya, Osmanl mparatorluuna saldrrsa ngiltere kesin olarak Rusyaya yardm etmeyecekti. Osmanl mparatorluunun Rusyaya saldrmas durumunda ise, ngiltere Rusyaya yardm edecekti. ngilterenin Osmanl mparatorluu hakkndaki iyi niyetine inanlabilirdi. Bu devletin Rusyay rakip olarak grmesi, Babli asndan emniyet subab tekil ediyordu.

646 647

Idem. Ibid., s. 20. Grenvillein Osmanl Devletinin bir Avrupa Devleti olduu cevab, tezde sklkla

vurgulanmaya allan Osmanl mparatorluunun fiilen Avrupa devletler sisteminin bir paras olduu ynndeki gr desteklemektedir.
648

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Yusuf Agah Efendi, raporunda ngiltere hakkndaki

olumlu dncelerine ramen, kfr milletn vahide [kafirler tek millettir] dsturunun hep nazar dikkate alnacan da vurgulamaktan kanmamt.

310

Yusuf Agah Efendinin Londradaki faaliyetlerinin 2. boyutunu da, ngiltere ve Avrupayla ilgili haberleri Babliye iletmesi oluturmaktadr: Yusuf Agah Efendi ve elilikteki grevliler, edindikleri haberleri dzenli olarak stanbula gndermekteydiler. Eliliktekilerin haber kaynaklarnn balcalar ise; ngiltere basnnda kan haberler, ngiliz ileri gelenleriyle ve Londradaki dier diplomatlarla yaplan grmelerdi.649 Yusuf Agah Efendinin Babliye gnderdii haberler incelendiinde, Fransa ile Mttefikler arasndaki savataki gelimeler, Avrupa devletleri arasndaki diplomatik temaslar, Avrupann eitli lkeleriyle ilgili gelimeler, ngiliz Hkmetinin faaliyetleri, ngiliz ordusunun durumu ve ngiltere Kralnn Parlamentoda yapt konuma gibi ngilteredeki i gelimelerin raporlarda en fazla yer alan hususlar olduu grlmektedir.650 Yusuf Agah Efendinin Londradaki faaliyetlerinin 3. boyutunu ise, Osmanl mparatorluunun ihtiya duyduu malzeme ve yabanc uzmanlarn temin edilmesi oluturmaktayd: Osmanl mparatorluu sava sanayii asndan ok nemli olan baz maddelerde da bamlyd. Szkonusu maddelerin bata gelenlerinden biri de kalayd. Kalay ok uzun bir sredir ngiltereden temin edilmekteydi. Daha nce, bu maddenin temini ngiliz tccarlar vastasyla yaplyordu. Londrada ilk ikamet eliliinin kurulmas, kalay ve benzeri maddelerin dorudan temin edilmesini salayacakt.

649

Yusuf Agah Efendi, zellikle sve Bykelisi M. De Asp ve Danimarka Bykelisi De Wadel

ile ok scak ilikiler kurmutu. M. De Asp, Londradan nce bir sre stanbulda sve elisi olarak grev yapmt. Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol, s. 48.
650

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere.

311

Yusuf Agah Efendi de kendisine verilen talimat uyarnca, kalay madeninin satn alnmas iini Londradan takip etmitir. Yusuf Agah Efendinin giriimleri sonucunda, 900 yz kantar kalay satn alnmtr. lk partide 100 kantar stanbula gnderilmi, geri kalan ksm ise bir Raguza gemisiyle zmire yollanmtr. Babli de, satn alnan kalayn bedeli olarak 50 bin kuruu Yusuf Agah Efendiye gndermitir.651 Yusuf Agah Efendi, elilii srasnda, Osmanl mparatorluuna gerekli olan yabanc askeri uzmanlarn bulunarak stanbula gnderilmesi iiyle de megul oldu: Daha nce de belirtildii gibi, gerek genel olarak Osmanl/Trk modernlemesinin, gerek zel olarak Nizam- Cedit reformlarnn merkezinde askeri reform dncesi yer almaktadr. Askeri reformlar ise Nizam- Cedit adl yeni bir ordu kurulmas652 ve Osmanl ordusu ve donanmasnn modern silah ve cephaneyle tehiz edilmesi gibi birbirinden ayrlamaz iki unsurdan olumaktayd. Osmanl ynetimi, hem yeni ordunun kurulmas ve modern usllerle eitilmesi, hem de Osmanl ordu ve donanmas iin modern silahlar ve cephane salanmas iin Batl uzmanlara ihtiya duymaktayd. Bu erevede, Fransz, ngiliz, Prusyal, sveli, Avusturyal, spanyol, talyan gibi birok farkl millete mensup uzmandan yararlanlmaya alld.653 Fransa, ngiltere, Prusya ve sve monarklar da III. Selime hediye olarak sava aralarna ait planlar ve modeller, bombalar, toplar ve tfekler gndermekteydiler. Avrupal monarklarn szkonusu hediyeleri

gndermekteki amalar, Avrupann Fransz Devrimiyle girdii kaotik ortamda

651 652

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Nizam- Cedit ordusunun kurulmas, geliimi ve lav edilmesiyle ilgili olarak bkz: Stanford J.

Shaw, The Origins of Ottoman Military Reform: The Nizam- Cedid Army of Sultan Selim III, The Journal of Modern History, Vol. 37., No:3, (September 1965), s. 291-306.
653

Mehmet Alaaddin Yalnkaya, Nizam- Cedid Dneminde Osmanl Devletinin Modernlemesinde

ngilizlerin Rol, Osmanl, Gler Eren, (ed) C. VI, Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 685.

312

Osmanl mparatorluunun desteini alabilmekti.654 III. Selim de, deiik lkelerin uzmanlarndan ve teknolojik desteklerinden yararlanmaya zellikle dikkat etmitir. Tek lkeye bal kalmamak, Osmanl yneticilerinin nem verdikleri bir husustu.655 ngiltere, Osmanl yneticilerinin askeri reformlarn Fransayla birlikte en dikkatli izleyen ve askeri reformlara katk yapan lkelerin banda gelmekteydi. Daha Nizam- Cedit ordusunun kurulma hazrlklar yaplrken, stanbulda bulunan ngiliz Bykelisi Ainslie -ngiliz Hkmetinin III. Selime yardmc olunmas talimatna uygun tarzda -Osmanl yneticilerine resmi olmayan biimde baz yeni tfekler ve sngler salamt.656 ngilizlerin Nizam- Cedit ordusuna ve askeri reformlara ilgileri ve katklar daha sonra da devam etti.657 stanbuldaki ngiliz Bykelilii hem askeri reformlar konusunda Babliye danmanlk, hem de gerekli uzmanlarn ve silahlarn temin edilmesinde araclk yapmaktayd.658 Yusuf Agah Efendinin Londrada greve balamasndan
654

Shaw, Avrupal glerin Osmanl mparatorluunun desteini bu yolla alma giriimlerinin, III.

Selimi baz alardan byk gler arasndaki mcadeleleri maniple eden ve szkonusu g mcadelesini kendi lkesinin gelimesini salamak iin avantaja eviren bir monark yaptn belirtmektedir. Bu ynyle III. Selim gelimekte olan lkelerin yneticileri arasnda tarihsel olarak bir ilktir. Shaw, Between Old and New, s. 141. III. Selimin askeri reformlar konusundaki bu siyaseti, Osmanl mparatorluunun -19. yzylda gerek anlamn bulacak olan- byk gler arasndaki kar atmalarndan yararlanma politikasnn ilk rneklerinden biridir.
655

19. yzylda da byk oranda korunacak bu politika, Osmanl silahl kuvvetlerinin eklektik bir yap

tamasna sebebiyet vermesi nedeniyle olumsuz sonular dourmutur. 19. yzyln balarndan I. Dnya Savana kadar sren dnemde, kara kuvvetleri Prusya, donanma ngiltere, jandarma ise Fransz etkisinde kalm ve buna gre rgtlenmitir. Bu durum, Osmanl mparatorluunun genel denge politikasnn doal bir sonucudur.
656 657

Shaw, The Origins of Ottoman Military Reform, s. 293. ngiliz Bykelisi Liston, Nizam- Cedit ordusu ve askeri reformlarla ilgili olarak ngiliz

Dilerine srekli biimde ayrntl bilgiler vermektedir. rnein bkz: PRO FO 78/15 No:31, Listondan Grenvillee, 25 December 1794 ve PRO FO 78/16 No:24, Listondan Grenvillee, 25 June 1795.
658

Yalnkaya, Nizam- Cedid Dneminde Osmanl Devletinin Modernlemesinde ngilizlerin

Rol, s. 686.

313

sonra,

stanbuldaki ngiliz Bykelilii Osmanl mparatorluuyla ngiltere

arasnda yabanc uzmanlarn ve silahlarn temini asndan tek kaynak olmaktan kmtr. Yusuf Agah Efendi, grevi srasnda Osmanl ordusunun ve donanmasnn modernletirilmesi iin gerekli uzmanlarn salanmas amacyla aadaki dorudan giriimlerde bulunmutur: Babli, 17881793 yllar arasnda Osmanl ordusunda alan ve daha sonra lkesine giden Alman kkenli ngiliz yurtta Yarbay Koehlerin yeniden Osmanl hizmetine dnmesinin salanmas amacyla 1794 yl ortalarnda Yusuf Agah Efendiyi grevlendirdi.659 Yusuf Agah Efendi de, Lord Grenvillele temasa geti. Yusuf Agah Efendinin isteine ramen Koehlerin Osmanl hizmetine girmesi gereklemedi. Yusuf Agah Efendi, bu ilk giriiminde baarl olamadysa da, daha sonra baz ngiliz uzmanlarn Osmanl hizmetine girmelerini salad. Bu erevede, bir gemi mhendisi olan White, havuz mimar Olaf ve daha nce Osmanl hizmetinde alm Daniel gibi isimler Yusuf Agah Efendinin giriimleriyle Osmanl Devletinde grev almlardr. 1796 yl balarnda Yusuf Agah Efendi stanbula gelen ngiliz Mhendis Nathaniel Cooke da, bizzat Yusuf Agah Efendiyle Londrada yapt mukavele uyarnca, 5000 kuru harcrah ve 1000 kuru maala Osmanl hizmetine girmitir. Yusuf Agah Efendi sadece ngilizlerin deil, bata Fransz Devriminden kaan Fransz snmaclar olmak zere ngilterede ikamet eden birok ulustan uzmann da stanbula gnderilmesini salamtr.660

659 660

Ibid., s. 690. Ibid., s. 690691.

314

Yusuf Aah Efendi, yabanc uzman temini konusunda hayli aba sarfettiyse de, stanbula gelen ngiliz uzmanlarn okbyk ksmnn mesleki yetersizlik gibi nedenlerle pek ksa bir srede lkelerine geri dndkleri anlalmaktadr. Yusuf Agah Efendinin Londradaki faaliyetlerinin 4. boyutunu ise, Londrada bulunan dier bykelilerle temaslar oluturmaktadr: Daha nce de belirtildii gibi, Osmanl Elilik Heyeti Londraya varndan itibaren ok ksa bir srede, ngiliz ileri gelenleri ve yabanc diplomatlardan oluan toplulua dahil olabilmeyi baarmt. Bata sve ve Danimarka bykelileri olmak zere eitli lke diplomatlaryla kurulan ilikilerin de etkisiyle, Avrupa devletlerindeki gelimeler hakknda bilgiler alnm ve Babliye iletilmitir. Yusuf Agah Efendi, yabanc diplomatlarla iyi ilikiler kurmasna paralel olarak, Babliden gelen talimatlar dorultusunda, Osmanl mparatorluunun Avrupadaki duruma bakn dier lkelerin bykelilerine aktarma grevini de ifa etmeye alt. rnein, Babli, Yusuf Agah Efendiye 19 Nisan 1796 tarihli (11 evval 1210) bir tenbihname661 gnderdi. Tenbihnamede, Bablinin sve, Fransa ve Danimarka arasndaki ilikilerin glendirilmesinden yana olduu, Osmanl mparatorluunun Danimarkaya yaknlk ve dostluk duyduu

belirtilmekteydi. Tenbihnamede, ayrca, Bablinin szkonusu grlerinin stanbulda bulunan Danimarka Maslahatgzarnn deneyimsizlii nedeniyle bunu szdrabileceinden kendisiyle konuulamad belirtilmekteydi. Bu nedenle, Yusuf Agah Efendi Londrada bulunan Danimarka elisine Osmanl Devletinin sve, Fransa ve Danimarka arasndaki ilikilerin glendirilmesi grn dile getirerek, Danimarkaya dostluunu bildirecek ve Danimarka tarafndan verilecek cevab da Babliye iletecekti.

661

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere.

315

Yusuf Agah Efendi, Londrada bulunduu srede sadece Avrupal diplomatlarla temas etmemitir. Osmanl mparatorluuna bal olan Tunusun ynetimi tarafndan nce Fransaya, daha sonra ngiltereye gnderilen Tersane Emini Mehmed Hocayla temasa geerek kendisine Londradaki diplomatik faaliyetlerinde yardmc olmutur.662 Yusuf Agah Efendinin Londradaki faaliyetlerinin son boyutunu ise, yardiplomatik etkinlikler oluturmaktayd: Yusuf Agah Efendi ve Osmanl Elilik grevlileri sadece diplomatik faaliyetlere deil, temsil grevlerine uygun olarak eitli kltrel ve sanatsal etkinliklere de katlmlardr. Tiyatro oyunlar ve konserler Osmanl Elilik grevlilerinin katld sanatsal faaliyetlerden biridir.663 Yusuf Agah Efendi maiyetiyle birlikte eitli sohbetlere ve davetlere de katlm ve ngiliz sosyetesi mensuplaryla scak ilikiler kurmutur.664 Osmanl Elilik Heyetinin Londrada genel olarak iyi bir izlenim brakt grlmektedir. Heyet, Londraya geliinden itibaren ahalinin youn ilgisiyle karlamtr. ngiliz halknda Osmanl adetlerine ilgi balam; erbet, oyal

662

Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 49.
663

Mahmut Raif Efendi, eserinde Londradaki tiyatrolar hakknda ksaca bilgi vererek onlardan

vgyle szetmektedir. Engin, Mahmud Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, s. 149150.
664

Szkonusu toplantlara ngiliz kadnlar da katlm, Yusuf Agah Efendi onlarla da samimi ilikiler

kurmutur. Bu toplantlarn birinde, bir ngiliz kadn Osmanl mparatorluunda ok kadnla evlilie izin verildiini syleyince, Yusuf Agah Efendi ok ince bir cevap yneltmitir: Sizin sahip olduunuz cazibe ve hneri ancak birden fazla kadnda bulma ansna sahibiz. Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol, s. 48.

316

mendiller gibi maddi kltr unsurlar ahali arasnda ok popler olmutur. Trk tarz sigara ve nargile iimi de Londra halknn ok ilgisini ekmitir.665 Yusuf Agah Efendi bata Dileri Bakan Grenville olmak zere dnemin ngiliz ynetiminin ileri gelenleriyle scak ilikiler kurmutur. zellikle Lord Grenvillele kurduu yakn ilikiler, kar karya kald eitli zorluklarda Grenvilleden yardm almasn kolaylatrmtr. Osmanl ynetiminin ilk ikamet elilii amak iin Londray semesi ngiliz Hkmetinde byk bir memnuniyet yaratm, bu da Yusuf Agah Efendinin baarsnda etkili olmutur.666 Yusuf Agah Efendinin Londra elilii, o tarihe kadar Osmanl

mparatorluu-ngiltere ilikilerindeki tek kanal olan stanbuldaki ngiliz eliliinin nemini bir miktar azaltmtr. Babli, stanbuldaki ngiliz eliliini tamamen devreden karmasa da, daha nce ngiliz elilii kanalyla gerekletirilen birok faaliyet -yukarda da belirtildii gibi- Londradaki Osmanl elilii yoluyla uygulanmaya balamtr.667

665

Idem., W. P. R. Cope isimli bir mzisyen de, Yusuf Agah Efendinin Londraya gelii ansna Elisinin Byk Mar isimli bir mar bestelemitir.

Trk
666

http://www.ottomanist.nl/laocm/pages/the_music.htm#top (Eriim tarihi: 7 Mays 2007) Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 49.
667

ngiliz Bykelisi Robert Liston, Grenvillee 1794 kasmnda gnderdii raporda Londrada

alan Osmanl ikamet eliliinin stanbuldaki ngiliz eliliinin ilevini azaltacan belirtmiti. PRO FO 78/15 No:24, Listondan Grenvillee, 24 November 1794. Bablinin Londra eliliinin almasyla iki lke arasndaki ilikilerde mtekabiliyeti n plana karan bir yaklam benimsemeye balamas, ngiliz Hkmetini rahatsz etmitir. Listonn elilik grevini tamamlamasndan sonra bir sre yerine atama yaplmam, diplomatik temsil dzeyi fiilen maslahatgzarla indirilmitir. Yalnkaya, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul, s. 669. Babli bu durumdan rahatsz olmutur. Yusuf Agah Efendiye gnderilen bir talimatta, ngiliz Elisinin [Liston] Amerikaya [ABD] tayin olduu, yerine ise atama yaplmad belirtilerek, ngilterenin Rusyann isteiyle stanbula artk eli yerine maslahatgzar yollayaca ynnde duyumlar alnd ifade edilmekteydi. Talimat uyarnca, Yusuf Agah Efendi, byle bir durumun iki dost lke arasnda kt sonular

317

Yusuf

Agah

Efendi,

elilii

srasnda

Osmanl

politikasnn

belirlenmesinde de etkilerde bulunmutur. Yukarda belirtilen ngiltere ve Rusya arasndaki ilikilerle ilgili analizi dnda, iki konuda daha Babliyi uyarma ihtiyac grmtr: Bunlardan birincisi, Babliden gelen ve Danimarkayla ilikilerin

gelitirilmesi yolundaki yukarda deinilen- talimata cevaben yazd rapordur.668 Yusuf Agah Efendi, Babliye gnderdii raporda Danimarka gibi kk bir lkenin dostluundan ok fazla bir ey beklenmemesi gerektiini bildirmitir. kincisi, Yusuf Agah Efendi stanbula yeni tayin edilen Fransa

bykelisinin, kabul srasnda Osmanl yneticileri tarafndan ar iltifat ve yaknlk grdnn Avrupa gazetelerinde yer aldn, eer doruysa bunun uygun olmadn Babliye bildirmitir.669 Daha nce de belirtildii gibi, Londraya gnderilen elilik heyetinde yer alan genlerden Avrupa ahvali hakknda bilgi sahibi olmalar ve bunun iin de yabanc dil renmeleri istenmiti. Mahmut Raif Efendi, Mehmet Dervi Efendi ve Mehmet Tahir Efendi Londrada grev yaptklar srada diplomatik evreden Franszca renmeye muvaffak olmulardr. Szkonusu elilik mensuplar kaleme aldklar birer Franszca risaleyi III. Selime gndermiler, Sultan da kendilerini maddi olarak dllendirmitir.670 gelitirmitir.671 zellikle Mahmut Raif Efendi Franszcasn hayli

vereceini belirterek acilen bir eli atanmas hususunu ngiliz Hkmetine bildirecekti. Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere.
668 669 670

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1618. Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 51.
671

Yalnkaya, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi, s. 419.

318

Yusuf Agah Efendi 3 yllk grev sresinin bitimiyle birlikte yerine yeni bir atama yaplmasn srarla Babliden talep etti. Maalarnn yetersiz kalmas nedeniyle Londrada byk maddi skntlar yaayan Yusuf Agah Efendi ve Elilik grevlileri, lkeye dnmek iin sabrszlanyorlard.672 Ayrca, ngilterenin yal havas ve lkelerine olan zlemlerinin artmas da, dn hususunda Babliden srekli talepte bulunmalarnda rol oynamaktayd.673 Babli, Yusuf Agah Efendinin talebine olumlu cevap verdi. Sadrazam tarafndan Yusuf Agah Efendiye 1796 kasmnda gnderilen yazyla674, yerine smail Ferruh Efendinin atand, ikinci katibin ise birinci katip olarak Londrada kalmasnn uygun grld bildirildi. Yusuf Agah Efendi, Babliden ald talimat uyarnca, smail Ferruh Efendi gelinceye kadar elilik grevini srdrd. 1797 temmuzunda smail Ferruh Efendinin Londraya ulamasndan sonra da, gene ald talimat uyarnca, kendisini elilik ilerinin yrtlmesi ve Avrupadaki durum hakknda bilgilendirdi.675 19 Temmuzda Krala veda ziyareti yapan Yusuf Agah Efendi, smail Ferruh Efendinin 26 Temmuzda -Krala- gven mektubunu sunarak greve balamasnn ardndan yolculuk hazrlklarna giriti. Ostendte gitmek iin bir gemi tedarik olunmasn Lord Greenvilleden rica eden Yusuf Agah Efendi, isteinin kabulnden
672

Yusuf Agah Efendi elilii srasnda yaanan mali skntlarla ilgili ok sayda mektubu Babliye

gndermiti. Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Yusuf Agah Efendinin, yaad maddi skntlar nedeniyle Reislkttapa yazd bir mektupta, Babli tarafndan gnderilen meblan yetersizliini vurgulamak iin, yollanan miktar komedi ve dram tiyatrosu biletlerinin fiyatlaryla mukayese etmesi dikkat ekicidir. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 21, dipnot: 28.
673

Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 51.
674 675

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere. Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 50.

319

sonra 1 Austosta heyetiyle birlikte Londradan ayrld. Osmanl heyeti Eyll ortalarnda stanbula vard.676 Yusuf Agah Efendi, stanbula dnnden sonra Sadrazamn ve Reislkttapn da bulunduu bir kabulde III. Selimin huzuruna kt. Yusuf Agah Efendi, III. Georgeun gnderdii mektubu677 kabulde III. Selime sunmu ve elilii hakkndaki hususlar ifahen aktarmtr.678

ii)smail Ferruh Efendi Dnemi Tersane-i Amire Anbarlar Emiri smail Ferruh Efendi, 1796 ekiminde Svari Mukabelecisi679 nvanyla Yusuf Agah Efendinin yerine Londra Bykelisi olarak tayin edilmitir.680 smail Ferruh Efendi, bykeli olarak atandktan sonra, maiyetini Yusuf Agah Efendiyi rnek alarak oluturmutur.681 smail Ferruh Efendinin maiyetinde

676

Idem. stanbulda bulunan ngiliz maslahatgzar Smith Yusuf Agah Efendinin mkemmel bir

salkla dndn bildirmektedir. PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee, 16 September 1797.

677

Szkonusu mektup Tuncer tarafndan yaynlanmtr. Bkz: Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s.

105107. Fakat, mektubun tarihi hususunda yanllk vardr: 20 Temmuz 1794 olmas mmkn deildir.
678

Yalnkaya, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol,

s. 50.
679

Svari Mukabelecisi Kalemi Osmanl Maliye tekilat kalemlerinden biriydi. Kapkulu

svarilerinin ve Saray aalarnn maa defterleri bu kalemde tutulurdu. Svari Mukabelecisi, 4. snf hacegandand. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 69, 356.
680

smail Ferruh Efendinin ilmi meselelere vakf biri olduu ve ok sayda kitap yazd

bilinmektedir Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1602. Dnemin ngiliz maslahatgzar Smith, smail Ferruh Efendinin nemli bir tccarn olu olduunu, babas gibi ticarete atlarak bu alanda n kazandn bildirmektedir. PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee No:6, 10 April 1797. 1 Kasm 1796 tarihli raporuyla smail Ferruh Efendinin Londra Bykelisi olarak tayin edildiini Grenvillee bildiren Smith, smail Ferruh Efendiyi orta yal, yetenekli ve Batllarla kolay temas kurabilen birisi olarak tasvir etmekteydi. PRO FO 78/17 Smithden Grenvillee No: 21, 1 November 1797.

320

srkatibi olarak Yusuf Efendi yer ald. Londraya gidecek heyette ayrca, Hac Sleyman Efendi adnda bir imam, smail Ferruh Efendinin yeeni olan Hasan Beyzade isimli bir slam kiizadesi, John ve George Arghiropolo isimli Rum tercmanlar ve yabanc dil renmesi iin gnderilen bir gen bulunmaktayd.682 smail Ferruh Efendi, Yusuf Agah Efendinin aksine, Londraya gitmek iin deniz yolunu seti. smail Ferruh Efendi ve maiyeti 1797 nisannda stanbuldan hareket etti. Elilik Heyeti, bir ngiliz kaptan tarafndan kumanda edilen ve Osmanl bayra tayan Ramazan isimli gemiyle Marsilyaya ulamtr.683 Burada bir sre karantinada kalan Heyet 1797 Haziran sonunda (ya da Temmuz banda) Parise doru yola kt. Pariste bir sre kalan Heyet, Temmuz sonlarnda Dover zerinden Londraya vard.684 Daha nce de belirtildii gibi, 26 Temmuzda Kral III. Georgea gven mektubunu sunan smail Ferruh Efendi grevine resmen balad. smail Ferruh Efendinin bykelilik dnemi, tpk Yusuf Agah Efendininki gibi ok da skntl olmamtr. Bunun temel nedeni, Bykelinin grev sresi iinde Osmanl-ngiliz ilikilerinde byk bir krlma yaratacak gelime olmamasdr. Aada grlecei gibi, smail Ferruh Efendinin elilik dneminde iki
681

smail Ferruh Efendinin Elilik Heyetinin bileimi ile memurlarn aldklar maa ve harcrahlar

da Yusuf Agah Efendi misyonunun rnek alndn gstermektedir. Gerekten de, Heyetteki grevlilerin nvanlar ve aldklar maa ve harcrahlar Yusuf Agah Efendinin heyetindekilerle ok benzerdir. Bkz: Mehmet Alaaddin Yalnkaya, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800), Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Kemal iek(ed.), Haarlem ve Ankara, Sota ve Yeni Trkiye Yaynlar, 2001, s. 387.
682 683

PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee No: 6, 10 April 1797. smail Ferruh Efendi Marsilyada karantinada bulunduu srada, kendisini ziyaret eden Fransadaki

ilk Osmanl ikamet elisi Seyid Ali Efendi ile de grmtr. Maurice Herbette, Fransada lk Daimi Trk Elisi: Moral Esseyit Ali Efendi (17971802), ev:Erol yepazarc, stanbul, Pera, 1997, s. 28.
684

Yalnkaya, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800),

s. 387.

321

lke arasnda gl ittifak balar da tesis edilmitir. Ayrca, smail Ferruh Efendi de Yusuf Agah Efendi gibi, bata Dileri Bakan Grenville olmak zere ngiltere Hkmetinin nemli isimleriyle yakn saylabilecek ilikiler kurabilmeyi

baarabilmitir.685 Yusuf Agah Efendinin Londradan ayrlmasndan nce, Avrupadaki ve ngilteredeki durum ile elilik ilerinin yrtlmesi hakknda smail Ferruh Efendiyi bilgilendirmesi, iini gerekten kolaylatrmtr. smail Ferruh Efendinin Londradaki en nemli diplomatik faaliyeti, 1 Temmuz 1798de Napolyon komutasndaki bir Fransz ordusunun Msr igali nedeniyle ortaya kan gelimelerle ilgili oldu. 1792den beri izlemeye alt denge ve savaa katlmama politikasn terk etmek zorunda kalan Osmanl mparatorluu, Fransaya kar nce 23 Aralk 1798de Rusyayla, daha sonra 5 Ocak 1799da ngiltereyle ittifak antlamalar imzalad.686 ngiltere ile imzalanan ittifak antlamasnn grmeleri stanbulda yaplm ve smail Ferruh Efendinin bu srete nemli bir ilevi olmamt. Fakat, 24 Ocak 1800de El-Arite, Osmanl mparatorluuyla Fransa arasnda Msrn boatlmasna ilikin bir Szleme687 imzalanmasndan sonra, smail Ferruh Efendi Londra-stanbul arasndaki ilikilerde daha fazla rol oynamaya balad. Babli, El-Ari Szlemesinin ngiltere tarafndan da onaylanmasnn salanmas iin smail Ferruh Efendiye bir talimat gnderdi. Bunun zerine, smail Ferruh Efendi Lord Grenvillele grmek istedi. Grenville grme isteine uzun

685 686

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 41. Szkonusu antlamalar iin bkz: Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I., s.

195-204. ngiltereyle imzalanan ttifak Antlamasnn imza ve onaylanmasyla ilgili belgeler, Uzunarl tarafndan gnmz alfabesine evirilerek yaynlanmtr. Uzunarl, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, s. 590592; 628631.
687

El-Ari Szlemesi iin bkz: Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics,

Vol. 1., s. 142-145.

322

sre cevap vermedi. Sonunda, Grenville, 6 Mart 1800de yaplan grmede hkmetinin El-Ari Szlemesini kabul etmediini smail Ferruh Efendiye bildirdi. ngiltere Hkmetine gre, szkonusu szleme hkmlerinin aksine, Msrda bulunan Fransz kuvvetleri Fransaya nakledilmemeli, esir alnmalyd.688 Grenvillein bu cevab smail Ferruh Efendide byk bir hayal krkl yaratt. ngiltere Hkmetinin El-Ari Szlemesini kabul etmemesi, Babliye yaplm byk bir saygszlkt. nk, El-Ari Szlemesi Msrda bulunan ngiliz kuvvetlerinin komutan olan Sydney Smith tarafndan nerilen artlar esas alnarak hazrlanm, Smith de szlemeyi onaylamt.689 Babli tarafndan Viyana bykelisi brahim Efendinin bir kuryesi vastasyla smail Ferruh Efendiye gnderilen bir baka mektup ise Nisan 1797 sonlarnda Londraya ulat. Babli tarafndan gnderilen mektup 5 Mart 1797 tarihliydi, yani smail Ferruh Efendinin Grenvillele yukarda belirtilen

grmesinden nce gnderilmiti. ngiltere Hkmetinin El Ari Szlemesinin onaylanmas hususundaki cevabnn gecikmesi zerine gnderilen mektupta, ngiliz tarafnn grnn ne olduu bir kez daha soruluyordu. smail Ferruh Efendi de szkonusu mektubu tercme ettirerek bir st yazyla ve hi bekletmeden Grenvillee iletti. Grenville, cevab gene geciktirdi. 13 Mays 1800de smail Ferruh Efendiye gnderilen cevap yazsnda, ngiltere Hkmetinin El-Ari Szlemesini reddetmek hakkna sahip olduu bildirilmekle beraber, Osmanl Devletine hrmeten szlemeye aykr davranmamalar hususunda ngiliz komutanlarna talimat verildii belirtiliyordu.690

688 689 690

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 39. Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri, s. 292293. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 39.

323

ngiltere Hkmeti bu cevabyla Bablinin talebini kerhen de olsa kabul etmi grnmekle beraber, ngiliz donanmas komutan Amiral Keith, daha nce Mart aynda Hkmetinin El-Ari Antlamasn tanmadn Msrdaki Fransz kuvvetlerinin komutan General Klbere bildirmiti. Bunun zerine Fransz kuvvetleri savaa tekrar balam ve Msrda bulunan Osmanl ordusuna saldrmt. Saldr sonucunda, Fransz kuvvetleri Osmanl ordusunu bozguna uratarak Filistine ekilmek zorunda brakmt.691 Dolaysyla, El-Ari Szlemesi geerliliini zaten yitirmiti. Babli, Msrdaki durumun tekrar kendi aleyhine dnmesi nedeniyle, ngiltere Hkmetine yeniden bavurdu. smail Ferruh Efendi, kendisine gnderilen talimat uyarnca, 27 Haziran 1800de Lord Grenvillele bir kez daha grt. Grenville, grmede hkmetinin El-Ari Szlemesi hkmlerine hibir itiraz olmadn syledi. smail Ferruh Efendi, Grenvilleden ald cevab Babliye iletti. Kendisi, meselenin sadece mzakere yoluyla zlemeyeceini, Msr geri almann ancak Fransz ordusunun yenilgiye uratlmasyla mmkn olacan dnyordu. Grenvillein, misafirlerine evinde verdii yemekte smail Ferruh Efendi, Msr meselesinden sz aarak, ngiliz donanmasnn Msrdaki Fransz kuvvetlerine yardma gelmesinin engellenmesinin nemini vurgulad. smail Ferruh Efendinin bu isteine o srada cevap vermeyen Grenville, daha sonra 27 Hazirandaki bir grmede, Msra Fransadan yardm ulamasnn engellenmesi iin Akdenizdeki ngiliz komutanlarna talimatlar yollandn bildirdi.692 smail Ferruh Efendinin Londradaki nemli faaliyetlerinden bir dieri ise, Bablinin ngiltereden borlanma isteiyle ilgilidir:
691 692

Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri, s. 297298. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 40.

324

17681774 Osmanl-Rus Savandan bu yana byk mali skntlar yaayan Osmanl mparatorluunun mali vaziyeti, Msrn igali yznden Fransayla yrtlen sava nedeniyle daha da bozulmutu. Bu nedenle, Babli, dost ve mttefik bir lke olan ngiltereden gayr-resmi yoldan bor istenmesi teebbsnde bulundu. smail Ferruh Efendiye ngiliz yetkililerle bu konuda grmeler yaplmas dorultusunda bir talimat gnderildi. 1799 aralnda smail Ferruh Efendi ve Grenville arasnda yrtlen gayrresmi grmeler sonucunda, Osmanl

mparatorluuna -gmrk haslatndan geri denmesi artyla- %6 faizle 1 milyon Sterlin bor verilmesi ynnde prensip karar alnd. Olumlu cevap zerine, Reislkttap, smail Ferruh Efendiye yeni bir talimat gndererek, Bablinin, bor miktarnn 2 milyon Sterline kartlmas talebini iletmesini istedi. Fakat, 6 Martta yaplan grmede, Grenville ngilteredeki bte sknts nedeniyle bu kez bor verilmesinin mmkn olamayacan smail Ferruh Efendiye bildirdi. Buna ramen, III. Selim 1800 austosunda III. Georgea bir mektup693 yazarak borlanma isteini tekrarlad. Fakat sonu alnamad ve zamanla konu gndemden tamamen kt.694 smail Ferruh Efendi Londrada bulunduu srada dier lke diplomatik temsilcileriyle de grmeler yapmtr. Bu grmelerin en nemlileri ise Portekiz ve ABD elileriyle yapt grmelerdir: Londradaki Portekiz elisi Almieda, 1798 yl ortalarnda smail Ferruh Beye iki lke arasnda bir dostluk ve ticaret anlamas yapmay teklif etti. smail Ferruh Efendi szkonusu teklifi Babliye iletti. Babli, Portekiz elisinin teklifini

693

Mektup, Uzunarl tarafndan gnmz alfabesine evirilerek yaynlanmtr. Bkz: Uzunarl,

On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, s. 594596.

694

Yalnkaya, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800),

s. 405.

325

reddetmemekle birlikte, o dnem iin kabul de etmemeyi kararlatrd. Bu yndeki talimat da smail Ferruh Efendiye iletildi. Babliden olumsuz cevap alan Portekiz ynetimi, bu sefer 1799 yl balarnda Lizbonda alan ngiliz tccarlardan birini Osmanl konsolosu olarak atad. Atama karar smail Ferruh Efendiye bildirilerek, Bablinin szkonusu atamay tanmas istendi. smail Ferruh Efendi bu oldu-bitti karsnda, ancak iki lke arasnda bir anlama imzaland takdirde Lizbona konsolos tayin edilebileceini, konsolosu da Osmanl Sultannn belirleyeceini belirten bir yaz kaleme alarak Portekiz elisine gnderdi. Bu esnada, Lord Grenville Portekizle Osmanl mparatorluu arasnda bir anlama yaplmas iin devreye girdi, Grenville, bu yndeki grn smail Ferruh Efendiye iletti. Babli, ngiliz Hkmetinin de srarlarna ramen bu ynde adm atmamakta direndi. smail Ferruh Efendinin grev sresinin sona ermesinden sonra da konu gndemden kt.695 ABDnin ngiltere elisi olan Rufus King de, ABD ve Osmanl mparatorluu arasnda bir ticaret anlamas imzalanmas iin 1799 hazirannda smail Ferruh Efendiyle grt. King, bu konuda ngiltere Hkmetinin desteini salamak amacyla Lord Grenvillele de grtn syledi. Grenville ise daha sonra smail Ferruh Efendiyle yapt grmede bu konuda hibir ey sylemedi. Grenvillein ABDnin bu yndeki isteini desteklememesi, hatta st kapal bir biimde olumsuz bakmasnn da etkisiyle, szkonusu teklif de ksa srede gndemden dt.696 smail Ferruh Efendi de, Londrada bulunduu srede, Yusuf Agah Efendi gibi yar-diplomatik faaliyetlere, sosyal ve kltrel etkinliklere katlmtr. Bu

695 696

Ibid., s. 392395. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 40.

326

etkinliklerin balcalar; eitli diplomatik davetlere, Londra sosyetesince verilen davetlere ve eitli tiyatro oyunlarna katlmd.697 smail Ferruh Efendinin grev sresi 1800 yl Temmuz aynda sona erdi. Yerine yeni bir bykeli atanmamas zerine 1-2 ay daha grevini srdrd. Yeni bir bykeli atanmaynca, smail Ferruh Efendi ikinci tercman olarak grev yapan John Argiropolosu Babliden ald talimat erevesinde maslahatgzar olarak brakp, stanbula dn iin yola kmtr. smail Ferruh Efendi Eyll ortalarnda stanbula ulamtr.698 Yusuf Agah Efendile karlatrldnda, smail Ferruh Efendinin bykelilik dnemi ok da etkili olamamtr. Bunun temel nedeni, Osmanl mparatorluunun izlemeye alt denge politikasnn Fransann Msr igali nedeniyle sona ermek zorunda kalmasdr.

697

Yalnkaya, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800),

s. 388. smail Ferruh Efendi ve Srkatibi Yusuf Efendiyle alakal ilgin bir bilgi daha bulunmaktadr: Trk kkenli ranl bir prens olan Mirza Abu Talip Han, 17991803 yllar arasnda Asya, Afrika ve Avrupa lkelerini kapsayan bir geziye kmtr. Gezideki gzlemlerini 1808de Kalktada Farsa kaleme ald bir eserde yazmtr. Abu Talip Han szkonusu eserde 18001801 yllar arasnda Londrada bulunduu srada, mason olmas iin teklifler aldn, fakat bu teklifleri kabul etmediini belirtmektedir. Abu Talip Hana gre, smail Ferruh Efendi ve Yusuf Efendi ise kendilerine yaplan teklifi kabul ederek mason olmulardr. Orhan Kololu, Masonluk Karsnda lk Doulu Tepkisi [Mirza Abu Talip Hann Konuyla lgili Bir Kitab Hakknda], Tarih ve Toplum, S. 29, (Nisan 1986). Abu Talip Hann aktardklar doruysa, smail Ferruh Efendi ve Yusuf Efendinin

Londradaki ileri gelenlerle ilikilerinin ne dereceye vard belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Masonluk gibi Mslman toplumlarda dinsizlik olarak grlen bir cemiyete katlm, ayn zamanda Osmanl diplomatlarnn kurum ve adetleriyle Batya ksa zamanda nasl adapte olabildiklerini de gstermektedir. Osmanl toplumunda bilinen ilk Mslman masonun 17201721 yllar arasnda Pariste eli olarak grev yapan Yirmisekiz Mehmet elebi olmas da bu durumu dorulamaktadr. lhami Soysal, Trkiye ve Dnyada Masonluk ve Masonlar, 2. B., stanbul, Der Yaynlar, 1978, s. 173.
698

Yalnkaya, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800),

s. 406.

327

ngiltereyle geni kapsaml bir ittifak antlamas imzalanmasna ramen, ElAri Szlemesinin uygulanmas meselesinde olduu gibi, ngiliz Hkmeti kendi karlarn gzeterek Osmanl mparatorluunun menfaatlerini gzard edebilmitir. Ayrca, Msrn igali nedeniyle, Osmanl-ngiliz ilikilerinin yrtlmesinde arlk byk oranda stanbula kaymtr. Konunun aciliyeti nedeniyle, grmeler dorudan stanbuldaki ngiliz Bykelilii kanalyla yaplmaya balamtr. Bu gelimede, dnemin ngiliz maslahatgzar Spencer Smithin Babli nezdindeki etkinliinin de hayli etkisi bulunmaktadr. Parise, Berline ve Viyanaya gnderilen ilk ikamet elilerinin faaliyetlerine gemeden nce, Osmanl ynetiminin Londra dndaki dier ikamet eliliklerinin alma kararn nasl ald hususu zerinde durmak gerekmektedir: Babli, 1793te Yusuf Agah Efendinin Londraya gnderilmesinin ardndan Avrupann dier baz lkelerinde de ikamet elilikleri almasn planlamaktayd. Yusuf Agah Efendinin ilk ikamet eliliinin baarl olmas, Babliyi bu ynde adm atmak iin daha da cesaretlendirdi. Bu erevede, 1795de, brahim Afif Efendinin Viyanaya, Seyyid Ali Efendinin de Berline ikamet elileri olarak atanmalar kararlatrld. Fakat, stanbulda bulunan Fransa elisi Verninacn, Fransaya da bir bykeli atanmas ynnde Babliye yapt basklar nedeniyle, brahim Afif Efendi ve Seyyid Ali Efendinin grev yapacaklar lkelere gitmeleri ertelendi. Gerekten de, Fransz elisi Fransann Osmanl mparatorluuna yaknlnn ve dostluunun dier yabanc devletlerden daha fazla olduunu belirterek, Babliyi srekli biimde etkilemeye almaktayd.699

699

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1602. Fransa Hkmeti, Yusuf Agah Efendinin

bykeli olarak Londraya gnderileceinin haber alnmas zerine, stanbuldaki elisi Descorchese bir talimatname gndermiti. Talimatnamede, Osmanl mparatorluu-Fransa

ilikileriyle ilgili dier baz hususlarn yansra, Osmanl ynetiminin Londraya bir ikamet elisi

328

Verninacn abalar sonucunda, Babli -Viyana ve Berline olduu gibiFransaya da bir ikamet elisi gndermeye karar verdi. Karar, III. Selim tarafndan da onayland. O srada Fransz Hkmetinin stanbula yeni bir bykeli atayaca ynnde haberler gelmesi zerine, Fransaya gnderilecek elinin belirlenmesi ii biraz daha geciktirildi. Buna paralel olarak, brahim Afif Efendi ve Seyyid Ali Efendinin lkeden ayrlmalar da ertelendi.700 Bir sre sonra, Fransa Hkmeti tarafndan stanbula bykeli olarak atanan Aubert du Bayetin Osmanl snrlarna ulat haberinin alnmas zerine, Paris bykeliliine yaplacak tayin konusu bir kez daha gndeme geldi. Babli, Fransaya gnderilecek zatn dier lkelere gidecek olanlardan daha zeki ve bilgili olmasn istiyordu. Yaplan istiare sonucunda, Osmanl devlet adamlar arasnda byle niteliklere sahip birisinin olmadna kanaat getirilerek, daha nce Berline tayin edilmi bulunan Seyyid Ali Efendinin Parise atanmas kararlatrld.701 Berline ise Ali Aziz Efendi tayin edildi. Bylece 1796 yl sonlarnda tayinleri tamamlanan yeni ikamet elileri, 1797 yl balarndan itibaren stanbuldan ayrlarak grev yerlerine gittiler.

gndermesinin engellenmesi hususu da yer almaktayd. Yusuf Agah Efendinin Londraya hareketinden sonra Decorchese ulamas nedeniyle, szkonusu talimat geerliliini yitirmiti. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 23; Soysal, Fransz htilali ve TrkFransz Diplomasi Mnasebetleri, s. 123.
700 701

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1602. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 24, dipnot:4. Kuran, Osmanl

devlet adamlar arasnda Parise bykeli olarak gnderilecek liyakatta bir zatn bulunamamasn, kendilerinin ikbal merkezi olan stanbuldan ayrlmak istememelerine ve eliliin itibarl bir grev saylmamasna balamaktadr.

329

b)Paris Bykelilii
i)Seyyid Ali Efendi Dnemi Moral bir aileye mensup olan Seyyid Ali Efendi, daha nce de belirtildii gibi Yusuf Agah Efendiyle de akrabayd.702 Moradan stanbula gelerek Kalemiyeye intisap eden Seyyid Ali Efendi, Bablinin maliye kalemlerinde grev yapmtr.703 Seyyid Ali Efendi, Paris bykeliliine 1796 ekiminde resmen atanm ve III. Selim kendisine Muhasebe-i Evvel704 nvan vermitir. 1797 martnda stanbuldan yola kan Seyyid Ali Efendi ve maiyetindekiler, Marsilyaya kadar deniz yoluyla gittiler. Marsilyada bir sre karantinada kalan Heyet, Temmuz aynda Parise ulat. 28 Temmuz da grkemli bir trenle Direktuvar Hkmetine gven mektubunu sunan Seyyid Ali Efendi, bylece bykelilik grevine resmen balad.705 Seyyid Ali Efendinin bykelilik dneminin, dier ikamet elilerinin durumlaryla karlatrldnda ok daha zor koullarda getii grlmektedir. Fransann neredeyse btn Avrupa lkeleriyle atma iinde bulunmas, Osmanl mparatorluunun Fransa ile ilikilerinde de sorunlara neden olmaktayd. nk, hem Fransa Hkmeti Osmanl mparatorluunu kendi tarafna ekmeye

702

Moral olmas nedeniyle, gayet iyi Rumca konuan Seyyid Ali Efendinin ok az derecede

Franszca da bildii ynnde iddialar vardr. Dnemin stanbuldaki Fransa elisi Verninac, Seyyid Ali Efendiyi ak ve uysal tabiatl olarak betimlemekteydi. Ibid., s. 25.
703 704

Herbette, Moral Esseyit Ali Efendi, nsz ,s. XXIII. Osmanl Maliye tekilatnn en nemli kalemi olan Muhasebe-i Evvel Kalemi, Osmanl Devletinin

btn irad ve masrafnn kaydnn tutulduu birimdi. Muhasebe-i Evvel de, szkonusu kalemin yneticisine verilen add. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 346 347.
705

Seyyid Ali Efendinin yolculuu ve kabul treninin ayrntlar iin bkz: Herbette, Moral Esseyit

Ali Efendi, s. 1486.

330

almaktayd, hem de Fransa kart Koalisyon gleri Osmanl mparatorluuyla Fransa arasndaki ilikilerin belli bir seviyede tutulmas iin Babliye srekli olarak bask yapmaktaydlar. Babli, szkonusu zt basklar nedeniyle tarafszlk siyaseti izlemekte byk glkler yaamaktayd. Aada deineceimiz gibi, Seyyid Ali Efendinin bykelilik grevine balamasndan yaklak 1 yl sonra, Napolyon komutasndaki Fransz kuvvetlerinin Msr igal etmesi nedeniyle, Osmanl mparatorluuyla Fransa arasnda sava kmas ise Seyyid Ali Efendinin durumunu bsbtn ktletirecektir. Seyyid Ali Efendi, bykeliliinin ilk ylnda, Babliye Fransa ve dier lkelerle ilgili haberleri mutad biimde nakletmek grevi dnda, iki lke arasndaki ilikilerle ilgili konularda da diplomatik faaliyetlerde bulundu: Szkonusu faaliyetlerden ilki, hayli nemli bir meseleyle ilgiliydi. Seyyid Ali Efendi, Fransa Dileri Bakan Talleyrandla yapt bir grmede706, Fransz tccarlarn Osmanl topraklarnda sahip olduu haklarn, ayn ekilde Fransada faaliyet gsteren Osmanl tccarlarna da verilmesini istedi. Seyyid Ali Efendiye gre, Osmanl-Fransz Ticaret Anlamas mtekabiliyet esas erevesinde yenilenmeliydi. Kapitlasyonlarn ortadan kalkmas ya da en azndan nitelik deitirmesi anlamna gelecek bu neriye Fransa Hkmetinin olumlu cevap vermesi pek olas deildi. Nitekim, Talleyrandn souk bakmas zerine, Seyyid Ali Efendi bir daha bu ynde bir giriimde bulunmad. Seyyid Ali Efendinin Paristeki bir dier nemli faaliyeti ise, Fransz Hkmeti tarafndan nerilen, Osmanl mparatorluu ile Fransa arasnda bir dostluk antlamas imzalanmas hususuyla ilgiliydi:

706

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 26-27.

331

Babli, Talleyrand tarafndan Seyyid Ali Efendiye iletilen neriye ne olumlu, ne de olumsuz bir cevap verdi. Seyyid Ali Efendinin Talleyranda Bablinin bu ekingen tutumunu bildirmesi Fransz Hkmetini rahatsz etti.707 Fransa, bir daha da byle bir teklifte bulunmad. 1797ye kadar, tarafszlk siyaseti izlemeyi srarla srdrmek isteyen Osmanl Devleti, hem Avrupa lkelerinin birbirleriyle uramalar, hem de Babalinin dman olarak grd Avusturyann Fransz ordularna yenilmesi nedeniyle, Fransadaki yeni ynetime st kapal bir sempati beslemekteydi. Fakat, Fransann 1797 Campo Formio Antlamasyla Dalmaya kylarn almasyla Osmanl mparatorluuna komu olmasndan ve yaylma ynndeki giriimlerinden endie eden Osmanl yneticileri, bu lke hakkndaki dncelerini deitirmeye baladlar.708 Fransaya kar ngiltere ve hatta Rusyayla ilikilerin daha da gelitirilmesi karar alnd. Osmanl ricalinin, Fransann Osmanl topraklarnda yaylma niyetleri bulunduu hususundaki endielerinin hi de temelsiz olmad ksa srede anlald. 1798 baharndan itibaren, Fransadan, Douya yaplacak bir sefer iin Toulon limannda bir donanma hazrland haberleri gelmekteydi. Seyyid Ali Efendi de ortalkta dolaan sylentilerle ilgili bir raporu Babliye gnderdi.709 Raporda, hazrlklarndan bahsedilen seferin iki amac olabilecei ynnde farkl aiyalar

707 708

Ibid., s. 27-28. Dnemin Reislkttap Atf Efendinin 1797de kaleme ald bir raporda, Fransann g

kazanmasnn ve Franszlarn zellikle Moradaki Hristiyan unsurlar zerindeki faaliyetlerinin yarataca tehlikelere iaret ettii grlmektedir. Atf Efendiye gre, Fransz Devriminin ykc hareketlerinin nlenebilmesi iin Osmanl mparatorluu da vargcyle aba harcamalyd. Ahmet Rasim, Osmanla Batn Evresi, s. 80-88.
709

Rapor, Karal tarafndan gnmz alfabesine evrilerek yaynlanmtr. Bkz. Enver Ziya Karal,

Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar No:63, 1938, s. 149150.

332

bulunduu bildirilmekteydi. Baz aiyalara gre, sefer Hindistandaki ngiliz kuvvetlerine ynelikti. skenderunda karaya kacak birlikler, Irak ve ran yoluyla Hindistana saldracaklard. Dier aiyalara gre ise, sefer Akdenizdeki ngiliz donanmasna ynelik olacakt. Fransz kuvvetleri Sicilyadaki isyan bastrarak Maltay ngilizlerin elinden alacakt. Seyyid Ali Efendi raporunun sonuna kendi grn de ekledi. Ona gre, seferin amac ngilterenin Akdenizle alakasn kesmek, yani ngilizlerin elinden Cebelttar [Cebelitark] almak, yahut Sicilya ceziresine [adasna] hcuma hazrlanmakt.710 Napolyon komutasndaki Fransz donanmasnn Toluondan hareket ettikten sonra Maltay kuatarak ele geirmesi, Seyyid Ali Efendiyi memnun etti. nk, raporunda ileri srd grn doru olduu ortaya kmt. Fakat, tam bu srada Babliden, Napolyonun asl hedefinin Msr olduu yolunda haberler alnd, bu konunun stanbuldaki Fransa maslahatgzar Ruffine sorulduu ve kendisinin bunu aka yalanlayamad hususlarn ieren bir mektup geldi.711 Babli, Seyyid Efendiye bu hususlar Talleyrandla grmesi talimatn vermekteydi. Seyyid Ali Efendi de, Bablinin talimat dorultusunda 21 Temmuz 1798de Talleyrandla bir grme yapt.712 Seyyid Ali Efendi, gazetelerde Fransz kuvvetlerinin asl hedefinin Msrn igali olduu ynnde haberler bulunduunu ifade ederek, Msra yaplacak bir saldrya Padiah III. Selimin kaytsz kalmayacan belirtti. Talleyrand ise seferin amacnn Maltann zapt olduunu syledi. Bir korsan yata olan Maltann zaptndan Bablinin memnuniyet duymas gerektiini belirtti. Direktuvar Hkmetinin amacnn sadece Maltay fethetmek olduunu tekrar ok ak bir biimde ifade etti.
710 711 712

Ibid., s. 62. Mektup, Karal tarafndan gnmz alfabesine evrilerek yaynlanmtr. Bkz: Ibid., s. 154-157. Grme iin bkz: Herbette, Moral Esseyit Ali Efendi, s. 142146.

333

Taleyrandn aklamalarna ve samimi tavrlarna kanan Seyyid Ali Efendi, Fransz kuvvetlerinin Msra kmayacana inand. Halbuki, szkonusu

grmeden gnler nce (1 Temmuzda) Fransz kuvvetleri skenderiyeye kmt. Gelimeden haberi olmayan Seyyid Ali Efendi, Babliye bir mektup yazarak, Maltay ele geiren Franszlarn Mslman esirleri serbest braktklarn, bunun karlnda Osmanl lkesinde bulunan Maltal esirlerin de serbest braklmasn istediklerini Babliye bildirmekteydi.713 Msrn Fransz kuvvetleri tarafndan igal edildii haberi Eyll ay balarnda Parise ulamtr. Gazetelerdeki haberler zerine Seyyid Ali Efendi de hemen Talleyrandla grmek istedi. Yaplan grmede Talleyrand bu hususta bir bilgisi olmadn syledi.714 Seyyid Ali Efendi Msrn igal edildiini Eyll ay ortalarnda kesin bir biimde renecektir. Talleyrand tarafndan defalarca kandrlm bulunmas kendisine ok ac gelmi olmalyd. Fransa Hkmeti, Msra asker kartmasnn Osmanl mparatorluuna kar bir hareket olmad propagandas yaptndan, resmen sava bile ilan etmemiti. Osmanl yneticileri de Fransaya sava ilann, gerekli hazrlklar yapmak amacyla Eyll ayna kadar geciktirmilerdi. Bu dnemde Seyyid Ali Efendi Fransz hkmetiyle diplomatik temaslarna devam etti. Fakat, Osmanl

mparatorluunun Fransaya sava ilan ettii ve Fransz elilik grevlilerinin Yedikulede zindana atld haberleri Parise ulanca, Seyyid Ali Efendinin durumu da deiti.
713

Mektup, Karal tarafndan gnmz alfabesine evirilerek yaynlanmtr. Bkz: Karal, Fransa-

Msr ve Osmanl mparatorluu (17971802), s. 176177. Kendisine arz edilen mektubu okuyan III. Selim, Seyyid Ali Efendinin aymazl karsnda hiddetlenmi, mektubun kenarna ne eek herifmi diye not dmtr.
714

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 31.

334

Szkonusu haberlerin gelmesini mteakip,

Seyyid Ali Efendi eyalarn

toplad ve 13 Ekim 1798de Talleyrandla grmeye gitti.715 Talleyrand, grmede stanbuldan can skc haberler geldiini, bunlarn doru kmas halinde Direktuvar Hkmetinin mukabele-i bilmisil ilkesi uyarnca Osmanl elisini hapsetme hakk olacan belirtti. Seyyid Ali Efendi de cevabnda elilik grevinin devam ettiini ve Direktuvar Hkmetinin kendisi hakkndaki her trl tasarrufuna raz olduunu syledi. Seyyid Ali Efendi, 1 Kasmda da Bablinin Fransaya sava ilan edildii ve kendisinin geri dnmesi yolundaki talimatn ald.716 Bunun zerine, Seyyid Ali Efendi Talleyrandla bir kez daha grerek Fransay terk etmesine izin verilmesini talep etti. Talleyrand konuyu Direktuvar Hkmetine sunacan syledi. Kasm sonlarnda Seyyid Ali Efendiye gnderilen yazl cevapta, memleketine dnebilmesi iin Osmanl lkesinde hapsolunmu elilik erknndan baka, Fransa

konsoloslarnn ve memurlarnn da iade edilmesi art kouluyordu. Bablinin skonusu art kabul etmemesi nedeniyle, Seyyid Ali Efendi maiyetiyle birlikte birka yl daha Parisde ikamet etmek zorunda kald. Bu sre zarfnda Fransz Hkmetiyle yazmalarnda eski Osmanl Elisi nvann kulland.717 Fransa Hkmeti kendisine genellikle iyi muamele yaptysa da, mali kaynaklarnn kurumas Seyyid Ali Efendi ve maiyetindekilerin byk skntlar ekmesine neden oldu. Seyyid Ali Efendinin maiyetindekilere ynelik hrn davranlar, mali skntnn yaratt olumsuzlukla birleince, elilikte grevli memurlar zerindeki otoritesi de gn getike azald.718

715 716 717 718

Ibid., s. 32. Ibid., s. 33. Herbette, Moral Esseyit Ali Efendi, s. 153. Ibid., s. 158162.

335

Seyyid Ali Efendi, zellikle, Osmanl mparatorluu ile Fransa arasndaki ilikilerin en kt durumda olduu 1799 ylnda ok byk skntlar ekti. Fransz polisi tarafndan da yakndan izlenmekteydi. ki lke arasndaki ilikilerin 1800den itibaren yumuamaya balamasyla, Seyyid Ali Efendinin zerindeki bask hafifledi. Fransa Hkmetinin Msrdan ekilme karar almasndan sonra, Seyyid Ali Efendi dondurulan diplomatik faaliyetlerine yeniden balad. Bu erevede, Seyyid Ali Efendi Babliden gelen talimat uyarnca Fransayla bar antlamas imzalanmas iin Talleyrand ve Napolyonla grmeler yapt. Seyyid Ali Efendinin szkonusu faaliyetleri, El-Ari Szlemesinin hkmsz kalmas zerine bir neticeye varamad.719 Seyyid Ali Efendi 1800 ubatnda yapt grmeleri Babliye gnderdii raporlarla bildirdi. 1800 yl sonlarnda, Fransa Hkmetiyle bar antlamas imzalanmas amacyla ngrmeler yaplmas yolunda talimat alan Seyyid Ali Efendi, bu konu zerinde youn biimde alt. 9 Ekim 1801de de Talleyrandla bir n antlama hazrlad. Bu srada, 1802de Amiensde Fransa ile Koalisyon Gleri arasnda yaplacak konferansa, Babli tarafndan Osmanl delegesi olarak atand. Ancak, Napolyonun Osmanl tarafnn konferansa katlmna muhalefet etmesi nedeniyle Seyyid Ali Efendi bu grevi de yerine getiremedi. Seyyid Ali Efendi ve Talleyrand tarafndan hazrlanan n antlama da gndemden dt.720 Bylece, eliliinin ikinci dneminde de nemli bir baar kazanamayan Seyyid Ali Efendi, Babli nezdindeki itibarn iyice kaybetti. Ayrca, Babli, Seyyid

719 720

Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri, s. 315-316. Ibid., s. 318327.

336

Ali Efendinin batercman Codrikann Fransa hesabna casusluk yaptn da rendi.721 Btn bunlar karsnda, Babli de, 1802de Fransayla Pariste yaplacak bar grmelerinde Osmanl mparatorluunu temsil etmek zere yeni bir kiiyi Parise gnderme karar ald. Amedi Galip Efendi fevkalede bykeli olarak Parise gnderildi. Amedi Galip Efendinin geliinden sonra da, Seyyid Ali Efendi stanbula dnmek zere 1802 temmuzunda yola kt.722 Seyyid Ali Efendi, iyi niyet sahibi, yenilik yanls ve Batya olumlu gzle bakan bir kii olmasna ramen, diplomatlk iin gerekli sezgilere sahip bulunmad iin, ilk dnem Osmanl ikamet elileri iindeki belki de en baarsz saylabilir. Seyyid Ali Efendinin baarszlnda Osmanl mparatorluu ile Fransa arasndaki ilikilerin ok kt bir dneminde olmasnn kukusuz belirleyici etkisi vardr. Ayrca, Talleyrand gibi usta bir diplomatla muhatap olmas, kendisinin en byk talihsizliklerinden biridir. Seyyid Ali Efendinin, zellikle bykeliliinin ilk aylarnda Paris ahalisinden byk ilgi grmesi, kendisinin de bunu karlksz brakmayarak ok sayda etkinlie katlmas, eliliin temsil ynne ve yar-diplomatik faaliyetlere gereksiz bir arlk vermesine neden olmutur.723 Bu husus da baarszlndaki nemli etkenlerden biri olarak grlebilir.

721

Seyyid Ali Efendi Codrikann casusluk yaptn anlayamam, hatta mkfatlandrlmasn

Babliden istemiti. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 34.

722 723

Ibid., s. 3435. Seyyid Ali Efendinin Paris ahalisinde yaratt ilgi ve merak iin bkz: Herbette, Moral Esseyit

Ali Efendi, s. 96105. Seyyid Ali Efendi Paris eliliini anlatt bir sefaretname de kaleme almtr. Bkz: Belks Altuni-Grsoy, Seyyid Ali Efendinin Sefaretnamesi, Erdem, C. XII, S. 36., (Mays 2000), s. 711-812.

337

Yukarda belirtildii gibi, Elilik batercman Codrikann Fransa Hkmeti hesabna casusluk yapmas da baar ansn tamamen ortadan kaldrmtr.

ii)Mehmet Sait Halet Efendi Dnemi Seyyid Ali Efendinin ayrlndan sonra Paristeki diplomatik temsilcilik grevi bir sre Amedi Galip Efendi tarafndan yerine getirildi. Amedi Galip Efendi, Pariste kald yaklak 4 aylk sre zarfnda Osmanl mparatorluu ile Fransa arasndaki bar antlamas grmeleriyle megul oldu. Amedi Galip Efendinin Napolyon ve Talleyrandla yapt grmeler sonucunda, 25 Temmuz 1802de imzalanan Bar Antlamas Eyll aynda her iki tarafa da onaylanarak yrrle girdi. 724 Amedi Galip Efendi, Bar Antlamasnn imzalanmasnn ardndan, 1802 sonlarna doru stanbula dnd. Bu srada Osmanl mparatorluunun Londra, Berlin ve Viyana bykeliliklerine henz yeni atamalar yaplmamt ve diplomatik temsilcilik grevi maslahatgzarlar tarafndan yerine getirilmekteydi. Dier lkelere henz bykeli atanmad bir srada, Parise ise yeni bir bykeli tayini gerekletirilecektir. Bunun temel nedeni, Bablinin o srada gcnn zirvesinde olmas nedeniyle Fransaya zel bir nem vermesiydi. Ayrca, Rusyann Grcistan, Eflak-Bodan ve Moradaki faaliyetlerinden ok rahatsz olan Babli, Fransayla

724

Amedi Galip Efendinin Paristeki faaliyetleri ve Osmanl mparatorluuyla Fransa arasnda

imzalanan Bar Antlamas iin bkz: smail Hakk Uzunarl, medi Galip Efendinin Murahhasl ve Paristen Gnderdii ifreli Mektuplar, Belleten, C. I., S. 2., (1937), s. 357-363; Soysal, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri, s. 330-337 ve Karal, FransaMsr ve Osmanl mparatorluu, s. 139-143. Amedi Galip Efendi, gnmze sadece bir blm ulaabilmi bir sefaretname de kaleme almtr. Bkz: Belks Altuni-Grsoy, medi Galip Efendi Sefaretnamesi, Erdem, C. IX., S. 27., (Ocak 1997), s. 911-941.

338

ilikilerini gelitirerek, ittifak antlamalaryla bal olduu Rusya ve ngiltereye kar elini glendirmek istemekteydi. Bylece, 1802 sonbaharnda Halet Efendi, selefi Seyyid Ali Efendi gibi Muhasebe-i Evvel payesiyle Parise bykeli olarak atand. Krml lmiye snfna mensup bir aileden gelen Halet Efendi, babasnn ynlendirmesi sonucunda lmiye iinde yetimiti. Fakat, bir sre sonra hatrl dostlar sayesinde, Kalemiye snfna intisap etmi ve ksa srede hacegan rtbesine ykselmeyi baarmt.725 1802 sonbaharnda bykeli olarak atanmasna ramen, Halet Efendinin Parise gidii hazrlklar nedeniyle biraz gecikti. 1803 temmuzunda stanbuldan yola kan Halet Efendi ve maiyetindekiler karayoluyla yaptklar yaklak 70 gnlk bir seyahatin sonunda 22 Eyll 1803de Parise ulatlar. Heyet Fransa snrnda resmi bir mihmandar tarafndan karlanmamt. Ayrca, Heyetin Parise giriinde karlama treni de yaplmamt. Fransa Hkmetinin ilgisiz tavr Halet Efendiyi ok hiddetlendirdiyse de, bu durumu diplomatik krize dndrecek bir adm da atmad.726 Buna ramen, iki lke arasnda terifat nedeniyle bir krizin kmas da gecikmedi. Halet Efendi, Paristeki elilik binasna yerlemesinden hemen sonra, geliini bildirmek zere baktibi ve tercmann Dileri Bakan Talleyranda gnderdi.727 Talleyrand, Elilik grevlilerini ok uzun bir sre bekletti. Nihayet, bakentten ayrlacan bildirdii Napolyonun, Halet Efendiyle hemen grmek istediini syledi. Yani, Halet Efendi hemen Napolyonla grmeye gitmeliydi.

725

Abdurrahman eref, Tarih Konumalar, Bas. Haz. Eref Erefolu, stanbul, Kavram Yaynlar,

1978, s. 23-24; Enver Ziya Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (1802-1806), stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1940, s. 9.
726 727

Ibid., s. 12. Ibid., s. 1114.

339

Elilik grevlileri, Talleyrandn kendilerine yapt muameleyi ve szkonusu isteini Halet Efendiye bildirdiler. Halet Efendi ise, Talleyrandn isteini kati biimde reddeden bir cevap yollad. Talleyrand da bu istei tekrar iletmek zere bu kez kendi baktibini Osmanl Bykeliliine gnderdi. Halet Efendi de -Osmanl elilik grevlilerine Talleyrandn davrand gibi- Fransz baktibe ok souk bir muameleyle, daveti bir kez daha reddetti. Talleyrand, Halet Efendiyi korkutmak niyetinde olduundan, tehdit etmeye karar verdi. Bu kez de gnderdii bir baka grevli vastasyla, Halet Efendiye kendisiyle grmeye gelmemesi halinde sonucun kt olaca mesajn iletti. Halet Efendi ise, tehdite boyun emeyerek, istenilirse hemen stanbula dnebileceini bildirdi ve Fransa Hkmetinin pasaportunu vermesini istedi. Halet Efendinin Seyyid Ali Efendi gibi kolaylkla maniple edilemeyecek bir kii olduunu anlayan Talleyrand, sonunda tavrn deitirdi ve Halet Efendiyi evine yemee davet etti. Halet Efendi de teklifi kabul ederek yemee katld. Yemek srasnda yaplan grmede, Talleyrand ortada bir yanl anlama olduunu syleyerek zr diledi. Bylece, kriz Halet Efendinin istedii ekilde alm oldu.728 Krizin bylece almasndan sonra, Halet Efendi 2 Ekim 1803de Napolyona gven mektubunu729 sundu. Tren srasnda Halet Efendi, stanbuldan Fransz ricaline gnderilen hediyeleri de verdi.730
728

Halet Efendinin krizdeki tavr dikkat ekicidir. 1802 Bar Antlamas sonucunda iki lke

arasndaki ilikilerin yeniden normalletirilmeye alld ve Bablinin Fransa ile yaknlama ihtiyac iinde olduu bir dnemde, Halet Efendi protokol hususunda ok kararl bir tavr alm, gayet onurlu klar yapmtr.
729

Gven mektubunda, Halet Efendinin en nemli vazifesinin Fransadaki Osmanl tccarlarna,

faaliyetlerini Osmanl topraklarndaki Fransz tccarlarna tannan artlarla yrtmesinin salanmas olduu belirtiliyordu. Grld gibi, Osmanl ynetimi mtekabiliyet ilkesinin salanmasn amalamaktayd. Ibid., s. 51-52.

340

Gven mektubunu sunduktan sonra grevine resmen balayan Halet Efendinin ilk diplomatik giriimi, Osmanl-mparatorluu ile Fransa arasndaki ticari ilikilerle ilgiliydi. Halet Efendi 21 Aralk 1803de Talleyrandla yapt grmede731, Fransz tccarlarnn Osmanl topraklarndaki ticari faaliyetleri iin % 3 gmrk resmi demelerini talep etti. Talleyrand ise mevcut dzenleme uyarnca Fransz tccarlarn % 1.5 gmrk resmi demelerinde diretti. Sonuta, bu mesele bir netice alnamadan gndemden dt. Halet Efendinin bykelilii dneminde iki lke arasndaki ilikilerde gndemi en fazla igal eden hususlardan ilki, Fransann Osmanl mparatorluuyla bir ittifak antlamas imzalamak isteiydi. stek, 25 ubat 1804de yaplan bir gizli grme srasnda ilk olarak Napolyon tarafndan Halet Efendiye bildirildi.732 Napolyon, grmede Rusyann Osmanl topraklarnda gz olduunu belirterek, ittifak teklifini Sadrazama bildirmesini Halet Efendiden istedi. Halet Efendi de, Napolyonun ittifak nerisini Babliye iletti. Babli, hem Msr Seferi nedeniyle Fransaya duyulan gvensizliin srmesi, hem ngiltere ve Rusyayla ittifakn devam etmesi, hem de Osmanl mparatorluunun bu iki lkeyle bir savaa srklenmek zorunda kalabilecei endiesiyle szkonusu teklife scak bakmad. Nitekim, Temmuz aynda Halet Efendi vastasyla Napolyona gnderilen mektupta733, III. Selim Fransaya kar duyduu dostluk hislerini belirtmekle beraber, topraklarnn emniyeti hususunda herhangi bir endiesi olmadn bildiriyordu. Yani, Osmanl Devletinin Fransayla ittifaka ihtiyac yoktu.

730 731 732 733

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 4849. Ibid., s. 49. Idem. Idem.

341

Osmanl ynetiminin ittifak teklifini reddetmesinden rahatszlk duyan Napolyon, buna ramen ok da srarc olmad. Zaten, o srada iki lke arasndaki ilikilerde byk bir kriz yaratacak bir baka mesele de ortaya kmt: Fransada ynetimi elinde tutan Napolyon, 1804 maysnda Pariste Papann da katld bir trenle ta giyerek imparator oldu.734 Napolyonun imparator nvan bata ngiltere olmak zere Avrupadaki birok devlet tarafndan tannmad. Osmanl yneticileri Napolyonu imparator olarak tanmaya scak baksalar da, ngiltere ve Rusyann tepkisinden ekindiklerinden bu ynde bir adm atmaktan

saknmaktaydlar.735 Nitekim, Fransann stanbul Bykelisi General Brune, Napolyonun imparator olarak tannmasn Osmanl Dveletiden isteyince, kendisine Bablinin konuya ilke olarak olumlu bakt, Avrupa devletleri arasnda bu hususta bir anlamaya varlmas halinde Bablinin de memnuniyetle uyaca bildirilmiti.736 Napolyonun imparatorluk nvannn Babli tarafndan tannmamasndan rahatsz olan Fransa Hkmeti, giriimlerini Halet Efendi kanalyla da srdrd. Talleyrand, Halet Efendiyle 1804 austosunda yapt bir grmede konuyu tekrar gndeme getirdi.737 Halet Efendi, dier Avrupa devletlerinin imparatorluk nvann tanmalar halinde Osmanl ynetiminin de hemen bu ynde adm atacan belirterek Bablinin grn tekrarlad. Hem stanbuldaki Fransa bykelisi, hem de Halet Efendi vastasyla giriimlerini srdren Talleyrand, 1804 yl iinde Halet Efendiyle yapt eitli

734 735

David Thompson, Europe Since Napoleon, London, Penguin Books, 1990, s. 60. stanbuldaki ngiltere ve Rusya bykelileri, Bablinin Napolyonun imparatorluk nvann

tanmas halinde ittifak antlamalarnn geerliliini yitireceini ok ak bir biimde bildirmilerdi. Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 69.
736 737

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. IV., s. 1956. Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 7172.

342

grmelerde konuyu hep gndeme getirdi.738 Halet Efendi ise srekli olarak Bablinin grn tekrarlad ve zaman kazanmaya alt.739 Aralk 1804te Bykeli General Brunein, Bablinin Napolyonun imparatorluk nvann tanmamasn protesto ederek stanbuldan ayrlmasndan sonra iki lke arasndaki ilikiler iyice gerildi.740 Divan, III. Selimin isteiyle toplanarak konuyu uzun sre grt. Grmeler sonucunda Halet Efendiye bir talimat741 gnderilmesi kararlatrld. Talimatta, Bablinin Napolyonun imparator nvann tanmak istedii, fakat ngiltere ve Rusyann basks nedeniyle bunu yapamad belirtiliyordu. Halet Efendi bu hususlar Talleyrand ve dier Fransa yneticilerine bildirerek onlar ikna etmeliydi. Fakat, Halet Efendinin bu konuda bir giriimde bulunmas mmkn olmam, hatta bykelilik grevini fiilen icra edemez duruma gelmitir. nk, 1805 yl boyunca Fransa Hkmeti, Halet Efendiyi mutad siyasi toplantlara ve haftalk resmi geitlere bile davet etmemitir. Bu dnemde, Halet Efendi Talleyrand ile grme frsat da bulamamtr. Halet Efendi kendisine ynelik tavr Babliye aksettirmemi, yaklak 1 yllk dnemi ilikilerin dzeltilecei ve normal grevlerini yerine getirebilecei umuduyla geirmitir.742

738 739

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 50-51. Halet Efendi, Babliye gnderdii bir raporda, Prusya, spanya ve Portekizin Napolyonun

imparatorluk nvann kabul ettiklerini, Avusturyann da tanmak zere olduunu belirterek, Osmanl Devletinin de Rusyay raz ederek bu ynde adm atmasn nermiti. Halet Efendinin bu grn beenen III. Selim rapora Halet Efendinin mtalaas ayan dikkattir notunu dmtr. Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 73.
740 741

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 51. Talimat, Karal tarafndan gnmz alfabesine evrilerek yaynlanmtr. Bkz: Karal, Halet

Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 7778.

742

Ibid., s. 80.

343

Szkonusu dnemde Halet Efendi daha ok Avrupadaki olaylar ve Napolyonun askeri ve siyasi faaliyetlerini izlemekle geirmitir. nemli bulduu haberleri Prusyann Paris Elisi Luccehesini vastasyla Babliye ulatrmtr.743 1806 ilkbaharndan itibaren, Fransa Hkmeti Halet Efendiye tekrar itibar gstermeye balad. Bunun temel nedeni, Napolyonun Osmanl mparatorluuna ynelik sert bir politika izlemekten vazgemesidir. 1805de Fransann Avusturyay Austerlitz Savanda ar bir yenilgiye uratmas nedeniyle Bablinin Parisle daha yakn ilikiler kurmak isteyeceini dnen Napolyon, bu tahmininde yanlmamtr. Nitekim, Avusturyann ar bir yenilgiye uramas Osmanl ricalinde byk bir sevin yaratm, Fransz ordularnn douya (Lehistana) doru ilerlemesi memnuniyetle karlanmtr.744 Yeni artlar karsnda politikasn deitirme karar alan Babli, Fransayla ilikilerini gelitirmek istedi. Bu yolda atlacak ilk adm, hi kukusuz Napolyonun imparator nvannn tannmas olacakt. Durumu renen stanbuldaki Fransa Maslahatgzar Ruffin, szkonusu tanmann Babli tarafndan Parise zel bir eli gnderilerek yaplmasnn daha uygun olacan syledi.745 Ruffinin nerisinin Bablice uygun bulunmas zerine, Abdurrahim Muhib Efendi yeni Paris bykelisi olarak atand. 1806 martnda stanbuldan ayrlan

743 744

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 51. Napolyon Austerlitz zaferini bir mektupla III. Selime bildirerek, Rusya bara yanamazsa

Lehistana da saldracan belirtti. Napolyonun mektubu alnmadan 1 gn nce, Rusya ile Osmanl mparatorluu arasnda 1798 ttifak Antlamasnn sresini uzatan yeni bir antlama imzalanmt. Osmanl yneticileri Rusya ve ngilterenin basksyla imzalamak zorunda kaldklar Antlamann, Austerlitz zaferi haberinin gelmesinden 1 gn nce imzalanmasna ok zldler. nk, bu zafer Avrupadaki dengeleri tamamyla deitirecekti. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. IV., s. 18891990.
745

Ibid., s. 1990.

344

Muhib Efendi 20 Maysta Parise vard. Muhib Efendinin geliinden sonra birka ay daha Pariste kalan Halet Efendi, stanbula dnmek iin Ekimde yola kt.746 Halet Efendi, grev yapt dnemde baarl saylabilecek faaliyetlerde bulunmutur. Geri, diplomatik zafer saylabilecek bir baar kazanamad. Ancak, Napolyonun imparator nvannn tannmas meselesinde Bablinin zaman kazanmasndaki katks gibi baarl hizmetleri olmutur.747 Halet Efendi, selefi Seyyid Ali Efendinin aksine Talleyrandn maniplasyon giriimlerine de kanmamtr. Protokol gibi hususlarda, mmkn olduunca devletleraras

mtekabiliyet ve eitlik ilkeleri erevesinde hareket etmeye almtr. Fransz muhataplaryla yapt grmelerde sert ve salam kiiliini bir silah olarak kullanabilmitir. Halet Efendi, Avrupadaki ve Fransadaki gelimeleri mmkn olduunca takip etmeye alm ve nemli bulduklarn srekli biimde Babliye gndermitir.748 Elbette, Halet Efendinin katks sadece malumat salamak olmam, gnderdii raporlarda ne srd dncelerle Osmanl d politikasnn belirlenmesinde de etkide bulunmutur. III. Selim, Halet Efendinin faaliyetlerini yakndan takip etmi, ifade ettii grlerden honut olmutur. Halet Efendi, Avrupaya gnderilen ilk Osmanl ikamet elileri iinde, Avrupa uygarl hakknda en olumsuz grlere sahip olandr. Grev yapt srece gnderdii raporlarda Avrupa uygarln srekli biimde eletirmi, Osmanl mparatorluunun teknoloji ve eitim dnda her adan Avrupadan stn

746 747

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 51. Halet Efendi, ilk ikamet elileri iinde mali sknty en fazla yaayan/dile getiren olmutur.

Mektuplarnda para talebini srekli olarak Babliye iletmitir. Halet Efendi, elilii srasnda Napolyondan bile bor almt. Halet Efendinin mali skntlaryla ilgili olarak bkz: Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 1830.
748

Halet Efendinin Babliye gnderdii gazete tercmelerinden rnekler iin bkz: Ibid., s. 36-37.

345

olduunu belirtmitir.749 Avrupa uygarln zmleyebilecek zeka ve bilgi seviyesinde olmasna ramen, Halet Efendinin Avrupa medeniyetine mutlak biimde kar grler ileri srmesi, politik tercihleri ve snfsal konumuyla alakaldr: Halet Efendi, bykeli olarak Parise gnderilmeden nce, Osmanl ricali iinde Nizam- Cedite muhalefet eden muhafazakr kesimin bir yesiydi. Bykelilii srasnda da Avrupa uygarln srekli eletirerek, iinde olduu zmrenin propagandasna yardmc olmaktayd.750 Bylece, kendisini destekleyen Nizam- Cedit kart devlet adamlarn honut etmekte, lkeye dnnde politik kariyerinde ykselebilme imknn arttrmaktayd. Halet Efendinin Avrupa uygarlyla ilgili olumsuz deerlendirmelerinde snfsal konumunun hayli etkisi de undan ileri geliyordu: lmiye snf iinden gelmesi, Mevlevi Dergahnn bir yesi olmas ve Yenieri Ocayla yakn ilikiler iinde bulunmas, Nizam- Cedit kart grubun iinde yer almasnda ok etkili olmutu.751 Halet Efendi, hem Paristen gnderdii raporlarla, hem de lkeye dnnden sonraki faaliyetleriyle Nizam- Cedit hareketine byk zarar vermitir. Bu durum, Osmanl modernlemesinde ilk ikamet elilerinin oynad olumlu rolle byk bir tezat tekil etmektedir.

749 750 751

rnekler iin bkz: Ibid., s. 3137. Ibid., s. 3839. irin, Osmanl mgeleminde Avrupa, s. 201202.

346

iii)Abdurrahim Muhib Efendi Dnemi stanbullu olan Abdurrahim Muhib Efendi Divan- Hmayundan yetimiti. Beyliki Kaleminde ykselerek hacegan rtbesine ulamt. Kuvvetli bir kalemi olan Muhib Efendi, siyasi konularda geni bilgi birikimine ve yetkinlie de sahipti.752 Yukarda da belirtildii gibi, 1806 yl balarnda Nianc payesiyle bykeli olarak atanan Muhib Efendiye, stanbuldan ayrlmadan nce bir talimatname verilmiti.753 Talimatnamede, Muhib Efendinin elilik grevini yerine getirirken gzetmesi istenen hususlar yer almaktayd. Muhib Efendi, Parise geliinden hemen sonra diplomatik faaliyetlerine balayp, 21 Maysta Talleyrandla ve stanbula bykeli olarak atanan Sebastiani ile grt.754 Bu grmelerin ardndan iki lke arasnda diplomatik bir kriz ortaya kt: Muhib Efendinin getirdii gven mektubunda Napolyonun imparatorluk nvan tannmakla birlikte, talya Kral nvan yer almamaktayd.755 Napolyonun imparatorluk nvann tanyan Osmanl ynetiminin, talya Kral nvann tanmamas szkonusu olamazd. Bu durum bir unutkanlk sonucunda ortaya kmt.

752 753

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 185. Talimatnamede yer alan hususlarn balcalar unlard: Muhib Efendinin; Parise girerken tren

yapmamas, Fransa Hkmetinden tayinat kabul etmemesi, maiyetindeki memurlarn disiplinlerine gereken zeni gstermesi, Fransz ricali ve halkyla iyi ilikiler kurmaya almas, Osmanl Devletinin Nizam- Ceditle kuvvetlendiini temasta bulunduu kiilere anlatmas (propaganda yapmas), Fransadaki mlki ve askeri sistem hakknda bilgi edinerek stanbula aktarmas ve elilik memurlarnn yabanc dil renmesinin salanmas. Karal, Selim IIIn Hat-t HmayunlarNizam- Cedit, s. 180182.
754 755

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 187188. Karal, Halet Efendinin Paris Bykelilii (18021806), s. 83

347

Talleyrand, gven mektubuna talya Kral nvannn da eklenmesini talep etti.756 Muhib Efendi ise, Talleyrandn isteini reddederek, padiahnn mektubuna yeni bir eklemenin mmkn olmayacan belirtti. Bunun zerine, Talleyrand, Muhib Efendiyi tehdit ederek, Osmanl Elisinin szkonusu istei reddi halinde Fransz ordularnn Osmanl topraklarna gireceini Sebastiani vastasyla bildirdi. Muhib Efendi ise, bu tehdide kar geri adm atmad ve Padiahn mektubuna bir kelime bile eklemektense lm tercih edeceini Sebastianiye syledi. Byk bir kriz kmasna neden olan bu mesele, Fransz tarafnn geri adm atmasyla alabildi. Artk srar edilmeyeceini Talleyranddan renen Muhib Efendi rahatlad. Krizin almasnn ardndan, 5 Haziranda yaplan kabul treninde Muhib Efendi gven mektubunu Napolyona sundu. Gven mektubuna talya Kral nvann da eklemedi.757 Muhib Efendi bu krizde ciddi tehditlere ramen, gayet dirayetli bir tutum taknm ve lkesinin onurunu korumaya almt. Fakat, Fransa ile dostluun bir an nce salamlatrlmasn isteyen III. Selim, szkonusu meseleden haberdar olduunda, Muhib Efendiye kzm ve byle nemsiz bir meselede kararl davranmasn yersiz bulmutu.758 ronik biimde, Muhib Efendinin Osmanl mparatorluunun onurunu korumas, kendi Hkmeti nezdindeki prestijinin azalmasna sebebiyet vermitir.

756 757

Idem. Fakat, Fransz taraf diplomatik bir oyun oynamaktayd. 6 Haziranda kan Monitor isimli resmi

gazete, Muhib Efendinin gven mektubunu yaynlad. Yaynlanan metinde Napolyon iin talya Kral nvan da kullanlmt. Ibid., s. 84.
758

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 53. Konuyla ilgili olarak

kendisine gnderilen telhisi inceleyen III. Selim, Sadrazama gnderdii hatt humayunda u ifadeleri kullanmtr: Byle vakitde Parise gidecek eli deilmi. talya kralln nutka alma dey bu herife tenbih mi olundu? Fesbhanallah ne acaib adem imi. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 190.

348

Krizin almasndan sonra diplomatik faaliyetlerine yeniden balayan Muhib Efendi, 7 Haziranda Napolyonun yapt kapal bir grmede, III. Selimin gizli bir mektubunu sundu.759 Mektupta, III. Selim, Rusya ile bar yaplrken Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda imzalanan ttifak Antlamasnn ilgas ile Eflak ve Bodan eyaletlerinin Rusya vesayetinden karlarak, eskiden olduu gibi Osmanl hkimiyetine braklmas hususlarn Napolyondan rica etmekteydi. Napolyon da, III. Selimin ricasn dikkate alacan Muhib Efendiye syledi. Muhib Efendi, Napolyonla grmesinin ardndan Fransann Dubrovniki ele geirmesiyle ilgili haberlerin gazetelerde yer almas nedeniyle, Talleyrandla da grmeler yapt.760 Raguza Cumhuriyeti yz yllardan beri Osmanl

mparatorluuna tbi bir kent-devletiydi. Fakat, grmelerden bir sonu alnamad. Fransa ve Rusya arasndaki bar grmeleri 20 Temmuzda imzalanan bir antlamayla sonuland. Fakat, Rus ar I. Alexandren antlama artlarn kabul etmemesi nedeniyle, yrrle giremedi. Napolyon da Prusya ve Rusyaya kar askeri bir harekt balatmak zere douya hareket etti.761 Fransa-Rusya ilikilerinin tekrar gerginlemesi Muhib Efendinin Parisdeki diplomatik faaliyetlerinin daha da artmasna yol at. stelik, tam da o sralarda Osmanl mparatorluunun ngiltere ve Rusyayla ilikileri de hzla bozulmaktayd. stanbuldaki Fransa Bykelisi Sebastiani -Napolyonun kendisine verdii talimatlar dorultusunda- Osmanl mparatorluunun szkonusu iki lkeyle ilikilerinin bozulmas ve Fransann Babli zerindeki etkinliinin arttrlmas

759 760 761

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 53-54. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 188-189. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (1789-1914), 2. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1999, s.

65-66.

349

hususlarnda baarl olmutu.762 Bablinin, Sebastianinin abalaryla, Boazlar Rus gemilerinin geiine -ttifak Antlamas hkmlerine aykr biimde- kapatmas Rusyann tepkisini ekmiti. Ayrca, Babli, Rusya yanls Eflak ve Bodan beylerini grevden alm, Rusyann sert tepkisi nedeniyle daha sonra greve iade etmek zorunda kalmt. Fakat, Bablinin Fransann kontrolne girdiini dnen Rus ar, Ekim aynda ordularna Osmanl topraklarna girmeleri talimatn verdi. Rusyann ardndan ngiltere de Osmanl mparatorluuna saldrd.763 Bu gelimeler, Osmanl mparatorluuyla Fransa arasndaki ilikilerin hzla yaknlamasna yol at. Daha nce Napolyonun ittifak tekliflerine souk bakan Osmanl ynetimi, ittifak talebini bu kez kendisi dile getirmeye balad. Bu erevede, Muhib Efendi de 1806 yl sonlarnda ve 1807 balarnda eitli grmeler yapt. Grt kiiler arasnda Fransa mparator Vekili Prens Kanitzer ve Paristeki Avusturya Bykelisi Metternich de bulunmaktayd.764 Muhib Efendi szkonusu grmeleri kendi dncelerini de ekleyerek raporlarla Babliye iletmekteydi. Ayrca, Pariste eitli kaynaklardan elde ettii bilgileri de Babliye iletmeye azami gayret gstermekteydi. Bu srada, Bablinin birinci d politika ncelii, Fransayla bir ittifak antlamas imzalanmasyd. ttifak antlamasna zel bir nem veren Osmanl yneticileri, 1806 yl sonlarnda fevkalade bykeli nvann haiz Vahit Efendiyi765 Napolyonun kararghn kurduu Varovaya gnderdiler. Vahit Efendi, nce Varovada, daha sonra Pariste Napolyon ve dier Fransz yneticilerle

762

Napolyonun Sebastianiye verdii talimatlar iin bkz: Azmi Ssl, Osmanl-Fransz Diplomatik

likileri, 1798-1807, Belleten, C. 47, S. 185, (1983), s. 269-270.

763 764 765

Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. I., s. 50-51. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 190191. Vahit Efendi hakknda daha geni bilgi iin bkz: Azmi Ssl, Fransaya gnderilen Trk Elileri

ve Vahid Paa, Trk Kltr, C. XXVII., S.318., (1989), s. 613-622.

350

grmeler yaptysa da, Fransz tarafnn oyalamalar nedeniyle bir sonu alnamad.766 Vahit Efendinin fevkalade bykeli olarak grev yapt bu dnemde, Muhib Efendi ikinci plana dt. Napolyonun Rusya seferinden vazgeerek Rus aryla 7 Temmuz 1807de Tilsit Antlamasn imzalamas, Bablide byk bir endie yaratt.767 Rusyaya kar Fransann yardmna gvenen Babli, ok skntl bir duruma dmt. Vahit Efendinin Babli tarafndan geri arlmasndan sonra, Muhib Efendi bir trl sonu alnamayan Osmanl-Fransz ittifak antlamas grmelerini

srdrmekle grevlendirildi. Muhib Efendinin dier grevi de, Tilsit Antlamas hkmleri uyarnca Osmanl mparatorluuyla bar grmeleri yapmak zere Parise gelecek Rus elisiyle mzakereleri yrtmek olacakt. 768 Tam o sralarda stanbulda kan bir ayaklanma sonucunda III. Selimin tahttan indirilerek, yerine IV. Mustafann padiah olmas, Muhib Efendinin IV. Mustafa tarafndan gnderilen yeni bir gven mektubunu Napolyona sunmak zorunda kalmasna sebebiyet verdi.769 Bu amala 1 Kasm 1807de yaplan trende, Napolyon diplomatik teamllere aykr biimde Muhib Efendiye ok sert davrand: Napolyon, III. Selimin tahttan indirilmesi srasnda stanbulda meydana gelen olaylarda Fransz yurttalarna kt davranldn belirterek, Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paann Fransa kart hareketlerinden ikyet etti.

766 767

Ssl, Osmanl-Fransz Diplomatik likileri, 1798-1807, s. 275-276. Tilsit Antlamas grmeleri srasnda en nemli gndem maddelerinden biri de Osmanl

mparatorluunun gelecei konusuydu. Napolyon, I. Alexandrela yapt grmelerde Osmanl topraklarnn paylalmas hususunda yeil k yakt. Azmi Ssl, Osmanl mparatorluunu Paylama Projeleri, 1807-1812, Belleten, C. 47., S. 187, (1983), s. 747-752.
768 769

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 192. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 55.

351

Muhib Efendinin 1807 kasmndan itibaren uzun bir sre temel diplomatik faaliyeti, Rus elisiyle yaplacak bar antlamas grmelerinin balamasn salamaya almak oldu. Fakat, grmeler bir trl balayamad. Rus taraf srekli eitli gerekeler ileri srerek grmelere balanmasn ertelemekteydi. Muhib Efendi, Rus tarafnn tavrndan ikyet etmek amacyla eitli defalar Fransa makamlaryla grmeler yaptysa da, Fransz yetkililer de Muhib Efendiyi oyaladlar.770 Rusyayla yaplan mtarekenin bozulmasndan endie eden Babli, Rusyayla bar antlamasnn neden hala imzalanmadn Muhib Efendiye sormaktayd.771 Babli, bar antlamasnn hala imzalanamamasn Muhib Efendinin yetersizliine ve baarszlna balamaya balamt. Yani, Muhib Efendinin Babli nezdindeki prestiji nemli bir darbe daha ald. Babli Fransayla temaslarn stanbuldaki Fransz Bykelisi Sebastiani kanalyla yrtmeye balad. Bundan sonra Muhib Efendiye Babli tarafndan ok uzun bir sre hibir talimat ya da bilgi gnderilmedi. Muhib Efendi bu dnemde Rus elisiyle bar grmelerine balamak ve Rusya ile Fransa arasndaki mzakereler hakknda bilgi edinmek iin byk bir gayret gsterdiyse de, abalarnda baarl olamad. Fransa ve Rusya arasnda Osmanl mparatorluu zerinden yrtlen pazarlklar Muhib Efendinin baar ansn ortadan kaldrmaktayd. stelik, 1808 yl sonlarndan 1809 yl balarna kadar, Muhib Efendinin diplomatik temsil grevi de meruiyetini bir lde kaybetmiti: IV. Mustafann tahttan indirilerek yerine II. Mahmutun getirildii haberlerinin Parise ulamasndan sonra, Fransz yetkililer yeni bir gven mektubu Napolyona sunuluncaya kadar
770 771

Ibid., s. 56-58. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 196197.

352

Muhib Efendiye itibar etmemeye karar vermilerdi. Fransz yetkililer Muhib Efendiyi uzun bir sre hibir resmi kabule davet etmediler. 772 Muhib Efendi, Rus elisiyle bar grmelerine bir trl balayamamas nedeniyle de byk bir sknt iindeydi. Neyse ki, 1809 ubatnda Babli tarafndan gnderilen bir mektup, Muhib Efendinin skntsn byk oranda ortadan kaldrd.773 Mektupta, ngiltere ile bar antlamasnn (Kala-i Sultaniye Antlamas) imzaland ve Reislkttap Galip Efendinin Rusyayla bar grmeleri yapmak zere Bkree gittii belirtilerek, Muhib Efendinin Rus temsilcilerle mzakereleri yrtme grevinin artk sona erdii bildiriliyordu. Bu srada Muhib Efendinin 3 yllk grev sresi sona ermek zereydi. Babliye bir mektup gnderdi ve kinci Tercman Panayotaki Argiropulosu yerine maslahatgzar olarak brakp stanbula dnmesine izin verilmesini talep etti.774 Bablinin gnderdii cevapta ise ngiltere ile bar antlamas imzaland bir srada, Osmanl Bykelisinin Parisden ayrlmasnn Fransaya kar bir hareket olarak alglanacan, bu yzden 1-2 ay daha kalmas gerektii ifade ediliyordu. Babli tarafndan belirtilen sreye ramen, Muhib Efendi Parisde yaklak 2 yl daha kald. Bu dnemin balarnda Fransz yetkililerinden kaynaklanan skntlar srd. Napolyon, Osmanl mparatorluunun ngiltere ile bar antlamas imzalamas nedeniyle, Muhib Efendiyi resmi kabullere armad. Fransa ve Rusya arasndaki ilikilerin ok iyi olduu ve Osmanl mparatorluunun paylalmas

772 773 774

Ibid., s. 198-199. Ibid., s. 199. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 61.

353

hususunda pazarlklar yapld bu dnemde Fransa Hkmeti Babliye kar ok mesafeliydi.775 Muhib Efendi bykeliliinin son zamanlarnda ise, Fransa Hkmeti nezdindeki itibarn yeniden kazand. Bunun temel nedeni, Erfurt Antlamasndan sonra Fransa ve Rusya arasndaki ilikilerin bozulmaya balamasyd.776 Ayrca, Osmanl mparatorluuyla Rusyann Bkrete yaptklar bar grmeleri sonusuz kalm, iki lke arasnda sava yeniden balamt. Napolyon, deien konjonktr gerei Fransa Hkmeti nezdindeki itibarn yeniden kazanan Muhib Efendiyi 1809 aralnda Sarayda dzenlenen bir baloya uzun bir aradan sonra davet etti.777 Ertesi yl, Muhib Efendi, Napolyonun Avusturya mparatorunun kz MarieLouisele evlenmesi nedeniyle Parise gelen Avusturya Babakan Metternichle grt. Metternich, babakan olmadan nce Pariste bykelilik grevinde bulunduundan Muhib Efendi ile sk bir dostluk kurmutu.778 Muhib Efendi, uzun sreden beri Babliden bekledii dn iznini 1811 banda ald. Dn hazrlklarna balayan Muhib Efendi, yeni gven mektubunu II. Mahmutun hala gndermemi olmas nedeniyle Napolyona veda ziyaretinde bulunamad. Buna karn, Napolyon Muhib Efendiye hediye olarak 60 bin frank gndermitir.779 Muhib Efendi ise hediyeyi kabul etmemitir.

775

Bu srada (1808de) Fransa ve Rusya arasnda Erfurt Antlamas da imzalanmt. Antlamayla,

Fransa Rusyann Eflak ve Bodan zerinde egemenlik kurmasn kabul etmiti. Ssl, Osmanl mparatorluunu Paylama Projeleri, 1807-1812, s. 765.
776 777 778 779

Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 71; 95 Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 61. Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 199. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 62-63.

354

Yerine maslahatgzar olarak Srkatibi Galip Efendiyi brakan Muhib Efendi, Austos ortalarnda Parisden ayrld. Yaklak 4 ay sren bir kara yolculuu sonunda Aralk sonuna doru stanbula dnd.780 Muhib Efendi, bykelilik grevini elinden geldiince iyi yapmaya, Fransz devlet adamlarnn tehditlerine ve kt muamelelerine ramen soukkanlln korumaya almtr. Srekli olarak Avrupadaki ve Fransadaki gelimeleri takip etmeye alan Muhib Efendi, elde ettii bilgileri dzenli biimde Babliye gndermitir. Muhib Efendi, Fransz devlet adamlaryla ve dier yabanc bykelilerle grmeler yapmaya almtr. Hem bu grmeleri hem de kendi kanaatlerini, gnderdii raporlarla Babliye aktarmtr. Yukarda deinildii gibi, Muhib Efendinin daha greve balar balamaz kar karya kald Napolyonun talya Kral nvan meselesindeki tavr, Babli nezdindeki itibarn zedelemiti. Rusya ile bar grmelerine bir trl balanamamasnn faturas da haksz bir biimde kendisine karlmt. Muhib Efendi, Fransann ikiyzl d politikas nedeniyle byk baarlar kazanamamtr. Muhib Efendinin byk baarlar kazanamamasnda Bablinin kendisine ynelik tavrnn da hayli etkisi bulunmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, kendisine ok uzun sre gven mektubu gnderilmemitir. Hatta bir ara kendisiyle muhabere tamamen kesilmitir. Muhib Efendi Pariste yalnz braklmtr. Buna ramen diplomatik faaliyetlerini mmkn olduunca yerine getirmeye aba gstermitir. Muhib Efendi de, dier ikamet elileri gibi mali skntlar ekmitir. rnein, Babliye gnderdii bir mektupta, kuryelere yol paras bulmakta ektii skntlardan bahsederek, Paris sarraflarndan birinde kendisi adna kredi hesab

780

Ibid., s. 62.

355

almasn talep etmiti.

781

Muhib Efendi, Elilik binasnn satlmas zerine,

masraflar ksmak iin daha mtevaz bir binaya tanmay da kabul etmiti.782 Muhib Efendi, selefi Halet Efendinin aksine Bat uygarlna byk bir ilgi gstermitir. Fransadaki sosyal hayatla ve kurumlarla ilgili gzlemlerini bir sefaretname yazarak aktarmtr.783 Sefaretnamede, Fransadaki sosyal hayat ve kurumlardan vgyle szedilmektedir.

c) Berlin Bykelilii (Ali Aziz Efendi)

Giritli bir aileye mensup olan Ali Aziz Efendi, Anadolu Muhasebecisi784 payesiyle bykeli olarak atand Berline Haziran 1797 balarnda ulat. Ali Aziz Efendinin maiyetinde, srkatibi olarak grev yapan olu ve iki tercman da bulunmaktayd.785 Ali Aziz Efendinin bykelilik dnemi de nemli bir protokol sorunuyla balad: Ali Aziz Efendi ne Prusya snrnda, ne de Berline giriinde mihmandar tarafndan karlanmam, kendisine hibir tren yaplmamt. Ali Aziz Efendi,

781

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 196. Muhib Efendi, Parisden ayrlrken nadide

allar rehin brakarak, Paris esnafndan 60 bin frank bor almak zorunda kalmt. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 63, dipnot: 59.
782

Ibid., s. 61. Osmanl Elilik Binas, o dnemde Parisin en k mahallesi olan Saint Dominique

Sokanda bulunuyordu. Osmanl Elilii, Monaco Kona olarak adlandrlan bu binadan 1810da ayrlarak, Lille Sokanda bulunan baka bir binaya tanmtr. Taner Timur, 1789dan Gnmze Pariste Osmanl Elilikleri, Tarih ve Toplum, S. 93., (Eyll 1991), s. 31-32.
783 784

Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 185. Anadolu Muhasebesi Kalemi, padiahlarn ve vezirlerin Anadoluda bulunan vakflarn

hesaplarnn tutulduu kalemdi. Tmar tezkirelerinin tetkik ve ihra edilmesi ile Erzurum dndaki Anadolu kalelerinin maa ve berat ileri de burada grlrd. Anadolu Muhasebesicisi de kalemin yneticisiydi. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, s. 341.
785

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 41.

356

kald otelde 2 gn geirmesine ramen Prusya Hkmetinden haber gelmemesi zerine, Berlindeki Fransa Bykelisine bavurdu. Fransa Bykelisi de, Ali Aziz Efendiye tercmann gndererek, geliini Prusya Hkmetine bildirmesini tavsiye etti. Ali Aziz Efendi Fransa Bykelisinin tavsiyesine uydu. Prusya Hkmeti yetkilileriyle kurulan temas sonucunda, Ali Aziz Efendinin resmi bir trenle karlanmamasnn nedeni anlald: Prusya Hkmeti, Ali Aziz Efendinin bykeli deil, ortaeli olduunu zannetmiti. Yerleik diplomatik teamllere gre, ortaeliler mihmandar tarafndan karlanmamakta ve kendilerine resmi tren yaplmamaktayd. stanbuldaki Prusya Bykelisi, Ali Aziz Efendinin bykeli nvan tadn Prusya Hkmetine bildirmemiti.786 Ortada bir yanl anlama olduunun anlalmasndan sonra, Prusya Hkmeti Ali Aziz Efendiden zr diledi. Bu ekilde sorunun almasndan sonra, 15 Haziranda Ali Aziz Efendi gven mektubunu, beraberinde getirdii hediyelerle birlikte II. Friedrich Williame sunarak grevine resmen balad.787 Ali Aziz Efendi ksa sren bykelilii srasnda ok nemli bir diplomatik faaliyette bulunmad. Elilii dnemindeki en nemli diplomatik faaliyeti, Osmanl ynetiminin Napolyonun Msr seferi nedeniyle yaynlad beyannameyi 11 Ekim 1798de Prusya Hkmetine sunmasdr.788 O sralarda Fransa ile iyi ilikilere sahip olan Prusya Hkmeti beyannameye ok da scak bakmad.

786

Idem. Cevdet Paa, bu durumu Ali Aziz Efendinin diplomasi bilgisinden yoksun olmasna

balamaktadr. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., 1626. Ali Aziz Efendinin Berline geliiyle ilgili olarak ayrca bkz: Ahmed H. Schmiede, Prusya Kaynaklarna Gre Giritli Ali Aziz Efendinin Berline Gelii, Trk Edebiyat, S. 224., (Haziran 1992), s. 40-41.
787 788

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 42. Idem.

357

Ali Aziz Efendi, nemli bulduu gazete haberlerinin evirilerini de Babliye iletmitir.789 Ali Aziz Efendiyi dier ikamet elilerinden ayran temel husus, bykelilik dnemini siyasi faaliyetlerden ok edebi ve akademik etkinliklerle geirmesidir. Ali Aziz Efendi, Berlinde bulunduu srada Muhayyelat- Ledn lahi balkl bir hikye klliyat yazmtr.790 Yurtdna gnderilen dier ikamet elilerinin ou gibi Ali Aziz Efendinin de Bat uygarlna olumlu bakt anlalmaktadr. Berlinde bulunduu srada Prusyann eski stanbul Bykelisi Von Diezle temas kurmutur.791 nemli bir arkiyat olan Von Diez, Ali Aziz Efendiye bir mektup gndererek Dou

edebiyatyla ilgili baz sorular cevaplandrmasn dilemiti. Von Diezin sorularn cevaplandran Ali Aziz Efendi, Berlinde bunaldn belirterek ondan yeni sorular sormasn istemiti. Von Diezin bir baka mektupla gnderdii yeni sorular da cevaplandran Ali Aziz Efendi, yantlarn elilik tercmanna Franszcaya evirterek bir risale eklinde Von Dieze yollad. Ali Aziz Efendi risaleyi bastrmak niyetinde olduundan, Von Diezin metni gzden geirerek gerekli dzeltmeleri yapmasn istiyordu. Von Diez ise, Ali Aziz Efendinin risalesinde Bat felsefesiyle ilgili birok eksiklik ve yanllk buldu ve gnderdii mektupta risaleyi bastrmamasn tavsiye

789 790

Idem. Ercment Kuran, Osmanl Daimi Elisi Ali Aziz Efendinin Alman arkiyats Friedrich Von

Diez le Berlinde lmi ve Felsefi Muhaberat, Belleten, C. XXVI., S. 105., (Ocak 1963), s. 46. Ali Aziz Efendinin szkonusu eseri, 19. yyda matbaann verdii imkanlar sayesinde ok sayda baslm ve Osmanl air ve yazarlar tarafndan ok okunan bir yapt olmutur. Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 26.
791

Kuran, Osmanl Daimi Elisi Ali Aziz Efendinin Alman arkiyats Friedrich Von Diez le

Berlinde lmi ve Felsefi Muhaberat, s. 4750.

358

etti. Ali Aziz Efendi de Von Diezin tavsiyesine uyarak risaleyi bastrmaktan vazgeti. Ali Aziz Efendi, daha grev sresinin 1.5 yln doldurmadan 29 Ekim 1798de aniden vefat etti ve Berlinde defnedildi.792 Ali Aziz Efendinin vefat haberinin stanbula ulamasndan sonra, Babli Berline yeni bir bykeli yollamay kararlatrd. Fakat, Prusya Hkmetinin yeni bir bykeli

gnderilmesine scak bakmamas nedeniyle, Esad Efendi maslahatgzar olarak Berline yolland.793 Ali Aziz Efendinin ksa sren bykelilik dnemi diplomatik adan ok snk gemitir. Bunun nedenleri siyasal ve kiisel olarak ikiye ayrlabilir: Siyasal nedenler olarak unlar belirtilebilir: Osmanl mparatorluu ile Prusya arasndaki ilikiler, daha nce deinilen ittifak antlamasnn baarszlndan sonra eski scakln ve younluunu kaybetmiti. Prusyann gndeminde Lehistann paylalmas meselesi vard. Ayrca, 1795te Fransz kart koalisyondan ayrlan Prusya, o dnemde Fransaya yakn bir politika izlemekteydi.794 Ali Aziz Efendinin bykeliliinin son dnemine denk gelen Temmuz-Ekim 1798 arasnda ortaya kan Msrn igali meselesinde Prusyann Fransay destekledii anlalnca, ilikilerde souma olmas kanlmazd. Ali Aziz Efendinin bykelilik dneminin ok snk gemesinin kiisel nedenlerine gelince: Ali Aziz Efendi ilk ikamet elileri iinde siyasi meselelere en uzak kiiydi. Berlindeki mesaisini diplomatik faaliyetlerden ok kendi akademik ve edebi almalarna ayrmtr. Bu nedenle, Ali Aziz Efendi ilk ikamet elileri

792

Bu konuda bkz: Ahmed H. Schmiede, Berlinde Bir Trk Yatr [Giritli Ali Aziz Efendinin

Mezar], Trk Edebiyat, S. 144, (Ekim 1985), s. 4951.

793 794

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 4243. Davies, Avrupa Tarihi, s. 770.

359

arasnda kiisel zellikleri bakmndan diplomatla en az uygun kii olarak gze batmaktadr.

d)Viyana Bykelilii (brahim Afif Efendi)

Viyanaya gitmek zere 1797 nisannda stanbuldan yola kan brahim Afif Efendiye de, Ali Aziz Efendi gibi Anadolu Muhasebecisi payesi verilmiti. Viyanaya varmasndan sonra, brahim Afif Efendi nce 7 Eyllde Sadrazamn bir mektubunu Avusturya Babakan Thuguta sundu. Daha sonra 13 Eyllde yaplan trenle de gven mektubunu mparator II. Franza sunarak grevine resmen balad.795 brahim Afif Efendinin Viyanadaki ilk nemli faaliyeti, Fransa ile Avusturya arasnda imzalanan Campo Formio Antlamasn Babliye bildirmesi oldu.796 brahim Efendinin Viyanadaki en nemli faaliyeti ise, 1798 Osmanl-Rus ttifak Antlamasna Avusturyann da katlmn salamaya almasdr: brahim Afif Efendi, Babliden ald talimat797 uyarnca szkonusu ittifak antlamasnn metnini Thuguta takdim ederek, Avusturyay da ittifaka katlmaya ard. Thugut da ittifaka girmeyi vaad ederek, bu hususta stanbuldaki bykelileri Herberte talimat gnderileceini syledi.798 Herbert, ald talimat uyarnca Osmanl yetkileriyle grmeler yaptysa da, bir sonu alnamad.799

795 796 797 798 799

Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 43. Idem. Talimat iin bkz: Karal, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu, s. 104. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 43. Ibid., s. 44.

360

Babli,

ittifak

grmelerinin

baarsz

olmasna

ramen

midini

kaybetmedi. 1800 eyllnde ittifak antlamas nerisinin Avusturya Hkmetine iletilmesi brahim Afif Efendiye tekrar emredildi. brahim Afif Efendi neriyi bir kez daha iletmesine ramen, bu defa Thuguttan kesin bir cevap alamad.800 ttifak meselesi ksa bir sre sonra Fransa ile Avusturyann bar antlamas imzalamas nedeniyle gndemden tamamen kt. brahim Afif Efendi, grevi sresince dier lkelerin Viyanada bulunan diplomatik temsilcileriyle de temaslar yrtt: Bu erevede, Babliden gelen talimatlar uyarnca stanbuldaki sve elisi Mouradgea dOhssonun ve spanya Maslahatgzar Boulignynin grevden alnmalar hususunu Viyanadaki sve ve spanya diplomatlar araclyla hkmetlerine iletti.801 Her iki diplomat da, Fransa yanls gr ve faaliyetleri nedeniyle Bablinin tepkisini ekmekteydiler. brahim Afif Efendinin de katklaryla, Mouradgea dOhsson ve Bouligny grevlerinden alnarak yerlerine yeni atamalar yapld. brahim Afif Efendi, Adriyatik kylarna yerleen Fransz kuvvetlerine kar savaan Osmanl ve Rus donanmalarn ihtiyalarnn karlanmasyla da megul oldu. Bir defasnda, iki frkateynin levazmnn tedarik edilmesi iin Triesteye bizzat gitti.802 brahim Efendinin Viyana bykelisi olarak bir dier nemli grevi de, Babliyle Londra, Paris ve Berlinde bulunan eliler arasndaki muhaberat

800 801 802

Idem. Ibid., s. 4445. Ibid., s. 45.

361

salamasyd. Viyanann Avrupann merkezinde olmas nedeniyle, szkonusu muhaberat oradaki Osmanl Bykelilii vastasyla yaplyordu.803 brahim Afif Efendi de Viyanada duyduu haberleri ve gazete havadislerini Babliye dzenli olarak iletti. 804 Viyanadaki grev sresini 1800 eyllnde dolduran brahim Afif Efendi stanbula dn iin Babliden izin ald. Yerine tercman Dibaltoyu maslahatgzar olarak brakarak, 1800 yl sonlarnda Viyanadan ayrld.805 brahim Afif Efendinin bykelilii hayli snk gemitir. Bunun temel nedeni, iki lke arasndaki ilikilerde yukarda belirtilen ittifak grmeleri dnda kayda deer bir gelime olmamasdr. Avusturya Hkmetinin grmeleri stanbuldaki bykelileri kanalyla yrtmek istemeleri de, brahim Efendinin nemli bir rol oynamasn engellemitir.

4-Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramas

Abdurrahim Muhib Efendinin 1811de grevini tamamlayarak Fransadan lkeye dnmesinden sonra, Osmanl mparatorluunun yurtdnda grev yapan hibir bykelisi kalmad. Zaten, Londra ve Viyana eliliklerine 1800den, Berline ise 1798den beri bykeli atanmamt. Son olarak Paris eliliinin de eklenmesiyle, btn eliliklerde diplomatik temsilcilik grevi maslahatgzarlara brakld. Maslahatgzarlarn ounluunu da Fenerli Rumlar oluturuyordu. Maslahatgzarlar temsil seviyeleri dk olmasna ramen, bykelilerin baz grevlerini yerine getirdiler. Bu grevlerin banda, bulunduklar lke hakkndaki haberleri Babliye iletmek geliyordu.
803 804 805

Idem. Idem. Idem.

362

Diplomatik temsilin Londra, Viyana ve Berlinde yaklak 20, Parisde ise 10 yl maslahatgzarlarla yrtld dnem, 1821de II. Mahmutun btn elilikleri kapatma karar almas nedeniyle sona erdi. Eliliklerin 1821den 1834te tekrar almaya balamasna kadarki dnemde, Osmanl mparatorluu byk lde ad hoc diplomasiye geri dnd.

a)Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramasnn Nedenleri

i)Avrupa Diplomasisine Duyulan Gvensizlik Osmanl yneticileri 1792de Ya Antlamasnn imzalanmasnn ardndan, mparatorluu, iteki reform almalarn yrtmek iin ihtiya duyduklar bar dnemine sokabilmeyi baarmlard. Fransz Devrimi nedeniyle Avrupann kendi i sorunlaryla boumak zorunda kalmas da, Osmanl yneticilerine dta bir sreliine ok byk gailelerle uramadan ie dnebilme imkan vermiti. Fakat, 1798de Napolyonun Msr igal etmesiyle, Babli hi beklemedii bir anda kendisini d tehditle kar karya bulmutu. Tarafszlk ve bar siyasetinin mecburen sona ermesine neden olan bu gelime sonucunda, Osmanl mparatorluu tekrar ittifak politikasna dnmek zorunda kalmt. 1790larn balarnda izlenen ittifak politikasnn baarl olamamas ve Osmanl ricalinin Avrupa diplomasisinin oynak ve kaypak yapsyla tanmas, kt bir deneyim yaanmasna yol amt. 1790larn sonundan, 1810larn ortalarna kadar geen dnemde de, srekli deien i ve d konjonktr nedeniyle farkl ittifak ve yaknlama araylarna giren Osmanl yneticileri, ilk dnemdeki gibi kt sonularla kar karya kaldlar. Avrupann byk glerinin, Osmanl

mparatorluuna kar diplomatik oyunlarla ikiyzl politikalar izlemesi, Osmanl yneticilerinde Avrupa tarz diplomasiye kar bir gvensizlik yaratt.

363

lk ikamet elileri, diplomatik oyunlarla en fazla kar karya kalan Osmanl grevlilerinin doal olarak- banda gelmekteydiler. Seyyid Ali Efendinin Msrn igali meselesinde Talleyrand tarafndan kandrlmas rneinde en belirgin biimde grld gibi, ilk ikamet elileri srekli olarak Avrupal mahir diplomatlarn aldatma giriimleriyle kar karya kaldlar. Bu durum, Osmanl yneticilerinde Avrupa tarz diplomasiye kar duyulan gvensizlii daha da arttrd. Avrupa tarz diplomasiye kar duyulan gvensizliin artmas, Osmanl tarihi boyunca ilk kez giriilen srekli diplomasi uygulamasnn daha fazla devam ettirilmemesinde kanlmaz biimde- etkili oldu.

ii)Avrupa Devletlerinin Tutumu Babli, ilk ikamet eliliklerinin almasyla, yzyllardr Avrupa lkeleriyle ilikileri temelde stanbuldaki Avrupa diplomatik temsilcilikleri zerinden yrtme politikasn/uygulamasn terk etmek istiyordu. Avrupada alan ikamet elilikleri, Osmanl mparatorluunun szkonusu lkelerle ilikilerinin yrtlmesinde yeni (ikinci) kanal olacakt. Fakat, Osmanl ikamet elilikleri bu amac/ilevi yerine getiremediler. nk, Avrupa hkmetleri Osmanl ikamet elilikleriyle alan yeni kanal kullanmakta isteksizlik duydu. Szkonusu eliliklerin almasndan sonra ortaya kan gelimeler de bu kanallar ilevsizletirdi. Gerekten de, Osmanl ynetiminin ikamet elilikleri at Avrupa lkelerinin hkmetleri bata memnuniyet duydularsa da, eliliklerin yukarda belirtildii gibi yeni bir kanal olma ilevlerini yerine getirme abalarn pek de ho karlamadlar. Osmanl elilerinin mtekabiliyet esasn ileri srmeleri ve lke karlarn korumak amacyla ellerinden geldiince klar yapmalar diplomatik krizlere de sebebiyet vermekteydi. Avrupal yneticilerin Osmanl elilerini

364

maniple etme giriimleri de ou zaman sonusuz kald. Bunun zerine, Avrupa hkmetleri Osmanl mparatorluuyla ilikilerini -eskiden olduu gibi-

stanbuldaki elileri vastasyla yrtmeye, bylece kendi bakentlerindeki Osmanl elilerini de etkisizletirmeye/ilevsizletirmeye almak yolunu setiler. Bu erevede, Avrupal yetkililer, nemli meselelerde, stanbuldaki elilerinin Osmanl yneticileriyle -bata Sadrazam ve Reislkttap olmak zere- dorudan temasa gemesini tercih ettiler. zellikle Fransayla ilikilerde grld gibi, Osmanl elileri, Osmanl mparatorluuyla ilgili bir mesele ortaya ktnda, bulunduklar lkenin yneticileriyle ok uzun dnemler grme imkn dahi bulamadlar. Seyyid Ali Efendi, Halet Efendi ve Muhib Efendinin bykelilik grevlerini ok uzun dnemler fiilen yapamadklar hatrlanrsa, ilk ikamet elilerinin grevlerini yerine getirmede kar karya kaldklar zorluklar daha iyi anlalacaktr. lk ikamet eliliklerinin ilevlerini yerine getirememesinde, Fransann Msr igaliyle girilen sre de etkili olmutur. Fransaya kar ngiltere ve Rusya ile birlikte yrtlen sava, Osmanl mparatorluunun diplomatik faaliyetlerinin odak noktasnn kanlmaz olarak Osmanl corafyasna kaymasna neden oldu. Sava nedeniyle diplomasinin ok daha gndelik bir nitelie brnmesi sonucunda, diplomatik temaslar aciliyet kazand. lk ikamet elileriyle muhabere imknlar zaten iyi olmayan Osmanl yneticileri, mzakereleri daha ok stanbuldaki yabanc elilikler vastasyla yrtmek zorunda kalmtr. Bu da, ilk ikamet eliliklerinin ilevlerini kaybetmesinde hayli etkili olmutur. Bylece, Babli ilk ikamet eliliklerine verdii nemi tedrici bir biimde azaltt. stelik, Muhib Efendi dneminde Fransayla ittifak antlamas imzalanmas meselesinde grld gibi, Osmanl elileri Babli tarafndan verilen nemli

365

grevlerde baarl da olamamlard. Baarszlk da, Bablinin Muhib Efendiyle muhaberat uzun bir sre kesmesi gibi kt bir durumun ortaya kmasna neden olmutu. Babli, yeni ikamet elileri atamama karar alrken bu gibi

baarszlklardan etkilendi.

iii)Osmanl mparatorluunun Sorunlar -Genel Sorunlar Osmanl mparatorluunun i siyasetindeki gelimeler de srekli

diplomasinin kesintiye uramasnda etkili oldu. 1792de Rusyayla savan sona erdirilmesinden sonra Nizam- Cedit dnemini balatan III. Selim, birok alan kapsayan hzl bir reform programn uygulamaya sokmutu. Fakat, III. Selimin reformlar daha sonular bile tam olarak alnamadan rafa kaldrlmaya balad. Zira, 1798de Msrn igal edilmesi, reformlar uygulamak iin Osmanl ynetimine gerekli olan bar ortamn ortadan kaldrmt. Ayrca, Vahabi isyannn bir trl bastrlamamas, Balkanlarda milliyeti fikirlerin kk salmas ve bunun ilk sonucu olarak 1804de Srplarn isyan etmesi Osmanl ynetimini daha da byk skntlara soktu. Bu gelimelere paralel olarak, ayann hzla g kazanmalar sonucunda merkezi ynetimden bamszlamalar da, Osmanl mparatorluunun iten paralanma tehlikesiyle kar karya kalmasna yol amt.806 mparatorluun kar karya kald tehlikeler, Osmanl ynetiminin mecburen i sorunlara ynelmesine sebep oldu. Osmanl ynetimi dikkatini, enerjisini ve kaynaklarn i sorunlara odaklamaya balad. kamet eliliklerine ayrlan dikkat, enerji ve kaynaklar kanlmaz biimde ok daha az olacakt. Aslnda bu durum, mparatorluun, birliini, hatta mevcudiyetini korumak iin diplomasiye
806

Ayann merkezi ynetim aleyhine g kazanmalaryla ilgili olarak bkz: Shaw, Between Old and

New, s. 211246 ve 283317.

366

daha fazla ihtiya duymakta olmasyla elimektedir. Yine de, Avrupal glerle ilikiler eskiden olduu gibi stanbuldaki elilikleri vastasyla srdrlebilirdi. Dolaysyla, ikamet eliliklerine nem verilmemesiyle ortaya kacak olumsuzluk bir ekilde telafi edilebilirdi. Osmanl mparatorluunun 19. yzyl balarnda kar karya kald bu skntlar, Nizam- Cedit reformlarnn kesintiye uramasna neden oldu. Daha da nemlisi, III. Selim ve Osmanl ynetimi iindeki reformcu kadrolar prestij kaybna uradlar. III. Selim, Nizam- Cedit kart glere daha fazla taviz vermek zorunda kald: Halk zerindeki etkilerini, dinsel temalar da kullanarak hzla arttran reform kart muhafazakr muhalefet, ynetim aygt iinde yeni mevziler kazand. III. Selim de, lkenin birliini ve kendi saltanatn koruyabilmek iin, muhafazakr kesimlerin Nizam- Cedit kart isteklerini belli lde de olsa yerine getirdi. Muhafazakr kesimler, devlet ynetiminde reformcularn aleyhine etkinliklerini tedrici bir biimde arttrdlar.807 Szkonusu gelime, Nizam- Cedit reformlarnn nemli bir paras olan srekli diplomasi uygulamasnn byk bir darbe yemesine yol at. Daha nce de vurgulanmaya alld gibi, srekli diplomasiye geilmesinin en nemli nedenlerinden biri de, Avrupann stnln salayan unsurlarn neler olduunun incelenmesi ve bu unsurlarn -en azndan bir ksmnn- Osmanl mparatorluuna getirilmesiydi. Bizatihi reform giriimlerinin ve dncesinin geri plana itildii bir ortamda, srekli diplomasi uygulamasndan beklenen bu ilev anlamn kaybetmiti. Osmanl mparatorluunun 17681774 Osmanl-Rus Savandan beri mali vaziyetini bir trl dzeltememesi, srekli diplomasi uygulamasnn kesintiye uramasnda bir lde de olsa etkide bulundu. Daha nce belirtildii gibi,

807

Ibid., s. 367377.

367

Avrupaya gnderilen ikamet elilerinin karlat en nemli sorunlardan biri de, mali kaynaklarnn yetersizliiydi. Zaten mali adan skntlar eken ve Nizam- Cedit reformlar erevesinde zellikle askeri alanda byk harcamalar yapan Bablinin yukarda belirtilen igal ve isyanlar nedeniyle mali vaziyeti daha da bozulmutu. stelik, ayann g kazanarak taradaki mali kaynaklara el koymalar, merkezi ynetimin mali skntlarn bsbtn arttrmt. lk ikamet eliliklerinin temsil seviyesinin bykelilik dzeyinde olmas, Babliye belli bir mali klfet getirmekteydi. Mali vaziyetin ktlemesi, en ok nem verilen askeri harcamalar dururken ikamet elilikleri gibi tali bir alana kaynak aktarlmasnn sorgulanmasna yol aacakt.

-Yunan syan Temsil dzeyi maslahatgzarla indirilen Osmanl ikamet eliliklerinin tamamen kapatlmasna neden olan gelime Yunan syandr. 1820 sonlarnda Eflak ve Bodanda balayan isyan, 1821de Moraya srad ve Babli iin byk bir sorun haline geldi. syan hazrlklar hakknda gerek yabanc kaynaklardan gerek yerel yneticilerden eitli uyarlar gelmesine ramen,808 Osmanl yneticileri hazrlksz yakalandlar. syan bastrmak isteyen Osmanl yneticileri

hazrlkszlklarnn da etkisiyle ok sert tedbirler almaya altlar. Hatta, isyan haberinin alnmasyla ok hiddetlenen II. Mahmut, mparatorluk topraklarnda yaayan btn Rumlarn katledilmesi ynnde bir emir verdiyse de, eyhlislam ve Sadrazamn araya girmesiyle emir geri alnd. Bunun yerine, sadece sorumlularn bulunarak ar bir ekilde cezalandrlmalar kararlatrld.809

808 809

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. VI., s. 2723-2728. Ibid., s. 2743-2744.

368

II. Mahmutun verdii Rumlarn katledilmesi emri, uygulanmamasna ramen Osmanl ricalinin Osmanl mparatorluunda yaayan Rumlara duyduu tepkiyi gstermesi asndan nemlidir. syann balamasndan sonra bata RumOrtodoks Patrii olmak zere birok Rum idam edilmitir. syann liderliini nemli Fenerli Rum ailelerine mensup kiilerin yapmas, Osmanl yneticilerinin hiddetini daha da artrmtr. Daha nce de belirtildii gibi, Fenerli Rum ailelerine mensup kiiler yaklak 100 yldan beri Eflak ve Bodan beyleri olarak atanmaktaydlar. Ayrca, Divan- Hmayun Tercmanl bata olmak zere, Osmanl

mparatorluunun dileriyle ilgili tercmanlk makamlar da Fenerli Rum ailelere mensup kiiler tarafndan doldurulmaktayd. lk ikamet eliliklerindeki tercmanlar da Rumlardan seilmiti. syann liderliinin Osmanl sistemine bu derece eklemlenmi kiiler tarafndan yaplmas, Rumlara duyulan gvensizlii daha da arttrd. Bunun sonucunda, devlet hizmetinde alan Rumlarn ounun grevden uzaklatrlmas karar alnd. Rumlarn en fazla istihdam edildii alann donanma dndatercmanlk olduu dikkate alnrsa, tasfiyenin dorudan Osmanl diplomasi tekilatn etkilemesi kanlmazd. Nitekim, isyann liderliini yapan Fenerli Rum ailelerden Ipsilantilerle akraba olan Divan- Hmayun Tercman Kostaki Bey (Constantine Mourouzi), isyanclarla balants tesbit edilerek idam edildi.810 Kostaki Beyin yerine Mhendishanede retmenlik yapan Bulgarzade Yahya Efendi811 ve olu Ruhul Din Efendi, Rumca ve Franszca belgeleri tercme etmek ve 1 ya da 2 yardmcy eitmek amacyla tayin edildiler. Fakat, bu atamalarla istenilen sonucun

810 811

Ibid., s. 2758-2759. Ortayl, Yahya Efendinin ihtida etmi bir gayr-Mslim olduunu belirtmektedir. lber Ortayl,

Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. I., stanbul, letiim Yaynlar, 1985, s. 278.

369

alnamayaca grldnden, gvenilir bir kii olduu dnlen Rum Stavraki Aristarchi, ksa bir sre sonra Divan- Hmayun Tercmanlna getirildi. Aristarchi, Yahya Efendi tarafndan denetlenecekti.812 lerin yrmemesi nedeniyle mecburen yaplan bu atama da ksa sreli olmu, Aristarchi Efendi 1822 Nisannda azledilerek srgne gnderilmitir.813 Bu tarihten sonra hibir Rum, Divan- Hmayun Tercmanl grevine getirilmedi. Kendilerine duyulan gvensizliin bykl gznne alndnda,

Rumlarn devlet hizmetinden tasfiyesinin snrl kalmas dnlemezdi. Daha nce de belirtildii gibi, Avrupa lkelerinde bulunan Osmanl eliliklerinde grev yapan maslahatgzarlarn ou Rumdu. stelik, Rum grevlilerin bir ksmnn Avrupal glerle ve Rum isyanclarla balants olduu dnlyordu. Bu dnce -Seyyid Ali Efendinin batercman Codrikann Fransa hesabna casusluk yapt hatrlanrsa- pek de yersiz deildi. Yunan syan balaynca, Rum maslahatgzarlarn yanl haberler gnderdiinin anlalmas, barda taran son damla oldu.814 II. Mahmut, Rum maslahatgzarlar da azletti ve ikamet eliliklerini kapatt. Burada, II. Mahmutun, azlettii Rum maslahatgzarlar yerine Mslman maslahatgzarlar atayarak, yani ikamet eliliklerini kapatmadan srekli diplomasi uygulamasna neden devam etmedii sorusu akla gelmektedir: Bunun nedeninin; srekli diplomasi uygulamasndan yeterli verimin alnamamas dnda, Rumlarn Osmanl diplomasisinin yrtlmesindeki asli ilevlerinin o anda ikame edilememesi olduu ileri srlebilir. lk ikamet elilerinin faaliyetleri bahsinde belirtildii gibi, bykelilerin ve maiyetlerinde yer alan Mslman memurlarn yabanc dil ve diplomatik uslleri bilmemeleri nedeniyle,
812 813 814

Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 114. Idem. Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu, s. 64.

370

Rum tercmanlar diplomatik faaliyetlerin her aamasnda ok nemli rollere sahiptiler. Bykelilerin, faaliyetlerini tercmanlar olmadan yrtmesi mmkn deildi. Yunan syannn balamasndan sonra, stanbulda bulunan Rum memurlarlarn ou grevden alnmt. Rumlara duyulan genel gvensizlik sonucu, yerlerine yeni Rum memurlarn atanmas da artk szkonusu olamazd. Osmanl ynetici snf iinde yabanc dil ve diplomatik uslleri bilen Mslmanlarn neredeyse hi olmamas, Babliyi ikamet eliliklerinde istihdam edilebilecek insan kaynandan mahrum brakmaktayd. stelik, yabanc dil bilgisine sahip snrl saydaki Mslman da, Nizam- Cedit reformlar erevesinde alan Mhendishane ve Topu Okulu gibi yerlerde kullanlmaktayd. Dolaysyla, ikamet eliliklerinin faaliyetlerini yeni atamalarla srdrebilmeleri hayli zordu.

b)Srekli Diplomasiye Geiin Osmanl Diplomasisine Etkileri

Osmanl mparatorluunun srekli diplomasi uygulamas -zellikle

bykelilik dzeyinde- hayli ksa srdyse de, Osmanl diplomasisine -bazlar orta ve uzun vadede grlecek- etkiler yapmtr:

i)Diplomasi Anlaynn Deimesi Srekli diplomasiye gei Osmanl yneticilerinin diplomasi anlayn geri dndrlemez bir ekilde deitirmitir. Bu dnemde, artk Osmanl

mparatorluunun niversalist byklk anlay ve sylemi kesin olarak ortadan kalkmtr. Srekli diplomasiye geiin hemen ncesinde belirginleen bu durum, aslnda srekli diplomasiye geiin de bir nedenidir. Srekli diplomasiye gei de, szkonusu kadim diplomasi anlaynn terk edilmesini hzlandrmtr.

371

Osmanl yneticileri, nce ittifak politikas uygulamaya altklar dnemde kar karya kaldklar Avrupa diplomasisinin oynak zeminine, ilk ikamet elilerinin faaliyetleri srasnda bir kez daha ahit olmulardr. zellikle, Parise gnderilen Osmanl elilerinin yaadklar skntlar, Osmanl yneticilerinin Avrupa

diplomasisinin mahiyetiyle ok daha yakndan tanmalarna neden olmutur. 18. yzyln sonunda stanbuldaki diplomatik hareketliliin yaratt tecrbeye paralel biimde, ilk ikamet elilikleri de Osmanl yneticilerinin Avrupa diplomasisi hakknda bilgi edindikleri ikinci kanal olmutur. Osmanl yneticilerinin ada diplomasiyle tanmalar skntl sonular dourduysa da, bu sre Osmanl diplomasisinin olgunlamasna ve d politikasnn rasyonellemesine de olumlu ve nemli katklar yapt. Osmanl yneticileri, Avrupa diplomasisinin yalan, aldatma ve oyalama gibi yntemleriyle kar karya kalarak madur oldular. Ancak, Osmanl yneticileri de szkonusu yntemleri Avrupallara kar kullanmaya baladlar. rnein, 1797de Fransann Osmanl mparatorluunu kendi yanna ekme giriimleri oyalama taktikleriyle

savuturulabilmiti.815 Babli, 1792 sonrasnda titizlikle izlemeye alt tarafszlk politikas erevesinde Avrupann byk glerinden gelen ittifak tekliflerini diplomatik manevralarla savuturabilmekte hayli baarl olmutu. Eer, Fransa Msr igal ederek, Osmanl mparatorluunu ngiltere ve Rusya ile ittifak kurmak zorunda brakmasayd, Babli diplomatik manevralarn yardmyla muhtemelen tarafszlk politikas izlemeye devam edecekti. Ortaylnn ifade ettii gibi, kritik

815

Cevdet Paa, Fransann ittifak teklifinin stanbulda yeni icad edilen diplomat diliyle baz

anlalmaz szlerle geitirildiini belirtmektedir. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. III., s. 1646.

372

dnemlerde mzakere ve oyalama politikas da Osmanl diplomasisinin bir taktii olarak geliti.816 Srekli diplomasiye geile birlikte, mutlak stnlk anlaynn ve syleminin yerini, mtekabiliyet ve eitlik almaya balamtr. Zaten, 1792de III. Selim tarafndan Reislkttapla getirilen Mehmet Raid Efendi de, Avrupa devletleriyle ilikilerin devletleraras hukuk kurallar erevesinde mtekabiliyet esasna gre belirlenmesini Osmanl ynetimine kabul ettirmiti.817 lk Osmanl ikamet elilerinin faaliyetleri ksmnda belirtildii gibi, Osmanl bykelileri srekli olarak mtekabiliyet esasn n plana karmaya almlard. Mtekabiliyet ve eitlik esaslarnn vurgulanmas, hi kukusuz Osmanl mparatorluunun ikamet elilikleri amasyla dorudan ilikiliydi. nk, artk Bablinin de stanbuldaki yabanc elilerle ayn haklara sahip olmasn istedii elileri bulunmaktayd.

ii)Yabanc Elilere Muamelenin Deimesi Srekli diplomasiye gei, yukarda belirtildii gibi, stanbuldaki yabanc elilere uygulanan terifat kurallarnda ve yaplan muamelede de deiikler yaratt: Szkonusu deiimin kendisini ilk gsterdii alan, tayinat uslnn kaldrlmasdr. Yusuf Agh Efendinin Londra bykeliliine atanmas, Osmanl hazinesine ar yk getiren tayinat uslnn kaldrlmas iin byk bir frsat olarak grlmt. Tezin ilgili ksmnda belirtildii gibi, yola kmadan nce, ngiltere Hkmetiden para kabul etmemesi Yusuf Agh Efendiye skca tenbih edilmiti. Tam da bu srada, tayinat usulnn kaldrld akland ve ngilterenin stanbul

816 817

Ortayl, Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, s. 279. Yalnkaya, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul, s. 666. Mehmet Raid Efendi ve

faaliyetleri iin ayrca bkz: Mehmet Ali Yalnkaya, Trk Diplomasisinin Modernlemesinde Reislkttab Mehmed Rait Efendinin Rol, OTAM, C. XXI, (2001), s. 109134.

373

bykelisi olarak Ainslienin yerine atanan Liston tayinat verilmeyen ilk bykeli oldu.818 Daha nce de belirtildii gibi, 18. yzyln balarndan itibaren Osmanl yneticileri zellikle Batl lkelerin diplomatik temsilcilerine eskisine nazaran daha iyi muamele etmeye balamlard. Batl diplomatik temsilcilere yaplan muameledeki olumlu deiim, srekli diplomasiye geildii dnemde ok daha belirginlemitir. Elbette, szkonusu deiimi sadece srekli diplomasiye geilmi olmasna balamak doru olmayacaktr. Deiim, Osmanl mparatorluunun eski gcn kaybetmesi ve birliini hatta, mevcudiyetini korumak iin Batl byk glere her geen gn daha baml hale gelmesinin bir sonucudur. Fakat, srekli diplomasiye geilmesiyle, Osmanl mparatorluu ile Batl lkeler arasnda her iki tarafn da birbirlerinde srekli diplomatik temsilcilikleri olmas anlamnda tam bir denklik meydana gelmitir. Seyyid Ali Efendinin Paristen ayrlmasna izin verilmemesi rneinde ak bir biimde grld gibi, artk Bablinin stanbuldaki elilere kar her fiili hemen karlk bulacaktr. Batl elilere ynelik kadim Osmanl geleneinden gelen ve Osmanl mparatorluunun bykln elilerin aalanmasyla vurgulamay esas alan terifat kurallarnn ve uygulamalarnn, III. Selim devriyle birlikte byk oranda yumuatlmaya balad grlmektedir. Artk, eliler artk ok daha iyi muamele gryorlar, kabul merasimlerinde onur krc ve aalayc uygulamalara daha az yer veriliyordu. Bu durum, sadece Osmanl yneticilerinin uygulamalar yumuatma tercihleriyle de ilgili deildi. Osmanl mparatorluunun gn getike zayfladn ve Avrupal byk glere muhta hale geldiini gren Batl eliler de, eski terifat

818

Yalnkaya, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul, s. 664.

374

uygulamalarnn deitirilmesini sklkla talep etmeye baladlar. Yabanc elilerin baz durumlarda byk diplomatik krizler kartan talepleri Osmanl yneticilerinin tavizler vermesiyle sonuland.819 Bunun da tesinde, Babli, yabanc elilerin kimi zaman diplomatik teamllere uymayan kaba ve kstaha davranlarna da katlanmak zorunda kalmaya balad.820 Osmanl yneticilerinin srekli diplomasiye geile birlikte Avrupa tarz diplomatik uygulamalar benimsemeye baladklarnn en nemli gstergelerinden biri de, elilerin hapsedilmesi uslnn terk edilmesidir. Daha nce de belirtildii gibi, Osmanl mparatorluuyla herhangi bir lke arasnda sava kmas durumunda, o lkenin elisi ve maiyetindekiler sava sona erenceye kadar Yedikulede hapsedilmekteydiler. Avrupa lkelerinin tepkisini eken ve dnemin diplomatik teamllerine de aykr olan bu uygulamaya 1806da son verildi. O yl
819

rnein, 1796 sonlarnda stanbula gelen Fransa Bykelisi Aubert Dubayetin, gven

mektubunu sunmas srasnda uygulanacak terifat kurallaryla ilgili istekleri Bablide byk bir aknlk yaratt. nk, Dubayet Osmanl Sarayna byk bir askeri alayla ve mzka aldrarak girmek istiyordu. Dubayet, ayrca huzura kabul srasnda kapcbalarn kendisinin ve maiyetindekilerin koluna girmemesi gibi isteklerde de bulundu. Osmanl yneticileri, geleneksel terifat kurallarnn sadece Padiahn hatt- hmayunuyla deiebileceini bildirerek Dubayetin taleplerini reddetiler. Eli eski kurallara uymay kabul ettiyse de, saraya girii srasnda oldu bittiler yaparak, isteklerinin fiilen gereklemesini salad. Huzura kabul treninde de buna benzer oldu bittilerle karlamak istemeyen Osmanl yneticileriyle Dubayet arasnda tren srasnda uygulanacak kurallarla ilgili yazl bir anlama yapld. Dubayet, bu sayede isteklerinin bir ksmn resmen kabul ettirmeyi baard. Bylece, elilerini kk drc olarak alglanan geleneksel Osmanl terifat uygulamalarndan kurtaran ilk devlet Fransa oldu. Karateke, Padiahm ok Yaa!, s. 130-137. Fakat, yabanc eliler iin yaplan trenlerde uygulanan geleneksel terifat kurallarnn neredeyse tamamen ortadan kalkmas II. Mahmut ve Abdlmecit devirlerinde olacaktr. 19. yzyln ortalarndan itibaren, Osmanl mparatorluunun terifat kurallar, Avrupa lkelerinde uygulananlarla ok byk oranda benzeecektir.
820

rnein, 1799da Rusya ve sve elilerinin Sleymaniye Camiine yaptklar ziyaret srasnda Rus

elisinin yere tkrmesi medrese rencilerini ok sinirlendirmi, renciler eliyi camiden zorla karmlard. Bu olay nedeniyle Rusya Hkmetiyle bir kriz yaanmasn istemeyen Osmanl yneticileri telalanm, eliyi camiden kartan medrese rencileri tutuklanarak dvlm, bir ksm da srgne gnderilmiti. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. IV., s. 1798.

375

balayan

Osmanl-Rus

Sava

nedeniyle

Rusyann

stanbul

Bykelisi

Ditaninskinin Yedikuleye hapsedilmesi szkonusuyken, Fransa Bykelisi Sebastianinin Babli nezdindeki giriimleri sonucunda bundan vazgeilmitir. Ditaninski, Babliye arlarak, kendisine iyi muamale edilmi ve 10 gn iinde lkeden ayrlmas istenmitir.821 Babli, Avrupada egemen olan diplomatik kurallara uyma konusunda ok ksa srede nemli admlar atmtr. Nitekim, 1815 Viyana Kongresinde diplomatik temsil ile ilgili olarak alnan kararlar Kongreye temsilci gnderilmemesine ramen- Osmanl yneticileri tarafndan benimsenerek uygulanmaya balamtr. Karatekenin belirttii gibi,822 elilere ynelik trenlerde uluslarst dzenlemelere uymu olmak, ister istemez Osmanl Devletinin bu eit merasimlerde ve uluslararas protokolde rasyonalizasyonu anlamna gelmiti. Batl elilere gsterilen ilgi ve saygnn art, elilerin Osmanl yneticileriyle ok daha dorudan ve yakn ilikiler kurabilmesini salamtr. Kendilerine gsterilen sayg ve ilginin hem bir nedeni, hem de sonucu olarak, Batl eliler daha nce sahip olmadklar bir konuma ulamlardr. Tezin ilgili ksmlarnda da belirtildii gibi, yabanc eliler Osmanl mparatorluunun d politikasnn belirlenmesinde ou zaman dolayl, kimi zaman da dorudan etkilerde bulunmaya balamlardr. Hatta, yabanc elilerin etkisi, Osmanl

mparatorluunun iilerine dorudan mdahaleye kadar varacaktr.

iii)Diplomasi Tekilatnn Gelimesi Srekli diplomasiye gei, Osmanl diplomasi tekilatnn geliimini de etkilemitir:
821 822

Ibid., s. 2034-2035. Karateke, Padiahm ok Yaa!, s. 186.

376

Bu erevede, srekli diplomasiye geile birlikte atlan en nemli adm, 1797de Mhimme Odasnn kurulmasdr. Mhimme Odasnn kurulmasna kadar, devletin en mahrem yazmalar Beyliki ya da ona bal olarak alan gvenilir birka ktip tarafndan yrtlmekteydi. Fakat, Beyliki Kalemine yabanc elilerin tercmanlar serbeste girip kabiliyorlard. Elbette devletin mahrem ve nemli evraknn gznnde yazlmas sakncalyd. Bu nedenle, mahrem yazmalarn yrtlecei ayr bir odann kurulmas dnld ve Mhimme Odas kuruldu. Tecrbeli ktiplerin grev yapaca Mhimme Odasnn tek ilevi, mahrem ve nemli devlet meseleleriyle ilgili belgelerin kaleme alnmasdr. Mhimme Odasna yabanc elilik tercmanlarnn ve dier yabanc vatandalarn girmesi yasakland.823 Mhimme Odas, Osmanl yneticilerinin bu birime ok byk nem ve destek vermeleri sonucunda ksa srede byd ve personel says 30u at.824 Mhimme Odasnn kurulmasyla, nemli bir kalem daha Osmanl diplomasi tekilatna eklenmi oldu. Srekli diplomasiye geiin Osmanl diplomasi tekilatndaki bir baka etkisi de, Osmanl tebasnn ticari karlarnn korunmas iin konsolosluklarn

(ehbenderliklerin) kurulmaya balamasdr.825 1802 ylndan itibaren belirli

823 824

Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, s. 122123. Hamit Ersoy, Batllama Giriimleri ve Osmanl Hariciye Nezaretinin Kuruluu, Osmanl, C.

VI., Gler Eren(ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 267.

825

Aslnda, III. Selim devrinden nce de Osmanl mparatorluunun konsolosluklar bulunmaktayd.

mparatorluk tebas Ortodoks tccarlar, aralarndaki ihtilaflar zme balayacak bir konsolosun bakanlnda ticari ortaklklar ve tccar loncalar kurmulard. Fakat, bu konsoloslar ksmen resmi bir statye sahiptiler. III. Selim dneminde, ksmen resmi olan bu konsolosluklara tamamen resmi bir stat verildi. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 109110.

377

merkezlere konsolos tayinleri yapld. Maltaya Thodoraki, Marsilyaya Selanikli Dimitrios ve Triesteye Kiryaki Thodori konsolos olarak atandlar.826

c)Srekli Diplomasi-Osmanl/Trk Modernlemesi Etkileimi

Daha nce de belirtildii gibi, srekli diplomasiye gei, bizatihi snrl ve ad konulmam da olsa- deiim ve modernleme isteinin bir sonucudur. Avrupa bakentlerine gnderilen Osmanl ikamet elileri ve maiyetlerindekiler, Avrupann Osmanl mparatorluu karsndaki stnlnn nedenlerini bulmaya alacak ve gzlemlerini stanbula ileteceklerdi. Bylece, III. Selim ve reform yanls Osmanl elitleri tarafndan balatlan reformlara yeni boyutlar kazandrlmasna alacaklard. Dolaysyla, Osmanl reformlar sadece stanbuldan deil, ayn zamanda Londra, Paris, Berlin ve Viyanadan da ekillendirilecekti. kamet elilikleri Osmanl mparatorluunun Batya alan pencereleri olacakt. kamet elilikleri, ilk srekli diplomasi denemesinde reformlara ilham ve bilgi destei verme hususunda beklenilen baary gsteremediler. Bunun temel nedenleri ise; ilk srekli diplomasi denemesinin ok ksa sreli olmas, stanbulda yrtlen reformlarn muhafazakr kesimlerin muhalefeti nedeniyle nce hzn kaybetmesi, daha sonra neredeyse tamamen rafa kaldrlmas ve elilik grevlilerinin Avrupa uygarln derinden anlayabilecek bilgi ve kltr birikiminden byk oranda yoksun bulunmalaryd. kamet eliliklerinin ilevi, sadece yaplacak reformlar iin bilgi salamak olmayacakt. nk Osmanl eliliklerinde grev yapan zellikle gen memurlar,

826

Konsolos, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, s. 179. Nevehirli Damat brahim Paa,

1725de Viyanaya konsolos olarak mer Aay atamt. Fakat, bu atamann arkas gelmemiti. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 109.

378

bizatihi reformun bir nesnesi olacaklard. Gnderilen memurlara Avrupa dillerini ve usllerini renmeleri salk verilmiti. lk ikamet eliliklerinin nemi de tam bu noktada ortaya kmaktadr. lk ikamet elilerinin tamamna yakn, Avrupa uygarlnn zellikle maddi unsurlarna gayet olumlu bakmtr. Eliler, yazdklar sefaretnamelerle ve lkeye

dndklerindeki faaliyetleriyle Avrupa uygarlnn stn yanlarn devletin ynetici katmanlarna aktardlar. Bu dnemde gnderilen ad hoc eliler de ayn ekilde davrandlar. Bylece, ynetici elit iinde III. Selimin modernlemeci reformlarnn bir anlamda propagandasn yaptlar.827 Eliler ve maiyetlerindekiler, ynetici elit mensuplarnn zihinlerindeki Avrupa imgesinin olumlu ynde deiiminde nemli etkilerde bulunmulardr. Bu durumun tek istisnas ise Halet Efendidir: Daha nce de belirtildii gibi, politik hrslar nedeniyle Halet Efendi, Nizam- Cedit hareketine muhalefet eden Yenieri Oca ve lmiye snfyla ilikilerini iyi tutmaktayd. Dier ikamet elilerinin aksine, Halet Efendi gerek Parisden gnderdii mektuplarla, gerek lkeye dnnden sonraki faaliyetleriyle hep olumsuz bir Avrupa imgesi izmi, reform kartlarnn propagandalarna hizmet etmitir. lkeye dnnden sonra politik yetenekleriyle hzla ykselen ve Nianclk grevini 13 sene gibi hayli uzun bir sre elinde tutan Halet Efendi, Yenieri Ocann da destei sayesinde II. Mahmut zerinde byk nfuz kurmutu.828 Reformlarn byk oranda hz kestii 18081826 arasndaki dnemde ynetici elitin en nde gelen kiilerden birinin Halet Efendi olmas tesadf deildir.

827

Osmanl elilerinin sefaretnameler yoluyla aktardklar gr ve izlenimlerinin analizi iin bkz:

Belks Altuni Grsoy, Trk Modernlemesinde Sefir ve Sefaretnamalerin Rol, Bilig, S. 36, (K 2006), s. 139165.
828

Abdurrahman eref, Tarih Konumalar, s. 2627.

379

Halet Efendi nemli bir istisna olarak deerlendirme d braklrsa, Osmanl ikamet eliliklerinde grev yapan diplomatlarn, Osmanl aydn tipinin ilk temsilcileri 829 konumunda grlmesi hi de zor deildir. Bu ynde verilebilecek en iyi rnek de, hi kukusuz, Mahmut Raif Efendidir. Daha nce de belirtildii gibi, Yusuf Agh Efendinin srkatibi olarak Londrada grev yapan Mahmut Raif Efendi, orada Franszca renmiti. stanbula dnnden sonra Franszca bir kitap da kaleme almt. Avrupa uygarlna, kendisine ngiliz Mahmut lakab verilecek lde olumlu bakt anlalan Mahmut Raif Efendi, hem kaleme ald ngiltere gzlemleriyle, hem de lkeye dndkten sonraki faaliyetleriyle Osmanl elitinin Avrupaya baknn mspet ynde deiiminde ok nemli bir rol oynamtr. Ayrca, Mahmut Raif Efendi 18001805 yllar arasnda hayli uzun bir sre Reislkttap olarak grev yaparak Osmanl diplomasisinin modernletirilmesinde de etkili olmutur.830 kamet elilikleri, Osmanl toplumunun Bat uygarlyla tanmasnda 18. yzyln son eyreinde almaya balanan ve Batl tarzda eitim veren Mhendishane gibi okullarla birlikte, rol oynayan unsurlardan biri oldu. Fakat Eliliklerin Osmanl toplumunu ksa srede etkilediini ileri srmek de pek mmkn deildir. Hi kukusuz, yeni fikirlerin ve uygulamalarn devlet yneticileri tarafndan benimsenebilmesi ve bunlarn toplumda filizlenebilmesi iin belirli bir srenin gemesi gereklidir. Yeni Avrupa tarz fikirlerin ve usllerin, tamamen farkl bir

829

Ekrem In, Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, C. II., stanbul, letiim Yaynlar, 1985, s. 352.

830

Mahmut Raif Efendi, 1807de balayan Kabak Mustafa Ayaklanmasnda ldrlen ilk kiidir. O

srada Boaz Nazr olarak grev yapan Mahmut Raif Efendi, stanbul Boazn koruyan yamaklarn Nizam- Cedit tarz niforma giymelerini salamak iin gittii karargahta ldrlmtr. Bu olayla balayan isyan ksa srede yaylarak III. Selimin tahttan indirilmesiyle sonulanmtr. Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. I., s. 81-83.

380

dnsel iklime ve paradigmaya sahip olan Osmanl uygarlnda filizlenmesinin pek kolay olmayaca da aikrdr. Yine de, yeni fikirler ve reform dncesinin etkisi kendisini bir sre sonra gsterecek, yaanan paradigmal krlma sonucunda modernlemenin yolu alacaktr.

5-Ara Dnem: Ad Hoc Anlayn Restorasyonu?

Daha nce de belirtildii gibi, Osmanl mparatorluunun ilk srekli diplomasi denemesi 1821de btn ikamet eliliklerinin kapatlmasyla sona erdi. 1821den, srekli diplomatik temsilciliklerin yeniden ald 1834e kadarki dnemde, Babli eitli vesilelerle deiik lkelere ad hoc eliler gndermeye devam etti. Bu durum, Osmanl mparatorluunun geleneksel ad hoc diplomasi anlayna dn mdr; ya da bir baka ifadeyle ad hoc anlayn restorasyonu mudur? Hemen belirtmek gerekir ki, elbette yle deildir. Her eyden nce, Osmanl yneticilerinin artk srekli diplomatik temsilci gndermemelerinin nedeni, artlarn uygun olmamasyla ilgilidir: ncelikle, Osmanl diplomasi tekilatnda ok nemli grevler yapan Rumlarn Yunan syan nedeniyle tasfiyesi sonucunda, srekli eliliklerde altrlacak nitelikli memur bulmak ok zorlamtr. Eliliklerde grev yapabilecek nitelikli Mslmanlarn yetitirilebilmesi iin daha beklemek gerekliydi. kincisi, Osmanl mparatorluu nce Yunan syan, daha sonra aada deineceimiz- 1831de Mehmet Ali Paa syan nedeniyle byk bir krize girmiti. lkenin iten paralanmaya baladn ve Osmanl ynetiminin buna engel olamadn gsteren szkonusu isyanlar, byk bir karmaa yaratt. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla sonulanan olaylar, karmaay daha da krkledi.

381

Bylesine skntl bir dnemde Osmanl ynetiminin dikkatinin i gelimelere ynelmesi kanlmazd. Son olarak, Avrupann byk glerinin (ngiltere-Fransa-Rusya) 1827de Navarinde Osmanl donanmasn yakarak Yunan syanna -Osmanl mparatorluu aleyhine- mdahale etmeleri, Babliyi szkonusu lkelerle kar karya brakt.831 Navarindeki askeri mdahaleye ramen, Osmanl mparatorluu ngiltere ve Fransayla savaa girmediyse de, 1 yl sonra Osmanl-Rus harbi balad. Osmanl mparatorluunun ar yenilgisiyle sonulanan sava 1829da Edirnede imzalanan bar antlamasyla sona erdi.832 Bylece, Osmanl egemenliindeki bir lke ilk defa Batl byk glerin yardmyla bamszln kazanm oldu. Batl lkelerin Yunan syann desteklemeleri Osmanl yneticilerinde derin bir hayal krkl yaratt ve onlara olan gvensizlii daha da arttrd. stelik Bablinin Avrupal gler arasnda geleneksel olarak kendisine en yakn bulduu Fransa da, Osmanl mparatorluuna bal bir devlet olan Cezayiri 1830da igal etmiti.833 Batl glere ve diplomasiye kar gvensizliin artt byle bir konjonktrde, srekli elililiklerin yeniden almas pek de mmkn deildi. Fakat II. Mahmut gibi, ikamet eliliklerinin gerek Bat uygarlna alan pencereler olarak toplumsal, gerek siyasal anlamdaki yararlarn bilen bir padiahn, srekli diplomasiden vazgemesi ve geleneksel ad hoc uygulamalara dnmesi pek de olas deildi. Nitekim 18211834 yllar arasndaki dnemde ortaya kan gelimeler

831

Batl lkelerin Yunan syanndaki politikalar ve isyann geliimi iin bkz: Hner Tuncer,

Metternichin Osmanl Politikas (18151848), Ankara, mit Yaynclk, 1996, s. 60-76 ve Anderson, Dou Sorunu, s. 73-95.
832

Osmanl-Rus Savann geliimi ve Edirne Antlamas iin bkz: Alexander Bts, 1828-1829

Trk-Rus Sava ve Edirne Antlamas, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 703-720 ve Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, s. 279-286.
833

Karal, Byk Osmanl Tarihi, C. I., s. 124.

382

-srekli diplomasiye bu kez hi kesintiye uramadan- dnlmesinin yolunu aacaktr. II. Mahmut devrinde srekli diplomasiye tekrar dnlmesi asndan en nemli gelimeler unlard: 1831 ylnda, Msr Valisi Mehmet Ali Paa, Yunan syann bastrmas karlnda II. Mahmut tarafndan kendisine vaat edilen Suriye, Girit ve Trablusam valiliklerinin verilmesini istedi.834 II. Mahmutun, Mehmet Ali Paann isteklerini reddetmesi zerine, Msr Valisinin emriyle harekete geen olu brahim Paa 1831de, Yafa, Gazze ve Kuds igal etti. Bununla da yetinmeyen brahim Paa, 1832de Akra ve am da ele geirdi. Szkonusu igaller stanbulda byk bir sknt yaratt. brahim Paa komutasndaki Msr ordusunun zerine gnderilen Osmanl kuvvetleri yenildi. 1832 ortalarnda Anadoluya giren Msr ordusu, karsna kan Osmanl kuvvetlerini bir kez daha yenerek hzla ilerledi. 1832 sonlarnda Ktahyaya giren Msr ordusunun stanbula kadar ilerlemek niyetinde olduu anlald. brahim Paann stanbula girerek saltanatn sona erdirmesini

engelleyemeyeceini anlayan II. Mahmut, mecburen d destek aramaya balad. Aranan d destek de Rusya ve Avusturyadan geldi. Bylece sorun bir anda uluslararaslat. Msr ordusunun stanbula yrmesinin Avrupal byk glerin abalaryla nlenebilmesi, Bablinin diplomasinin ne kadar nemli olduunu bir kez daha anlamasn salad. stelik Bat mdahalesi Yunan syanndakinin tersine, bu kez Babli lehine sonulanmt. Bu da, Avrupa diplomasisine duyulan gvensizliin bir lde de olsa azalmasn salad. kincisi, muhafazakr muhalefet 1807de III. Selimin tahttan indirilerek yerine IV. Mustafann geirilmesiyle reform srecine byk bir darbe vurmay

834

Mehmet Ali Paa ayaklanmasnn geliimi iin bkz: Anderson, Dou Sorunu, s. 95104.

383

baarmt. Fakat, daha sonra Bayraktar (Alemdar) Mustafa Paann ve evresindeki Rusuk Yaran olarak adlandrlan reform yanls kiilerin desteiyle II. Mahmut IV. Mustafann yerine tahta karldysa da, reformlar uzun bir sre III. Selim devrindeki hzna ulaamad. Zaten, II. Mahmut, saltanatnn ilk 4 yln iktidarn salamlatrmakla geirmiti.
835

Bu dnemde iktidar devlet ricalinin eitli kesimleri arasnda

paylalmaktayd. II. Mahmut, ilk dnemde konumunu belli lde salamlatrdysa da, iktidar tam anlamyla ele geirebilecek kudretten hala yoksundu. Yeni bir reform sreci balatmann iktidarn kaybetmesine yol aacan bildiinden, uzun bir sre, gvendii kiileri nemli devlet memuriyetlerine yerletirerek iktidar tam olarak alaca ann gelmesini beklemekle yetindi.836 II. Mahmutun 18 yl sren bekleyii, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla sona erdi. Yenieri Ocann kaldrlmasyla, sadece reformlara kar kan muhafazakr muhalefetin en nemli bileenlerinden biri tasfiye edilmekle kalmad, ayn zamanda muhalefetin iktidara kar kulland temel silahl unsur da bertaraf edilmi oldu. Artk, II. Mahmutu ve Osmanl ynetici elitindeki reformcular durdurabilecek bir g kalmamt. Bu gelimenin sonucunda, II. Mahmut, reform srecini stelik III. Selimden ok daha radikal hamlelerle- tekrar balatt. II. Mahmut, Avrupa uygarlnn sadece maddi unsurlarnn deil, manevi unsurlarnn da alnmasnn zorunlu olduunu anlayan ilk padiaht. 1839a kadar sren iktidar boyunca, bir

835

II. Mahmutun ilk dnemi ve iktidarn salamlatrma abalar iin bkz: Avigdor Levy, Merkezde

ktidar Politikalar, 1808-1812 Osmanl Padiahlnn Silkinii, Tarih ve Toplum, S. 41., (Mays 1987), s. 52-56.
836

Stanford Shaw, Osmanl mparatorluunda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Gei:

Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dnemleri, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 620.

384

aydnlanmac despot837 olarak Osmanl/Trk modernlemesinin belki de en nemli admlarn att. Radikal bir modernleme pojesini uygulamaya sokan II. Mahmutun, Osmanl mparatorluunun Batya alan pencerelerinden biri olan ikamet eliliklerini yeniden amamas dnlemezdi. Daha nce de belirtildii gibi, eskiden beri Rumlarn elinde bulunan Divan- Hmayun Tercmanlna 1821de ilk defa bir Mslman atanmt. Divan- Hmayun Tercmanlna, Mslman rencilere Franszca retilmesi

emredilmiti. Bu balamda, Divan- Hmayun Tercmanl bnyesinde oluturulan Tercme Odas 1824te faaliyetlerine balad.838 Ksa srede, ok sayda Mslman gencin eitildii Tercme Odas, Babliye diplomasinin yrtlmesinde ihtiya duyduu kadrolara sahip olma imkn verdi. Bylece, ikamet eliliklerinin faaliyetlerine yeniden balamasnn nndeki nemli engellerden biri daha kalkt. stelik Avrupa bakentlerine gnderilecek diplomatlar, dil bilmeleri ve Avrupa kltrne -en azndan okuduklar kitaplar nedeniyle- ok daha aina olmalarndan dolay artk daha baarl almalar yapabileceklerdi. Tercme Odasnda alan grevlilere 1830larn balarndan itibaren yksek maalar verilmeye balanmas, bu birime ilgiyi daha da arttrd. Tercme Odas, ksa

837

Aydnlanmac despotizm kavram iin bkz: Lee, Aydnlanm Despotizm: Genel Bir Bak

Avrupa Tarihinden Kesitler 14941789, s. 260268. Ayrca bkz: H. M. Scott(ed.), Enlightened Despotism: Reform and Reformers in Late Eighteenth-Century Europe, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1990, passim.
838

Tercme Odasyla ilgili olarak bkz: Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s.113-

115; Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, s. 154-158. Faik Reit Unat, Bahoca shak Efendi, Belleten, C.XXVIII., S.109, (1964), s.89-115. Tercme Odasnn kurulma tarihiyle ilgili farkl grler de bulunmaktadr. Bu grler iin bkz: Knl, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, s. 130132.

385

srede yeni Mslman Kalemiye memuru tipinin oluumunda ana merkez839 nitelii kazand. stelik, Tercme Odas sadece Osmanl diplomasisinin ihtiya duyduu nitelikli elemanlar deil, ayn zamanda Osmanl/Trk modernlemesini yrtecek kadrolar da yetitirmitir. Al Paa, Fuat Paa, Safvet Paa gibi 19. yzyla damgasn vurmu Sadrazamlarn ve Hariciye Nazrlarnn Tercme Odasndan yetimi olmas bu yargy desteklemektedir. Yukarda belirtilen gelimeler sonucunda, srekli diplomasi uygulamasna yeniden dnlmesi iin gerekli konjonktr ve imkanlar ortaya km oluyordu.

6-Srekli

Diplomasiye

Kesintisiz

Gei:

Osmanl

Diplomasisinin Modernlemesi
a)kamet Eliliklerinin Yeniden Almas
Mehmet Ali Paa syannn yaratt kriz 1832de tam anlamyla uluslararas bir nitelik kazanmt. Yukarda da belirtildii gibi, Mehmet Ali Paa syan srasnda Babliye en fazla destek veren lkelerin banda Avusturya ve Rusya gelmekteydi. zellikle, Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunmasn Avrupa sisteminin en nemli unsurlarndan biri olarak gren Avusturya Dileri Bakan Metternichin Babliye verdii destek ok akt.840 Metternichin bu dnemde Babliyle gayet scak ilikiler kurmas, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiyi bir kez daha benimsemesinde de rol oynad. 1832de, Avusturyal yetkililer Viyanadaki Osmanl eliliinin yeniden faaliyete

839 840

Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 113. Tuncer, Metternichin Osmanl Politikas, s. 90.

386

geirilmesini Babliye nerdiler.841 Babli, szkonusu neriye scak bakt ve Yanko Mavroyeni842 maslahatgzar olarak Viyanaya gnderildi. Mavroyeni, Avrupadaki tek Osmanl srekli diplomat olmas nedeniyle, bir sre sadece Avusturya Hkmeti nezdinde grev yapmad. Viyanada greve balayndan ksa bir sre sonra, Babliden Londraya gitmesi talimatn ald.843 Bablinin Mavroyeniyi Londraya gndermesinin nedeni, bu kentte yaplan ve Osmanl mparatorluu ile Yunanistan arasndaki snrn belirlenmesiyle ilgili konularn grld konferansta alnacak kararlar etkilemekti. Ayrca,

Mavroyeni, 1830da Fransa tarafndan igal edilen Cezayirin Osmanl ynetimine tekrar girmesi iin ngiltere Hkmetinin desteini de almaya alacakt. Mavroyeni, Bablinin istekleri erevesinde diplomatik faaliyetlerde bulunduysa da baarl olamad. Mavroyeninin Londraya gnderilmesiyle yetinmeyen Babli, Avrupada balatt diplomasi atan 1832 sonlarnda bu kez Mehmet Namk Paann zel grevli eli (sefaret-i mahsusa) nvanyla Londraya gnderilmesiyle srdrd.844 Mehmet Namk Paa da Mavroyeniye verilen grevler erevesinde faaliyetler yapacakt. Mavroyeni, Mehmet Namk Paann Londraya ulamasyla, onun maiyetine katld.
841

Carter V. Findley, The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of

Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, Vol. 3., No:4, (October 1972), s. 404.
842

Mavroyeni, 1821de ilk ikamet eliliklerinin faaliyetlerine son verilmeden nce Viyanada

maslahatgzar olarak grev yapmaktayd.

843 844

Findley, The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry, s. 404, dipnot: 4 Mehmet Namk Paa, bir Bat dilini (Franszca) bilen ilk Osmanl devlet adamlarndan biriydi.

1826da Osmanl mparatorluuyla Rusya arasnda imzalanan Akkerman Antlamas grmelerine tercman olarak katlmt. Mehmet Namk Paa, ayrca iki lke arasnda 1829da imzalanan Edirne Antlamasdan sonra St. Petersburga gnderilen Osmanl elilik heyetinde de yer almt. Ibid., s. 404, dipnot: 5.

387

Mehmet Namk Paa Londradaki faaliyetlerinde baarl olamad. Bir sre sonra, Londradan St. Petersburga gnderildi.845 Bu srada, Babli Msr ordusunun Ktahyay ele geirmesi zerine Rusyann yardmn istemi, Rus kuvvetleri de stanbula gelmiti. Mehmet Namk Paa, St. Petersburga giderek Rusyayla gelien ilikilerin daha iyi yrtlmesini salayacakt. Rusyayla gelien ilikilere paralel olarak, 1833de bu kez Ahmet Fevzi Paa zel grevli eli nvanyla St. Petersburga gnderildi.846 Mehmet Namk Paa ise St. Petersburgda yaklak 1 yl kaldktan sonra Londraya dnd. II. Mahmut, Avrupa bakentlerine zel grevli eliler gndermeye devam etti. Amedilik grevini yrten ve II. Mahmutun yakn evresinden olan Mustafa Reit Bey 1834 hazirannda zel grevli eli nvanyla Parise atand.847 Mustafa Reit Bey, elilii srasnda Amedilik nvann da kullanmaya devam edecekti. Mustafa Reit Paaya verilen temel grev, Osmanl mparatorluunun, Msr meselesi nedeniyle Avrupa kamuoyunda doan olumsuz imajn silmeye ve meselenin hukuk ve Bablinin karlar erevesinde zlmesine almakt. Mustafa Reit Bey, Parise giderken Viyanaya da urad ve Metternich ile grt.848 Parisde yaklak 1 yl grev yaptktan sonra, yerine maslahatgzar olarak Ruhiddin Efendiyi brakarak 1835de stanbula dnd. II. Mahmuta, temaslar ve Avrupadaki durum hakknda bir layiha sundu. Mustafa Reit Beyin fikirlerini ok

845 846

Idem. Slnme-i Nezret-i Umur- Hriciyye: Osmanl Dileri Bakanl Yll (1306/1889), C. II.,

Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), stanbul, aret Yaynlar, 2003, s. 73.

847 848

Reit Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, 3. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1991, s. 63. Idem.

388

beenen II. Mahmut, kendisini bu defa bykeli payesiyle bir kez daha Parise gnderdi.849 Babli, Mustafa Reit Beyin Parise bykeli olarak atanmasyla srekli diplomasiye yeniden dnm oluyordu. Fakat srekli diplomasi uygulamasna tam anlamyla dnlebilmesi iin daha atlmas gereken admlar vard. Bu admlarn atlmas da gecikmedi: 1835de Nuri Efendi Londraya, Ahmet Fethi Paa ise Viyanaya zel grevli eliler olarak gnderildi. Ahmet Fethi Paaya 1836da bykeli nvan verildi. Yine 1836da Nuri Efendi Londradan Parise, Mustafa Reit Bey ise Paristen Londraya bykeli olarak atandlar.850 1837de Kamil Paann Berline eli olarak gnderilmesiyle, 1821den nce faaliyet gsteren tm elilikler yeniden alm oluyordu.851 Artk, Osmanl mparatorluunun ikinci srekli diplomasi denemesi balamt. Bu ikinci deneme, ilkinin aksine baarl olacak ve ikamet elilikleri, mparatorluun tarih sahnesinden ekildii tarihe kadar faaliyetlerini srdreceklerdi.

b)Hariciye Nezaretinin Kurulmas

II. Mahmut, 1826da balatt reformlarla sadece devleti glendirmeyi hedeflememekteydi. Devleti glendirme amac, Sultann toplum zerinde mutlak bir otorite kurma hedefine ikindi. Bu erevede, II. Mahmut, 18. yzyln son eyreinde gleri ok artan ayan tekrar egemenlii altna almak iin harekete geti.
849

Mustafa Reit Bey de Parise hemen dnmek istediini II. Mahmuta bildirmiti. Kaynar, Mustafa

Reit Paa ve Tanzimat, s. 7980.

850

Babli, Nuri Efendinin Londraya uyum salayamamas nedeniyle bu ekilde bir yer deitirmeyi

uygun bulmutu. Slnme-i Nezret-i Umur- Hriciyye: Osmanl Dileri Bakanl Yll (1306/1889), C. II., s. 66, 69-70.
851

Ibid., s. 72.

389

II. Mahmutun merkeziyeti politikalar yerel g odaklarna ynelik eylemlerle de snrl kalmad. Sultan, ayn zamanda stanbuldaki askeri/sivil brokrasiyi ve dier g odaklarn da kontrol altna almak istemekteydi. Bunu salamak iin de, dorudan padiaha bal yeni kadrolarn ibana geirilmesi gerekmekteydi.852 Hem yerel glere, hem de stanbuldaki geleneksel g odaklarna kar uygulamaya konulan merkeziyeti politikalar, kanlmaz olarak kamu brokrasisinin de yeniden yaplandrlmasna yol aacakt. II. Mahmutun ynetici elit iinde kendisine en yakn bulduu Kalemiye, yeni yaplanmada yldz parlayacak snf olacaktr. Daha nce de belirtildii gibi, 18. yzyldan itibaren tedrici bir biimde glenen Kalemiye snf, II. Mahmutun merkeziyeti politikalaryla, ksa srede ynetici elit iinde baat konuma gelecektir. Kalemiye, II. Mahmutun kurmaya alt ada devlet yaps iinde grev yapacak modern(ist) brokratlar oluturacaktr.853 Kalemiyenin Mlkiyeye dnm olarak tanmlanabilecek sre, Osmanl/Trk modernlemesinin en nemli aamalarndan birini tekil etmektedir. Yukarda belirtilen dnm salayan en nemli gelimelerden biri de, Osmanl mparatorluunun kabine sistemine gemesiydi. II. Mahmut kabine sistemine geerek yeni modern(ist) elite rgtsel bir temel oluturdu. Kurulacak ilk nezaretlerden birinin Hariciye Nezareti olmas doald. nk, II. Mahmutun yeni

852

Seyitdanlolu, merkezi otoriteyi glendirme politikasnn nemli bir boyutuna dikkat

ekmektedir: II. Mahmut gibi aydn mutlak bir monark, merkezi glendirirken, ahsnda toplad yetkileri, kendisi adna kullanacak kurumlara devretmee balamtr. Mehmet Seyitdanlolu, Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilat, Trkler, C. XIII. Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 564.
853

Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s. 108.

390

ynetici elitinde n plana kacak memurlarn ou Tercme Odasndan ya da yurt dnda grev yapan diplomatlardan olumaktayd. 854 II. Mahmut, 11 Mart 1836da yaynlad hatt- hmayunla855 Sadaret Kethdaln Umur-u Mlkiyye (daha sonra Dhiliye) Nezaretine, Reislkttapl da Hariciye Nezaretine dntrd.856 1832den beri Reislkttaplk grevini yrten Mehmet Akif Efendi, ilk Hariciye Nazr olarak atand. Hariciye Nezaretinin kurulmasndan sonra, rgtsel yapsnn

oluturulmasyla ilgili admlar da birbiri ardna atlmaya balad: 1836 kasmnda Hariciye Nazrna bal bir mstearlk makam oluturuldu. Yine ayn yl, Mlkiye ve Hariciye nazrlklarnn rtbelerin en mhimi ve mutenas olduu belirtilerek her iki nazra da paalk rtbesi verildi. 857 1837de ise en nemli adm atlarak, Hariciye Nezaretinin sadece dileriyle ilgili faaliyetleri yrtmesi saland.858 yle ki, 1836da Mlkiye ve Hariciye Nezaretleri kurulmasna ramen, rgtsel anlamda tam bir ayrma olmamt. Devletin tm yazmalar, Hariciye Nazrna bal kalemler tarafndan

yrtlmekteydi. Fakat, Mlkiye ve Hariciye nazrlarna bal olarak alacak kalemlerin ve katiplerin kesin biimde ayrlmas zorunlu hale gelmiti. Nitekim, 1837de yaplan baka bir dzenlemeyle her iki nezarette grev yapan memurlar kesin olarak ayrld. Amedi ve Mektubi Kalemleri personeli Mlkiye ve Hariciye olarak ikiye blnd. Daha sonra dier kalemlerde de benzer dzenlemeler yaplarak

854 855

Ibid., s. 118119. Hatt- Hmayun iin bkz: smail Soysal, Umr- Hariciye Nezretinin Kurulmas (1836),

ada Trk Diplomasisi 200 Yllk Sre, Ankara, TTK Yaynlar, 1999, s. 7475.
856

Slnme-i Nezret-i Umur- Hriciyye: Osmanl Dileri Bakanl Yll (1301/1885), C. I.,

s. 152.
857 858

Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, s. 167. Ibid., s. 168169.

391

her

iki

nezaretin

kesin

biimde

ikiye

ayrlmas

saland.

Daha

sonra,

profesyonelleme asndan ok nemli bir adm atlarak tevcihat usl de 1838de terk edildi.859 Hariciye Nezaretinin kurulmas, Tercme Odasyla balayan

profesyonelleme srecinin ikinci ve en nemli aamasna geilmesini salamtr. Artk, Osmanl diplomasi tekilat, gerek nitelikli insan kayna, gerek daha tutarl ve etkili bir d politika izlenebilmesi asndan ok daha salam temellere oturmutur. mparatorluun paralanma srecine girdii bir dnemde, Hariciye Nazr, ksa srede Sadrazamdan sonra en saygn ve nemli kabine yesi haline gelecektir. 860 Hariciye Nezareti, kurulmasndan ksa bir sre sonra, Avrupa tarz diplomasinin Osmanl mparatorluu tarafndan benimsenmesini salamtr. 19. yzyln sonlarna doru, Osmanl diplomasisi gerek kurumsal, gerek slup boyutunda Avrupadaki muadilleriyle byk oranda benzeir hale gelmitir. Gerekten de, Hariciye Nezaretinin kurulmas ve gelimesi Osmanl diplomasisinin modernlemesi asndan bir milat niteliindedir.

859

Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836-1856), stanbul,

Eren Yaynlar, 1993, s. 82-83.

860

Krkolu, The Adoption and Use of Permanent Diplomacy, s. 137.

392

SONU
Diplomasi, znde bar bir anlam tamasna ramen, ilk ortaya kt dnemden beri g kavramyla yakndan ilikili olmutur. Bu ilikinin, gl olan diplomasiyi kullanmaz biiminde alglanmas elbette doru deildir. Btn siyasal birimler, insanln ortaya kt ilk dnemden itibaren, g dereceleri ne olursa olsun, diplomasiden yararlanmlardr. Tarih boyunca, gl siyasal birimleri, daha zayf siyasal yaplardan ayran zellik, diplomasiden yararlanp yararlanmamalar deil; diplomasiyi nasl grdkleri ve diplomasi anlaynn ve uygulamalarnn ne gibi farkllklar gsterdiidir. Devletleraras siyasal sistemi byk oranda kontrol edebilen gler, byklklerini temel alan siyaset felsefeleri gelitirmilerdir. Bu siyaset

felsefelerinin ortak zellii, iinde doduklar uygarln ve devletin mutlak stnln, yegneliini ve kadimliini vazetmeleriydi. Dolaysyla, bu felsefe kanlmaz olarak, d dnyann tekiletirilmesine yol aacakt. Szkonusu tekiletirme, d dnyann henz ele geirilememi bir yer olarak grlmesini salayacaktr. Byk glerin siyaset felsefeleri, ayn zamanda, ele geirmenin meruiyetini salayacak dinsel, siyasal ya da kltrel motifleri de iinde barndrmaktadr. D dnya algs, diplomasi anlay ve uygulamalarn da belirleyecektir. Byk gler iin diplomasi, mevcudiyetini koruma deil, daha kk glerin varln sona erdirme aracdr. Diplomatik ilikiler, kk glere verilen bir ltuftur. Byk devletlerin diplomasi ve kk uygulamalar, devletlerin srekli olarak kendi ilkesine

stnlnn

vurgulanmas

aalanmas

dayanmaktadr. Diplomatik srete talepkar olan taraf byk gler deildir.

393

En belirgin rneklerini Roma ve Bizans mparatorluklarnda grdmz bu anlay, kadim gelenei srdren Osmanl mparatorluunda da mevcuttur. Osmanl mparatorluu da, mutlak stnl, yegnelii ve kadimlii temel alan bir siyaset felsefesi gelitirmiti. stelik, bu niversalist sylem, slamn Darl Harp, Darl Sulh teorisinde, dini adan da salam bir meruiyet zemini buluyordu. Osmanl Devleti, zellikle byk bir imparatorlua dnt 15. yzyln sonlarndan itibaren, szkonusu anlay ve sylemi siyaset felsefesinin temeline yerletirdi. Osmanl mparatorluunun szkonusu anlay ve sylemi benimsemesi, diplomasi anlayn ve uygulamalarn da ekillendirdi. Diplomasi, Avrupadan Asyaya uzanan geni bir corafyada, Osmanl etkisinin artmas iin kullanld. stelik, diplomasinin, sahip bulunulan byk askeri gcn salad muhkem bir zemini de vard. Osmanl mparatorluu, tarihinin her dneminde -siyasal ilikilerin en kt olduu dnemlerde bile- Batyla sk ekonomik ilikiler iindeydi. 15. yzyl ortalarndan itibaren Batl byk glerin Osmanl mparatorluunda srekli elilikler amalar da, sadece siyasal nedenlere deil, ayn zamanda ekonomik nedenlere dayanmaktayd. Avrupada 15. yzylda ortaya kan srekli diplomasi anlay Osmanl mparatorluu tarafndan hemen benimsenmemitir. nk, srekli diplomasi Avrupann kendine zg artlarnda domutu. talyann ve Bat Avrupann gerek siyasal, gerek sosyo-ekonomik dinamikleri, srekli diplomasi anlayn ortaya karmt. Osmanl mparatorluu ise, Bat Avrupada ortaya kan artlarn hibirine sahip deildi. Ayrca, 18. yzyln bana kadar, diplomasinin gelitirilmesini gerektirecek reel-politik artlar da yoktu.

394

in ve Japonya ise, Osmanl mparatorluunun aksine, Batyla siyasal ve ekonomik ilikiler kurmak istemediler. Hatta, mevcut ekonomik ilikilerini bile en alt seviyeye indirdiler. zellikle, Osmanl mparatorluu gibi niversalist anlaya sahip olan in, Batllarn ticari ve diplomatik temsilcilikler ama giriimlerini reddetmiti. Osmanl mparatorluu ise niversalist anlay erevesinde diplomasi anlayn ve uygulamalarn srdrmesine ramen, Batyla ve dier lkelerle ilikilerini hibir zaman kesmemitir. Dolaysyla, Osmanl mparatorluunda -farkl erevesine ramen- diplomasi tamamen gzard edilen bir olgu deildir. Osmanl mparatorluu, hibir dneminde, evresindeki gelimeleri takip etmeyen, tamamen izolasyonist bir politika izlememitir. 16. yzylda -en gl devrinde- bile, Avrupadaki gelimeleri izlemi, kimi zaman -Fransayla kurulan ittifak ve Protestan hareketinin desteklenmesi gibi- olaylara dorudan mdahale de etmitir. Osmanl mparatorluunun Avrupaya olan ilgisinin 17. yzylda belirgin bir biimde azalmasnn nedeni, kendi i sorunlarna dnmek zorunda kalmasdr. Bu yzylda, Batnn ykselii tam olarak anlalamamtr. Buna karlk, Osmanl yneticileri imparatorluun artk eski gcnde olmadn da grmeye balamlard. Bu nedenle, gerileyiin nlenmesiyle ilgili grler, kadime -II. Sleyman dnemi dzenlemelerine ve politikalarna- dn esas almaktayd. 17. yzyldaki bu grece ie kapanma dneminden sonra, Karlofa Antlamasyla balayan srete, Osmanl mparatorluu asndan d politika ve dolaysyla diplomasi, devlet gndeminin en nemli maddesi haline gelmitir. mparatorluun gcn kaybettiinin artk ok ak biimde grlmesi, Osmanl diplomasisinin, kurumsal ve slup boyutlarnda tedrici bir deiim srecine girmesine neden oldu.

395

Bu erevede, Reislkttaplk byk bir nem kazand. Reislkttaplar, dilerinin yrtlmesinde ok daha fazla yetki ve sorumluluk almaya baladlar. Bu gelime, kurumsallama yolunda atlan ilk admlardan birini oluturdu. Bu dnemde, geleneksel fthat politikas byk oranda terk edildi ve barn korunmasna alld. Szkonusu politika deiikliinin doal sonucu, Batl lkelerle barl ilikilerin gelitirilmesi iin diplomasiden yararlanlmas olmutur. Yine bu yzylda, anlamazlklarn ve savalarn sona erdirilebilmesi iin Batl lkelerin arabuluculuk yapmas, Babli tarafndan sklkla talep edildi. Bu dnemde, stanbuldaki Batl ikamet elileri Osmanl d politikasnn

belirlenmesinde artan bir nem kazandlar. Bunun sonucu ise, Batl elilerin -daha nce olmad kadar- iyi muamele grmeleriydi. Yabanc elilere uygulanan aalayc davranlar bir lde de olsa azald. Batl eliler de, Osmanl yneticilerinin, Avrupai diplomatik usullerle daha yakndan tanmasn saladlar. Batyla artan temaslar, diplomasinin byk bir canllk kazanmasna neden oldu. 18. yzylda ok sayda ad hoc eli yurtdna gnderildi. 28 Mehmet elebi gibi baz Osmanl elileri gittikleri lkelerde daha nce olmad kadar uzun sreler kaldlar. Artan diplomatik temaslar, Baty tanmaya ynelik admlarn -bata ekingen de olsa- atlmasn salad. zellikle sefaretnameler, Batnn Osmanl yneticilerince tannmasnda rol oynad. Bu ynyle diplomasi, Osmanl/Trk modernlemesinde ilk kvlcmlarn aklmasn salad. nk, Bat, geleneksel Osmanl uygarlnn mutlak stnl asndan baklan bir yer olmaktan yava yava kmaktayd. Artk, Batnn Osmanl uygarlndan stn yanlar olduu grlmekteydi. Sefaretnameler vastasyla, szkonusu stnln ncelikle maddi unsurlar ordu, teknoloji, bayndrlk gibiOsmanl toplumuna aksettirilmeye baland.

396

17681774 Osmanl-Rus savanda alnan ar yenilgi, Osmanl Devletinin Batl lkeler karsnda mevcut durumuyla askeri baarlar kazanmasnn mmkn olmadn artk ok ak bir biimde gstermiti. Bu durum, Osmanl diplomasisinin, srekli diplomasiye gei ncesindeki son evreye girmesine neden oldu. 17. yzyldan itibaren gndemde bulunan, gerilemenin aresinin kadime dn olduu dncesinin yetersiz kald da anlalmt. stelik, Batya giden Osmanl elileri de, Batnn stnlnn mutlakl hususunda ok daha dorudan bilgiler getirmilerdi. Reform yanls Osmanl yneticileri, bu krizi amak iin iki ayr ama balantl politikay uygulamaya sokmay denediler: 18. yzyln balarndan itibaren, devlet ricalinin bir kesimi tarafndan srekli olarak savunulan bar politikas srdrlmeye allacak, ayrca, Osmanl mparatorluunun geleneksel dmanlar Rusya ve Avusturyaya kar Batl glerle ittifaklara girilecekti. Aslnda, ittifak politikas ok da yeni bir politika deildi. Kurulutan itibaren, Osmanl yneticileri -Hristiyan devletler de dahileitli glerle ittifaklar yapmlard. 18. yzyln son eyreindeki ittifak politikasnn yenilii, bunun resmi bir ereveye oturtulmas ve Osmanl d politikasnn temel ilkelerinden biri haline getirilmesiydi. Osmanl yneticilerinin krizi amak iin uygulamaya soktuklar ikinci politika ise, Batnn stnln salayan unsurlarn neler olduunun belirlenmesi ve bunlarn lkeye getirilmesiydi. Kurtulu aresi olarak kadime dnn gndemden tamamen kmas anlamna gelen bu politika, doal olarak, Batyla iletiim kanallarnn -alan okullar, lkeye gelmeye balayan yabanc uzmanlar ve Avrupaya gnderilen elilerle- almasn gerektirmekteydi.

397

Batnn stnln salayan unsurlarn birinci elden grlmesi ihtiyac ve ittifak araylar, kanlmaz olarak, diplomasinin ve diplomatlarn n plana kmasn salayacakt. III. Selimin tahta kmasyla, devlet ricali iinde bu grleri savunan reformist gruplar nemli bir destek elde etmi oldu. zellikle Kalemiye mensuplar, lmiye ve Seyfiye snflaryla girdikleri iktidar mcadelesinde, reformizmin bayraktarln yaparak n plana kmaktaydlar. Reformlarn konumlarn

sarsacan bilen muhafazakr kesimler ise, III. Selimin reform hazrlklarna kar kmaktaydlar. III. Selim de muhafazakr muhalefete kar destek alabilecei yeni bir snf bulmutu. 1787de balayan Osmanl-Rus-Avusturya sava srasnda, yukarda

belirtilen ittifak politikas erevesinde sve ve Prusyayla kurulan ittifaklardan da bir sonu alnamamt. Bablinin, Avrupa diplomasisinin oynak ve kaypak zeminini grmesini salayan szkonusu ittifaklar, bu ynyle olumlu bir rol oynamtr. Bablinin urad hayal krkl, Osmanl d politikasnn rasyonellemesi ve diplomasisinin olgunlamas asndan mspet bir etki yapmt. Savan -Fransz htilalinin yaratt konjonktrde- sona erdirilmesi, III. Selime ve onu destekleyen devlet ricaline reformlarn balatlmas imknn salamtr. Uygulamaya sokulan Nizam- Cedit reformlar, temelde askeri saiklerle yapldysa da, Osmanl/Trk modernlemesinin ilk byk atlmn balatmtr. Nizam- Cedit reformlarnn en nemlilerinden biri, srekli diplomasiye geilmesidir. 1793te Yusuf Agah Efendinin Londraya gnderilmesini mteakip, 1797de Paris, Berlin ve Viyanaya da eliler atanmtr. kamet eliliklerinin almasnda hem siyasal, hem de toplumsal yararlar gzetilmitir:

398

Siyasal boyutta, Osmanl mparatorluuyla Batl gler arasndaki ilikilerin glendirilmesi hedeflenmitir. Bata III. Selim olmak zere, Osmanl yneticilerinin nemli bir blm, Avrupal byk glerin desteini almadan imparatorluun gerilemesinin nlenemeyeceini, zellikle Rusyann yaylmac politikalarnn engellenemeyeceini grmlerdi. Fransz htilalinin Avrupadaki konjonktr sk sk ve ok ksa srelerde deitirmesi, Osmanl yneticilerinin, ikamet elilikleri aarak durumdan daha abuk ve salkl biimde haberdar olabilmelerini salama yolunu semelerinde etkili oldu. Toplumsal boyutta, Bat kltrnn maddi unsurlarnn lkeye getirilmesi amalanmtr. kamet elilikleri, Nizam- Cedit reformlarn destekleyecek, Batya alan pencereler olacakt. stelik, bu eliliklerde grevlendirilen memurlar zellikle gen elemanlar- yabanc dil renerek Batl anlayn, lkeye getirilmesini de salayacaklard. Grld gibi, ikamet elilikleri, Osmanl mparatorluunun siyasal ve toplumsal hedeflerinin kesiiminden domutu. Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinde d dinamiklerin ok nemli bir etkisi vardr. Osmanl yneticilerinin, srekli diplomasiye geii de barndran reformlarnda Dou Sorununun ortaya k ok belirleyici olmutur. Dou Sorunu ortaya kmasayd, Osmanl yneticileri reform srecini balatma ihtiyacn muhtemelen duymayacakt. Yine de, Osmanl mparatorluunda, genelde reform ve modernleme, zelde srekli diplomasiye gei, in ve Japonya rneklerinin aksine, Batnn zor kullanmyla ya da zor kullanm tehdidinde bulunmasyla gereklememitir. Osmanl yneticileri, devletin varln srdrmesinin ancak reformlarla ve Avrupa diplomasisinin dengelerine oynanmasyla mmkn olabileceini ok daha nceden

399

grdler. Dolaysyla, srekli diplomasiye gei, Osmanl yneticilerinin deien artlara uyum gsterme yeteneiyle yakndan ilikilidir. Bu durum, Osmanl yneticilerinin byk gler arasndaki kar atmalarn ustaca kulland ve bu sayede devletin mrn bir sre de olsa uzatabildii 19. yzyl gelimeleri dikkate alndnda ok daha ak bir biimde grlmektedir. lk srekli diplomasi denemesi ksa mrl olmutur. 1811de Paristeki elinin lkeye dnyle maslahatgzarlar eliyle yrtlmeye balayan srekli diplomasi, 1821de eliliklerin kapatlmasyla tamamen sona erdirilmitir. Yunan syan, srekli diplomasiye ksa vadede byk bir darbe vurduysa da, aslnda orta vadede ok olumlu bir etkide bulunmutur: Yunan syan nedeniyle, Rum memurlarn grevden alnmalar, Mslman elemanlarn yetitirilmesinin yolunu amtr. Tercme Odasnn kurulmasyla da gerek anlamda bir profesyonelleme sreci balamtr. Bu sre, 1834de ikamet eliliklerinin yeniden almasyla ve 1836da Hariciye Nezaretinin kurulmasyla daha da byk bir ivme kazanacaktr. lk ikamet elileri, ellerindeki imknlar lsnde grevlerini yrtmeye almlardr. Fakat, diplomasi konusunda bilgi ve deneyimlerinin ok kstl olmas, baarlarn engellemitir. Msrn igali meselesinde olduu gibi, ok byk baarszlklarla da kar karya kalmlardr. Maddi imknlarnn yetersizlii, Bablinin bazen elilerle muhabereyi kesecek kadar ilgisiz davranmas, maiyetlerinde bulunan Rum tercmanlarn bazlarnn baka lke hesabna casusluk yapmas gibi etkenler de bu baarszlkta etkili olmutur. stelik, Avrupann usta diplomatlaryla muhatap kalmalar, zaten ok yabancs olduklar diplomaside daha da zor durumlara dmelerine yol amtr. Fakat, Osmanl ikamet elilerinin etkili olmalarn engelleyen en nemli neden, Osmanl mparatorluunun iine girdii ktr. ten paralanma sreci yaayan ve mevcudiyetini dahi Batl lkelerin

400

desteini almadan koruyamayacak duruma giren Osmanl mparatorluunun elileri, devletinin itibar kadar saygnlk grm, devletinin gc kadar etkili olmulardr. Srekli diplomasiye geilmesi, bu ilk dnemde, siyasal boyutta istenilen sonular vermediyse de, toplumsal boyutta etkili olmutur. lk ikamet eliliklerinde grev yapan Mahmut Raif Efendi gibi yeniliki kiiler, Bat uygarlnn sadece maddi deil, ayn zamanda dnsel unsurlarnn da Osmanl toplumuna tantlmasnda etkili olmulardr. lk Osmanl aydnlarnn, yurtdndaki eliliklerde ve Tercme Odasnda yetien memurlar arasndan kmas tesadf deildir.

401

KAYNAKA
I-ARV BELGELER:

PRO, FO 78/14 No:17, Ainslieden Grenvillee, 10 July 1793.

PRO, FO 78/14, No:18, Ainslieden Grenvillee, 25 July 1793.

PRO, FO 78/14, No: 19, Ainslieden Grenvillee, 10 August 1793.

PRO, FO 78/14, No: 20, Ainslieden Grenvillee, 24 August 1793.

PRO, FO 78/14, No: 22, Ainslieden Grenvillee, 25 September 1793.

PRO, FO 78/14, No: 24, Ainslieden Grenvillee, 25 October 1793.

PRO, FO 78/14, No: 25, Ainslieden Grenvillee, 12 November 1793.

PRO, FO 78/14, Smithden Grenvillee, 21 December 1793.

PRO FO 78/15 No:24, Listondan Grenvillee, 24 November 1794.

PRO FO 78/15 No:31, Listondan Grenvillee, 25 December 1794.

PRO, FO 78/16, No:5, Linstondan Grenvillee, 25 February 1795. PRO FO 78/16 No:24, Listondan Grenvillee, 25 June 1795.

PRO, FO 78/17, No:5, Smithden Grenvillee, 2 February 1796.

PRO, FO 78/17, No:1, Smithden Grenvillee, 10 February 1796.

402

PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee No: 6, 10 April 1797.

PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee, 16 September 1797.

PRO FO 78/18 Smithden Grenvillee No: 21, 1 November 1797.

Yusuf Agah Efendi, Havadisname-i ngiltere, Yusuf Agah Efendi Tahrirat Klliyat, Fatih Millet Ktphanesi, Ali Emiri Kitaplar, No:840.

II-KTAPLAR:
Adcock, Frank ve D. J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, London, Thames and Hudson, 1975.

Ahskal, Recep, Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttablk (XVIII. Yzyl), stanbul, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2001.

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, 6 Cilt., sadeletiren: Dndar Gnay, stanbul, dal Neriyat, 1993.

Aksan, Virginia, Savata ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam: Ahmed Resmi Efendi (17001783), ev: zden Arkan, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997.

Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (18361856), stanbul, Eren Yaynlar, 1993.

Akyldz, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.

Akylmaz, Gl, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilat, Konya, y. y., 2000.

403

Allouche, Adel, Osmanl-Safevi likileri: Kkenleri ve Geliimi, ev: Ahmed Emin Da, stanbul, Anka Yay., 2001.

Anderson, M. S., The Rise of Modern Diplomacy, London and New York, Longman, 1993.

Anderson, M. S., Dou Sorunu 17741923: Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, ev: dil Eser, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2001.

Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi, (1789-1914), 2. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1999.

Arrighi, Giovanni, Uzun Yirminci Yzyl: Para, G ve amzn Kkenleri, ev:Recep Boztemur, Ankara, mge Yay., 2000.

Avery, Peter, Modern Iran, New York and Washington, Frederick A. Praeger Publishers, 1965.

Ba, Ali hsan, Britain and the Struggle for Integrity of the Ottoman Empire: Sir Robert Ainslies Embassy to stanbul: 17761794, stanbul, Isis Yaynlar, 1984.

Bakbash, Saul, Iran: Bureaucracy and Reform under Quajars, 18581896, London, Ithaca Press, 1978.

Beasley, W. G., The Modern History of Japan, London, Weidenfield and Nicolson, 1963.

Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, yay. haz. Ahmet Kuya, 6. B., stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2004.

Beydilli, Kemal, Byk Frederick ve Osmanllar: XVIII. Yzylda OsmanlPrusya Mnasebetleri, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1985. 404

Black, Jeremy, Europe and the World: 16501830, London and New York, Routledge, 2002.

Bloch, March, Feodal Toplum, 2. B., ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, Gece Yaynlar, 1995.

Bozdemir, Mevlt, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, Ankara, ASBF Yaynlar, 1982.

Brand, Neville, Satows Guide to Diplomatic Practice, 4. Ed., London-New YorkToronto, Logmans Green and Co, 1957.

Burak, Rfk Salim, Trk-Rus-ngiliz Mnasebetleri (1791-1941), stanbul, Aydnlk Matbaas, 1946.

Childe, Gordon, Tarihte Neler Oldu, ev:Mete Tunay ve Alaeddin enel, 7. B., stanbul, Alan Yay., 1998.

Chishull, Edmund D., Trkiye Gezisi ve ngiltereye Dn, ev: Bahattin Orhon, stanbul, Balam Yaynlar, 1993.

Cullen, L. M., A History of Japan, 1582-1941: Internal and External Worlds, Cambridge, Cambridge University Press, 2003.

Daniment, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4. C., 2. B., stanbul, Trkiye Yaynevi, 1961.

Davies, Norman, Avrupa Tarihi, ev: Burcu man (et. al.), Ankara, mge Yaynevi, 2006.

Davison, Roderic, Osmanl mparatorluunda Reform, 18561878, ev: Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl, 2005.

Demirciolu, Halil, Roma Tarihi, C. I., 3. B., Ankara, TTK Yay., 1993. 405

Doyle, William, The Old European Order: 1660-1800, 2. Ed., New York, Oxford University Press, 1992.

Ebu Sleyman, A. Ahmed, slamn Uluslararas likiler Kuram, ev:Fehmi Koru, stanbul, nsan Yaynlar,1985.

Elias, Norbert, Uygarlk Sreci, C. II., ev:Erol zbek, stanbul, letiim Yaynlar, 2002.

Erhan, ar, Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, Ankara, mge Kitabevi, 2001.

Erim, Nihat, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I. (Osmanl mparatorluu Andlamalar), Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1953.

Evliya elebi Seyahatnamesi, C. VII., stanbul, Devlet Matbaas, 1928.

Fairbank, John K. (ed.), The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, London New York Melbourne, Cambridge University Press, 1978.

Fairbank, John King ve Merle Goldman, China: A New History, Enlarged Edition, Cambridge and London, Harvard University Press, 1999.

Findley, Carter V., Osmanl Devletinde Brokratik Reform: Bbli (1789-1922), ev:Latif Boyac ve zzet Akyol, stanbul, z Yaynclk, 1994.

Fischer-Galati, Stephen A., Ottoman Imperialism and German Protestanism: 15211555, New York, Octagon Books, 1972.

Ford, Franklin L., Europe: 1780-1830, 2. ed., London and New York, Longman, 1989.

406

Freeman, Charles, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, ev:Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitabevi, 2003.

Galand, Antonie, stanbula Ait Gnlk Anlar (1672-1673), C.2, 3. B., ev: Nahid Srr rik, Ankara, TTK Yaynlar, 1998.

Gibb, H. A.R. ve Harold Bowen, Islamic Society and the West, Vol.I., Part II, 4. Ed., London, Oxford University Press, 1969.

Girgin, Kemal, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemleri Hariciye Tarihimiz (Tekilat ve Protokol), 3. B., stanbul, Okumu Adam Yaynlar, 2005.

Goffman, Daniel, Osmanl Dnyas ve Avrupa: 13001700, ev: lkn Tansel, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004.

Gek, Fatma Mge, Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k: Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, ev: brahim Yldz, Ankara, Ayra Yaynevi, 1999.

Gze, Ayferi, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, 7. B., stanbul, Beta Basm Yaym, 1995.

Griswold, William J., Anadoluda Byk syan: 1591-1611, 2. B., ev: lkn Tansel, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2002. Hadduri, Macid, slam Hukukunda Sava ve Bar, ev: Fethi Gedikli, stanbul, Yneli Yaynlar, 1999.

Hamilton, Keith ve Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and Administration, London and New York, Routledge, 1995.

Slname-i Nezret-i Umur- Hriciyye: Osmanl Dileri Bakanl Yll (1301/1885), C. I., Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), stanbul, aret Yaynlar, 2003.

407

Slname-i Nezret-i Umur- Hriciyye: Osmanl Dileri Bakanl Yll (1306/1889), C. II., Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), stanbul, aret Yaynlar, 2003.

Hassan, mit, Osmanl: rgt-nan-Davrantan, Hukuk-deolojiye, 5. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2005.

Hayta, Necdet ve Uur nal, Osmanl Devletinde Yenileme Hareketleri (XVII. Yzyl Balarndan Ykla Kadar), 2. B., Ankara, Gazi Kitapevi, 2005.

Herbette, Maurice, Fransada lk Daimi Trk Elisi: Moral Esseyit Ali Efendi (17971802), ev: Erol yepazarc, stanbul, Pera, 1997.

Hobsbawm, Eric, Devrim a: 1789-1848, 2. B., ev: Bahadr Sina ener, Ankara, Dost Kitapevi Yaynlar, 2000.

Holsti, K. J., International Politics: A Framework for Analysis, 2. Ed., London, Open University Press, 1974.

Hunter, Janet E., Modern Japonyann Douu: 1853den Gnmze, ev:Mfit Gnay, Ankara, mge Yay., 2002.

Hurewitz, J. C., The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record, Vol. I, 2. Ed., New Haven and London, Yale University Press, 1975.

Itzkowitz, Norman, Ottoman Empire and Islamic Tradition, New York, Alfred A. Knopf, 1972.

nalck, Halil, Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), ev:Ruen Sezer, stanbul, YKY, 2004.

stanbuli, Yasin, Diplomacy and Diplomatic Practice in the Early Islamic Era, Karachi, Oxford University Press, 2001.

408

Kantemir, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. II., 6. B., ev: zdemir obanolu, stanbul, Cumhuriyet Kitaplar, 2005.

Karal, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, C. I., Ankara, TTK Yaynlar, y.y.

Karal, Enver Ziya, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar No:63, 1938.

Karal, Enver Ziya, Halet Efendinin Paris Bykelilii (1802-1806), stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar, 1940.

Karal, Enver Ziya, III. Selimin Hatt- Hmayunlar, Ankara, TTK Yaynlar, 1942.

Karal, Enver Ziya, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar: Nizam- Cedit 17891807, Ankara, TTK Basmevi, 1946.

Karateke, Hakan T., Padiahm ok Yaa! Osmanl Devletinin Son Yz Ylnda Merasimler, stanbul, Kitap Yaynevi, 2004.

Karpat, Kemal, Osmanl Modernlemesi: Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, ev: Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan, Ankara, mge Kitabevi, 2002.

Kasaba, Reat, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev: Kudret Emirolu, stanbul, Belge Yaynlar, 1993.

Kaynar, Reit, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, 3. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1991.

Keyder, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, 6. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2000.

Knl, Onur, Osmanlda Modernleme ve Diplomasi, Ankara, mge Yaynlar, 2006. 409

Kinross, Lord, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, New York, Morrow Quill Paperbacks, 1977.

Kissinger, Henry, Diplomasi, 3. B., ev: brahim H. Kurt, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002.

Kocaba, Sleyman, Trkiye ve ngiltere: Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, stanbul, Vatan Yaynlar, 1985.

Kocabaolu, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar: ngiliz Belgeleriyle Osmanl mparatorluundaki ngiliz Yaynlar, 2004. Konsoloslar (15801900), stanbul, letiim

Koi Bey Risalesi, Ali Kemali Akst (Haz.), stanbul, Vakit Matbaas, 1939.

Kprl, Fuat, Bizans Messeslerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, 3. B., stanbul, Kaynak Yaynlar, 2002.

Kuran, Ercmend, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faaliyetleri, 17931821, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1968.

Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Balangtan 1917ye Kadar, 3. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1993.

Lapidus, Ira M., slam Toplumlar Tarihi Cilt 1: Hazreti Muhammedden 19. Yzyla, ev:Yasin Aktay, stanbul, letiim Yay., 2002.

Lewis, Bernard, Mslmanlarn Avrupay Kefi, ev: Nimet Yldrm, Erzurum, Birey Yaynclk, 1997.

Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, 8. B., Ankara, TTK Yay., 2000.

410

Machiavelli, Niccolo, Prens, ev: Semra Kunt, Ankara, Alkm Yaynevi, 1997.

Mansel, Arif Mfid, Ege ve Yunan Tarihi, 6. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1995.

Mantran, Robert, XVI-XVIII Yzyllarda Osmanl mparatorluu, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara, mge Yaynevi, 1995.

Mardin, erif, deoloji, stanbul, letiim Yaynlar, 1995.

Mattingly, Garrett, Renaissance Diplomacy, 3. ed., London, Butler&Tanner, 1963.

McNeill, William, Dnya Tarihi, ev: Alaeddin enel, 3. B., Ankara, mge Kitabevi, 1994.

Meray, Seha L., Devletler Hukukuna Giri, C. II., 4. B., Ankara, A SBF Yay., 1975.

Moran, William L., The Amarna Letters, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1992.

Mumcu, Ahmet, Divan- Hmayun, Ankara, Phoneix, 2007.

Nicholas, David, The Transformation of Europe 1300-1600, London, Arnold Publishers, 1999.

Nicol, Donald M., Bizans ve Venedik: Diplomatik ve Kltrel likiler zerine, ev:Gl aal Gven, stanbul, Sabanc niversitesi Yaynlar, 2000.

Nicol, Donald M., Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), 2. B., ev: Bilge Umar, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yay., 2003.

Nicolson, Harold, The Evolution of Diplomatic Method, London, Cassell Publishers, 1954.

411

Ortayl, lber, Trkiye dare Tarihi, Ankara, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Yaynlar, 1979.

Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, 3. B., stanbul, Hil Yaynevi, 1995.

Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, 4. B., ev: Fikret Iltan, Ankara, TTK Yay., 1995.

Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London and New York, Methuen, 1981.

zcan,

Abdlkadir

(Yay.

Haz.),

Knunnme-i

li

Osman

(Tahlil

ve

Karlatrmal Metin), stanbul, Kitabevi, 2003.

zel, Ahmet, slam Hukukunda lke Kavram: Darlslam DarlHarb, stanbul, z Yaynclk, 1998.

Palmer, R. R., The World of French Revolution, New York, Harper and Row Publishers, 1972.

Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme: 1820-1913, 3. B., stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2005.

Quataert, Donald, Osmanl mparatorluu: 1700-1922, 3. B., ev: Aye Berktay, stanbul, letiim Yaynlar, 2004.

Queller, Donald E., The Office of Ambassador in the Middle Ages, Princeton, Princeton University Press, 1967.

Ramazani, Rauhollah K., The Foreign Policy of Iran: 15001941, Charlottesville, University Press of Virginia, 1966.

412

Rasim, Ahmet, Osmanlda Batn Evresi: III. Selim, II. Mahmut, Abdlmecit, bas. haz. H. V. Velidedeolu, 3. B., stanbul, Evrim Yaynlar, t. y.

Sander, Oral, Ankann Ykselii ve D: Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, Ankara, mge Yay., 1993.

Sander, Oral, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 9. B., Ankara, mge Yay., 2001.

Scott, H. M. (ed.), Enlightened Despotism: Reform and Reformers in Late Eighteenth-Century Europe, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1990.

Shaw, Stanford J., Between Old and New: The Ottoman Empire under the Sultan Selim III 17891807, Cambridge, Harvard University Press, 1971.

Shaw, Stanford J., Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I., ev: Mehmet Harmanc, stanbul, E Yaynlar, 1982.

Sorel, Albert, The Eastern Question in the Eigteeenth Century, New York, Howard Fertig, 1969.

Soysal, lhami, Trkiye ve Dnyada Masonluk ve Masonlar, 2. B., stanbul, Der Yaynlar, 1978. Soysal, smail, Fransz htilali ve Trk-Fransz Diplomasi Mnasebetleri (17891802), 2. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1987.

Stoye, John, Viyana Kuatmas, ev: Selahattin Atalay, stanbul, Dilek Matbaas, 1983.

eref, Abdurrahman, Tarih Konumalar, Bas. Haz: Eref Erefolu, stanbul, Kavram Yaynlar, 1978.

irin, brahim, Osmanl mgeleminde Avrupa, Ankara, Lotus Yaynevi, 2006.

413

Tanpnar, Ahmet Hamdi, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 9. B., stanbul, alayan Kitabevi, 2001.

Thompson, David, Europe Since Napoleon, London, Penguin Books, 1990.

Tott, Baron De, 18. Yzylda Trkler: Trkler ve Tatarlara Dair Hatralar, ev: M. Reat Uzmen, stanbul, Elips Kitap, 2004.

Tuncer, Hadiye ve Hner Tuncer, Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, Ankara, mit Yay., 1998.

Tuncer, Hner, Eski ve Yeni Diplomasi, 2. B., Ankara, mit Yay., 1995.

Tuncer, Hner, Metternichin Osmanl Politikas (18151848), Ankara, mit Yaynclk, 1996.

Uman, Abdullah, Ebubekir Ratip Efendinin Neme Sefaretnamesi, stanbul, Kitabevi, 1999.

Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, TTK Yaynlar, 1992.

Uzunarl, smail Hakk, Byk Osmanl Tarihi, 6 Cilt, 7. B., Ankara, TTK Yay., t.y.

Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, 2. B., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984.

Van De Mieroop, Marc, Antik Yakndounun Tarihi, ev:Sinem Gl, Ankara, Dost Yay.,2006.

Vatin, Nicolas, Rodos valyeleri ve Osmanllar: Dou Akdenizde Sava, Diplomasi ve Korsanlk, ev: Tlin Altnova, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2004. 414

Veinstein, Gilles, lk Osmanl Sefiri 28 Mehmet elebinin Fransa Anlar: Kafirlerin Cenneti, ev: Murat Ayka Erginz, stanbul, Ark Kitaplar, 2002.

Watson, Adam, Diplomacy: The Dialogue Between States, London, Routledge, 1982.

Wittek, Paul, Osmanl mparatorluunun Douu, 2. B., ev: Fatmagl Berktay, stanbul, Pencere Yaynlar, 2000.

Wood, Alfred C., History of Levant Company, 2. ed., London, Frank Cass, 1964.

Yorga, Osmanl Tarihi, C. V., ev: Bekir Stk Baykal, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar, 1948.

III-MAKALELER ve KTAP BLMLER

Abou-El-Haj, Rfat A., The Formal Closure of the Ottoman Frontier in Europe: 16991703, Journal of the American Oriental Society, Vol. 89, No:3, (JulySeptember 1969).

Abou-El-Haj, Rifaat Diplomacy:

Ali, Ottoman Diplomacy at Karlowitz, Ottoman or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.),

Conventional

Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004.

Ahskal, Recep, Divan- Hmayun Tekilat, Osmanl, C. VI., Gler Eren(ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

Akin, Sina, Siyasal Tarih (1789-1908), Trkiye Tarihi C. III., Sina Akin (yay. ynetmeni), 5. B., stanbul, Cem Yaynevi, 1997.

Akta, Necati, Osmanl Dnemi Arivciliimiz, Osmanl, C. VI., Gler Eren (ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

415

Ar, Blent, Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004.

Awad, Abdul Aziz M., The Gulf in the Seventeenth Century, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol.12, No:2, (1985).

Ba, Ali hsan, III. George Dneminde ngilterenin Osmanl mparatorluundaki Ekonomi Siyaseti, Trk-ngiliz likileri: 15831984 (400. Yldnm), Ankara, Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, 1985.

Ba, Ali hsan, ngilterenin Osmanl mparatorluunun Toprak Btnl Politikas ve Trk Diplomasisinin aresizlii, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Sempozyuma Sunulan Tebliler 15-17 Ekim 1997, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999.

Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin erilii Meselesi, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, C. XI, S.3-4., (1945).

Barnett, Suzanne Wilson, Protestant Expansion and Chinese Views of the West, Modern Asian Studies, Vol.6, No:2, (1972).

Bassiouni, Cherif, Protection of Diplomats under Islamic Law, The American Journal of International Law, Vol. 74., No:3, (July 1980).

Beydilli, Kemal, Osmanl ve Avrupa Devletleri Arasndaki ttifaklar, ada Trk Diplomasisi: 200 Yllk Sre, Sempozyuma Sunulan Tebliler 15-17 Ekim 1997, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1999.

Bts, Alexander, 1828-1829 Trk-Rus Sava ve Edirne Antlamas, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002.

416

Biegman, N. H., Ragusan Spying for the Ottoman Empire, Belleten, C. 27., S. 106, (1963).

Bilkan, Ali Fuat, ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002.

Campbell, Brian, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001).

Cohen, Raymond, The Great Tradition: The Spread of Diplomacy in Ancient World, Diplomacy and Statecraft, Vol. 12, No:1, (March 2001).

Coar, Fatma Mansur, Venedik ve Osmanl Arasndaki Ba: Tccarlar, Toplumsal Tarih, S. 2., (ubat 1994).

Crammer-Byng, John, The Chinese View of Their Place in the World: An Historical Perspective, The China Quarterly, No:53, (January-March 1973).

Davison, Roderic H., Rus Becerisi ve Trk Aptall: Kk Kaynarca Antlamasnn Gzden Geirilmesi, Osmanl Trk Tarihi (17741923), ev: mer Moral, stanbul, Alkm Yaynlar, 2003.

Dedijer, Stevan, Ragusa Intelligence and Security (13011806): A Model for the Twenty-First Century?, International Journal of Intelligence and Counter Intelligence, Vol.15, No:1, (2002).

Delilba, Melek, The First Relations Between the Turkish States and West, Turkish Review, C. I., S. 3., (1986).

Drake, Fred W., A Mid-Nineteenth-Century Discovery of the Non-Chinese World, Modern Asian Studies, Vol.6, No:2, (1972).

Ergin, Vahdettin, Mahmut Raif Efendi Tarafndan Kaleme Alnm ngiltere Seyahati Gzlemleri, Prof. Dr. smail Akaya Armaan, zmir, y. y., 1999. 417

Ersoy, Hamit, Batllama Giriimleri ve Osmanl Hariciye Nezaretinin Kuruluu, Osmanl, C. VI., Gler Eren(ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

Eyice, Semavi, Eli Han, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S. 24, (1970).

Fairbank, J. K. ve S. Y. Teng, On The Ching Tributary System, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 6, No:2, (June 1941).

Fairbank, J. K., Tributary Trade and Chinas Relations with the West, The Far Eastern Quarterly, Vol.1, No:2, (February 1942).

Ferril, Arther, Roma mparatorluunun Byk Stratejisi, Savata ve Barta Byk Stratejiler, Paul Kennedy(ed.), ev:Ahmet Fethi, stanbul, Eti Kitaplar, 1995.

Feryaman, Hafz Ferman, 19. yy. rannda Modernleme Gleri: Tarihi Mtalaa, Ortadouda Modernleme, William R. Polk ve Richard L. Chambers(ed.), .y., stanbul, nsan Yay., 1995.

Findley, Carter V., The Legacy of Tradition to Reform: Origins of the Ottoman Foreign Ministry, International Journal of Middle East Studies, Vol.1, No:4, (October 1970).

Findley, Carter V., The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, Vol. 3., No:4, (October 1972).

Gkbilgin, Tayyip, Konsolos, slam Ansiklopedisi, C. VI.

Gkbilgin, Tayyip, Nianc, slam Ansiklopedisi, C. IX.

Grant, J. R., A Note on the Tone of Greek Diplomacy, The Classical Quarterly, Vol. 15, No:2, (November 1965). 418

Greaves, Rose, Iranian Relations with European Trading Companies to 1798, The Cambridge History of Iran, Vol.7, Cambridge, Cambridge University Press, 1991.

Greaves, Rose, Iranian Relations with Great Britain and British India, 17891921, The Cambridge History of Iran, Vol.7, Cambridge, Cambridge University Pres, 1991.

Grsoy, Belks Altuni, medi Galip Efendi Sefaretnamesi, Erdem, C. IX., S. 27., (Ocak 1997).

Grsoy, Belks Altuni, Seyyid Ali Efendinin Sefaretnamesi, Erdem, C. XII, S. 36., (Mays 2000).

Grsoy, Belks Altuni, Trk Modernlemesinde Sefir ve Sefaretnamelerin Rol, Bilig, S. 36, (K 2006).

Hairi, Abdul-Hadi, European and Asian Influences on the Persian Revolution of 1906, Asian Affairs, Vol.62, No:2, (1975).

Hershey, Amos S., The History of International Relations During Antiquity and Middle Ages, The American Journal of International Law, Vol.5, No:4, (October 1911).

Hess, Andrew C. G., The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of Sixteenth-Century World War, International Journal of Middle East Studies, Vol. 4., No:1., (January 1973).

Hitzel, Frederic, Dil Olanlar, Toplumsal Tarih, ev:Aksel Tibet,S. 21, (Eyll 1995).

Horniker, Arthur Leon, William Harborne and the Beginning of Anglo-Turkish Diplomatic and Commercial Relations, The Journal of Modern History, Vol. 14., No:3, (September 1942).

419

Howe, Patricia Chastain, Charles-Francois Dumouriez and the Revolutionizing of French Foreign Affairs in 1792, French Historical Studies, Vol. 14., No:3, (Spring 1986).

Hurewitz, J. C., The Europenization of Ottoman Diplomacy: The Conversion from Unilateralism to Reciprocity in the Nineteeenth Century, Belleten, C. 25, S. 99., (1961).

In, Ekrem, Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. II., stanbul, letiim Yaynlar, 1985.

nalck, Halil, Avrupa Devletler Sistemi, Fransa ve Osmanl, Dou Bat, S.14, (2001).

nalck, Halil, A Case Study in Renaissance Diplomacy: the Agreement between Innocent VIII and Bayezid II on Djem Sultan, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004.

nalck, Halil, Osmanl Fetih Yntemleri, Stten stanbula: Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005.

nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Douu Meselesi, Oktay zel ve Mehmet z(der.), Stten stanbula: Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005.

nalck, Halil, Reislkttap, slam Ansiklopedisi, C. IX.

nan, Kenan, Osmanl Dneminde Yabanc Elilik ve Konsolosluklarda Grevli Tercmanlarn Statleri, Tarih ve Toplum, S. 154., (Ekim 1996).

Jensen, De Lamar, The Ottoman Turks in Sixteenth Century French Diplomacy, Sixteenth Century Journal, Vol. 16., (Winter 1985).

420

Kaldy-Nagy, Gyula, Osmanl mparatorluunun lk Yzyllarnda Kutsal Sava (Cihat), Oktay zel ve Mehmet z(der.), Stten stanbula: Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, 2. B., Ankara, mge Yaynlar, 2005.

Karabelias, Gressimos, The Evolution of Civil-Military Relations in Post-War Turkey, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No:4, (October 1999).

Karal, Enver Ziya, Ebu Bekir Ratip Efendinin Nizam- Cedit Islahatndaki Rol, V. Trk Tarih Kongresi 1217 Nisan 1956, Ankara, TTK Yaynlar.

Karal, Enver Ziya, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, stanbul, 1999.

Kazemzadeh, F., Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921, The Cambridge History of Iran, Vol.7, Cambridge, Cambridge University Press., 1991.

Kazui, Tashiro ve Susan Downing Videen, Foreign Relations During the Edo Period: Sakoku Reexamined, Journal of Japanese Studies, Vol. 8., No:2, (Summer 1982).

Kia, Mehrdad, Pan-slamism in Late Nineteenth-Century Iran, Middle Eastern Studies, Vol.32, No:1, (January 1996).

Kololu, Orhan, Dounun Fransz Devrimine Bak, Tarih ve Toplum, S. 68., (Austos 1989).

Kololu, Orhan, Masonluk Karsnda lk Doulu Tepkisi [Mirza Abu Talip Hann Konuyla lgili Bir Kitab Hakknda], Tarih ve Toplum, S. 29, (Nisan 1986).

Kse, Osman, Balkanlarda Rus Konsolosluklarnn Kuruluu ve Faaliyetleri, Turkish Studies/Trkoloji Dergisi, C. I., S. 2., (2006).

421

Kuran, Ercmend, Osmanl Daimi Elisi Ali Aziz Efendinin Alman arkiyats Friedrich Von Diez le Berlinde lmi ve Felsefi Muhaberat, Belleten, C. XXVI., S. 105., (Ocak 1963).

Kurat, Akdes Nimet, XVIII. Yzyl Ba Avrupa Umumi Harbinde Trkiyenin Tarafszl, Belleten, C. VII., S. 26., (1943).

Krkolu, mer, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, ASBF Dergisi, C. XXXV, No:1-4, (Ocak-Aralk 1980).

Krkolu, mer, The Adaption and Use of Permanent Diplomacy, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004.

Lafont, Bertrand, International Relations in the Ancient Near East: The Birth of a Complete Diplomatic System, Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001).

Lee, Stephen J., Aydnlanm Despotizm: Genel Bir Bak Avrupa Tarihinden Kesitler 14941789, ev: Ertrk Demirel, Ankara, Dost Kitabevi, 2002.

Lee, Stephen J., Onsekizinci Yzylda Rus D Siyaseti, Avrupa Tarihinden Kesitler: 14941789, ev: Ertrk Demirel, Ankara, Dost Kitabevi, 2002.

Lerner, Robert, Standish Meacham ve Edward Mcnall Burns, Western Civilizations: Their History and Culture, 12. Ed., New York and London, W W Norton & Company, 1993.

Levy, Avigdor, Merkezde ktidar Politikalar, 1808-1812 Osmanl Padiahlnn Silkinii, Tarih ve Toplum, S. 41., (Mays 1987).

Mallett, Michael, The Northern Italian States, The New Cambridge Medieval History, Vol. VII, Cristopher Allmand(ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 1998. 422

Mallett, Michael, Italian Renaissance Diplomacy, Diplomacy & Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001)

Mardin, erif, The Influence of the French Revolution on the Ottoman Empire, International Social Science Journal, Vol. 41, No:1, (February 1989).

Marshall, P. J., The British in Asia: Trade to Dominion, 17001765, The Oxford History of the British Empire, The Eigteenth Century (ed) P. J. Marshall, New York, Oxford University Press, 2001.

Menage, V. L., The English Capitulation of 1580: A Review Article, International Journal of Middle East Studies, Vol. 12., No:3, (November 1980).

Missiou-Ladi, Anna, Coercive Diplomacy in Greek Interstate Relations, The Classical Quarterly, Vol.37, No:2, (1987).

Munn-Rankin, Joan M., Diplomacy in the Western Asia in the Early Second Millennium B. C., Diplomacy, Vol. II., Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004.

Naff, Thomas, The Ottoman Empire and the European States System, Hedley Bull ve Adam Watson(ed.), The Expansion of International Society, New York, Oxford University Press, 1985.

Naff, Thomas, Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Century: Patterns and Trends, Studies in Eigteenth Century Islamic History, Thomas Naff ve Roger Owen(ed.), Carbondale&Edwardsville, Southern Illionis University Pres, 1977.

Obolensky, Dimitri, The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy, Diplomacy, Vol. II., Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004.

Orhonlu, Cengiz, Tercman, slam Ansiklopedisi, C. XII. 423

Ortayl, lber, 1727 Tarihli Osmanl-Avusturya Seyrsefain Szlemesi, A SBF Dergisi, C. XXVIII, S. 34, (1973).

Ortayl,

lber,

Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. I., stanbul, letiim Yaynlar, 1985.

Ortayl, lber, Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Tanzimat ve Meruiyetin Birikimi, C. I. Mehmet . Alkan(ed.), stanbul, letiim Yaynlar, 2001.

Ortayl, lber, Ottoman-Habsburg Relations 17401770, and Structural Affairs of Ottoman State, Ottoman Studies, stanbul, Bilgi University Press, 2004.

Ortayl, lber, Osmanl Bar, Osmanl Bar, 4. B., stanbul, Ufuk Kitaplar, 2004.

Ortayl, lber, Osmanl: nc Roma mparatorluu, Osmanl Bar, 4. B., stanbul, Ufuk Kitaplar, 2004.

Ostrogorsky, Georg, The Byzantine Empire and the Hierarchical World Order, The American Slovanic and East European Review, Vol. XXXV, No: 84, (1956).

zcan, Abdlkadir, Trk Devletlerinde Casusluk, slam Ansiklopedisi, C. VII.

Panaite, Viorel, Peace Agreements in Ottoman Legal and Diplomatic View (15th17th Century), Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Kemal iek (ed.), Haarlem ve Ankara, Sota ve Yeni Trkiye Yaynlar, 2001.

Pedani-Fabris, Maria Pia, Ottoman Diplomats in the West: The Sultan Ambassadors to the Republic of Venice, Tarih ncelemeleri Dergisi, S. 11., (1996).

Pehlivanl, Hamit, Osmanllarda stihbaratlk, Trkler, C. XIII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002.

424

Queller, Donald E., Thirteenth Century Diplomatic Envoys: Nuncii and Procuratores, Speculum, Vol. 35, No:2, (April 1960).

Reychman, Jan, 1794 Polonya syan ve Trkiye, Belleten, C. XXXI., S. 131., (1967).

Roosen, William, Early Modern Diplomatic Ceremonial: A Systems Approach, The Journal of Modern History, Vol. 52., No:3, (September 1980).

Rustow, Dankwart, The Military, Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow(ed.), Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton and New Jersey, Princeton University Press, 1964.

Sava, Ali brahim, Layiha Gelenei inde XVIII. Yzyl Osmanl Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler, Bilig, S: 9., (Bahar 1999).

Schmiede, Ahmed H., Berlinde Bir Trk Yatr [Giritli Ali Aziz Efendinin Mezar], Trk Edebiyat, S. 144, (Ekim 1985).

Schmiede, Ahmed H., Prusya Kaynaklarna Gre Giritli Ali Aziz Efendinin Berline Gelii, Trk Edebiyat, S. 224., (Haziran 1992).

Seyf, Ahmad, Silk Production and Trade in Iran in the Nineteenth Century, Iranian Studies, Vol.XVI, No:1-2, (Winter-Spring 1983).

Seyitdanlolu, Mehmet, Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilat, Trkler, C. XIII. Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002.

Shaw, Stanford J., The Origins of Ottoman Military Reform: The Nizam- Cedid Army of Sultan Selim III, The Journal of Modern History, Vol. 37., No:3, (September 1965).

425

Shaw, Stanford J., Osmanl mparatorluunda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Gei: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dnemleri, Trkler, C. XII., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002.

Sheikoleshami, A.Reza, The Sale of Offices in Qajar Iran, 1858-1896, Iranian Studies, Vol. 4, No:2, (1971).

Skilliter, Susan A., The Organization of the First English Embassy in stanbul in 1583, Asian Affairs, Vol. 10., No:2, (June 1979).

Skilliter, Susan A., William Harborne: lk ngiliz Elisi, 1583-1583, Trk-ngiliz likileri, 1583-1984, Ankara, Babakanlk Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, 1985.

Soysal, smail, Umr- Hariciye Nezretinin Kurulmas (1836), ada Trk Diplomasisi 200 Yllk Sre, Ankara, TTK Yaynlar, 1999.

Stoianovich, Traian, The Conquering Balkan Ortodox Merchant, The Journal of Economic History, Vol. 20., No:2, (June 1960).

Sungu, hsan, Mahmud Raif ve Eserleri, Hayat Mecmuas, S. 16, (1929).

Ssl, Azmi, Osmanl-Fransz Diplomatik likileri, 1798-1807, Belleten, C. 47, S. 185, (1983).

Ssl, Azmi, Osmanl mparatorluunu Paylama Projeleri, 1807-1812, Belleten, C. 47., S. 187, (1983).

Ssl, Azmi, Fransaya gnderilen Trk Elileri ve Vahid Paa, Trk Kltr, C. XXVII., S.318., (1989).

akirolu, Mahmut, Venedik Cumhuriyetinin stanbuldaki Temsilcileri: Balyoslar, almalar ve Etkinlikleri, Tarih ve Toplum, S. 59., (Kasm 1988).

426

Tansel, Salahaddin, Byk Friedrich Devrinde Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda, Belleten, C. 10., S. 37., (1946).

Tansel, Salahaddin, Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda, Belleten, C. 10., S. 38., (1946).

Timur, Taner, 1789dan Gnmze Pariste Osmanl Elilikleri, Tarih ve Toplum, S. 93., (Eyll 1991).

Toby, Ronald P., Reopening the Question of Sakoku: Diplomacy in the Legimitation of the Tokugawa Bakufuku, Journal of Japanese Studies, Vol.3, No:2, (Summer 1977).

Tuncer, Hner, Osmanl Elisi Ebubekir Ratip Efendinin Viyana Mektuplar (1792), Belleten, C. 43., S. 169., (1979).

Tuncer, Hner, Osmanl Devletinde lk Diplomasi Uygulamalar, Tarih ve Toplum, S.12, (Aralk 1984).

Turan, Namk Sinan, Osmanl Diplomasisinde Bat mgesinin Deiimi ve Elilerin Etkisi (18. ve 19. Yzyllar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V., S. 2., (Aralk 2004).

Turan, erafettin, Venedikte Trk Ticaret Merkezi, Belleten, S. 125., (Ocak 1968).

Unat, Faik Reit, Bahoca shak Efendi, Belleten, C.XXVIII., S.109, (1964).

Uzunarl, smail Hakk, medi Galip Efendinin Murahhasl ve Paristen Gnderdii ifreli Mektuplar, Belleten, C. I., S. 2., (1937).

Uzunarl, smail Hakk, Selim IIIn Louis XVI ile Muhabereleri, Belleten, C. II., S. 5-6, (1938).

427

Uzunarl, smail Hakk, On Dokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnesabatna Dair Vesikalar, Belleten, C. XIII., S. 51., (1949).

Uzunarl, smail Hakk, Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, Belleten, C. 39., S. 153., (1975).

Veinstein, Gilles, Osmanl Ynetimi ve Tercmanlar Sorunu, Osmanl, C. XI., Gler Eren(ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

Woods, John E., Turco-Iranica I: An Otoman Intelligence Report on Late Fifteenth/Ninth Century Iranian Foreign Relations, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 38., No:1., (January 1979).

Yalnkaya, Mehmed Alaaddin, Mahmud Raif Efendi as the Chief Secretary of Yusuf Agah Efendi: The First Permanent Ottoman-Turkish Ambassador to London (1793-1797), OTAM, S. 5., (1994).

Yalnkaya, Mehmet Alaaddin, Osmanl Devletinin Yeniden Yaplanmas almalarnda lk kamet Elisinin Rol, Toplumsal Tarih, S. 32., (Austos 1996).

Yalnkaya, Mehmet Alaaddin, Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak stanbul: 1792-1798 Dnemi ngiliz Kaynaklarna Gre, Osmanl, C. I., Gler Eren (ed.) Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

Yalnkaya, Mehmet Alaaddin, Nizam- Cedid Dneminde Osmanl Devletinin Modernlemesinde ngilizlerin Rol, Osmanl, C. VI, Gler Eren(ed.), Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999.

Yalnkaya, Mehmet Alaaddin, smail Ferruh Efendinin Londra Bykelilii ve Siyasi Faaliyetleri (17971800), Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Kemal iek(ed.), Haarlem ve Ankara, Sota ve Yeni Trkiye Yaynlar, 2001.

428

Yalnkaya, Mehmet Ali, Trk Diplomasisinin Modernlemesinde Reislkttab Mehmed Rait Efendinin Rol, OTAM, C. XXI., (2001).

Yurdusev, A. Nuri, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik, Atila Eralp(der.), 2. B., stanbul, letiim Yay., 1997.

Yurdusev, A. Nuri, The Ottoman Attitude toward Diplomacy, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.),

Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2004.

Zigorevi, Olga, Yabanc Elilerin Osmanl Memleketlerinde Seyahatleri ve Huzura Kabulleri, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 4., (1968).

IV-DER KAYNAKLAR
Konsolos, slam Ansiklopedisi, C. 26., Ankara, Trkiye Diyanet Vakf, 2002.

Yusuf Agah Efendi, Trk Ansiklopedisi, C. I., stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1968.

Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 24. B., Ankara, Aydn Kitabevi Yaynlar, 2007.

http://www.ottomanist.nl/laocm/pages/the_music.htm#top (Eriim tarihi: 7 Mays 2007)

429

ZET
Bu tezde, Osmanl mparatorluunun 18. yzyl sonlarnda srekli diplomasiye geii ele alnmaktadr. Bu erevede, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiini salayan faktrler, ilk ikamet elilikleri ve faaliyetleri, ilk srekli diplomasi uygulamasnn kesintiye uramas ve nedenleri ile 19. yzylda srekli diplomasiye yeniden gei incelenmitir. Tezin birinci blmnde, diplomasinin geliimi tarih sre iinde ele alnm, Osmanl mparatorluuyla benzer nitelikler tayan in, Japonya ve rann geleneksel diplomasi anlaylar ve srekli diplomasiye geileri aratrlmtr. Daha sonra, srekli diplomasi kavram zerinde durulmu, srekli diplomasiyi ortaya kartan etkenler belirlenmitir. Tezin ikinci blmnde ise, ncelikle geleneksel Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalarnn ortaya k ve bunlarn deiimi ele alnmtr. kinci blmn sonraki ksmnda ise, tezin ana konusunu oluturan srekli diplomasiye gei sreci analiz edilmitir. Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinin hem i, hem de d etkenler sonucunda ortaya kt, srekli diplomasinin zellikle 18. yzylda doan Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalarndaki deiimle hayatiyet kazanan bir olgu olduu sonucuna varlmtr. lk srekli diplomasi denemesi, gene i ve d etkenler nedeniyle ok da baarl olmamtr. Fakat ilk denemenin en nemli etkisi, Osmanl/Trk modernlemesindeki olumlu katks olmutur.

430

ABSTRACT
This thesis has discussed the transition into permanent diplomacy in the Ottoman Empire at the end of the 18th century. In this context, the factors ensuring the Ottoman Empire to have passed into the permanent diplomacy, the first residence missions and their activities, interruption in the implementation of the permanent diplomacy and its reasons and also the retransition into the permanent diplomacy in the 19th century, have been highlighted. The first chapter of this thesis, has discussed the development of the diplomacy in historical evolution and analyzed traditional diplomacy concept and transition into the permanent diplomacy of China, Japan and Iran which carry the same characteristics with the Ottoman Empire. Then, the concept of the permanent diplomacy has been deliberated and the factors revealing the permanent diplomacy have been presented. In the second chapter of this thesis, appearing of traditional Ottoman diplomacy concept and practices and also its changes have been firstly discussed. In the other part of the second chapter, evolution of transition into the permanent diplomacy process as the main subject of this thesis, has been analyzed. It has been concluded that transition into the permanent diplomacy in the Ottoman Empire revealed as the result of internal and external factors and the permanent diplomacy was a fact which gained vitality by changes in Ottomans diplomacy understanding and practices in the 18th century. The first permanent diplomacy attempt was not enough to have been successful due to both internal and external factors. But, most important effect of the first attempt had been its positive contribution to Ottoman/Turkish modernization.

431

Erdem, Gkhan, Osmanl mparatorluunda Srekli Diplomasiye Gei Sreci, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. mer Krkolu, 431 s. Bu tezde, Osmanl mparatorluunun 18. yzyl sonlarnda srekli diplomasiye geii ele alnmaktadr. Bu erevede, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiini salayan faktrler, ilk ikamet elilikleri ve faaliyetleri, ilk srekli diplomasi uygulamasnn kesintiye uramas ve nedenleri ile 19. yzylda srekli diplomasiye yeniden gei incelenmitir. Tezin birinci blmnde, diplomasinin geliimi tarih sre iinde ele alnm, Osmanl mparatorluuyla benzer nitelikler tayan in, Japonya ve rann geleneksel diplomasi anlaylar ve srekli diplomasiye geileri aratrlmtr. Daha sonra, srekli diplomasi kavram zerinde durulmu, srekli diplomasiyi ortaya kartan etkenler belirlenmitir. Tezin ikinci blmnde ise, ncelikle geleneksel Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalarnn ortaya k ve bunlarn deiimi ele alnmtr. kinci blmn sonraki ksmnda ise, tezin ana konusunu oluturan srekli diplomasiye gei sreci analiz edilmitir. Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinin hem i, hem de d etkenler sonucunda ortaya kt, srekli diplomasinin zellikle 18. yzylda doan Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalarndaki deiimle hayatiyet kazanan bir olgu olduu sonucuna varlmtr. lk srekli diplomasi denemesi, gene i ve d etkenler nedeniyle ok da baarl olmamtr. Fakat ilk denemenin en nemli etkisi, Osmanl/Trk modernlemesindeki olumlu katks olmutur.

Erdem, Gkhan, The Transition Period to Permanent Diplomacy in the Ottoman Empire, Phd Thesis, Advisor Prof. Dr. mer Krkolu, 431 p. This thesis has discussed the transition into permanent diplomacy in the Ottoman Empire at the end of the 18th century. In this context, the factors ensuring the Ottoman Empire to have passed into the permanent diplomacy, the first residence missions and their activities, interruption in the implementation of the permanent diplomacy and its reasons and also the retransition into the permanent diplomacy in the 19th century, have been highlighted. The first chapter of this thesis, has discussed the development of the diplomacy in historical evolution and analyzed traditional diplomacy concept and transition into the permanent diplomacy of China, Japan and Iran which carry the same characteristics with the Ottoman Empire. Then, the concept of the permanent diplomacy has been deliberated and the factors revealing the permanent diplomacy have been presented. In the second chapter of this thesis, appearing of traditional Ottoman diplomacy concept and practices and also its changes have been firstly discussed. In the other part of the second chapter, evolution of transition into the permanent diplomacy process as the main subject of this thesis, has been analyzed. It has been concluded that transition into the permanent diplomacy in the Ottoman Empire revealed as the result of internal and external factors and the permanent diplomacy was a fact which gained vitality by changes in Ottomans diplomacy understanding and practices in the 18th century. The first permanent diplomacy attempt was not enough to have been successful due to both internal and external factors. But, most important effect of the first attempt had been its positive contribution to Ottoman/Turkish modernization.