1.

Fraktal ve Fraktal Geometri nedir?

lk matematiksel fraktal kavram 1861 de kefedildi. Karl Weierstrass srekli fakat hibir noktada diferensiyellenebilir olmayan , yani ke noktalarndan oluan bir eri zerindeki deimeleri aratrken, hibir noktada deime orannn bulunamayaca kanaati ile sarslmtr. Fraktal kelimesini Weierstrass bu cins eriler iin ilk defa kullanmtr. Matematik anlamda ilk allan fraktal, Cantor Cmlesidir. Cantor (1845-1918) Halle niversitesi'ndeyken matematiin temel konularndan olan ve gnmzde Cmle Teorisi olarak adlandrlan alan kuran bir Alman matematikidir. Cantor cmlesi ile ilgili ilk alma 1883 de baslm [G. Cantor, ber Unendliche, lineare punktmannigfaltigkeiten V, Mathematische Annalen 21 (1883) 545-591] ve baz zel cmleler iin rnek olarak gsterilmitir. Cantor cmlesi hibir yerde youn olmayan, mkemmel (perfect) alt cmlelere bir rnektir. Fraktallarn tarihi geliiminde Cantor, Sierpinski, Von Koch, Peano gibi matematikiler tarafndan oluturulan fraktallar matematiksel canavarlar olarak adlandrlr. Matematiksel canavarlarn bahesinde veya ilk fraktallarn ortaya kt zamanlarda Cantor cmlesi grn asndan dierlerinden daha az gsterili olmasna ve dierlerine gre doal yoruma daha uzak olmasna ramen olduka nemlidir. Cantor cmlesinin, matematiin pek ok alannda zelikle Kaotik Dinamik Sistemlerde nemli rol oynad ve pek ok fraktallar (Julia cmleleri gibi) iin de gerekli bir model olduu grlmektedir. Etrafmzda, parlak, tuhaf, gzel ekilli cisimler grrz. Bunlara Fraktal denir. Gerekten bunlar nedir? nternette fraktallar hakknda ok fazla bilgi vardr, fakat bu bilgilerin byk ksm ya gzel resimler veya yksek seviyeli matematiksel kavramlarla ilgilidir. Dolaysyla kolayca anlalr bir ifade ile diyebiliriz ki fraktallar tuhaf resimleri olan cisimler, matematiksel nesnelerdir. Okulda karlatmz matematiin ou eski bilgilerdir. rnein, geometride karlatmz emberler, drtgenler ve genler M.. 300 nc yllarnda klid tarafndan ortaya konulmutur. Buna ramen Fraktal Geometri daha ok yenidir. Fraktallar zerinde matematikiler tarafndan aratrmalar son 25 yldr balam bulunmaktadr. VON KOCH ERS Burada bir doru paras ile balyoruz. Doru parasn eit paraya ayryoruz ve ortadakini alyoruz. Onu bir ekenar gen eklinde da doru tamamlyoruz. Bylece drt e doru parasndan oluan bir krk izgi elde etmi oluyoruz. Buna motif veya oluturucu denir. Eer nc doru paras 1 uzunluunda seilirse, motif her biri uzunluklu drt paradan oluur. Dolaysyla motif'in toplam uzunluu olur. Benzer biimde drt paradan her birini nc kabul ederek ayn ilemle birer motif haline getiririz. Bylece 2. admdaki ekli elde ederiz. Bu son halde e doru paras yer alr. Bu erinin total uzunluu olur. Benzer ekilde bir adm daha devam edilirse 3. admda doru paras elde edilir. Her birinin uzunluu olan e

doru parasndan oluan bir eridir. Bu erinin toplam uzunluu olur. Bu fraktaln boyutu : Boyutu D ile gsterirsek ile hesaplanr. Burada N fraktaln oluumundaki para saysn ve a da her parann uzunluunu gstermektedir. 2. ekle gre dr. 1.ekle gre olduundan olur. 3.ekle gre ve olduundan olur. 4. ekle gre ve olduundan olur. O halde (ayn) veya dr. Limit halde, nc doru parasnn btn orta paralar hzl bir ekilde uzaklaacak ve geriye tam bir Cantor Cmlesi kalacak. O halde Koch Erisi de kendine benzerdir. Her bir kk para btnn bir minyatr kopyas olacaktr. Bu nedenle Koch Erisi de bir Cantor Cmlesi olacaktr. KOCH KARTANES genlere ayrlarak bir ****s biiminde izilmi bir sayfa kat alalm. I. Adm: Geni bir ekenar gen izelim. II. Adm: Alt adet sivri kesi olan bir yldz elde etmek iin: genin bir kenarn eit paraya ayralm ve ortadaki paray alalm. 2. Bota kalan iki uca aldmz bu paradan birer tane balayalm ve ularn genin d tarafnda birletirelim. 3. Bu ii ekenar genin dier iki kenar zerinde de yapalm. Bylece ekenar genden alt keli bir yldz elde etmi oluruz. Ortaya kan bu yldzn sahip olduu alt ekenar genin her birinde II. Adm tekrarlanarak ikinci tekrardaki ekli elde ederiz. Bu ie devam edersek evre uzunluu sonsuz olan bir grafik elde ederiz . u halde KOCH Kartanesinin ilgin karakteristii onun evresidir. Normalde, bir geometrik eklin evresini bytrseniz alann da bytm olursunuz. Eer evresi ok uzun olan bir kare alrsanz alan da ok byk olan bir kare alm olursunuz. imdi burada ne olduuna bakalm: Yaptmz i u idi: Bir ekenar genin bir kenarn eit paraya bldk ve ortadakini kardk. kardmz para ile eit uzunluklu iki paray bir V harfi gibi birletirerek genin kenarnda bo kalan iki ucu baladk. Bu ii genin her kenar iin de yaptk. Ve bylece devam ettik.

Bu fraktaln boyutu: 2.ekle gre ve olduundan boyut formlnn kullanrsak dr. TERS KARTANES Bu yeni fraktal Koch Kartanesinin ilgin bir deiimi olacak. Byk bir ekenar genle balayalm. Eer genlerle ****slenmi bir kat kullanrsanz geninizin kenarlarn 9 ****s uzunluunda (veya 3 n baka katlar olabilir) sein. I. Adm: genin bir kenarn paraya blelim ve ortadaki paray alalm. Bu paralardan bir tane daha bularak V eklinde ekleyip kardmz yeni genin iine doru dolduralm. genin geri kalan iki kenarna da ayn ilemi uygulayalm. Bylece bir frldak ekli elde etmi oluruz. II. Adm: Bu metodu frldakta yer alan yeni genlerle tekrarlayalm. Bylece yukarda ekiller dizisini elde ederiz. Bu fraktaln Boyutu: Koch Kartanesinin ki ile ayndr. SERPNSK GEN Polonyal matematiki VACLAV SERPNSK (1882-1969) 1916 ylnda, daha sonra kendi adyla anlan ve Sierpinski geni veya Sierpinski apkas (Sierpinski Gasket) veya Sierpinski Kalburu (Sierpinski Sieve) da denen bir fraktal tantt. Bu eklin 12.yzylda bir kilisede ssleme olarak izili olduu da biliniyor. rnein, gen gibi allm bir geometrik ekil alalm ve zerinde daha kark bir yeni ekil elde edecek biimde belirli bir ilem yapalm. Bu ilemi, aynen uygulamaya devam ettike daha kark bir ekil elde ederiz. Bu ilemi tekrar tekrar uygulamaya devam edelim. O zaman, yukarda ekli grnen ve Sierpinski geni denen mehur fraktal elde edilir. I. Adm : Kenar uzunluu 2 birim olan bir ekenar gen izelim. Her kenarnn orta noktalarn iaretleyelim ve bu orta noktalar birletirelim. Bylece drt tane yeni ekenar gen elde etmi oluruz. Merkezde kalan geni karalayalm ve sonra da merkezdekini kesip atalm. II. Adm: Kenar uzunluu 4 birim olan bir ekenar gen izelim. Kenarlarnn orta noktalarn birletirelim. Elde edilen drt yeni ekenar genden merkezdekini birinci admda olduu gibi karalayalm. Sonra da kelerde yer alan ve karalanmam olan adet genin her birini ayn ileme tabi tutalm.

III. Adm : Kenar uzunluu 8 birim olan bir ekenar gen izelim. Yukardaki ilemleri aynen tekrar ederek Sierpinski genini tamamlayalm. Benzer ekilde boyama iini de yapalm. Boyanm olanlar kesip karalm. Bylece 1 adet byk, 3 adet ortanca ve 9 adet kk ve boyanm ekenar gene sahip olacaz. IV. Adm: Bir duvar kadndan bu ii yapalm. Yukardaki admlar srasyla takip ederek Sierpinski genini tamamlayalm. Sierpinski geni pr matematik alannda bir zihinsel rndr. Benzer ekilleri deniz kabuunda ve hcre oalmalarnda da grebiliriz. Bu fraktaln Boyutu: ve olduundan boyut formlne gre dr. PASCAL GEN VE SERPNSK GEN ARASINDAK LK Blaise Pascal'n saylara ait gen modelini hatrlaynz. Bu geni yukardaki ekilde gryorsunuz. Bu gene Pascal geni denir. Pascal genindeki kk genlerden iinde ift say bulunanlar boyayalm. Ortaya kan Pascal genini yukardaki genle karlatralm. Bylece Pascal geninden Sierpinski genini elde etmi oluruz. SERPNSK HALISI I. Adm: Kenar uzunluu 9 birim olan bir kare alalm. Kenarlarnn her birini er eit paraya ayralm. Karlkl olarak bu ayrm noktalarn birletirelim. II. Adm: Oluan dokuz e kareden merkezdekini kesip karalm. III. Adm: Geri kalan sekiz e karenin her biri iin ayn ii tekrarlayalm. IV. Adm: Elde edilen ekle ayn metodu tekrar uygulayalm. Sonuta elde edilen ekil ou zaman Cantor cmlesinin bir genellemesi olarak grlr. Bu fraktaln boyutu: I. Adma gre ve olduundan dr. CANTOR ORTA LLERNN CMLES Cantor Orta llerinin Cmlesi, birim doru parasnn eit paraya blnmesi ve ortadaki te bir parasnn atlmas, daha sonra geriye kalan iki parann da ayn ileme tabi tutulup ortalarndaki te birlik paralarnn atlmas ve tekrar geriye kalan drt parann her biri iin ayn ilemden sonra ortadaki paralarnn atlmas ve bu ileme devam edilmesiyle oluturulur. Cantor cmlesinin kutu-sayma boyutunu hesaplamak iin, git gide klen kutularla Cantor cmlesini rteriz. Bu fraktaln boyutu: ( nk ilk ekle gre ve dr.)

Dier bir kutu sayma hesabna gre : ve genel olarak bulunur. Bu fraktaln kutu-sayma boyutunu hesaplamak olduka kolaydr. PSAGOR AACI Bitki fraktallarnn oluumuna ait bir yol Pisagor Aac yoludur, bu yola fraktal glgelik de denir. Bu yol, dorularn ayrlmasndan ibarettir, dallanmaya ok benzerdir. Dorular yerine kareler ve genler kullanlarak aadaki ekle benzer bir oluum ortaya kar. Bu cins bitki fraktallarnn en nemli zelii u noktalarnn irtibatl oluudur. Dallarn u noktalar bir yzey zerinde birleirler, tpk kara lahanada olduu gibi. Bir dier yol da tekrarlayan fonksiyon fraktallarnda olduu gibi, bir erelti otunu oluturan yoldur. KESRSEL BOYUTUN DOUU Bir noktann boyut'u yoktur, uzunluu, genilii hatta ykseklii de yoktur. Aadaki ekli ne kadar byk izilirse izilsin bir nokta olduu bilinirse noktann ne olduu malum olduuna gre bu ekil bir nokta gsterir ve boyutu P'dir. Bir dorunun boyutu 1 dir, bu boyut onun uzunluuna karlk gelir. Dorunun da genilii ve ykseklii yoktur. Fakat uzunluu sonsuzdur. Genilii olan fakat boyu sonsuz olan bir doru nasl izilir? Bu renme iinin sonucu olarak bilinen bir eydir. Bir dzlem iki boyutludur, bunlar uzunluk ve geniliktir, fakat derinlik (ya da ykseklik) yoktur. Dzlemi, masann st yz olarak dnrseniz uzunluunu ve geniliini snrlamayz. Uzay, yle byk fakat bo bir kutudur ki bu kutunun boyu, eni ve derinlii (ykseklii) her ynde istenildii kadar geniletilebilir. Dolaysyla uzay 3 boyutludur. Elbette uzay aadaki kutu yerine bir altgen prizma ile de temsil edebilirdik. Fraktallar, kesirsel boyutlara sahip olabilirler. rnein fraktal 1.6 veya 2.4 boyutlu olabilir. Bunun neden ve nasl byle olabileceini grelim. Sierpinski genini ele alalm. Bunun ilk fraktal rnei olduunu biliyoruz. Bu, gerekten 1 in yaklamlarndan sadece bir tanesidir. imdiye kadar verdiimiz rneklerde de grdmz gibi fraktallar

sonsuz admlardan oluan bir algoritmann sonucu olarak ortaya karlar. Aadaki ekilde bu admlardan sadece tanesini gryorsunuz. Dolaysyla Sierpinski geni denen fraktal iinde giderek klen sonsuz oklukta kk genler vardr. Fraktallarn kesirli boyutlara nasl sahip olduklarn grebilmek iin nce genel olarak boyut demekle neyi kastettiimizi grelim. Bir doru paras ve onun uzunluunun iki katndaki dier bir doru parasndan oluan bir kendine benzer ekli ele alalm. Uzunluu iki misli almakla esas doru parasnn iki kopyasn alm olduk. Dier bir kendine benzer ekil olarak tipinde bir kare ile onun uzunluunun ve geniliinin 2 er katlarndan oluan dier bir kareyi ele alalm. Bylece esas karenin drt kopyasn elde etmi olduk. Demek oluyor ki kenarlar katlama ii bize drt kopya verdi. imdi de tipinde bir kp alalm. Uzunluunu, geniliini ve yksekliini katlayalm. Bylece esas kpn sekiz kopyasn elde etmi oluruz. Demek ki bu defa katlama ii bize sekiz kopya vermi oldu. Bu bilgileri bir tabloda toplayalm. Burada bir model gryoruz. O da udur, boyut s'dr. Demek ki kopya saysn biliyor isek onu 2 nin stel kuvveti olarak ifade ederiz ve bu s bize boyut olarak gelmi olur. ekil Boyut Kopya Says Doru Paras 1 Kare 2 Kp 3

Yukardaki tabloya bir satr daha ekleyelim. ekil Boyut Kopya Says Doru Paras 1 Kare 2

Kp 3 Herhangi bir kendine benzer ekil

imdi artk, Sierpinski geni denen fraktal'n boyutunu verebiliriz. Kenar uzunluklar 1 er cm olan bir Sierpinski geni ile balayalm. Kenarlarn uzunluklarn katlayalm. Atlan genler Sierpinski geninin bir paras olmadklarndan (onlar birer deliktirler) bu katlama ii bize kopya verecektir. O halde yazabiliriz, burada boyuttur. O halde buradan olur. ve olduuna gre deki deeri 1 ile 2 arasndaki bir deerdir. Bunu da tablomuza ekleyelim. ekil Boyut Kopya Says Doru Paras 1 Sierpinski geni

Sierpinski Hals

Kare 2 Kp 3 Herhangi bir kendine benzer ekil

O halde Sierpinski geninin boyutu 1 ile 2 arasndaki bir saydr. Hesap makinanz yardm ile eitliinde ye 1.1 verirseniz, 3 yerine 2.143547 ve 3 e daha yakn bir deer iin ye 1.2 verirseniz, 3 yerine 2.2974 elde edersiniz. Bu ikincisi 3 e daha yakndr. Bu ekilde devam ederseniz ye daha uygun bir deer bulursunuz. 3 e yakn deeri veren says Sierpinski geni denen fraktal'n boyutudur, bu da dir. Bu da bize

fraktallarn boyutlarnn nasl birer kesirli saylar, kesirli boyut olabileceklerini gstermektedir. KOMPLEKS TEKRARLAMA(Dinamik sistem) Kompleks saylar kullanarak Mandelbrot Cmlesini ve Julia Cmlelerini oluturmak mmkndr. Bunun iin ve kompleks saylar olmak zerednm esas alnr. kompleks saysndan baka bir kompleks says daha alalm ve kompleks saylarnn dizisini olarak yazalm. Bu yolla Mandelbrot Cmlesi ve Julia Cmleleri oluturulabilir. Julia tipindeki cmleler ile Mandelbrot Cmlesi birbirinden ayrt edilebilir. Bu metodu ksaca aklayalm. lk olarak kompleks saylar kullanmadan formlasyon hazrlanr. kompleks says ve reel saylarnn bir ikilisi olarak dnlr ve kompleks says da reel saylarn belli bir iklisi olarak alnr. O zaman dnm, olduundan dinamik sistemini verir. JULA TPNDEN CMLELERN AYRILMASI Her bir sabit kompleks says iin ile gsterilen bir Julia cmlesi vardr. Eer ile gsterilen doldurulmu Julia cmlesini tanmlarsak bunu tanmak kolaydr. Dzlemin her bir noktas iingenel ifadesi yardm ile dizisi elde edilir. Eer dizi sonsuza gitmiyorsa dir, eer dizi sonsuza gidiyorsa dir. rneklere gemeden nce nin tanmnn bilgisayar grnmn verelim. 1. Matematikte her ne kadar dzlemin btn noktalarn ele alabiliyorsak da pratikte kompleks dzlemin sadece bir parasn dnrz ve bu dzlem parasnn iinde larn sonlu bir kolleksiyonunu alrz. Resimlerin bykl nedeniyle her bir kk blgenin merkezini olarak alrz. rnein ebadndaki bir dzlem paras iin adet kutucuk gerekir. 2. Bir dizi sonsuza nasl gider? rnein dizideki bir elemannn merkezden uzakl 2 den byk oluyorsa dizinin dier elemanlarnn orijinden uzaklklar sonsuz olarak alnr. Bu demektir ki dizi sonsuza gidiyor. O zaman merkezden uzaklklar 2 ve 2 den kk kalacak ekildeki diziler sonsuza gitmiyor. 3. Kabul edelim ki lerin hepsinin orijinden uzakl 2 olsun. Bu durumda dizinin sonsuza gitmeyeceini syleyemeyiz, nk belki n orijine uzakl 2 den byk olabilir. Bu durumda bir seim yapmalyz. Tekrarlamann bir maksimum saysn seeriz. Eer lerin hepsi orijinden 2 uzaklnda iseler o zaman dizinin sonsuza gitmediini syleyebiliriz ve dolaysyla dir deriz. Bylece baz noktalarn ye ait olduklarn kabul etmi oluruz. Bu kabulde en az hata yapm olduumuz en byk says nemlidir. Dier yandan bu en byk says da bilgisayarn daha ok zamana ihtiyacn gerektirir. Bu algoritma hangi kk kutucuklarn ye ait merkezlere sahip olduunu belirtir. Bu kutucuklar siyah ile boyarz. Eer bir baka ile balayan dizi sonsuza gidiyorsa ' merkez kabul eden kutucuu baka bir renk ile boyarz. Bylece orijinden uzakl 2 den byk olan ka deneme

yaptmz da gstermi oluruz. rnein, ilk deneme-de eer bir miktar tekrarla-may krmz ile boyad isek, sonra ikinci deneme-dekileri de portakal rengin-de boyayalm,..., bylece devam edelim. Bu durumda aadaki renkli grnt ortaya kar. Bunu elde edebilmek iin bilgisayar yukardaki dinamik sistemi milyonlarca defa uygulamtr

1. Kendine Benzer Kmeler

ncelikle R2 deki kmelerle ilgili terminolojiyi tanmamz gerekmektedir. R2 de bir kme uygun genilikte bir ember iine alnabiliyorsa bu kmeye snrl kme ad verilir. Eer bu kme tm snr deerlerini de kapsyorsa kapal kme adn alr. Eer R2 de iki kmeden biri dierinin telenmesi ve dndrlmesi sonucu elde edilebiliyorsa bu iki kmeye kongrent kmeler denir. Ayrca kesien, kesimeyen kmeler kavram da konunun iinde yer alacaktr. T: R2------- R2 , s arpan ile lekleme yapan bir lineer operatr, Q ise R2 de bir kme olsun. Bu durumda s>1 ise T(Q) genleme 0<s<1 ise T(Q) bzme adn alr. Her iki durumda da T(Q), Q kmesinin s arpan ile leklendirilmi halidir.

lk olarak ele alnacak fraktal trleri kendine benzer olarak adlandrlanlar olacaktr. Genel olarak R2 de bir kendine benzer kme yle tanmlanabilir.

TANIM:

R2 klit Uzaynn kapal ve snrl bir alt kmesi S eer,

S = S1 U S2 U S3 U.............U Sk (1) (S1, S2, S3,....,Sk kesimeyen ve herbiri ayn 0<s<1 arpanyla leklendirilmi ve S ile kongrent kmeler)

eklinde ifade edilebiliyorsa kendine benzer olarak tanmlanr.

S in kendine benzer kme olmas durumunda (1) S in ayrk kongruent kmelere ayrmas olarak ta adlandrlr.

rnek 1: Doru Paras

R2 de bir doru paras iki ayrk ve kongruent doru parasnn birleimi olarak ifade edilebilir. Bu iki parann her biri orijinal paraya kongruent ve arpanyla leklendirilmitir. Dolaysyla bir doru paras k=2 ve s=1/2 olacak ekilde bir kendine benzer kme oluturur.

rnek 2: Kare

Bir kare de drt ayrk ve kongruent karenin birleimi olarak ifade edilebilir. Her bir kk kare byk kareye kongruent ve arpan ile leklendirilmitir. Dolaysyla bir kare k=4 ve s= olacak ekilde bir kendine benzer kme oluturur.

rnek 3: Sierpinski Hals

Bu ekil ilk olarak Polonyal matematiki Waclaw Sierpinski (18821969) tarafndan tanmlanmtr. Bu ekil sekiz ayrk ve kongruent alt kmenin birleimi olarak ifade edilebilir ve 1/3 arpanyla leklendirilmitir. Dolaysyla k=8 ve s=1/3 olacak ekilde kendine benzer bir kme oluturur. Burada dikkate alnmas gereken ey, bu kare iinde kare yaps sonsuz kk paralara kadar devam etmektedir. Ancak bu durum gzlemle deil varsaymsal olarak tanmlanabilir.

rnek 4: Sierpinski geni Bu ekilde yine Sierpinski tarafndan ortaya atlm ve gen iinde gen formasyonu sonsuza kadar devam etmekte olup k= 3 ve s= dir.

Sierpinski Hals ve Sierpinski geni nin doru paras ve kareden daha karmak olmas bu yaplarn sonsuz sayda tekrarlanmasndan kaynaklanmaktadr.

Bir Kmenin Topolojik Boyutu

Bir vektr uzaynn alt uzaynn boyutunu o alt-uzayn baznda bulunan vektr says olarak tanmlayabiliriz. Bu tanm ayn zamanda geometrik olarak alglanan boyut kavramna da uymaktadr. rnein R2 deki orijin sfr-boyutlu, orijinden geen dorular bir boyutlu ve R2 nin kendisi iki boyutludur. Boyutun bu tanm daha genel ve Topolojik Boyut olarak adlandrlan bir kavramn zel bir durumunu oluturmaktadr. Bu, Rn deki kmelere uygulanabilir bir kavram olup bu kmelerin illa alt-kme olmalar gerekmemektedir. Bu kavramn net tanm Topoloji Dalnda yaplmtr. Her ne kadar bu tanm konumuz dnda ise de genel bir ifade olarak unlar syleyebiliriz:

-R2 de bir noktann topolojik boyutu sfrdr. -R2 de bir erinin topolojik boyutu birdir. -R2 de bir blgenin topolojik boyutu ikidir.

Rn deki bir kmenin topolojik boyutunun [ 0, n ] kapal aralnda bir tam say olmas gerektii ispatlanabilir. Bu almada bir S kmesinin topolojik boyutu dT(S) olarak ifade edilecektir. Aadaki tabloda nceki rneklerde incelenen kmelerin topolojik boyutlar verilmitir. lk iki sonu aka grlebilmektedir. Ancak dier ikisi biraz farkllk arzetmektedir. Kabaca ifade edecek olursak her ikisinde de o kadar ok boluk iermektedir ki birer blgeden ziyade dorulardan oluan birer rmcek ana benzemektedirler. Dolaysyla topolojik boyutlar birdir. Ancak bunun olduka zor bir matematiksel ispat vardr. S Kmesi dT(S) Doru Paras 1 Kare 2

Sierpinski Hals 1 Sierpinski geni 1 Kendine Benzer Bir Kmenin Hausdorff Boyutu

1919 da alman matematiki Felix Hausdorff (1868-1942) Rn deki keyfi bir kmenin boyutu iin alternatif bir tanm vermitir. Tanm olduka karmak olmakla birlikte, kendine benzer kmeler iin bu tanm olduka basit bir ekle indirgenmektedir:

TANIM:

(1) eklindeki bir kendine benzer kmenin Hausdorff Boyutu dH(S) olarak ifade edilir ve yle tanmlanabilir:

dH(S) = ln k (2) ln(1/s)

(2) sdH(S)=1/k olarak ta ifade edilebilir. (3)

Forml (3) Hausdorff Boyutu kavramn yorumlamada bize daha ok yardmc olacaktr: rnein bir kendine benzer kmeyi s=1/2 arpan ile leklendirirseniz alan ( daha doru bir ifadeyle ls) (1/2)dH(S) orannda klecektir. Saysal rnek verecek olursak, bir doru parasn ile leklendirmek lsn(uzunluunu) (1/2)1 orannda kltecektir. Ve yine bir karesel alan ile leklendirdiimizde bu onu lsn(alann) (1/2)2 orannda kltecektir.

rneklere gemeden nce bir kmenin Hausdorff Boyutu ile ilgili baz zellikleri listeleyelim:

-Bir kmenin Hausdorff Boyutu ile topolojik boyutu ayn olmak zorunda deildir. -Bir kmenin Hausdorff Boyutu tamsay olmak zorunda deildir. -Bir kmenin topolojik boyutu Hausdorff Boyutundan kk veya Fraktal geometri insan zihninin bir rn olmaktan ok, bir keiftir" R. Penrose.

Kesinlikle bulunup izlenilmesi gereken film serisi...

Fraktal, Matematiki Benoit Mandelbrot tarafndan retilmi bir terim. Latince "krkl" anlamnda gelen fractus'dan tretilmi. Aslnda fraktaller, matematiksel denklemlerin sonucunda bilgisayar tarafndan izilen muhteem grntlerdir. Fraktal geometri modern bilimini, zellikle kaos biliminin nemli ura alanlarndan birini oluturur. Fraktal geometri ayrca, bu sayfalarda da grebileceiniz gibi, ancak bilgisayarlar yardmyla gerekletirilebilen matematiksel tekrarlar (iterasyonlar) sayesinde, olduka zengin grafik grntler elde edilebilmesini de salamakta. Bu ekiller ayrca, doadaki bir ok oluumun izledii kurallar da izlediinden (rnein kabuklu deniz canllarnn karmak biimleri, aalarn veya damarlarn dallanmalar, yeryz ekilleri vb.) olduka garip ve doal bir gzellikleri var. Ayrca, fraktal boyutlar dediimiz buuklu veya kesirli boyutlara sahip olmalar asndan da allmadk zelliklere sahipler. Ayrca, bir fraktalin kenar uzunluunu da hesaplayamiyorsunuz, nk sonsuz! Bu ekillerin en nemli zellii, ne kadar bytrseniz bytn, grntnn her kk ayrntsnn, btn ile tpatp ayn karakteristikleri tamalar (tabii rettiiniz program iindeyken bunlar geerli; yoksa jpg uzantl resimler iin deil). lgin deil mi?.. Fraktal; matematie, ounlukla kendine benzeme zellii gsteren karmak, geometrik ekillerin ortak addr.Fraktallar, klasik yani Eukleidesi geometrideki kare, daire, kre gibi basit ekillerden ok farkldr. Bunlar, doadaki Eukleidesi geometri araclyla tanmlanamayacak pek terimi paralanm yada krlm anlamna gelen Latince fractus szcnden tretilmitir. lk olarak 1975te Polonya asll matematiki Beneoit B. Mandelbrot tarafndan ortaya atlan fraktal kavram, yalnzca matematik deil fiziksel kimya, fizyoloji ve akkanlar mekanii gibi deiik alanlar zerinde nemli etkiler yaratan yeni bir

geometri sisteminin domasn yol amtr. Tm fraktalar kendine benzer yada en azndan tmyle kendine benzer olmakla birlikte, ou bu zellii tar. Kendine benzer bir cisimde cismi oluturan paralar yada bileenler cismin btnne benzer. Dzensiz ayrntlar yada desenler giderek klen leklerde yinelenir ve tmyle soyut nesneler sonsuza dein srebilir; yle ki her parann her bir paras bytldnde, gene cismin btnne benzer. Bu fraktal olgusu, kar tanesi be aa kabuunda kolayca gzlenebilir. Bu tip tm doal fraltallar ile matematilsel olarak kendine benzer olan bazlar, stokastik yani rastgeledir; bu nedenle ancak istatistiksel olarak leklenirler. Fraktal cisimler, dzensiz biimli olduklarndan tr Eukleidesi ekilleri telenme bakna sahip deildirler. (telenme bakmna sahip bir cismi kendi evresinde dndrldnde grnm ayn kalr.) Fraktallarn bir baka nemli zellii de, fraktal boyut olarak adlandrlan bir matemetiksel parametredir. Bu cisim ne kadar bytlrse bytlsn yada bak as ne kadar deitirilirse deitirilsin, hep ayn kalan fraktalarn bir zelliidir. Eukleidesi boyutun tersine fraktal boyut, genellikle tam say olmayan bir sayyla, yani bir kesir ile ifade edilir. Fraktal boyut, bir fraktal eri yardmyla anlalabilir. Oluturulmasnn her aamasnda bu tip bir erinin evre uzunluu 4/3 orannda byr. Fraktal boyut (D)4e eit olabilmesi iin alnmas gereken kuvvetini gsterir, yani; 3d=4 bu bakmdan fraktal eriyi niteleyen boyut log4/log3 yada kabaca 1,26dr. Fraktal boyut, Eukleidesi olmayan belirli bir biimin karmakln ve ekil nanslarn aa karr. Kendine benzerlik ve tamsay olmayan boyutlu kavramlaryla birlikte fraktal geometri, istatistiksel mekanie zellikle grnrde rasgele zelliklerden oluan fiziksel sistemlerin incelenmesinde giderek daha yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. rnein, gkada kmelerinin evredeki dalmnn saptanmasnda ve akkan burgalanmalarna ilikin problemlerin zlmesinde fraktal benzetimlerden (simlasyon) yararlanlmaktadr. Fraktal geometri bilgisayar grafiklerinde de yararl olmaktadr. Fraktal algoritma ise, engebeli dalk araziler yada aalarn kark dal sistemleri gibi karmak ok dzensiz doal cisimlerin gerektekine benzer grntlerinin oluturulabilmesini olanakl klmtr. Her ey, Benoit Mandelbrotun kafasnda oluan ve basit gibi grnen bir soru ile balad: ngilterenin ky uzunluu ne kadardr? Yant bulmak iin yaplabilecek ilk ey, lei belli bir harita bulduktan sonra, buradan ky eridinin uzunluunu, szgelimi bir iple lmek ve sonucu haritann leiyle arparak, ky uzunluunu hesaplamak olabilir. Peki, ky eridinin uzunluu gerekte ne kadardr? Ky eridinin uaktan ekilmi bir dizi fotoraf ile daha doru bir lm yapabilirsiniz; phesiz bu deer, harita zerinde hesaplanandan biraz daha byk kacaktr.

Biraz daha ileri gidip, tm kyy adm adm ltnz dnelim; bu durumda ne kadarlk bir uzunluk hesaplayabilirsiniz? Peki ya tm uzunluu milimetrik bir cetvelle lebildiinizi dnn; hatta molekler boyulara kadar uzanan hassas bir uzunluk lm yapabildiinizi... Sonuta, lmlerinizi hassaslatrdka, ky uzunluunun sonsuza gittiini farkedeceksiniz. Sonlu bir kara parasnn snrlar, aslnda sonsuz uzunluktadr! Bu basit ve arpc sonu, Benoit Mandelbrot gibi bir matematikinin elinde, fraktal geometri dediimiz yeni bir matematik dalnn temellerinin atlmasn salad. Mandelbrot, tabiattaki biimlerin matematiini kefeden ve buna latince krkl anlamna gelen fractus sznden trettii fractal adn veren kiidir. Kendisinin tanmlad nl Mandelbrot Kmesi, belki de dnyann en mehur geometrik ekillerinden birisidir. Fraktal geometri, bildiimiz Euklid (klid) geometrisinden olduka farkldr. Euklid geometrisi, okullarda okuduumuz, niversite snavlarnda karmza kan sfr, bir iki ve boyutlu geometrik ekillerle ilgilenir. Mandelbrotun fraktalleri ise, kesirli boyutlara sahip olmalar asndan, geleneksel geometriden kkten farkl bir yap sergiler. Matematie ok girmeden bunu yle rneklendirebiliriz: Elinizde bir sayfa kat olduunu ve bunun iki boyutlu olduunu dnn (aslnda kat, kalnl da olan boyultu bir nesnedir ama, imdilik kalnlksz iki boyutlu bir yzey dnyoruz). Kad elinizde o kadar ok buruturup sktryorsunuz ki, artk son derece karmak hale gelmi bu iki boyutlu yzeyi iki boyutlu olarak nitelemek gittike imkanszlayor. boyutlu olduunu da iddia edemiyorsunuz, zira elinizdeki ne kadar burumu olursa olsun, iki boyutlu bir yzeydir aslnda. Dolaysyla, buruma miktar arttka, 2.05, 2.28, 2.4 gibi kesirli boyutlara sahip bir yzey ekli elde etmeye balarsnz. te fraktallerdeki kesirli boyut kavram da buna benzer bir karmakln neticesinde ortaya kar. Aslnda doada hakim olan geometri de ite bu fraktal geometridir... Doadaki biimler gerekten de geleneksel geometrinin bize rettiinden ok farkldr. Geleneksel (Euklidi) geometri daha ziyade idealize edilmi soyutlamalardan oluuruken, tabiattaki biimler ok daha karmaktrlar. Yerkreyi 6-7 kez dolaabilecek kan damarlarn ve bir ka tenis kortu kadar alan kaplayan akcier hava keseciklerini bu kck vcudumuza; aldnda 2 metreyi akn bir uzunlua erien DNA moleklmz 100 trilyon hcremizin her birindeki bir ka mikrometrelik (milimetrenin binde biri) ekirdein iine paketlenmesinin ardnda, ite bu fraktal kurallar yatmaktadr... Fraktal zelliklere sahip bir geometrik ekli evinizde kendi banza elde etmenin bu gn iin en kolay yolu, internette rahatlkla bulunabilen hazr bilgisayar programlarndan birisini kullanmaktr (fractal explorer). Zira her ne kadar basit olursa olsun, bir fraktal ortaya karmak, matematiksel bir dizi ilem serisi (iterasyonlar) gerektirir ki, bu tekrarlayan ilem serileri, tam da bilgisayarlara gre bir itir. rnein Mandelbrot Kmesi aslnda, karmak saylar da ieren ve kendi sonucunu her

tekrarda giri verisi olarak kullanan bir iterasyon, yani tekrar tekrar hesaplama ilemidir. Bu hesaplama sonucu elde edilen kapal noktalar kmesi, alan sonlu, fakat kenar uzunluu sonsuz bir kme olarak tm fraktallerin tabir yerindeyse- atasdr. Fraktallerin bir baka arpc zellii, doada oka rastladmz kendine benzeme (selfsimilarity) zelliidir. Herhangi bir iterasyon dizgesi ile oluturulan bir fraktal biim, ayn matematiksel forml ekirdeinin defalarca st ste tekrarlanmas ile ortaya ktndan, ana kmenin ekli, kme kenarlarnn mikroskobik detaylarnda dahi benzer grnm ve biimlerde tekrarlanr.Tabiatta da bu durumla sk sk karlarz: rnein aalarn bir ok tipinde, dal ve kklerdeki saaklanma biimleriyle; dallarn yan dallara ayrlma biimlerinin, yapraklarn k noktalarnn ve yapraklar zerindeki damarlarn dallan biimlerinin hep birbirine benzer bir kalp izlediine belki de daha nce dikkat etmisinizdir. Daha arpc bir rnek olarak, atom-alt dzeyi de dnebiliriz. Bu dzeyde ulatmz mikro-alem, aynen uzay boluu gibi karanlk, nisbi olarak korkun mesafelerle birbirlerinden ayrlm bileenlerden (elektronlar - protonlar vb.) oluan bir boluktur ve atomun ardnda, yeni bir uzay boluu, farkl leklerle de olsa bizi bekler gibidir! te bu zellikler, fraktal geometrinin sadece alenceli bir oyun olmaktan ziyade, hayatn kendisini daha iyi anlamamzda yardmc bir ara olarak kullanlmas konusunda bizi defaatle ikaz ediyor...

En basit haliyle; rete rete tekrarlar ve tekrarlar ve tekrarlar... 1. aama 2. aama 3.aama Resmi Bytmek in Tklayn. Orjinal Boyut 479x168 ve and weights 13KB.

Resmi Bytmek in Tklayn. Orjinal Boyut 600x450 ve and weights 90KB. eittir.(dT(S)dH(S)) 3. FRAKTAL NEDR? 5 ..."yle bir cisim olsun ki hangi noktasn alrsak alalm bytp baktmzda yine balangtaki ekille karlaalm ve bu ileme ne kadar devam edersek edelim ayn olay tekrarlansn. te fraktal , yani kendine benzerlik kavramnn tanm "...

2.

"Fraktal geometri insan zihninin bir rn olmaktan ok, bir keiftir" R. Penrose.

Kesinlikle bulunup izlenilmesi gereken film serisi...

Fraktal, Matematiki Benoit Mandelbrot tarafndan retilmi bir terim. Latince "krkl" anlamnda gelen fractus'dan tretilmi. Aslnda fraktaller, matematiksel denklemlerin sonucunda bilgisayar tarafndan izilen muhteem grntlerdir. Fraktal geometri modern bilimini, zellikle kaos biliminin nemli ura alanlarndan birini oluturur. Fraktal geometri ayrca, bu sayfalarda da grebileceiniz gibi, ancak bilgisayarlar yardmyla gerekletirilebilen matematiksel tekrarlar (iterasyonlar) sayesinde, olduka zengin grafik grntler elde edilebilmesini de salamakta. Bu ekiller ayrca, doadaki bir ok oluumun izledii kurallar da izlediinden (rnein kabuklu deniz canllarnn karmak biimleri, aalarn veya damarlarn dallanmalar, yeryz ekilleri vb.) olduka garip ve doal bir gzellikleri var. Ayrca, fraktal boyutlar dediimiz buuklu veya kesirli boyutlara sahip olmalar asndan da allmadk zelliklere sahipler. Ayrca, bir fraktalin kenar uzunluunu da hesaplayamiyorsunuz, nk sonsuz! Bu ekillerin en nemli zellii, ne kadar bytrseniz bytn, grntnn her kk ayrntsnn, btn ile tpatp ayn karakteristikleri tamalar (tabii rettiiniz program iindeyken bunlar geerli; yoksa jpg uzantl resimler iin deil). lgin deil

mi?.. Fraktal; matematie, ounlukla kendine benzeme zellii gsteren karmak, geometrik ekillerin ortak addr.Fraktallar, klasik yani Eukleidesi geometrideki kare, daire, kre gibi basit ekillerden ok farkldr. Bunlar, doadaki Eukleidesi geometri araclyla tanmlanamayacak pek terimi paralanm yada krlm anlamna gelen Latince fractus szcnden tretilmitir. lk olarak 1975te Polonya asll matematiki Beneoit B. Mandelbrot tarafndan ortaya atlan fraktal kavram, yalnzca matematik deil fiziksel kimya, fizyoloji ve akkanlar mekanii gibi deiik alanlar zerinde nemli etkiler yaratan yeni bir geometri sisteminin domasn yol amtr. Tm fraktalar kendine benzer yada en azndan tmyle kendine benzer olmakla birlikte, ou bu zellii tar. Kendine benzer bir cisimde cismi oluturan paralar yada bileenler cismin btnne benzer. Dzensiz ayrntlar yada desenler giderek klen leklerde yinelenir ve tmyle soyut nesneler sonsuza dein srebilir; yle ki her parann her bir paras bytldnde, gene cismin btnne benzer. Bu fraktal olgusu, kar tanesi be aa kabuunda kolayca gzlenebilir. Bu tip tm doal fraltallar ile matematilsel olarak kendine benzer olan bazlar, stokastik yani rastgeledir; bu nedenle ancak istatistiksel olarak leklenirler. Fraktal cisimler, dzensiz biimli olduklarndan tr Eukleidesi ekilleri telenme bakna sahip deildirler. (telenme bakmna sahip bir cismi kendi evresinde dndrldnde grnm ayn kalr.) Fraktallarn bir baka nemli zellii de, fraktal boyut olarak adlandrlan bir matemetiksel parametredir. Bu cisim ne kadar bytlrse bytlsn yada bak as ne kadar deitirilirse deitirilsin, hep ayn kalan fraktalarn bir zelliidir. Eukleidesi boyutun tersine fraktal boyut, genellikle tam say olmayan bir sayyla, yani bir kesir ile ifade edilir. Fraktal boyut, bir fraktal eri yardmyla anlalabilir. Oluturulmasnn her aamasnda bu tip bir erinin evre uzunluu 4/3 orannda byr. Fraktal boyut (D)4e eit olabilmesi iin alnmas gereken kuvvetini gsterir, yani; 3d=4 bu bakmdan fraktal eriyi niteleyen boyut log4/log3 yada kabaca 1,26dr. Fraktal boyut, Eukleidesi olmayan belirli bir biimin karmakln ve ekil nanslarn aa karr. Kendine benzerlik ve tamsay olmayan boyutlu kavramlaryla birlikte fraktal geometri, istatistiksel mekanie zellikle grnrde rasgele zelliklerden oluan fiziksel sistemlerin incelenmesinde giderek daha yaygn olarak kullanlmaya balanmtr. rnein, gkada kmelerinin evredeki dalmnn saptanmasnda ve akkan burgalanmalarna ilikin problemlerin zlmesinde fraktal benzetimlerden (simlasyon) yararlanlmaktadr. Fraktal geometri bilgisayar grafiklerinde de yararl olmaktadr. Fraktal algoritma ise, engebeli dalk araziler yada aalarn kark dal sistemleri gibi karmak ok dzensiz

doal cisimlerin gerektekine benzer grntlerinin oluturulabilmesini olanakl klmtr. Her ey, Benoit Mandelbrotun kafasnda oluan ve basit gibi grnen bir soru ile balad: ngilterenin ky uzunluu ne kadardr? Yant bulmak iin yaplabilecek ilk ey, lei belli bir harita bulduktan sonra, buradan ky eridinin uzunluunu, szgelimi bir iple lmek ve sonucu haritann leiyle arparak, ky uzunluunu hesaplamak olabilir. Peki, ky eridinin uzunluu gerekte ne kadardr? Ky eridinin uaktan ekilmi bir dizi fotoraf ile daha doru bir lm yapabilirsiniz; phesiz bu deer, harita zerinde hesaplanandan biraz daha byk kacaktr. Biraz daha ileri gidip, tm kyy adm adm ltnz dnelim; bu durumda ne kadarlk bir uzunluk hesaplayabilirsiniz? Peki ya tm uzunluu milimetrik bir cetvelle lebildiinizi dnn; hatta molekler boyulara kadar uzanan hassas bir uzunluk lm yapabildiinizi... Sonuta, lmlerinizi hassaslatrdka, ky uzunluunun sonsuza gittiini farkedeceksiniz. Sonlu bir kara parasnn snrlar, aslnda sonsuz uzunluktadr! Bu basit ve arpc sonu, Benoit Mandelbrot gibi bir matematikinin elinde, fraktal geometri dediimiz yeni bir matematik dalnn temellerinin atlmasn salad. Mandelbrot, tabiattaki biimlerin matematiini kefeden ve buna latince krkl anlamna gelen fractus sznden trettii fractal adn veren kiidir. Kendisinin tanmlad nl Mandelbrot Kmesi, belki de dnyann en mehur geometrik ekillerinden birisidir. Fraktal geometri, bildiimiz Euklid (klid) geometrisinden olduka farkldr. Euklid geometrisi, okullarda okuduumuz, niversite snavlarnda karmza kan sfr, bir iki ve boyutlu geometrik ekillerle ilgilenir. Mandelbrotun fraktalleri ise, kesirli boyutlara sahip olmalar asndan, geleneksel geometriden kkten farkl bir yap sergiler. Matematie ok girmeden bunu yle rneklendirebiliriz: Elinizde bir sayfa kat olduunu ve bunun iki boyutlu olduunu dnn (aslnda kat, kalnl da olan boyultu bir nesnedir ama, imdilik kalnlksz iki boyutlu bir yzey dnyoruz). Kad elinizde o kadar ok buruturup sktryorsunuz ki, artk son derece karmak hale gelmi bu iki boyutlu yzeyi iki boyutlu olarak nitelemek gittike imkanszlayor. boyutlu olduunu da iddia edemiyorsunuz, zira elinizdeki ne kadar burumu olursa olsun, iki boyutlu bir yzeydir aslnda. Dolaysyla, buruma miktar arttka, 2.05, 2.28, 2.4 gibi kesirli boyutlara sahip bir yzey ekli elde etmeye balarsnz. te fraktallerdeki kesirli boyut kavram da buna benzer bir karmakln neticesinde ortaya kar. Aslnda doada hakim olan geometri de ite bu fraktal geometridir... Doadaki biimler gerekten de geleneksel geometrinin bize rettiinden ok farkldr. Geleneksel (Euklidi) geometri daha ziyade idealize edilmi soyutlamalardan oluuruken, tabiattaki biimler ok daha karmaktrlar. Yerkreyi 6-7 kez dolaabilecek kan damarlarn ve bir ka tenis kortu kadar alan kaplayan akcier hava keseciklerini bu kck vcudumuza; aldnda 2 metreyi

akn bir uzunlua erien DNA moleklmz 100 trilyon hcremizin her birindeki bir ka mikrometrelik (milimetrenin binde biri) ekirdein iine paketlenmesinin ardnda, ite bu fraktal kurallar yatmaktadr... Fraktal zelliklere sahip bir geometrik ekli evinizde kendi banza elde etmenin bu gn iin en kolay yolu, internette rahatlkla bulunabilen hazr bilgisayar programlarndan birisini kullanmaktr (fractal explorer). Zira her ne kadar basit olursa olsun, bir fraktal ortaya karmak, matematiksel bir dizi ilem serisi (iterasyonlar) gerektirir ki, bu tekrarlayan ilem serileri, tam da bilgisayarlara gre bir itir. rnein Mandelbrot Kmesi aslnda, karmak saylar da ieren ve kendi sonucunu her tekrarda giri verisi olarak kullanan bir iterasyon, yani tekrar tekrar hesaplama ilemidir. Bu hesaplama sonucu elde edilen kapal noktalar kmesi, alan sonlu, fakat kenar uzunluu sonsuz bir kme olarak tm fraktallerin tabir yerindeyse- atasdr. Fraktallerin bir baka arpc zellii, doada oka rastladmz kendine benzeme (selfsimilarity) zelliidir. Herhangi bir iterasyon dizgesi ile oluturulan bir fraktal biim, ayn matematiksel forml ekirdeinin defalarca st ste tekrarlanmas ile ortaya ktndan, ana kmenin ekli, kme kenarlarnn mikroskobik detaylarnda dahi benzer grnm ve biimlerde tekrarlanr.Tabiatta da bu durumla sk sk karlarz: rnein aalarn bir ok tipinde, dal ve kklerdeki saaklanma biimleriyle; dallarn yan dallara ayrlma biimlerinin, yapraklarn k noktalarnn ve yapraklar zerindeki damarlarn dallan biimlerinin hep birbirine benzer bir kalp izlediine belki de daha nce dikkat etmisinizdir. Daha arpc bir rnek olarak, atom-alt dzeyi de dnebiliriz. Bu dzeyde ulatmz mikro-alem, aynen uzay boluu gibi karanlk, nisbi olarak korkun mesafelerle birbirlerinden ayrlm bileenlerden (elektronlar - protonlar vb.) oluan bir boluktur ve atomun ardnda, yeni bir uzay boluu, farkl leklerle de olsa bizi bekler gibidir! te bu zellikler, fraktal geometrinin sadece alenceli bir oyun olmaktan ziyade, hayatn kendisini daha iyi anlamamzda yardmc bir ara olarak kullanlmas konusunda bizi defaatle ikaz ediyor...

En basit haliyle; rete 1 rete tekrarlar 3 ve tekrarlar 4 ve tekrarlar...

1. aama a 2. aama b 3.aama c

1 lgili aramalar: amatr - matematik performans - sekiz - snf matematik - performans dev

2 Fraktallar birok ynyle gnlk hayatta grnt sktrmadan finansa bir ok alanda kullanlmaktadrlar.Bizler yeni yeni fraktal geometrinin nimetlerinden faydalanmaya balam bulunuyoruz.Doadaki bir ok kendini tekrar eden nesnenin modellenmesi iin bir ok matematiksel forml kullanlr. rnein resim sktrmann arkasnda bir resmi alp onu sistemsel fonksiyonlarn iterasyonu ile sunma bulunmaktadr.Bu ekilde Microsoft Encarta Cd sine binlerce resim sktrlmtr.Ayrca film endstrisinde birok dekor ve sahne kurmadan masraflar drmek iin arka plandaki sahneler fraktal geometri kullanlarak luturulabilmektedir.rnein Star Trek serisinde bu teknoloji kullanlmtr.Ayrca fraktal geometri biyolojik analizlerde de kullanlmaktadr. Bir CD-ROM a doldurulabilecek veri miktar limitsiz gibi grnr. Microsoft un multimedya ansiklopedisi Encarta y olutururken yapt gibi 7000 fotoraf iine sdrmaya alana kadar. Bu bilgi depolama baarsn mmkn klan fraktal resim sktrma matematiiydi. Geen yzylda fraktallarn altnda yatan balca kavramlar matematikiler tarafndan biliniyordu, fakat fraktal aratrmasn bir pratik gereklik haline getiren gl bilgisayarlarn ortaya k oldu. Fraktallar balangta gzalc bigisayar-retimi resimlerin konusu olarak poplerlik kazand.

Gnmzde aratrmaclar fraktallar pratik uygulamalarda kullanyorlar. Aadaki resim bilgisayar-retimi bir fraktal resmi rneidir. Fraktallarn ardndaki temel fikir tekrarlama--bir ilemi pek ok defa icra etme--dir. Verilen bir matematiksel fonksiyon tekrar tekrar uygulanrsa tekrarlanm fonksiyon sistemi olarak bilinen yap elde edilir. Bir bilgisayar bu tekrarlama ileminin iki boyutlu grafiini izmek iin programlamak aslnda bir fraktaln resminin retilmesidir. Balangta, sadece birka tekrarlama yapldnda, resim rasgele noktalardan oluuyormu gibi grnebilir. Fakat en sonunda--bu binlerce ya da milyonlarca tekrarlama kadar srebilir--aka belirli bir ekil ortaya kar. Farkl fonksiyonlar farkl resimler oluturacaktr. Fraktal resim sktrmas olduka kompleks, detayl resimler oluturmak iin tekrarlanm fonksiyon sistemlerinin gcnden yararlanr. Sktrmak isteyeceiniz bir fotoraf yada resim olduunda, temel fikir tekrar edilince orijinal resme ok yakn bir resim oluturan bir matetatiksel fonksiyon bulmaktr. Sadece fonksiyon hakkndaki bilgiyi depolamak orijinal resimdeki her pikselin akl ve koyuluu hakkndaki bilgiyi depolamaktan ok daha az bilgisayar hafzas gerektirir. Resim yeniden oluana kadar fonk 4. 5.

6. FRAKTALLAR N KOUL OLAN BLGLER:

-R2 de Lineer Operatrlerin Geometrisi -Rn klit Uzay -Doal Logaritma -Limitler hakknda kavramsal bilgi

BLM-2. Kaos Kuram ve Kaotik Sistemler

Kaotik dinamikler, kuantum fizii ile kol kola ilerleyen ilgin ve yeni bir aratrma alan. Kaotik sistem, ksaca, balang sartlarna hassas ballk gsteren ve llemeyecek karmaklkta sistemler olarak tanmlanabilir. Ksacas, kaos bilimine gre, kaotik bir sistemin balang artlarndaki llemez derecede kk bir deiiklik, sistemin gelecekteki durumunda llemez ve ok byk deiikliklere neden olabilir. zerinde bir ka milyon tane bilardo topu bulunan ok ok byk bir bilardo masas dnelim. Ayrca bu masa zerinde herhangi bir srtnme kuvveti olmadn ve ilk verilecek olan hareketin hi durmadan ve arpmalarla azalmadan, toplar arasnda aktarlacan kabul edelim. Bilardo oyuncumuz, grevi gerei elindeki sopa (staka) ile, beyaz topa 1 kez vurup, tm toplar deliklere (nceden planlad bir sra ve rota ile) sokacaktr.
Byle bir durumda, yaplacak at 1 tanedir ve kesinlikle tek bir dorultuda gerekletirilmelidir. Eer, ilk vuruta, vurmas gereken dorultudan, santimetrenin milyarda biri kadar bile bir sapma yaparsa (ki bu mesafe oyuncumuzun alglama snrnn ok altndadr), -szgelimi- daha yirminci arpmadan nce, tm plan bozulacaktr ve istenen amaca ulamak mmkn artk olamayacaktr. Sistemin (yani bilardo masasnn ve zerindeki toplarn) son durumu ise, artk kesinlikle tahmin edilemez olacaktr. te byle varsaymsal bir sistem, kaotik sistemlerin balang koullarna olan hassas ballna gzel bir rnektir (byle bir sistem kaotik deildir; sadece balang artlarnn nemini vurgulamaktadr). Burada dikkat edilmesi gereken iki nokta var: Birincisi, sistemin gelecekteki durumunun balang artlar ile ok skca ve hassas bir biimde bal olmas. kincisi ve daha nemlisi ise, sistem karmaklatka, sistemi kaotik duruma sokacak balang deikenlerinin saysnda ve karmaklnda byk bir art olmas. Aslnda bir milyon bilardo topu ieren bir masada bulunan toplarn hareketlerinin oluturaca karmaklk, son derece kaba bir rnektir. Biraz zorlanarak ve sper bilgisayarlar kullanarak, doru rotay hesaplayabilirsiniz (yine de bu ok ama ok zor olacaktr; fakat mmkndr). Bunun yannda, bir bardak dolusu suyu ve onu oluturan moleklleri dndnzde, devaml titreen trilyonlarca elemandan oluan ve birbiri ile srekli etkileim halindeki bu su molekllerinin hareketleri, kaotik bir sistemi anlamada daha iyi bir rnek oluturabilir. Buradaki hareketler, aklmza gelen-gelmeyen her trl faktrden etkilenebilir ve sistemin son durumu, veya iindeki herhangi br molekln t zaman sonra hangi konum ve pozisyonda olaca tamamen belirsizdir.

zellikle dikkat edilmesi gereken nemli bir konu da, Kaosun rastgelelik olmaddr. Kaotik sistemler, bilinsizce de olsa tm girdileri deerlendirip ona gre nihai bir davran ortaya koyarlar. Deikenlerin ok sayda olmas, ortam kaotik yapan temel etkendir. Ayrca ounlukla kaotik sistemlerin dalmaya kar srekli bir enerji girdisi ile de beslenmesi gerekir (bkz. Dalc yaplar). Kaotik terimi, insann hesaplamaya muktedir olmad, son derece karmak, ama kendi i dzenine sahip sreleri kasteder. Kaotik hareketin, rasgele her durumu alamad, belli bir olaslklar kmesi ierisinde hareket etmekz zorunda olduunu biliyoruz. Yani kaos, aslnda olduka karmak bir dzendir. Bu durum deterministik (belirlenirci) kaos olarak bilinir. Ayn zamanda nedeni ve seyri bilinemeyen, hesaplanamaz olan ve rastgele etkleimlerle ynetildiine inanlarn stokastik (rastlantsal) kaos diye bir kavram da mevcuttur. Fakat bilimin bu gn ilgilendii alan daha ziyade deterministik kaosun hkm srd sistemlerdir.
Dolaysyla, kaotik sistemler iin iki temel kural syleyebiliriz: 1. Kaotik sistemler (biz belirleyemesek de) ikin bir dzene uyarlar, rastgele deildirler. 2. Kaotik sistemler, balang artlarna ok hassas bir biimde bamldrlar. Kaos ve Kaotik ekerler Kaotik sistemler, sadece d gc rn olarak retilmi veya laboratuvar artlarnda oluturulabilen sistemler deildir. Evren bizzat (belki de tamamen) kaotik bileenlerden oluur. En iyi bilinen mekanizma diye nitelenen olaylarda bile, artk kaotik davranlarn roln gz ard edemiyoruz. Herhangi bir tala yaplan basit bir serbest dme deneyi bile, evrendeki tm kuvvetlerle ilgili olarak, belirsiz bir hesap hatasyla sonulanacaktr. nk, ktlelerle doru, aradaki uzakln karesi ile ters orantl olarak, Andromeda galaksisindeki kk bir gkta bile, bizim tamza bir ekim kuvveti uygulamaktadr. Ama elbette ki, bu deikenlerin tmn hesaba dahil etmek, insann yapabilecei bir ey deildir ve biz bu tip deikenleri gnl rahatlyla ihmal edebiliriz. Bizim ansmz, lm yntemlerimizin, evrenin ince ve narin dokusuna gre olduka kaba olmas ve (evrensel etkileimlere oranla) ok kaba sonularla yetinebiliyor olmamzdr. Bir ta elimizden braktmzda, onun yere dmesini bir kural, yahut mecburi tek sonu olarak alglarz ve hep bunu bekleriz. Oysa durum bundan biraz farkldr. Sistem bileenleri, tm etkileimler gz nne alndnda, bir olaslklar yuma iinde srklenir ve o anki durum iin geerli olasla doru bir kme gerekleir. Yani artk kesin kurallar deil, olaslklar sz konusudur. Elimizdeki tan, zerine etkiyen deiik kuvvet kaynaklarnn varlna bal olarak, uzayn her ynne hareket etme ve hatta paralanp dalma ans vardr. Fakat, elden brakma ve dme sreci boyunca, tm karmak kuvvetlerin toplam olan net kuvvet, genellikle ta yere doru indirir. Bu durumda biz de genel olarak geerli bir serbest dme yasasndan bahsedebiliriz. Halbuki bu aysaya ramen dier tm ihtimaller hala ihtimal dahilindedir.

Fakat bir ok sistem (zellikle de canl sistemler), byle davranmazlar. Akan bir nehirdeki su, dnen bir insann beynindeki elektrik akmlar, bir jet uann motorundan kan hava veya kan hcrelerinin vcut savunmasndaki tepkileri, aalarn ve akarsu deltalarnn biimleri, nceden kesin olarak tahmin edilemeyen bileenler ierir. Bu sistemlerin hemen tmnn ortak zellii, ok fazla sayda kaynak tarafndan etkilenmeleri ve davranlarnn bu nedenle kaotik olmasdr. Kaotik sistemlere bu gn bildiimiz anlamyla ilk dikkat eken kii Lorenz adl bir meteorologdur. Kendisi, 1960 ylnda, hava tahminleri yapmak iin kulland bilgisayarda, balang verilerini (bir ihmal sonucu) hafife deitirdiinde ortaya kan anlaml sonu deiiklikleriyle akna dnmt. Bu, kaotik sistemler fikrinin ilk ortaya kna nclk eden bulgu oldu. Daha sonra Lorenz, kaotik sistemlerin belli snrlar ierisinde deiim gsterdiini ve bu snrlar ierisindeki hareketlerinin belirlenemez olduunu grd. te kaotik sistemleri kendi taraflarna eken bu olaslk odaklarna kaotik ekerler ad verildi. Bu ekerler (garip ekerler de denir), grafik gsterimlerle izah edilebilmektedirler. Bunlarn ekil olarak belki de en nls, kelebek biimli Lorenz ekeridir.

Lorenz ekeri Bu eker aslnda sadece grafik bir temsilden ibarettir. izgiler, sistemin durumunun faz uzay (sistemin alabilecei muhtemel tm durumlar gsteren grafik alan) iindeki zamana bal evrimini gstermektedir. Bu tip bir ekerde, sistemin elemanlar, iki byk olaslk kmesi arasnda gidip gelirler (izgilerin evresinde doland odaklar). Bu olaslk kmeleri iinde veya evresinde nasl bir davran gsterecekleri bilinmezken, sistem tamamen belli snrlar iinde (yani ekilde, izgilerden oluan alanda) hareket eder. Sadece, hangi olaslklar iinde hareket edecei bellidir, kesin hareket rotas nceden bilinemez.
te o yzden, iki- gnden daha ileriye dnk kesin hava tahminleri yapmak hala mmkn deildir; veya, halihazrdaki deikenlerden yola karak, herhangi bir lkede yaayan insan topluluklarnn zaman iinde nasl bir deiim gstereceklerini aynyla tahmin edemezsiniz. nk tm rota balang artlarna hassas bir ekilde baldr. Yapacanz tahminin kendisi bile rotay etkileyebilir! Kaotik yahut garip ekerlerin bir dier nemli zellii de fraktal yapda olmalardr. Fraktal geometri hakknda ileride biraz daha ayrntya gireceiz, fakat buradaki zellii ksaca tarif etmeye alalm: Garip ekerleri oluturan erilerin seyrine, bir baka deyile, gz nne alnan parametrelerin birbirlerine gre zamansal evrimine

baktmzda, izgilerin asla iki kez ayn rotay izlemediini, rotalar arasnda hep (ok kk de olsa) bir farklln bulunduunu grrz. ok uzun bir zaman sreci iin bilgisayarlar yardmyla izdirilen garip ekerlerle bu zellii anlamak daha kolaydr. Byle bir benzeimde (simulasyonda) elde ettiiniz garip eker grafiini her ynden inceleme, istediiniz kadar bytp kltme ansnz vardr. Byle bir sanal ekere ne kadar yakndan bakarsanz bakn, eer yeterince uzun zaman boyunca kaydedilmise, her bir bytme derecesinde yeni ayrntlar kar karnza. st ste binmi gibi gzken bir ka yrnge geiine yakndan baktnzda, rotalarn aslnda ok farkl olduklarn, aralarnda belirgin bir ayrlk olduunu grebilirsiniz. Sistem, kendine benzer (self-similar) bir tarzda rlrken, balang artlarna hassas ballk zellii gerei, sistemin her bir hali tek ve yeganedir. Sistemin her bir halini temsil eden noktalar dizgesi (yrngeler) de ite bu yzden, bazen kesiseler bile, srekli ayn rotay takip etmezler. Bu da ekerleri oluturan erilere fraktal bir grnm verir; yaklatka eklin btnn oluturan kurallara uygun yeni ayrntlarla yz yze gelirsini ve bu, sonsuz kadar srer. leride bu verilerin, sinir bilimleri iin ne anlam ifade ettiine ve bu dala ne gibi yeni yorumlar getirebileceine ksaca bakacaz. Dalc (Dissipative) Sistemler Dzen Douran Kaos Nobel dll Kimyac lya Prigogine, kaos ve karmaklk bilimi zerine yapt almalarda, zellikle canllar oluturan maddenin cansz maddeden olan farklarna dikkat ekmiti. Canllar gibi, enerji akn kullanan fakat enerjinin neden olduu dzensizlik artna teslim olmayan sistemlerin kendi kendilerini rgtleyebildiini ve termodinamik dengeden uzak durumlarda bu dourgan ve dinamik dzeni koruyabildiklerini farketti. te bu tip sistemlere bu gn biz genel olaral dalc (dispatif) sistemler adn veriyoruz. imdi bu konuyu biraz daha anlalr ekilde amaya alalm. Cansz madde ile canllar arasndaki farklara, szl olarak ifade edemesek bile hepimiz ainayzdr. Canllar, salkl ve hayatta olduklar srece i dengelerini korurlar, beslenirler, rerler ve yaamlar boyunca enerji harcayarak, beden btnlklerini korurlar. Cansz madde ise bu zelliklerin hi birisine sahip deildir. Tatan yaplam bir heykel, zaman ilerledike anr, ypranr, kirlenir, krlr ve sonuta dalr gider. En kompleks makinalarmz bile zamanla eskir ve en azndan paralarnn deimesi gerekir. Makinalarmz enerji kullanmalarna ramen bu enerjiyi kendilerini yenilemek iin kullanamazlar. Baka bir deyile otopoietik (kendi kendini ina edebilen) yaplar deildirler onlar; kendileri dnda bir ileve hizmet eden allopoietik zelliktedirler. Bu fark oluturan baz zellikler aslnda cansz bileenlerden oluan baz sistemlerde de gzlenir. Kimyaclar bu tip rneklere ainadr. Baz asidik karmlar, belli iyonlar ieren ortamlarda, bazen saatler ve gnler sren ritimli deiiklikler gsterirler (rnein nabz atm gibi periyodik olarak gzlenen hacim deiimleri gibi). Yine aslnda cansz bileenlerden olumasna ramen, etrafmz eviren atmosferdeki davranlar da yine byledir; ok boyutlu bir deikenler a tarafndan ynetilen ritmik hareketler grrrz. Bu tip sistemlerin hemen hepsinin ortak zellii, enerji ak devam ettike, harcadklar enerjiye karlk, i yaplarn dzenli tutabilmeleridir. Bunu, kullandklar enerjinin nemli bir ksmn darya vererek ve d dnyann entropisini artrarak yaparlar. Bu durum, sistemin dalma eiliminin bir ls olan i entropiyi adta darya doru bolatma ilevi grerek, yapu veya sistemin uzun mrl ve kararl olmasn salar. Bir baka ortak zellik ise, bu sistemlerde termodinamik denge dediimiz durumun grlmemesidir. Sistemi oluturan bileenler ve enerji, bu tip sistemlerde olduka dengesiz bir dalm

gsterir ve aslnda sistemi hayatta turan da, ite bu dengeden uzak konumdur. Szn z; enerjilerini bu ekilde kendilerini idame etmek iin kullanan ve entropilerini srekli dk tutma zelliine sahip yaplar dalc yaplar [dissipative structures/systems] olarak bilinir. Bunlara dalc denmesinin nedeni ise, az nce bahsettiim gibi, fazla ve ykc entropilerini enerji ak halinde d dnyaya vermeleridir. Bylece, evrenin entropisini (dzensizliini) srekli artrarak kendi entropilerini dk tutarlar. Bu geree ilk dikkat ekenlerden birisi, ykmzn kunatumla ilgili blmnde tantmz Erwin Schrdingerdir. Schrdinger, kuaklar boyu bilimadamlarn etkileyen ve hatta DNAnn bulunmasnn yolunu aan Yaam Nedir? (What is Life?) adl kitabnda, yaamn ne olduu sorununa bir fizikinin bak asyla yaklaarak, ilgin tesbitlerde bulunur. Bunlardan bir tanesi de, yaam oluturan ve gneten kaynaklanan enerji dngs zerine yapt analizdir. Schrdinger, gneten gelen enerjinin bitkilerce besine dntrlmesini ve dier tm canllarn da bu temel besinle beslenmesini tarttktan sonra, beslenmenin ve besinlerden enerji elde etmenin amacn, bu besinleri yakma ilemi sonucunda ortaya kan enerjinin ounun s olarak evreye yaylmasna bakarak, canlnn entropisini drme olarak aklar. Bu gn, dalc sistemlerde de karmza kan durum budur. Dalc sistemler, enerji girdisi srd srece, karmak etkileimler gsteren hiyerarik i dinamiklerinden artc dzenler dourabilirler (az nceki kimyasal eriyik rneinde olduu gibi). Canllar da aynen daryla enerji ve bilgi alveriinde bulunan ak sistemler olarak, dalc sistem zellii sergilerler. Canllk, maddenin karmak bir dzen oluturacak ekilde bir araya getirilmesi ve bu birlemeden tutarl ve i dengesini (homeostazis) koruyabilen bir oraganizma kmasn salar. Halen, bu karmak sistemin nasl ilediine ve kendi kendisini nasl idame ettirdiine dair bilgilerimiz ok snrl ve blk prktr. Fakat kaos anlay, canl sistemlerin zn anlamak konusunda bize imdiye kadar sahip olmadmz bir ok ipucu sunuyor. Kaosu lme Yntemleri Bir sistemin kaotik olup olmadn anlamak iin elimizde ilk olmas gereken ey, sistemin davranna dair olabildii kadar uzun sreyle kaydedilmi bir deikenler kayddr. Sistemin zamanla deien parametrelerini gsteren ve sistemin zaman iinde nasl bir davran gsterdiinin bir yansmas olanb u tip verilere zaman serileri ad verilir. rnein saatler boyunca bir insan beyninden kaydedilen elektroensefalogram verileri, zamanla kafatas zerindeki elektriksel akmlarn nasl deitiini gsteren bir zaman serisidir aslnda. imdi, bir zaman serisinin kaotik olup olmadn anlamak sk kullanlan baz matematiksel aralara ksaca bir gz atalm: eker oluturma (attractor construction): Zamanda deikenlik gsteren bir sinyalin kaotik analizi iin ilk basamaklardan birisi genellikle sistemin davrannn faz uzayndaki grnmnn elde edilmesidir. Bir dizi karmak hesap gerektiren bu sre, bilgisayarlar yardmyla bugn kolaylkla gerekletirilebilmektedir. MATLAB gibi yazlmlarn iinde bu ilem iin kullanlabilecek hazr makro ve algoritmalar mevcuttur. eker oluturmak iin bilinmesi gereken en nemli parametre gmme boyutu (embedding dimension) denen parametredir. Gmme boyutu, sistemin davranlarn etkileyen bamsz dinamik kaynaklarn saysn tahmin eden bir hesaplamadr ve bylece incelenen sistemin davrannn en iyi bimde grsel hale getirilebilmesi iin ka boyutlu bir faz uzayna ihtiya olduu bu ekilde hesaplanr. Grsel tutarllk asndan boyuttan daha byk gmme boyutlar pek tercih edilmese de baz karmak kaotik sistemlerde ok daha byk boyutlu faz uzaylarna ihtiya duyulabilmektedir. Gereken bir dier parametre de zaman gecikmesi (time delay) parametresidir. Bu hesaplama sonucunda, zaman serisinin hangi zaman aralklarnda geciktirilerek grafie dklmesi gerektii hesaplanr.

zellikle EEG (elektorensefalogram) gibi tek boyutlu zaman serilerinde bu yntem sklkla kullanlmaktadr. Lyapunov stelleri: lk defa Aleksandr Mikhailovich Lyapunov (1857-1918) tarafndan tanmlanan bu yntem, bir zaman serisinin kaotik bileenler ierip iermediini anlamamza yarayan matematiksel bir analiz yntemidir. Lyapunov steli, bir sistemin olas durumlarn gsteren ekerler zerinde, balangta yakn komu olan iki rastgele noktann birbirlerinden ayrlma derecesinin saysal bir fadesidir. Eer bu komu noktalar hzla birbirlerinden ayrlyorlarsa, hesaplanan en byk Lyapunov steli pozitif bir deerde olacaktr ve bu da incelenen sistemin davrannn kaotik olduuna dair nemli bir iarettir. Baka bir deyile Lyapunov steli, balang artlarna hassas ballk zelliinin saysal bir gstergesidir.

En byk Lyapunov stelinin pozitif olmas kaotik durumun bir gostergesidir. Laypunov stellerinin says sistemin kurguland faz uzaynn boyut saysna gre deiir. rnein, boyutlu bir faz uzaynda karlalabilecek Lyapunov stelleri (1, 2, 3) yledir; (-,-,-): sabit nokta, (0,-,-): limit dng, (0,0,-): simit, (+,0,-):
garip eker (kaos). Lyapunov steli hesaplamalar genellikle uzun sreli ve temiz kaydedilmi zaman serileri zerinde en iyi sonucu verirken, daha ksa sreli ve ksmen grltl sinyaller zerinde yaplacak hesaplamalar iin ilave baz algoritmalar kullanlmas gerekir. Poincar Kesiti (Poincar Section): Oluturulan ekerler (attractor) genellikle ok karmak yaplara sahip olabilirler ve grsel olarak incelenmesi ou zaman olduka zordur. Poincar kesitleri olarak bilinen yntem bu zorluu amadaki en nemli yardmclardan birisidir. Adndan da anlalaca zere, bu yntemle, karmak yapl kaotik ekerlerin istenen herhangi bir noktasndan geen kesitler alnarak, bu kesitlerin grnmlerine ve zelliklerine gre sistem hakknda baz yarglara varlabilir. Bu yntem, canl dokularn yapsn anlamak iin onlardan ince kesitler alnarak mikroskop altnda incelenmesine dayanan histoloji biliminin ilevine ok benzer aslnda.

Faz uzayna izilen ekerlerden elde edilen kesitlerin grntleri sistemin dinamii hakknda da bir fikir verir. Nasl ki bir simitten alnan kesit bir daire veya elips olarak karmza karsa, burada da kesitlerin grntleri, faz uzayndaki ekerin yaps hakknda bize bir ok fikirler verir. zetle sylemek gerekirse, Poincar kesitindeki noktalarn dalm tek ve kk bir blgede sonlu sayda ise hareket periyodik, kapal bir eri ise hareket yar periyodik, belirli alanlarda younlam kmeler eklinde ise hareket kaotiktir.
Dorusalszln Tesbiti (Detection of Nonlinearity): Bir zaman serisinde izlenen sinyallerin dorusal olup olmadn anlamann da baz matematiksel yollar vardr. Bir dizi karmak matematiksel teknikle, bilgisayarlarn hzl ilem gcn de kullanarak bugn bu ilemler hzl bir biimde yaplabilmektedir. Bu amala en ok kullanlan yntem vekil veri analizi (surrogate data analysis) denen yntemdir. Bu analiz tipinde, eldeki sinyalin bir bezerini oluturmak iin dorusal (lineer) bir algoritma kullanlr ve retilen yapay (vekil) sinyalle gerek sinyal arasndaki ilikiler incelenir. Eer iliki yoksa, sonuta sinyalin dorusal olmad gsterilmi olur. Bu yntemin yannda daha baka bir ok hesaplama teknii de nerilmitir fakat hepsinin de sadece belli durumlarda geerli olmasna neden olan baz zayflklar vardr.

Fraktal Geometri ve Kaos Fraktal geometri, yaklak eyrek asrdr bilim dnyasnn gndeminde olan ve doadaki karmak biim ve sreleri gittike daha iyi anlamamza yardmc olan zel bir geometri daldr (daha geni bilgi iin Kaosun Resmi: Fraktal Geometri balkl yazma bakabilirsiniz). Bu geometri dal, orta retimden beri bildiimiz klit (Euclid) geometrisinden ok farkldr.Tamamen matematiksel soyutlamalardan ibaret olan klit geometrisi, bildiimiz genlerin, dorularn, karelerin ve kplerin geometrisidir. Teknoloji ve matematik alannda oka iimize yaramasna ramen, bu geometri doadaki biim ve sreleri aklama konusunda bize ancak snrl bilgi verebilmektedir.

Fraktal geometriyi bugn bildiimiz boyutlara tayarak bilim dnyasndaki yerini almasn salayan Benoit Mandelbrot, dalarn konilere, yldrmlarn dz izgilere, ky eritlerinin erilere, bulutlarn dairelere benzemediine vurgu yaparak, doay anlamak iin yeni bir geometriye ihtiyacmz olduunu sylyor (Fractal Geometri of Nature; B. Mandelbrot). 1980li yllarda syledii bu szlerinde ne kadar hakl olduunu ok ksa bir sre getikten sonra anlald. Fraktal geometri daha sonraki blmde rneklerini vermeye alacam gibi, bir ok yeni anlay ve analiz ynteminin douuna zemin hazrlad. Bu gn zellikle biyolojid, canl sreleri ve yaplar anlayacak yepyeni yntemlerimiz mevcut.Bu yntemlerin bir ounda fraktal bak asnn izlerini grebilirsiniz. Fraktal (Kesirli) Boyutlar Fraktal geometrinin anlaymza katt nemli bir kavram da fraktal boyut kavramdr. Boyut dediimiz ey, zellikle soyut ierimleri olan bir kavramdr. Bildiimiz gibi, matematikte nokta, boyutsuz bir kavram temsil etmek iin kullanlr. Benzer ekilde, erilik ve karmaklna baklmakszn bir izgi (yahut eri) tek boyutlu, bir yzey iki boyutlu ve kat nesneler boyutlu olarak bilinir. Einsteinin grelilik kuramndan sonra, iinde yaadmz boyutlu evrene bir de drdnc zaman boyutu ilave edildi. Fakat bizim yapsal (geometrik) anlamda kavrayabildiimiz boyutlarn says tr. Zira iinde yaadmz mekanlar boyutludur (yahut biz o kadarn alglayabildiimiz iin bize yle gelir). Dolaysyla dnyamzdaki tm maddesel nesneler gerekte bizim iin boyutludur (ne kadar ince olsalar da en, boy ve ykseklikleri vardr). Daha alt boyutlar (iki, bir ve sfr boyut) bizim iin ancak kavramlardan ibarettirler; bunlarla gerek hayatmzda karlamayz. Eer ortaretim srasnda nokta, eri, doru veya yzeylerden kafas karanlardansanz, bu ksm seveceksiniz: Fraktal geometri bizlere bu bildiimiz boyutlara ilaveten kesirli (fraktal) boyutlar armaan etti! Fraktal geometri sonras 1,23 boyutlu izgilerden, 2,355 boyutlu yzeylerden bahsedebiliyoruz artk. Peki bunlar nedir ve bizim iin gerekten nemli midir? Fraktal boyut, bir yapnn karmakln bize gsteren olduka faydal bir saysal deerdir. Bir genin, yahut bir dairenin kenarlarn oluturan izgilerin, yahut o izgileri oluturan sonsuz sayda noktann boyutunu belirlemekte bir zorluumuz yok. Sonuta tm klit biimleri sfr, bir, iki ve boyutlu bileenlerden oluurlar. Gerek dnyada da saduyumuz (beynimizin kolaylatrc ilevleri sayesinde) boyut tesbitinde zorlanmaz. Ayakkabmzn biraz ok-birimli bir yaps olsa da, boyutlu bir nesne olduunu biliriz. Ayakkabmzn d yzeyi ise, kuramsal olarak iki boyutlu bir yzey olarak dnlebilir. Evimizde duvara asl durumda duran bir ayna da byledir. Dz bir aynann yzeyi aslnda iki boyutlu bir yzey rneidir. Saduyumuzun bize syledii budur ama, aslnda gerek biraz daha farkldr.

[elikten bir yzeyin elektron mikroskobu altndaki grnm] Ayakkabnzn, yahut aynanzn yzeyine mikroskopla baktnz dnn. Ayakkabnzn yzeyi (hele bir de, rnein, set bir ayakkab ise) mikroskobik olarak karmakark bir yapya sahiptir ve asla, dardan bakld zaman grld gibi dmdz deildir. Ayna iin de ayn ey geerlidir: Gl bir mikroskopla baktnzda greceiniz grnt, eer daha nce grmediyseniz sizi kesinlile artacaktr.
O gzelce srlanm ve dzeltilmi aynanzn yzeyi girinti ve kntlarla, (tabir yerindeyse) dalar ve vadilerle doludur. Bu grntlerde grdnz yaplar artk iki boyutlu yzeyler olarak grmekte zorlanmaya balarsnz. te fraktal boyut kavram da burada devreye girer. Grdnz eyi matematiksel olarak bir-iki- boyuttan herhangi birine oturtamyorsanz, ara deerler, tercih etmeyi dnebilirsiniz. Fraktal geometrinin de bize salad avantaj budur.

Fraktal biimler, sonsuz kenar uzunluklar olmasna ramen sonlu (snrl) alanlar eviren ekiller ierir (Koch kar tanesi, Sierpinski geni, Mandelbrot kmesi gibi). Bu yaplarn snrlarn oluturan izgiler o denli karmaktr ki,bunlar tek boyutlu izgiler olarak nitelemek matematiksel olarak artk doru deildir. Zira bu ekilllerdeki kenarlar oluturan algoritma (matematiksel bir fonksiyonun tekrar tekrar hesaplanmas anlamnda) bir iterasyondur ve iterasyon sonsuza ilerlerken ilgin bir ey olur: Kenar uzunluu sonsuza giderken, alan hep snrl kalr. Bunu anlamak iin, bir dairenin iine, kareden balayarak kenar saylar gittike artan okgenler yerletirdiimizi dnebiliriz (sadaki ekil).
Kare drt kenarldr; evresi ise kenar uzulununun drt katdr. imdi, ilk emberimizin iinde kalmak art ile kenar saymz artralm: Begen, altgen, yedigen, sekizgen Daire iine yerletirdiimiz ekillerin kenar says arttka iki ey olur: ncelikle kenar uzunluklar ksalr ve kenar says artsa da, uzunluun ksalmasna bal olarak toplam okgen evresi gittike azalan bir hzla artar.kinci olarak da, okgenimizin kenar saysn artrmakla, okgenin kenar uzunluunu daireye gittike daha ok yaklatrrz. Fakat ka kenarl olursa olsun, okgenlerimizin evresi asla daireyle eit olmayacaktr; ta ki, okgenimizin kenarlar, daireyi oluturan emberin eri kenarna dnene kadar. te bu sre iinde sonsuz kenar kullanabiliriz; fakat toplam alanmz yine de ilk dairemizin alanndan daha kk, yani snrl olacaktr. te fraktal biimler, byle garip eylerdir! Fraktal boyut lm iin matematikte Hausdorff-Besicovitch boyutu kavram ska kullanlr. Ksaca tanmlamak gerekirse bir yapy (rnein bir izgiyi) kaplamak iin gereken disklerin ap ve says arasndaki iliki olarak ifade edilebilir. Forml olarak da D (Hausdorff-Besicovitch boyutu) = lim (h0)[log N(h)]/[log(1/h)] olarak verilir. Burada N(h), kaplamak iin gerekli olan disklerin says ike, (1/h) ise diskin apn belirtir. Bunu bir birimlik bir doru iin yapacak olursak: [log2^n/log2^n]=1 olur ki, bir doru parasnn bildiimiz topolojik (klid) boyutu da birdir.

Fakat bu hesab bir Koch erisi iin yaparsak, Koch erisinde kenar uzunluu her bytmede 1/3n katlar eklinde arttndan:

Buradaki sonucu gnlk tecrbeler nda tam olarak deerlendimek biraz sor olabilir. Kcoh erisi aslnda bir izgi olmakla birlikte, karmakl ok fazla olduundan, boyutu 1den fazladr. Fakat iki boyutlu bir yzey de deildir; dolaysyla bu karmak bir izginin boyutunu 1 ile 2 arasndaki bir sayyla ifade etmemiz gerekir. te Hausdorff-Besicovitch boyutu bize bunu salamaktadr.
Buradan, fraktal geometri iin yeni bir tanm retebiliriz. Baz kaynaklarda fraktal biimlerin fraktal (kesirli) boyutlar olduu sklkla gze arpar; yukarda ben de benzer bir ifade kullandm. Fakat (Peano doldurucu erileri gibi) baz fraktal yaplar byle deildir. Onlarn Hausdorff-Besicovitch boyutu 2 iken, topolojik boyutlar 1 olabilir (zira Peano erisi aslnda tek boyutlu bir eridir; alttaki ekil). Yani baz fraktallerin de Hausdorff-Besicovitch boyutu, bir tam say olabilir.

[Yzeyi dolduran Peano erisinin oluturulma basamaklar] Dolaysyla fraktal biimlerle ilgili daha doru bir tanm olarak unu syleyebiliriz:
Fraktal, Hausdorff-Besicovitch boyutu (D) topolojik boyutundan (Dt) daha byk (D>Dt) olan nesnelerin genel addr. Srelerdeki fraktal boyutlar: Fraktal boyut kavram, zellikle canl dnyaya bakmzda devrimsel deiikliklere yol at. Fraktal geometri dendiinde aklmza genellikle canllarn veya doann biimsel zellikleri geliyor olabilir. Fakat fraktal geometrinin bize salad faydalar, biimleri anlamaktan da ok telere gemitir. Doada meydana gelen bir ok olayn zaman iindeki seyirlerinin incelenmesi sonucunda, bu davran biimlerinin fraktal karakterler gsterdii grlebilir. rnein, insan veya hayvanlardan, beynin aktivitesi srasnda kaydedilen EEG (elektroensefalografi) dalgalar, zel yntemlerle incelendiinde, sadece ekranda grld gibi iki boyutlu izgilerden ibaret olmadklar, yksek karmakla sahip fraktal biimler olduklar artk bilinen bir olgudur. Bunun gibi daha bir ok doal srete fraktal karmaklk karmza kar.Hatta, daha ileriki blmlerde deineceimiz gibi, bir sistemin davranndaki deiiklikleri lmek iin fraktal boyutlarndaki deimelere bakmak artk ok yaygn olarak kullanlmaya balanan bir analiz yntemidir. Az nce bahsettiimiz garip ekerler zerinde yaplan boyut incelemeleri de fraktal sonular vermekte. Yksek karmakla sahip bu grafiklerin sadece grsel olarak deil, saysal ve matematiksel olarak da fraktal yapda olduklarn bylece gsterebiliyoruz (yani, Hausdorff-Besicovitch boyutlar, toplojik boyutlarndan daha byk).

[Ikeda ekerinin farkl bytmelerdeki grnmleri (1-4-16 ve 64 kez bytlm grntler)]

Sonuta gelinen noktada ilgin bir durum da karmza kyor: Nasl ki klid geometrisinin noktalar, izgileri, dzlemleri ve kpleri aslnda birer idelalletirme ise, sfr,bir-iki ve boyut kavramlar da aslnda bizler iin birer idealletirmeden ibaret olabilir. nsan beyni, etrafndaki evreni basitletirerek alglamaya ynelik olarak alan bir aygt olduundan bu durum ok da artc olmasa gerek. Karmaik matematiksel tekniklerin ve bilgisayarlarn geliimine kadar beklemesi gereken bu fraktal ve kaotik yap-sre anlay, etrafmzdaki hi bir eyin aslnda o kadar basit olmadn bize bir kez daha farkettiriyor.