Kaynak Edilebilirlik Kaynak Metalrjisi

B L M : I

KAYNAK KABLYETNE GR, TARF, ANLAMI, NEM VE KAYNAK KABLYETNE TESR EDEN FAKTRLER

1. Kaynak Kabiliyetine Giri

Kaynak edilen metaller tatbikatta, pek az istisna ile btn kaynak usullerinde, kaynak yerinin erime veya metalin solidsne stten yakn bir scakla kadar stlmak mecburiyetindedirlerJ ier taraftan metallerin yksek scakla kadar stlmas,esas metalde bir i yap deiiklii meydana getirir ve evresindeki atmosferle scak veya erimi haldeki metal veya alam elemanlar arasnda baz kimyasal reaksiyonlarn meydana gelmesine sebep olur.Bu ilem sirasnda,esas metal ve kaynak metali(ilave metal) ile cruf arasnda da baz reaksiyonlar meydana gelmektedir. Scakln kimyasal reaksiyonlar zerine etkin tesirinin olduu bilinen bir gerektir. rnein; yksek scaklklarda bir ok reaksiyonlar ok daha abuk meydana gelir, diffzyon ilemi gibi.O halde scaklk gelen i yap deiiklikleri zerinde byk bir etkiye sahiptir.te yandan erime kabiliyeti de scakla bal bir faktrdr. Elemanlarn metaller iersindeki erime kabiliyetinormal olarak artan scaklkla ykselir ve doymu haldeki solsyonlar soutulduu zaman kelme veya gaz evolsyonu meydana getirir kibuda metalin zelliklerine nemli derecede tesir ederrnein; bir metalin ekme mukavemetinin erime noktasnda sfra dmesi ve bunun neticesi ola rak da o metalin hibir ekme zorlamasna kar koymamas gibi;artan scaklk daima o metalin mekanik zelliklerini drr.Kaynak ilemi srasndaki lokal snmalar dolaysyla8snma ve souma annda gerilmeler scaklk farklarnn meydana getirdii plstik deformasyonlar,metalde kalan gerilmelerin domasna sebep olur. Bu ana kadar sylediklerimizden u neticeleri kartmak mmkndr : a) Kaynak ilemi, metalin yapsna dolaysyle zelliklerine belirli bir ekilde tesir eder. b) Metalde kaynan sebep olduu deiiklikleri anlamak ve incelemek iin , yalnz en yksek scakl deil,ayn zamanda metalin eitli noktalarndaki scaklk deiimini bilmek gerekir. 1.1. Baz Deyimlerin Tanm : Kaynak Blgesi; Kaynak ilemi srasnda kaynakl balantnn eriyen ve snn tesiri altnda kalan blgelerinin toplamdr.(ekil 1. a, b,c,d ve e) Kaynak Metali : Kaynakl birlemenin eriyen ksmdr. (ekil 1. a ) Bu ksm yalnz esas metal veya esas metal ile kaynak metalinin bir karmndan oluur.

.1.

Isnn tesiri altnda kalan blge (gei blgesi) : Kaynak esnasnda sdan tr i yap ve zellik bakmndan deiiklie urayan ve kaynak metaline bitiik esas metale ait blgedir, (ekil l.-c,d,e) Esas Metal : Kaynak ilemi srasnda i yap zellik bakmndan etkilenmeyen blgedir, (Sekil l.-f) Eriyen blgenin katlamas, kendini evreleyen esas metale s iletimi ile olur ve olduka iri stunJLar eklinde kristaller meydana gelir-. zellikle kaln paralardaki derin nfuziyetli kaynaklarda bu iri-silindirik kristal lerin birletii yerde yani ortadaki ksmlarda, segragasyondan dolay bir boluk teekkl der ve zayflama olur (ekil.2.)

2. Kaynak kabiliyetinin tarifi ve anlam: Tecrbeli ber kaynak, tamamiyle hatasz kaynak yapmann, her tip elik iin tamamen kolay olmadn gayet iyi bilir. Bazlar iinde hibir gln olmamasna ramen, hatasz tatminkr bir kaynak kalitesinin salanmas bakmndan, zel tedbir ve teknie ihtiya vardr. te bu halde kaynak ka, biliyetinden bahsedilir. Kaynak kabiliyeti, her ne kadar kesin ve kantatif ifade edilebilen bir zellik deilsede9 ok kark bir anlam tar. Milletleraras Kaynak Enstitsf nn "I.I.W." (International Institute of Welding) IX .Numaral "Kaynak Kabiliyeti" Komisyonu, kaynak kabiliyetini yle tarif eden*, "Bir metalik malzeme, verilen bir usul ile bir maksat, iin, bir dereceye kadar kaynak yaplabilir diye kabul edilir. Uygun bir usul kullanarak kaynakl metalik balant elde edildii zaman, balant lokal zellikleri ve bunlarn konstrksiyona tesirleri bakmndan tayin edilmi bulunan artlar salamaldr." Tarif t ende_. anlalaca zere, kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye ait bir zellik deil, ayn zamanda kaynak usulne ye konstrksiyona da baldr. Bir metal, bir kaynak usulnde gayet iyi derecede bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen, dier bir usulde ok zayf bir kaynak.Jcabiliyetine sahip olabilir. Yksek derecede kaynak kabiliyetine sahiptir.denildii zaman9 bu kaynak artlar geni bir aralkta hibir zel tedbire bavurmadan tatminkr bir kaynak kalitesinin elde edilebilecei anlamna gelir. Dk derecedeki kaynak kabiliyeti de, tatminkar bir netice alabilmek iin zel tedbirlere ihtiya olduu ve kaynak artlarnn ok dar limitler arasnda tutulmasnn gerektii manasna gelir. Kaynak kabiliyeti derecesini belirten zellikler eitli elik tipler iin deiir. rnein; birok tiplerde en nemli faktr, iyi mekanik zelliklerin elde edilmesidir. Fakat ostenitik tip paslanmaz eliklerde kaynak kabiliyeti derecesi, snn tesiri altnda kalan blgenin korrozyona kar dayankllnn azalmasdr. 3. Kaynak Kabiliyetinin nemi ve Tesir Eden Faktrler : Alamsz yap eliklerinde (adi karbonlu elikler) -kaynak kabiliyeti aadaki halleri iersine alr :

a) Kaynak metalinde meydana gelen scak atlaklar9 gzenekler ve dier kaynak hatalarnn teekklne istidat. b) Isnn tesiri altnda kalan blgede sertlemeye veya martenzit teekklne istidat. Bu istidat bilhassa, diki alt atlaklarnn teekkl etme ihtimalini arttrr, c) Gevrek krlma tehlikesi; Scak atlaklar, gzenekler ve dier kaynak hatalarnn kaynak metalinde meydana gelme temayl; yalnz esas metale tabi olmayp ayn zamanda9 nemli miktarda kaynak metali ile de ilgilidir. rnein rtl elektrodlarla yaplan ark kaynanda9 kaynak metalinin byk bir ksm, doldurulan ilave metal ve ok kk bir ksm da erimi esas metaldir. (ekil .l.-b blgesi) Kaynak kabiliyeti9 ekil .3.de grld zere malzeme, imal usulleri ve konstrksiyon gibi faktrlere bal olarak; kaynaa elverililik,kaynak yaplabilme imkn ve kaynak emniyeti deyimlerini kapsar. yseyse kaynak kabiliyeti : a) Kaynaa elverililik 1) Malzeme 2) mal usulleri b) Kaynak yaplabilme imkan 1) mal usulleri 2) Konstrksiyon c) Kaynak emniyeti 1) Malzeme 2) Konstrksiyon aadaki balantlarla ilgilidir.

Burada bir malzemenin kaynak kabiliyeti iin en az iki n artn mevcut olmas , anlam ortaya kar : a) Paralarn belirli bir kaynak usul ile birletirilmesi mmkn olmaldr. ("Kaynaa elverililik" deyimi) b) Kaynak edilen malzeme maruz kalaca zorlamalara dayanmaldr. ("Kaynak emniyeti" deyimi) "Kaynaa elverililik" ile "Kaynak emniyeti" arasnda kesin bir snr izmek mmkn deildir. "Kaynak emniyeti'- daha geni bir anlam tar ve bu artn gerekletirilmesi iin "Kaynaa elverililiin" zaten batan mevcut olmas gerekir. "Kaynak emniyetine bugn dar anlamda "kaynaa elverililikle denilebilir. "Kaynak emniyet i ??nde malzemenin zor? kaynak konstrks iyonlar esnasndaki durumu anlalmaktadr. Kaynakla imal edilmi paralara malzeme, konstrksiyon ve imal usul bir arada tesir eder* Kaynakla imal edilen bir konstrksiyonun durumu aadaki hususlarla belirir : a) Malzeme 1) Esas zellikler 2) Kaynak esnasnda zelliklerin deiimi b) Konstrksiyon 1) Esas boyutlara gre Tama ve ykleme kabiliyeti 2) Malzeme zelliklerinin ekil ve boyutlarla etkilenmesi (Form ve boyutun tesiri)

.3.

c) ml usul (Kaynak) 1) Kaynan malzeme zelliklerine tesiri 2) Kaynan gerilme durumuna tesiri Ana malzeme belirli bir takm balang zelliklerine sahiptir. Bu zelliklerden* rnein, tama kabiliyeti konstrksiyonun gznne a l m a n bir yerinde ekil ve boyutlarla etkilenir. Dier taraftan esas zelliklerin bir ksm da kaynak yapmakla deiir. a- yap deimeleri% rnein sertleme gibi b- Kaynaktan dolay i gerilmelerin teekkl Bylece mukavemet, sertlemeden ve ekil deitirmeye de gerilme durumunun mani olmasndan dolay ykselir. Tatbikatta9 kaynak ilemi daima bu ynde tesir icra eder. Bir konstrksiyon elemannn kendisinden beklenilenleri salamasfmalzeme, konstrksiyon, imal usul v. iletme zorlamalarnn tesirlerine baldr. Hatal bir durum ortaya kt takdirde9 btn kusur malzemeye atfedilmez; dier faktrlerinde gznnde bulundurulmas gerekir. Bu nedenle kaynak konstrktr, malzeme mhendisi ve iletme mhendisi birlikte almak zorundadr. 3.1.- Kaynak emniyetinin tesirleri : Kaynak yaplm paralardaki gevrek krlmaya tesir eden ana faktrlerspratik tecrbelerin ve aratrmalarn nda bir araya toplanmtr. A- gerilmeler a) Bzlme (arplma) ve reaksiyon gerilmeleri. b) entiklerde gerilmelerin toplanmas B- ekil deitirme kabiliyetinin azalmas a) yap ile ekil deitirme kabiliyetinin azalmas (sertleme ve yalanma ) b) ekil deitirme kabiliyetinin eksenli gerilme haliyle azalmas. C- Darbeli zorlamalar D- Alak scaklko Bylece aadaki esas ayrmay vermek mmkn olur : A- Kaynak balantsnn malzeme zellikleri. a- Genel zellikler 1- Esas malzeme 2- lave malzeme b- Bu zelliklerin kaynak ilemi ile deimesi B- Kaynak balantsnn formu ve boyutu. a- Byk form ve boyuttaki ekillendirmeler. b- Kk formdaki konstrksiyon ve ekillendirmeler, C- Zorlamalar. a- Ykleme gerilmeleri b- z gerilimler 3.2.- Kaynak emniyetinde malzeme problemi : Malzeme bakmndan aadaki noktalar nemlidir. .4.

B L M t II ETL TP ELKLERN KAYNAK EDLEBLME KABLYET Her elik kaynak edilebilire Kolay veya zor artlarda kaynak ilemi gerekletirilebilenleri vardr. Kaynak kabiliyeti ynnden : 1) Malzemelerin kaynak esnasndaki davranlar nemlidir, 2) Kaynaktan mtevellit eliin zelliklerinin nasl deitii nemlidir 3) elikteki alam elemanlarnn ve impuritelerin kaynak kusurlarna (atlak lar,gzenekler vs.) ne ekilde etkili olduu nemlidir. ok iyi kaynak kabiliyetine sahip elik, kaynaktan dolay bozulmayacak zellikleri haiz ve krlgan kaynak metali vermeyecek kompozisyonda bir elik demektir. eliin kaynak edilebilmesine hakim olan en nemli faktrleri yle sralayabiliriz. abcdeKimyasal kompozisyon Metallurjik yap Gerilme durumu Kaynak esnasndaki scaklk deimeleri. Para kalnl.

Elektrodun zellikleri ve artlar (kimyevi kompozisyonu9 ebad, kuruluu) eliin kaynak edilebilme kabiliyetine indirekt olarak etki eder. Mesela bir elik on stmaya tabi tutulmadan kuru: bazik rtl bir elektrod kullanlarak kolay lkla kaynak edilebilir. Fakat ayn elik organik rutil rtl bir elektrod ile on stmasz kaynak edilemeyebilir. Yukarda sylenen eliin kaynak edilebilmesine tesir eden faktrleri yle zetleyebiliriz. 1. Kimyasal kompozisyon '" : Alam elemanlar miktar arttka eliin sertleme kabiliyeti artar. Bunun sonucu sertleme atlamalar riski artar. Alam elemanlarnn eliin dnme-zaman-scaklk (D.Z.S veya T.T.T.) diyagramna etkisi ekil l.de grlmektedir. Bu durumda s, ok yava souma halinde bile kaynak blgesi sertleecektir. Karbon, elie katlmas mutlak gerekli olan alam elemandr. eliin ekme mukavemeti9 akma mukavemeti ve sertliini ykseltir. Bunun yansra elastiklik, kesme ve kaynak zelliklerini kt ynde etkiler. Karbonun kaynak kabiliyeti ynnden9 alamsz eliklerin bileimindeki maksimum miktar hakkndaki grler biraz farkldr. Mesela, svefde gaz alnm eliklerde mak simum karbon,miktar olarak 0,25% ve gaz alnmam eliklerde ise 0,22% * e kadar msaade edilmektedir. Dier taraftan ABD 1 de bu snr 0.30%'a kadar kmakta ve daima bir n tavlamaya da lzum grlmektedir. "artl kaynak edilebilir" diye sylediimiz malzemelerde ya karbon miktar fazladr, yada bileiminde eitli alam elemanlar vardr. Mesela hafif alaml ve yksek mukavemetli elikler gibi. Dolaysyle de gei blgesinde (snn tesiri altnda kalan blge) bir sertleme ve atlama meydana gelir. .1.

te bunun, iindir-ki, bu tip malzemeyi kaynak ederken zel .tedbirlere ihtiya vardr ve bu tedbirler alxmrsa ancak o malzeme kaynak edilebilir. Hafif alaml ve yksek mukavemetli eliklerde, karbon ve manganezden baka .. dier elemanlarn da gei blgesindeki sertleme ve atlak teekkl zerine tesirleri vardr. te bu alam elemanlar belirli bir nispet dahilinde,bileimdeki karbon miktarna eklenir ve neticede karboun etkisi gibi.mtalaa edilir. Elde edilen bu yeni deere "karbon edeeri" ad verilir. "Milletleraras kaynak Enstits karbon, edeeri iin aadaki forml teklif etmektedir. C ~ C + Mn ?r Cr-Mo-V . __
T

""

N i

~cu

15

Bu formln kullanma alan snrldr. ABD.de C e s / % 0948 ise malzeme kaynak edilemez kabul edilir. Bu snr ngiltere?de % O,M-1 ve svefte_ 0,47dir. 2. Metallurjik yap : Genel olarak ekillendirme zellii (haddeleme, presleme, dvlme vs.) iyi olan malzeme daha iyi kaynak edilebilme kabi3retine sahiptir. Tersine olarak daha sert malzemelerin kaynak kabiliyeti daha zordur. 3. Gerilme durumu (gerilme altnda bulunma-durumu) : Bu gerilmeler, eliin bizzat i yapsnda olan gerilmeler veya dardan maruz kald gerilmeler olabilir. Kaide olarak, muhtelif gerilimler altnda bulunan malzemelerin kaynak edilmesi atlamalarla ilgili olarak ok daha problemlidir. 4. Kaynak esnasndaki scaklk -; Malzemenin kaynak esnasndaki sclkl, onun kaynak edilebilmesine etkin bir ekilde tesir eder, Bir malzeme - 200C de her tip elektrodla kolayca kaynatlabilir. Halbuki ayn malzeme oda scaklnda sadece dk hidrojenli bazik rtl kaynak elcktrodlar. kullanlarak kaynak edilebilir, - 30 C -da,.malzemenin kaynak edilmesi mmkn olmayabilir. 5 % Para kalnl Para kalnl, kaynak esnasnda souma hzna tesir eder. Souk olarak veya hafif n stma tatbik edilerek kaynak edilen kaln bir malzeme, ince bir malzemeden daha sratli souma hz verir, Bu sratli soum bir nevi suverme ilemidir. Bunun sonucu, olarak, kaln malzemelerdeki snn tesiri altnda kalan blge ve kaynak metali ince malzemelere nazaran daha serttir. Artan para kalnl, normal olarak rijiditeyi arttrr ve geni kaynak az,daha ok paso ekilmesini icabettirir. Bu ok sayda pasonun ekilmesi esnasnda ortaya kan snma ve souma saysna bal olarak ekme gerilmeleri artar. 200 mm. kalnlnda verilen bir kompozisyondaki malzemenin herhangi bir -normal elektrod ile veya bir- sert dolgu elektrodu ile. ark kaynanda kacak problemler, ayn kompozisyondaki 20 mm, kalnlndaki malzemenin kaynandaki, problemlerden olduka byk farkllklar gsterecektir. elikler kaynak edilebilme kabiliyetlerine gre drt gruba ayrlabilirler. a) Kaynak kabiliyeti ok iyi olan elikler minimum ekme gerilmesi 37 kg/mm (360 N/mm2) olan alamsz elikler.
2

Bu elikler,, btn kaynak usulleri ile ve btn yumuak elik elektrodlar (rutil, baziks sellozik, demirtozlu)ile herhangi bir hidrojen atla riski 2.

olmakszn kaynak edilebilirler. Kaynaktan sonra souma hz yksek olsa bile, gei blgesinde sertlik artmasna ramen ileme zorluu domaz Bu gruptaki eliklerin geni nfuziyetli kaynaklarnda scak atlama riski daha yksek mukavemetli eliklere nazaran daha azdr. stisnai hallerde vukubulsa bile, kaynakl balantnn hareketi tahdit edildiinde 8 hidrojen gevreklemesi atlamalara itirak edebilir.Kaln paralarda byk kesitli balantlarn ok pasolu kaynanda9 kaynan ekilenmesi, ok yksek ekme gerilmelerinin sebep olduu atlaklar nlemek iin gerekli olabilir. Bylece gerilmelerin menfi etkisi giderilebilir9 kaynak yerinin iyi hususiyetleri arttrlr. ekileme ilemi yuvarlak bal bir eki ile bilhassa kaln profiller ve girilim altndaki eliklerde, kaynak kendini ekmeden yaplrsa ok faydal olur, Minimum ekme gerilmesi *J4 kg/mm 2 2 (430 N/mm ) olan elikler :
2

Bunlar ekme mukavemeti 37 kg/mm (360 N/mm ) olan eliklere nazaran biraz daha fazla karbon ve manganez ihtiva ederler. Bu grup ergitme ve basn kaynaklarnn her ikisinde de gayet iyi kaynak kabiliyetine sahiptir. Yksek snrlarna doru bu grubun sertleme kabi/liyeti ve hidrojen atlaklar hassasiyeti artar. Hidrojen atlaklar riski'sadece ok souk tutulan balantlarda bazikler dndaki elektrodlarla veya nemli bazik elektrodlarla vuku bulabilir. Kaynak metalinin geni hacimli olmas ekilemeyi veya alma scakln arttrmay gerekli klabilir. Dk veya orta enerjili kaynaklarda s dier artlar eit olmasna ramen gei blgesindeki sertlik artm minimum ekme gerilmesi 37 kg/mm z olan eliklere nazaran daha fazladr. Rutil, bazik 9 sellozik ve demirtozlu elektrodlar kullanlabilir, b) Kaynak kabiliyeti iyi olan elikier-Minimum ekme gerilmesi 54 kg/mm (530 N/mm2) olan % karbon manganez alaml elikler ve niobyum ilaveli karbon manganez elikleri, yi kaynak kabiliyetine sahiptirler fakat daha dk mukavemetli eliklere nazaran kaynak diki aral,kaynak yapma zaman aral ve kaynak prosedrnn daha dikkatli planlanmasna ihtiya gsterirler, Her tipte elektrodla son derece dk veya son derece yksek enerji genellikle ciddi bir problem olmakszn kaynak edilebilirler. Daha yksek mukavemetli eliklerin kaynanda kaynak edilen blgedeki souma hzn kontrol altna almak iin gerekli n tedbirlerin alnmasna ihtiya vardr. Bu gruptaki elikler iin sadece bazik elektrodlar kullanlmaldr. 25 mm.ye yakn veya daha fazla kaln malzemelerde n stmasz veya alma scakln ykselterek kaynak yapmak mmkndr. Ykseltilmi alma scakl9 zellikle metal ark kaynanda, oda scaklndaki kaynaa nazaran daha yumuak ve daha kolay dvlebilir bir gei blgesi verir. n stma ve ykseltilmi pasolar aras scakl daha dikkatli mtalaa edilerek kullanlmaldr. Hareketi tahdit edilmi balantnn yanl n stmaya tabi tutulmas gerilmelerin artmasna sebep olur. Yukardaki elikler iin en yksek n stma scakl 150 C dr, 0,60 % ye kadar karbon ihtiva eden sade karbonlu bir elik bazik elektrodla minimum n stma ve pasolar aras scakl 150C olmak zere kaynak edilebilir. Boyal eliklerin kaynanda zellikle kelerde porozite riski byktr ve sertletirilebilen eliklerin dk enerjili kaynanda atlama riski artar.

.3.

Galvanizli eliklerin kaynanda genellikle yeterli netice alnabilir.Kaln paralarda inko tabakas kaynak ileminde problem tekil eder.Erimi inkonun difzyonla eliin tane snrlarna giderek yerlemesi atlama riskini dourur. c-Vasat kaynak kabiliyeti olan elikler 200-300Cfn zerinde n stmaya veya zel sl ileme ihtiya gsterir1er.Takim eliklerinin ou bu gruba girer,% 13 Mn.eliklerde bu gruba girerler.Fakat pasolar aras scaklk mmkn olduu ka dar dk tutularak kaynak edilmelidirler. d-Kaynak kabiliyeti kt olan elikler(kaynak kabiliyeti olmayan elikler)-yksek kkrtl otomat elikleri,yksek seviyede gayri safiyet elemanlar ihtiva eden alaml ve alamsz elikleryksek karbonlu takm elikleri.Bu gruptaki gezliklerde,yeterli mukavemete sahip,porozitesiz.tolore edilebilecek miktarda atlaa sahip kaynak elde edilmesi zor olduu iin ve snn tesiri altndaki blge krlgan hale geldii iin bunlarn kaynak kabiliyetleri ktdr denir veya kaynak edilemez diye adlandirlrlar.Yksek kkrt ve fosfor ihtiva eden eliklerin kaynanda n stma bir dezavantaj tekil edebilir.nk ana malzeme kolayca erir ve saf olmayan,atlaa meyal bir kaynak dikii elde edilir.Otomat eliinden yaplm bir viday bir "kilit kaynaf!ile tespit etmek mmkndr, faka t bu malzemede mukavemetli ve atlaksz kaynak garanti edilebilemez. Kaynak metalinin kaynak kabiliyeti : ok pasolu kaynaklarda,kaynak metalinin kaynak metali zerine ylmas sz konusu olduu zaman kaynak metalinin kaynak kabiliyeti problemi nemli hale gelir.Ekseriye kaynak metali ayn kampozisyondaki haddelenmi malzeme gibi kaynak zelliklerine sahiptir. Kaynak metallerinin kaynak kabiliyeti haddelenmi veya ayn mukavemette dkme yap eliinin kaynak kabiliyeti ile mukayese edilirseilkinin kaynak kabiliyeti kaide olarak daha iyidir. nk kaynak metalinin karbon muhtevas daha dktr. Takm eliklerinin kaynak metalleri ekseriya uygun haddelenmi elikler ve dvme elikler gibi ayn karbon ve alam elemanlar muhtevasna sahiptir.Bu sebepten kaynak kabili-, yetleri daha iyi deildir. Ana metalin kendisi ok iyi kaynak kabiliyetine sahip olsa bile ok pasolu bir sert dolgu kayna yapldnda daima alma scakl ykseltilmelidir. Eer bu kurala uyulmazsa atlaklar kolaylkla teekkl edebilir.

B L M

: III

PASLANMAZ ELKLERN KAYNAK KABLYET

1.- taslanmaz eliin tanm, zellikleri : Paslanmaz elik; ak hava artlarna, korrczif maddelerin etkisine ve yksek scaklklara dayankl.,esas olarak demir,krom nikel,karbon ihtiva eden malzeme iin kullanlan bir terindir. Paklanmaz eliin bnyesinde bulunan takribi % 75 orannda (kalitelere gre deiir) demir tak bana iken d etkilere kar dayanklm azdr,fakat krom veya krom nikel ile muhtelif oranlarda alam yapt zaman paslanmaz (havada okside olmyan) bir zellik kazanir. eliin bnyesinde bulunan krom., havann oksijeni ile temasa geldii yzeyde gayet ince bir tabaka halinde krom oksit tabakas meydana getirir. Paslanmaz zellik veren bv yzeyin koruyuculuu yzeyin parlakl ile artar. 1.1.-Paslanmaz eliin snflandrlmas : Paslanmaz elikler, metallografik yaplarna gre ; - Ferritic (Ferritik) - ustenitic (Ostenitik) - Martensitic (Martensitik) elikler olmak zee ana grupta toplanrlar. a) Ferritik elikler Bu tip elikler esas olarak deirc'r /o 3:rcm alamlardrlar % 1 2 M e n fazla krom ihtiva ederler. Ayn zamanda % 0*05 il 0 3 25 karbon da ihtiva ederler. Baz zelliklerini slan etmek zero demir ve k:?cm yannda bnyaya kk miktarlardaki elemantlerin kc.tii.rG3i halinde co ferritik zellik deimez. Magnetik zellik tayan bu. _urx> pasGi.m-z elikler sartletirilemezler. b) Ostenitik elikler Bu tip eliklerin bnyelerindes % 3 2 il,? 25 krom yannda 3 nemli oranda (% 7-38 Ni) nikel bulunduunaan, dier paslanmaz eliklere nazaran bu gurubun korozyona ve sya kar r^ukavemeti daha ykeektir. Souma esnasnda gaz deiimi olmadndan bunlar da semtle trileiiezler. Ancak souk ilemle yksek mukavemet dereceleri <Mde edilebilir. Baz zelliklerini slah iin yapya molibden3 titan,, niob 5 bakr Tre silis katlr. Antimagnetiktirler. Bugns Dnya paslanmaz elik istihsalinin byk ksmn ostenitik elikler tekil eder, Ostenit.ik elikler, kaynak metalinin yaps bakmndan da iki ksma ayrlr. Bunlarn birincisinde kaynak metali % 10 dan daha az miktarda ferrit ihtiva eder ve genel olarak 18/8-Cr/Ni elii adyla tannr * kinci guruptaki ostenitik eliklerde kaynak metali tamamen ostenitiktir. Bu guruba bilhassa bakr alaml eliklerle syz nukavim elikler girer. c) Martensitik elikler 3u gurup elikler demir yannda % il g 5 ? +an az almanak zere esas olarak krom ihtiva ederler Bnyede karbon orannn yksek oluu {% 0.15-0.20) gurubun en belirli zelliidir Buna bal olarak9 dier iki gurubun aksine, sl ilemle sertletirilebilrler, Magnetiktirler.

.1.

1.2.- Paslanmaz eliklerin zellikleri : elikte korozyona ve oksidasyona kar mukavemeti arttran ve ilavesi mutlak suretle gereken alam eleman kromdur eliin iersindeki kromun koruyucu kabiliyeti9krom ile oksijen arasndaki ilgiden ileri gelmektedir. eliin yzeyinde meydana gelen kromoksit tabakas yzeyi aktif olmyan bir hale getirir ve tesirlere kar korur, % 12 kromlu bir elik oksitleyici asitlere kar iyi bir dayankla sahiptir,Kromun yan sra nikel molibden ve dier alam elemanlar katmak suretiyle redkleyici asitlere kar da mukavemeti arttrmak mmkndr. Kromun dier bir tesiri de, eliklerin s altndaki dayanklklarn byk apta arttrmasdr,Bu tesir bilhassa ekme ve krip mukavemetlerinde kendini gsterir,Ayn ekilde eliin yksek scaklktaki oksidasyona kar dayanklln da arttrr'. Kromun,eliin yaps zerinde byk tesiri mevcuttur ve bu yzden ferrit yapc eleman diye adlandrlrekil l,deki demir-krom faz diyagramndan ostenit faznn ( .faz) demir-krom alamlarnda ok ufak olduu ve 13% den fazla "krom ihtiva eden alamlarda ise,bu faza hi rastlanmad kolaylkla grlebilir.Demir-krom alamna karbon ilavesi -fazn bytr. 0t25 % karbon ilvesi 23% krom ihtiva eden elie kadar devamn salar.

ekil 1.- Demir-Krom faz diyagram. Paslanmaz elikler sy iletme bakmndan karbonlu eliklerden farkldr rneinkromlu eliklerin sy iletme kabiliyetleri karbonlu eliklerin takriben yars kadardr,(ekil 2.) Ostenitik eliklerde ise daha fena olup,karbonlu eliklerin te birine dmektedir,Bu da,kaynak yaplan blgede scakln daha uzun mddet kalacan gsterir.Dolayisiyle de baz mkllerin ortaya kmasna sebep lr. Krom alaml paslanmaz elikler,genellikle karbonlu elikler ile ayn genleme katsaysna sahiptir.Halbuki ostenitik eliklerde ise bu deer, karbonlu eliklerden 50% kadar daha fazladr.(ekil 3.)Bu husus yalnz kaynaky deiltkonstrktr de ilgilendiren nemli bir noktadr.

.2.

ekil 2 t - eitli tip paslanmaz elikler ile normal karbonlu yap eliklerinin 20 il 100C!de sy iletme kabiliyetleri.

ekil 3,- 20 il 800Crde eitli paslanmaz elikler ile karbonlu eliklerin uzama kabiliyetleri. Alamsz karbonlu elikler dk bir elektrik iletme direncine sahiptir. Paslanmaz eliklerde ise bu deer H ila 7 misli daha yksektir,(ekil H,) Bundan tr paslanmaz elik elektrodlar,normal elektrodlardan daha kolay kzarr.Bunun iinde paslanmaz elik elektrodlar daha ksa olarak imal edilir ve normal elektrodlara nazaran % 25 kadar daha az akm iddeti ile yklenir. 2.- Paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyeti : Yksek miktarda krom ihtiva eden eliklerin kaynanda iki nemli karakteristik olay m vcuttur. a) Oksijen ile krom affinitsinden dolay,kaynak banyosunda kaln bir oksit tabakas meydana gelir.Oksidasyon olay ok abuk meydana gelirVe meydana gelen oksidin erime derecesi de yksektir.Kolaylkla teekkl eden krom-oksit$kaynan kalitesini drr.Bu olay yznden zel bir kaynak usul ve teknik kullanarak kaynak banyosunu ve ark hava ile temastan menetmek gerekir.

.3.

Sekil *+.- eitli tip paslanmaz elikler ile normal alamsz karbonlu yap eliklerinin 20Cfde zgl elektrik iletme direnleri. b) Krom, karbona kar daha byk affiniteye sahiptir.Bu sebepten tr yksek krom alaml eliklerdeeer karbon erimi haldeki metal ile temasa geerse veya ortak karbonlayc bir ortam mevcut isekaynak esnasnda byk karbrasyon meyli ortaya kar.Hemen hemen btn paslanmaz eliklerde,karbon miktarn mmkn olduu kadar dk tutmak gerekir. Bunun iin karbonu kromdan ayr tutmak gayesiyle tedbirler, almak gerekir.rtl elektrodlarla yaplan ark kaynanda,elektrod rtsnde selloz bulunmas halindekarbon rtden kaynak banyosuna geebi lir. Oksi-asetilen kaynanda asetilen fazlal d karbrasyona se hep olduundan arzu edilmez. Dier taraftan kaynak azlarndaki,pislik ve yal maddeler de karbrasyona sebep olabileceindenbunlarn da daha evvel dikkatlice temizlenmesi gerekir. 2.1- Kromlu ferritik eliklerin kayna. Yksek miktarda krom ve ok az karbon ihtiva ettiklerindenbunlarda hi veya ok az ostenit meydana gelir.Bundan dolay bu eliklerde sertlie tesir edebilecek miktarda ostenit teekkl etmez. Faz dnmesi yoktur . Kaynak esnasnda kaynakta ve snn tesiri altnda kalan blgede martenzit dnmesinden doan birok zorluklar ortadan kalkt iin kolay kaynak edilir olmalarna ramen,kaynak srasnda baz mkller kendini gaterir.Kromlu ferritik eliklerin kaynanda en byk engelmalzemenin 1150Cfnin zerinde tane bymesine olan meylidir.Kaynak yaparken snn tesiri altnca kalan blgenin bir ksm ve kaynan kendisi 1150Cfye eriir ve buralarda tane bymesi teekkl balar.Bu eliklerde tane bymesi hzla cereyan eder ve ok byk taneler meydana gelir.Kromlu ferritik elikler normal olarak ince taneli snek bir yapya sahiptir, tri taneli hale geince,entik darbe mukavemetleri ok der.Malzeme bir kere iri taneli duruma geince bunu sl ilemlerle tekrar ince taneli hale getirmek imkanszdr.Zira, stma ve souma arasnda hibir faz dnr mesi meydana gelmemektedir, Bu tip eliklerin kaynanda yle bir usul kullanlmal ki, malzeme mmkn olduu kadar ksa bir mddet iin 1150Cfyi gemeli ve bylece ar tane bymesi nlenmelidir.Bu ise paraya nce bir s vererekmteaki ben hzl soumay salyacak bir kaynak usul ile gerekleebilir.Teorik olarak kaynak blgesindeki iri taneli yapy scak dme ile slah etmek mmkndr.Fakatyksek scaklkta bu ekilde:dmedaima imkan dahilinde
.4.-

deildir ve mmkn olduu hallerde de tam gvenilir bir tesire sahip olamam. . Bu yzden,normal olarak tavsiye edilmez.Kaynak blgesinin souk olarak d3r mesi ise hibir art altnda yaplmamaldr.Ziragevrek olan kaynak yerinde atlama meydana gelebilir. Kromlu ferritik elikler,ok az miktarda azot ilvesiyle,tane bymesine daha az elverili hale getirilebilirler. % 0,1 azot ilvesi, metalde tane b ymesine kar olduka byk bir geciktirme kazandrr.Bu sebepten tr azot ilve edilmi kromlu ferritik elikler mevcuttur.Eer azot ilvesi kay nak metaline yapld ise*katlama neticesinde daha ince taneli olur. Dier taraftan doldurulan metalde tane bymesinin sebep olduu gevreklik , ostenitik tip elektrod (meselt 18/8 Cr/Ni tipi) kullanlarak nlenebilir. Mamafih % 0,1 den fazla karbon ihtiva eden esas metal halinde ise,kaynak b3r gesindeki karbr kelmesinin arzulamayan tesirlerine mukabil yksek alaral elektrodlar (mesel, 25/20-Cr/Ni tipi) kullanlmaldr. Eer bu eliklerin kayna redkleyici bir atmosferde (ekseriya hidrojen slfr H2S) alacaksa,kaynak nikelsiz bir doldurma malzemesi ile yaplmaldr. Kromlu ferritik eliklerde tane bymesi meyline kar kullanlan bir dier usulde,ferrit ile ferrit iersinde bir miktar ostenitten mteekkil hale getirebilecek ekilde elii alamlandrmaktr. Yksek miktarda krom ve karbon ihtiva eden ferritik eliklerin kaynann dnda,bu tip eliklere n tavlama tatbik edilmez. 2.2.-Kromlu martenzitik eliklerin kayna : Isnn tesiri altnda kalan blgede ani souma tesirlerini yok etmek zor olduundan kaynak kabiliyeti zayftrBununla beraber az karbon ihtiva eden kromlu martenzitik elikler kaynak edilebilirYksek karbonlu olanlar mmkn mertebe kaynak edilmemelidir. Kaynaktan nce yaplan bir n tavlama,snn tesiri altnda kalan blgenin sertliini azaltmaz; fakat gerilmeleri azalttndan,atlama ansn drr. Bu elikler iin normal n tavlama scakl 200 - 300C arasndadr. Kaynak ilemi, 300C alma scaklnda yaplmaldr. Kaynak blgesinde daha srek bir i yap elde etmek ve gerilmeleri azaltmak iin,parann kayna mteakip bir gerilme gidermesi tavlamasna tabi tutulmas gerekir.Gerilme giderme tavlamas para n tavlama scaklna kadar soumadan tatbik edilmelidir. Kayna takriben para 650-775C!lik bir sl ileme tabi tutularak sakin havada soumaya terkedilir. Kromlu martenzitik eliklerin kaynanda ekseriya ostenitik kaynak metali kullanlr.Ostenitik doldurma malzemesi kullanlmas dahi,snn tesiri altnda kalan blgedeki martenzit teekklne mani olamaz. 2.3.-Krom-Nikelfli ostenitik eliklerin kayna: Ostenitik paslanmaz elikler,kolaylkla eritme veya basn kaynaklarnn her ikisiyle de kaynak edilebilir.Magnetik deildirler ve ostenitik paslanmaz eliklerle,dier elikler arasndaki farkll allade bir mknats ile anlamak mmkndr.Metal ark kayna, MIG, TIG, plzma kayna ve ou hallerde tozalt kayna ile ok iyi bir ekilde kaynak edilebilirler.Oksi asetilen kayna sadece orta derecede korrozyon dayanm istendiinde kullanlr, Ostenitik paslanmaz eliklerin sl,genleme katsays,normal eliklerin 1,5 mislidir.Is iletme katsaylar da oda scaklnda yumuak eliklerin 1/3f kadardr. Bu farklar,kaynakta baz zorluklar ortaya karmaktadr.Kaynak esnasnda daha byk ekmeler ve deformasyonlar meydana gelmektedir.Bu sebep lerden dolay, ostenitik paslanmaz eliklerin kaynanda verilen enerji yumuak eliklerin kaynanda kullanlan deerden daha dk tutulmaldr. nk erimi metal banyosu byrse, bu yapdaki elikte scak atlaklar vuku bula1 bilir, ya da ana metalin gereksiz yere fazla stlmas deformasyonlarm .5.

artmasna sebep olabilir ve korrozyon direncini azaltabilir.Bu sebepler den dolay ostenitik eliklerin kayna yumuak veya dk alaml eliklerin benzer kaynak ilemlerinden daha uzun vakit alr. Ostenit oda scaklnda ve alak scaklklarda mutlak olarak kararl deildir .Baz artlar altnda bir noktaya kadar dnebilirMeseltostenitik eliklerin souk ekil deitirmesi ksmen martenzite dnmeyi salyabilir. Bu durumda malzeme sert ve magnetik olur, 2,H.-Karbr kelmesi : Bilhassa 18/8 tipi ostenitik elikler,450 ila 850C arasnda stldklar veya bu scaklklar arasndan geerken veyahut da bekletildii takdirde krom karbr teekkl eder;yani kelme meyli kendini gsterir.eliin istihsali srasnda,krom ve karbon ostenit iersinde eridiinden 1100C scaklktan itibaren ok hzl olarak oda scaklna kadar soutulur.Bu elemanlarn * hzl souma esnasnda kelmeleri ortadan kalkar ve karbonun oda scaklndaki diffzyon kabiliyetinin zayf olmas dolaysyletostenit de oldukf a kararldr.Scakln H50C nin zerine kmas halindekarbonun diffz-* yon kabiliyeti karbonu tane snrlarndan darya doru diffze ettirecek kadar artacandan ve karbonun kroma kar ar affinitesinden dolay da, kromla birleerek krom-karbr (Cr^C) meydana getirecektirByle bir karbr kelmesi neticesinde tane snrlar boyunca ekseriya srekli bir krom a meydana gelir,Krom karbrnn arlk bakmndan % 9 0 f m krom olmasndan tr,tane snrlarnda bulunan ok az karbon ile ostenit tanesinin evresindeki krom miktarn ar derecede azaltr.ekil 5,fte,ostenit tanele rinin snrlarnda kelen karbr a ematik bir halde grlmektedir.Bunun neticesi olarak krom-nikelfli ostenitik elikler H50C ile 850C scaklklar arasnda stldklar zaman artk korrozyona kar dayankl deildirler .Malzeme korrozif bir atmosferle temasa geince,krom miktarnn dk olduu tane snrlar boyunca korrozyona urar.Bu taneler aras etki, btn malzemeyi ksa zamanda tahrip edebilir. Karbr teekkl esas metalin bileimindeki karbon miktar arttka ykselir ve 650C ila 750C arasnda en iddetli ekilde cereyan eder.

Sekil 5.- Ostenit tanelerinin snrlarnda kelen karbr ann ematik gsterilii. .6.

Kaynak yaparkenkaynak dikiinin iki tarafndaki esas metale ait ksm (ekil 6.) kaynak sresi boyunca uzun-sre 500 il 900C arasnda tavl halde kalr. Eer karbon miktar da yksekseblgede karbr kelir ve taneler aras korozyon meydana gelir.

ekil 6,~ Titan ve Niobyum ihtiva etmeyen bir ostenitik ediktekaynan karbr kelmesine tesiri, (a) ile gsterilen blgeler karbr teekkl b a k a m d a n en tehlikeli ksmlardr. Kritik scaklktaki bekleme sresi ile eliin bileiminde bulunain karbon miktar arasnda sk bir balant vardr. Mesel, normal olarak az karbon ihtiva eden bir elik fazla mddet kiritik scaklkta beklersekarbr kelmesi yine kendini gsterir. Bu konuda yaplan aratrmalar aadaki neticeyi bize vermektedir. 0,3 dakika 750Cfde % 0,08 C 2,5 !f 670Cfde % 0,06 C lf 7,0 650Cfde % 0,05 C f 11,0 650Cfde % 0,03 C Tek paso ile yaplan kaynakta 650-750C arasndaki bekleme sresi enpk bir dakikadr.ok pasolu kaynakta tabiatlyle bu zaman daha fazladr. Krom-nikelli ostenitik eliklerin tane snrlar boyunca meydana gelen karbr kelmesini azaltmak veyahut nlemek iin esas tedbir vardr. a* Esas metalin karbon miktarn dk tutmak Karbon miktar az ise, karbr teekkl de az olacaktr ve tam tesirini gstermeyecektir. b~ elii stablize etmek Karbonun kroma kar olan affinitesinden daha yksek bir affiniteye sahip baka bir elemann katlmasdr, Bu elemantitanyum,niobyum veya tantal olabilir. Bunlar tane snrlar boyunca deilostenit taneleri iersinde ince olarak yaylm halde kelmi karbrler meydana getirirler. Bu elemanlarn yeter derecede ilavesi,krom ile reaksiyona girecek karbon miktarn brakmayacaktr. Krom nikelli ostenitik eliklerin stabilizasyonunda ucuz olan titanyum kullanlir,Fakat elektrodlarn stabilizasyonu iin niobyum daha elverilidir. c- Isl ilem tatbik etmek, Btn parann 1100Cfye kadar stlp suya sokulmasdr.Bylece mey*dana gelmi olan krom karbr,ostenit iersinde erir ve suya sokulmakla da karbr teekkl nlenmi olur. Bu ilem pek pratik deildir. 2.5,-Cstenitik martensitik elik. % 13-16 Cr ve % H-6 Ni ihtiva eder. Daha yksek mukavemetli ve kaynak kabiliyeti daha iyi olduu iin,geen on sene zarfnda byk lde % 13 Cr lu martensitik eliklerin yerini almtr.Ana metal il ayu alaml bir doldurma malzemesi ile kaynak edilebilirFakat martensitik eliklerin kaynanda olduu gibi,ostenitik doldurma malzemesi ile de kaynak edilebilir. Ayn alaml malzeme ile kaynakta n stma gereklidir. 2,6,-Paslanmaz eliin yumuak veya dk alaml elie kaynaostenitik doldurma malzemesi ile baarlabilir. .7.

BLM

: IV

DKME DEMRN KAYNAK KABLYET

1. Dkme Demirin zellikleri : Genel olarak bileiminde 2 il 5% karbon bulunan demir karbon alamlarna dkme demir denir. Dkme demirin yapsndaki karbon,ya byk ksm grafit fcalinde ya tamamen veyahut da ksmen sementite bal olarak bulunur.Dkme demirin kr birinci halde krs ikinci halde beyaz ve nc halde de alaca renktedir. Dkme demirin bileiminde karbondan baka silisyummanganez,fosfor ve kkrt, bazen de nikel, kroms molibden titen, bakr gibi elemanlardan bir veya birka bulunur. Silisyum ve manganez miktarlar toplam 3% civarndadr.Silisyum yzdesi arttka dkme demir yumuak ve kolay ilenebilir bir hal alr. Silisyum ayn zamanda karbonun grafit halinde ayrmasn tevik eder.Silisyum kr dkme demire akclk hassasda verir. Dkme demirde 0,5 il 1,2% nispetlerinde bulunan manganez,mukavemet ve sertlii arttrr. Karbonla, manganez, mukavemet ve sertlii arttrr. Karbonla, manganezkarbr ve kkrtle de manganezslfr halinde birleir.Manganez karbonun sementite bal olarak teekkln salar. Fosfor, dkme demirin bileiminde 0,1 il 1,5% nispetleri iinde bulunur.Demirde erir ve demirslfr halinde birleir.Karbonun grafit halinde ayrmasna yardmc olur. Bu tesir silisyuma nazaran azdr. Fosfor dkme demire akclk verir ve krlgan yapar. Kkrdn mmkn mertebe az bulunmas arzu edilir, (enok 0,1%) Kkrt dkme demire sert,krlgan ve koyu bir akclk hassas verir.Manganezle (MnS) halinde birleir ve karbonun grafit halinde ayrmasn gletirir. Dkme demirin mekanik zellikleri birok faktre baldr,Bu hususta bata kimyasal bileim gelir ve bilhassa karbon/Silisyum orann zikretmek gerekir. Maurer,dkme demirin bileiminde bulunan karbon ve silisyum miktarna bal olarak dkme demirin i yapsn bir diyagramla tesbit etmitir.(ekil 1.) Dkme demirin mekanik zellikleri,karbon/Silisyum orannn etkisi yannda,erimi haldeki metalin dkme kalbnmiersindeki souma hz da tesir eder. Eer souma hz kk ise ve yeni dklen para yava soursa,karbonun byk bir ksm grafit halinde ayrr.Bir kir dkme demir parann zellikleri bilhassa ekme mukavemeti ve sertlii yalnz kimyasal bileime bal olmayp, souma artlarna ve ayn zamanda parann arl ile kalnlna da tabidir. Dkme demir az miktarda silisyum ve ok miktarda da manganez ihtiva ederse yahut hzl soutulursa (meselakokil dkme gibi), sert bir i yap elde edilir. Bu yap ledeburtik olarak tannmtr. Kr beyaz renkte d gayet sert ve gevrektir. (Takriben 500 kg/mm2 brinel sertliine sahiptir) Kolay ilenmez. Anmaya dayankl olmas istenen fakat mukavemetin ok yksek olmas arzu edilmeyen dkme paralarn imalinde kullanlr. 2. zel Dkme Demirler : 2.1. Temper dkme demir. Beyaz dkme demirin ntr veya oksitleyici bir ortam iinde 900 il 1050C arasmda(950C) bir hafta mddette tavlanmas sonunda elde edilir.Bylece beyaz dkme demirde bulunan sementit paralanr (Fe3C 3Fe-C) ve karbon grafit halinde ayrlrBu ayrlma kr dkme demirde olduu gibi levha eklinde deil, taneler eklinde olur. Karbona yumuatma karbonu denir.Yumuatma karbonu entik etkisi yapmadndan,mukavemet 30-40 kg/mm^ye ykselir ve uzamas da 16%?ye eriir,Bu sebepten temper dkme demiri bir s nra kadar plastik ekil vermeye elverilidir.Temper dkme demiri kolaylkla ilenebilir.Genel olarak beyaz ve siyah temper dkmedemir diye iki tip halinde kullanlr. .1.

ekil 1,- Maurer Diyagram 1: Beyaz dkme demir 2 ve H: Gei yaps 3 : Perlitik kr dkme demir 5 : Ferritik kr dkme demir 2.2. Sfero dkme demir. sminden de anlald gibi bu dkme demir kk kreler halinde (0,5/100 il 8/100 mm. apnda) kelen grafitin ekli ile karakterize edilir.Bu olay, sfero (kresel grafitli) dkme demirin mekanik zelliklerini tayin eder. Mesela, ayn karbon miktar iin, bu halde elik matrisinin kesitinin azalmas ve grafit lamellerinin entik tesiri ok az dr ve bylece 65 kg/mm fye varan ekme mukavemetine eriilir.Grafitin ktleler halinde kelmesi genellikle magnezyum ilavesi ile elde edilir. Matris ferritik, ferritik-perlitik, perlitik veya sorbitik bir yap gsterebilir . zel hallerde nikel,bakirmolibden veya vanadyum gibi alam elemanlarnda ilave edilebilir. Sfero dkme demirin zellikleri dkme elik ile kr dkme demir arasndadr. Kr dkme demire nazaran 2/3 orannda arlktan ekonomi salar, letme kabiliyeti ve korozyona kar dayankl, aa yukar kr dkme demirinkine eittir,Birok hallerde daha ekonomik olarak dkme eliin yerini alr, 2.3, Ostenitik dkme demir. Yksek miktarda nikel ihtiva eden dkme demirdir, Ni-Resist ad da verilir. ekme mukavemeti (15-22 kg/mm2) ve sertlii (120-180 Brinell) normal kr dkme demirden ok az farkldr. Buna mukabil Ni-Resistbirok korrozif maddelerin (amar sularfalkali kostikler.organik ve anorganik asitler) anmaya ve scak halde oksitlenmeye kar iyi bir dayankllk gsterir,Kaynak edilebilme ve ilenebilme kabiliyetleri iyidir. Son senelerde Ni-Resist sfero dkme demir imaline de balanm bulunmaktadr,Bu ekilde sfero dkme demirin ve ostenitik dkme demirin avantajl zellikleri birletirilmitir. 2.

3, Dkme demirin kaynak kabiliyeti : Normal kr dkme demir eitleri,perlitik ve nikel alaml zel dkme de mirler ile kresel grafitli dkme demir iyi bir kaynak kabiliyetine sahiptir. Eer bu dkme demirler uzun mddet kzgn buhar ile temasta veya yksek s caklkta kalrsa,karbon ve silisyumun oksidasyonu dolaysyle kaynak kabiliyetini kaybeder yani kaynak yaplamaz bir hale gelir. Ekonomik noktadan hareket edersek pratikte dkme boluklarnn doldurulmas, krlan paralarn birletirilmesi bir takm gerilmeler husule getirir.Bu gerilmelere ramen kr dkme demirin kayna daima rantabl olmutur*Mesela krlan bir parann yeniden dkme yolu ile imali ok zaman alc bir ilem elmasna ramen,kaynak ok ksa bir sre ierisinde yaplr. Kr dkme demirin kaynak kabiliyetini tayin eden iki zellii vardr.Bunlardan birisi,ekil deitirme kabiliyetinin olmamas; ikincisi i yap deimeleridir. Karbonun,dkme demirin yaps iersinde serbest grafit lamelleri halinde bulunmas,mukavemetini drmekte ve kendisini gevrek yapmaktadr. Bunun iin kr dkme demir hamur (arafaz) haline gelmeden dorudan doruya sv halden kat hale abuk geer. Her trl plastik deformasyon kabiliyetinin noksanl dolaysyla9malzemenin n tavlanmasskayna ve soumas esnasnda erimi haldeki ilave metalde meydana gelen gayrimuntazam genlemeler ve kendini ekseler bir takm gerilmeler husule getirir.Bu gelimeler, kr dkme demirin mukavemetini at anda atlama veya krlma hasl olur. Bu tehlike,bilhassa kark ekillerde,ince ve kaln kesitler arasnda keskin geileri haiz paralarda ok byktr. Kaynak esnasndaki souma artlarnn dkme demirin i yaps zerinde byk tesiri vardr.Bir kr dkme demirin yine bir kr dkme demir ubuk ile hibir tedbir alnmadan kaynak yapldn farzedelim.Burada erimi haldeki ilave metal ile ana metal arasndaki ani scaklk d abuk bir souma hasl eder. Netice de erimi haldeki metalin yanndaki ksmda sert bir dkme demir meydana gelir. Verilen bir dkme demir eidi iin,kullanlan kaynak usulne ve ilave metale bal olarak bu blgenin sertlii ve genilii deiir. M , Dkme Demirin Kayna : Dkme demirin kaynandaki en nemli hususlar uygun bir kaynak metali seilmesi ve kaynak blgesine de mmkn olduu kadar dk bir scakln tatbik edilmesidir. Kaynak metali (ilave metal), esas metali kolaylkla stabilmeli ve iyi bir tutma kabiliyetini haiz olmaldr.Btn bunlarn yan sra mekanik zellikleri mmkn mertebe esas metalinkine uymaldr.Kaynak yaplacak paraya dk scaklk tatbik ederek (az s vererek) genleme ve kendini ekme azaltlabilir; ayn zamanda souma hznn da yavalamas dolaysyla kaynak blgesinde meydana gelen gevrek ve sert blge ufalr veya teekkl etmez. Bylece kaynak metali ve para kolaylkla ilenebilir. Gnmzde kr dkme demir tatbik edilen balca kaynak usulleri aada bir araya toplanmtr, a- Dkme kayna (scak kaynak) b- Termit eritme kayna (scak kaynak) c- Gaz eritme kayna (oksi asetilen kayna) - Souk kaynak - Scak kaynak d- Elektrik ark kayna - Souk kaynak - Scak kaynak - Yar scak kaynak .3.

Kr dkme demirin kaynanda esas prensip9kaynam souk veya scak yaplmasdr. Eer kaynaktan nce paraya bir tavlama tatbik edilmeden kaynak oda scaklnda yaplrsa buna souk kaynak denir. Kr dkme demir para, kaynak ileminden nce her taraf,koyu krmz rengi (500-600e) alncaya kadar tavlama yaplr ve buna mteakip de kaynak ilemi yaplrsa buna scak kaynak denir. Kaynaktan sonra da para frnda veya ocakta yava soumaya terk edilir. Bu souma, parann byklne gre birka gn srebilir. .1. Dkme demirin elektrik ark kayna. Dkme demirin scak ve souk elektrik ark kaynaher eit dkme paraya tatbik edilir. ki usuln mukavemet zellikleri farkldr. Parann maruz kald zorlamaya gre iki usulden biri seilir. Souk kaynak daha ziyade dk mukavemetli paralarla tatbik edilir. Mesela, krlan ksmlar fazla bir zorlamaya maruz deilse. Buna mukabil kaynak ilemi daha abuk yaplr. Yalnz yksek bir mukavemet ve iyi bir szdrinazla sahip deildir.Scak kaynak yksek bir mukavemet salar ve paradan i gerilmeler mevcut deildir. . 1.1. Dkme demirin elektrik ark souk kayna : Dkme demirin souk kaynanda, elik kaynanda kullanlan ayn donanm ve vastalar kullanlr. Kaynak genel olarak doru akmla yaplr. Bunun iin ya kaynak jeneratrne yada redresrne ihtiya vardr. Baz hallerde alternatif akmda kullanlabilir. Akmn seimi kullanlan elektrodun cinsine baldr plak elektrodlar iin doru akm kullanlr. rtl ve zl elektrodlar iin iki cins akmda kullanlabilir. Kaynak, ya elik yada zel elektrodlar ile yapilir.Dorudan doruya dkme demir ubuklarda kullanlabilir.Fakat kaynak esnasnda eriyerek akan damlalar,abuk sour ve kaynak az ierisinde iyi bir birleme salamaz. Ayn zamanda arzu edilmeyen sert bir yap verir(beyaz dkm). Kaynak ilemi genellikle oda scaklnda yaplr.Fakat pratikten elde edilen tecrbelere gre takriben 100 C veya 200Cflik bir n tavlama faydal olmaktadr. Bu scakl ayn zamanda alma scakl ad da verilmektedir. Bylece ilave metal ile esas metal arasndaki birlemeyi slah ettii gibi, gei blgesindeki sertliide drmektedir. Alamsz elik elektrodlarla paray n stmaya tabi tutmadan kaynak yapabiliriz. Burada diffzyon yoluyla esas metalden ilave metale karbon gemektedir. Bylece gayet sert olan birleme hasl olur. Kayna mteakip tala kaldrlarak ilenmeye ve hassasiyet aranmaya dkme demir p r * a-alar elik elektrod ile kaynak yaplabilir. Kaynak ileminde, 20-30 mm lik ksa pasolar ekilir ve henz koyu krmz renkte iken kaynak metali ekilenir. Daha nce 200C!lik bir n tavlama faydaldr. Bakr alaml elektrodlar ekseriye bakr kr dkme demire kaynak etmede kullanlr.Kr dkme demirin kaynanda nikel ve nikel esasl elektrodlarn kullanlmas bugn ok yaygn bir usuldr.Bu elektrodlar ile n tavlamaya ihtiya kalmadan abuk ve ekonomik olur gayet basit tarzda bir kaynak yaplabilir. Nikel elektrodlarla yaplan paralarn dikilerinin ilenmesi kolaydr. Buna mukabil ferro-nikel elektrodlarla yaplan kaynaklarda atlama tehlikesi daha az ve tutunma daha iyidir. Kayna mklat arz eden dkme demirlerde ferro-nikel elektrodlarla daha kolay kaynak edilebilmektedir. Ekseriya her iki cins elektrodun gsterdii avantajlardan faydalanmak gayesi ile diki ferro-nikel elektrodla doldurulur ve kapak pasosu ise kolaylkla ilenebilen nikel elektrodla yaplr. .**.

4.1.2. Dkme demirin scak elektrik ark kayna : Kr dkme demirin scak elektrik ark kayna5 dkme demir ubuklarla yaplr. Doru akma ihtiya vardr. Elektrod pozitif kutba balanr. Kaynak ileminin aralksz olarak yaplmas gerekir. Kaynak yaplacak paralar nce temizlenir ve sonra kaynak azlar alr. Tamamen tahrip olmu ksmlarekilli kmr levhalariyla beslene rek etraf kum veya amurla takviye edilir. Bu tarzda hazrlanan para ! frnn iersine yerletirilir. Bu ilemden sonra para 500-6Q0C lik bir n tavlamaya tabi tutulur. Byk paralarn bazen 12 saat gibi uzun mddet tavlanmalar gerekir. Kaynak ilemi hi ara verilmeden faslasz olarak yaplmaldr. Kaynaktan sonra parann zeri odun kmr ile rtlerek frn kapatlr ve para yava yava soumaya terkedilir. Para ne kadar yava soursa9i gerilmeler de o kadar az olur. ok byk paralarn souma zaman,bazan bir hafta devam eder. Kaynaktan sonra parann her taraf erime scaklna yakn bir scakla kadar tavlanp yava soumaya terk edilirse, i gerilmeler tamamen ortadan kalkar. Zira n tavlama ile kaynak scakl arasnda byk bir scaklk fark vardr. 4.1.3. Dkme demirin elektrik ark yar scak kayna : Kr dkme demirin elektrik ark kaynanda, scak ve souk kaynaktan baka, birde yar scak kaynak usul vardr, Bu usulde parann tamam veya kaynak yaplacak ksm 250-300Cflik bir n tavlamaya tabi tutulur. Istma yine odun kmr ile basit ekilde hazrlanm bir farnda yaplr. Kayna mteakip para kuru kuma gmlr veya frnda soumaya terkedilir. lave metal dkme demir kaynak ubuklardr. 5. zel dkme demirlerin kayna : 5.1. Temper dkme demir kayna : Temper dkme demiri kaide olarak elik gibi kaynak yaplr. Kaynak temperleme ileminden nce ve sonra tatbik edilebilir. Temperlerne ileminden nce kaynak yaplrsa, diki tavlanmadan sonra istenen zellii kazanr.Si yah temper dkme demiri tavlama ileminden sonra kaynak yapld takdirde, balangtaki sementit tersine bir reaksiyon ile tekrar meydana gelir bu sebepten tr sert ve krlgan olur. Temper dkme demirin kaynanda da kr dkme demirde olduu gibi iki ana nokta vardr. Bunlardan biri scak, dieri de souk kaynak tarzdr. Scak kaynak usulnde, paraya ilemden evvel 300-H00Cflik bir n tavlama tatbik edilir ve kaynaktan sonra da para yava soumaya braklr. 5.2. Sfero dkme demirin kayna : Dier dkme demir trleri gibi kaynaa elverilidir. Bugn kresel grafitli dkme demire tatbik edilen kaynak usullerinin banda elektrik ark kayna gelir. Sfero dkme demir, oksi-asetilen kayna ile de birletirile bilir. Yaplan aratrmalar, kresel grafitli dkme demirin elektrik ark kayna mda, bazik rtl alamsz elikgmonel,nikel ve ferro nikel elektrod larm kullanldn gstermitir. Gei blgesinde sert bir ksmn meydana gelmemesi iin9 kayna mteakip bir sl ilemin tatbiki tavsiye edilmektedir. Kaynaktan sonra dikiin ilenmesi bahis konusu isesmesela baz hatalarnn tamiri gibi, kaynan monel elektrodu ile yaplmas tavsiye edilir. Monel elektrodlarla yaplan dikilerkresel grafitli dkme demir ile ayn rengi verir.Fakat monel elektrodlarm bir mahzuru,kaynak dikiini scakta atlamaya kar hassas yapmasidir.Bunun iin pasodan fazla yaplacak kaynak
o5o

ilerinde monel elektrodunu kullanmamak gerekir Fazla miktarda ilave metalin doldurulmas istendii zaman nikel elektrodlar kullanlmaldr. Nikel elektrodlar hem birletirme hem de kresel dkme demirin byk aptaki tamir ilerinde tercih edilir. Nikel elektrodlarla yaplan kaynakta,ayrca bir nihai sl ilem yaplrsa,sert gei bl gesi ortadan kaldrlm olur. Ayn sl ilem monel elektrodlarla yaplan kaynaklara da tatbik edilmelidir. Kresel grafitli dkme demire ait kaynak balantsndan yksek ekme mukavemeti istendii taktirde kayna alaunsz bazik rtl elik elektrod ile yapmak gerekir. Tecrbeler,souktan sonra normalizasyon tavlanmasna tabi tutulan paralarn,yumuatma tavlamas tatbik edilen paralardan daha yksek bir ekme mukavemeti verdii gstermitir.

.6.