You are on page 1of 52

Trkiye Bilimler Akademisi

CHAN SALIOLU
Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri

Akademi Forumu 24

NDEKLER

Sunu Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri Kuantum Fizii Hakknda Yaygn Grler Klasik Fizik Hakknda Yaygn Grler Kuantum Alan Teorisi ve Temel Kavramlar Kuantum Mekaniksel Sistemler Youn Maddeler Neden Sktrlmyor? Elektronlar Neden zde? Alan Fikri Kuantum Teorisi ve Relativitenin Alanlara Getirdii Temel zellikler Bozonlarve Fermiyonlar Kuantum ve Klasik zdelikler Dlama lkesinin Etkileri zerine zetle Relativistik Kuantum Alan Teorisinin Temelleri Simetriler, Korunum Yasalar ve Noether Teoremi Sorular
5

7 9 10 11 13 16 21 23 27 28 31 32 35 37 39 39 44

SUNU

Prof. Dr. Cihan Salolu 8 Nisan 2002 gn istanbul'da Trkiye Bilimler Akademisi Akademi Konferanslar Program erevesinde "Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri" konulu bir konferans vermitir. Prof. Salolu konumasnda klasik fiziin, felsefeyle birlikte, gndelik yaamla ilgili gncel nitelikli gzlem ve deneyimlerin aklanmasn mmkn klan ura alanlar olarak grldn belirtmitir. Kuantum fiziinin ilke ve kurallarnn geerlilii ise yaygn gre gre atom ve atom alt sistemlerin soyut dnyasyla snrl kalmaktadr. Sayn Salolu kuantum fiziini, relativistik kuantum mekaniini ve kuantum alan teorisinin temel kavramlarn aklam, verdii rneklerle bu bilim alanlarnn ya da ksaca kuantum fiziinin, gelitirdii temel ilke ve kavramlarn makro dnya iin de geerlilii olduunu, gnlk yaantnn anlalamam, ancak kanksam pek ok olgusuna aklamalar getirebildiini ortaya koymutur. Bunlarn tesinde, dnyamzn
7

tandmz ekliyle varoluunun bu temel ilkeler ve kavramlarla aklanabildiin! ifade etmitir. Prof. Salolu'na konferans iin Trkiye Bilimler Akademisi adna teekkr ederim.

Sayglarmla,

Prof. Dr. Engin BERMEK Akademi Bakan

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri

ukardaki balk aslnda ierii ok iyi yanstmyor, biraz daha dorusunu sylemek gerekirse 'kuantum mekaniksel temelleri' yerine 'felsefenin relativistik kuantum alan teorisine dayanan temelleri' demek lazm; ama kelime oyunundan vazgeemedim. Kelime oyunu uradan geliyor: eminim herkes bir sr 'kuantum mekaniinin felsefi temelleri' balkl kitap, makale vs. grmtr. Bunlarn genelde havas, 'Bu kuantum mekanii ok derin ve tuhaf bir ey ve ok byk felsefi problemler kartyor; temelindeki kavramlar o kadar acayip ki, teorinin felsefeyle yeniden yorumlanmas gerekli' eklinde.

Bunlar kmseme anlamnda sylemiyorum, bunlar hakikaten ok derin eyler; fakat konumamn konular kesinlikle bunlar deil. Bir kelime oyununa tevessl etmi olmama ramen asln9

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

da syleyeceim ey, mit ediyorum ki herkese duyunca "tabii, bu zaten byleydi" dedirtecek cinsten.

KUANTUM FZ HAKKINDA YAYGIN GRLER


Yalnz ilk nce, insanlarn kafalarnda yaygn olan birtakm inanlara, grlere bir gz atalm. Kuantum fizii hakknda birtakm kanlar var: 'bildiimiz dnyaya hi benzemiyor', 'sadece kk atom ve atom alt leklerde gerekli' gibi. Daha yksek hzlarda relativistik kuantum mekanii, bunun da aklayamad eyler iin ise kuantum alan teorisi gerekiyor bu ufak leklerde. Gene yaygn bir gr, 'deneycilerin ok hassas ekilde lt birtakm ok ezoterik, gndelik dnya ile alakasz baz efektleri aklamak iin bu kuantum alan teorisi gerekiyor, ama her gn grdklerimizle bunlarn fazla bir ilgisi yok' eklinde. Bir baka iddia da 'kuantum mekaniinde determinizm ve kesinlik ortadan kalkyor, belirsizlik ilkesiyle her lm, her mesele bulank bir hal alyor ve teori felsefi ynden artc ve tartmal temel fikirler ieriyor' eklinde. Bu yalan deil, yani burada hakikaten tuhaf fikirler var; Schrodinger'in kedisi gibi. Mesela bir yaz tura atyoruz, para yere dyor, netice ya yaz ya tura, fakat diyelim ki hemen bakmyoruz. imdi klasik objektif gereklik kavramna gre " bu, baksak da bakmasak da ya yaz ya tura" deriz. Kuantum mekaniinde ise, bakmadmz srece, yaz ile tura durumlar bir tuhaf askda kalm ekilde bir arada bulunuyorlar ve ancak gzlemimiz onu bunlardan bir tanesi haline getiriyor. nsan, "Bu ikisi arasnda ne fark var; yani askda demekle ne kastediyorsun? Zaten ancak baknca durumu re10

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

nebiliyorsun. 'Askda yaz-tura bir arada' demekle 'objektif olarak (yani ben bakmasam da) yaz veya tura' demek arasnda gerekten deneysel olarak llebilir bir fark var m" diye sorabilir. Deneysel olarak biliniyor ki fark VAR ve kuantum mekanii iki durumun gzlem ncesinde askda olduu hale uyuyor. 0 yzden kuantum teorisinin acayipliini hibir ekilde kmsemeye imkn yok; fakat dediim gibi bizim konumuz bu deil.

KLASK FZK HAKKINDA YAYGIN GRLER


imdi buna karlk 'klasik fizik' deyince akla ne geliyor? Klasik fizik hakknda da birtakm yaygn kanlar var, bunlar da yle eyler: Grdmz makroskobik dnyay tasvir etmek iin Newton denklemleri, Einstein denklemleri, bir de Maxwell denklemleri yeterli. stelik bu bizim formel olarak da destekleyebileceimiz bir ey; nk Planck sabiti h biliyoruz ki gndelik asal momentuma gre veya eyleme gre ok ufak; onu tam formel olarak sfra gtrrsek, zaten kuantum mekanii denklemlerinden bu yukardaki klasik fizik denklemleri bir anlamda elde ediliyor. Deniliyor ki, klasik fizikte determinizm zellii var, kesinlik zellikleri var ve felsefi ynden de bir problem yok. O zaman gndelik dnya klasik fizikle, atom ve daha ufak sistemler ise kuantum fizii ile betimlensin. Halbuki, ite benim burada vurgulamak istediim nokta geliyor: bildiimiz dnyada aslnda kuantum alan teorisiyle her an kar karyayz. Neden bunun farknda deiliz? Zira ok defa insanlarn kartrd iki ey var: anlamak ile kanksamak. Kanksamada bir eyi
11

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

tekrar tekrar gryoruz ve bu byledir deyip artk zerinde dnmeyi brakyoruz. Bilmek ve kanksamak, anlamak ve kanksamak tamamyla farkl eyler; kanksamak anlamak demek deil. Mesela, birtakm rnekler vereyim; dosdoru kuantum alan teorisinden geldiini iddia edeceim bunlarn. Herkesin birer burnu, ikier kula olmas, bir bardaa su doldururken su seviyesinin ykselmesi, sonra tamas kanksadmz olaylar, ama sebepleri ne? Bunlar tamamyla kuantum alan teorisinden kaynaklanan eyler. Kuantum fizii aslnda bulanklk deil, kesinlik sunuyor; gerekten klasik fizik tarafndan tasvir edilecek bir dnya dnmeye kalksak amorf ve bildiimiz, grdmz dnyaya hi benzemeyen bir tablo kyor. Bir nokta daha var: "mikroskobik dnyada kuantum mekanii lazm, makroskobik dnyada ise klasik fizik tamamyla yeterli" denilince bir ilave hata yaplyor. Aslnda tabii fizikiler daha dorusunu biliyor, ama nedense byle dikkatsizce laflar slogan haline geliveriyor. Aslnda meseleler sadece mikroskobik-makroskobik diye ayrlmyor, bir eksen daha koymak lazm ortaya. Temelde kuantum mekanii doru, o yzden her ey bir cins dalga ile gsterilecek. imdi o dalgalar arasnda faz ilikileri tamamyla geliigzel mi, yoksa bu faz ilikileri bir ekilde uyumlu mu? Koherens veya inkoherens uyumlu veya uyumsuz olduu haller. O zaman drde ayrmak lazm karlaacamz fenomenleri: 'koherent ve makroskobik', 'inkoherent ve makroskobik', 'inkoherent ve mikroskobik', 'koherent ve mikroskobik'. imdi bu drt kategoriye ayrdmz zaman durumu daha iyi tasvir edebiliriz . Mesela, koherent ve mikroskobik olarak mehur ift yark deneyini elektronlarla yapabilirsiniz. Elektron dalgas tama12

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

myla koherent olarak hazrlanmsa, orada enteresan giriim etkileri grrsnz. Sonra makroskobik koherent olaylarda da son derece artc eylerle karlaabilirsiniz; mesela sper iletkenlik, sper akkanlk. Bunlar ok sayda parac iermesine ramen makroskobik boyutlarda kuantum mekaniinin etkilerini gzler nne koyan eyler; bunlar klasik fizikle aklamaya imkn yok. Mikroskobik inkoherent durumlar da olabilir, elektronlarla bir deney yapyorsunuzdur; ama fazlar bir ekilde birbirlerini ortalama olarak gtrrler. Aslnda bizim klasik dnya dediimiz ey, makroskobik ve inkoherent olan kombinezon, insanlar diyebilir ki, "tamam, ite tam orada kuantum mekaniine hi ihtiya yok, zira hem makroskobik, hem de fazlar ve dalga karakteri kayboldu". Halbuki aslnda bir sr felsefi kavrammzn kkeninde tam bu dnya var

KUANTUM ALAN TEORS VE TEMEL KAVRAMLAR


Kuantum alan teorisinin zerinde neden bu kadar duruyorum? Kuantum alan teorisi nihai teoridir diye bir iddiam yok, fakat kuantum alan teorisi 10 zeri eksi 18 metre, yani ekirdein de bin kat daha altnda mesafelere kadar denenmi vaziyette ve orada geerli; Standart model diye bir kuantum alan teorisi gayet gzel iliyor. imdi bunun nihai teori olmad neredeyse kesin gibi, fakat nihai teori olmamasna ramen, bir baka nihai teoriyi bulduumuz zaman, o teori de kuantum alan teorisinin imdiye kadar baarl btn zelliklerini yine ortaya karmak zorunda kalaca iin, burada syleyeceim eyler yine geerli olacak. imdi, 'temel kavramlar' diyorum. Kkenleri kuantum alan te13

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

orisine kadar giden bu temel kavramlar neler? Mesela, bir tanesi zdelik. Leibniz bu konuda epey bir eyler sylemi. Tam birincil referanslar bulamadm, tam ne sylyor ok da iyi anlayamadm ama bir takm nemli eyleri sezgisiyle kavram grnyor. "Ayrt edilemezlerin aynlklar" ve "aynlarn ayrt edilemezlii". Bunlar kuantum anlamda zdelik fikrine benzeyen ifadeler. Makroskobik seviyede bir rnek olarak tek yumurta ikizlerinin zde olduklarn genelde syleriz. Peki, bu zdelik nereden geliyor? Veya bunun daha zayf bir hali olan benzerlik nereden geliyor? Mesela kedileri ele alalm: Platon'un, ilk midir bilmiyorum, ama dikkat ektii bir nokta var. imdi, u bir gerek ki bir sr farkl kedi gryoruz, fakat herhangi bir kedi grdmz zaman diyoruz ki bu bir kedi. Peki, bunlarn rengi benzemiyor, boylar benzemiyor, gene de hepsine kedi deyip nasl bunlar snflayabiliyoruz? Bu 'kedi' kavram nereden geliyor? Platon'un gr kabaca yle: aslnda bir ideal formlar dnyas var, orada bir tane ideal kedi var ve burada bizim grdmz kediler onun kt kopyalar. Fakat biz de bir ekilde o ideal formlar dnyasyla iliki iindeyiz, oradaki birtakm eyleri 'hatrlyoruz'. O grdmz kedileri birer birer ideal formlar dnyasndaki kedilerin rnekleri olarak tandmz iin snflandrabiliyoruz. Formlara 'evrenseller (niversallar)' diyerek Aristo da buna devam etmi, ondan sonra ortaada Abelard ve Aziz Thomas Aquinas ve dierleri de, hatta bugnk felsefeye bile galiba bu sorunlar bir ekilde tanm vaziyette. Yanlmyorsam deerli arkadam Arda Denkel de bu konularla ilgiliydi, fakat bunlar onunla konumak imknm olmad. Aslnda evrenseller lisanla da yakndan ilgili. Dilbilgisinde 'kedi' bir cins isim ve
14

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

'Londra' gibi zel isimlerden farkl bir kategori. Fiiller ise cins isimlerin tekrarlanan mterek faaliyetlerini ifade ediyor. Mesela canllar reme ve lme fiillerinin zneleri. Ksacas cins isimlerin ve fiillerin varl doa yasalarnn bir neticesi, fakat tandk evremizi hangi doa yasalar nasl ortaya kartyor? Sonra, bu benzerlik fikrinden yle bir baka netice kt sylenebilir. Tamsaylar fikri benzerlik olmadan olabilir miydi? Bu kavram ilk olarak Frege ortaya atyor. Tam saylar, mesela 3 says nasl elde ediliyor Frege'nin dncesine gre? 3 kedi, 3 kak, 3 bulut vesaire, her trl iinde tane benzer ey bulunan setleri alyoruz, sonra da "btn bu setlerin mterek zellii nedir" diyoruz. Cevap "lk"; onu oradan soyutlayp kartyoruz. imdi, byle benzerlikler olmasayd acaba bu say kavrammz da olabilir miydi? Belki de olabilirdi, bilmiyorum, ama hi deilse mantkl bir soru gibi grnyor. Sonra, yine gndelik hayatmzda ok kanksadmz baka bir ey, youn maddenin sv ve kat uzayda belli bir yer kaplamas ve baka bir youn maddeye yer tanmamas. Barda alyorsunuz, bardak bata bo, sonra suyu dolduruyorsunuz ve su seviyesi ykseliyor. imdi bu, zerinde dnmeye hi demeyecek bir ey gibi grnyor, zira tandk bir olay. Aslnda tamamyla kuantum alan-teoretik bir fenomenle kar karyayz. imdi, bo ve dolu deyince i 'varlk' ve 'yokluk' gibi baka daha temel eylere de gidiyor. Bir ara TBTAK Bilim Teknik dergisinde belki tamamyla bolua ayrlm bir zel say kartmay dnyoruz: kapak siyah olacak batan aaya! Boluk hakknda sylenecek ok ey var ve ayr bir konferans gerekir.
15

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

imdi, iddiam burada bahsettiim eylerin hepsinin relativistik kuantum alan teorisinin makroskobik lekteki grntleri olduu. imdi, u sylediimiz "Kuantum mekaniksel denklemlerin Planck sabiti h sfra giderken limitini alnca klasik fizik denklemlerini elde ederiz" laflar formel olarak doru, fakat grdmz dnyada h kk olmasna ramen sfr deil. Gerekten sfr olsayd nasl bir dnya ortaya kard, onu da konumann sonuna doru gzmzn nne getirmeye alacaz; fakat greceiz ki, bu szde tandk dnyay neredeyse hayal etmek bile imknsz. imdi, zdelik, benzerlik, doluluk gibi fikirlerimizin altnda neler var bir bakalm.

KUANTUM MEKANKSEL SSTEMLER


Artk biliyoruz ki mesela tek yumurta ikizleri arasnda biyolojik zdelik (buna genetik bilimi bu kadar ilerlemeden cevap verilemezdi) DNA'larnn aynl sayesinde var. Kedilerin arasndaki benzerlik de kedi DNA'snn kararllndan geliyor. imdi, buradaki fikirler temelde Schrodinger'in What is life diye 1940'larda birok insan etkilemi bir kitabndan kaynaklanyor. Oradaki argman, eminim ki modern biyologlar tarafndan ok daha rafine edildi ve detaylandrld, ama Schrodinger ok nemli bir ey yakalam ve bence sonradan yaplanlara biraz da bunun iinin doldurulmas eklinde baklabilir. Syledii u kabaca: Kuantum mekaniinde enerji seviyeleri srekli deil, kesikli; o zaman kedi DNA'snda (ki bu en nihayet dev bir molekl) bir ey belli bir enerji seviyesiyse bir burunlu kediye, bunun stnde
16

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

belli bir baka enerji seviyesiyse iki burunlu kediye kar geliyor, arada bir enerji boluu var. imdi ya bir enerjidesiniz, ya dierinde; kuantum teorisinde ikisinin arasnda herhangi bir enerjiye izin yok. Boltzmann sabiti k ve mutlak scaklk T'nin arpm kT civardaki ssal enerji; alttaki seviyeden bu ssal enerjiyi alarak yukar klamyor, zira aradaki enerji fark bunun epey stnde. O zaman bir kararllk oluyor ve kedi DNA's alttaki tek burunlu durumda kalyor, ok nadiren iki burunlu bir kedi kyor. Yani sonunda kedilerin birbirine benzemesinin sebebi kedi DNA'snn kuantum mekaniksel bir ekilde kararllndan kaynaklanyor. imdi, bu kesiklilik nereden geliyor? Kesiklilik bal sistemlerde kuantum mekaniinde kanlmaz bir genel netice. Bal demek, bir sistem, bir baka sistemi ekiyor ve uzayn belli bir blgesine hapsediyor; o hapsettii zaman genel bir teorem diyor ki hapsedilenin enerji seviyeleri kesikli kacak. imdi, nce kedi DNA'snn kararll, bunun temelinde ise atomlarn kararll ve hatta aynlklar aslnda ksmen bu teoremden geliyor. Teoreme iki kuantum mekaniksel unsur daha eklemek lazm: Heisenberg Belirsizlik lkesi ve Pauli Dlama lkesi. Fizikiler iin bunlar ok tandk, ama herkesin fiziki olmadn dnerek birazck aklamaya alalm. Bir yere hapsedilmi bal bir sistemin en basit ve somut ekli olarak, iki ucu sabitlenmi bir tel ve onun zerinde elde edilebilecek titreim kiplerini dnebilirsiniz. Telin uzunluu d ise, en uzun dalga boyu 2d, sonrakiler d, 2d/3, d/2,..., yani 2d/n (n=1,2,3..) diye gider. Bunlara karlk gelen frekanslar var; frekanslar da dalga boyunun tersi kere teldeki sesin hz v; demek
17

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

ki bunlar da 1,2,3,...,n diye gidiyor. Burada tel diyorum, ama bunu kuantum mekaniine evirip, buradaki dalgalar kuantum dalga fonksiyonu olarak dnmek mmkn ve bu dalga fonksiyonu tarafndan temsil edilen parack da bu iki duvar arasnda hapsedilmi oluyor. imdi, eer Plank'n da dediine baklrsa, frekanslarn nne bir tane h koyarsanz enerjileri bulursunuz. Aslnda bunu non-relativistik ekilde yaparsanz enerjiler n'nin karesi gibi kyor, fakat nemli olan ey kesikli olmalar. Aslnda ular burada ok sk bir ekilde sabitledik, kesiklilik iin bu kadar sabit olmalar art deil. Kuantum mekaniinde dalga fonksiyonu W kompleks bir fonksiyon, yani bir reel, bir de sanal ksm var. Sanal ksmn iaretini deitirirsek elenik dalga fonksiyonunu, yani W elde ediyoruz. Uzayn x noktasndaki dalga fonksiyonu elenik dalga fonksiyonu ile arplnca W(x)W*(x) gibi pozitif bir ey elde ediliyor ve bu da o parac orada bulma ihtimal younluu. Genel bir teorem gsteriyor ki, bu ihtimal younluu uzaa gidildike belli bir ekilde O'a gidiyorsa gene kesiklilik kanlmaz olarak kyor. imdi o zaman bir iki kuantum mekaniksel sistem daha tanyalm, onlarda da ayn zellii grelim. Bu kuantum mekaniksel sistemler hem ok nemli, hem de sonra birtakm rneklerimizde kullanacamz iin bunlar biraz incelemek gerekiyor. Bir srtnmesiz yatay yzey zerinde bir m ktlesi ve onu duvara balayan bir yay olsun, yayn kuvvet sabiti de k. Biliyoruz ki bu sistemin karekk (k/m) deerinde bir tabii f frekans olacak. Byle bir sistemle neden ilgilenelim? Tabii ki, tek bana o kadar enteresan olmayabilir ama bir basit sarka, bir indktrle-kon18

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

dansatr devresindeki salnmlar, kat maddelerin zgl slar, elektromanyetik dalgalar, ve birok dier fiziksel olay sonunda hepsi bu sistemle bir ekilde alakal. O yzden bu sistemi anlamak, hakknda biraz bir fikir edinmek nemli. imdi, klasik olarak sistem istedii gibi salnabiliyor, ne kadar ekerseniz o kadar byk enerjisi oluyor ve istediiniz enerjiyle bunu hareket ettirebiliyorsunuz. Sistemin potansiyel enerjisi V(x)=1/2 kx 2 tam bir parabol; bunu kuantum mekaniksel olarak zdnz zaman, gryorsunuz ki enerji seviyeleri ancak eit aralkl tamsaylar eklinde oluyor. Bir de temel enerji var. Ktle tam ortada dursun ve hareketsiz beklesin diyemiyorsunuz. Belirsizlik ilkesi yznden tam bir noktada tutarsanz, bu defa ister istemez bir kinetik enerjisi olacak; kinetik enerjisini 0 yapmaya kalksanz uzayda her yere yaylacak; sonunda ikisinin arasnda en az belli bir enerjiye raz olmak zorundayz; bu da hf/2'ye eit. imdi bu sistemi aklmzda muhafaza edelim ve bir baka nemli sisteme dnelim. Hidrojen atomu. nk DNA, proteinler vesaire, en nihayet dev molekller, molekller de atomlardan yaplm. Demek ki atomlarn enerji seviyeleri ve bu seviyelerin kesiklilii hakknda fikir edinmemiz lazm. imdi, hidrojen atomu enerjisine bakarsak, bir kinetik enerji ksm var: p2/2m. Burada p momentum, ondan sonra bir de merkezdeki protonla onun etrafndaki elektronun arasndaki ekim potansiyel enerjisi var; ekim olduu iin eksi iaretli ve r'nin fonksiyonu olarak ekli e2/r. Rutherford deneyleri ile elektronlarn ekirdein epey dnda olduu ve neredeyse btn ktlenin aslnda atom yarapnn yz binde biri yarapl bir ekirdekte topland anlalnca ortaya byk bir kriz km. Bu elektron
19

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

nasl oluyor da ekirdee dmyor bu ekim gc varken? Diyelim ki dnyann gnein etrafnda dnd gibi asal momentumla dnsn, yani santrifj kuvveti ile bunu engelleyelim, ama o zaman da ivmelenirken radyasyon yayacak, byk hzla enerji kaybedecek ve saniyenin milyarda birinde decek. imdi, bunun dmemesinin, kararllnn sebebi u. Belirsizlik ilkesi diyor ki, r ynndeki momentumuyla, r ynndeki pozisyonu arasnda h kadar bir belirsizlik var; u halde momentum p aa yukar h/r gibi, o zaman oradaki p2 yerine (h/r)2 koyalm. Toplam enerji sadece r'nin bir fonksiyonu oldu. O zaman bu kendini belli bir r'ye, enerjiyi minimize ettii r'ye ayarlayacak Bunu yaptnz zaman bakyorsunuz ki bu r hakikaten atom byklnde. Bu bize temel durum enerjisini de veriyor. Yukardaki enerjileri de, Schroedinger denklemini zerseniz bu temel enerji kere bir 1/n2 olarak buluyorsunuz. Yani ana fikir u: Coulomb kuvveti elektronu protona doru ekiyor, belirsizlik ilkesi ise itiyor ve ikisi arasnda bir denge kuruluyor ve atom bir Angstrom, yani 10 zeri eksi 10 metre boyutlarndaki bykln bu denge neticesinde elde ediyor. Hidrojen atomunun ii ne kadar bo bunu hakikaten iyi anlamak lazm. nk atomun yz binde biri yarapl bir ekirdekten (ki esasnda ktlenin ok byk ksmn tayor) bahsediyoruz ve bunun ne demek olduunu her zaman somut olarak dnmyoruz. Bu ok verdiim bir rnek, ama yine de sylemeye deer: ekirdek mesela u masa ebatlarnda ise, demek oluyor ki, elektronlar aa yukar izmit'te. Yani atomun esas kt20

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

lesi masada, sonra zmit'e kadar boluk var ve etrafnzda grdnz her ey bu derecede bo. Yani aslnda her ey bombo. Bunu gne sistemiyle karlatrlanz, gnein kendi yar ap aslnda gne-dnya yrngesinin yzde 1'i mertebesinde. Demek oluyor ki gne sistemi aslnda bir atoma nazaran ok ok daha dolu. Peki ortada bu kadar boluk varken maddenin veya svlarn sktrlamamas neden?

YOUN MADDELER NEDEN SIKITIRILAMIYOR?


imdi, bu gndelik sktrlamama olaynn arkasnda iki tane tamamyla kuantum mekaniksel etki var. Bir tanesi Heisenberg Belirsizlik lkesi; grdmz gibi bir tek elektron bile olsa atom belli bir byklk alyor, ondan daha kk olmuyor. br de Pauli Dlama lkesi. Dlama ilkesini herhalde fiziki olmayanlar da biliyordur. Atomlar olutururken bu kesikli enerji seviyelerine elektron doldurmaya balyorsunuz ve belli bir seviyeye, belli bir zel duruma ancak bir tek elektron koyabiliyorsunuz; nk elektronlar fermiyon denilen zel bir cins parack, bunlardan ancak bir seviyeye bir tane konabiliyor (bozonlar halbuki bir baka cins parack, mesela fotonlar byle, onlardan bir dzeye istediiniz kadar koyabiliyorsunuz, hatta ne kadar doldursanz o kadar daha 'holarna gidiyor'). imdi, mesela hep syleyip durduum bir rnek var: Boazii kprlerinden atlayp suya arpp len insanlar. Bu insanlar ne ldryor? Hakikaten hi mbalaa etmeden diyebiliriz ki, Heisenberg Belirsizlik lkesi ve Pauli Dlama ilkesi; yani iki tane gayet kuantum mekaniksel ey ldryor bunlar. nk onlarn vcutlarndaki elektronlar suyla te21

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

masa geldiklerinde hzla o suyu, yani suyun elektronlarn oradan itip boaltmalar lazm, zira Dlama lkesi der ki elektronlar bu kadar birbirinin yaknna gelemez. Bunu birazdan daha detayl olarak greceiz, fakat temelde elektronlar bunu yeteri kadar hzl yapamadklar iin bu kiinin vcudu ok iddetli bir distorsiyona uruyor ve bunun tepkisinden de lyor. Peki, Pauli Dlama lkesi nereden geliyor? Ona daha sonra geleceiz ve greceiz ki, bu ilkenin arkasnda elektronlarn dier btn elektronlarla ayn, protonlarn dier protonlarla ayn ve gerekten zde olmalar var. Bu olmadan da zaten bu hidrojen atomlarnn enerji seviyelerinin ayn olmasn aklayamazsnz. nk bir hidrojen atomu aldk, onun iin Schrodinger denklemini zdk, proton verilmi, elektron verilmi tamam, o zaman bunun enerji seviyeleri byle kesikli olacak; fakat bir 'baka' hidrojen atomundaki protonun ve elektronun buradakilerle ayn olacan kim garanti ediyor? ite, kuantum mekanii yetmiyor orada ve kuantum alan teorisi gerekten lazm oluyor. Burada, kendi talebeliimde ilk defa bu Pauli Dlama ilkesini duyduumda edindiim bir acayip izlenimi de hatrlyorum. Seviyelere elektron koyunca o seviye doluyor gibi laflar bana ok tuhaf gelmiti. Son derece kk boyutlarda, hibir zaman ulaamayacamz, gremeyeceimiz boyutlarda son derece soyut eylerden bahsederken, ortada kutular varm gibi bu dolma, boaltma fikirleri, "kutu bo olunca koyabiliyorsunuz, dolu olunca koyamyorsunuz" ifadeleri ne demek? Herhalde bunlar sadece gndelik lisanmzdaki birtakm benzetmelerden ibaret diye dnmtm. imdi anladm ey u ki, aslnda bolukdoluluk gerekten temelde Pauli lkesinden kaynaklanyor ve bi22

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

zim kullandmz boluk-doluluk kavramlar o atomik, elektronik seviyelerde olan ilerin gndelik lisanmzda su stne kmas, uurumuza yansmas. Yani bir benzetme falan deil, gerekten oradan geliyor. Bozon olsayd mesela bunlar, istediiniz kadar ayn seviyeye koyardnz, hi de bir eyin dolmas gibi bir o\ay olmazd. Adam suya arpyor, adamn ii de bo, suyun da ii bo, birbirlerinden hayalet gibi geerlerdi.

ELEKTRONLAR NEDEN ZDE?


Bu soruya mehur Richard Feynman'n hocas John Wheeler'in bir cevab var. Feynman leli on seneyi geiyor, ama hocas Wheeler zannediyorum artk 90 yalarnda, maallah hl aktif ve hep orijinal fikirler ortaya atan bir insan. Onun cevab, "ortada bir tek elektron var da onun iin!" Bunlarn hepsi birbirinin ayns, bir tek ey olunca zaten sylenecek bir ey kalmyor, ama nasl oluyor da bir tek elektron bir sr elektron gibi grnebiliyor? imdi, Wheeler'in fikirleri aslnda kuantum mekanii ile kuantum alan teorisi arasnda bir cins orta durak gibi bir ey ve bir ekilde kuantum alan teorisinde de bu fikirlerden bir eyler geriye kalyor; o yzden bunlara bir bakmaya deer. Relativistik olmayan kinetik enerji E=p /2m demitik, eer potansiyel enerji yoksa momentum p ile E arasndaki iliki bu. Relativistik olunca, E2=p2 c2+m2 c4 (tabii m eer yerli yerinde duruyorsa, yani p=0 ise bu mehur E=mc2 forml oluyor), fakat buradan enerjiyi zmek istediiniz zaman bir karekk geliyor, karekk neticesinde art eksi iaretinin ikisi de var ve bunlarn iki23
2

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

sini de ciddiye almak lazm. Schrodinger denkleminin relativistik genellemesini yazmaya alan Dirac, kendi adyla bilinen denklemi buluyor; fakat bu negatif enerjileri grnce son derece rahatsz oluyor. Gerekten de ok ciddi bir problem var; nk tabiattaki her ey mmkn olduu kadar dk enerjiye inmek ister, bu durumda btn elektronlar negatif enerjilere gidecek, ortada pozitif enerjili normal elektron falan kalmayacak. Bu meseleyi Dirac dahice hallediyor. Diyor ki, elektronlarn Pauli lkesine uyduunu biliyoruz. Tamam, bu negatif enerjili elektronlar mevcut olsun, fakat bunlar btn negatif enerjili seviyeleri dolduracak kadar ok sayda olsun ki, iin bandan beri bu seviyelerin hepsi dolu olsun. O zaman, boluk dediimiz ey tamamyla sonsuz negatif ykl, sonsuz negatif enerjili bir elektronlar denizinden ibaret! Deniz lafn kullanan Dirac'n kendisi. Denklemde p2 sfrdan kk olamayaca iin enerjinin alabilecei deerler ya eksi mc2 den aa olacak ya da mc2 den yukar olacak, aradaki deerler yasak. Elektronlarn ok byk ksm negatif enerjilerde, fakat yukarda da ite tek tk bizim grdmz pozitif enerjili elektronlar var. imdi, Pauli Dlama lkesine gre hakikaten negatif enerjilerin bir ekilde dibi varsa (bu konuda ok fazla bir ey sylenmiyor ama bir dip olduunu dnmek lazm) negatif enerjili seviyeler doldurulabilir gerekten; oralar dolduktan sonra da bize bir miktar grdmz pozitif enerjili elektronlar kalr. Ama bu her yerde byle olduu iin, o zaman, boluk dediimiz ey aslnda bu negatif elektron denizinden ibaret. Bu sadece enteresan ve arpc bir fikir deil, bir sr yeni olaya yol ayor. Mesela, bir
24

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

foton gelip bir negatif enerjili elektrona vurursa (negatif enerjili bir elektronu pozitif enerjili yapabilecek kadar enerji tayorsa) bu elektron yukar kyor. imdi yeni bir elektron gryoruz yukarda, aada ise boluk dediimiz yerde bir tane 'delik' meydana geldi. Bu delik de fona gre pozitif enerjili ve ykl bir yeni parack gibi davranacak. Demek ki, enerjisi 2 mc2'den fazla olan bir foton bir elektron-antielektron (pozitron) iftine dnebiliyor. imdi, burada temel bir ontolojik yer deitirme var: bizim boluk dediimiz ey aslnda tamamyla dolu bir ortam, o tamamyla dolu ortamdaki bir boluk veya delik ise pozitif ykl, pozitif ktleli bir parack gibi karmza kyor. Bu srecin tersi de mmkn. Yukardaki bir elektron aadaki bir delie dt zaman fazla enerjisini bir fotonla dar verecek. Bu durumda elektron ve pozitron yok oluyor ve yerlerine bir foton kyor. imdi, bu olaylara bir uzay zaman diyagramnda bakalm. Uzay zaman diyagramnn ok basit bir eklini alalm. Uzay tek boyut x, zamann birimi de uzaynkiyle ayn olsun diye c ile t'yi arpalm. Yatay eksen x, dikey eksen ct olsun. Uzayda sadece pozitif veya negatif x istikametlerine gidebiliriz. Pozitif x ynnde giden bir k sinyali x =ct, ters ynde giderse x= -ct izgisi olacak. Bu uzay zaman diyagramnda, eer bir parack orijinde oturuyorsa, zaman geerken pozisyon koordinat hep sfr kalacak, yani parack ct ekseni boyunca bir izgi izecek. Bir parack normal n hznn altnda bir hzla gidiyorsa, o zaman x=ct ile dikey eksen arasnda bir izgi ile gsterilecek. imdi, bu izgileri grdkten sonra, yaratma yok etme srelerine tekrar bakalm. Bir elektron giderken ters ynden bir pozit25

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

ronla arpyor ve bir foton ortaya kyor; ama diyelim ki, bu pozitron bir baka fotondan retilmi bir elektron pozitron iftinden geliyor. Ayn iftin elektronu sonra gidiyor ve tekrar baka bir yerden gelen pozitronla arpyor, ondan sonra yine bir foton kyor vesaire vesaire. imdi bu srece yle de bakabiliriz: zamanda ileri ynde, yani gemiten gelecee doru giden bir pozitron, tad elektrik yk, momentum, spin bakmlarndan gelecekten gemie doru giden bir elektron gibi dnlebilir. O zaman, yukarda anlattmz srete normal pozitronlar yerine zamanda geri giden elektronlar koyabiliriz. Bu bize zamanda aa-yukar zikzaklar yapan bir tek elektron izgisi veriyor. Btn bu olaylar srasnda, biz mesela, etrafmza t=0'da bakyoruz ve bu anda bir sr elektron ve pozitron gryoruz; aslnda bunlar, zamanda ileri-geri giden bir tek elektronun o andaki grntleri. Feynman bu hikyeyi Nobel kabul konumasnda anlatyor. Bir gn, Wheeler telefon ediyor Feynman'a ve "Ben biliyorum neden dnyada bir tek elektron var" diyor ve yukardaki argman veriyor. Her ne kadar Feynman konumasnda "Bu fikri tam benimseyemedim" diyorsa da, kuantum alan teorisindeki Feynman Propagatr denen ey aslnda buna dayanyor ve buradan epey ilham alm olduu belli. Bu noktada zetleyelim: Argmann ierisine E2=p2c2+m2c4 ve kuantum mekaniini koyduk; ilk nce tek bir elektrondan bahsetmek niyetiyle baladk, fakat relativite ve kuantum mekaniini bir araya getirince karmza negatif enerjiler kt; karekkn eksi iaretinden aniden bir sr zde parack ve anti parack26

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

lar elde ettik ve stelik grdk ki, bu sistemde tutarl bir fizik yapmamz ancak Pauli Dlama ilkesi de ayrca art koulursa mmkn. Bunlar hakikaten birlikte giden birtakm zellikler. Aslnda Wheeler'in yaptndan daha da dorusunu bulmak iin relativistik kuantum alan teorisi erevesine gitmek gerekiyor. Buradaki kelimelerin her birinde bal bana bir anlam var. Klasik alan teorileri eskiden beri vard; ondan sonra relativistik olmayan, kuantum mekanii ve kuantum fizii var; bunlar alan teorisi olmadan relativistik yaplabilir veya klasik relativite yaplabilir. Burada ise zel bir ekilde birletiriliyor ve ok yeni eyler kyor.

ALAN FKR
Alan teorisine bakarsak fikir u: Temel fiziksel gereklik bizim ok defa dndmz gibi bo bir uzay; bunun ierisinde birbirlerini birtakm kuvvetlerle etkileyen, hareket eden bir takm paracklardan ibaret deil. Daha derin gereklik, daha temel fiziksel varlk, btn uzay kaplayan, her yerde ayn ekilde davranan bir 'alan'. Bu, fizikte ok nemli bir gr ve her zaman bu gr hkim olmam. Mesela, Dekart bir zamanlar bu gr savunmu; biliyorsunuz, "doa boluktan nefret eder" gibi bir slogan var Dekart'tan gelen. Ona gre boluk aslnda bir ortam. Orada anaforlar var ve gezegenler ite o yzden dnyor. Newton da aslnda 1/r2 kuvvetinin bo uzayda bir yerden bir yere gidebilmesinden biraz rahatsz, ama "Ben bu konuda tartma ve bir hipotez falan yapmayacam, ite bu yryor, bunun
27

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

sadece matematiksel neticelerine bakalm" diyor. imdi de klasik alanlara gelelim. Alan grne bakarsanz her yerde bir ey var. Klasik alanlarn rnekleri olarak mesela sv veya gazlarda ses dalgalar olabilir, katlarda elastik dalgalar, bo uzayda elektromanyetik dalgalar. Peki o elektromanyetik dalgalar iin ortam nerede? Bu, Maxwell'i de ok dndrm ve Maxwell, klasik fizik grne bal bir insan olduu iin bir cins 'esir (aether)' ortamna gerek duymu. Sonradan MichelsonMorley deneyi ve Einstein'n relativit teorisi bu basit esiri gereksiz yapm. Bu esir fizikteki birtakm nemli fikirlerden. Niels Bohr'un hani mehur laf var: "Basit bir doru eyin tersi basit bir yanl fikirdir, fakat derin bir dorunun tersi de derin bir doru olabilir." imdi bu esir fikri, yani uzay bo mu deil mi, bunlar herhalde derin fikir diye kategorize edilmesi gereken cinsten. Esir relativiteden dolay atld denilirken modern parack fiziinde bir anlamda tekrar canlanyor. Higgs Alan diye bir ey gerekli ve bu modern, relativiteye uygun bir esir. Eer bu Higgs Alanna karlk gelen paracklar deneysel olarak bulunursa, bulan kesinlikle bir Nobel alacak, gerekten ok ok nemli bir ey. Klasik alana dnersek, bu sonunda uzaydaki her noktaya bir tane basit harmonik salnmc koymak demek.

KUANTUM TEORS VE RELATVTENN ALANLARA GETRD TEMEL ZELLKLER


imdi, kuantum deyince hangi zellikleri kullanyoruz? Bizim iin Heisenberg Belirsizlik lkesi nemli. Momentum-pozisyon
28

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

iin olann grdk. Zaman-enerji iin de var; kk bir 'At' zaman aralnda bir enerjideki belirsizlik delta E de yine h/(At)'den daha byk olmal. Asal momentumda da var: z ynndeki asal momentum belirsizlii ile xy dzlemindeki asal konum belirsizliinin arpm da h'den fazla olmak zorunda. Bunu relativite ile bir arada inceleyelim. Bir momentum ls olarak mesela mc alalm (parack ktlesi m, k hz c); eer bu parac Ax=p/mc'den daha kk yerlere sktrmaya kalkarsak, momentumu gryoruz ki h/mc'den daha byk olacak. Deneyleri (Ax)/c'den daha kk zamanlara sktrmaya alrsak, paracn enerjisi ktle enerjisi mc2nin stne kacak. Peki, mc2 nin stne kmas ne demek? 2mc2 olursa boluktan parack retebilme imknmz douyor! Yani paracklar yeteri kadar sktrrsak, yeni parack-anti parack iftleri buluyoruz. Relativistik denklemler de zaten bunu destekliyor; enerjide art-eksi iareti vard, madde enerji dnm fikrini zaten orada grdk; o yzden, yeteri kadar enerjimiz varsa buradan parack elde edebiliriz. O zaman, btn bunlarn hepsini bir araya getirirsek relativistik kuantum alan yle dnlebilir: uzayn her noktasnda bir kuantum basit harmonik salnmc var ve bunlar bir ekilde birbirlerine bal. Bu sistemin kipleri olacak; o kipler ite bu yaratlp yok edilebilecek zde paracklarmz. Ktleleri ayn, fakat momentum ve enerjileri farkl olabilir. Bu kipler hakknda basit bir fikir vermek iin u rnei vereyim. Diyelim iki tane parack var; soldaki bir yayla solundaki duvara, bir baka yayla sadaki paraca, o da bir yayla sadaki duvara bal. ki tane koordinatmz olacak; bunlar herhangi bir e29

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

kilde bir salnm geirebilir, ama esas iki tane temel nemli salnmlar var, zel frekanslara karlk gelen. Bir tanesinde ktle merkezi sabit; bunlar ktle merkezinin etrafnda simetrik olarak ters ynlerde hareket ediyor. Hesaplayp frekansnn karekk 3k/m olduunu gsterebiliyorsunuz. Bir tanesinde de ikisinin arasndaki mesafe sabit ve birlikte paralel olarak gidip geliyorlar; o zaman, frekans karekk k/m. iki ktlemiz vard, iki tane byle frekans kt. Eer btn uzay byle birbirine bal ktleler ve yaylarla, sonsuz bir somya gibi bir eyle doldurursak ne olacak? Sonsuz yerine N tane parack olsun burada; o zaman, boyuttayz ve 3N tane koordinat olacak; yani 3N de kip olacak belli z frekanslarda. Bir alan teorisi elde etmek demek, ktlelerin aralarndaki a mesafelerini O'a gtrmek, ktleleri de O'a gtrmek ve bunun bir uygun limitini alp srekli ortam alan teorisine ulamak; o zaman, buradaki salnm kipleri de oradaki dalgalar haline gelecek. imdi klasik olarak her salnmc iin bir koordinat alyoruz q, bir de momentum p, enerji de o zaman bu kipe kar gelen p2+q2 (m ve k'yi bire eit aldk). Bunu kuantize etmek demek, burada hep dediimiz gibi belirsizlik ilkesini uygulamak: delta q ile delta p arasndaki arpm, belirsizlik gereksinimiyle h'den byk olacak. Bunu aslnda daha matematiksel ve kesin bir ekle sokmak istersek, daha temel ilikisine gitmek istersek, p ile q'nun artk rakamlar deil, sonsuz boyutlu bir uzayda, sonsuz boyutlu matrisler olduklarn gryoruz ve matrislerin arpmnda pq ile qp birbirine eit deil: pq-qp = h I; burada I sonsuz boyutlu uzayda birim matris. Matris de olsalar qq-qq ve pp-pp sfr olur; fakat aslnda bu bile bozonlardan m ve fermiyonlardan m bahsettiimize bal.
30

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

BOZONLAR VE FERMYONLAR
imdi bozonlar/fermiyonlar nedir, birazck aklayalm. Bunlar bozonsa, yani her enerji durumuna veya her kuantum seviyesine istediimiz kadar ok parack koyabileceimiz cinstense, alanlar iin yukardaki eksi iaretli ekil geerli ve qq-qq=pp-pp=0 (ve qq veya pp sfr deil). Fermiyonlarda durum deiiyor. Fermiyonlar ve bozonlar birletiren ey u: urada, q ve p'den iki kombinezon alalm: q-ip=a , bir de q+ip=a* ve onlarn cebrine bakaym. Eer bozonlarla urayorsam, o aradaki eksi iareti geerli: aa*-a*a =1. Fermiyonlar olursa, alttaki art iareti geerli: aa*+a*a=1. Fermiyonlarda bir de yle acayip bir ey var: iki tane a*, yani yaratma operatr (yaratma operatr demek o frekansta bir parack yokken bir a* uyguluyorsunuz, o durumda bir tane elektron yaratyorsunuz), arka arkaya uygulayaym derseniz netice sfr; nk Dlama ilkesi 'oraya iki tane zde fermiyon koyamazsn' diyor. O yzden a*a*=0=aa. Bu kuantum zdelik hakikaten tuhaf bir ey ve kuantum mekaniinin tarihi enteresan admlarla dolu; birtakm kavramlar erken anlalyor, birtakm kavramlar epey daha ge anlalyor. Fikirleri en iyi kavrayan insanlar (Planck, Schroedinger, Einstein, de Broglie) sonra da kuantum teorisinden tam holanmayp terk ediyorlar ve ksmen cephe alyorlar buna kar. imdi zdelik fikrine dnelim.

31

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

KUANTUM VE KLASK ZDELKLER


Kuantum zdelikle ne kast ediyoruz, klasik zdelikle ne kast ediyoruz? Klasik zdelikte yle bir fikir var: gidip bir avu dolusu elik bilya alsak ve yere sasak, hangisinin hangisi olduu iyicene karr, ilerinden hepsi birbirinin ayns gibi grnr, birbirlerinden ayrt edemezsiniz. Fakat bu aslnda doru deil. Klasik fizik gerekten doru olsayd gerek bir zdelik hibir zaman olamayacakt, btn paracklar birbirinden her zaman u ekilde ayrabilecektiniz: Bilyalar saarken, bir yandan da bir video kamerasyla ok hassas ve hzl bir ekilde bu olayn filmini ekseydiniz, her bilyann hareketini takip edebilecektiniz ve bilyann kat ettii yol boyunca arkasnda bir sicim gibi bir kesin bir yrngesi bulunacakt ve o 'sicimler' her bilya iin ayr olacakt. Diyelim iki parack birbiriyle arpyor; buna yeteri kadar hassas bir ekilde baktnz zaman greceksiniz ki, soldan gelen bu tarafa gidiyor, tekisi br tarafa gidiyor. Ksa bir arpma sresinde bile sonsuz incelikteki yrngeleri izleyerek bu ikisini ayrt edebiliriz. Yrngelerin bu kesinlikle belirlenebilmesi neyle alakal? Belirsizlik ilkesinin olmamasyla alakal: Aq=0, Ap=0 ise, o zaman yrngeyi istediiniz kadar kesinlikle belirleyebiliyorsunuz. Ama tabii ki Belirsizlik ilkesi var; o yzden, bu yrngeleri bu kadar ideal matematiksel eriler olarak deil, bulank birtakm eyler olarak izmek zorundasnz, hatta bunlar aslnda dalga. ki tane ayr dalga topa birbirlerine doru geliyorlar ve birbirlerine giriyorlar, sonra tekrar ayrarak yollarna devam ediyorlar. Bunlar etkileme blgesinden ktktan sonra nasl ayrt edeceksiniz? Mesela, bata sol taraftan gelen parack son ikisinden hangisi?
32

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

O yzden, burada yrngeler kesin olmaynca paracklar ayrt etmek gerekten prensip olarak imknsz; yani bu zdelik baka trl bir zdelik ve esas mkemmel zdelik bu. Bu, kuantum mekaniinde dalga fonksiyonlar yoluyla ifade ediliyor. Zaten en nihayet her ey hakknda ancak dalga fonksiyonlaryla aklayabildiimiz kadar bilgimiz var, dalga fonksiyonu tesinde bir ey syleyemiyoruz. imdi, iki parack iin W (x1( x2) dalga fonksiyonu var; ondan da 'bir parack nerede, br parack nerede' ihtimal dalmn, yani W* W kombinezonunu bulabiliriz. htimal dalm fiziksel olarak esas nemli ey olduu iin biz ^'yi yle bir exp(ia) gibi bir fazla arparsak, W*'ya da onun tersi olan exp(-ia) gelecek, exp(-ia) exp(ia)=1 olduundan ihtimal dalm bunun altnda deimeyecek, fiziksel durum ayn kalacak. Diyoruz ki, bu paracklar hakikaten o kadar zde ki, biz bunlar ayrt edemiyoruz. Bunun normal paracklardan nasl farkl olduunu anlamann bir rneini verelim, iki tane bozonik para alalm, yaz tura atalm. Biliyoruz ki, yaz-yaz gelmesi ihtimali klasik olarak 1/4, turatura 1/4, yaz-tura gelmesi ihtimali soldaki para yaz sadaki para tura, ondan sonra bir de tersi diye 1/4+1/4=1/2. Fakat kuantum zdelikte soldaki para-sadaki para diye ayrm yapma imkn yok, bunlar tamamen zde ve hakikaten bunlar ayrt edemeyiz. O zaman elde sadece ihtimal var: yaz-yaz, tura-tura, biri yaz-biri tura (hangisi yaz hangisi tura onu sylemeye imkn yok zira soldaki-sadaki ayrm da pozisyondaki belirsizlikten dolay siliniyor); bunlarn ihtimalleri batan eit, u halde her birinin ihtimali te bir. Fermiyonik para olursa bir tek yaz tura ihtimali var, yaz-yaz veya tura-tura ihtimali zaten Dlama lkesinden
33

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

dolay yok. Gerekten bu farkl bir ihtimal hesab. imdi, bu dalga fonksiyonuna bakalm. Bir defa bunlarn yerini dei-toku (exchange) operatr uygulayarak deitirelim. Bu operatr ikisinin yerini deitirecek, fakat bu da ayn fiziksel durumu temsil ediyor; u halde ilk dalga fonksiyonundan fark olsa olsa gene bir exp(ia) gibi bir faz faktr olabilir. Bir daha operatr uygulayalm; bir daha uygulaynca tabii ki fonksiyon eski haline gelecek, exp(ia) ise exp(2ia) olacak. Fakat madem ayn x2)'e geldik, demek ki exp(2ia)=+1, bunun karekk exp(ia) ise +1 veya -1 olmak zorunda. Elimizde bu iki ihtimal var, biri bozon biri fermiyon! Bu iki fermiyon dalga fonksiyonu yleyse 1 ve 2 yer deitirirse eksi iaret kazanyor, iki parack ayn yerde (mesela x^de) olamaz, zira Xt ile x/i deitirirsek bir yandan dalga fonksiyonu tabii ki deimez, bir yandan da fermiyon olduu iin eksi olmas gerek; bylece, x-|)=-W(x x-|)=0. Demek ki bu durumda dalga fonksiyonu, yani fermiyonlarn ayn yerde olma ihtimali sfr. Bu efektif olarak bir itme kuvveti, ama ortada bir kuvvet uygulayan yok; ne elektromanyetik kuvvetler, ne br kuvvetlerden biri, ama gene de ok kuvvetli bir itme var. Ve bu yle acayip, nadiren karmza kan falan bir ey deil; etrafmzda grdmz tabiatn en temel hassalarndan biri. Mesela, ekirdeklerde biliyoruz ki protonlar ve ntronlar var; ntronlarla protonlar birbirine ok benziyor, ama serbest bir proton 1030"31 sene falan en azndan yayor, hibir bozulmaya urad grlmemi; nt34

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

ron ise ekirdekten kartld zaman 10 dakika ierisinde beta bozunmasyla geriye bir proton, bir elektron, bir de elektron antintrinosu brakarak yok oluyor. O zaman ntron neden ekirdekteyken kararl? Kararl, nk ekirdekte proton seviyeleri var, bir de ntron seviyeleri var yannda paralel olarak. Ntron bozunmaya kalksa fazla bir enerjiyle yapamyor bunu. Ortaya da bir proton kacak, ama o kacak protonun gelebilecei yerler zaten proton dolu, yani Pauli Dlama ilkesi sebebiyle bozunamyor. Defalarca sylediim bir bayat benzetmeyi tekrarlayaym: mesela ehirde btn mezarlklar dolu, o yzden insanlar lemiyor gibi bir ey.

DILAMA LKESNN ETKLER ZERNE


Burada maddenin yaps ve davrannda Dlama lkesinin etkilerini biraz daha inceleyelim. Atomlarn yapsnda grdk ki, Dlama ilkesi sayesinde enerji seviyeleri ykseliyor. Molekllerin atomlardan elde edilmesinde balar, zellikle kovalent balar da ancak bununla olabiliyor. Maddenin eitli durumlarda kararll gene buna dayanyor: mesela beyaz cce tipi yldzlarda gravitasyonel kme yldzn ierisindeki maddenin atomik yapsn da bozuyor. Serbest kalan elektronlarn dlama etkisi o kadar kuvvetli ki, gravitasyonel ekme kuvvetini engelleyebiliyor (eer yldz belli byklkten daha da byk deilse) ve bir beyaz cce olarak kararl bir durum elde ediliyor. Ntron yldzlarnn gravitasyonel kmeye kar direnci de ntronlarn dlama etkisi sayesinde, metallerin termal elektriksel zellikleri ve dediim gibi bir bardak suyun doldurulmas, svlarn sktrlmazl
35

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

ve youn maddenin hacim igal etmesi gene ok byk lde bundan. Biz Fizikiler 'faz uzay' diye soyut bir ey okuruz. Bu uzayda her parack iin hem x, y, z pozisyon koordinatlar, hem de px, py, p z momentum koordinatlar vardr. Aslnda bir bardak suyu doldururken bu soyut grnen faz uzayn dolduruyoruz; nk elektronlarn momentumlar zaten birbirinin ayns gibi, yani momentum uzay zaten dolmu, o zaman geriye bize normal koordinat uzayn doldurmak kalyor. Gene sorarsak, fermiyonlar ve Pauli Dlama ilkesi olmasayd boluk ve doluluk gibi kavramlarmz olabilir miydi? Maddenin kararll hakknda bu iddialar hep lafla anlatld iin tam ikna edici gelmeyebilir, fakat F. Dyson, E. Lieb ve W. Thirring ve bakalar tarafndan yaplm salam matematiksel ispatlar var. Benim de fermiyonlar anlamam biraz vakit ald. Talebeliimde duyduumda bunlar ne acayip, hi bildiimiz eylere benzemiyor diyordum; zira bir fermiyon dalga fonksiyonunu eski haline getirmek iin 360 derece dndrmek yetmiyor, 720 derece gerekiyor. Fakat bildiimiz, tandmz madde dnyas daha ok fermiyonlarn zellikleri zerine kurulu. Bozonlar aslnda ok daha acayip. Peki, bozonlarn bilinen grntleri ne? Onlarla fermiyonlarla olduu kadar direkt temasa gelmiyoruz; klasik elektromanyetik dalgalarda fotonlar (ki bozonlar) fermiyonlarn tersine ayn duruma doluarak dalga meydana getiriyorlar. Bunun ideal hali lazer nlar: fotonlarn hepsi tam mkemmel bir ekilde ayn durumlara doluuyor. Byle durumlarda MAKROSKOBK kuantum mekaniksel efektler kyor karmza: sper iletkenlik, sper akkanlk, Bose-Einstein younlamas gibi. Atomlarda bu younlama mutlak scaklk T=0 civarnda deneysel olarak
36

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

bulundu ve bulanlar Nobel'le dllendirildi. Fakat gndelik, laboratuvar d artlarda bu cins dramatik bozon etkilerine ok rastlanmyor diyeceim, inallah burada bir ey atlamyorum.

ZETLE
imdi, btn bunlar zetleyelim. Dikkatsizce bazen diyoruz ki, grdmz, kanksadmz dnya klasik fizikle betimleniyor. Halbuki aslnda bu dnyann hem kendisi, hem de onun hakknda gelitirdiimiz en temel birtakm fikirler, ki aralarnda aynlk, benzerlik, doluluk, boluk, tam saylar gibi kavramlar sayabiliriz, ancak kuantum fizii ile aklanabiliyor. Dahas, ilkokulda rendiimiz zel isimler ve cins isimler ayrmn hatrlayalm. Cins isim kediyi kk harfle yazarz, Atatrk' byk harfle yazarz. Cins isimler nereden kyor? Benzer kediler olmasayd kedi cins ismi olmazd. Sonra fiiller: birisi bir ey yiyor, birisi lyor. imdi bu fiil nereden kaynaklanyor? Fiiller belli ki benzer ajanlar tarafndan tekrarlanan benzer eylemler. Ajanlarn benzerlii, yapabilecei eylerin benzerlii, yani dnce tarzmzn, lisanmzn temelini oluturan unsurlar, gene sonunda relativistik kuantum alan teorisinden geliyor. Tabii bunun da altnda ne var diye sormann sonu yok, biz de bir iki adm daha gideceiz ve bir yerde yeni sorularda duracaz. Fakat aslnda buraya kadar sylediim eyler biraz yle bir baka dayanyordu: sanki ite burada bildiimiz dnya var, oraya gvdesiz bir soyut zek geliyor, bata bu zek bir ey bilmiyor, ancak etraftan tecrbeler kazanarak (mesela birbirine benzeyen
37

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

kedilere rastlayarak) birtakm kavramlar oluturuyor. Peki, bu soyut zek yerine, insan zeksnn gerek mekanizmas ile ilgili neler diyebiliriz? Burada birok filozofun fazla basitletirilmi grecei eyler syleyeceiz. Hakllar, ona bir diyeceim yok, ama bu yoldan biraz devam edelim. Dnmek dediimiz ey ierisinde, herhalde bir ekilde, beyin ierisindeki sinir lifleri boyunca elektriksel sinyallerin gidip gelmesi var. Geri Arda ve gene felsefeci Michael Burke ile bu konuda ok tartmamz olmutu ve hl onlarn bana anlatmak istedii eyi bugn bile tam anlayabilmi deilim. Onlar zihni olaylarla beyin olaylar arasnda bir temel ayrm olduunu sylyorlard. Bu beyin olaylar zihni olaylar mdr, deil midir orasn brakalm; fakat bu sinyaller nasl gnderiliyor? Sinir lifleri iinde ve dnda sodyum, potasyum ve klor iyonlarnn younluklar deiiyor, o zaman elektriksel sinyaller gidiyor. Ama bu iyonlarn benzerlii, aynl nereden geliyor? En nihayetinde gene relativistik kuantum alan teorisinden. O zaman dncelerimizin mekanizmalar da ayn, birbirimizi anlamamzn sebebi de ayn. Beyinlerimizin yaps da insan DNA'snn kararllndan geliyor, onun arkasnda da tekrar relativistik kuantum alan teorisi var. Yani srf byle sadece gvdesiz dnebilen bir soyut zeknn deil, bizim kendi dnce mekanizmalarmzn altnda da bu var.

38

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

RELATVSTK KUANTUM ALAN TEORSNN TEMELLER


Peki, o zaman relativistik kuantum alan teorisinin altnda ne var? Relativistik kuantum alan teorisinin altna baktnz zaman doann simetrileri var ve bu simetriler kuantum alanlar yoluyla temsil ediliyor. Kuvvetli gravitasyon alanlarnn olmad bir blgedeysek, mesela bir kara delik veya bir ntron yldz yaknnda deilsek, uzay-zaman Poincare grubuyla temsil edilen simetrilere sahip. Bir eyin simetrisi onu deitirmeden zerinde yapabileceimiz operasyonlar demek. Burada 'eyimiz' ne peki? Cevap: fiziin kanunlar. Onun zerinde yapabileceimiz deiiklikler, operasyonlar ne? Matematiksel olarak operasyonlar kendi aralarndaki birleme kurallar dolaysyla bir grup meydana getiriyorlar. Fiziksel olarak ise unlar: 1) Zamanda homojenlik; yani zamann balama noktasn keyfi olarak kaydrabiliyoruz ve kanunlar deimiyor. 2) Uzayda homojenlik; uzayda bir noktayla baka bir noktann fark yok. 3) Dnmeler altnda deimezlik; zira ynler arasnda bir fark yok. 4) Sabit hzla birbirine gre hareket eden baka gzlem erevelerinden de yine ayn kanunlar bulursunuz. Bu operasyonlarla bir koordinat sistemini yeni bir koordinat sistemine dntrp olaylara iki koordinat sisteminden de bakarsanz yine ayn fiziksel kanunlar gryorsunuz.

SMETRLER, KORUNUM YASALARI VE NOETHER TEOREM


imdi burada nemli bir ey daha belirtelim: eer bir simetri varsa, o simetriye kar gelen bir de korunulan byklk var. Bu39

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

nun ad Noether teoremi. Mesela, uzayda homojenliin yol at ey momentumun korunmas. Btn bu simetri bir korunan eye yol ayor. Emmy Noether ok parlak bir kadn matematiki; yzyln ilk yarsnda bunu buluyor. Teorem derin, ispat etmesi de nispeten sofistike bir ey diye biliniyor. Fakat tamamyla alakasz bir yerde bir argmana rastladm ve bunun sayesinde Noether teoremini bir bakma daha iyi anladm. Srf lafla Noether teoremini ele alan bu argman belki Aristo'ya kadar gidiyor; fakat daha yaknda, milattan sonra 6. yzylda John Philiponus diye bir Bizansl (galiba esasen Bizansl deil de iskenderiyeli olabilir veya skenderiye'de alm; demek ktlemeye balamasna ramen 6. yzylda hl orada bilimsel bir eyler varm) iyi ifade ediyor. Adamn argman u: tamamyla bo ve homojen bir uzay alalm, bu bo uzayda bir parack gidiyor. Bu parack bir yerde durabilir mi veya hzn deitirebilir mi? Hayr, nk bu uzayn tamamyla bo ve homojen olduunu syledik; u halde, urada duracak dersek neden orada duruyor da bir baka yerde durmuyor diye sormak gerekir. Btn noktalar birbirine edeerse, yle bir nokta seemez; seemeyeceine gre de ayn o ekilde devam etmek zorundadr. imdi bu hakikaten Noether teoreminin bir zel hali: uzayn homojenliinden momentumun korunmas kt. Zamann homojenliinden de enerjinin korunmas kyor. Uzayda btn ynler birbirine eitse bo uzayda dnmekte olan bir ey dnelim. Aniden belli bir ada durabilir mi? Duramaz; nk o ann ne zellii var? Her yn birbirine eit demitik; u halde o ayn ekilde dnmeye devam edecek, yani asal momentumu korunacak. Noether teoremi de aynen bunu veriyor.

40

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

Relativite teorisinde uzaydaki kaymalar momentumla, zamandakiler enerjiyle oluyor. Bunlar bir araya getirilip drt boyutlu bir 4-vektr elde ediliyor. Asal momentum ise uzayda dnmelere karlk geliyor; sabit hzla birbirine gre hareket eden koordinat sistemleri arasndaki geiler de bu Poincar grubunun uzay-zamanda dnmelerle ilgili ksm. Drt boyutlu dnmeler altnda momentumun uzay ve zaman ksm bir drtl vektr. Bir dnme altnda vektrn boyu deimez. O vektrn boyu da paracn ktlesi M oluyor. Mehur inn-VVigner kontraksiyonundaki Wigner gsteriyor ki, parack alanlar Poincar grubunun temsilleri ile ilgili ve bu temsiller iki etiketle belirleniyor. Biri M ve bu, kesiksiz deerler alabiliyor. Bir baka etiket daha kyor bu temsiller iin; o da S, yani spin denen ey. Spin ise sadece 0, 1/2, 1, 3/2 gibi deerler alabiliyor. Yine Wigner ve Bargmann gsteriyorlar ki, bunlara karlk gelen alanlarn zel denklemleri var; mesela S=0, 1, 2,... Klein-Gordon denklemini salyor, yani E2=P2 c2+m2 c2 . Yarm tamsay s=1/2, 3/2,.. gibi alanlar bu ifadenin Dirac tipli karekkl denklemini salyor ve orada da eksi iareti kyor karekk alnca. Wolfgang Pauli daha 1920'lerde tamamyla ampirik bir ekilde ortaya att "Nedense bu elektronlarn ve yarm spinli paracklarn byle bir dlama zellii var" diye syledii eyi, bu defa, 1940'larda bir teorem olarak ok daha temel birtakm dayanaklardan ispat edebiliyor. Bunun ierisine giren temel fikirler de basit ve gayet genel: enerji pozitif olacak, bir tane boluk durumu olacak, Poincar grubu geerli olacak, ihtimaller pozitif olacak. Byle ok genel birtakm eylerden bu tamsayl spinlerin bozon, yarm spinlilerin ise fermiyon olup Dlama lkesi salamas gerektii kyor. Teoremin ana fikri: Fermiyonlar tutup bozon gibi, yani
41

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

aa*+a*a=1 yerine aa*-a*a=1 kullanarak kuantize etmeye alrsanz denizin dibi dolmuyor, iine istediiniz kadar fermiyon atn, bir trl yukar kamyorsunuz; brnde, yani bozonlardaysa aa*+a*a=1 yapmaya kalkarsanz nedensellik bozuluyor. Bunlar serbest alanlar iin geerli. Birbirleriyle etkileen bir elektron alanyla bir foton alan arasndaki etkileim kanunlarnysa daha derin birtakm ayar simetrileri denen simetrilerden elde edebiliyorsunuz. Poincar simetrisi bize elektronlar her yerde ayn M ve S'ye sahip olacak diyor, ayar simetrisiyse ayn elektrik ykn garanti ediyor. Yani gerekten paracklarn zdelii ve dlama zellikleri temel simetrilere balanabiliyor. Kabaca, uzay-zaman orada ve burada aynysa, oradaki elektron ve buradaki elektron da ayn olacak. Planck sabiti h gayet ufak deil de hakikaten 0 olsayd dnya nasl olurdu? Herhalde bunun doru cevab aslnda "Byle bir dnya olamazd" eklinde. Yani bir sr eyin yrmesi h'nin O'dan farkl olmas sayesinde. Gene de devam edelim. Klasik Maxwell ve Newton denklemlerine gidelim. Bir de Lorenz kuvveti var; bir ykl parack elektromanyetik alanlarda bu kuvveti hissediyor. Einstein alan denklemleri zaten klasik, oradaki problem bunun kuantum orijinalini bilmememiz. Fiziin belki u sradaki temel seviyedeki zlmemi en muazzam problemi bu. Sicim teorisi bununla urayor, ama daha aklamaktan ok uzak. Fakat bize burada sadece klasik formu gerekiyor. imdi formel olarak h sfra giderken bu klasik denklemlerin elde edilmesinden deniliyor ki, biz bu Einstein-Maxwell-NewtonLorenz sistemini gndelik hayatta gryoruz. Ama temelde h
42

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

sfr deil, sadece ufak. Peki, temelde h=0 olsayd ve doa hakikaten bu yasalara gre ileseydi, o zaman dnya nasl olurdu? Bir kere zde paracklar, birbirinin ayns atomlar olmazd, kimya olmazd, her ey tamamyla amorf olurdu, hibir eyin birbirine benzemesine imkn olmazd. Nkleer, atomik enerjiler srekli deerler alrd, Pauli. Dlama lkesi ve Heisenberg Belirsizlik ilkeleri olmad iin atomlar, molekller (zaten yok ama) kerdi, kararl olamazd, hibir ey baka bir eye benzemezdi. Olabilecek sanki mmkn olan tek ey u gibi grnyor: her ey gravitasyon altnda kerdi ve ktleleri, ykleri, her eyi birbirlerinden farkl olan kara delikler kalrd ortada; yani gerek klasik dnya bu. Etrafnza bakarsanz, bizim yaadmz dnya tamamyla bundan farkl; yani bizim yaadmz dnyada relativistik kuantum alan teorisi geerli ve grnyor ki, bu muhayyel 'hakikaten' klasik dnyayla hibir benzerlii yok. Teekkr ederim.

43

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

SORULAR
CHAN SALIOLU - Korkarm seviye birok dinleyici iin fazla matematiksel, birok bakas iin de ok dk seviyede matematiksel oldu. BR DNLEYC - Felsefenin kuantum mekaniksel temelleri dedik. Burada kuantum mekanii baya ar bast, felsefeyle olan balarna deinebilir misiniz? C. SALIOLU - Plato'nun evrenselleri nereden geliyor, yani mesela kedilerin birbirine benzemesi dedik. Burada hep DNA'ya falan bal eyler syledim gibi grnyor, ama baka eylere de gidebiliriz, mesela kayalar... Bunlar ok daha amorf gibi grnyor, ama dnrseniz, en nihayet kstl miktarda kimyasal bileiklerden ve jeolojik olaylardan elde ediliyorlar. Demek ki, orada da o kadar fazla seenek yok, orada da yine tekrar edilen, sayca nispeten yksek olsa da sonlu ey karmza geliyor, o zaman byle bir 'kaya' kavram oluturabiliyoruz. Yani bu kavramn arkasnda dosdoru maddenin kuantum alan teorisinde tasvir edilmesi bulunuyor. zdelik fikri, benzerlik fikri hibir ekilde olabilir miydi, kuantum alan teorisindeki zdelik olmasayd? Boluk-dolulukla ilgili Arda Denkel ve Boazii'nde baka bir Felsefeci Michael Burke'n birtakm ontolojik argmanlar vard; bunda iki ayr eyin ayn yerde olamayaca kullanlyordu. Tam anlamadm geri, ama bunlar boluk-doluluk kavramlaryla ilgili eyler, ki temelde yine Pauli Dlama ilkesinden ve Heisenberg Belirsizlik ilkesinden geliyor. Daha sonra say kavram dedik Bu44

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

na belki felsefe demeyeyim, ama saylar yine de herhalde dncemizin en temel birtakm alet edevat arasnda. Cins isimler, fiiller ki dnce srelerimizde kullandmz en nemli, en temel elerden. Ancak Kuantum Fizik yasalar varsa bunlar var demek istedim. BR DNLEYC - Belki felsefenin kuantum temelleri iinde yaadmz, onun iin de felsefeye bu sorular ilham eden ey dnyann kuantum alanlar yapsnda m demeliyiz? C. SALIOLU - Benim genliimde tartmalar olurdu, herkes bir tek eyi okurdu, Politzer'in kitabn. Okuduktan sonra da tabii ok sert materyalist olunurdu. Berkeley'e hi okumadan ok fena halde kzmak gerekirdi. imdi, aslnda bu dediklerim bir cins materyalist gr gibi oluyor. Kuantum materyalizm diyebiliriz, ille de buna bir isim taklacaksa; ama dediim gibi, kuantum materyalistliinin de arkasnda bu paracklarn Hilbert Uzay var, peki o soyut uzay nereden kt? PROF. DR. AL ALPAR - Felsefeyle ilikilendirirken belki yle bir ey syleyebilirsin: Eer bir felsefi seim olarak bu felsefi kategorileri yahut nemli felsefi kategorileri algya ve alg vastasyla d dnyaya balayacaksam, orada klasik fiziin d dnya tasviri iflas ediyor. Bu kadar kanksadmz birtakm zelliklerin falan temelini algya balayacaksam kuantum mekanii gerekiyor; bunlar klasik fizikle tutarl deil. C. SALIOLU - Tamam, ok doru.

45

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

BR DNLEYC - yle bir ey diyorum. Fizikiler btn doa olaylarn tek bir teoriyle aklama abas iindeler... C. SALIOLU - Byle bir ey var, farkl farkl grlen eyler birletiriliyor. - Acaba sizin bugn yaptnz bu konumay alann bir paras olarak grebilir miyiz? - Yok deil, yani o tamamyla... - Yani ok geni aklamalar yaptnz teorik olarak, sanki byle bir arm yapt bende. - Bu anlattm eylerin hepsi bilinen eyler; orada mesele bilinmeyen birtakm yasalar bulmaktr. Ben sadece bilinen yasalarn kalitatif bir ekilde etrafmzdaki gndelik eylere uygulanmasndan bahsettim. nk profesyonel fiziki ounlukla bardaa su dolarken seviye neden ykseliyor falan bunu fazla dnmyor da, muonium atomunda u enerji seviyesinde kuantum elektrodinamiiyle bilmem kanc mertebeden dzeltmeyi hesaplayabilirim problemi ile ilgileniyor. Ama o relativistik kuantum alan teorisi dosdoru daha byle ok daha gndelik bir eyde karmza kyor. Fakat, dediim gibi beynimiz yle ykanm ki, 'relativist kuantum alan teorisi sadece o dzeltmede kullanlr, gndelik hayatmzda alakas yoktur, orada klasik fizik yeterlidir' yanlgs var, ben sadece ona dikkati ekmek istedim. Temel birletirme program ise ok teden beri gelen, bugnlerde de ite bu sicim teorisiyle falan yaplmaya allan bir ey. BR DNLEYC - Biz imdi maddenin yapsn zersek bizim hayal edemeyeceimiz kadar fayda elde edebilecek miyiz? Mesela ben toplum bilimiyle urayorum; yaktsz ulam salanacak
46

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

m, yani bu tip eylere varabilecek miyiz? C. SALIOLU - imdi, bu konularda bir ngrde bulunmak ok tehlikeli bir ey. Yanl tahminlerin bal bana bir tarihi var. Mehur bir olay: Faraday'a soruyorlar, endksiyonu bulunca "Peki, bu neye yarar" diye. Bugn ite elektriksel enerji jenerasyonu, elektriksel motorlar, kullandmz teknolojinin ok byk ksm adamn bu kanununa dayanyor. Faraday'n mehur cevaplar var: politikac sorunca, "Bilmiyorum, ama sizin hkmetiniz herhalde bundan bir vergi almann yolunu bulur" diyor. Baka bir bir hanm soruyor neye yarar diye, ona da "Yeni domu bir bebek neye yarar?" diyor. Nkleer enerji hakknda konuyu esas ilk inceleyen adam Rutherford, "Bizim grebileceimiz gelecekte nkleer enerjinin herhangi bir ekilde pratik uygulamasnn olmas sz konusu deildir" diyor. Yani, imdi burada belki biraz daha gvenerek Sicim teorisi bir eye yaramaz denebilir nk, bu hibir zaman laboratuvarda retemeyeceimiz enerjilerde geerli olacak bir teori; onun iin, onlar retemeyeceimize gre bu tamamyla bir entelektel merak tatmin etmek iin yaplm bir ey olacak gibi grnyor; uygulamas hibir zaman yaplamayacak gibi grnyor ama belli de olmaz. BR DNLEYC - Elektrik alan, manyetik alan, bunlar bir anlatr msnz nasl oluyor. C. SALIOLU - Basit deil. - Mesela fotonlarn elektrik alanna eriimi nasl oluyor? - Kuantum alan teorisi grnde alan daha temel bir fiziksel gereklik. Sanki bir ortam var, bu ortamda birtakm dalgalan47

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

malar ve bu dalgalanmalara kuantum eklinde bakarsanz, ki doru ekli o, o zaman gryorsunuz ki, o dalgalanmalar yer yer byle lokalize olabiliyor, ok belirgin zde zellikler tayor, onlar da biz parack olarak gryoruz. Hatta btn etrafta grdmz, kendimiz de dahil olmak zere, her ey o paracklardan, o alann rettii paracklardan meydana getirilmi. Yani esas temel varlk kuantum alan ve o alan bu paracklar sayor etrafa bir ekilde. - O alann ne olduu hakknda bir fikriniz yok. - Matematiksel ifadelerimiz var onun hakknda, zihnimizde bir tablo var. Mesela bir su dalgasna baktmz zaman orada su nasl bir ortamsa ve nasl dalgalar oluyorsa, gryoruz ki daha soyut bir ekilde yine bir ortamda yine birtakm dalgalanmalar var. Alan fikirlerinin arkasnda bunlar var, ama sonunda esas mesele yazdnz denklemdir ve o denklemde de karlan eyin deneyci tarafndan nasl lleceidir. Yani fizikte sonunda i buna geliyor. Ortaya bir tane matematiksel strktr koyuyorsunuz, onun ierisinde birtakm semboller var, o sembollerin hepsi de deneysel olarak direkt llemiyor, ama deneysel olarak en nihayet unlar unlar u ekilde llecek diye bir ey sylyorsunuz. O teorinin syledii eylerle o deneycilerin sonunda ltkleri eyler arasnda da bir gzel uyuma olursa, demek fiziksel gereklii bu seviyede aklayabiliyorum diyorsunuz, geerli modelini buldum diyorsunuz, sonra buna alyorsunuz ve matematiksel hesab bu modele grmeye balyorsunuz. A. ALPAR - Belki birinci snf fizik dersi aldmz ekilde anlatabiliriz. Mesela iki tane yk var, bir bak u: buradaki yk, buradaki yk itiyor veya o hareketi deitiriyor diyebiliriz. Ama bu
48

Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temel Ieri

yk olmasa, baka bir yk olsayd ona da bu bir ey yapacakt, o zaman bu btn uzaya bir ey yapacakt, o da alandr. Hibir yk bulunmazsa alan fikrinin kendi kendine bir anlam var m? Bilimsel adan baknca, deneysel olarak o yk baka alan yaratyor, kendisi yle deiiyor eklinde bir dinamii var, onu da deneysel olarak gzleyebiliriz, o zaman paracklar hareketinin ne kadar gereklii varsa o alanlarn da o kadar var. C. SALIOLU - Bu fikirler hakikaten temel. Newton, Ali'nin ilk dedii gibi bu uzaktan etki fikrini kullanyor, bu tasvirde burada bir parack var, o dnyadaki tek paracksa hi tepki-etki falan yok, ancak bir baka parack daha knca bunlar birbirlerini grp bir etkileme yapyorlar. Bu tabloda alan diye bal bana bir ey yok. Faraday'n ve Maxwell'in grndeyse, Ali'nin dedii gibi ikinci parac koymasanz bile uraya bir tane yk koyunca bu bir ekilde etraf etkiliyor, etrafndaki btn blgeyi. Mesela, dnn byk bir su havuzu ortasnda bir delik var ve su dnerek boalyor buradan. imdi bunun ierisine bir p paras koysanz srklenecek. Orada bir hz alan var, o hz alan o p paracn etkileyerek hareket ettiriyor. Elektromanyetik alan rneinde alann kendi bana gereklii olduunu gstermek iin Maxwell'den sonra Hertz bir deney yapyor. Burada bir ykl parac sallyorsunuz, ondan sonra bir de bakyorsunuz, br tarafta tam Maxwell'in dedii cinsten bir sinyal geliyor, o sinyalin ikinci paracktaki etkisini grebiliyorsunuz, demek ki buradan bir ey kp buraya kadar gidiyor diyebiliyorsunuz. Bu giden eyin de bal bana kendi bir gereklii var, o da alan.

49

PROF. DR. CHAN SALIOLU


Fizik lisansn Ortadou Teknik niversitesi'nden 1970'de, fizik doktorasn ABD'de University of Chicago'dan 1974'te alan Cihan Salolu'nun aratrma alanlar teorik temel paracklar fizii ve kuantum alan teorisi ile genel grelilik teorisi ve matematiksel fiziktir. Prof. Salolu'nun grev ald kurumlar unlardr: Oxford University (ingiltere)l 974-1976; ODT 1976-1977; Boazii niversitesi 1977-2003. Boazii'nden izinli olarak Yale University (ABD) 1978-1979; Bonn niversitesi (Almanya) 1980-1982; Princeton Institute for Advanced Study (ABD) 1985-1986; CERN (svire) 1988 yaz ve Boazii -TBTAK Feza Grsey Aratrma Enstits (yar zamanl). Prof. Salolu Alexander von Humboldt aratrma bursu (19801982); TBTAK Tevik dl (1985); Sedat Simavi dl (1992) sahibidir.

50

AKADEM FORUMU DZS


1. Talat Halman, 27. Yzylda niversite ve Kltr, 2. bask 2. Halil inalck, Tarih ve Akademi, 2. bask 3. Kemal Kurda, Trkiye Ekonomisindeki k ve Gelecee Bir Bak 4. Sema Tutar Pikinst, Trkiye'de nsan Haklan ve Demokrasi 5. Karen Fogg, Avrupa Birlii'nin Gncel Eilimleri ve Trkiye 6. Bakr alar, nsan Haklar Avrupa Szlemesi Hukukunda Trkiye 7. Attila Karaosmanolu, Trkiye'de Yeniden Yaplanmayla lgili Sorunlar 8. Stefanos Yerasimos, Birinci Dnya Sava ve Ermeni Sorunu 9. Gkhan S. Hotamlgil, Ya hcresi Geliimi ve Enerji Metabolizmasnn Molekler Kontrol Mekanizmalar 10. Korkut Boratav, Trk Ekonomisinin Son Durumu 11. M. Orhan ztrk, Sorma-Bilme Drts ve Giriim Duygusu Nasl Yok Ediliyor? 12. Bozkurt Gven, Osmanl'dan Cumhuriyete Kltrmzde Bat Etkileri 13. Doan Kuban, Krsal Kltrn Nesnellik Boyutlar 14. Mehmet zdoan, Gneydou Anadolu'nun Kltr Tarihindeki Yerine Farkl Bir Bak 15. Ziya Akta, Trkiye'de Bilgi Toplumuna Nasl Eriiriz? 16. Stanford J. Shaw, Bir Dncenin Gereklemesi: Osmanl
51

Tarihi almalarm 17. M. Ali Alpar, Uzay Ajanslar 18. Nimet zg, Hatti Efsanesi Ylan llluyanka'nn Tasvir Sanatnda Yorumu 19. Ural Akbulut, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim 20. nal Tekinalp, Trk Hukukunun AB Hukukuna ve Avrupa Konvansiyonuna Uyumu Sorunu 21. Erdal nn, Bilimsel Devrim ve Stratejik Anlam 22. Ergun zbudun, 2002 Seimleri Inda Trk Siyasetinde Eilimler 23. Nusret Aras, niversite Yasas Nasl Olmal? SATIN ALMAK N: Ankara: Atatrk Bulvar No: 221, Kavakldere 06100
Tel: 0312 468 53 00(1105)

stanbul: stanbul Teknik niversitesi, Dil ve nklap Tarihi Blm, Eski


Maden Fakltesi Binas, Maka 80200 Tel: 0212 219 16 60

52

bilimi ve bilimsel uray benimsetmek, desteklemek ve bilimin toplumsal yaamdaki etkinliini artrmak amalarn gden zerk bir bilim kuruluudur. yeleri, uluslararas bilimsel kimlikleri ve stn baarlar ile ne km bilim insanlar arasndan yksek liyakat esasna gre seilirler. lkemizde en yksek bilimsel ltlerin yaama geirilmesi, bilimsel yaklamn her alanda toplumun zm arama yeteneini artrc biimde benimsenmesi, bilimsel ve teknolojik veriler nda temel toplumsal stratejilerin belirlenebilmesi iin geni bir tartma ortamnn olumasn amalar. Bilim etiinin, kendi yeleri arasnda ve tm bilim topluluunda zmsenmesi ve eksiksiz uygulanmas, dnce zgrlnn, bilim ve tartma kltrnn yerlemesi iin aba sarf eder. Akademi, almalarn, bata yelerinin olmak zere, bilim topluluunun gnll katlm ve katklaryla yrtmektedir.

Trkiye Bilimler Akademisi,

Akademi,

(http://www.tuba.gov.tr)

Trkiye Bilimler Akademisi

IBN

975-8593-55-2

oy /50 9355 2 5

2.000.000,TL (KDV DAHIL)

You might also like