KOCAEL NVERSTES * FEN BLMLER ENSTTS

GNE ENERJS LE ALIAN ARACIN ELEKTRK VE ELEKTRONK SSTEMNN MKRODENETLEYCLER LE TASARIMI VE UYGULAMASI

YKSEK LSANS TEZ Bilgisayar r. Metin SUNAN

Ana Bilim Dal: Mekatronik Mhendislii Danman: Yrd. Do. Dr. H. Metin ERTUN

HAZRAN 2006

NSZ VE TEEKKR Gne enerjisi gibi maliyeti olmayan ve kayna hi bitmeyen enerjilerden faydalanmak fikri insanolunun gndeminde hep vard. Bu fikirlerden birisi ise ulamn bu cretsiz kaynaklar ile yaplmasdr. Gne arabalar zerine yaplm olan aratrma ve almalar henz bu fikri tam olarak yerine getirememi olsa bile yaplan almalar bilimin farkl alanlarna kaynak tekil etmitir. Bu tasarm yaplan arata gne panelleri, akler, motorlar, mikro denetleyiciler, LCD ekranlar ve birok sensorlar kullanlarak lkemizin teknoloji kullanm ve yerli tasarm gc arttrlmaya allmtr. Tez almalarm srasnda karlatm her trl problemimde, desteklerini benden esirgemeyen Sayn Yrd. Do. Dr. Hseyin Metin ERTUNa, bu tez ve dier tm almalarm srasnda bana her zaman moral destei salayan eim Hatice SUNANa ve deerli arkadam Metin KESLERe teekkrlerimi sunarm.

NDEKLER NSZ VE TEEKKR ............................................................................................. i NDEKLER ............................................................................................................ ii EKLLER DZN...................................................................................................... v TABLOLAR DZN .................................................................................................. ix SMGELER.................................................................................................................. x ZET .........................................................................................................................xii ABSTRACT..............................................................................................................xiii 1. GR ....................................................................................................................... 1 2. GNE ENERJS .................................................................................................. 3 2.1. Isl Gne Teknolojileri......................................................................................... 6 2.1.1. Dk scaklk sistemleri ................................................................................... 7 2.1.1.1. Dzlemsel gne kolektrleri.......................................................................... 7 2.1.1.2. rn kurutma ve seralar.................................................................................. 7 2.1.2. Younlatrc sistemler ..................................................................................... 8 2.1.2.1. Parabolik oluk kolektrler............................................................................... 8 2.1.2.2. Parabolik anak sistemler................................................................................ 9 2.1.2.3. Merkezi alc sistemler .................................................................................. 10 2.2. Gne Inm ...................................................................................................... 10 2.2.1. Gne pilleri ( fotovoltaik piller ) ................................................................... 11 2.2.2. Gne pillerinin yaps ve almas................................................................. 12 2.2.3. Gne pili sistemleri......................................................................................... 14 3. DC-DC EVRCLER ......................................................................................... 20 3.1. Buck evirici ...................................................................................................... 23 3.2. Boost evirici ..................................................................................................... 30 3.3. Buck-Boost evirici............................................................................................ 34 3.4. Flyback eviriciler.............................................................................................. 37 3.5. deal Olmayan Durumlar..................................................................................... 42 3.5.1. Buck evirici .................................................................................................... 43 3.5.2. Boost evirici ................................................................................................... 45 4. ELEKTRK SSTEM TASARIMI ....................................................................... 49 4.1. Gne Panelleri ................................................................................................... 51 4.2. Ak Grubu........................................................................................................... 54 4.3. Motor................................................................................................................... 55 4.4. Motor Src ...................................................................................................... 57 4.5. Elektrik Kumanda Paneli .................................................................................... 60 4.6. Kablolar ve Yerleim .......................................................................................... 62 5. ELEKTRONK SSTEM TASARIMI................................................................... 64 5.1. Maksimum G Noktas zleyici ........................................................................ 66 5.1.1. Tasarm............................................................................................................. 66 5.1.2. Tasarm kriterleri.............................................................................................. 68 5.1.3. Simlasyon....................................................................................................... 69 5.1.3.1. Gne paneli modeli...................................................................................... 70 5.1.3.2. DC-DC evrici modeli .................................................................................. 76
ii

5.1.3.3. MPPT algoritmas modeli ............................................................................. 79 5.1.3.4. Deiken yk modeli .................................................................................... 84 5.1.4. Donanm tasarm ............................................................................................. 85 5.1.4.1. Boost evirici ve PWM src ..................................................................... 86 5.1.4.2. Gerilim alglayclar ..................................................................................... 93 5.1.4.3. Akm alglayclar ........................................................................................ 96 5.1.4.4. Mikro denetleyici .......................................................................................... 99 5.1.4.5. Seri haberleme ........................................................................................... 108 5.1.5. Yazlm tasarm ............................................................................................. 110 5.1.6. Baskl devre tasarm..................................................................................... 112 5.2. Src Paneli .................................................................................................... 115 5.2.1. Src kontrolleri .......................................................................................... 117 5.2.2. Src ekran ................................................................................................. 120 5.2.3. Tasarm........................................................................................................... 121 5.2.4. Simlasyon..................................................................................................... 123 5.2.5. Donanm tasarm ........................................................................................... 124 5.2.6. Yazlm tasarm ............................................................................................. 129 5.2.7. Baskl devre tasarm..................................................................................... 130 5.3. Hz lm Devresi.......................................................................................... 131 5.3.1. Tasarm........................................................................................................... 131 5.3.2. Simlasyon..................................................................................................... 133 5.3.3. Donanm tasarm ........................................................................................... 134 5.3.4. Yazlm tasarm ............................................................................................. 137 5.3.5. Baskl devre tasarm..................................................................................... 139 5.4. Akm lm Devresi ...................................................................................... 140 5.4.1. Tasarm........................................................................................................... 141 5.4.2. Simlasyon..................................................................................................... 141 5.4.3. Donanm tasarm ........................................................................................... 141 5.4.4. Yazlm tasarm ............................................................................................. 144 5.4.5. Baskl devre tasarm..................................................................................... 146 6. SONU VE NERLER ..................................................................................... 148 KAYNAKLAR ........................................................................................................ 151 EK A.1 NE80-EJE Gne Paneli Veri sayfalar ...................................................... 153 EK A.2 Curtis 1227-37 Motor Src Veri Sayfalar ............................................. 154 EK A.3 IXFH 75N10 Veri Sayfalar........................................................................ 157 EK A.4 DSEI 60 Veri Sayfalar ............................................................................... 158 EK A.5 TC4428 MOSFET Src Entegresi Veri Sayfalar................................... 159 EK A.6 TL494 PWM Kontrol Entegresi Veri Sayfalar ......................................... 160 EK A.7 LA 55-P/SP1 Akm Sensoru Veri Syfalar ................................................. 163 EK A.8 75176 (MAX485) RS485 LVDS Entegresi Veri sayfalar ......................... 164 EK A.9 PIC16F877 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayfalar ............................ 165 EK A.10 PG12864 Grafik LCD Ekran Veri Sayfalar............................................ 166 EK A.11 PIC16F452 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayflar............................ 167 EK A.12 PIC16F628 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayfalar .......................... 168 EK A.13 LM2575 Anahtarlamal Reglatr Entegresi Veri Sayfalar .................... 169 EK B.1 Gne Paneli Simlasyon Program Kaynak Kodlar ................................. 170 EK B.2 MPPT Blou Microsoft Visual C++ Kaynak Kodlar ................................ 173 EK C.1 MPPT Devre emalar ................................................................................ 176 EK C.2 Src Ekran Devre emalar.................................................................... 183

iii

EK C.3 Hz lm Devre emalar ...................................................................... 189 EK C.4 Akm lm Devre emalar.................................................................... 192 ZGEM ............................................................................................................. 197

iv

EKLLER DZN ekil 2.1: Gne kolektrleri........................................................................................ 7 ekil 2.2: Seraclkta kullanm ..................................................................................... 8 ekil 2.3: Oluk kolektrler........................................................................................... 8 ekil 2.4: 350 MW gcnde parabolik oluk gne santral-Kaliforniya ..................... 9 ekil 2.5: Parabolik anak Gne Isl Elektrik Santral (spanya) .............................. 9 ekil 2.6: Solar I merkezi alc gne sl elektrik santral (spanya)......................... 10 ekil 2.7: Gneten Gelen Inmn Dalm ............................................................ 11 ekil 2.8: Gne Pili................................................................................................... 12 ekil 2.9: Gne pilindeki p ve n maddeleri .............................................................. 14 ekil 2.10: Gne enerjili sistem................................................................................ 15 ekil 2.11: Gne enerjisinden elektrik retimi......................................................... 16 ekil 2.12: ats Gne Pili Kapl Ev ....................................................................... 17 ekil 2.13: Gne Pilleri ile Sokak Aydnlatmas...................................................... 17 ekil 2.14: Gne Pilleri ile Bahe Aydnlatmas...................................................... 18 ekil 2.15: Gne Pillerinin Karayollarnda Kullanm ............................................. 18 ekil 2.16: ebekeye Elektrik Veren Gne Pili (PV) Sistemi................................. 19 ekil 3.1: Buck evirici .............................................................................................. 21 ekil 3.2: Boost evirici ............................................................................................ 21 ekil 3.3: Buck-Boost evirici ................................................................................... 21 ekil 3.4: Fly-Back evirici........................................................................................ 22 ekil 3.5.a) Tek transistorlu Forward evirici ekil 3.5.b) ift transistorlu Forward evirici ........................................................... 22 ekil 3.6.a) Yarm kpr Push-Pull evirici ekil 3.6.b) Tam kpr push-pull evirici ................................................................. 23 ekil 3.7: Temel devre elemanlaryla Buck evirici .................................................. 23 ekil 3.8.a) Anahtar kapal ekil 3.8.b) Anahtar ak............................................................................................ 25 ekil 3.9: Srekli mod akm ve gerilimleri ................................................................ 26 ekil 3.10: Buck evirici k gerilimi ve D ilikisi ................................................. 28 ekil 3.11: Boost evirici ........................................................................................... 30 ekil 3.12: Boost evirici akm ve gerilimleri ........................................................... 31 ekil 3.13: eviricilerin k geriimi-D ( zaman) ilikisi .................................. 32 ekil 3.14: Buck-boost evirici .................................................................................. 34 ekil 3.15: Buck-boost eviricinin akm ve gerilim deiimleri................................ 36 ekil 3.16: Flyback evirici ....................................................................................... 38 ekil 3.17: Flyback eviricinin akm ve gerilimleri................................................... 39 ekil 3.18: deal olmayan devre elemanlaryla buck evirici .................................... 43 ekil 3.19.a) Anahtar on durumunda ekil 3.19.b) Anahtar off durumunda ........................................................................ 44 ekil 3.20: deal olmayan devre elemanlaryla boost evirici ................................... 45 ekil 3.21: Anahtar kapal olduunda........................................................................ 46 ekil 3.22: Anahtar ak olduunda ........................................................................... 46

ekil 4.1: Aracn elektrik sisteminin genel hatlaryla izimi ..................................... 49 ekil 4.2: Sharp NE-80EJE gne paneli................................................................... 51 ekil 4.3: Gne panelleri .......................................................................................... 52 ekil 4.4: Gne panellerinin balants.................................................................... 53 ekil 4.5: Ak grubunu oluturan akler ................................................................... 54 ekil 4.6: Motor ......................................................................................................... 56 ekil 4.7: Motorun balants..................................................................................... 57 ekil 4.8.a) Curtis 1227-37 PM-DC Motor srcs ekil 4.8.b) PMC1307 Programlama terminali.......................................................... 58 ekil 4.9: Elektronik gaz pedal ................................................................................. 59 ekil 4.10: Pako alter................................................................................................ 60 ekil 4.11: Elektrik sistemi ve kontrol alterleri........................................................ 61 ekil 4.12 Elektrik panosu ......................................................................................... 62 ekil 4.13: Kablo kanallar ve cihazlarn yerleimi ................................................... 63 ekil 5.1: Gne enerjisiyle alan aracn elektronik sistemi ................................... 65 ekil 5.2: Gne paneli akm-gerilim ve g-gerilim erisi ...................................... 66 ekil 5.3: PSIM program .......................................................................................... 69 ekil 5.4: PSIM ile yaplm bir simulasyonun kts............................................... 70 ekil 5.5: Gne pili prensip e deer devresi ........................................................... 71 ekil 5.6: NE-80EJE Gne paneli I-V ve P-V erileri ............................................. 73 ekil 5.7: Gne panelleri modeli .............................................................................. 74 ekil 5.8: Gne paneli modelinin gne iddetine gre deien I-V erileri ........... 75 ekil 5.9: Modelin scaklkla deien I-V erileri ..................................................... 76 ekil 5.10: DC-DC evirici modeli............................................................................ 77 ekil 5.11: TL494 entegresinin ksmi modeli ............................................................ 78 ekil 5.12: DC-DC evirici modelinin akm ve gerilimleri ....................................... 79 ekil 5.13: MPPT modeli........................................................................................... 80 ekil 5.14: MPPT modelinin test edildii karlatrmal uygulama devresi............. 81 ekil 5.15: MPPT algoritmasnn deien gn ortamnda testi sonular .......... 82 ekil 5.16: MPPT algoritmasnn 2. testindeki g erileri ....................................... 83 ekil 5.17: Deien yk altndaki MPPT algoritmasnn testi ................................... 84 ekil 5.18: Deiken yk modeli ............................................................................... 84 ekil 5.19: MPPT blok izimi.................................................................................... 86 ekil 5.20: Boost evirici ve PWM kat..................................................................... 87 ekil 5.21: Devrede kullanlan MOSFET ve DIYOT................................................ 88 ekil 5.22: TC4428 MOSFET srcs .................................................................... 90 ekil 5.23: TL494 PWM kontrol entegresi i yaps.................................................. 91 ekil 5.24: TL494 dalga ekilleri ............................................................................... 91 ekil 5.25: Giri gerilimi alglaycs ......................................................................... 94 ekil 5.26: k gerilimi alglaycs......................................................................... 95 ekil 5.27: Seri diren ile akm lm ..................................................................... 97 ekil 5.28: LEM akm sensorunun yaps .................................................................. 97 ekil 5.29: Giri akm alglaycs ve koullandrc ykseltici ................................ 98 ekil 5.30: k akm alglaycs ve koullandrc ykseltici ................................ 99 ekil 5.31: PIC16F877 mikro denetleyicisi balant ayaklar ................................. 101 ekil 5.32: PIC16F877 Mikro denetleyicisinin blok yaps ..................................... 102 ekil 5.33: Dahili ADC blok yaps ......................................................................... 103 ekil 5.34: PWM sinyali .......................................................................................... 104 ekil 5.35: TMR0 zamanlayc modl ................................................................... 104

vi

ekil 5.36: ProtoPIC programlayc ......................................................................... 105 ekil 5.37: EPIC programlayc yazlm ................................................................. 105 ekil 5.38: ProtoPIC programlaycs devre emas................................................. 106 ekil 5.39: Mikro denetleyici balantlar................................................................ 107 ekil 5.40: Devrenin analog k ksm .................................................................. 108 ekil 5.41: RS485 Seri haberleme devresi ............................................................. 109 ekil 5.42: RJ45 plug konektr................................................................................ 109 ekil 5.43: RS485 iletiim standart balants ........................................................ 110 ekil 5.44: MPPT algoritmas .................................................................................. 111 ekil 5.45: MPPT devresinin Protel DXP gelitirme ortamndaki tasarm ............ 112 ekil 5.46: MPPT devresinin baskl devresi ........................................................... 113 ekil 5.47: MPPT devresi tasarm simlasyonu ...................................................... 114 ekil 5.48: MPPT devresi PCB uygulamas ............................................................ 114 ekil 5.49: Tasarlanan src paneli ....................................................................... 115 ekil 5.50: Direksiyon ve src panelinin uygulanmas........................................ 116 ekil 5.51: Src panelinin balantlar ................................................................. 117 ekil 5.52: Src kontrollerinin balants ............................................................ 117 ekil 5.53: Curtis 1227-37 DC motor srcs balantlar.................................... 118 ekil 5.54: Src paneli datm kart ak emas ................................................ 119 ekil 5.55: Src paneli datm kart tasarm...................................................... 120 ekil 5.56: Src ekran ......................................................................................... 121 ekil 5.57: PG12864 Grafik LCD bellek yaps ...................................................... 122 ekil 5.58: Bir eklin LCD ekran iin hazrlanmas ................................................ 122 ekil 5.59: Proteus simlasyon program ................................................................ 124 ekil 5.60: Src ekran g kayna devresi ........................................................ 125 ekil 5.61: PIC18F452 Mikro denetleyicisi zellikleri ve ayak balantlar ........... 126 ekil 5.62: Mikro denetleyici ve grafik LCD balantlar ....................................... 126 ekil 5.63: Src ekran devresinin ara seri yoluna balantsn salayan ksm. 127 ekil 5.64: Src ekran yazlm ana program..................................................... 129 ekil 5.65: Src ekran devresinin baskl devre tasarm .................................... 130 ekil 5.66: Src ekran devresi uygulamas al ekran..................................... 130 ekil 5.67: Src ekran devresi uygulamas alma ekran................................. 131 ekil 5.68: Src ekran devresi uygulamas ......................................................... 131 ekil 5.69: Hz lm simlasyon devresi............................................................. 133 ekil 5.70: Hz lm simlasyonu ....................................................................... 134 ekil 5.71: G kayna devresi .............................................................................. 135 ekil 5.72: Mikro denetleyici devresi ...................................................................... 135 ekil 5.73: Hz alglayc ksm................................................................................ 136 ekil 5.74: Hareketi elektrik palslerine eviren devre ............................................. 137 ekil 5.75: Hz lm yazlmna ait main ( ) fonksiyonu ..................................... 138 ekil 5.76: Hz lm yazlmnn ISR fonksiyonu ............................................... 139 ekil 5.77: Hz lm devresi baskl devresi.......................................................... 140 ekil 5.78: Hz lm devresi uygulamas............................................................... 140 ekil 5.79: Proteus'ta yaplan simlasyon devresi ................................................... 141 ekil 5.80: +12V'tan -9V reten Buck-bost evirici devre ...................................... 142 ekil 5.81: Analog ksmn pozitif beslemesini reten devre.................................... 142 ekil 5.82: +9V ve +5V besleme devresi................................................................. 143 ekil 5.83: LEM sensor koullandrma devresi ....................................................... 143 ekil 5.84: Akm okuyan mikro denetleyici devre................................................... 144

vii

ekil 5.85: main () fonksiyonu................................................................................ 145 ekil 5.86: Akm lm yazlmnn ISR servisi ................................................... 146 ekil 5.87: Akm lm devresinin baskl devre izimi ......................................... 147 ekil 5.88: Akm lm devresi uygulamas ........................................................... 147 ekil 6.1: MPPT devresi retilen gc arttrmtr .................................................. 149

viii

TABLOLAR DZN Tablo 2.1: Ktalar baznda gnelenme miktarlar....................................................... 4 Tablo 2.2: Trkiyedeki gnelenme oranlar.............................................................. 5 Tablo 2.3: Trkiyenin blgelerine gre gne enerjisi potansiyeli ............................ 5 Tablo 4.1: Gne paneli teknik bilgileri..................................................................... 53 Tablo 5.1: Formllerdeki elemanlar........................................................................... 71 Tablo 5.2: NE-80EJE gne paneli I-V bilgileri........................................................ 74 Tablo 5.3: Birinci simlasyon sonular .................................................................... 85 Tablo 5.4: kinci simulasyon sonular ...................................................................... 85 Tablo 5.5: Hesaplamalarda kullanlacak katalog bilgileri.......................................... 89 Tablo 5.6: Giri gerilimi deerleri ............................................................................. 95 Tablo 5.7: k gerilimi deerleri ............................................................................. 96 Tablo 5.8: PIC16F877 mikro denetleyicisi evresel donanm zellikleri................ 100 Tablo 5.9: 7x5 yaz fontunu oluturan tanmlama rnekleri .................................... 123 Tablo 5.10: Grafik LCD ayak balantlar ............................................................... 127 Tablo 5.11: Hz lmnde kullanlan deikenler ................................................. 132

ix

SMGELER D E VC IC VL IL IR I max I min T RL RS IL I0 I SC I SC (T 1) : Duty Cycle. ( Zaman oran) : DC-DC evirici iin giri gerilimi : DC-DC evirideki k kondansatr gerilimi : DC-DC evirideki k kondansatr akm : DC-DC evirideki bobin gerilimi : DC-DC evirideki bobin akm : DC-DC eviri iin k akm : DC-DC eviri iin giriten ekilen maksimum akm : DC-DC eviri iin giriten ekilen minimum akm : DC-DC eviri iin peryot zaman : Bobin i direnci : Anahtarlama eleman iletim direnci : Gne pili iin foto enerjisi akm : Gne pili iin diyot sznt akm : Gne pili iin ksa devre akm : Gne pili iin T1 scaklndaki ksa devre akm : Gne pili iin T2 scaklndaki ksa devre akm : Gne pili iin ak devre gerilimi : Gne pili iin T1 scaklndaki ak devre gerilimi : Boltzman sabiti (1.38e-23) : Bir elektron yk (1.5e-19) : Gne nm younluu (1=1000W/m2)

I SC (T 2) VOC VOC (T 1)
k g G

Ksaltmalar AR-GE MPPT PV G (IO) ADC MIPS MHz ICSP LVDS Trial STC

: Aratrma gelitirme : Maximum Power Point Tracker (Maksimum g noktas izleyici) : Photovoltaic (Gne pili) : Giri-k : Analog to Digital Converter (Analogtan dijitale dntrc) :Mega Instruction Per Second (Saniyede komut ileme says birimi) : Mega Hertz : In Circuit Serial Programming (Devre zeriden seri programlama) : Low voltage differential signal (Dk gerilimli fark sinyali) : Deneme srm : Standart Test Conditions (Standart test koullar) 1000W/m2 ve25C)

PTC PWM DLL CR TMR USART EE DM

: Pasifik test koullar (Pasific Test Conditions) 1000W/m2, 20C, 1m/s rzgar hz : Pulse Width Modulation (Darbe Genilii Modlasyonu) : Dynamic Link Library (Dinamik balanabilen ktphaneler) : Carriage Return character (Satr ba karakteri) : Timer : Universal Synchronous and Asynchronous Receiver Transmitter (Evrensel senkron ve asenkron alc-verici) : Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl : Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl

xi

GNE ENERJS LE ALIAN ARACIN ELEKTRK VE ELEKTRONK SSTEMNN MKRODENETLEYCLER LE TASARIMI VE UYGULAMASI Metin SUNAN

Anahtar kelimeler: Gne enerjisi, Fotovoltaik, Maksimum g noktas izleyicisi, Mikro denetleyici, Gne arabas ZET: Alternatif enerji kaynaklarna ilgilinin giderek artmakta olduu ve artmasnn da zorunlu bir ihtiya olduu gnmzde bu kaynaklar gnlk hayatta kullanabilmek iin bilim insanlar youn almalar yapmaktadrlar. Bu tez yenilenebilir enerji kaynaklar ile ilgili almalara katk salamas amacyla hazrlanmtr. Teze konu olan ve GAYRET ad verilen gne arabas 2005 Austos aynda Tbitak Bilim ve Teknik dergisinin organizasyonu ile dzenlenen FormulaG Gne Arabalar Yar na katlmtr. Tasarlanan gne arabasnda bulunan Maksimum g noktas izleyicisi adl devre gne panellerinden elde edilen elektrik gcn %5-%25 orannda arttrd grlmtr. Bunun yan sra gne arabasnn ierisinde kullanlan elektronik sistemler gnmz modern aralarda kullanlan sistemlere benzetilmeye allmtr. rnein hz lm ya da ara iindeki sistemlerin birbirleri ile seri yoldan haberlemesi gibi.

xii

DESIGN AND IMPLEMENTATION OF SOLAR POWERED VEHICLES ELECTRIC AND ELECTRONIC SYSTEMS WITH MICROCONTROLLER

Metin SUNAN

Keywords: Solar power, Photovoltaic, Microcontroller, Solar vehicle

Maksimum

power

point

tracker,

ABSTRACT: The Interesting in Alternative Energy sources is getting increase Because of using such renewable energy sources is getting an important requirement. So that . Scientists are studying very hard on renewable energy sources to generalizes such energies. This Thesis is prepered to contribution renewable energy sources . The subject of this thesis is based on a solar racing car called GAYRET (EFFORT) that raced in Solar Car Racing organized in Istanbul Park International Race Pist in August, 2005. This car joined to this race FormulaG Solar Car Racing which arranged by TBTAK. TBTAK (TUBITAK - THE SCIENTIFIC AND TECHNOLOGICAL RESEARCH COUNCIL OF TURKEY) was arranged Formula-G race to introduce renewable energ sources and generalize their usage in the country , and contribute scientific researches . There is a circuit in this designed car that called maxsimum power point tracker MPPT. It was seen that MPPT system could increase the electrical power generated by photovoltaic panels as approximately from % 5 to %25 depending on the solar radiation. In addition , The electronic systems which are used in this solar car are tried to simulate as the new technology used in modern cars systems. For example: speed meauserement and serial comminication among the systems inside the car.

xiii

1. GR

Enerji gnmzn en nemli meseleleri arasndadr. Bir anlamda gne, su ve toprak gibi yaamn temel kaynaklarndan biri olarak yaammzda yerini almtr. Rnesans ve sanayi devriminden bu gne kadar tketilen enerji, ounlukla fosil yaktlardan temin edilmitir. Fosil yaktlarn kullanmnn evreye verdii zarar zamanla kendisini gstermeye balam ve ileriki bir zamanda tm insanlarn yaamlarn tehdit edeceinin uyarlarn gstermitir. Bu tehlikeyi nlemenin tek yolu ise fosil yaktlarn kullanmnn azaltlmasdr. nk fosil yaktlardan enerji retimi yanma reaksiyonu ile yapldndan evreye s ve zararl gazlar braklmaktadr. Fosil yakt tketimi de dnya apnda yksek miktarlarda olduundan zamanla bu zararlar doann dengesini tehdit eder boyutlara ulamtr.

Gnmzde fosil yaktlara alternatif olarak aratrma konusu olan enerji kaynaklarnn arasnda n sralarda yer alan eitlerden birisi gne enerjisidir. Bunun en temel sebebi gnein olduka cmert bir ekilde ve hi durmadan bu enerjiyi dnyamza ulatrmas, bir dieri ise bu enerjiyi kullanmak iin gerekli tesis alt yapsnn kurulmasnn ok da zor olmamasdr. Dier yenilenebilir enerji kaynaklarna gre insanlarn kullanmna kolaylkla sunulabilen gne enerjisinden insanlar kendi imknlaryla evlerinde faydalanabilmektedirler.

Alternatif enerji kaynaklarn tantlmas ve bu enerjiler zerindeki aratrma gelitirme almalarn tevik etmek amacyla bu enerjileri kullanan sistemler arasnda yarmalar dzenlenmektedir. Bu proje yarmalar sayesinde renciler ve bilim insanlar, bahsedilen alternatif kaynaklar zerinde daha youn bir alma ve aratrma imkn kazanmaktadrlar. Bu yarmalardan bir tanesi de 2005 ylnda Tbitak Bilim ve Teknik Dergisi tarafndan organize edilen FormulaG Gne Arabalar yardr.[1] Bu yarmaya Trkiye genelinden 16 takm katlmtr. Kocaeli niversitesi Mekatronik Blm de bu yarmaya Gayret isimli bir gne arabasyla itirak etmitir. Bu tezde, tasarm yaplp uygulanan Gayret arabasnn
1

elektronik ve elektrik sistemi incelenecektir. Gayret arabasnn tasarmna balanmadan nce tasarm kriterleri belirlendi. Bu kriterler FormulaG yar komitesinin belirledii katlm arsnda yer almaktadr. Gayret arabasnda nce elektrik sistemini oluturan paralar bir araya getirilmi daha sonra ise aracn elektrik sistemi hakknda bilgileri toplayp src panelinde gsteren elektronik sistem tasarlanmtr.

Bu tezdeki blmlerde anlatlan konular ise yledir.

kinci blmde gne enerjisinden faydalanma yntem ve teknikleri incelenmitir.

nc blmde gne enerjili sistemler iin ok nemli bir yere sahip doru akm gerilim eviricilerinin alma prensipleri incelenmitir. Blm dahilinde tm evirici eitleri ksa olarak tantlm, bunlardan Buck, Boost, Buck-boost, fly-back eviricilerinin alma ilkelerine ve hesaplamalarna ayrntl olarak yer verilmitir.

Drdnc blmde ise tasarm yaplan gne arabasnn elektrik sisteminde kullanlan malzemeler incelenmi ve elektrik sisteminin balantlar gsterilmitir. Gne arabasnda kullanlan elektrik elemanlarnn teknik zellikleri ve seim ltleri bu blmde incelenmitir.

Beinci blmde ise tasarm yaplan arataki elektronik devreler ve yazlmlar ayrntl olarak incelenmitir. Gne arabasnda bulunan Maksimum g noktas izleyici, src ekran, hz lm, akm ve gerilim lm devrelerinin alma prensipleri, devre hesaplamalar ve yazlmlar anlatlmtr.

2. GNE ENERJS

Bu blmde ncelikle gne enerjisi ile temel bilgiler sunulmaktadr. Blmn ilerleyen sayfalarnda ise insanolunun gneten nasl faydalandna ilikin teknik ve yntemler zet olarak anlatlmaktadr.

Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan ma enerjisidir ve gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki fzyon srecinden kaynaklanr. Dnya atmosferinin dnda gne enerjisinin iddeti, aa yukar sabit ve 1370 W/m deerindedir, ancak yeryznde 0-1100 W/m2 deerleri arasnda deiim gsterir. Bu enerjinin dnyaya gelen kk bir blm dahi, insanln mevcut enerji tketiminden kat kat fazladr. Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970'lerden sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan dme gstermi, evresel olarak temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.

Gnee gre dik a oluturmasndan dolay Trkiyenin de iinde bulunduu, ekvatora yakn corafyalar kapsayan gne kuanda, gne enerjisinden faydalanma daha verimli olabilmektedir. Gne yln ou zamannda olaanst boyutlarda enerji retmektedir. rnek vermek gerekirse gne saniyede 1x1020 kilovatsaatlik enerji salar ve bir kilovatsaatlik elektrik enerjisinin 1000 Wattlk bir lambay bir saat boyunca altrabildii dnldnde bu enerjinin bykl daha iyi anlalr. Gne mas sfr maliyetle dnyada kullanlan enerjinin binlerce kat fazla enerji salar. Bu yksek enerjiye ramen bu gnk teknolojimiz ile gne enerjisinden elektrik retiminde %12-%19 aras verim salayan gne pilleri gelitirilebilmitir.

Srdrlebilir enerji kaynaklarnn verimini genelde enerji salanan kaynak belirler. Rzgar evrim santrallerinde rzgar gcnn verimi etkilemesi gibi. Gne enerjisinde bu durum daha farkldr. Dier srdrlebilir enerji kaynaklarna kyasla
3

gne enerjisinin verimini belirleyen birok harici etken vardr. Bu etkenlerin bir ksmn doal koullar oluturur. Doal koullardan ilk akla geleni gnein mevsimsel durumudur. Bunun yan sra havann bulutlu, yal ya da ok scak olmas da verimi olumsuz ynde etkiler. Gn ierisinde belirli bir alana den gne enerjisi miktar blgenin yeryz zerindeki enlem deeri, yerel iklim koullar, yln hangi mevsiminde olunduu ve yerletirilen gne panelinin gnele olan as gibi birok faktre baldr. rnein yatay bir yzeye den yllk ortalama sma miktar Orta Avrupa, Orta Asya ve Kanada'da ortalama 1000 kWh/m2, Akdeniz civarndaki blgelerde 1700 kWh/m2 ve Afrika'nn Ekvatora yakn blgeleriyle, Dou Asya ve Avustralya llerinde 2200 kWh/m2a kadar kmaktadr. Ksaca, gne enerjisi uygulamalarnda mevsimsel ve corafi faktrlerin hepsi nemli rol oynar. Tablo 2.1 de ktalara gre gnelenme miktarlar verilmitir. [2]

Tablo 2.1: Ktalar baznda gnelenme miktarlar

Deiik blgelerin gnelenme oranlar kWh/m2 gn cinsinden deerleri (gneye 30 derecelik dikey ayla) Gney Avrupa Orta Avrupa Kuzey Avrupa Karayipler Ocak 2,6 1,7 0,8 5,1 ubat 3,9 3,2 1,5 5,6 Mart 4,6 3,6 2,6 6,0 Nisan 5,9 4,7 3,4 6,2 Mays 6,3 5,3 4,2 6,1 Haziran 6,9 5,9 5,0 5,9 Temmuz 7,5 6,0 4,4 6,0 Austos 6,6 5,3 4,0 6,1 Eyll 5,5 4,4 3,3 5,7 Ekim 4,5 3,3 2,1 5,3 Kasm 3,0 2,1 1,2 5,1 Aralk 2,7 1,7 0,8 4,8 Yl Ort. 5,0 3,9 2,8 5,7

Trkiye gne kuanda bulunan bir lkedir. Bu corafi konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Trkiyede toplanabilecek gne enerjisi miktarnn ortalama yllk toplam sresi 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 kWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m) olduu tespit edilmitir. Aylara gre Trkiye gne enerji potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri ise Tablo 2.2'de verilmitir. [2]

Tablo 2.2: Trkiyedeki gnelenme oranlar

Trkiye'nin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli GNELENME SRES AYLAR AYLIK TOPLAM GNE ENERJS (Saat/ay) 2 2 (kWh/m -ay) (Kcal/cm -ay) OCAK 4,45 51,75 103,0 UBAT 5,44 63,27 115,0 MART 8,31 96,65 165,0 NSAN 10,51 122,23 197,0 MAYIS 13,23 153,86 273,0 HAZRAN 14,51 168,75 325,0 TEMMUZ 15,08 175,38 365,0 AUSTOS 13,62 158,40 343,0 EYLL 10,60 123,28 280,0 EKM 7,73 89,90 214,0 KASIM 5,23 60,82 157,0 ARALIK 4,03 46,87 103,0 TOPLAM 112,74 1311 2640 2 2 ORTALAMA 308,0 cal/cm - 3,6 kWh/m -gn 7,2 saat/gn gn

Konumsal olarak Trkiye'de en fazla gne enerjisi alan blge Gney Dou Anadolu Blgesi olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerlerinin blgelere gre dalm da Tablo 2.3' de verilmitir. [2]

Tablo 2.3: Trkiyenin blgelerine gre gne enerjisi potansiyeli

Trkiye'nin Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm BLGE TOPLAM GNE GNELENME SRES (Saat/yl) ENERJS (kWh/m2-yl) G.DOU ANADOLU 1460 2993 AKDENZ 1390 2956 DOU ANADOLU 1365 2664 ANADOLU 1314 2628 EGE 1304 2738 MARMARA 1168 2409 KARADENZ 1120 1971

Gnmz teknolojisinde gne enerjisinden s retimi ve elektrik retimi olmak zere iki ekilde faydalanlmaktadr. Gne enerjisi yenilenebilir kaynaklar iinde kullanm dnya lkelerinde en ok yaygnlam kaynaktr. Bunu sebebi gnein enerjisini dnya geneline yaymas ve enerji dnm iin byk ve karmak yaplar inaa edilmesi gerekmemesidir. Gne enerjisinden bireyler kendi imknlar ile faydalanabilme imknna sahipken, rzgr ve jeotermal gibi dier yenilenebilir temiz enerji kaynaklarndan faydalanabilmek iin daha ok byk organizasyonlarn kurabilecei gelimi tesislere ihtiya duyulmaktadr.

lkemizde hem blgesel gnelenme oranlarnn hem de enerji maliyetlerinin yksek oluu gne enerjisinin ilk-yatrm masrafnn 2-3 sene gibi ok ksa srelerde kmasn salayarak, bu yatrm ok cazip hale getirmektedir. Kuzey Avrupa gibi gnelenme oranlarnn dk olduu corafyalarda dahi gne enerjisi sistemleri tek bana scak su ihtiyacnn % 50-70'ini karlayabilmektedir. Gney Avrupa'da ise bu oran % 70-90 arasnda olmaktadr.

Gne enerjisini deerlendirme teknolojileri yntem asndan sl kullanm ve gn nn evrimi olmak zere iki ana gruba ayrlabilir.

2.1. Isl Gne Teknolojileri

Gnein yayd nlar bir s retmektedir ve bu s gneten enerji retimi amacyla kullanlan yntemlerden birisinin kaynan temsil etmektedir. Isl kullanmlarn ou gne nn oluturduu dk slarn farkl amalara gre oluturulmu dzeneklerde dntrlmesi eklindedir. Bunlara rnek olarak kullanma suyunun stlmas ve seraclk verilebilir.

2.1.1. Dk scaklk sistemleri 2.1.1.1. Dzlemsel gne kolektrleri

Dzlemsel gne kolektrleri gne enerjisini toplayan ve bir akkana s olarak aktaran eitli tr ve biimlerdeki aygtlardr.(ekil 2.1) En ok evlerde scak su stma amacyla kullanlmaktadr. Ulatklar scaklk 70C civarndadr. En fazla gne kolektr bulunan lkeler arasnda ABD, Japonya, Avustralya srail ve Yunanistan yer almaktadr. Trkiye, 7,5 milyon m kurulu kolektr alan ile dnyann nde gelen lkelerinden biri konumundadr.

ekil 2.1: Gne kolektrleri

2.1.1.2. rn kurutma ve seralar

Gne enerjisinin tarm alanndaki uygulamalardr. Bu tr sistemler ilkel pasif yapda olabilecei gibi, hava hareketini salayan aktif bileenler de ierebilir. Bu sistemler dnyada krsal yrelerde snrl bir biimde kullanlmaktadrlar. (ekil 2.2)

ekil 2.2: Seraclkta kullanm

2.1.2. Younlatrc sistemler 2.1.2.1. Parabolik oluk kolektrler

ekil 2.3: Oluk kolektrler

Dorusal younlatrc termal sistemlerin en yaygndr. Kolektrler, kesiti parabolik olan younlatrc dizilerden oluur. Kolektrn i ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini, kolektrn odanda yer alan ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya odaklarlar. (ekil 2.3) Kolektrler genellikle, gnein doudan batya hareketini izleyen tek eksenli bir izleme sistemi zerine yerletirilirler. Enerjiyi toplamak iin absorban boruda bir sv dolatrlr. Toplanan s, elektrik retimi iin enerji santraline gnderilir. Bu sistemler younlatrma yaptklar iin
8

daha yksek scakla ulaabilirler. (350-400C) Dorusal younlatrc termal sistemler ticari ortama girmi olup, bu sistemlerin en byk ve en tannm olan 350 MW gcndeki Kramer&Junction santralidir. (ekil 2.4)

ekil 2.4: 350 MW gcnde parabolik oluk gne santral-Kaliforniya

2.1.2.2. Parabolik anak sistemler

ekil 2.5: Parabolik anak Gne Isl Elektrik Santral (spanya)

ki eksende gnei takip ederek, srekli olarak gnei odaklama blgesine younlatrrlar. Termal enerji, odaklama blgesinden uygun bir alma svs ile alnarak, termodinamik bir dolama gnderilebilir ya da odak blgesine monte edilen bir Stirling makine yardm ile elektrik enerjisine evrilebilir. anak-Stirling bileimiyle gne enerjisinin elektrie dntrlmesinde % 30 civarnda verim elde edilmitir. (ekil 2.5)

2.1.2.3. Merkezi alc sistemler

Tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, alc denen bir kule zerine monte edilmi s eanjrne yanstr ve younlatrr. Alcda bulunan ve iinden akkan geen boru yuma, gne enerjisini boyutta hacimsel olarak absorbe eder. Bu sv, Rankine makineye pompalanarak elektrik retilir. Bu sistemlerde s aktarm akkan olarak hava da kullanlabilir, bu durumda scaklk 800C'ye kar. Heliostatlar bilgisayar tarafndan srekli kontrol edilerek, alcnn srekli gne almas salanr. Bu sistemlerin kapasite ve scaklklar, sanayi ile kyaslanabilir dzeyde olup Ar-Ge almalar devam etmektedir. (ekil 2.6)

ekil 2.6: Solar I merkezi alc gne sl elektrik santral (spanya)

2.2. Gne Inm

Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan ma enerjisidir, gneteki hidrojen gaznn helyuma dnmesi eklindeki fzyon srecinden kaynaklanr. Bu enerjinin dnyaya gelen kk bir blm dahi, insanln mevcut enerji tketiminden kat kat fazladr. Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar zellikle 1970'lerden sonra hz kazanm, gne enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan dme

10

gstermi, gne enerjisi evresel olarak temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.

ekil 2.7: Gneten Gelen Inmn Dalm

Gne nmnn tamam yer yzeyine ulamaz, %30 kadar dnya atmosferi tarafndan geriye yanstlr. Gne nmnn %50si atmosferi geerek dnya yzeyine ular. Bu enerji ile Dnyann scakl ykselir ve yeryznde yaam mmkn olur. Rzgar hareketlerine ve okyanus dalgalanmalarna da bu snma neden olur. Gneten gelen nmnn %20si atmosfer ve bulutlarda tutulur. Yer yzeyine gelen gne nmnn %1den az bitkiler tarafndan fotosentez olaynda kullanlr. (ekil 2.7) Bitkiler, fotosentez srasnda gne yla birlikte karbondioksit ve su kullanarak, oksijen ve eker retirler. Fotosentez, yeryznde bitkisel yaamn kaynadr. Dnyaya gelen btn gne nm, sonunda sya dnr ve uzaya geri verilir.

2.2.1. Gne pilleri ( fotovoltaik piller )

Gne pilleri (fotovoltaik piller) (ekil 2.8), yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yariletken maddelerdir. Yzeyleri kare, dikdrtgen, daire eklinde biimlendirilen gne pillerinin alanlar genellikle 100 cm civarnda, kalnlklar ise 0,2-0,4 mm arasndadr. Bu pillerin seri ve paralel balanmalar ile yksek gce sahip Gne Panelleri elde edilmektedir. Gne pilleri fotovoltaik ilkeye dayal olarak alrlar, yani zerlerine k dt zaman

11

ularnda elektrik gerilimi oluur. Pilin verdii elektrik enerjisinin kayna, yzeyine gelen gne enerjisidir. Gne enerjisi, gne pilinin yapsna bal olarak % 5 ile % 20 arasnda bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir. G kn artrmak amacyla ok sayda gne pili birbirine paralel ya da seri balanarak bir yzey zerine monte edilir, bu yapya gne pili modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. G talebine bal olarak modller birbirlerine seri ya da paralel balanarak bir ka Watt'tan megaWatt'lara kadar sistem oluturulur.

ekil 2.8: Gne Pili

Gne pilleri pek ok farkl maddeden yararlanarak retilebilir. Gnmzde en ok kullanlan maddeleri aadaki balklar altnda toplayabiliriz.

2.2.2. Gne pillerinin yaps ve almas

Gnmz elektronik rnlerinde kullanlan transistrler, dorultucu diyotlar gibi gne pilleri de, yar-iletken maddelerden yaplrlar. Yar-iletken zellik gsteren birok madde arasnda gne pili yapmak iin en elverili olanlar, silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellr gibi maddelerdir.

Yar-iletken maddelerin gne pili olarak kullanlabilmeleri iin n ya da p tipi katklanmalar gereklidir. Katklama, saf yariletken eriyik ierisine istenilen katk maddelerinin kontroll olarak eklenmesiyle yaplr. Elde edilen yar-iletkenin n ya da
12

p tipi olmas katk maddesine baldr. En yaygn gne pili maddesi olarak kullanlan silisyumdan n tipi silisyum elde etmek iin silisyum eriyiine periyodik cetvelin 5. grubundan bir element, rnein fosfor eklenir. Silisyum'un d yrngesinde 4, fosforun d yrngesinde 5 elektron olduu iin, fosforun fazla olan tek elektronu kristal yapya bir elektron verir. Bu nedenle V. grup elementlerine "verici" ya da "n tipi" katk maddesi denir.

P tipi silisyum elde etmek iin ise, eriyie 3. gruptan bir element (alminyum, indiyum, bor gibi) eklenir. Bu elementlerin son yrngesinde 3 elektron olduu iin kristalde bir elektron eksiklii oluur, bu elektron yokluuna hol ya da boluk denir ve pozitif yk tad varsaylr. Bu tr maddelere de "p tipi" ya da "alc" katk maddeleri denir.

P ya da n tipi ana malzemenin ierisine gerekli katk maddelerinin katlmas ile yariletken eklemler oluturulur. N tipi yariletkende elektronlar, p tipi yariletkende holler ounluk taycsdr. P ve n tipi yariletkenler bir araya gelmeden nce, her iki madde de elektriksel bakmdan ntrdr. Yani p tipinde negatif enerji seviyeleri ile hol saylar eit, n tipinde pozitif enerji seviyeleri ile elektron saylar eittir. PN eklem olutuunda, n tipindeki ounluk taycs olan elektronlar, p tipine doru akm olutururlar. Bu olay her iki tarafta da yk dengesi oluana kadar devam eder. PN tipi maddenin ara yzeyinde, yani eklem blgesinde, P blgesi tarafnda negatif, N blgesi tarafnda pozitif yk birikir. Bu eklem blgesine "gei blgesi" ya da "ykten arndrlm blge" denir. Bu blgede oluan elektrik alan "yapsal elektrik alan" olarak adlandrlr. Yariletken eklemin gne pili olarak almas iin eklem blgesinde fotovoltaik dnmn salanmas gerekir. Bu dnm iki aamada olur, ilk olarak, eklem blgesine k drlerek elektron-hol iftleri oluturulur, ikinci olarak ise, bunlar blgedeki elektrik alan yardmyla birbirlerinden ayrlr.

13

ekil 2.9: Gne pilindeki p ve n maddeleri

Yariletkenler, bir yasak enerji aral tarafndan ayrlan iki enerji bandndan oluur. Bu bantlar valans band ve iletkenlik band adn alrlar. Bu yasak enerji aralna eit veya daha byk enerjili bir foton, yariletken tarafndan sourulduu zaman, enerjisini valans banttaki bir elektrona vererek, elektronun iletkenlik bandna kmasn salar. Bylece, elektron-hol ifti oluur. Bu olay, PN eklem gne pilinin ara yzeyinde meydana gelmi ise elektron-hol iftleri buradaki elektrik alan tarafndan birbirlerinden ayrlr. Bu ekilde gne pili, elektronlar N blgesine, holleri de P blgesine iten bir pompa gibi alr. Birbirlerinden ayrlan elektron-hol iftleri, gne pilinin ularnda yararl bir g k olutururlar. Bu sre yeniden bir fotonun pil yzeyine arpmasyla ayn ekilde devam eder. Yariletkenin i ksmlarnda da, gelen fotonlar tarafndan elektron-hol iftleri oluturulmaktadr. Fakat gerekli elektrik alan olmad iin tekrar birleerek kaybolmaktadrlar.

2.2.3. Gne pili sistemleri

Gne pilleri, elektrik enerjisinin gerekli olduu her uygulamada kullanlabilir. Gne pili modlleri uygulamaya bal olarak, akmlatrler, invertrler, ak arj denetim aygtlar ve eitli elektronik destek devreleri ile birlikte kullanlarak bir gnes pili sistemi (fotovoltaik sistem) olutururlar. Bu sistemler, zellikle yerleim yerlerinden uzak, elektrik ebekesi olmayan yrelerde, jeneratre yakt tamann zor ve pahal olduu durumlarda kullanlrlar. Bunun dnda dizel jeneratrler ya da baka g sistemleri ile birlikte karma olarak kullanlmalar da mmkndr.

Bu sistemlerde yeterli sayda gne pili modl, enerji kayna olarak kullanlr. Gnein yetersiz olduu zamanlarda ya da zellikle gece sresince kullanlmak zere

14

genellikle sistemde akmlatr bulundurulur. Gne pili modlleri gn boyunca elektrik enerjisi reterek bunu akmlatrde depolar, yke gerekli olan enerji akmlatrden alnr. Aknn ar arj ve dearj olarak zarar grmesini engellemek iin kullanlan denetim birimi ise aknn durumuna gre, ya gne pillerinden gelen akm ya da ykn ektii akm keser. ebeke uyumlu alternatif akm elektriinin gerekli olduu uygulamalarda, sisteme bir invertr eklenerek akmlatrdeki DC gerilim, 220 V, 50 Hz.lik sins dalgasna dntrlr. Benzer ekilde, uygulamann ekline gre eitli destek elektronik devreler sisteme katlabilir. Baz sistemlerde, gne pillerinin maksimum g noktasnda almasn salayan maksimum g noktas izleyici cihaz bulunur. ekil 2.10da ebekeden bamsz bir gne pili enerji sisteminin emas verilmektedir.

Gne pilleri

ekil 2.10: Gne enerjili sistem

ebeke balantl gne pili sistemleri yksek gte-santral boyutunda sistemler eklinde olabilecei gibi daha ok grlen uygulamas binalarda kk gl kullanm eklindedir. Bu sistemlerde rnein bir konutun elektrik gereksinimi karlanrken, retilen fazla enerji elektrik ebekesine satlr, yeterli enerjinin retilmedii durumlarda ise ebekeden enerji alnr. Byle bir sistemde enerji depolamas yapmaya gerek yoktur, yalnzca retilen DC elektriin, AC elektrie evrilmesi ve ebeke uyumlu olmas yeterlidir.

15

Gne pili sistemlerinin ebekeden bamsz (stand-alone) olarak kullanld tipik uygulama alanlar aada sralanmtr.

- Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri - Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas - Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar - Bina ii ya da d aydnlatma - Da evleri ya da yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas - Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj - Orman gzetleme kuleleri - Deniz fenerleri - lkyardm, alarm ve gvenlik sistemleri - Deprem ve hava gzlem istasyonlar

ekil 2.11de gne pilleri ile dnya apndaki enerji retiminin yllara gre geliimi gsterilmitir.

ekil 2.11: Gne enerjisinden elektrik retimi

Aadaki resimlerde ise gne pili uygulamalarna rnekler verilmitir.

16

ekil 2.12: ats Gne Pili Kapl Ev

ekil 2.13: Gne Pilleri ile Sokak Aydnlatmas

17

ekil 2.14: Gne Pilleri ile Bahe Aydnlatmas

ekil 2.15: Gne Pillerinin Karayollarnda Kullanm

18

ekil 2.16: ebekeye Elektrik Veren Gne Pili (PV) Sistemi

19

3. DC-DC EVRCLER

DC-DC eviriciler DC gerilimi baka bir seviyedeki gerilime dntrmek ve ayn zamanda reglasyon yapmak iin kullanlan devrelerdir. DC-DC evirici devrelerinin temel alma prensibi nce doru gerilimin dalgal hale dntrlmesi, elde edilen dalgal gerilimin bir bobin ya da trafo zerinden seviyesinin deitirilmesi, son olarak da seviyesi deitirilmi olan dalgal gerilimin tekrar dorultulmas eklindedir. Trafolarn ya da bobinlerin yksek frekanstaki kayplar daha az olduu iin DC-DC eviricilerde evrim frekans yksek tutulmaktadr. Bylece bu tip dntrclerde evrim verimi %90n zerine kabilmektedir. Bir DC-DC evirici yapmann birok yntemi vardr. Yntemleri ayrt eden husus temel devre elemanlarnn balant stilidir. Farkl balant sitilleri temel prensip ayn olmasna ramen kimisinde gerilimi drrken kimisinde ise gerilimi katlamaktadr. eviriciye eklenecek olan basit bir kontrol dzenei de k geriliminin reglsyonlu olmasn salayabilir.

DC-DC eviricilerin teknii, bilim adamlar tarafndan ilk gelitirildii yllarda, askeri sr kapsamnda korunmaktayd ve temel retim amac uydularda kullanlmasyd. Bilim adamlar uydularda ihtiya duyulan gerilim evrimlerinde bu yntemi kullanmlard. Gnmzde hayli yaygn bir kullanm alan olan DC-DC eviriciler evremizdeki birok cihazda bulunmaktadr. rnein televizyonlarda, bilgisayarlarda, arabalarda, telekomnikasyon cihazlarnda vs.

DC-DC eviriciler temel devre elemanlarnn balant ekillerine gre aadaki gibi snflandrlrlar.

20

Buck (Azaltan) evirici: Giri gerilimini dk bir gerilime dntrlr. Bu tip eviricide giri gerilimi izolesiz olarak dntrlr ve bu tarz eviriciler dk gl devrelerin besleme kayna olarak youn bir ekilde evremizdeki birok cihazda kullanlmaktadr.

ekil 3.1: Buck evirici

Boost (Arttran) evirici: Giri gerilimini daha yksek bir gerilime dntrlr. Yaltlmam k gerilimi her zaman iin giri geriliminden yksektir. Bu tarz eviriciler daha ok batarya ile beslenen devrelerde gerekli yksek gerilimleri retmek iin kullanlr.

ekil 3.2: Boost evirici

Buck-Boost (Azaltan Arttran) evirici: Giri gerilimini negatif gerilime dntrlr. Tek besleme gerilimi olan ya da batarya ile beslenen devrelerde ihtiya duyulan negatif besleme gerilimini retmek iin bu tarz eviriciler tercih edilmektedir.

ekil 3.3: Buck-Boost evirici

21

Fly-Back (Tepkili) evirici: Giri gerilimiden bir ya da birden fazla yaltlm k gerilimi retir. k geriliminin seviyesi pozitif ya da negatif olmak zere 1-250 kat olabilir. Bu tarz eviriciler genellikle dk gl evrim uygulamalarnda kullanlmaktadr. rnein televizyonlarn horizantal katlar ve bilgisayar g kaynaklarnda.

ekil 3.4: Fly-Back evirici

Forward (leri) evirici: Yaltlm olarak yaklak 1000Wa kadar olan glerdeki evrimlerde kullanlr.

(a)

(b) ekil 3.5.a) Tek transistorlu Forward evirici b) ift transistorlu Forward evirici

Push-Pull evirici: KW seviyesindeki k glerine ihtiya duyan eviricilerde kullanlr.

22

(a)

(b) ekil 3.6.a) Yarm kpr Push-Pull evirici b) Tam kpr push-pull evirici

3.1. Buck evirici

Buck evirici giri gerilimini daha dk seviyedeki baka bir gerilime evirir. Buck eviriciler geleneksel seri gerilim reglatrlerinin yerine youn olarak tercih edilmektedirler. ekil 3.7de temel devre elemanlar ile bir buck evirici grlmektedir [3].

ekil 3.7: Temel devre elemanlaryla Buck evirici

23

ekil 3.7deki transistor yksek frekansl PWM (Pulse Widh Modulation Darbe genilii modlasyonu) uygulanm kontrol gerilimi tarafndan srlen bir anahtar olarak almaktadr.

Transistorun kapal kalma sresi ile PWMli kontrol sinyalinin periyodu arasndaki orana Duty cycle ( oran) denir.

Bobin ve kondansatr, k geriliminin sadece snrl bir dalgalanmada kalmasn salayan alak geiren bir filtre ilevi yaparlar. DC-DC eviriciler iin bobin ve kondansatr deerleri, bobinin akmna bal olarak belirlenen iki farkl moddan birisinde alacak ekilde seilirler. Bu modlar srekli akm ve sreksiz akm modlardr. Srekli akm modunda bobin ve kondansatrn deerleri yksek tutulduu iin bobin akm asla sfr olmaz. Dier sreksiz akm modunda ise bobin akm PWM periyodunun bir ksmnda mutlaka sfr olur. Devrenin analizi her iki durum iin farkl ekilde deerlendirilir.

ekil 3.7deki devrede S anahtar PWM kontrol sinyaline gre periyodik olarak alp kapatlr. Toplam periyot sresi T ve i zaman sresi arpan D ile gsterilirse anahtarn ak olduu sre (1-D) olur.

Anahtarn kapal olduu srede, devre ekil 3.8 (a)da grld gibidir. Anahtar ak olduu zaman, bobin akmn diyot zerinden tamamlar ve sonu devre ekil 3.8 (b)de gsterilmitir. Anahtarn kapal olduu zamandaki devrenin gerilim eitlii (3.1) denkleminde bulunmutur. 1

Devre elemanlarnn ideal olduu varsaylmtr.

24

(a)

(b) ekil 3.8.a) Anahtar kapal b) Anahtar ak

E = VL + VC

(3.1)

i E = L L + VC t

(3.2)

i L E VC = L t

(3.3)

25

ekil 3.9: Srekli mod akm ve gerilimleri Anahtarn kapal olduu bu DT uzunluundaki zaman aralnda, bobin akm dorusal olarak artar. Bu durum

ekil 3.9da gsterilmitir. Anahtar kapand anda Imin olan bobin akm, anahtar alana kadar Imax deerine ular.

Anahtar alnca ise devre ekil 3.8 (b)deki gibi dnlebilir ve bu aralktaki akm gerilim ilikisi denklem (3.4)te verilmitir.

0 = V L + VC

(3.4)

26

(3.4) eitlii (3.5) ve (3.6) olarak yeniden dzenlenirse:

0=L

i L + VC t

(3.5)

V i L = C L t

(3.6)

Bylece, (1-D)T zaman aral sresince, bobin akm, Imaxdan Imina dorusal olarak azalr. Sondaki bu akm deeri, operasyon srekli tekrar ettiinden balangtaki Imin deeri ile ayn olmaldr. Bu sebeple, anahtarn kapal ve ak olduu zamanlardaki deiim miktarlar da ayn olmaldr. Analizi srekli akm modunda yaptmz varsaydmz iin, Imin sfrdan byktr. Bu ifadeler denklem (3.7) ve denklem (3.8)de denkleme dklmtr.

E VC I max I min = DT L

(3.7)

V I min I max = C L (3.8)

(1 D)T

Bu iki denklemin zm ile denklem (3.11) elde edilir:

E VC L

V DT = C L

(1 D)T

(3.9)

(E VC )D = VC (1 D)
VC = DE

(3.10)

(3.11)

27

Bylece, kapasitr gerilimi yani eviricinin k, duty-cyclea bal olur. Denklem (3.11) eitliinde devrenin giri gerilimini azaltt anlalmaktadr.

ekil 3.10: Buck evirici k gerilimi ve D ilikisi

ekil 3.9n incelenmesiyle bobin akmnn ortalama deerine de ulaabiliriz.

IL =

I max + I min 2

(3.12)

Yk direncinin zerindeki akm deeri denklem (3.13) denklemindeki gibidir. Periyodik operasyon sonucu ortalama kondansatr akm sfr olduundan, bir periyottaki akm denklemi (3.13) eitliindeki terimlerin ortalamas alnarak denklem (3.14) olarak yazlabilir.

I L = IC + I R

(3.13)

IL = IR

(3.14)

28

IRnin deeri denklem (3.15) deki gibidir. Bu veriyi kullanarak denklem (3.16) elde edilir.

IR =

VC R

(3.15)

I max + I min = 2

VC R

(3.16)

Eer denklem (3.7) ve denklem (3.16) denklemlerini birletirirsek Imax ve Imin deerlerini bulabiliriz.

1 (1 D)T I max = (DE ) + 2L R

(3.17)

1 (1 D)T I min = (DE ) 2L R

(3.18)

eviricinin srekli akm modunda kalabilmesi iin gerekli bobin ve kondansatr deerleri ii ise denklem (3.18)de Imin deerini sfra eitleyerek gerekli minimum bobin deerini denklem (3.19) da grlen denklemle hesaplayabiliriz.

TR L= (1 D) 2

(3.19)

Devredeki kondansatrn deeri ise

C=

( I max I min )T 8VC

le bulunur. VC kondansatrdeki gerilim dalgalanmasn ifade etmektedir.

29

3.2. Boost evirici

Buck evirici zerinde yaplacak kk bir deiimle boost evirici elde edilebilir. Bkz. ekil 3.11. Boost eviriciler giri gerilimini daha yksek k gerilimlerine evirebilirler. Bu eviricilerin dier bir ad ise step-up eviricilerdir.

ekil 3.11: Boost evirici

Anahtarn kapal olduu zaman sresinde, bobin akm (3.20) denkleminde verilen trevle dorusal olarak artar.

i L E = t L

(3.20)

Ayn zamanda bu aralkta diyot ters polarmalandrlmtr. Kondansatr yke akm salar ve iC negatiftir. Anahtar alnca, bobinin zerindeki gerilim ters olarak dnlebilir ve E gerilimine seri bal bir kaynak eklinde alr. Bu durumda bobin akm dorusal olarak azalmaktadr. Bu durum ekil 3.12de gsterilmitir. Denklem (3.21)de ise anahtarn ak olduu zamandaki akmn deiimi ifade edilmitir.

i L E VC = t L

(3.21)

30

ekil 3.12: Boost evirici akm ve gerilimleri

Bobin akmnn, anahtarn kapal olduu zamandaki deiimi ile anahtarn ak olduu zamandaki deiimi eit olduu iin aadaki eitlikler yazlabilir.

E I max I min = DT L

(3.22)

E VC I min I max = (1 D)T L

(3.23)

31

Denklemleri eitlersek

VC =

E 1 D

(3.24)

Elde edilir. Eitlikten devrenin giri gerilimini arttrd anlalmaktadr. ekil 3.13de bu durum grafik olarak gsterilmitir.

ekil 3.13: eviricilerin k geriimi-D ( zaman) ilikisi

ekil 3.12de ilemin bir periyottaki, btn akmlar grlmektedir. Dier akmlarn bulunabilmesi iin, Imax ve Imin deerlerinin de bulunmas gerekir. Devredeki elemanlar ideal olarak kabul ettiimiz iin giri gcn k gcne eitleyerek bu deerlere ulaabiliriz.

Pinp =

1 ( I max + I min ) 2

(3.25)

Pout

VC2 = R

(3.26)

32

(3.24) eitliindeki, giri-k gerilim ilikilerini de kullanarak, bu g deerlerinin zm ile denklem (3.27) elde edilir.

I max + I min =

2E R(1 D) 2

(3.27)

Denklem (3.23), (3.24) ve (3.27) eitliklerinin birletirilmesi ise (3.28) ve (3.29) eitlikleri elde edilir.

I min =

E E DT 2 2L R(1 D)

(3.28)

I mazx =

E E + DT 2 2L R(1 D)

(3.29)

eviricinin srekli akm durumunda alabilmesi iin gerekli olan bobin ve kondansatrn en kk deerini bulmak iin Iminin sfr olduunu varsayarsak

L=

RT D(1 D) 2 2

(3.30)

Formln elde ederiz. Devredeki kondansatrn deeri ise

C=

VcDT VC

(3.31)

forml ile bulunur. VC Kondansatrdeki gerilim dalgalanmasn ifade etmektedir.

33

3.3. Buck-Boost evirici

Buck-boost eviriciler pozitif giri gerilimini, negatif gerilime evirmek amacyla kullanlrlar.

ekil 3.14: Buck-boost evirici

ekil 3.14deki devrede S anahtarnn kapal olduu durumda, diyot zerindeki gerilim ters ynl ve iD sfrdr. Ayn zamanda, kaynak gerilimi bobin zerinde sktrlm ve iL zamana bal olarak artmaktadr. Snin ak olduu durumda ise kn kaynakla olan ilikisi kesilmitir ve diyot akm bobin akmna eittir. Bobin akmnn deiimleri iin eitlikler yazldnda, giri ve k gerilimleri arasndaki iliki de bulunmu olur.

Anahtar kapal iken, bobin akm (3.32) ve (3.33) eitliklerinde olduu gibi deiim gsterir.

i L E = t L

(3.32)

I max I min =

E DT L

(3.33)

34

Anahtarn ak olduu durumda ise deiimler (3.34) ve (3.35) denklemlerinde olduu gibidir.

V i L = C t L

(3.34)

V I min I max = V (1 D)T L

(3.35)

iLdeki bu deiim eitlenerek, denklem (3.36) bulunur.

D VC = E 1 D

(3.36)

Bu devredeki akm ve gerilimler ekil 3.15de gsterilmitir. Devredeki giri gcn k gcne eitleyerek akmdaki minimum ve maksimum deerleri bulabiliriz. Burada anahtar gerilimi giri gcnn hesabnda hesaba dahil edilmek zorundadr.

I + I max I Sort = min D 2

(3.37)

Bu forml yardmyla da ortalama giri gcne ulaabiliriz.

I + I max Port = EI Sort = min DE 2

(3.38)

35

ekil 3.15: Buck-boost eviricinin akm ve gerilim deiimleri

Giri gcyle k gc eitlenip, denklem 4.36y da denkleme katarsak (3.39) denklemini elde ederiz.

2 DE I max + I min = R(1 D) 2

(3.39)

Denklem (3.35)den de faydalanarak (3.40) ve (3.41) deki eitlikleri elde edebiliriz.

36

I min =

EDT 2 DE 2 2L R(1 D)

(3.40)

I max =

2 DE EDT + 2 2L R(1 D)

(3.41)

Bobinin ve kondansatrn deerleri ise

L=

RT (1 D) 2 2

(3.42)

C=

VC DT RVC

(4.43)

Formlleri ile bulunur.

3.4. Flyback eviriciler

Daha nceki balk altnda anlatlan eviriciler yaltmsz temel evirici tipleridir. Bu eviriciler elektriksel izolasyonun gerekmedii durumlarda ve k geriliminin giri geriliminden ok byk bir katsay ile farkllk gstermedii durumlar iin uygundur. Fakat daha gvenli bir sistem ya da giri-k arasnda ok fazla bir gerilim fark olmas durumlarnda manyetik olarak yaltlm eviriciler tercih edilir. zolasyonsuz eviricilerde olduu gibi manyetik olarak yaltlm eviricilerde de ok farkl evrim eitleri vardr. Flyback eviricideki manyetik olarak yaltlm devrenin seiminde k gc ve gerilimi nemli bir faktrdr.

Flyback evirici kullanlan en eski evirici tiplerinden birisidir. ekil 3.16da temel flyback evirici devresi grlmektedir.

37

ekil 3.16: Flyback evirici

Devrenin analizinin kolay yaplabilmesi iin devre elemanlarnn ideal olduu ve bobinin spir saylar olan N1 ve N2nin eit olduu varsaylmaldr.

Anahtar kapal olduu zaman sresince, i1 (E/L1) A/s verilen oranyla artar. Bu zaman sresince, i2 sfrdr. Diyot, VC ve e2nin birleik etkisiyle ters polarmalandrlmtr. Anahtarn kapal olduu srenin sonunda, i1 deeri bir adm fonksiyonu olarak sfra der. Depolanan manyetik enerji, i2 akm olumasn salar. N1=N2 olduundan, i2nin deeri i1in sondaki deeri ile ayn olur. Bu aamada i2 sfrdan byk olduundan, diyot ileri ynde iletime balar, e2 yaklak olarak (-VC)ye eit olur. Bu durum ekil 3.17de gsterilmitir.

38

ekil 3.17: Flyback eviricinin akm ve gerilimleri

Anahtarn kapatlmasnn balangcndaki i1 deeri nceki periyottaki i2nin son deeridir. Ayn ekilde, anahtarn ak durumunun balangcndaki i2in deeri DT zamanndaki i1 ile ayndr. Bu iki u akm deeri Imax ve Imin ile gsterilir.

Anahtar kapal olduu srece

i1 E = L1 t

(3.44)

39

E I max I min = DT L1

(3.45)

Anahtar akken

i2 VC = L2 t

(3.46)

V I min I max = C (1 D)T 2

(3.47)

Bu drt eitlikte N1=N2 olduundan L1=L2 olur. Bu eitliklerden yola karak (3.48) denklemi elde edilir.

D VC = E 1 D

(3.48)

Bu eitliin buck-boost eviricideki (3.36) eitlii ile ayn olduu grlmektedir. Fakat devredeki nemli bir farkllk, eviricide elektriksel bir izolasyon olmas ve N2nin farkl bir deeri ile k geriliminin deitirilebilmesidir. Eer N2 > N1 seilirse evirici girie gre k gerilimini arttrr; eer N2 < N1 seilirse evirici girie gre k gerilimini azaltr.

Giri gcnn k gcne eit olduu varsaylarak Imax ve Imin deerlerine ulaabiliriz.

I ort =

1 (I min + I max )D 2

(3.49)

Pinp = E.I ort =

1 (I min + I max )DE 2

(3.50)

40

Pout =

VC2 R

(3.51)

(3.50) ve (3.51) denklemleri birletirilirince denklem (3.52) bulunur.

2 E D I min + I max = 2 R (1 D)

(3.52)

(3.47) denkleminde Imax+Imin ifadesi bulunduundan bu iki denklem elenince Imax ve Imin deerlerini bulabiliriz.

E D I min = 2 R (1 D)

E 2 L DT 1

(3.53)

E D I max = 2 R (1 D)

E + 2 L DT 1

(3.54)

eviricinin srekli akm modunda kalabilmesi iin Imin=0 yaparak L bobininin minimum deerine ulaabiliriz.

RT 2 L1 = (1 D) 2

(3.55)

Kondansatrn deeri ise

C=

VC DT RVC

(3.56)

ile bulunabilir. Formldeki VC Kondansatrdeki gerilim dalgalanmasn ifade etmektedir.

41

3.5. deal Olmayan Durumlar

DC-DC eviricilerle ilgili olarak u ana kadar yaplan analizler devrede kullanlan elemanlarn ideal zellikleri ierdiini varsaylarak yapld. evirici devrelerindeki ideal olmayan devre elemanlarnn devrenin genel almasna yapt etki az olmasna karn yine de tasarm srasnda bu etkilerinde hesaplara dhil edilmesi ve seilen malzemelere uygun toleranslarn verilmesi gereklidir.

DC-DC eviricilerde tasarm aamasnda ideal olmayan durumlar dikkate alnmas gereken elemanlar, yar iletken elemanlar, bobin ve k kondansatrdr.

Anahtarlamal eviricilerde anahtarlama eleman olarak genelde BJTler ve MOSFETler kullanlmaktadr. MOSFETlerin ideal olmayan durumunu anahtarlama elemanna seri balanm bir diren ile ifade edebiliriz. Bu direncin deeri ise MOSFETin veri sayfalarnda belirtilmektedir.

Dikkate alnmas gereken baka bir diren de, eviricideki bobininin sahip olduu omik direntir. Bu diren ok kk olmakla birlikte yksek akml sistemlerde ve duty-cycle orannn yksek tutulduu sistemlerde devrenin almasndaki etkileri artmaktadr. Devrede kullanlan k kondansatrnn sahip olduu ESRde (Equivalence Serial Resistor) ideal olmayan durumlardan birini oluturur. Bu deer olduka kk bir deerdir ve kondansatrn veri sayfalarndan renilebilir. Devrede kullanlacak kondansatr Low-ESR olarak retilen snftan olmas sistemin verimini arttracaktr.

DC-DC eviricilerde kullanlan diyotlarn sisteme olan istenmeyen etkisi ise ileri srm gerilim dmdr. Her diyot ileri ynde iletime getii zaman zerinde bir miktar gerilim dmne sebep olmaktadr. Bu gerilim dm tercih edilen diyotun veri sayfasndan renilebilir.

42

3.5.1. Buck evirici

ekil 3.18de buck evirici devresinin, devre elemanlarnn ideal olmayan durumdaki edeerleri ile yeniden dzenlenmi hali grlmektedir. Devrede bobin, MOSFET ve diyota veri sayfalarndan deerleri renilebilecek seri diren ve gerilim kayna eklenmitir.

ekil 3.18: deal olmayan devre elemanlaryla buck evirici

Devredeki elemanlar deitii iin, devreyi tanmlayan eitliklerinde tekrar batan yazlmas gerekir. Anahtarn durumuna gre eviricinin edeer izimleri ekil 3.19da gsterilmitir.

Anahtar kapal durumdayken gerilimlerin toplanmas denklem (3.57) ve devamnda (3.58) deki eitlikleri verir.

E = i L RS +

i L L + i L R L + VC t

(3.57)

i L E VC i L ( RS + RL ) = t L

(3.58)

43

(a)

(b) ekil 3.19.a) Anahtar on durumunda b) Anahtar off durumunda

Anahtar ald zaman ise devredeki gerilim toplamlarndan (3.59) ve (3.60) denklemlerini elde ederiz.

0=

i L L + i L R L + VC + V D t

(3.59)

i L i L RL VC V D = t L

(3.60)

44

ekil 3.9da devrenin akm ve gerilimleri grlebilir. Bu emadaki iL akmnn maksimum ve minimum deerleri her periyot iin benzerdir. Bu durumdan faydalanarak (3.61) ve (3.62) eitliklerini yazabiliriz.

E VC i L ( RS + RL ) I max I min = DT L

(3.61)

i R VC VD I min I max = L L (1 D)T L

(3.62)

Devrede ortalama iL nin, ortalama i R ye eit olduu da gz nnde bulundurarak aadaki gibi bir eitlik yazlabilir.

iL = iR =

VC R

(3.63)

Denklem (3.63), (3.61) ve (3.62) birletirilerek (3.64) eitlii elde edilmitir.

VC =

D( E + VD ) VD R + DRS 1+ L R

(3.64)

3.5.2. Boost evirici

ekil 3.20: deal olmayan devre elemanlaryla boost evirici

45

ekil 3.11deki devreye ideal olmayan elemanlarn edeerlerinin eklenmesiyle ekil 3.20deki izim elde edilmitir.

ekil 3.21: Anahtar kapal olduunda

Devrenin yeni haliyle matematiksel ifadesini kartmak iin anahtarn kapal ve ak olduu durumlar yeniden ele alnmaldr. Anahtar kapal olduunda (3.65) ve (3.66) denklemleri elde edilir.

E=

i L L + i L ( R L + RS ) t

(3.65)

iL E iL ( RL + RS ) = L t

(3.66)

ekil 3.22: Anahtar ak olduunda

46

Anahtarn ak olduu durumda ise denklem (3.67) ve (3.68) elde edilir.

E=

i L L + i L R L + V D + VC t

(4.67)

i L E i L R L V D VC = t L

(4.68)

ekil 3.12de boost eviricinin akm ve gerilim ekilleri grlmektedir. i L nin maksimum ve minimum deerleri her periyot iin benzer olacandan bu eitliklerden yola karak k gerilimini bulabiliriz. ekildeki i L akmnn eimi ayn zamanda trevi olan yazlabilir. iL ye eit olacandan denklem (3.69) ve (3.70) t

E i L ( RL + RS ) I max I min = DT L

(3.69)

E i L RL V D VC I min I max = (1 D)T L

(3.70)

Bu iki eitliin zlebilmesi iin i L nin edeer ilikisine ihtiyacmz vardr. i L Akmnn ortalama deeri i L akmna eit olmaldr. Bu durumu gz nnde bulundurarak denklem 3.71 yazlabilir.

i L (1 D) = i R =

VC R

(3.71)

Denklem (3.69), (3.70) ve (3.71) birletirildiinde k gerilimini hesaplayan 3.72 denklemi elde edilir.

47

VC =

E V D (1 D) DRS + RL 1 D + R(1 D)

(3.72)

Her iki forml arasndaki fark (3.24 ve 3.72) ideal olmayan devre elemanlarnn DCDC eviricinin alma performans zerindeki etkisini gstermektedir. eviricideki diyotun ileri yn gerilim dm, anahtarlama eleman olan MOSFETin i direnci ve bobinin omik direnci, kritik alma durumu olan eviricilerde (yksek verim gereklilii ya da ok yksek gteki eviriciler) hesaplara katlmas gereken nemli deerlerdir.

Bu deerlerin idealden uzaklamas zellikle de yksek dolu oranl PWM sinyallerinde eviricinin almas zerinde nemli lde olumsuz etkileri vardr. Bu olumsuz etkiler ise formllerden kartlabilecei gibi evirici veriminin dmesi ve gerilim evrim oranlarnn kstlanmasdr.

48

4. ELEKTRK SSTEM TASARIMI

Bu blmde aracn yksek akml olan elektrik sistemi anlatlacaktr. Elektrik sistemi reteler, gerilim eviricileri, almalar ve alterlerden olumaktadr. Elektronik sistem, elektrik sistemi zerinde bir etkisi olmayacak ekilde tasarlanmtr. Bylece sistemlerden birisindeki bir problemin dierini etkilemesi engellenmitir. Her aracn elektrik sistemi ve elektrik malzemelerinin seimi verim ve gvenlik asndan nemlidir. Gne enerjisi ile alan arabann elektrik sisteminde ana unsur vardr. Bu unsurlar akm reteci, enerji depolama elemanlar ve yk eklindedir. Bunlara sigortalar, kablolar ve komtatrler de eklenebilir.

Gne enerjisiyle alan aracn elektrik sisteminin genel bir bak asyla izilmi hali ekil 4.1de gsterilmitir. izimde oklar akmn dolama ynn gstermektedir.

ekil 4.1: Aracn elektrik sisteminin genel hatlaryla izimi

Elektrik sisteminde enerji kayna olarak her birisi 80W gcnde elektrik enerjisi retebilen 10 adet gne paneli bir birlerine paralel balanmtr. Gne panellerinin rettikleri akm, corafi konum, mevsim ve hava durumuna bal olarak

49

deimektedir. Bunu yannda gne panellerinin k gerilimleri ise panelden ekilen akma gre dorusal olmayan bir ekilde deimektedir. Bu durum giri gcnn deiken olmasna sebep olmaktadr. Giri gcndeki bu deiim MPPT (Maximum Power Point Tracker Maksimum G Noktas zleyici) devresi yardmyla en st noktada tutulur ve k gerilimi, giri geriliminin dmesinden dolay elektrik sisteminin devre d kalmasn engelleyebilecek bir seviyeye dntrlr. MPPT devresi gne panellerinin rettii 17Vluk gerilimdeki 45Alik akm 36V (Pratikte bu gerilim 41.1Vtur) ve 22Ae evirir. MPPT devresi bu gerilim evrimini olabilecek en iyi verimle gerekletirmeli ve gne pillerinin elektrik modelinden kaynaklanan verim dn de engellemek iin mikro denetleyici tarafndan yrtlen bir algoritmaya da sahip olmaldr.

Gne enerjisi ile alan aralarda enerjini kaynann temel kullanm amac sistemdeki batarya ya da ak gurubunun arj edilmesidir. nk elektrik sistemi zerindeki alc, elektrik sistemine ani yklenmeler yapacaktr. Bu gibi durumlarda akler bu yksek g ihtiyacn karlayacaktr. Bu tezde tasarm anlatlan gne enerjili arata 12V-36Ahlik adet kurun-asitli ak kullanlmtr. Arataki motor DC 36V ile altndan dolay bu ak birbirlerine seri olarak balanmtr. Bu seri balama aklerdeki asit younluu ayn olduka bir sorun oluturmamaktadr.

Gne enerjisi ile alan araca hareket verebilmek iin 1.5KW gcndeki sabit mknatsl DC motor tercih edilmitir. Motorun 1.5KW tercih edilmesinin sebebi gne panellerinin 800W g retmesi ve ak grubunun toplamda verecei enerjinin 1000W olmasdr. Motorun sarmlar 36Vda 45A ekebilecek ekilde sarlmtr. Buna karn motor ilk kalk esnasnda 60A ve daha fazlas akm ekebilmektedir. Bu durum aracn ilk kalknda yani motora ilk hareketin verildii durumlarda elektrik sistemine byk yk bindirmekte, aklerin ksa srede boalmasn salayp ayn zamanda da kablolarnn snarak yanabilme ihtimalini ortaya kartmaktadr. Motorun kontrolsz bir ekilde almas hareketin aktarmn salayan mekanik sistemi de zorlayarak mekanik aktarm organlarnn ypranmasn hatta bozulmasna sebep olmaktadr. Buna karn ilk kalktaki bu yksek g ihtiyacn elektrik sistemi tam olarak karlayamad iin motorun devrini almas zaman almakta ve harcanan enerjiye karlk retilen hareket az olmaktadr. Bu durumlar elektrikle alan tm
50

motorlar iin geerlidir. Bu sebeple elektrik sisteminde DC motor src kullanlmtr.

DC motor src kokpitteki gaz pedal aracl ile motorun yava bir devirle kalkmasn salayarak yukarda bahsedilen tm istenmeyen durumlarn nne geilmesini salar.

4.1. Gne Panelleri

Aracn temel enerji kayna olan gne nlarn elektrie evirmek iin Sharp firmasnn rn olan ve her birisi 80W enerji retebilen NE-80EJE gne panellerinden 10 adet kullanld. ekil 4.2de bu gne panelinin fotoraf grlmektedir. Ek-A.1 de bu gne panelinin veri sayfalar listelenmitir.

ekil 4.2: Sharp NE-80EJE gne paneli

ekil 4.3 de ise gne panellerinin ara zerinde monte edilmi hali grnmektedir.

51

ekil 4.3: Gne panelleri

Seilen bu paneli Sharp firmas genel kullanm amac ile retmitir ve bu paneller out-door uygulamalarnda gvenle kullanlabilir. Panelin, doann bozucu etkilerine kar uzun sre grevini gerekletirmesi iin ierdii yar iletken malzemenin zeri sya dayankl cam ile korunmutur. Ayn zamanda bu cam su geirmezlii de salamaktadr. Bilindii gibi gne panelleri fiziksel etkiye maruz kaldnda zarar grmekte ya da bozulmaktadr. Bu da gne arabasnn kullanm mrn ksaltmakta ve enerji/hareket retimini azaltmaktadr. Gne paneli arata kullanlacandan titreim, darbe ve sarsnt olmas ise kanlmazdr. NE-80EJE gne paneli metal ereve ile desteklenmitir. Gne pili hcrelerinin esnemesini nleyen bu ereve panellerin kullanm mrn uzatmakta ayn zamanda panelin araca montesini de salamaktadr. [4]

Panelde yar iletken malzeme olarak Multi-crystal silicon

teknolojisi

kullanlmtr. Panellerin her birisi maksimum g noktasnda 17.1V gerilim ve 4.67A akm retebilmektedir. Yine maksimum g noktasndaki evrim kazanc ise %12.60dr. Panelin teknik bilgileri Tablo 4.1deki gibidir.

52

Tablo 4.1: Gne paneli teknik bilgileri Hcre zellii Hcre says ve balant ekli Ak devre gerilimi (VOC) Maksimum g gerilimi (VPM) Ksa devre akm (ISC) Maksimum g akm (IPM) Maksimum g (Pm)* Mininmum g (Pm)* Gne hcresi verimi Modl verimi PTCdeki k gc ** Maksimum sistem gerilimi Seri sigorta deeri k terminal tipi Multi-kristal slikon 36 hcre, seri bal 21.3V 17.1V 5.3A 4.67A 80W 72W %14.00 %12.60 70.20W 600VDC 10A Kutu balants

* STC (Standart test koullar) 25C, 1kW/m2 ** PTC (Pasifik test koullar) 20C, 1kW/m2, 1m/s rzgar hz

Arata gne panelleri paralel balanarak 17.1V - 46.7Alik bir g elde edilmitir. Gne panellerinin rettii elektrik enerjisini maksimum verimle kullanabilmek iin ise paralel balanm olan panellerle (ekil 4.4) ara gerilim baras arasna maksimum g noktas izleyicisi ad verilen devre eklenmitir. Bu devre 17.1V olan panel gerilimini 36Va ykseltip gcn atl vaziyette kalmasn engeller.

ekil 4.4: Gne panellerinin balants

53

4.2. Ak Grubu

ekil 4.5: Ak grubunu oluturan akler

Gne enerjisi ile alan aralarda, hareketin temel kayna gne nlardr. Buna ramen, gneten faydalanma imknnn az olduu sabah-akam saatlerinde ya da arala gne arasna bir bulut girdiinde bu enerji yetersiz olabilmektedir. Yine buna benzer olarak ilk kalklarda ihtiya duyulan anlk yksek gc karlayabilmek iin arata bir enerji depolama biriminin bulundurulmas zorunludur. Bu sebeple ara elektrik sistemine adet aknn oluturduu ak gurubu eklenmitir. Ak seimi olarak ise Mutlu Ak A..nin retimi olan 12V-36Ahlik kurun asitli ak tercih edilmitir. Akler ekil 4.5de gsterilmitir. Bu ak birbirleri arasnda seri balanarak 36Vluk bara gerilimi salanmtr. Bu gerilim seilen motorun nominal alma gerilimi ile uyum halindedir.

Normal alma srasnda gne panelleri motora enerji verirken ayn zamanda akleri de arj etmektedir. Fakat yukarda bahsedilen gnein olmad ya da hareket iin ihtiya duyulan enerji gne panelleri tarafndan salanamad durumlarda bataryalar g sistemine takviyede bulunacaklardr. Gne arabasnda kullanlan

54

sabit mknatsl DC motorun maksimum akm etiket deerlerine gre 45Adir. Buna gre

Dearj sresi =

Akkapsitesi 36 Ah = = 48dk . dr. ekilenakm 45 A

Fakat bu sre 10 saatten az olduu iin pratikteki dearj sresini bulabilmek iin yaklak %70i alnr. Bylece akler tam dolu iken ve motor 45Alik tam ykte iken ara 33dk. sresince tam kapasite ile hareket edebilir.

Akler tamamen bo durumdayken sadece gne panelleri ile ka saatte arj edilebilecei Gne Arabalar iin nemli bir bilgidir. Gne panelleri maksimum gne nm etkisindeyken MPPT devresi aracl ile 41V, 20A arj akm retebilmektedir.

4.3. Motor

Gne arabas hareketi, 1.5KW gce sahip sabit mknatsl (Permanent Magent) DC motor ile retir. FEMSAN A..nin zel retimi olan bu motor nominal 36V alma geriliminde 45Ae kadar akm ekebilmektedir. Gne arabasnda kullanmak zere zel olarak tasarlanan bu motor snma, ar yklenme ve buna bal olarak ar akm ekmesi durumunda oluabilecek bozulmalara kar dayanmldr. ekil 4.6de motor grlmektedir.

55

ekil 4.6: Motor

Bu motorun gvdesi normal 1.5KWlk motorlara gre daha hacimli ve ardr. lk dncede bu bir dezavantaj gibi gzkse de aracn snma ve ar yklenmeye kar dayanm asndan faydalar daha fazladr. Motorun rettii hareketi tekerleklere aktarmak iin ise bir adet 1/3 orannda zincir-dili dzenei, ona ilaveten 1/2 orannda ek zincir-dili dzenei kullanlmtr. Bu durumda toplam olarak motorun devri 6 kez drlmtr. Bu istenilen bir durumdur nk aracn yoku karken gsterilen zorluu ya da ilk kalk anndaki eylemsizlik ataletini yenebilmesi gerekmektedir. ekil 4.7de motorun mekanik balants, devir drmek iin kullanlan zincir ve zincir dilileri grlmektedir.

56

ekil 4.7: Motorun balants

4.4. Motor Src

Gne arabasnda pilotun hz kontrol edebilmesi ve zellikle de ilk kalk annda motorun ekecei ar akmn kontrol altnda olabilmesi iin bir motor src kullanlmas zorunludur. Gayret gne arabasnda motor src olarak Curtis firmasnn rettii 1227-37 model numaral sabit mknatsl DC motor srcs tercih edilmitir.Bu srcnn veri sayfalar EK-A.2de verilmitir. ekil 4.8de motor src ve programlama terminali grlmektedir.

57

(a)

(b)

ekil 4.8.a) Curtis 1227-37 PM-DC Motor srcs b) PMC1307 Programlama terminali

Tam kprl MOSFETli srme katna sahip bu src ile yksek alma kazancna sahiptir. Verimin ok nemli olduu gne enerjili sistemlerde bu ok nemli bir parametredir. Yine srcnn dier biz zellii de DC motorun ynn elektronik olarak kontrol edebilmemizi salamasdr. Bu zellik bizi harici bir kontaktr kullanmaktan kurtarmaktadr. Srcy programlayarak hzlanma erisini ve sresi tanmlayabilir, ar akm korumas ile ara elektrik tesisatn ve motoru koruyabiliriz. Srcnn dier bir nemli zellii ise regenerative breaking yetenei sayesinde frenleme annda ve srcnn almad (gaza baslmad) zamanlarda aracn yn ve ivmesi ne olursa olsun bataryalar arj edebilmesidir.[5]

Curtis 1227-37 srcs 28V-48V aralnda alabilmekte dk ve ar gerilim korumas ile ara elektrik sistemini ve motoru korumaktadr. Bu src ile ksa sreli olarak 160Ae kadar olan ykler srebilir.

Ara pilotunun motor devrini kontrol edebilmesi iin ekil 4.9da resmi grlen ve ierisinde bir ayarl diren bulunan gaz pedal src kokpitine eklenmitir.

58

ekil 4.9: Elektronik gaz pedal

Curtis 1227-37 DC motor srcsnn teknik zellikleri aada listelenmitir.[5]

Tam kpr g MOSFET tasarm ile ayarlanabilir ileri/geri srme ve frenleme kontrol, sessiz yksek frekansl srme teknii ile yksek verim. Curtis PMC1307 el programlaycs ile src parametrelerinin kolaylkla ayarlanabilmesi, hata ayklama ve testlerin grsel olarak yaplabilmesi Durum gsterge lambas ile alma durumunun dardan izlenebilmesi Hacri wig-wag, pedal ve rotary gaz balanabilir. 0-5V gaz giriini kabul eder. Src parametreleri dardan seilebilen iki farkl modda ayarlanabilir. Harici potansiyometre ile hz limiti seilebilir. Dorusal hzlanma ve yavalama erileri seilebilir. Modlara arasnda yumuak gei yapar. Akm snrlamal motor srme ve akm geriretimi Isya kar limitli ve dayankl g sistemi Ters balant girii korumal Harici anahtarlar ile mod ve yn seilebilmesi

59

4.5. Elektrik Kumanda Paneli

Her elektrik sisteminde olduu gibi gne enerjisi ile alan arata da elektrikli sistemlerin alp kapanabilmesini salayan anahtarlar, gvenlik iinde acil durum dmesi ve sigortalarn olmas zorunludur. Elektrik sistemindeki her bir nite iin ayr bir ama kapama alteri ve bir adet acil durum dmesi dnlmtr. Ama kapama yapmak iin pako alterler tercih edilmitir. ekil 4.10da kullanlan pako alterlerin resmi grlmektedir.

ekil 4.10: Pako alter

Elektrik sistemi kontrol alterlerinin gsterildii izim ekil 4.11de gsterilmitir. Elektrik paneli toplam drt adet pako alter ve bir adet acil durum dmesinden olumaktadr.

60

ekil 4.11: Elektrik sistemi ve kontrol alterleri

Gne panellerinden ekilebilecek maksimum akm 45A olduu iin bu ksm apkapatacak olan pako alterin dayanma akm 60A olacak ekilde seilmitir. Yine acil bir durum olutuunda gne panellerinin sisteme enerji vermesini engellemek iin ikinci bir acil durum konta da gne panellerinin enerji hatt zerine eklenmitir. Herhangi bir acil durumda src, acil durum dmesine basarak normalde kapal olan bu kontan almasn salar ve elektrik sistemine g salayan ksmlar sistemden kartlm olur. Elektrik sisteminde ak grubunu devreye almak ya da kartmak iin seri olarak balanm bir adet pako alter bulunur. Bu alter de 60A akm geirebilmektedir fakat motor kalkta ve yke binme durumlarnda bazen 60Ai aabilecei dnlerek pako alterdeki adet balant yolu paralel balanm ve alterden kaynaklanabilecek verim kayb ve tehlikeler nlenmitir. Yine sadece gvenlik asndan motora da bir adet alter balanm ve ak grubunda olduu gibi alter zerindeki yol paralel balanarak aar akmn altere zarar vermesi engellenmitir. ekil 4.12de alterler araca monte edilirken grlmektedir.

61

ekil 4.12 Elektrik panosu

4.6. Kablolar ve Yerleim

Elektrik sisteminin tasarmnda dikkat edilmesi gereken nemli hususlardan birisi de kablo kesitleri ve kablolarn gei yollardr. Eer seilen kablonun kesiti, ekilen hatta gre kk olursa kablo snma ve daha ileri bir aamada yangn kartacaktr. Bu da ok riskli bir durumdur. Aralarda titreim ok olduu iin kablonun yaltkan dayankl olmal ayrca ok telli olmaldr nk tek telli kablolar titreim ve sarsntdan dolay zamanla balant yaplan ksmlarndan krlma oluturabilirler. ekil 4.13 de ise kablolarn dolatrld kanallar ve elektrik cihazlarnn yerleimi gsterilmitir. Yerleim aracn yk dengesini bozmayacak ekilde ayarlanmtr.

62

ekil 4.13: Kablo kanallar ve cihazlarn yerleimi

Gne enerjisi ile alan arabann elektrik sistemini oluturan paralarn seiminde yarma kurallar, paralarn elektriksel olarak birbirine uyumlu olmas gz nnde bulundurulmutur.

63

5. ELEKTRONK SSTEM TASARIMI

Bu blmde anlatlan konular daha ok belirli bir tasarm sonucu retilmi olan sistemlerdir. Konu bal her ne kadar elektronik sistem olarak isimlendirilmise de tasarlanan her elektronik birim arka planda bir yazlm da iermektedir. Gne enerjisi ile alan ara temelde elektrikli bir ara olmasna karn, verimin arttrlmas, bir ksm src kontrolleri, sistem parametrelerinin src tarafndan izlenmesi ve gvenlik gibi ilevleri salayan bir elektronik sistem de arata bulunmaldr. Buna karn tasarm yaplan gne enerjili arata, elektrik sistemi ile elektronik sistemi olabildiince bir birinden bamsz olacak ekilde tasarlanmas gerekmektedir. Bunun sebebi ise hata oluma ihtimali daha yksek olan elektronik sistemdeki bir problemin aracn komple i yapmaz duruma getirmesini nlemektir. Arataki elektronik sistem daha ok eitli ksmlardan lm yapp srcy bilgilendirmesi amacyla tasarland. Elektronik sistemdeki ksmlar ve grevlerini u ekilde listeleyebiliriz.

MPPT: Gne panellerinden alnan enerjinin yaklak %30 daha verimli kullanlmasn salar, farkl gne ma iddetlerinde sistemdeki gerilimin dzenli olmasn salar ve ayn zamanda gerilim dnm yapar.

Src paneli: Motorun kumandas ile alakal kontroller ve llen bilgilerin grafik LCD ekran zerinden srcye gsterilmesini salar.

Akm alglayclar: Gne panelinden, aklerden alnan akmlar ve motorun ektii akmn llmesini ve seri yoldan src ekranna iletilmesini salar.

Hz alglayc: Tekerlekteki hz sensorunun bilgilerini yorumlayarak hz seri yoldan ekrana iletir.

64

Ara seri yolu: Elektronik kartlar arasndaki veri iletiimini salar.

ekil 5.1: Gne enerjisiyle alan aracn elektronik sistemi

Elektronik sistemdeki tm devreler RS485 standartn kullanan bir seri yolla bir birine baldr. Elektronik devrelerin toplad bilgiler bu seri yol zerinden src ekranna aktarlr. Ara seri yolu ekil 5.1de gsterilmitir. izimde seri haberleme yolunun datm iin kullanlan HUBda grlmektedir. ekilde enerji hatlar takip edilirse MPPT devresi haricinde elektrik sistemi ile elektronik sistemin tamamen ayrk bir ekilde dizayn edildii anlalmaktadr.

65

5.1. Maksimum G Noktas zleyici 5.1.1. Tasarm

Gne panelini kaynak olarak kullanan elektrikli sistemlerde, panellerin yapsndan dolay ekilen akma gre k geriliminde dorusal olmayan bir deiim oluur. Bu deiim ekil 5.2de grlmektedir. Panellerin k gerilimi, ekilen akma bal olduu gibi, panellerin zerinde den gne younluuna ve ortam ssna bal olarak da farkllk gstermektedir. Ticari gne panellerinin anlan k gc, birim alana den gne younluunun 1000W/m2 olduu ortamda, panelin retebildii elektrik enerjisi olarak tespit edilmitir. Anlan k gcnn panelin verebilecei maksimum g olduu varsaylr. Gne younluu dtke gne panelinden ekilebilecek akmnda azald ekil 5.2deki erilerde grlmektedir.

ekil 5.2: Gne paneli akm-gerilim ve g-gerilim erisi

66

ekil 5.2de 1000W/m2 gne nn olduu bir ortamda ekilen akm 3.8A iken gerilimin 19V olduu grlmektedir (A noktas). Bu durumda A noktasndaki retilen g 3.8Ax19V=72Wdr. Yine ayn gne ortamnda (1000W/m2) gne panelinden daha fazla akm ektiimizi varsayarak, ekilen akmn 4.6A olduunu dnelim. Bu durumda eriden k geriliminin 17Va dtn grrz. (B noktas) Yeni akm ve gerilim deerlerine gre retilen g 4.6Ax17V=78.2W olmutur. Ayn durumu C noktas iinde dnecek olursak, gne panelinden C noktasnda 5.1A ekilmesine karlk k geriliminin 14Va dt grlr. Bu durumda C noktasndaki retilen k gc 5.1Ax13V=66.3Wa dmtr.

Bu deerlerden de anlald gibi ayn gnelenme ortamnda, ykn giderek artmasna karn gne panelinden alnabilecek g miktar dorusal olmayan bir ekilde farkllk gstermitir. Bir noktaya kadar retilen g yke bal olarak artm fakat bir noktadan sonra ykn artmasna ramen retilen gte azalma olmutur. Eer bu durum kontrol altnda tutulmazsa sistem dk bir verimle alacaktr. Maksimum g noktas takip edici ad verilen sistemler deiim gsterebilen bu k gcn hep en st tepe noktasnda tutmaya alrlar. MPPT devreleri basit bir akm snrlaycdan ok daha te bir tasarm alt yapsn iermektedirler. nk gne panellerindeki maksimum g noktas panelin zerinde den gne nlarnn enerjisine gre yer deitirebilmektedir. Gne panelindeki bu g noktasnn yeri gneli bir gndeyken, ara bir glgelikten geerken bile deimektedir. G izleyici ise her trl durumda etkin g noktasn hemen tespit edip enerji kullanm verimini en stte tutmaya alacaktr [6,7].

Tasarlanan bu devredeki baka bir zellik ise gerilim evirimi yapmasdr. G izleyici devre gne panellerinden alnan 17V seviyesindeki gerilimi motorun nominal alma gerilimi olan 36Va ykseltmektedir. Bu evrimi boost tipi DC-DC evirici ile gerekletirir.

67

Tasarm ve uygulamas yaplan gne enerjili arabadaki MPPT devresi, devredeki akm sensorlar yardmyla giri ve k akmlarn, gerilimlerini ve glerini okuyup src ekrannda grnmesi iin bu bilgileri hazrlar.

5.1.2. Tasarm kriterleri

Gne arabasnda alacak bir MPPT devresini tasarlamaya balamadan nce aadaki kriterlerin gz nnde bulundurulmas gerekir

- Elektriksel karakteristii: Gne panellerinden 0-21V aras deiebilen bir k gerilimine karn 0-45A aras bir akm alnabilmektedir. Bu giri gerilimlerinin yannda k gerilimi 42V olmal ve 25Ae kadar akm verebilmelidir.

- Kazan: Sistem bir arabada kullanlaca iin en nemli kriterlerden birisi de kazan olacaktr. DC-DC eviricilerde, ideal olmayan elemanlar yznden hibir zaman giri gc, k gcne eit deildir. Gerek bobinin omik direncinde, gerek anahtarlama elemannn i direncinde ve gerekse de diyotun oluturduu ileri ynl gerilim dm ve dier s vs. gibi durumlar mutlaka ekstra bir g sarfiyat oluturacaktr. nemli olan bu sarfiyatn en aza indirilmesidir.

- Algoritmann esneklii ve hz: MPPT devresi, bir arata kullanlaca iin gne panelleri srekli ve hzl bir ekilde deiken gne n younluu altnda kalacaktr. MPPT algoritmas grevini yrten her trl deiken giri gcne olabildiince hzl bir ekilde tepki vererek maksimum g noktasn hemen tespit edebilmelidir.

- Elverisiz ortam artlar: Devre, d evreden kaynaklanan bozucu etkilere kar zellikle de yksek evre ssna ve titreime kar dayankl olmaldr.

- Maliyet: Ticari MPPT devrelerinin ortalama sat fiyat 1000-2000$ arasndadr. Bu fiyat MPPT devresinin gcne gre byk oranda art gsterebilmektedir. retilecek g izleyici devrenin maliyeti de bu miktarlar gememelidir.

68

5.1.3. Simlasyon

MPPT devresinin simlasyonu PowerSim firmasnn bir rn olan PSIM adl programda yaplmtr. PSIM g elektronii ve motor kontrol uygulamalarnn simlasyonu iin gelitirilmi basit kullanm ve uygulama ara yzne sahip bir programdr [10] .

ekil 5.3: PSIM program

Programn ktphanesi bir ok g ve kontrol elemann iermesi ve bu elemanlarn ideal olmayan durumlarn da desteklemesi sebebiyle bir ok g elektronii sisteminin tasarmnda kullanlmaktadr. Program yaplan devreleri gerek zamanl olarak altrp gerilim ve akmlar son derece hassas olarak izebilmektedir. (ekil 5.4). PSIM program simlasyon ktlarn zamana gre izdirilebilmektedir. Bu sebeple bu tezdeki tm simlasyon almalar PSIM program ile yaplmasna

69

ramen, PSIM programnn rettii simlasyon ktlar MATLAP programna aktarlm ve tekrar izdirilmitir.

ekil 5.4: PSIM ile yaplm bir simulasyonun kts

MPPT devresinin simlasyonunu yapabilmek iin gne paneli, DC-DC evirici, ayarl yk ve MPPT algoritmas olmak zere drt adet sistemin modeli retilmitir.

5.1.3.1. Gne paneli modeli

Bir gne pilinin tek diyotlu prensip e deer devresi ekil 5.5de grld gibi tanmlanabilir [11].

70

ekil 5.5: Gne pili prensip e deer devresi

Tanmlanan e deer devrede k akm olan I deerini bulmak iin denklem (5.1) yazlabilir.

Tablo 5.1: Formllerdeki elemanlar

I IL I0 ISC ISC(T1) ISC(T2) VOC VOC(T1) RS RP k q G G(nor) T T1 T2

k akm Foto enerjisi akm Diyot sznt akm Ksa devre akm T1 scaklndaki ksa devre akm T2 scaklndaki ksa devre akm Ak devre gerilimi T1 scaklndaki ak devre gerilimi Edeer seri diren Edeer paralel diren (Hesaplamalarda ihmal edilmitir.) Boltzman sabiti (1.38e-23) Elektron yk (1.5e-19) Gne younluu (1=1000W/m2) STCdeki maksimum gne younluu (1=1000W/m2) Ortam ss retici tarafndan verilen 1. k akm ve gerilimi iin scaklk deeri retici tarafndan verilen 2. k akm ve gerilimi iin scaklk deeri

71

I = I L I 0 (e q (V + IRS ) / nkT 1)

(5.1)

Bu denklem ve sonraki denklemlerde kullanlan semboller Tablo 5.1de listelenmitir. Formldeki IL akmn bulmak iin retici tarafndan verilen STCdeki akm ve gerilim deerlerinden faydalanlabilir. (Denklem (5.2.),(5.3),(5.4)).

I L = I L (T 1) (1 + K (T T 1))

(5.2)

I L (T 1) =

G I SC (T 1) G( nor )

(5.3)

K=

( I SC (T 2 ) I SC (T 1) )
T T1

(5.4)

Gne pili modelinin sya baml olabilmesi iin denklem (5.4)de gne pilinin akm knn sya gre deiimi bulunmu ve denklem (5.2)de retilen gne enerjisi akmna syla deiebilen bir etki yapabilmesi salanmtr. Gne pilinin rettii akm gne yla doru orantl olarak deimektedir. (Denklem (5.3)) Diyot sznt akm ise daha kark bir denklemle hesaplanabilmektedir. (Denklem (5.5))

T I 0 = I 0 ( T 1) T 1
I SC (T 1) e

qVg / nk (1 / T 1 / T 1) e

3 n

(5.5)

I 0 (T 1) =

qVOC ( T 1) / nkT 1

(5.6)

Edeer devredeki RS direncinin hesaplanmas gne pilinin retici tarafndan verilen I-V erisindeki (ekil 5.6) VOC deerinin yaklak olarak dorusal olmasndan

72

faydalanlarak bulunur. Denklem (5.7) ve (5.8) de RS direncine ait eitlikler grlmektedir.

RS = dV / dI VOC 1 / Xv

(5.7)

XV =

qI 0 (T 1) nkT1e qVoc ( t1) / nkT 1

(5.8)

Modeli kartlan gne piline ait reticinin salad I-V erisi grlmektedir.[4]

ekil 5.6de

ekil 5.6: NE-80EJE Gne paneli I-V ve P-V erileri Bu gne panelinin modellenmesi iin kullanlan teknik veriler

Tablo 5.2de listelenmitir.

73

Tablo 5.2: NE-80EJE gne paneli I-V bilgileri

ISC(T1) ISC(T2) VOC(T1) G T1 T2

5.3A 5.4A 21.3V 1 25C 75C

Gne panelinin PSIM program ile yaplan modeli ekil 5.7de grlmektedir.

ekil 5.7: Gne panelleri modeli

Tasarlanan bu model 10 adet paralel bal gne panelinin ilevini yapmaktadr. Bu modelin baka bir zellii ise ortam ss ve gne younluu girildii zaman k akmn ve gerilimini kendisi ayarlamasdr. ekil 5.7deki DLL blou Microsoft Visual C++ ile yazlm bir DLL dosyasn temsil etmektedir. PSIM program DLL dosyalarna gmlm olan fonksiyonlar dier devre elemanlaryla birlikte altrabilmektedir. Gne paneli iin yazlan DLL dosyasnn kodlar EK B.1de listelenmitir. ekil 5.8de bir tasarm yaplan gne paneli modelinin gn na gre deien I-V izimleri grlmektedir.

74

ekil 5.8: Gne paneli modelinin gne iddetine gre deien I-V erileri

Gne paneli modelinin kn etkileyen dier bir faktr ise scaklktr. Bu deiim ekil 5.9deki izimlerde grlmektedir.

75

ekil 5.9: Modelin scaklkla deien I-V erileri

ekil 5.8 ve ekil 5.9de grld gibi gne nmndaki deiim gne panelinin k akmn dorusal olarak deitirmekte, ortam scakl ise gne paneli k geriliminin deimesine sebep olmaktadr.

5.1.3.2. DC-DC evrici modeli

DC-DC eviricilerin matematiksel hesaplamalar blm 4de incelenmiti. ekil 5.10de tasarlanan DC-DC eviricinin emas grlmektedir. Modeldeki Vom (Voutput_maksimum) maksimum k gerilimini, Vim (Vinput_minimum) ise minimum giri gerilimini temsil etmektedir.

76

ekil 5.10: DC-DC evirici modeli

Boost eviricide gerilimi dntren eleman olan bobinin hacminin klmesi, sarmnn kolaylamas ve anahtarlama elemannn gcnn ve snn azaltlmas iin srayla altrlan, kaskat balanm, iki bobin ve MOSFET kullanlabilir [8]. Modeldeki TL494 blou, Texas Instrument firmasnn bir rn olan TL494 entegresinin ksmi modelidir. TL494 entegresinin veri sayfalar EK A.6da verilmitir. TL494 entegresi iin tasarlanan model ise ekil 5.11de grlmektedir.

77

ekil 5.11: TL494 entegresinin ksmi modeli

Modellenen TL494 entegresi 50KHz ile anahtarlama yaparak faz farka sahip iki k retmektedir. Bu klarn dolu-bo oran FB girii ile deitirebilecei gibi model ierisinde bulunan iki adet karlatrc ile de yaplabilir. [12] Tasarlanan bu modele ait 17V giri, 41V k geriliminde, akmn 15A ve 5A aras deimesiyle elde edilmi izimler ekil 5.12de grlmektedir.

78

ekil 5.12: DC-DC evirici modelinin akm ve gerilimleri

5.1.3.3. MPPT algoritmas modeli

Bu model ierisinde barndrd yazlm yardmyla DC-DC evirici iin kontrol sinyalleri reterek gne panellerinden daha yksek verim alnmasn salar. ekil 5.13da bu model grlmektedir.

79

ekil 5.13: MPPT modeli

MPPT algoritmasnn alabilmesi iin k gcnn ve giri geriliminin bilinmesi gerekmektedir. Model bu verileri devreden okuyarak DC-DC eviricinin maksimum gc retecek ekilde alabilmesi iin gerekli kontrol sinyallerini retir. ekil 5.13deki DLL blou C++ ile yazlm bir DLL dosyasn temsil etmektedir. DLL dosyasnn kodlar EK B.2de grlmektedir. Bu modeli uygulayan simlasyon devresi ekil 5.14de grlmektedir.

80

ekil 5.14: MPPT modelinin test edildii karlatrmal uygulama devresi

ekil 5.14de gne enerjisiyle alan bir birinden bamsz iki devre grlmektedir. Bu devreler gneten aldn varsaydmz enerjiyi (Vsun) PV modeli ile gerilime evirir. retilen gerilim DC-DC evirici modeli ile 41Va dntrlerek ayarl yk zerinden akm aktlr. Bu ilemler, st ksmdaki devrede MPPT algoritmasnn denetiminde yaplm, alt ksmda ise her hangi bir kontrol olmadan, dorudan gerilim evrimi yaplarak gerekletirilmitir. MPPT algoritmasnn salad g kazancn gstermek iin farkl test her iki devreye de uygulanm ve sonular grafik olarak izilmitir. Birinci testte her iki devredeki gne panellerine sabit scaklk (25C) ve sabit ykle (10A) birlikte deien oranda gne uygulanmtr. Bu durumda yaplan simlasyonda MPPT algoritmasnn bal olduu devrede retilen gcn daha fazla olduu ekil 5.15de grlmektedir. Bu izimlerden de anlald gibi MPPT algoritmas gne panellerinden alnan gc yaklak %5-%25 orannda arttrabilmektedir.

81

Cikis Gucu 450 400 350 300 250 Guc(W 200 150 100 50 0 -50 MPPT DC-DC G

0.2

0.4

0.6

0.8

1 Zaman

1.2

1.4

1.6

1.8 x 10

2
5

ekil 5.15: MPPT algoritmasnn deien gn ortamnda testi sonular

MPPT algoritmasna yaplan ikinci testte ise yine sabit scaklk ve ykte, gn nn dzenli olarak azalmas salanm ve yine MPPT algoritmasnn DC-DC eviriciye mdahale ise sistem gcnn arttrld gzlemlenmitir. (ekil 5.16)

82

Cikis Gucu 450 400 350 300 250 Guc(W 200 150 100 50 0 -50 MPPT DC-DC G

0.2

0.4

0.6

0.8

1 Zaman

1.2

1.4

1.6

1.8 x 10

2
5

ekil 5.16: MPPT algoritmasnn 2. testindeki g erileri

MPPT modeline uygulanan nc test ise deien yk durumunda sistemin davrannn kyaslanmas eklindedir. Bu test iin her iki sisteme de 6A ve 12A olarak deien bir yk uygulannca sistemdeki g retimi ekil 5.17deki gibi olmutur.

83

ekil 5.17: Deien yk altndaki MPPT algoritmasnn testi

5.1.3.4. Deiken yk modeli

Simlasyonlarda yk olarak kullanmak iin ekil 5.18de grlen yk modeli tasarlanmtr. Bu model, Cur giriine uygulanan gerilim deeri kadar akm Iin giriinden Iout kna doru aktmaktadr.

ekil 5.18: Deiken yk modeli

84

Her test sonucunda da sistemin gne panellerinde retilen ortalama gc arttrd sonucuna varlmtr. Tablo 5.3 ve Tablo 5.4de simlasyon sonular verilmitir.

Tablo 5.3: Birinci simlasyon sonular

Ortalama k gc Normal DC-DC evirici ile MPPT ile 271W 317W

Tablo 5.4: kinci simulasyon sonular

Ortalama k gc Normal DC-DC evirici ile MPPT ile 270W 306W

5.1.4. Donanm tasarm

MPPT devresinin genel blok emas ekil 5.19de grld gibidir. MPPT devresinin merkezini boost evirici ve onu kontrol eden MPPT algoritmas oluturmaktadr. MPPT algoritmas giriten ve ktan okuduu akm ve gerilimleri deerlendirerek bir kontrol sinyali retir. Bu sinyale gre alan PWM denetleyicisi boost eviricinin istenilen gerilimi reglasyonlu bir ekilde retebilmesini salar.

85

ekil 5.19: MPPT blok izimi

5.1.4.1. Boost evirici ve PWM src

ekil 5.20de MPPT devresinin DC-DC evirici ve PWM reteci grlmektedir. Devre ayrntlar EK C.1de verilmitir.

86

ekil 5.20: Boost evirici ve PWM kat

87

gerilim evirme ve maksimum noktay takip ilemini donanmsal olarak gerekleyecek olan bu ksm bobin, MOSFETler, MOSFET srcleri ve PWM entegresi oluturmaktadr. Srcnn giriinde toplam 800W gcnde gne paneli bulunduu iin anahtarlama elemannn da toplamnda bu gte olmas gerekmektedir. Basit bir hesaplama ile Pinp=Pout=800Wtr. Devrede drt adet MOSFET kullanld iin transistr bana 200Wlk bir yk oluur. Transistorlarn anahtarlayaca gerilim 17V olduu iin de transistor bana yaklak 12Alik bir akm yk der. Bu artlar salayabilecek birok MOSFET vardr. MOSFET seimindeki nemli bir dier husus ise veri sayfalarnda RDS ile gsterilen MOSFET i direncidir. Bu deer ne kadar kk olursa kayplarda o kadar az olacaktr.

Yukarda bahsedilen kriterler de gz nnde bulundurularak devrede drt adet IXFH75N10 MOSFET kullanlmtr. Bu transistor n veri sayfalar EK-A.3de verilmitir. Diyot olarak ise Vf=1.8V (ileri srm gerilim dm) ve If=60A (leri srm akm tepe deeri) olan DSEI60 malzemesi seilmitir. Bu diyotun veri sayfalar EK-A.4te verilmitir. Her iki malzeme de TO247 plastik klfa sahip olduundan (ekil 5.21) ayn soutucu zerinde rahatlkla balanarak monte edilebilir.

ekil 5.21: Devrede kullanlan MOSFET ve DIYOT

Boost evirici ile ilgili temel hesaplama ilemleri Blm 3.5.2de incelenmiti. Bu devredeki boost evirici ile alakal hesaplamalar iin gerekli bilgi ve katalog deerleri Tablo 5.5de listelenmitir.

88

Tablo 5.5: Hesaplamalarda kullanlacak katalog bilgileri

Giri gerilimi (E) Maksimum giri akm k gerilimi (VC) k akm (Imax) MOSFET i direnci (RDS ya da RS) Bobin omik direnci (RL) Diyot ileri srm gerilimi (VD) Yk direnci (R)

17.1V 45.6A 42V 20A 27m 20m 1.8V

R= VC 42V = =2.1 iL 20 A

Verilen giri gerilimine gre istenilen k gerilimini elde etmek iin gereken denklem Blm 3.5.2de tantlmt.

VC =

E VD (1 D) DRS + RL 1 D + R(1 D)

(3.72)

(3.72) denkleminde, VC ve E deerleri bilindii iin bize gerekli olan D yani i yapma zaman parametresini tespit edebiliriz. Verilen deerler denklemde yerine konulduunda D yaklak olarak 0.66 deerini alr. Denklem (3.30) da ise eviricinin srekli moda alabilmesi iin gerekli bobin deeri bulunmutu.

L=

RT D(1 D) 2 2

(3.30)

Buradaki periyodu gsteren Tnin deeri PWM tayc frekans 100KHz olduu iin 10usdir. Gerekli hesaplamalar yaplnca bobinin deeri yaklak olarak 4H bulunur. Fakat bu deer teorik olarak tam srekli mod ile sreksiz mod alma snrnda yer ald iin pratik uygulamada daha yksek deerli bir bobin kullanlmtr. Yksek deer seilmesinin baka bir sebebi ise giri akmndaki dalgalanmalarn azaltlmasn salamaktr.

89

MOSFETlerin srlmesi iin her bir transistora TC4428 MOSFET src entegresi balanmtr. Bu entegrenin veri sayfalar EK-A.5te verilmitir. ekil 5.22de bu entegre grlmektedir. TC4428 giriindeki TTL seviyeli sinyallere gre MOSFETin iletime ve kesime gidebilmesi iin gerekli gerilim seviyelerinde tetikleme sinyali retir. TC4428in k dorudan MOSFETin gate ayana balanabilir.

ekil 5.22: TC4428 MOSFET srcs Boost eviricinin almas iin gereken PWM sinyali TL494 entegresi tarafndan retilir. Bu entegrenin veri sayfalar EK-A.6da verilmitir. TL494, 1KHz ile 300KHz arasnda tayc frekans olan ve i zaman minimum %45 orannda olabilen bir PWM sinyali retebilir. Devredeki R31 ve C29 elemanlar PWM frekansnn 100KHz olmasn salamaktadrlar.

ekil 5.23de TL494n iyaps grlmektedir.

90

ekil 5.23: TL494 PWM kontrol entegresi i yaps Entegredeki FeedBack girii PWM knn i zamann belirlemektedir. Bu giriteki gerilim arttka ktaki PWM sinyalinin i zaman oran da artmaktadr. (

ekil 5.24) Bu giri 0V ile kesim (kesim) gerilimi olan 4Va kadar deien bir aralkta PWM sinyali retilmesini salar. MPPT devresinde geri besleme devredeki mikro denetleyici zerinden yazlmla yapld iin bu giri kullanlmamtr.

ekil 5.24: TL494 dalga ekilleri

91

Geri besleme giriine ek olarak entegreye iki adet karlatrc eklenmitir. Bu karlatrclar genellikle akm snrlama gibi reglasyon ilemlerinde kullanlrlar. Bu karlatrclarn (-) girii, (+) giriinden daha yksek olunca entegre PWM sinyali retmekte, aksi halde kn durdurmaktadr. Bu iki karlatrcya, MPPT devresinin almasnda ok nemli grevler yklenmitir.

ekil 5.20da 1 numaral karlatrcnn (+) girii, gerilim blc direnler R23 ve R27 zerinden ka balanmtr. k 42V olduu zaman 1. karlatrcnn (+) giriine ulaacak gerilim basit bir hesaplamayla

V1IN =

VoutxR 27 42Vx10 K = = 2.625V olur. R 23 + R 27 150 K + 10 K

(5.1)

Bu karlatrcnn (-) girii ise devredeki mikro denetleyici tarafndan retilmektedir. Mikro denetleyici 0V ile 5V arasndaki bir gerilimi bu (-) girie uygulayabilmektedir. Mikro denetleyici, kn 42V olabilmesi iin TL494n (-) giriine 2.625V uygulamaktadr. Eer DC-DC eviricinin k (1.karlatrcnn (+) girii) bu gerilimin altndaysa, TL494 entegresi, PWM sinyali reterek kta gerilimin olumasn salamaya alacaktr. DC-DC eviricinin k (1.karlatrcnn (+) girii) bu gerilimin stne knca ise TL494 entegresi kn kapatacaktr. Bylece evirici k da asla 42Vun zerine kamayacaktr. Bu zellik bize reglasyon salad gibi devre elemanlarnn da fazla gerilim sonucu zarar grmesini engelleyecektir.

TL494 entegresinin iindeki 2. karlatrc ise DC-DC eviricinin giri gerilimini (gne panellerinin k gerilimi) denetlemektedir. (

ekil 5.20) Bu karlatrc, dierinin ztt bir ekilde almaktadr. 2. karlatrcnn (-) girii DC-DC eviricinin giriine (yani gne panellerinin kna) R22 ve R26 gerilim blc direnleri aracl ile baldr. Bu direnler, gne panelinin normal k gerilimi olan 17.1Vda, karlatrcnn (-) giriinin 3V olmasn salar.

92

V2 IN + =

VoutxR 22 17.1Vx10 K = = 3V R 26 + R 22 47 K + 10 K

(5.2)

Karlatrcnn (+) girii ise mikro denetleyiciden gelmektedir. Mikro denetleyici bu girie 0-5V arasnda bir gerilim uygulayabilmektedir.

DC-DC eviricinin ektii akma gre gne panellerinin k gerilimi dorusal olmayan bir ekilde deiim gstermektedir. 2. karlatrc, gne panellerinin k gerilimi, mikro denetleyicinin belirledii gerilimin altna dnce DC-DC eviriciyi kapatlmasn; gne panellerinin gerilimi, mikro denetleyicinin istedii gerilimin zerinde ise DC-DC eviricinin almasna izin verilmesini salar. Bu fonksiyon, arataki akm alclarnn diledii kadar akm gne panellerinden ekilmesini nleyebilmekte, alcya ne kadar akm gideceine MPPT algoritmasn yrten mikro denetleyici karar vermektedir.

TL494 PWM entegresi sahip olduu bu iki karlatrc sayesinde gne panellerinin k akmnn, geriliminin ve DC-DC eviricinin k geriliminin mikro denetleyici tarafndan belirlenebilmesini salar.

DTC girii, TL494 PWM entegresinin i zaman orannn belirlenmesi iin ayrlm bir giritir. Bu giri PWM entegresinin istenildii zaman kapatlmas amacyla kullanlmtr. Mikro denetleyici bu giri sayesinde MPPT devresini kapatabilmektedir.

5.1.4.2. Gerilim alglayclar

ekil 5.19de MPPT algoritmasnn alabilmesi iin giri ve k akm ve geriliminin okunmas gerektii anlalmaktadr. Giri geriliminin alglanmas ekil 5.25de grlen R21, R25 ve C16 malzemeleri zerinden yaplmaktadr. Gne panelleri bota iken 21.3V gerilim retmektedirler. Bu deer yke binince azalmaktadr. Gne panelinin rettii gerilimin mikro denetleyici tarafndan okunacak saysal karl denklem (5.3) ve (5.4) de verilmitir. Denklem (5.4)de

93

bulunan 1023 rakam mikro denetleyicideki ADCnin 10 bit olmasndan; 5000 rakam ise ADCnin referans geriliminin 5V olarak belirlenmesinden kaynaklanmaktadr.

ekil 5.25: Giri gerilimi alglaycs

Vinp =

VPV xR 25 R 21 + R 25

(5.3)

lm =

Vinp x1023 5000

(5.4)

Tablo 5.6de gne panelinin rettii gerilimlere karn mikro denetleyiciye ulaan gerilimleri gstermektedir. 432 ve 765 rakamlar minimum ve maksimum okuma gerilimlerinin karldr.

94

Tablo 5.6: Giri gerilimi deerleri

Minimum gerilim Gne paneli k (VPV) Mikro denetleyici tarafndan llen gerilim (Vinp) Gerilimin saysal karl (lm) 12.00V 2.11V 432

Maksimum g gerilimi 17.10V 3.00V 614

Ak devre gerilimi 21.30V 3.74V 765

C16 kondansatr gerilim lmnn daha dzenli olmasn salar. llen hatta oluabilecek gerilim piklerinin mikro denetleyici tarafndan alglanarak hatal lm yaplmasn engeller.

ekil 5.26de MPPT devresinin k gerilimini alglayan devre dzenei grlmektedir.

ekil 5.26: k gerilimi alglaycs

k gerilimi VOUT ile isimlendirilmi ve R24, R28 ve C18 devre elemanlar zerinden alglanmtr.

95

VOUT =

V PWR xR 28 R 24 + R 28

(5.5)

lm =

VOUT x1023 5000

(5.6)

Tablo 5.7de MPPT devresinin k geriliminin mikro denetleyici tarafndan okunmasna ilikin veriler listelenmitir

Tablo 5.7: k gerilimi deerleri

VPWR k gerilimi MPPT k (VPWR) Mikro denetleyici tarafndan llen gerilim (VOUT) Gerilimin saysal karl (lm)
5.1.4.3. Akm alglayclar

42.00V 2.63V 538

MPPT algoritmasnn alabilmesi k gcnn llmesine baldr. Bu algoritmadaki ama, k gcn srekli takip edilerek onu olabilecek en yksek seviyede tutmaktr. Bu yzden akmlarn yazlm tarafndan bilinmesi gerekir. Akm alglamak iin temelde iki yntem kullanlmaktadr. Bunlardan birisi seri diren kullanmaktr. (ekil 5.27) Bu yntemde omik deeri olduka dk olan bir diren akm yolu zerinde seri olarak eklenir. Direncin zerinde den gerilim, devreden geen akmla orantl olacaktr. ekil 5.27da grlen seri direnten geen I akmnn 10A olduunu varsayarsak direncin zerinde den gerilim VRS=100mV olacaktr.

96

ekil 5.27: Seri diren ile akm lm

Bu yntemin bir ok dezavantajl ynleri vardr. Geen akma bal olarak direncin zerinde bir gerilim dm olmaktadr. Bu da verimin nemli olduu sistemler iin mahsurlu bir durumdur. Yine geen akma bal olarak ortaya kacak olan sda bir sorundur. Ayrca seri direncin fiziksel boyutlar da problemlere yol aabilmektedir.

MPPT devresinde gerek giri akm gerekse de k akm yksek deerleri ierdiinden seri diren ile akm lme yntemi yerine LEM sensorler tercih edilmitir. Akm lmnde kullanlan dier bir yntem ise akm getii kablo zerinde oluturduu manyetik alan alglayan LEM sensorlardr. LEM sensorler ortasndan akm geen trodoidal nvenin zerinde sarl olan bir bobinden ve bobinin zerinde oluan gerilimi koullandran devreden olumaktadr. (ekil 5.28)

Giri akm

Yaltlm k akm

ekil 5.28: LEM akm sensorunun yaps

97

LEM sensorun knda nve ierisinden geen akmn iddetine ve ynne bal olarak deien bir gerilim oluur. MPPT devresinde LA-55P-SP1-E adl LEM sensoru tercih edilmitir. [17] Bu elemann veri sayfas EK-A.7de verilmitir. Bu sensor ile 100Ae kadar olan akmlar 1:2000 oran ile lebilmektedir. ekil 5.28de grlen Rm direnci zerinden sensorun k akm aktlarak zerinde den gerilim llr. Bu gerilim Ip akm ile orantldr.

ekil 5.29de giri akmn alglayan devre grlmektedir. U3 akm sezen LEM sensoru simgelemektedir. U3 nvesi iinden geen akm 2000 kat azaltarak kna vermektedir. Gne panelinden okuyabileceimiz maksimum akm 45A olduu iin bu sensorun knda maksimum 22.5mA oluur (Denklem 5.7). Bu akm 200luk bir diren olan R11 zeriden geirdiimizde bu direncin zerinde den gerilim 4.5Vdur. Bu gerilimin mikro denetleyici tarafndan saysala evrilince ald deer ise 920dir. (Denklem 5.8)

ekil 5.29: Giri akm alglaycs ve koullandrc ykseltici

Im =

I PV 2000

(5.7)

V R11 = I m xR11

(5.8)

lm =

V R11 x1023 5000

(5.9)

98

C7 kondansatr ise VR11 gerilimindeki dalgalanmalar szmektedir. U4A ykseltme oran 1:1 olan gerilim izleyici op-amp olarak kullanlmtr. Bu devre 0-45A olan giri akmn yaklak olarak 0-5V gerilim seviyesine dntrr.

ekil 5.30da k akmn alglayan devre ksm grlmektedir.Bu devre de ekil 5.29deki devrede olduu gibi bir LEM sensorune sahiptir (U5). Boost eviricinin k maksimum 20A olduu iin bu sensorun kndaki akm maksimum 10.0mA olur. Bu akm 200luk bir diren olan R17 zeriden geirdiimizde bu direncin zerinde den gerilim 2Vdur. U4B ykseltme oran 1:2 olan evirmeyen ykseltici op-amp olarak kullanlmtr. Bu devre 0-20A olan giri akmn yaklak olarak 04V gerilim seviyesine dntrr. Bu gerilimin mikro denetleyici tarafndan saysala evrilince ald deer ise 818dir.

ekil 5.30: k akm alglaycs ve koullandrc ykseltici

5.1.4.4. Mikro denetleyici

MPPT devresinde, boost eviriciyi istenildii dzeyde altrmak ve MPPT algoritmasn yrtmek zere Microchip firmasnn retimi olan PIC serisinden 16F877 mikro denetleyicisi tercih edildi. Bu ilemcinin tercih edilmesinin sebebi, maliyetinin az olmas, rahatlkla temin edilebilmesi, gerekli alt yapnn yani programlaycnn ve yazlm gelitirme aralarnn hali hazrda mevcut olmas gibi tamamen pratik uygulama ile ilgilidir. Bunun yannda mikro denetleyicinin sahip olduu zelliklerde bu algoritmann yrtlmesi iin gerekli olan tm donanm
99

iermektedir. [19] PIC16F877 entegresine ait veri sayfalar EK-A.9da verilmitir. Tablo 5.8de bu mikro denetleyicinin sahip olduu donanmlarn listesi ve ekil 5.31de ise fiziksel pin balants grlmektedir. ekil 5.32de ise PIC16F877 mikro denetleyicisinin blok yaps resme alnmtr

Tablo 5.8: PIC16F877 mikro denetleyicisi evresel donanm zellikleri

100

ekil 5.31: PIC16F877 mikro denetleyicisi balant ayaklar

Mikro denetleyici 33 adet genel kullanm amal IO (giri-k) terminaline sahiptir. Bu terminaller PORTA, PORTB, PORTC, PORTD ve PORTE ad verilen portlar altnda gruplanmlardr. Her portun bitleri dierlerinden bamsz olarak giri ya da k olarak belirlenebilir. Bu IO terminalleri dier evresel birimlerle tmleik olarak almaktadr. rnein RA0 numaral port terminali IO olarak kullanlabilecei gibi analog giri (AN0) olarak da kullanlabilir. Ayrca bu seim yazlm tarafndan yaplabilmektedir.

101

ekil 5.32: PIC16F877 Mikro denetleyicisinin blok yaps

PIC16F877 mikro denetleyicisi sahip olduu 8Klk flash program bellei sayesinde AR-GE ilemlerine pratik bir alma esneklii getirmektedir. Flash program bellei ile gelitirilen programlar ek bir ilem gerekmeden ok ksa bir sre iinde mikro denetleyiciye yklenerek test edilebilir. 368 baytlk data bellei ise yazlmlarn ihtiya duyduu geici bellek kullanm iindir. Bu belleklere ek olarak mikro denetleyici iinde tmleik olarak 256Blk EEPROM da mevcuttur.

PIC16F877 mikro denetleyicisi, dahili 10 bit znrlkteki 8 kanall ADCe sahiptir. ADC kanallar giri ve ktaki akm ve gerilimleri okumak amacyla

102

kullanlacaktr. ADCe referans olarak 5V verildii iin evirici yaklak olarak 5mV hassasiyetle dijitale evrim yapabilmektedir.

ekil 5.33: Dahili ADC blok yaps

Mikro denetleyici iinde yazlm olarak alan MPPT algoritmasnn rettii saysal sonular, fiziksel elemanlara uygulatabilmek iin gerekli olan analog sinyaller denetleyici dahilinde bulunan iki adet PWM modl ile retilir. Bu modller 10 bit znrlkte ve 1KHzden 200KHze kadar olan aralkta tayc frekansa sahip PWM sinyalleri retebilirler. PWM sinyalinin i zaman ve tayc frekans tamamen yazlmla belirlenebilen esnek parametreler olmas mikro denetleyicinin salad faydalardan birisidir.

103

ekil 5.34: PWM sinyali

Her yazlmda olduu gibi MPPT algoritmasnda da baz ksmlarda zamanlama yaplmas gerekmektedir. Mikro denetleyici iinde bulunan TMR0, TMR1, TMR2 ve TMR4 adndaki drt adet zamanlayc bu grevi stlenmektedir. Bu zamanlayclar 8 bit ve 16 bit olarak almakta ve yazlmla n blc, arka blc ile zamanlama sresi ve hassasiyeti ayarlanabilmektedir.

ekil 5.35: TMR0 zamanlayc modl

Yazlan programlar mikro denetleyiciye yklemek iin ProtoPIC adl programlayc kullanlmtr. (ekil 5.36) Bu programlayc Microchip firmasnn rettii tm PIC serisi mikro denetleyicileri programlayabilmektedir. Programlama ilemi, entegrenin programlaycnn zerindeki ZIF sokete taklmasyla yaplabilecei gibi devredeki ICSP konektrne taklan kablonun devredeki programlama konektrne balanmasyla da yaplabilir. Bilgisayarn paralel portuna balanarak alan programlaycnn resmi ekil 5.36de, devre emas ise ekil 5.38de grlmektedir.

104

ekil 5.36: ProtoPIC programlayc

Yaplan yazlmn PIC mikro denetleyicisine yazlabilmesi iin ProtoPIC programlaycs ile uyumlu alan bir bilgisayar yazlmna da ihtiyacmz vardr. Bu projede programlayc yazlm olarak EPIC adl yazlm tercih edildi. (ekil 5.37) Bu yazlm bir ok PIC serisi mikro denetleyiciyi destekleyebilmekte, konfigrasyon ayarlarn program zerinden yapabilmemize izin vermekte ve yazma, okuma, silme ve denetim gibi bir ok ileve sahip bir yazlmdr.

ekil 5.37: EPIC programlayc yazlm

105

ekil 5.38: ProtoPIC programlaycs devre emas

ekil 5.39de PIC16F877nin devre balantlar grlmektedir. (Ayrntl devre emalar EK C.1de verilmitir) lm yaplmas gereken giri ve k akm ve gerilimleri mikro denetleyicinin analog girilerine balanmtr. ADCnin referans giriine uygulanan referans gerilimi ise 5Vtur.

106

ekil 5.39: Mikro denetleyici balantlar

Mikro denetleyiciye saat palsi retmesi iin bir 20MHz kristal balanmtr. Bu kristal ile mikro denetleyici 20MHz frekansnda alabilecek ve bir komutun evrim sresi 200ns olacak ilem hz ise 5MIPS olacaktr. Devredeki K1 konektr, ICSP programlama konektrdr. ProtoPIC programlaycsnn kablosunu bu konektre balayarak mikro denetleyiciyi yerinden skmeden program ykleyebiliriz. S1 DIP anahtar dizisi, ara iindeki ayn seri yola bal devrelerin adreslerini seebilmek iin sisteme eklenmitir. D1 ve D2 ledleri ise devrenin almas ile ilgili grsel uyarlar verebilmek iin devreye eklenmitir. Yine devredeki K11 konektr ise dardan bir harici giri kullanma ihtiyac olmas durumunda kullanlmak zere opsiyonel giri konektrdr. Bu konektrn devamnda grltl ve gerilim seviyesi yksek olan sinyalleri devrenin kabul edebilmesini salayacak basit bir filtre devresi vardr.

Mikro denetleyici altrd MPPT algoritmasnn sonularn CCP1, CCP2 ve OFF klar ile analog sisteme iletmektedir. Bu klarn ilk ikisi PWM modlnn klardr. OFF k ise lojik bir k olup gerekli durumda DC-DC eviriciyi kapatmaktadr. PWM modleli sinyalin analog gerilime evrilmesi iin ise ekil 5.40deki devre kullanlmtr.

107

ekil 5.40: Devrenin analog k ksm

Bu devredeki R7 ve C6 alak geiren filtre olarak alarak PWM sinyalini DC gerilime evirir. Devrenin devamndaki U4C opamp ise gerilim izleyici olarak dzenlenmitir. Gerilim izleyici, MPPT devresindeki TL494 PWM entegresine giden bu sinyallerde akm ekilmesinden dolay gerilim dm olmamas iin bir tampon olarak sisteme eklenmitir. PIC16F877 entegresindeki PWM modlleri 10 bit znrle sahip olduu iin, MPPT algoritmas PWM modln 0-1023 arasndaki bir rakam ile set etmekte, bu rakam PWM sinyalindeki dolu-bo orann deitirmekte ve bu deiim de ekil 5.40deki devrenin knda 0-5V aras bir analog gerilim olumaktadr.

5.1.4.5. Seri haberleme

Srcnn g sisteminin durumu hakknda bilgi sahibi olabilmesi iin MPPT devresinin okuduu akm, gerilim ve g bilgilerinin src ekran devresine iletilmesi gerekmektedir. Gne enerjili ara iinde buna benzer haberlemelerin yaplabilmesi iin kullanlan RS485 standardn kullanan ortak bir seri yol vardr. MPPT devresinin bu yol ile veri gnderebilmesi iin ekil 5.41deki devre sisteme eklenmitir.

108

ekil 5.41: RS485 Seri haberleme devresi

MAX485 entegresi TTL sinyalleri RS485 standard olan LVDS ekline dntrmektedir. [18] Ara ii haberleme half-dublex yapld iin tek bir MAX485 entegresini devreye eklemek yeterli olmutur. Mikro denetleyiciye bal olan MAX485in DE ve RE terminalleri yaplacak haberlemenin giri ya da k olmasn belirlemektedir. Seri haberleme kablosunun taklmas iin MPPT devresine 8 pinli RJ45 plug konektr eklenmitir. (ekil 5.42) Bu konektrn balants tm elektronik sistemde standarttr. MAX485 entegresinin veri sayfalar EK-A.8de verilmitir.

ekil 5.42: RJ45 plug konektr

RS485 iletim standard ile ayn iletiim hattna 32 adet alc/verici (terminal) balanabilir. (ekil 5.43)

109

ekil 5.43: RS485 iletiim standart balants

5.1.5. Yazlm tasarm

ekil 5.44de giri gcn arttran MPPT algoritmas grlmektedir. Bu yazlmda nce donanmsal birimlerin kurulmas yaplmaktadr. Giri gcn kontrol etmek iin kullanlan sinyal minimum PV gerilimidir. Yazlm bu deeri Vinmin adl deikende tutar. Algoritma bu deiken arttrmak ya da azaltmak suretiyle giri gcn deitirir. Yaplan her artm ya da azatlmdan sonra mikro denetleyicinin PWM k Vinmin deikeni ile gncellenir. Bu k ile giri gerilimi, DC-DC evirici devresinde donanmsal olarak snrlanr.

110

Bala

Vin= ReadAdc(0) Iin=ReadAdc(1) Vout=ReadAdc(2) Iout=ReadAdc(3)

G/ portlarn kur Seri portu kur Baud=9600 Pinp=Vin*Iin Pout=Vout*Iout TMR1'i kur 100ms Diff=Pinp-old_Pinp Pout=0 Pinp=0 old_Pinp=0 Old_Pout=0 Vinmin=17 Voutmax=41 OldOper=1

abs(Diff)<5

Diff=0

SetPWM1 (Vinmin) SetPWM2 (Voutmax)

Diff<0&&OldOper

Vinmin-=0.5 OldOper=0

Diff<0&&!OldOper

Vinmin+=0.5 OldOper=1

Diff>0&&OldOper

Vinmin+=0.5

Diff>0&&!OldOper

Vinmin-=0.5

old_Pinp=Pinp old_Pout=Pout

SetPWM1 (Vinmin)

ekil 5.44: MPPT algoritmas

111

5.1.6. Baskl devre tasarm

Gne enerjisiyle alan arataki tm elektronik ve elektrik sistemindeki devrelerin baskl devreleri Altium firmasnn bir rn olan Protel DXP 2004 programnn deneme versiyonu kullanlmtr. Protel program elektronik bir sistemin tasarm srasnda, balangta devre ksmlarnn simlasyonundan, ak devre ema izimi, baskl devre izimi ve imalat iin gerekli dosyalarn hazrlanmasna kadar tm ARGE srecindeki devre tasarm ile ilgili gerekli almalarn yaplabilecei bir gelitirme ortamn tasarmclara sunmaktadr. [17]

ekil 5.45: MPPT devresinin Protel DXP gelitirme ortamndaki tasarm

MPPT devresinin tasarm kriterleri arasnda devrenin titreim ve darbelere kar dayankl olmas gerektii belirtilmitir. (Blm 5.2.1.2) Bu kriterin salanmas iin devre elemanlarnn montajnn gvenli olmas ve PCBnin epoksi malzemeden imal edilmi olmas gerekir. Bykl ve arl fazla olan malzemelerin uygun bir ekilde vidalanmas ve lehimleme adacklarnn yeterli dzeyde geni olmas gerekir.

112

Aksi halde titreimden dolay lehim noktalar krlabilir ve devre tmyle zarar grebilir.

Anahtarlamal g kayna devrelerinin baskl devre tasarmnda g elemanlarnn fiziksel konuda ok nemlidir. Yksek frekansta anahtarlama yapld iin akmn dolama yollar olduka ksa tutulmaldr. MOSFETlerin tetikleme ayaklar ile srcleri arasndaki mesafe bile bu konuda etkilidir. Akm her zaman en ksa yolu tercih edeceinden bir malzemenin sadece elektriksel olarak bakrl yola bal olmas bu tarz sistemlerde yeterli deildir. Tm elemanlar akmn ak yolu zeride yer almaldr.

ekil 5.46: MPPT devresinin baskl devresi

113

ekil 5.47: MPPT devresi tasarm simlasyonu

ekil 5.48: MPPT devresi PCB uygulamas

114

5.2. Src Paneli

Src panelinin iki grevi vardr. Bunlardan birincisi aracn kontrol ile ilgili buton ve anahtarlar bulundurmak, bu elemanlarla yaplan girilerin motor srcye ve dier ksmlara iletilmesidir. Dier grevi ise arataki elektronik alglayclarn RS485 seri yolu zerinden gnderdikleri bilgileri grafik LCD ekranda gstermektir. ekil 5.49de tasarm yaplan src paneli grlmektedir.

ekil 5.49: Tasarlanan src paneli

ekil 5.49de de grld gibi src paneli direksiyon zerine monte edilmitir. Bunu sebebi arataki kokpitin olduka dar olmas ve src arac kullanrken dikkatini yoldan ayrmadan tm kontrolleri ve ekran kullanabilmesini salamaktr.

115

ekil 5.50: Direksiyon ve src panelinin uygulanmas

Pilotun direksiyondaki panelden yapabildii ara kontrolleri daha ok motor srcs ile alakal kontrollerdir ve unlar kapsamaktadr:

- Hz limiti. Bu zellii donanmsal olarak DC motor srcs salar ve aracn maksimum g sarfiyatn dolayl olarak da hzn belirler. - Yn: Aracn ileri ya da geri yndeki hareketini seer. - G: Motor srcy ap kapatr. Aracn kontak anahtardr denilebilir. - Mod: Motorun iki farkl hz dzeninde almasn seer. - zin: DC motor srcy aktif hale getirmek iin bu dme kullanlr. Normalde bu ilem gaz pedalna baslnca otomatik olarak yaplr. - Status led: Motor srcnn durumunu eitli k sralamalar ile pilota bildirir. - Korna: Src arataki sireni bu dme ile ap-kapatabilir.

Src panelindeki bu kontrol sinyalleri kolayca taklp-ayrlabilen bir konektr aracl ile datm kartna gnderilir. Datm kart sinyalleri DC motor srcs, HUB ve Ana kontrol nitesine datr. ekil 5.51de direksiyon zerindeki kontrol paneli sinyallerinin ara iinde nasl daldn gsteren izim yer almaktadr.

116

ekil 5.51: Src panelinin balantlar

Daha nce de bahsedildii gibi src panelini oluturan iki unsur vardr. Bunlar src kontrolleri ve src ekrandr. Bu iki ksm ekil 5.51de grld gibi ayn kablo zerinden Src paneli datm kart na balanr. Bu kart bu iki ksm ile ilgili sinyalleri ayrarak ilgili ksmlarn baland konektrlere iletir.

5.2.1. Src kontrolleri

Direksiyonda bulunan src kontroller anahtar ve LED lambalardan olumaktadr. Bu kontrollerin hemen hepsi DC motor srcsnn salad donanmsal kontrollerdir. ekil 5.49de grlen bu kontroller srcnn rahat kullanabilmesi iin direksiyon zerinde, hemen direksiyonun kavrand ksmn yanna dizilmilerdir.

ekil 5.52: Src kontrollerinin balants

117

K8 konektr, tm balantlar tayan 15 telli kablonun balantsnn yapld ve direksiyonun istenildii zaman karlabilmesini salayan konektrdr. Bu balantlara

ekil 5.53de grlen ve Curtis 1227-37 DC motor srcnn balantlar esas alnarak gelitirilmitir. Src kontrolleri ve src ekran devre ayrntlar EK C.2de verilmitir.

ekil 5.53: Curtis 1227-37 DC motor srcs balantlar

ekil 5.52de grlen K8 konektrne taklan kablonun dier ucu ise ekil 5.51de grld gibi Src paneli datm kart na taklmaktadr. Bu kartn balant emas ise ekil 5.54de grlebilir. Bu devrede K2 direksiyondan gelen kablonun takld konektrdr. Bu kablo iinde bulunan src ekrann devresine ait balantlar dorudan K1 konektrne tanmtr. ekil 5.51de grld gibi K1 konektr de dier devrelerle haberlemeyi salamak amacyla ara seri hattna balanmtr.

118

ekil 5.54: Src paneli datm kart ak emas

K4 konektrne gaz pedal balanr ve bu balantlar dorudan DC motor srcye giden kablonun baland K3 konektrne iletilir. Devredeki K5 ve K8, src paneline ve DC motor srcye giden besleme hatlarnn giri yapt klemenstir. Dier klemensler ise opsiyonel olarak ileride yaplacak genilemelerin desteklenebilmesi amac ile konulmutur. ekil 5.55de bu devrenin PCB tasarm grlmektedir.

119

ekil 5.55: Src paneli datm kart tasarm

5.2.2. Src ekran

ekil 5.50 ve ekil 5.56de grlen src ekran aadaki ara bilgilerini srcye gstermektedir.

- Byk puntolu iki rakam eklinde aracn KM biriminden hz - Stun grafii ve rakam olarak motorun ektii akm. - Gne panellerinin k gerilimi, akm ve gc - MPPT devresinin k gerilimi, akm ve gc - Bataryalardan ne kadar akm ekildii

120

ekil 5.56: Src ekran

5.2.3. Tasarm

Ara ile ilgili evresel bilgilerin srcye gsterilmesi kesin bir gereklilik iermemekle birlikte, src ekran, srcnn ara toplam depolanm gc ve gneten elde edilen gc daha verimli kullanmas, motora ne kadar yklenebileceine karar verebilmesi ve aklerin doluluk orannn bilinmesi gibi faydalar salamak amacyla sisteme eklenmitir. Bu faydalarn yannda test ve eitim amal olmak zere MPPT devresinin performans da bu ekran zerinden online olarak izlenebilir.

Src ekran devresinde gsterge olarak 128x64 znrlkteki tek renkle grafik LCD ekran kullanld. [18] EK-A.10da PG12864 LCD ekranna ait veri sayfalar verilmitir. Bu LCD dhili olarak bulundurduu RAMi ve display denetleyicisi sayesinde kk bellek alan olan mikro denetleyicili sistemlerde uygulama kolayl salamaktadr. PG12864 olarak adlandrlan bu LCD iki sayfa ve 8 satr halinde programlanabilmektedir. ekil 5.57de 1024 bayt olan bellein ekrandaki piksellerle nasl ilikilendirildii grlmektedir. LCD ekran zerinde bir yaz ya da resim gsterilmesi istenildiinde ekran belleini resimdeki dzende baytlar yazlmaldr.

121

ekil 5.57: PG12864 Grafik LCD bellek yaps

rnein LCD ekran zerine eklini kartmak istediimi dnelim. Bu durumda resmin pikseller eklinde gsterilmesi ve LCD belleine ekil 5.58de grld baytlarn yazlmas gerekmektedir. PG12864 grafik LCD zerinde kartlmas istenen tm yaz ve resimler iin buna benzer ilemleri yapmak gerekir.

0x9C,0xA2,0xC1,0x01,0x01,0xC1,0xA2,0x9C ekil 5.58: Bir eklin LCD ekran iin hazrlanmas

Gne enerjili aracn src ekrannda (ekil 5.56) kullanlan drt trl grafik vardr. Bunlardan ilki kk yazlar oluturan 7x5 yaz fontudur. Bu yaz fontunun tm karakterleri ekil 5.58de grld gibi hazrlanarak Tablo 5.9de grlen font5x7 karakter dizisi oluturulmutur.

122

Tablo 5.9: 7x5 yaz fontunu oluturan tanmlama rnekleri

unsigned char const font5x7[] = { 0x00, 0x00, 0x00, 0x00, 0x00,// 0x00, 0x00, 0x5F, 0x00, 0x00,// 0x00, 0x07, 0x00, 0x07, 0x00,// 0x14, 0x7F, 0x14, 0x7F, 0x14,// ...... ...... 0x0C, 0x50, 0x50, 0x50, 0x3C,// 0x44, 0x64, 0x54, 0x4C, 0x44,// 0x00, 0x08, 0x36, 0x41, 0x00,// 0x00, 0x00, 0x7F, 0x00, 0x00,// 0x00, 0x41, 0x36, 0x08, 0x00,// 0x08, 0x08, 0x2A, 0x1C, 0x08,// 0x08, 0x1C, 0x2A, 0x08, 0x08 // };

(space) ! " # y z { | } -> <-

kinci grsel grafik ise byk fontla gsterilen ara hzna ait rakamlardr. 5x7 yaz fontuna benzer bir ekilde 0-9 aras tm rakamlarn 32x40 byklndeki Bitmap haritas oluturularak mikro denetleyici yazlmna bir dizi olarak eklenmitir. LCD ekranda gsterilen nc grafik ise motorun hzn gsteren stun grafiidir. Bu grafik iin ii dolu dikdrtgen izen bir fonksiyon yazlmtr. Bu fonksiyon drt kesi belirlenen koordinata ii dolu bir dikdrtgen oluturmaktadr. Akm lm devresinden gelen akmn iddetine gre stun ykseklii otomatik olarak deitirilmektedir. Ekrandaki drdnc grafik esi ise Hzn iinde bulunduu dikdrtgendir. Bu dikdrtgen iin stun grafiinde olduu gibi bir ii bo dikdrtgen izen fonksiyon yazlmtr.

5.2.4. Simlasyon

Src ekran devresinin simlasyonu Labcenter Electronics firmasnn bir rn olan Proteus ile gerekletirilmitir. Proteus bir sanal sistem modelleme programdr. Bu program kark moddaki Spice devreleriyle birlikte, animasyonlu devre elemanlar ve mikro denetleyici modellerinin bir arada ortak simlasyonunu yapabilmektedir. [19] Bylece mikro denetleyici ieren sistemlerdeki yazlmlar dier donanmlarla birlikte altrabilmektedir. (ekil 5.59)

123

ekil 5.59: Proteus simlasyon program

5.2.5. Donanm tasarm

Src ekrannn donanmnda drt temel ksm vardr. Bunlar g kayna, mikro denetleyici, LCD ekran ve seri haberleme ksmlardr. Ekran devresinin alabilmesi iin sadece 5Va ihtiya duymaktadr. Bu devrenin beslemesi ara seri yolundan gelen 12Vdur. Bu gerilimin 5Va evrilmesi iin 7805 gerilim reglatr kullanlmtr. Bu devrede LCD ekran ok akm ektiinden dolay 7805 entegresinin soutucuya balanmas gerekmitir.

124

ekil 5.60: Src ekran g kayna devresi

Src ekrann kontrol iin Microchip firmasnn rn olan PIC18F452 mikro denetleyicisi tercih edilmitir. Bu mikro denetleyici blm 5.2.1.3.4de aklanan PIC16F877 entegresi ile klf olarak ayn paket ve terminal adlarna sahip olmasna karn ok daha fazla donanmsal zelliklere sahiptir. [16] Grafik ieren uygulamalarda dier uygulamalara oranla daha yksek miktarlarda program bellei ve RAMa ihtiya duyulmaktadr. Bunun yan sra ekran ilemlerinde youn olarak matematik denklemleri zmlendiinden ilemcinin komut evrim hznn da yksek olmas beklenir. PIC18F452 ilemcisi 40MHz saat palsi giriiyle, 100ns komut evrim hzna ulaarak 10MIPSlik bir ilem miktarn salayabilir. EKA.11de bu mikro denetleyiciye ait veri sayfalar verilmitir.

125

ekil 5.61: PIC18F452 Mikro denetleyicisi zellikleri ve ayak balantlar

Mikro denetleyicinin devreyle olan balants ise de grlmektedir. Mikro denetleyiciye 20MHz kristal balanmtr. Bu 200ns komut evrim hz salamaktadr. Devredeki K2 konnektr direksiyon zerinde opsiyonel olarak bulunan LEDler iin ayrlmtr. lerideki genilemelerde kullanlacaktr.

ekil 5.62: Mikro denetleyici ve grafik LCD balantlar

126

Mikro denetleyicinin temel iki grevi vardr. Bunlar ara seri yolundan bilgileri toplamak ve bu bilgileri grafik LCD ekrana gndermektir. Devrenin seri yol ile balants arataki tm elektronik devrelerde olduu gibi MAX485 entegresinin half dublex olarak ara seri yoluna balanmas eklinde olmutur. (ekil 5.63)

ekil 5.63: Src ekran devresinin ara seri yoluna balantsn salayan ksm

Devredenin asl amacn gerekletiren grafik LCD ekrann ayak balants Tablo 5.10de, bu pinlerin mikro denetleyici ile balants ise ekil 5.62de grlmektedir.

Tablo 5.10: Grafik LCD ayak balantlar

127

PG12864n mikro denetleyici ile haberleme yapmak iin DB0-DB7 isimli sekiz adet veri aya vardr. Bu pinler PIC18F452nin B portuna balanmtr. (ekil 5.62) LCD kontrol ayaklarndan CS1 ve CS2 ekil 5.57de grlen sayfalar semek iin kullanlr. Bu iki hattan hangisi aktif ise tm data ve kontrol hatlar LCDnin seilen sayfasndaki ilemciye balanr. VO girii LCDnin kartlk ayarnn yapld giritir. Bu girie GND ile -18V arasnda deien bir gerilim uygulamak gerekmektedir. LCDnin VOUT olarak isimlendirilmi olan 18 numaral aya negatif gerilim k olarak bu amala kullanlmaktadr. ekil 5.62de grld gibi LCDnin 18 numaral aya bir trimpot aracl ile VOya balanmtr. P1 kartlk ayarn yapar. D/I, DB0-7 ayaklarna verilen 8 bitlik bilginin komut mu yoksa data m olduunun seildii pindir. PG12864n kendine has bir komut seti vardr. Bu komutlar kullanlarak ekran zerinde, aktif yazma adresinin belirlenmesi gibi bir takm ilevler gerekletirebilir. Eer D/I girii H ise verilen bilgiler grafik ekrann belleine eklenir, L ise bilginin komut olduu kabul edilir. R/W girii yazma m yoksa okuma m yaplacan belirler. RW belirlendikten sonra okuma ya da yazma ilemini balatan palsin LCDnin E isimli pininden verilmesi gerekmektedir.

128

5.2.6. Yazlm tasarm

Src ekrann oluturan yazlma ait main fonkisyonu ekil 5.64de izilmitir.

ekil 5.64: Src ekran yazlm ana program

129

5.2.7. Baskl devre tasarm

Src ekrann ekran direksiyona tmleik olaca iin devre boyutunun olduka kk olmas nemlidir. Bu sebeple PG12864 grafik LCDsi ile tasarlanan PCB alt alta konularak alandan tasarruf yapld.

ekil 5.65: Src ekran devresinin baskl devre tasarm

ekil 5.66: Src ekran devresi uygulamas al ekran

130

ekil 5.67: Src ekran devresi uygulamas alma ekran

ekil 5.68: Src ekran devresi uygulamas

5.3. Hz lm Devresi 5.3.1. Tasarm

Bir arata, srcy bilgilendirmek amacyla yaplan lmlerin arasnda en nemlilerinden birisi hz lmdr. Gnmzdeki aralarda hz lm iki yntemle yaplmaktadr. Bunlardan birincisi tekerlekten alnan dnme hareketinin

131

kadran arkasndaki bir bobine verilmesiyle elde edilen ibre hareketi eklindedir. Dier yntem ise retilen tm modern aralarda kullanlan elektronik yntemdir. Bu yntemde yine tekerlekten ya da anzmandan alnan dnme hareketi bir optocoupler zerinden elektronik palslere evrilir. Bu palsler genelde mikro denetleyici kontrolndeki gsterge ilemcisi tarafndan izlenerek hz ve aracn kat ettii mesafe llr. Tasarm yaplan gne enerjisili arata da elektronik yntem kullanlmtr.

Elektronik yntemde retilen iki pals arasndaki sre hesaplanmaktadr. Bu sre tekerlein apnn da dhil olduu bir denklemden geirilince hz bilgisine ulalmaktadr. Tablo 5.11da hz lmnde kullanlan deikenler grlmektedir.

Tablo 5.11: Hz lmnde kullanlan deikenler

t : ki pals arasnda geen sre (ms) n: Saatteki pals says r : Tekerlein yarap (cm) e : Tekerlein evresi (cm) S : Hz (KM)

t deikeni elektronik alcdan gelen iki pals arasndaki sreyi tutmaktadr. Bu bilgi araca taklm olan opto-izolatrden gelmektedir. Bu bilgiyi kullanarak bir saatte ka pals geldiini yani tekerlein saatte ka tur attn bulabiliriz. (Denklem (5.9))

n=

3600000 t

(5.9)

Tekerlein evresini hesaplamak iin denklem (5.10) kullanlabilir. Bu denklem evreyi metre biriminden hesaplamaktadr. Tekerlein saatteki tur saysnn bilinmesi, bir saatte ka KM yol kat ettiinin de hesaplanmasn salar. (Denklem (5.11)) 2r 100
132

e=

(5.10)

S=

n.e 1000

(5.11)

Denklem (5.11) hz KM biriminden hesaplamaktadr.

5.3.2. Simlasyon

ekil 5.69: Hz lm simlasyon devresi

ekil 5.69da hz lm yazlm ve devresini uygulama ncesinde test etmek iin Proteus programnda oluturulan simlasyon devresi grlmektedir. Devrede aratan alnacak olan ve hzla orantl olan palsleri retmesi iin bir kare dalga reteci kullanlmtr. Bunun yan sra ara durduunda palsde gndermeyecei iin bu durumu simle etmek zere, pals giriine bir adet anahtar eklenmitir. Simlasyon devresindeki mikro denetleyici palsleri okuyarak, nceki blmde anlatlan denklemler yardmyla hz bilgisini hesaplayp, seri port zerinden veriyi gnderir. Pals girii olarak 25Hz girilip program altrldnda ekil 5.70deki sonular alnr. 25Hzlik bir sinyalin periyodu 40msdir. Buna gre aracn tekerlei bir saatte n= 3600000 = 90000 tur atar. Tekerlein evresi 40ms tekerlein evresi arplnca
e = 2r = 79.8cm dir. Tur

saysyla

saatte

ald

mesafe

133

s = ne = 90000 x79.8 = 7182000cm olur. Bu deer KM evrilince 71.8KM eder.

Arataki alglayc bir tekerlek turunda iki pals gnderdii iin bu rakam ikiye blerek 35KH/h sonucuna ularz.

ekil 5.70: Hz lm simlasyonu

5.3.3. Donanm tasarm

Hz lm devresinde donanmsal olarak drt ksm vardr. Bunlar g kayna, mekanik hareketi elektronik palslere eviren ksm, mikro denetleyici ve seri haberleme modl eklindedir. ekil 5.71de g kayna devresi grlmektedir.

134

ekil 5.71: G kayna devresi

Hz lm devresi almak iin enerjiyi ara seri yolunda bulunan +12V besleme hatt zerinden alr. ekil 5.72de hz lmn yapan mikro denetleyici devresi grlmektedir. Devre ayrntlar EK C.3de verilmitir.

ekil 5.72: Mikro denetleyici devresi

Hz lm iin Microchip firmasnn bir rn olan PIC16F628 kullanlmtr. Bu mikro denetleyici, ilemler iin gerekli bellek miktarnn fazla olmamas ve entegrenin klfnn kk olmas sebebi ile tercih edilmitir. PIC16F628 mikro

135

denetleyicisi 2KB program belleine ve 224Bytelk RAMe sahiptir. Bunun yannda dahili seri portu, adet zamanlaycs PWM birimi ve 128Byte EEPROM bellee sahiptir.[20] EK-A.12de PIC16F628 entegresine ait veri sayfalar verilmitir. ekil 5.72deki devrede S1 DIP anahtar hz lm devresinin haberleme adresinin seimi iin eklenmitir. K2 konnektr ise mikro denetleyiciye program yklemek iin kullanlan programlama konektrdr. ekil 5.73de hzn elektrik sinyallerine evrildii devre blm grlmektedir.

ekil 5.73: Hz alglayc ksm

Devre temel olarak bir karlatrcdan ibarettir. K1 konektrnn 2 numaral aya ekil 5.74de grld gibi opto-izolatrn kna balanmtr.

136

ekil 5.74: Hareketi elektrik palslerine eviren devre

Tekerlein hareketi bir plakann hareket etmesini salar ve ekil 5.74deki U1 ve U2 opto-izolatrleri bylece mekanik hareketi elektrik sinyallerine evirmi olur.

5.3.4. Yazlm tasarm

Hz lm yapan devredeki mikro denetleyici yazlm iki ana ksm iermektedir. Birinci ksm olan main fonksiyonu ekil 5.75de grld gibidir. Bu fonksiyonda ilk donanmsal kurma ilemlerinden sonra ierisinde hz okuma ve seri haberleme yapan iki ksmn bulunduu program dngsne girilir. Eer kesinti fonksiyonu SpeedRefresh bayra uyarsn gnderirse blm 5.2.3.1de anlatm yaplm olan formller hesaplanarak aracn hz bulunur. Bulunan bu hz Spd adl deikende tutulur. Eer bir seri porttan bir kelime gelirse ve bu kelime SENDSPEED ise yazlm daha nceden okumu olduu Spd deikenini seri porttan iletir.

ekil 5.76de ise hz lm yazlmna ait ISR servis fonksiyonu grlmektedir. Bu fonksiyonda ana ksm vardr. lki TMR 0xFFFF 0x0000 geii olduu anda TimeH deikenini bir arttran ksmdr. ki pals arasndaki sreyi lmek iin pals bittii anda TMR1 sfrlanr ve ikinci pals gelince TMR1in deer TimeLa aktarlr. Fakat bazen aracn ok yava hareket ettii durumlarda iki pals arasnda geen sre TMR1i aaca iin TimeH deikeni kullanlmtr. Bylece toplam sre TimeH:TimeL deikenlerinde tutulmu olur.

137

Bala

G/ portlarn kur Seri portu kur Baud=9600

TMR1'i kur TMR1=0x0000 TMR2'yi kur 10ms

Tekerlek evresi Wheel=2*pi*12.7

SpeedRefresh?

Pals sresini bul: tmp=TimeH*0xFFFF Tmp+=TimeL

Bir saatteki pals : tmp=3600000/tmp H Hz : Tmp/=2 Spd=tmp*Wheel/100 SeriBilgi? H

Bilgi= SENDSPEED?

E send (Spd)

ekil 5.75: Hz lm yazlmna ait main ( ) fonksiyonu

ISR fonksiyonundaki ikinci ksm ise harici kesinti oluunca alan ksmdr. Bu ksm biraz nce anlatld gibi pals gelince TimeL deikenine TMR1i aktarr ve TMR1i sfrlar. Daha sonra da program ana dngsne uyar gnderir. nc

138

ksm olan USART ise seri porttan gelen bilgileri CR (#13) karakteri gelene kadar SeriBilgi adl buffera ekler. CR karakteri gelince ise gelen bilginin ana dngde deerlendirmesi iin uyar bayra oluturur.

ISR

TMR1?

--TimeLed=0

LedBlink=1 TimeLed=125

TimeH++

INTE?

TimeL=TMR1 TMR1=0x0000

SpeedRefresh=1

USART?

Char=#13

SeriBilgi=1

H Bilgi=Bilgi+Char H

Son

ekil 5.76: Hz lm yazlmnn ISR fonksiyonu

5.3.5. Baskl devre tasarm

139

ekil 5.77de donanm ve yazlm tasarm yaplm olan hz lm devresinin baskl devre emas grlmektedir.

ekil 5.77: Hz lm devresi baskl devresi

ekil 5.78: Hz lm devresi uygulamas

5.4. Akm lm Devresi

Tasarm yaplan gne enerjili arata tamamen srcy bilgilendirmek amacyla MPPT devresinin yapt akm lmleri haricinde birisi bataryalarn, dieri de motorun olmak zere iki noktadan daha akm lm yaplm ve bu bilgiler src ekranna gnderilmitir.

140

5.4.1. Tasarm

Akm lm MPPT devresinde olduu gibi LEM sensorlar yardmyla gerekletirilmitir. LEM sensorlar nve ierisindeki kablodan geen akm manyetik alan yardmyla alglayabilmektedirler. Akm lm devrelerinde LA-55P-SP1-E numaral LEM sensor kullanlmtr. Bu sensor ile 100Ae kadar olan akmlar llebilir. Sensor nvesinden geen akmlar 1:2000 orannda kna aktarr.[17]

5.4.2. Simlasyon

ekil 5.79: Proteus'ta yaplan simlasyon devresi

Akm lme devresinin uygulamasna geilmeden nce devreyi ve yazlm test etmek iin Proteus programnda simlasyonu yaplmtr. ekil 5.79da izilen devre grlmektedir. Devrede akm girii olarak deeri manuel olarak girilen bir gerilim devreye uygulanm ve ara seri yolunu temsil eden Virtual terminal eleman zerinden akmn deerinin okunduu grlmtr.

5.4.3. Donanm tasarm

Akm lm devresi drt blmden olumaktadr. Bunlar g kayna, mikro denetleyici, akm lm devresi ve seri haberleme modldr. Akm lm devresinde bir ok gerilimin kullanlmas gerekmektedir. Bunlar LEM sensor ve devamndaki op-ampl devreler iin gerekli olan 9V, ADC referans gerilimi iin
141

5V ve devre elemanlarnn kullanaca 5V tur. Akm lm devresinin ayrntl emalar EK C.4de verilmitir.

ekil 5.80: +12V'tan -9V reten Buck-bost evirici devre

ekil 5.80da +12Vdan -9V reten devre grlmektedir. LM2575 entegresi National firmasnn rettii hem Buck, hem de buck-boost eklinde alabilen bir anahtarlamal reglatr entegresidir.[25] Bu entegrenin 5.0V, 12V ve ayarl eitleri vardr. Bu tasarmda sabit 12V k veren modeli tercih edilmitir. LM2575 entegresine ait veri sayfalar EK-A.13de verilmitir. Anahtarlamal g kaynaklarnn k gerilimlerinde ok az da olsa gerilim dalgalanmas olduu iin bu reglatrn kna 7909 seri reglatr entegresi eklenmi ve gerilim 9Va drlmtr. Bu gerilimi LEM sensor ve analog devre ksm kullanacaktr. Bu gerilim sadece LEM sensor ve analog ksm tarafndan kullanlacaktr. ekil 5.81de bu devre grlmektedir. Bu devrede ADC eviricinin referans gerilimi olan +5Vanda reten ayr bir reglatr vardr.

ekil 5.81: Analog ksmn pozitif beslemesini reten devre

142

Devre elemanlarnn beslenmesi iin gerekli olan +9V ve +5V gerilimleri reten devre ekil 5.82de grlmektedir.

ekil 5.82: +9V ve +5V besleme devresi

LEM sensor tarafndan 1:2000 orannda drlen akm 200luk R3 direnci zerinden geirilerek, direncin zerinde oluan gerilimi okunur. Bu gerilim, bir gerilim izleyici olarak alan U8A dan geirilerek, gerekli ayarlarn yaplabilmesi iin P1 trimpotu zerinden ADC elemanna aktarlr. (ekil 5.83)

ekil 5.83: LEM sensor koullandrma devresi

Akm lme devresinde LEM sensorle alglanan akmn src ekranna ara seri yolu zerinden aktarlmas iin PIC16F877 mikro denetleyicisi kullanlmtr. Bu entegrenin tek grevi dzenli olarak akm okuyup, istenildii anda seri porttan k vermektir. ekil 5.84daki devrede S1 anahtar akm okuyucunun adresini belirlemektedir. K1 konektr ise programlama iin kullanlmaktadr.

143

ekil 5.84: Akm okuyan mikro denetleyici devre

5.4.4. Yazlm tasarm

Akm lm yazlmnn yapt i sadece akm okuyup gerektiinde seri porttan src ekranna gndermek olduu iin olduka ksa bir yazlmdr. ekil 5.85de programn main fonksiyonu grlmektedir. main fonksiyonu mikro denetleyici ile ilgili kurma ilemlerini yaptktan sonra ierisinde akm lm, seri port kontrol ve led ilemlerinin bulunduu bir dngye girer. Dng ierisindeki ilemler, kesintiler tarafndan belirlenen onaylama gerekleince alrlar.

ekil 5.86de ise ISR fonksiyonu grlmektedir. Bu fonksiyon donanmlar tarafndan bir uyar olunca mikro denetleyici tarafndan otomatik olarak altrlr. TMR zamanlaycs akm okuma ve Ledin yanma-snmesini salamaktadr. Led 125mslik aralklarla durum deitirmektedir. Bylece Led bir saniyede drt kez yanmaktadr. Akm okuma ilem ise 10msde bir yaplmaktadr. TimeLed ve TimeCurr deikenleri bu sreleri belirlemektedir. USART ise seri porttan gelen bilgileri CR (#13) karakteri gelene kadar SeriBilgi adl buffera ekler. CR karakteri gelince ise gelen bilginin ana dngde deerlendirmesi iin uyar bayra oluturur.

144

Bala

G/ portlarn kur

Seri portu kur Baud=9600

TMR1'i kur Reload=1ms

TimeLed=125 TimeCurr=10

ReadCurr?

Current=ReadAdc()

SeriBilgi?

Bilgi= SENDCURRENT?

H E

LedBlink?

sendstr(Current)

Led=!Led

ekil 5.85: main () fonksiyonu

145

ISR

TMR1?

--TimeLed=0

LedBlink=1 TimeLed=125

--Tim1eCurr=0

ReadCurr=1 TimeCurr=10

USART?

Char=#13

SeriBilgi=1

H Bilgi=Bilgi+Char

Son

ekil 5.86: Akm lm yazlmnn ISR servisi

5.4.5. Baskl devre tasarm

Akm lm devresinin baskl devresi Protel program ile gerekletirilmitir. ekil 5.87de tasarm yaplan baskl devre grlmektedir.

146

ekil 5.87: Akm lm devresinin baskl devre izimi

ekil 5.88: Akm lm devresi uygulamas

147

6. SONU VE NERLER

Bu almann temel konusu her ne kadar gne enerjisi ile alan bir aracn tasarm olsa da almann en nemli getirisi bir aracn tasarlanmas deil, alternatif enerji kaynaklarnn kullanlmas ile ilgili aratrmalarn yaplm olmas ve bunlarn halk tabanna, en azndan bilgi olarak yaylmasdr.

Bu tez almasnn temel konusu olan gne enerjisi ile alan araba projesinin uygulamal niversite ortamnda gelitirilebilmi, modern bir arataki bir ok elektronik sistem gne arabasna entegre edilmeye allmtr. Bu tezde tasarm yaplm olan MPPT devresi gneten retilen elektrik enerji gcn kmsenmeyecek oranda arttrmtr. Bu durum ekil 6.1deki izimlerde grlmektedir. Algoritma gne panellerinden retilen enerjiyi %5-%25 aras deien bir oranda arttrabilmitir. Bu sonulardan anlald zere enerji evriminde kullanlan gne pilleri yksek oranl gn nda beklenilen k vermektedir fakat gn nn dt durumlarda rnein ara bir binann glgesine girdiinde gne pillerinin performans nemli lde dmektedir. Bu durum gne pillerinin I-V grafiinden kaynaklanmaktadr.

148

Cikis Gucu 450 400 350 300 250 Guc(W 200 150 100 50 0 -50 MPPT DC-DC G

0.2

0.4

0.6

0.8

1 Zaman

1.2

1.4

1.6

1.8 x 10

2
5

ekil 6.1: MPPT devresi retilen gc arttrmtr

Bu tezde tasarm yaplan MPPT devresi ve algoritmas gne panellerinde yaanan bu olumsuz durum belirli bir oranda telafi etmek iin kullanlan yntemlerden birisidir.

Bu tezdeki MPPT devresi tasarmnda DC-DC evirici olarak boost evirici modeli tercih edilmitir. MPPT devresinin, gne enerjili sistemlerde kullanm ile ilgili en byk sorunlardan birisi DC-DC eviricilerde oluan ve tamamen nlenmesi imkansz olan g kayplardr. Bu kayplar bobinin i direnci, anahtarlama eleman olan MOSFETin RDS direncine ve i kapasitansna, devrede kullanlan diyotun ileri srm gerilim dm ve i direnci son olarak da kta kullanlan kondansatrn sahip olduu ESR direncinden kaynaklanmaktadr. DC-DC eviricide bulunan bobin, MOSFET, g diyotu ve kondansatrn olabildiince verimli malzemelerden seilmesi retilen gc arttracaktr.

149

MPPT devrelerinde kullanlan algoritmalarda, gnmz klasik programclna alternatif olarak gelimekte olan bulank mantk, yapay sinir alar gibi uzman sistemlerden yararlanlabilir.

150

KAYNAKLAR

[1] Bilim ve Teknik Dergisi, 2005, FormulaG Gne Arabalar Yar [online], Bilim ve Teknik dergisi, http://www.biltek.tubitak.gov.tr/formulag/ (Ziyaret tarihi : 10.06.2006) [2] EE Genel Mdrl, 2001, Gne Enerjisi ve Teknolojileri [online], Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl, http://www.eie.gov.tr/turkce/gunes/ gunes.html (Ziyaret tarihi : 10.06.2006) [3] Grdal, O. , G Elektronii (Analiz, Tasarm, Simlasyon), 255-327, (2000) [4] Sharp USA Inc., 1999, NE80-EJEA Datasheet [online], Sharp USA Inc, http://solar.sharpusa.com/files/sol_dow_80W_SS.pdf (Ziyaret tarihi: 10.06.2006) [5] Curtis Inc., 2000, Curtis 1227/37 [online], Curtis Instruments, http://www.curtisinst.com/index.cfm?fuseaction=cProducts.DownloadPDF&file=500 45REVc1%2Epdf (Ziyaret tarihi: 11.09.2006) [6] Yusof, Y., Sayuti, S.H., Modelling and Simulation of Maximum Power Point Tracker For Photovoltaic System, Naitonal Power & Energy Conference,Malaysia, 88-93, (2004) [7] Khaehntung, N., Pramotung, K., Turvat, B., RISC-Microcontroller Based Built-In Fuzzy Logic Controller of Maksimum Power Point Tracking For SolarPowered Light Flasher Applications The 30th Annual Conference of IEEE Industrial Electronics Society Korea, 2673-2678, (2004) [8] Mclandrich, A, Sensorless Control Of A Bidirectional Boost Converter For a Fuel Cell Energy Management System, Yksek Lisans Tezi, Master Of Science, Virginia Polytechnic Institude and State University, (2003) [9] Darmawaskta, H., DC/DC Converter Controller Using a PICMicro Microcontroller, Application Note From Microchip Inc, Microchip Inc, http://direct.www.microchip.com/stellent/idcplg?IdcService=SS_GET_PAGE&node Id=1824&appnote=en011794 (Ziyaret Tarihi: 02.02.2006) [10] Powersim Inc., 2003, PSIM Power Systems Simulation Software [online], Powersim Inc., http://www.powersimtech.com/psim.html (Ziyaret Tarihi: 15.02.2006) [11] Walker, Geoff, Evaluatng Mppt Converter Topologes Using A Matlab Pv Model, Australasian Universities Power Engineering Conference, AUPEC'00, 138-143, (2000)

151

[12] TL494 Datasheet [online], Texas Instrument Inc., http://focus.ti.com/ docs/prod/folders/print/tl494 .html (Ziyaret Tarihi: 02.02.2006) [13] LA55-P/SP1 Datasheet [online], LEM Instruments, , www.lem.com (Ziyaret Tarihi: 10.03.2006) [14] SN75176 Datasheet [online], Texas Instrument Inc. http://focus.ti.com/ docs/prod/folders/print/sn75176a.html (Ziyaret Tarihi: 05.04.2006) [15] PIC16F877 Datasheet [online], Microchip Inc., http://www.microchip.com/ stellent/idcplg?IdcService=SS_GET_PAGE&nodeId=1335&dDocName=en010241 (Ziyaret Tarihi: 20.10.2005) [16] PIC18F452 Datasheet [online], Microchip Inc., http://direct.www.microchip .com/stellent/idcplg?IdcService=SS_GET_PAGE&nodeId=1335&dDocName=en01 0296 (Ziyaret Tarihi: 12.11.2005) [17] Altium Designer Software [online], Altium Inc., www.altium.com (Ziyaret Tarihi : 20.03.2006) [18] PG12864 Datasheet [online], Powertip Inc., http://www.powertip.com .tw/product/PG%20SERIES/PG%2012864-A_K.pdf (Ziyaret Tarihi : 12.11.2005) [19] Proteus Simulation Software [online], Labcenter Inc., www.labcenter.co.uk (Ziyaret Tarihi : 20.10.2005) [20] PIC16F628 Datasheet [online], Microchip Inc., http://direct.www. microchip.com/stellent/idcplg?IdcService=SS_GET_PAGE&nodeId=1335&dDocNa me=en010209 (Ziyaret Tarihi : 20.10.2005) [21] LM2575 Datasheet [online], National Electronic Inc., http://www.national.com/ pf/LM/LM2575.html (Ziyaret Tarihi : 20.10.2005)

152

EK A.1 NE80-EJE Gne Paneli Veri sayfalar

153

EK A.2 Curtis 1227-37 Motor Src Veri Sayfalar

154

EK A.2 Curtis 1227-37 Motor Src Veri Sayfalar (devam)

155

EK A.2 Curtis 1227-37 Motor Src Veri Sayfalar (devam)

156

EK A.3 IXFH 75N10 Veri Sayfalar

157

EK A.4 DSEI 60 Veri Sayfalar

158

EK A.5 TC4428 MOSFET Src Entegresi Veri Sayfalar

159

EK A.6 TL494 PWM Kontrol Entegresi Veri Sayfalar

160

EK A.6 TL494 PWM Kontrol Entegresi Veri Sayfalar (devam)

161

EK A.6 TL494 PWM Kontrol Entegresi Veri Sayfalar (devam)

162

EK A.7 LA 55-P/SP1 Akm Sensoru Veri Syfalar

163

EK A.8 75176 (MAX485) RS485 LVDS Entegresi Veri sayfalar

164

EK A.9 PIC16F877 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayfalar

165

EK A.10 PG12864 Grafik LCD Ekran Veri Sayfalar

166

EK A.11 PIC16F452 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayflar

167

EK A.12 PIC16F628 Mikro Denetleyici Entegresi Veri Sayfalar

168

EK A.13 LM2575 Anahtarlamal Reglatr Entegresi Veri Sayfalar

169

EK B.1 Gne Paneli Simlasyon Program Kaynak Kodlar

#include <math.h> // Giri ve klar #define Ipv #define Ta #define Sun #define Vpvout #define Ipvout #define Vmax #define k #define q double Iph_T1, Iph, Vt_Ta, Vc, TaK, Ir, Ia, Vt_T1, a,b, Ir_T1, Ir_T2, X2v, dVdI_Voc, Rs, A, Vg, Ns, T1, Voc_T1, Isc_T1, T2, Voc_T2, Isc_T2, TrK; in [0] in [1] in [2] out [0] out [1] 21.5 1.38e-23 // Boltzman sabiti 1.60e-19 // Elektron yk sabiti

//------------------------------------------------------------------------------------------------------// v : k gerilimi // s : Gne oran. 1=1000w/m2 // t : Panel ortam scakl // Return : Panel k akm // double pv (double v, double s, double t) { TaK = 273 + t; // Ksa devre akm Iph_T1 = Isc_T1 * s; // array working temp

170

Iph = Iph_T1 * (1 + a*(TaK - T1)); Ir = Ir_T1 * pow ((TaK/T1),(3/A)) * exp(-b*(1/TaK - 1/T1)); Vt_Ta = A * k * TaK / q; Vc = v/Ns; Ia=0; Ia = Ia - (Iph - Ia - Ir*( exp((Vc+Ia*Rs)/Vt_Ta) -1))/ (-1 (Ir*( exp((Vc+Ia*Rs)/Vt_Ta) -1))*Rs/Vt_Ta); } return (Ia);

//------------------------------------------------------------------------------------------------------// Variables: // t: Time, passed from PSIM by value // delt: Time step, passed from PSIM by value // in: input array, passed from PSIM by reference // out: output array, sent back to PSIM (Note: the values of out[*] can // be modified in PSIM) __declspec(dllexport) void simuser (t, delt, in, out) // Note that all the variables must be defined as "double" double t, delt; double *in, *out; { double i,v; static char x=0, Ipvold1, Ipvold2; if (!x) { x=1; // bu ksm ilk almada aktif olacak A= 2; // "diode quality" factor, =2 for crystaline, <2 for amorphous Vg= 1.12; // band gap voltage, 1.12eV for xtal Si, 1.75 for amorphous Si. Ns= 36; // seri bal pv hcresi says T1= 273+25; // Voc_T1= Vmax/Ns; // T1 scaklndaki ak devre gerilimi Isc_T1= 5.3; // T1 scaklndaki ksa devre akm T2= 273+75; // Voc_T2= 17.2/Ns; // T2 scaklndaki ak devre gerilimi Isc_T2= 5.4; // T2 scaklndaki ksa devre akm TrK= 273+25; // reference temp a = (Isc_T2 - Isc_T1); a= a / Isc_T1 * 1/(T2 - T1); Vt_T1 = k * T1 / q;

171

Ir_T1= Voc_T1/(A*Vt_T1); Ir_T1= exp (Ir_T1)-1; Ir_T1= Isc_T1/Ir_T1; // Ir_T1 = Isc_T1/(exp(Voc_T1/(A*Vt_T1))-1); Ir_T2 = Isc_T2/(exp(Voc_T2/(A*Vt_T1))-1); b = Vg * q/(A*k); X2v = Ir_T1/(A*Vt_T1) * exp(Voc_T1/(A*Vt_T1)); dVdI_Voc = - 1.15/Ns / 2; // Voc'nin akma gre deiimi (dV/dI at Voc) // Bu deerler retici veri sayfalarndan kartld. Rs = -1*dVdI_Voc - 1/X2v; // hcre i seri direnci (Rs) }

for (v=Vmax;v>0;v-=0.1) { i= pv (v,Sun,Ta); if (i>=Ipv) break; } Vpvout= v; Ipvout= pv (0.01,Sun,Ta); Ipvout= Vpvout-Ipvout-0.7; }

172

EK B.2 MPPT Blou Microsoft Visual C++ Kaynak Kodlar

// Variables: // t: Time, passed from PSIM by value // delt: Time step, passed from PSIM by value // in: input array, passed from PSIM by reference // out: output array, sent back to PSIM (Note: the values of out[*] can // be modified in PSIM) #include <math.h> #define #define #define #define #define #define Iinp in[1] Vinp in[0] Iout in[3] Vout in[2] Vimin out[0] Vomax out[1]

__declspec(dllexport) void simuser (t, delt, in, out) // Note that all the variables must be defined as "double" double t, delt; double *in, *out; { static double old_Pout=0.0, old_Pinp= 0.0, old_Oper= 1, old_Vou_max= 0.0, old_Vin_min= 0.0, MPPT_Out= 0.0, Time= 1, // 20m x=0,y=0;

double

Vin, Iin, Vou, Iou, Vou_max=0.0, Vin_min=0.0, Pinp=0.0, Pout=0.0, Diff, Diff2;

if (t<=0.010) // ilk alma annda 20ms bekle. DC-DC evirici devreye girene kadar { Vin_min= 17; // Min girii gerilimini belirle Vou_max= 41; // Max. k gerilimini belirle old_Vin_min= Vin_min; old_Vou_max= Vou_max; goto son;

173

} // zaman gelmemise... Time--; if (Time) { Vimin= old_Vin_min*0.175; gerilimi Vomax= old_Vou_max*0.0625; maksimum gerilimi

// eski giri minimum // eski k

out [2]= y; out [3]= 0; out [4]= 0; out [5]= 0; goto enson; } Time=500; Vin_min= old_Vin_min; Vou_max= old_Vou_max; if (y) y=0; else y=1; Vin= Vinp / 0.175; // gerek giri gerilimi deeri Iin= Iinp / 0.1; // gerek giri akm deeri Pinp= Vin * Iin; // giri gc Vou= Vout / 0.0625; // gerek k gerilimi deeri Iou= Iout / 0.2; // gerek k akm deeri Pout= Vou*Iou; // k gc if (!x) deikenleri kurma rutinleri { x= 1; old_Oper= 0; old_Pinp= Pinp; Vin_min= 17; Vou_max= 41; old_Vin_min= Vin_min; old_Vou_max= Vou_max; } Diff= Pinp-old_Pinp; Diff2= Diff; if (Diff2<0) Diff2*= -1; if (Diff2<5) Diff= 0; if (Diff<0) // g dmse { if (old_Oper) // nceki operasyon artm ise { Vin_min-= 0.5; old_Oper= 0; // bir kere alacak // 1ms

174

else

} else if (Diff>0) // g artm ise { if (old_Oper) // nceki operasyon artm arttr { Vin_min+= 0.5; } else // azaltm ise yine azalt { Vin_min-= 0.5; } } old_Pinp= Pinp; old_Pout= Pout; old_Vin_min= Vin_min; old_Vou_max= Vou_max;

// azaltm ise { Vin_min+= 0.5; old_Oper= 1; }

ise

yine

// Vin_min= 9 * 0.175; // Min girii gerilimini belirle // Vou_max= 41 * 0.0625; // Max. k gerilimini belirle son: Vimin= Vin_min*0.175; Vomax= Vou_max*0.0625; // girii snrla // ka snrla

out out out out enson:; }

[2]= [3]= [4]= [5]=

y; 0; 0; 0;

175

EK C.1 MPPT Devre emalar

176

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

177

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

178

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

179

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

180

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

181

EK C.1 MPPT Devre emalar (Devam)

182

EK C.2 Src Ekran Devre emalar

183

EK C.2 Src Ekran Devre emalar (Devam)

184

EK C.2 Src Ekran Devre emalar (Devam)

185

EK C.2 Src Ekran Devre emalar (Devam)

186

EK C.2 Src Ekran Devre emalar (Devam)

187

EK C.2 Src Ekran Devre emalar (Devam)

188

EK C.3 Hz lm Devre emalar

189

EK C.3 Hz lm Devre emalar (Devam)

190

EK C.3 Hz lm Devre emalar (Devam)

191

EK C.4 Akm lm Devre emalar

192

EK C.4 Akm lm Devre emalar (Devam)

193

EK C.4 Akm lm Devre emalar (Devam)

194

EK C.4 Akm lm Devre emalar (Devam)

195

EK C.4 Akm lm Devre emalar (Devam)

196

ZGEM

29.12.1978 ylnda stanbulda dodu. lk ve orta renimini Kocaelinin Gebze ilesindeki 60.Yl lkretim okulunda tamamlad. Lise renimini ise Tuzla Teknik Lisesi Bilgisayar Blmnde tamamlayarak 1995 ylnda mezun oldu. 1996 ylnda Kocaeli niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Bilgisayar retmenlii blmnde lisans eitimine balad. 2000 ylnda Teknik Bilgisayar retmeni diplomasyla bu blmden mezun olduktan sonra endstriyel seviye lm cihazlar reten stel Elektronik adl firmada Ar-Ge uzman olarak alt. 2001 ylnda balad Bilgisayar retmenlii mesleine zmit Anadolu Meslek Lisesinde devam etmektedir. Evli ve iki ocuk babasdr.

197