Yaratclk youn bir istek ve aba gerektirir. Yaratclk dsal gdlenmeden ok isel gdlenme gerektirir.

. Yaratclk, dncelerin yeniden ekillendirilmesini gerektirir. Yaratclk bazen youn almalarn sonunda, zihnin serbest olduu bir anda oluabilir. Yaratclk zihnin orta noktasndan ok u ksmnda almay gerektirir. Yaratcln 4 temel boyutu vardr. Bunlar akclk, esneklik, zgnlk ve ayrntlama olarak sralanrlar. (Fisher, 1995): Akclk: Karlalan sorunlara hzl ve akc bir ekilde zmler rete bilmeyi ifade eder. Olabildiince fazla yaratc zmler retmek beyin frtnas tekniinin temelidir. Esneklik: Bir sorunu zerken zgr dnebilme becerisidir. Kalplar dan syrlm olmay ve ok ynl bak asna sahip olmay gerektirir. zgnlk: Bir soruna allmadk ve farkl zmler retebilme becerisi dir. rnein araba tekerleinin kullanm alanlar sorulduunda genellik le herkes tarafndan sylenenlerin dnda farkl ve ilgin seenekler oluturabliyor musunuz? Ayrntlama : Verilen basit bir uyarcya eklemeler yaparak gelitirme.

2. BLM GELM DNEMLER

Giri Bu blmde geliim kuramlar hepsi ayr ayr balklar altnda olmak zere ksaca ele alnacaktr. Bir retmen asndan, geliim dnemlerini ve her dnemin kendine zg zellik ve atmalarn bilmesi, karsnda ki ren ci kitlesini, yana ve iinde bulunduu geliim dneminin zelliklerine g re deerlendirebilmesi asndan hayati nem tamaktadr. rnein ergen lik dnemindeki bir rencinin abartl el kol hareketleri ve yksek ses tonu kullanarak konumasnn, dneme ilikin bir zellik olduunu; bu dnem de ergenin ne yaparsa yapsn kendini tam ifade edemeyecei ve yanl an lalaca gibi bir kaygdan dolay ar bir heyecan ve panik iinde sanki kavga eder,yada argodaki karl ile 'horozlanr' gibi konutuunu bilmek kukusuz retmenin davrann olumlu ynde etkileyecektir.

Geliim kuramlar incelendiinde aralarnda temel baz yaklam farkllklar olmakla birlikte hepsinin organizmay bir baka yn ile tanmlad ve geli im basamaklarn snflandrd grlr. Bu anlamyla bireyi ve geliim evre lerini anlayabilmemiz iin her birisi ayr neme sahiptir diyebiliriz. Kaynak larda geliim evrelerine ilikin olan ya snrlar konusunda baz farkllklar ol duu grlmektedir. Bu anlamda eitli kaynaklar taranm (Gentan,1989; Ccelolu,1991; Baaran,1985; Tegin,1987; Kl, 2000; Seluk, 2001; Bacanl, 2003) ve genelde tercih edilen ya snrlar ortalama olarak alnmtr. Zaten geliim dnemleri incelendiinde; bu dnemlerin birbirinden kesin iz gilerle ayrlmasnn mmkn olmad, her bir basaman bir alt ve bir st ba 1 samakla iliki iinde olduu grlecektir. te yandan geliim kuramlarnn her biri baz alardan onaylanm ancak baz ynleri ile de eletirilmilerdir, okuyucularn bunu gz ard etmemesi yerinde olacaktr. 1. Piaget ve Bilisel Geliim Dnemleri Piaget 1920'lerden itibaren ocuklarda zeka geliimi zerine almalar yapmaya balamtr. Geleneksel zeka anlayna kar karak zekann ze ka testinden alnan puan olmadn belirtmi; zekay zihnin deime ve kendini yenileme gc olarak tarif etmitir. Bilisel yaklamda ocuk, d dnyada karlat bilgileri zmleyerek ii ne alr ve bylece yeni durumlara uyum salar. zmleme olay srekli ola rak uyum ile dengelenir. Bu deneyimler esnasnda ocuk evresiyle etkile erek dnyay anlama ve bilme yntemini gelitirir. Piage bilisel geliimi drt dneme ayrr. Bu dnemler, farkl kltr ortam larnda farkl yalarda grlebilmektedir. Bu dnemler ayn zamanda gei li bir zellie sahiptir. ocuk, bir dnemden dierine geerken her iki d nemin zelliklerini gsterebilir. Duyusal Motor Dnem (0-2 Ya) Dokunma gibi basit duyusal verilerden, tutma ve emme gibi basit hareketler den ie balayan ocuk, temel srelerin zerine yenilerini koyarak evresi ni anlayabilecek bir bilisel sistem gelitirmeye balar. Bu dnemde ocuun kazand en nemli zihinsel sre 'nesnelerin dei mezlii' ilkesidir. Nesnelerin srekli olduunu ve gz nnden kaldrlnca

bile var olmaya devam ettiklerini anlayan ocuk, nesneleri zihninde bir s rele temsil etmeye balar. Bu durum; kavram ve dil geliiminin balang cn oluturur. lem ncesi Dnem (2-5 Ya) ocuk, kelime kullanmaya ve ilkel bir dzeyde de olsa ilk kez bir sembol ile bu semboln temsil ettii nesne arasndaki ilikiyi anlamaya balar. By lece kelime, kavram ve sembollerin verdii zenginlikten faydalanarak oyun yaamna yeni zenginlikler getirir. rnein; bir aa daln at gibi kullanma ya balar. Bu sembolik, hayali ve oyunsal maceralar sayesinde yava yava gerek yaama hazrlanr. lem ncesi dnemde ocuk hayal ile gerei ayrt edemez, anne-babann anlatt masallar gerekmi gibi dinler. lem ncesi dnemde ocuk, nesneleri kategorilere ayrmay renir. An cak nesnelerin byklk, renk, biim gibi belirli duyusal zelliklerine gre snflanmas, nesnelerin deimezlii ilkesinin renilmesi aamasndan sonra kendini gsterir. 5 yana doru ocuk, nesneleri zihinsel olarak temsil eder, ancak bu kav ramlar ve semboller zerinde ilem yapamaz. rnein: "Masann zerinde duran be kalemden ikisini kaldrdmda masann zerinde ka kalem ka lr ?" gibi bir soru sorulduunda zihinsel cevap veremez. Ancak masann zerine kalemleri koyup ikisini kaldrrsa cevap verebilir. drt yalarndaki ocuk, kadn-erkek kavramlarn anlamtr ve kadn, hem gerek yaamda hem de resimlerde erkeklerden ayrt edebilir. Fakat bu yata ocuun anlamad cinsiyetin srekli olduudur. lem ncesi dnemdeki ocuklarn en nemli zelliklerinden birisi egosantrik (ben merkezci) dnme yapsna sahip olmalardr. rnein 4 ya larndaki bir ocua; niin kar yad sorulduunda 'ocuklarn oynamas iin ' cevabn verebilmektedir. Bu dnemde dil geliimi hzldr. ocuun kelime hazinesi artar, daha uzun cmleler kurar. Fiillerin zamanlarnda deiiklik yaparak, kelimelere yeni ekler getirerek daha karmak, gramer kurallarna uygun yaplar kullanmaya balar.

Somut lemler Dnemi (6- 11 Ya) Artk hayal ile gerek ayrt edilir. Bu dnemde ocuk sa uzatma ya da el bise giyme ile cinsiyetin deimediini kavrar. Nesneleri grmeden, onlara dokunmadan, onlarla ilgili karmak zihinsel i lemler yapar, "masaya 5 kalem koydum bir tanesini baban alrsa ka kalem kalr" sorusuna 5 yandaki ocuk zihinsel ilem yaparak cevap veremez, ancak masaya konulan kalemleri grr ve bir tanesini alrsa sonucu syle yebilir. Oysa 7 yandaki ocuk zihinsel ilem becerisine ulamtr. Artk ocuk toplama, karma gibi bilisel ilemleri yapar. Bu dnemde korunum ilkesi ve geriye dntrebilme zellii geliir. So mut ilemler evresine henz gelmemi bir ocuun gznn nnde eit byklkteki ve genilikteki iki bardaa ayn miktarda su koyarak hangisi nin daha ok olduunu sorarsanz eil olduunu syleyecektir, ayn ocu un gz nnde eit dedii bardaklardan birindeki suyu geni bir barda a, dierini dar uzun bardaa dkerek hangisinin ok olduunu sorarsanz uzun barda gsterecektir. Oysa somut ilemler dnemine gelmi bir ocuk suyun hala eit olduunu nk yeni su eklemediinizi syleyecektir. Bu dnemde ocuk, bir snfa ait nesnelerin baka bir snfn alt dizisi olabi leceini kavrar. rnein sebzeler bitkiler snfnn bir alt dizesidir. Soyut lemler Dnemi (12 Ya ve st) ocuk artk dnce dzeyinde ilemler yapar; hipotezler gelitirir, tek tek dener; akl yrtr. Bu dnemde tmevarmla birlikte tmdengelim de kul lanlr. Piaget'e gre formel ilemlere hazr hale gelen birey, evreden bu ynde uyarm ve tevik grrse gelimesini tamamlar. ocuk bir aamadan dieri ne, daha nceki aamadaki dnce tarz yetersiz kald ve evresine uyum yapmakta zorland iin geer. rnein okula giden ocuklarda ge rek somut gerekse soyut ilem dnemlerinin geliiminin, gitmeyen ocukla ra oranla daha hzl olduu gzlenmitir (Sharp, Cole&,1979 ). Yeni formel ilemleri gerekli klan bir evre yaratt iin, 'okul yaants ocuu geli meye zorlar' denilebilir. (Ccelolu,1991)

2. Freud ve Psiko-Sekse! Geliim Dnemleri Freud'a gre kiiliin temelleri yaamn ilk yllarnda atlr ve bunlarn de itirilmesi olduka gtr. Bu nedenle her aamann geliim grevini ocu un baaryla atlatabilmesi iin ana babann davranlarn buna gre ekil lendirmeleri gerekir. Oral Dnem (0-1 ya): Oral dnemde bebein btn ihtiya ve istekleri az blgesinde toplanmtr. Az uyarlmann odak noktasdr. Bu dnemde o cuun memeden kesilmesi olduka kritik bir sre oluturur. Anal Dnem (2-3 ya): Kaslardaki olgunlama ocuun dksn tutma yada tutmama ynndeki tercihiyle kendisini gsterir. Ans uyarlmann odak noktasdr. Tuvalet eitimi bu dnemin temel admn oluturur. Freud, tu valet eitimindeki an bask ve g kullanmnn, ileriki yalarda, kiide r nein ar tutumluluk eklinde kendini gsterebileceini iddia eder. Fal tik Dnem (4-5 ya): Cinsel organ uyarlmann odadr. Ayn cinsten olan ebeveyn ile zdeim kurmak dnemin temel admdr. Bu dnem er kekler iin oedipus ve kzlar iin ise elektra kompleks kavramlar ile de ta nnr. ocuk kar cinsten ebeveynine cinsel bir yaknlk duyar ancak bunun hemcinsi olan ebeveyn tarafndan fark edilmesini engellemek iin farknda olmadan onu taklit etmeye ona ho grnmeye alr. Bu sre bireyin ken di cinsiyet kimliini kazanmasnda ok nemli bir sre olup ocuun ken di cinsinden olan ebeveyni ile zdeim kurmasn salar. Latans/ rtk Dnem (6-12 ya): Bu dnemde cinsel enerji bastrlmtr. Sosyalleme kendini gsterir. Kendi cinsinden olan arkadalar ile oyun oy namak nem kazanr. ocuk kiilerle iletiim kurmay nemser, merak ve renme baskndr. Bu dnem salkl geirilmezse kii gelecek yaamnda drtlerini ar denetim altn alan bir kiilik gelitirebilir. Genital Dnem (13-18 yas): Bu dnemde fiziksel yapda ki hzl deime ve gelime bir nceki dnemde gizli kalm drtleri tekrar ortaya karr. Cinsel organlar yine uyarlmann odak noktasdr. Cinsel kimlik aray d nemi ekillendirir. Kar cinse ilgi, gelecek kurma dnce ve planlar ar lk kazanr.

3. Erikson ve Psiko-Sosyal Geliim Dnemleri Freud'un Psikoseksel Geliim Kuram zerine alma yapan Erik H. Erik son, Freud'dan farkl olarak, bireyin cinsel geliimi yerine, onun sosyal ge liimini temel kabul etmitir. Ayrca Erikson, geliimi insan yaamnn tm n kapsayan bir sre olarak grm ve ergenlik dneminden sonraki d nemlerinde temel zelliklerini, sorun ve bunalmlarn tanmlamtr. Erikson kiiliin ocukluun ilk dneminde kesin bir biimde belirlendii grn reddeder. Ona gre kiilik; tanmlad 8 dnemin tmnde de geliimini srdrr ve bir dnemde olumsuz yaanan denge sonraki bir d nemde olumlu yne evrilebilir. rnein evresine gvenemeyen bir bebe e bir sonraki dnemde ilgi ve bakm salanrsa, ocuk insanlara kar g ven gelitirebilir. Erikson, 'insann sekiz evresini' benlik geliiminin aamalar olarak tanmla mtr. Her evrede benlik, belli bir takm gelimeleri tamamlamakta; sorun lar zmekte ve evreye zg bir psikososyal bunalm atlatmaktadr. Erik son her dnem iin bir olumlu bir olumsuz boyut tanmlamtr. Gven yada Gvensizlik Dnemi (0-1 ya) Yaamn ilk yln kapsar. Bu dnemde, bebein kendisine ve evresine kar gven gelitirip gel iti remeyecei belirlenir. Annenin evrede bulunup bebein gereksinimlerini karlamas, bebekte gven duygusu oluturur. Bu dnemde bebek, istediklerini annesinden nasl salayabileceinin yollarn renir, ileri ki yaamndaki vericiliini de bu temel zerine gelitirir. Bu iliki iinde gereksinimlerinin ounun karlanacaa inancyla gven duy gusu gelitirir yada isteklerinin ounu elde edemeyecei duygusuyla bir gvensizlik yaamaya balar. zerklik ya da Utan ve Kararszlk Dnemi ( 2-3 ya ) ocuk kendi bana yemeye, yrmeye, konumaya balar. Ans kaslarn denetleyebilmesi ocukta 'tutmak ve brakmak' tutumlarnn gelimesini salar. Bu tutumlardan hangisini benimseyecei toplumda geerli olan dl-ceza yntemlerine gre belirlenir. Eer ocuk ar koruyucu, denetle yici bir tutumla karlamazsa, ne yapp ne yapmayacann seimini kendi si yapar. Bylece, yana ulatnda, zerkliine kar gven duymaya

balar. Utan duygusu yerletikten sonra artk yapt seimlerin doruluu konusunda srekli kukuya kaplr, haklarn savunamaz. Giriim ya da Sululuk (4- 5 ya ) ocuun evreyi aratrmaya balad bir dnemdir. ocuk kendi bana renmeye balar, kendi bana giriimlerde bulunur. Bu giriimleri ne den li desteklenir ve merakland konularda ne denli yardmc olunursa o kadar giriimcilik zellii geliir. Eer giriimlerinden ya da sorduu sorulardan dolay ters tepki grrse sululuk duygusu geliir. Bu dnemde ocuklarn oyun davranlar da bir gelime gsterir. Daha n ce etrafnda grd her oyuncaa saldran ve 'bakasnn oyunca' kavra mn anlamayan bebek, paralel oynayan ocuk durumuna gelir. Paralel oyunun zellii, her ocuun kendi oyununu dier ocuun oyununa kar madan, onun yan sra oynamasdr. Daha sonra oyun ilikilerindeki geliim ibirliine dayal oyun aamasna gelir. birliine dayal oyunda her ocuk ayn oyun iinde yer alr ve farkl grevler yklenir: "Ben anne olaym,sen doktor ol,..." gibi. Beceri ya da Aalk Duygusu Dnemi (6 -12 ya ) Bu dnemde ocuk srekli etkinlik iindedir, bir eyler yapar, yaratr, orta ya karr. Bu konuda ciddi bir aba iindedir. Eer bu abalarna kar klrsa, ocuk yaptklarnn deersizliine inanr ve aalk duygularna ka plr. Erikson'a gre beceri yada aalk duygularnn gelimesinde aile ka dar okulda nemli rol oynar. Bu devrede ocuun sosyal ilikilerinde de bir sreklilik ve tutarllk gr lr. Okula balamadan nce kz veya erkek demeden kark bir biimde grup kuran ve oynayan ocuklar, ilkokul anda kendi cinsinden ocuklar la oynamay yelerler. Freud'dan sonra gelen psikologlar bu davran rtk cinsiyet kavramyla aklamlardr. Ego Kimlii ya da Rol Bunalm ( 13-18 ya ) Bu dnemde ergen, kiilii iin bir kimlik gelitirmeye alr. ocuklukta renmi olduu kurallarla, yetikinin sahip olmas gereken deer yarglar arasnda bocalar. Bu dnem kiinin toplumsal yerini, mesleksel konumunu ve cinsel kimliini tanmaya, yerine oturtmaya alt bir dnemdir. te bu

abaya "kimlik bunalm denir". Kimlik bunalm her gencin deiik youn lukta yaad doal bir sretir. Kimlik kargaas ise bu bunalmn arla mas; geicide olsa uyumun olduka ar biimde bozulmasdr. Byle bir durumda bocalayan gen, ar ulara sapabilir; ar cinsel kukulara, yeter sizlik duygularna kaplabilir; bunaltya, panik durumlarna girebilir. Yakn ilikiler ya da Soyutlama ( 19-25 ya ) Ergenlikten orta yaa kadar sren bu dnemde baarl olabilmek, daha n ceki dnemlerde ana-babann neler verebilmi olduuna ve gen yetikinin evresiyle nasl etkiletiine baldr. Kimlik sorununu baarl bir ekilde zmlemi olan gen yetikin, kendi kimliini yitirmekten korkmakszn insanlarla yaknlk kurabilir. Buna karlk, rol kargaas yaayan kii, yakn dostluklardan, kar cinsle ilikiden ve herhangi bir yere balanmaktan r ker, giderek kendine dner ve soyutlanm olma duygusu tehlikeli boyutla ra ulaabilir. retkenlik ya da Ksrlk ( 26-40 ) Orta yalar kapsayan bu dnemde kii, retkenlikle ksrlk arasnda bir se im yapar. retkenlikle kastedilen kiinin insanlk adna toplum adna ya rarl iler gerekletirmesidir. Ksrlk ise kiinin kendine doyum salamak ve karlarn gzetmekten baka bir ey dnmemesidir. Ego btnlemesi yada Umutsuzluk ( 40 ya ve zeri ) retken geen bir yaamn salam olduu doyum ile yllarn anlamsz ge irmi olmann mutsuzluu arasnda ki atmayla belirlenir. "Yallarda lmden korkmamaya yetecek derecede benlik btnl olursa, ocuklar da yaamdan korkmayacaklardr. " Erikson 4. Kolhberg ve Ahlaksal Geliim Kuram Kohlberg ahlaksal dncenin gelimesini Piaget'in kuramna gre ekillen dirmi ve bu geliimi gsteren 7 aama belirlemitir. Kolhberg'e gre bu ge liim aamalar evrenseldir ve her aama kendinden bir nceki aama ger ekletikten sonra kendini gsterir. Fakat bireyin sosyal ve kltrel yapsna gre her aama gereklemeyebilir yada aamalar arasnda farkllklar ola bilir (Ccelolu,1991).

1 .Aama: Ceza ve itaat (4-5 ya): Davran tamamen dardan denetlenir. Ce zalandrlan davran kt, dllendirilen davran iyidir. Gc elinde bulun duran otoritenin her dedii dorudur. Cezadan kand iin kurala uyar. 2.Asama: Amaca ynelik dei toku (6-9 yas): Bireyin gereksinimlerini gi deren her ey dorudur. Bireyler arasndaki anlama ve sz vermelere deer verilir. dle ulamak iin kurala uyar. 3. Aama : yi ocuk ynelimi (10-15 ya): Bireyin kendisinden bekleneni yap mas en doru hareket biimidir. Dierlerini zellikle aile yelerini memnun etmek iin yaplan davranlar dorudur. Onay almak iin kurala uyar. 4. Aama: Yasa ve dzen ynelimi (15-18 ya): Bireyin grevini yapmas, yasalara boyun emesi ahlaksal olandr. Artk toplumsal ynelim balam tr. Kurala dlanma kaygsndan dolay uyar. 5. Aama: Toplumsal szleme ynelimi (18-20 ya): Yasalar nemlidir ama istendiinde deitirilebilen szlemelerdir de. Yasalarn amac toplumun byk kesimine hizmet edebilmek olduuna gre, sras geldiinde bu ama c gerekletiren dier seeneklerin dnlmesinde de bir saknca yoktur. Davranlarna insanln ortak mutluluu yn verir. 6. Aama: Evrensel ahlak (20 ya ve st): Doru olan evrensel ahlak ilke lerine (insan haklar, eitlik, demokrasi...vs.) uymaktr. Eer yasalar evrensel ahlak ilkelerine uyuyorsa zaten yasalara da uyulacaktr. Eer eliki olursa evrensel ahlak ilkeleri tercih edilir. 5. Geliim Dnemlerine Gre retmenlere neriler Yukarda ki ilk drt blmde eitli aratrmaclarn kuramsal olarak bireyin geliimine nasl yaklatklarn; her dnemi bilisel, ahlaksal, sosyal yada cin sel adan kendi bak alar ile aklamaya altklarn grdk. Tm bu ku ramlar bireyin geliimini anlamamz iin farkl bir adan bize katk sunmak tadr. Bu kuramlar ve savunularn birletirerek rencinin geliimini bir b tn olarak deerlendirdiimizde karmza, her retmenin dikkate almas ge reken baz kritik noktalarn ktn grrz, imdi bunlar ksaca ele alalm: lkretim birinci kademe retmenlerine neriler: w Bu dnem (zellikle anaokulu deneyimi yoksa) ocuun okul yaants nn en nemli admn oluturur. ocuk ilk toplumsal evresine girmi-

tir. Artk evin biricii deildir, dnya da kendi evresinde dnmemekte kendisi gibi olan bir snf dolusu ocuun da evresinde dnmektedir. Snfta var olmak artk nem tar, sosyalleme eilimi baskndr. Her rencinin snfta kendini ifade edebilecei; arkadalar arasnda var olma sn salayacak eitli kanallar retmen snfta yaratmaldr. Bu neden le ilkokul ocuklar arasnda temizlik kolunda, kitaplk kolunda yada spor kolunda olmak nem tar. nk bu kollar aktif ve somut alma y gerektiren dolays ile snfta stat salayan kollardr. Bu dnem ocuun kendini etkinlikler iinde var ettii bir dnemdir. Bas trlan cinsel enerji yerini srekli olarak yapma, etme, retme ve yaratc lk abalarna brakr. ocuun bu abalar desteklenirse gelecekteki ya ants iin retken, yaratc ve kendine gvenen bir birey olma yolunda nemli bir temel atlm olur. Eer giriimleri engellenir, abas kmsenir ve gerekli ekilde takdir edilmezse ocukta aalk duygular oluur, kendine gveni zedelenir ve ekingen ve yaratclktan uzak bir kiiliin temelleri atlm olur. lkretimde ders olarak konulan bireysel ve toplu etkinlikler bu anlamda ok nemlidir. retmen bu dersi ocuklarn ilgi ve meraklar dorultusunda yaratc etkinliklere ayrmaldr. Ancak ne ya zk ki uygulamada, beden eitimi, mzik gibi bireysel ve toplu etkinlikler dersinin de rencilerin bo brakld ya da matematik- Trke etd gibi deerlendirildiini grmekteyiz. Eitici kollara renci seimi yaplmas yanl bir yaklamdr. nk eitici kollar her rencinin kendi ilgi ve yetenei dorultusunda ynel mesi gereken kollardr. Bir rencinin istemedii bir kolda bulunmas kukusuz onu eitmeyecektir. retmenler, renciler iin snf ierisin de satran grubu, bilim grubu, hayvan sevenler grubu, uzay aratrmala r grubu gibi alma gruplar oluturarak rencilerin bu dneme zg yapma, etme, retici ve yaratc olma eilimlerini destekleyebilir. Bu ya grubunda kendi cinsiyetinden arkadalar edinmek ocuk iin nemlidir. Genellikle baz retmenlerin kar cinsle arkadal n pla na karma (rnein srada bir kz bir erkek oturtmak , oyunlarda bir kz bir erkek eletirmeler yapmak) gibi bir eilim iine girdikleri grlr. Oy sa 6-12 ya arasnda ocuun kendi cinsiyetinden arkadalklara nem vermesi geliimin doal bir evresidir, bizim toplumsal yapmzla yada tu-

tuculukla bir ilgisi yoktur ve zel olarak dardan mdahale edilerek de itirilmeye allmasnn da bir yarar yoktur. Burada kastedilen snfta bu eletirmelerin yada uygulamalarn yaplmamas deil bunun zorla ya plmasnn sakncal olduudur. Burada tercih ocuklara ve onlarn doal geliim srelerine braklmaldr. ocuk artk sosyal ilikilerinde tutarldr ve bu ilikilerde sreklilik ken dini gsterir. ocuk bu dnemde hayal ile gerei ayrt edebilir, yani masallar masal olarak dinler ve gerek olmadklarn bildii halde kurgusal olandan zevk alr. Cinsiyetin de klk kyafetle deimediini bilir. Artk zihinsel ilem yapabilmeye balar. Ancak bu geliim evrelerinin evresel ve bireysel koullara gre zamannn deiiklik gsterdii unu tulmamaldr. retmen zellikle birinci snfta mmkn olduu kadar grsel ve iitsel tm uyarclardan faydalanmaldr. Birinci snf 72 aylk rencinin de 80 aylk rencinin de bulunduu bir devredir. Bilisel ge liim asndan ise aylarn dahi nemi vardr. 80 aylk ocuk zihinsel i lem yapabilirken 72 aylk ocuk henz ilem ncesi devreyi yayor ola bilir. rnein baz rencilerin hesap yaparken parmaklarn daha faz la kullanmas bununla ilgili olabilir. 6-9 ya arasndaki ocuklar kiilerin karlkl anlamas ve verilen sz lerin tutulmasna ok nem verirler. Bu ynden retmenler verdikleri szlere dikkat etmeli ve bu konuda tutarl davranmaldrlar. te yandan zellikle snftaki sorun yaratan rencilerle ba baa yaplacak anlama lar olumlu sonular verecektir. lkretimde kk snflarda dle ulama istei en nemli yaptrm glerinden birini oluturur. nk renciler dle ulaabilmek iin kurallara uyarlar. Birinci snfta retmenlerin elma kzartma, kurdele takma, ikolata -eker verme gibi dllerden yararlandklarn ska g rrz. Ancak retmenin burada baz noktalara dikkat etmesi gerektii unutulmamaldr. iink dle ulamann ok nemli olduu bu geliim evresinde dle ulaamamakta ayn derecede nemlidir ve ocukta ge lecek yaants iin olumsuz yaant temelleri oluturabilir. rencilere bireysel kapasitelerinin zerinde hedef gsterilrtemelidir. Ayrmc davranlmamaldr.

dln belli bir amaca hizmet etmek iin ara olduunu unutmama ldr. dl verip vermemeyi ceza olarak kullanmak doru deildir. Her rencinin aamal olarak dl almasna olanak salanmaldr (bir renci arkadana yardm ettii iin dl alrken, bir dieri snf ta sessiz durduu iin teki ise sorulan zor yada kolay soruya cevap verdii iin dl alabilir). Hibir rencinin elmas beyaz yada yakas kurdelesiz kalmamaldr. Drdnc beinci snfta renciler genelde kendilerinden bekleneni ya parlar. Dierlerini yani aile bata olmak zere aileyi ve retmeni mem nun etmek nem kazanr. Burada artk pekitirelerin nem kazandn grmekteyiz. renciler asndan otoriteden onay alabilmenin yaptrm salad grlr. Snf retmenleri davranlarnn renciler zerinde ok kalc etki yap tn unutmamaldrlar. Bir ok yetikinin snf retmeni ile yaad olumsuz yaantlar gzleri dolarak anlattklarna ahit oldum. rnein toplumsal fobimiz olan matematik korkusunun temelinde ne vardr, aca ba bizler saysal zekadan yoksun olarak m domaktayz? Yoksa kabark mfredatmz ve kat, ezberci, otoriteye dayal eitim anlaymzla bu fo biyi daha ilkretimin ilk sralarnda bizler mi yaratyoruz? Hangimiz ha trlamayz ki kendimizi: kara tahta nnde elimizde tebeir; gzlerimizin nnde bir takm saylarla, retmenin o buz gibi baklar altnda ecel terleri dkerken; arkadalarmzn nnde rezil olduumuza m yanalm biraz sonra yanamzda patlayacak be iddetindeki depreme mi, zama nn bir trl gemeyiine mi? Derslerin ikence ekilen deil de zevk al nan elence dolu saatlere dntrlmesi, her rencinin derste bir e kilde var edilmesi, aktif, yaantya dayal yntemlerin kullanlmas kuku suz bu sralarda atlan ve sonra deitirilmesi ok zor olan ders/ szl/ s nav korkularnn olumasn engelleyecek yada en aza indirgeyecektir. Bu anlamda son yllarda yaratc dramann etkili ve yaantya dayal bir yn tem olarak gndeme gelmesi ve hizmet ii eitim kurslarnda retmen lere yaratc drama eitiminin verilmesi gerekten byk bir gelimedir. Yetikinlerde grlen: "ben resim yapmay beceremem!" ifadesinin te melinde acaba ocukken yaptklar resimlerin beenilmemesi gerei mi vardr? nk ocuklar ben resim yapamam demezler, onlarn yaratc-

Iklar henz ldrlmemitir, her yere her eye bir eyler iziktirip gu rurla gsterirler, "nasl olmu?" sorusunu cevabndan emin (muhteem!) sorarlar. Kzmn bir gn ettten eve gelip gzleri dolu dolu "anne bana manzara resmi yapmay ret" dediini hi unutmam. Manzara resmi ki ide fotokopiden kma dncesi uyandran ve nedense; nesilden nesile gzel resim olarak pekitirile pekitirile aktarlan: iki pencereli bir ev, kahverengi gvde ve yeil bir yuvarlaktan oluan yaprak ksm ile bir aa, arkada birbirinin yarsndan balayarak izilen sradalar (elbette kahverengi), gkyznde dzenli ve kvrm kvrm kenarlar ile bir bulut, kadn kesinde mutlaka drtte biri grnen ve izgi izgi k saan gne ve elbette M harfinin kollarn uzatarak izilen uan kular eklin deki hepimizin bildii resim trdr. Olay biraz aratrdmda kzmn iek eklinde ba olan bir insan resmi izdiini ve retmenin ise "hi byle insan olur mu, doru dzgn iz!" diyerek kadn attn ren dim. te yandan kzm byle bir yaant geirmese de manzara resmi izmeyi kukusuz isteyecekti nk panoya hep o resimlerin aslmas bir sre sonra zaten pes etmesini salayacakt. Bence resim kesi snf ta gzel manzara resmi (1) yapan birka rencinin zel sergi kesi ha line dntrlmemeli. ocuklarn zgrce, ilerinden geldii gibi yap t resimler, onlarn i dnyalarnn aynasdr ve hibir retmenin bir eye benzememi, ok kt olmu gibi ifadelerle bu ocuklarn yapt resimleri krtrp atmaya onlarn yaratclklarn ldrmeye hakk yok tur. Tm ocuklarn resmi mutlaka panoya almaldr. Snfta bakanlk seimi ayr bir sorundur ve yine kiide ok kalc etkile ri olan yaant izleri brakmaktadr. retmenlerin genellikle kendi ileri ni kolaylatracak ekilde kendi setikleri bir renciyi bakan yaptklar ya da bu rencinin seilmesini bir ekilde saladklarna yine okullarda ahit olmaktayz. Baz snflarda be yl boyunca hep ayn rencinin ba kan seildiine de ne yazk ki ahit olabiliyoruz. Dnn bu rencinin snftaki basknln ve statsn! Her renci bakan olma, snfn, arka dalarnn sorumluluunu stlenme ve bakanlk statsn yaama hakk olduu da unutulmamaldr. Be ylda 10 dnem olduu dnlrse iki er kii de bakan yardmcs olursa (onlarda grevi kendi iinde dn ml yapabilirler) 30 renci birer kere bu grevi stlenebilir.

lkretim ikinci kademe ve orta retim retmenlerine neriler: renci artk soyut dnebilme, tmevarmla birlikte tmdengelimi kullanma, hipotezler gelitirme, deneme, akl yrtme gibi bilisel ilem leri yapabilir. Sosyal adan ise artk dengeli ve uyumlu birinci kademe ocuu gitmi tir; yerine kuruntulu, g beenen, abuk tepki gsteren, abuk sevinen, abuk zlen, olur olmaz her eyi sorun yapan, bencilce istekleri olan ergen gelmitir. Ergen asndan konulan kurallar sama, kendine tannan zgrlkler yetersizdir, ergen herkesle tartmaya girmeye kendi haklln ispatla maya alr, ama bilisel geliimi hzlanm olan gen bu hza uygun bir ekilde dncelerini toparlayarak aktarmaktan acizdir, el kol hareketle ri abartldr, ses tonu yksektir, kendini anlatmakta yetersiz kald d ncesi (hele izleyici varsa) onda tam bir kmaz yaratr. Genellikle by le durumlarda retmenlerin bu grnty kiiselletirdikleri "sen be nimle nasl byle konumaya (daylanarak!) cesaret edersin lan!" eklin de bir g mesaj ile iletiimi noktaladklarn grrz. Oysa etkin dinle me yaparak gencin kendini ifade etmesine yardmc olmak ok daha salkl bir sonu douracaktr. Fiziksel yapda hzl ve orantsz bir deiim kendini gsterir. Kendi v cudundaki deiimlere kar ok hassaslaan gen kendinde beenmedi i fiziksel zellikler grr; bunlar kendisi iin hayati neme sahip sorun lardr, te yandan arkadalarndaki deiimleri de byk bir dikkatle iz ler. Bu dnemde zellikle ilkretim ikinci kademede ergenlerin birbir lerinin eksiklikleri ve kusurlar ile acmaszca dalga getikleri grlr. Bazen retmenlerin de aka olsun diye rencilere eitli lakaplar tak tklar ne yazk ki rastladmz bir gerektir. Bu konuda ok hassas olan ergen iin bu durum ok zcdr. Cinsel kimlik aray dnemin temel elikilerinden birini oluturur. zellikle erkeklerde cinsel ierikli akalar yapmak, yannda pornografik ierii olan dergi ve gazeteler tamak erkek olmann ispat olarak ken dini gstermeye balar. retmenlerin dikkatli olmas bu durumlarda renci ile teke tek yada rehberlik servisinin yardm ile iletiim kurma lar nemlidir, ne yazk ki okullarda bu tr olaylar yaandnda ergene

sapk! damgasnn vurulmas, topluluk nnde abartl bir ekilde tepki verilmesi ok alk olduumuz grntlerdir. Fiziksel yapda hzl bir deiim kendini gsterir. Ancak 12 ya deiimin bazlarnda grld bazlarnda ise grlmedii dolays ile irili ufakl bir snf grnts ile karlamamamza neden olan bir devredir. Altn c snfta ergenlie adm atm birka kii vardr; 7. snfta yar yarya olan grnt 8. snfta nerede ise tamamnn ergenlie geii ile kendini gs terir. Sorunlarn temelini ilkretim ikinci devrede bu karma yap olu turur. Ergenlie girenlerin gurur ve utan arasnda yaadklar eliki ile te yandan giremeyenlerin yaadklar panik ve korku iliki ve davran larnda belirleyici rol oynar. Kar cinse ilgi artar, kar cins tarafndan beenilmek en nemli ama haline gelir. Ancak kzlarn fiziksel geliiminin erkeklerden (ergenlie girmeyenler) daha hzl olmas kzlarn snflarmdaki erkek arkadalarna maskot gibi davranmasna ve daha ok st snflardan erkeklerle ilgilen melerine neden olmakta, bu durum da snftaki temel atma nedenle rinden birini oluturmaktadr. Kar cinse ilginin artmas ve kendi bedeninde meydana gelen hzl de iim gencin zamannn byk ounluunu ayna karsnda geirmesi ne, klk kyafet ve sse dkn olmasna neden olur. lkretimin ikinci kademesinde zellikle 6.7. snflarda retmen ve ai leden onay almak iin kurallara uyulurken ergenlikle birlikte arkadalk ilikileri basknlarken dlanma korkusu kurallara uymay getirmekte dir. Ortaretimde artk yasaya boyun emek ahlaksal olandr. Bu dev rede retmenin ynetmeliklere bal kurallarn nedenleri ve gereklilii ni snfta tarttrmas; snf kurallarn ise snfta rencilerle birlikte be lirlemesi kurallara uyulmas asndan olumlu sonular verir. Bu dnemde hzl byme gencin yalpalamasna ve sakar olmasna ne den olur. Bu geici bir dnemdir ve ergenin sakarl ile dalga geilmemelidir. Kar cinse ilginin artt ve arkada grubunda var olmann ok nemli olduu bu devre gencin topluluk nnde kk dmeye kar ok has sas olduu bir dnemdir. retmenlerin zellikle idarecilerin trenlerde yada tm okulun nnde gence ynelik tehir edici ve cezalandrc

davranlarda bulunmalar gente kalc etkiler yaratmasnn yannda ok tehlikelidir ve hi istenmeyen sonular dourabilir. Mutlaka uyar mak gerekiyorsa en doru yaklam bunu yalnz kalnacak bir ortamda snf dnda ve ben dilini kullanarak yapmaktr. "Delikanl" sylemi kan deli akan anlamndadr. Yani ergen ne ocuktur, ne yetikindir, o kimliini arayan ve bu arayta bocalayan, gelgitler yaa yan, tavr ve davranlarn bir trl oturtamayan, duygularn abartl ama saman alevi gibi yaayan bir gentir. Bu ok nemlidir, nk ne yazk ki sk karlalan ergen intiharlarnn arkasnda yatan nedenlerden bir tane sidir. Ergen severse lesiye nefret ederse de lesiye nefret eder, ama bu duygu younluu saman alevi gibi parlar ve geer. O nedenle aileler ve retmenler ergenlerle ilikilerinde ok dikkatli olmaldrlar. 8. snf ergen iin lise seimi ve snavlar nedeni ile olduka zor bir yl dr. te yandan 8 yldr ayn okulda ayn arkadalarla olmann etkisi, er genlii artk tam yaamaya balamas, evde aile ile atmalarn da art mas dnldnde retmenlerin her yl syledikleri "Bu sene sekiz ler ok kt! Vallahi bktm, ders ileyemez oldum!" gibi ifadeleri ola an karlamak gerektii ortaya kar. retmenlere sekizinci snflarn her yl kt olacaklarn nk geliim dneminin doal bir sonucu ol duunu aklamaya altmda genellikle kabul etmezler ve zellikle bu ylkilerin daha kt olduunda srar ederler oysa her yl bu sylem kendini tekrar eder durur.. Ayn sorun 9. snflar iin de geerlidir. 8 yldr her metrekaresini ezberle dii okulundan uzakta bambaka bir okuldadr, yalnzdr en nemlisi artk kendisi mezdir. Artk liselidir, ergenliin fiziksel deiime dnk buna lmlar yava yava geride kalrken sosyal bunalmlar basknlamtr. Ge nellikle liselerde de "bu seneki 9. snflar ok kt" sylemini duyarz. Orta retimde 11. snfa doru youn bir gelecek kaygs ile karlarz. Bu konuda burada ayrntya girilmeyecektir, nk meslek seimi ve s nav sistemi bata olmak zere ok uzun bir ekilde ele alnmas gereken bir konudur. Hem gen, hem aile, hem de onlarla her gn yz yze olan retmenleri asndan olduka youn duygularla yaanan, zellikle bi zim lkemizde kendini '3 saatlik snava balanm gelecek' dncesi ile gsteren ok alkantl ve zor bir sretir.