KIRSAL KALKINMA EL KTABI

AYLN RNEK

KIRSAL KALKINMA EL KTABI

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii nn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12 34439 Gmsuyu - stanbul +90 212 249 15 54 Birinci bask stanbul, Ekim 2007 Proje sorumlusu Dr. Ulrike Dufner Aylin rnek

Kapak tasarm Umut Pehlivanolu, Myra Sayfa uygulama Myra Dzelti Nihal Boztekin Fotoraflar aban Dayanan Sevil zrek

Bask Sena Ofset II. Matbaaclar Sitesi, B Blok Kat: 6, No: 39 Topkap - stanbul ISBN 978-975-00954-4-3

NDEKLER
nsz I. BLM: HBSD VE KIRSAL KALKINMA Heinrich Bll Stiftung Dernei ve Krsal Kalknma Program Neden Bir Krsal Kalknma Yaklam Dier Heinrich Bll Stiftung e.V. Brolar ve Bu Alandaki almalar Birlik 90/Yeillerin Krsal Kalknma Politikas Krsal Kalknma ve Toplumsal Cinsiyet II. BLM: AVRUPA BRL Krsal Kalknma Politikalar ve Avrupa Birlii Avrupa Birlii: OTP ve Sorunlar Gndem 2000 Reformlar: Bir zm Aray 2003 OTP Reformlar 2007-2013 Periyodunda Avrupa Birliinde Krsal Kalknma PREPARE Baz LEADER Projelerinden rnekler Avrupa Birlii Krsal Kalknma Politikalarna Ynelik Eksiklikler III. BLM: TRKYE Krsal Kalknma Politikalar ve Trkiye Trkiyenin Krsal Kalknma Deneyimi Ky Enstitleri Deneyimi 1950ler Sonras Trkiyede Krsal Kalknmada Kadn AB Uyum Srecinde Trkiyenin Krsal Kalknma Politikalar IPARD (Katlm ncesi Yardm Arac-Krsal Kalknma Bileeni) Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi Ulusal Krsal Kalknma Strateji Belgesinin Deerlendirmesi Trkiyede Gerekletirilen Krsal Kalknma Projelerinden rnekler Trkiyede Krsal Kalknma Politikalarna Ynelik Yaplmas Gerekenler 5 7 9 9 11 12 14 17 19 19 20 20 21 26 26 30 33 35 35 36 36 38 42 43 44 46 47 53

IV. BLM: TRKYEDEN GRLER Tarm Politikasnn Dnm ile Krsal Kentsel ve Siyasal Yaama Etkileri zerine Bir Deerlendirme
Cenk YTER

57 59 77 84

AB, Trkiye Tarm ve Kalknma

Abdullah AYSU

Heinrich Bll Stiftung Dernei Tarafndan Sorulan Sorulara likin Cevaplar

Trkiye Ziraat Odalar Birlii

Krsal Kalknma Tartmalar ncelikle Krsal Kalknmann Nedenleri zerinde Younlamal; Krsal Kalknma Politikalar, Bu Nedenlerin Ortadan Kaldrlmas Amacna Ynelik Olmaldr!
Ycel ALAR

91

NSZ
Hem Avrupa Birlii iinde hem de Trkiyede krsal kalknma konusu maalesef bugne kadar yeterince destek bulmad. Ayrca krsal kalknma ounlukla tarm politikalarndan farkl alglanmyor. ABye giri srecinde bulunan Trkiye, yakn gelecekte krsal alanda birok deiiklik yapmak zorunda kalacak. Krsal kalknma yaklam bu adan byk bir nem tayor: bu balamda krsal alan cazip bir yaam alan haline getirmek, insanlar iin krsal alanda yeni imkan ve frsatlar yaratacaktr. Buna karn arlkl tarm politika yaklamna devam edilirse krsal nfusun byk ounluu kentlere g tek alternatif olarak grecektir. Trkiyede krsal kalknma yaklam sz konusu olduunda daha ok tepeden belirlenen bir politikayla kar karyayz. Dolaysyla bu politikann yerelde duyulan ihtiyalar zmekte olduka yetersiz kaldn grmekteyiz. Oysa krsal kalknmaya ynelik politikay baarya kavuturabilmek iin krsal alanda yaayanlarn gr ve ihtiyalarndan balamak gerekir. Avrupa Birlii krsal kalknma konusunda Trkiyenin nne frsatlar ve riskler sunmaktadr. Bu frsatlar iyi deerlendirmek ve risklerle de baetme yollarn bulmak iin krsal kalknma yaklamnn ne olduunu ve de ne olmasnn istendiini deerlendirmek ok nemlidir. Trkiye ancak kendi ihtiya ve anslarnn ne olduunu bilerek ABnin bu alanda sunduu politikalardan faydalanabilir. Bu kitapta, ABnin krsal kalknma anlay ve bu alanda gelien ve deien politikalar analiz edilmektedir. Ayrca Trkiyede bugne kadar edinilen krsal kalknma deneyimlerine ve AB yolundaki gereksinimlere deinilmektedir. Kitabn en son blmnde ise bu alanda faaliyet gsteren farkl kurum ve kiilerin krsal kalknma konusundaki fikirleri yanstlmaktadr. Bylece Trkiyedeki eitli kurumlarn hem ABnin krsal kalknma politikas hem de Trkiyenin bu alanda atmas gereken admlar hakkndaki fikir yelpazesi sunulmaktadr. Bu kitapla AB ve Trkiyede krsal kalknma konusunda tartlan en nemli noktalar sunduumuzu ve krsal kalknma politikasnn avantaj ve dezavantajlar hakknda bilgi vermi olduumuzu umuyoruz.

stanbul, Ekim 2007 Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii

I. BLM HEINRICH BLL STIFTUNG DERNE VE KIRSAL KALKINMA

HEINRICH BLL STIFTUNG DERNE VE KIRSAL KALKINMA PROGRAMI

Heinrich Bll Stiftung Dernei (HBSD) Almanya tabanl bir STK'dr ve Birlik 90/Yeiller Partisi'yle yakndan balantldr. Yirmi lkede faaliyetlerini yrtmekte olan dernein ana amac gerek Almanyada gerekse yurtdnda politik eitimi desteklemektir. Bu sayede demokratik katlm, toplumsal ve politik konularda aktif tavrlar gelitirmeyi ve kltrler aras anlay gelitirmeyi hedeflemektedir. HBSD bnyesinde gerekletirilen almalar, iddete kar olma, srdrlebilir kalknma, demokrasi ve dayanma gibi ilkeler zerine odaklanmtr. Dernein Trkiyedeki faaliyetleri ise zellikle cinsiyetler aras demokrasi, demokratikleme, srdrlebilir kalknma, srdrlebilir enerji ve evre politikas konularna younlamaktadr. Tm bu alanlarda yaptmz almalar uluslararas ilikilere ve Trkiye-AB ilikilerine zellikle vurgu yapmaktadr. Trkiye brosu kurulduu gnden bu yana evre alannda birok faaliyete imza atm ve eitli kurumlarla ortak faaliyetler dzenlemitir. 2005 yl sonunda gerekletirdiimiz, Trkiye ve Avrupa Birliinin tarm politikalar zerine younlaan ve konuyla ilgili aktrleri bir araya getiren Trkiye-AB-Tarm Politikalar konulu uluslararas konferansta yaplan tartmalardan yola karak zellikle krsal kalknma alannda almalar yrtmeye baladk. Bu alana ynelik almalarmz derneimiz bnyesinde krsal kalknma program altnda gerekletiriyoruz. Bu konferansn hemen ardndan oturum sonularn bir yayn haline dntrerek ilgili kurum ve kiilerin kullanmna sunduk. 2006 ylnn hemen banda ise zellikle krsal kalknma konusunda ilgili aktrleri bir araya getirerek, krsal kalknma fikrini ve almalarmzn stratejisini birlikte gelitirmeyi salamaya altk. 2007 ylndan itibaren Heinrich Bll Stiftung Dernei bu alanda faaliyetlerini artrarak devam ettirecektir. almalarmzla arlkl olarak Trkiye ile AB arasnda gerek resmi gerekse sivil dzeyde bilgi ve deneyim paylam salamay, Trkiyede sivil toplumun bu alandaki almalarn ve a yaplarn desteklemeyi hedefliyoruz. Elinizde bulunan kitap bu srecin ilk admdr. 2009 yl sonuna kadar olan dnemde krsal kalknmaya ynelik atlye almalar ile birlikte kk lekli burs program yine dernek faaliyetleri arasnda yerini alacaktr. Derneimiz 2009 yl sonunda bu alanda gerekletirdii yllk almalarnn sonularn derleyip toparlayaca uluslararas bir toplanty da hayata geirmeyi planlamaktadr.

NEDEN BR KIRSAL KALKINMA YAKLAIMI

Krsal kalknma politikalar, tarm politikalar ile birlikte Avrupa Birlii srecinde Trkiyenin nnde zor bir sre olarak durmaktadr. Trkiyede ve dier birok lkede kentler ekonomik ve sosyal olarak birer ekim merkezi haline getirilmitir. Buna karn krsal alanlarn itici gc krsal ve kentsel alanlardaki dengenin gittike bozulmasna, krsal alanlarn tarm dnda i imkn yaratamamas nedeniyle sosyoekonomik ynden gerilemesine neden olmutur. Krdan kente doru dengesiz g, kentlerde de artan sorunlar beraberinde getirmitir. Bu sorun sadece Trkiyenin deil, byme srecini olduka hzl yaayan Avrupa Birliinin de sorunudur. Krsal ve kentsel alanlardaki dengenin yeniden salanabilmesi iin krsal kalknma
9

konusundaki almalarn srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda gelitirilmesi, krsal alanlarn kentlere alternatif ve partner olarak, i olanaklar salayan, sosyal ve ekolojik olarak yaanabilir yerler haline dntrlmesi zorunludur. Bu nedenle HBSD olarak Trkiyede krsal alana ynelik almalarmzda arl tarm konusundan ok krsal kalknma alanna vermeye nem gsteriyoruz. Avrupa Birliinde, 2007de ye olan iki lkeyle birlikte, nfusun yarsndan fazlas krsal alanlarda yaamaktadr. Bu nfusun ok byk bir ounluu ekonomik olarak tarm, ormanclk gibi aktivitelere bamldr. Fakat ekonomik gelir farkllklar ile i ve d pazardaki rekabet koullar yeni i olanaklar ve gelir kaynaklar yaratmak iin krsal ekonominin ve altyapnn eitlendirilmesini zorunlu klmaktadr. AB iinde reforme edilmi Ortak Tarm Politikas (OTP) tarmn yeniden yaplandrlmas, evresel kaynaklarn ynetilmesi ve krsal ekonomilerin gelitirilmesi ve eitlendirilmesi konusunda tutarl neriler sunmaktadr. Uyum, rekabet edebilirlik ve srdrlebilirlik Avrupa Birliinin gelecekteki krsal kalknma politikalarnn ayrlmaz hedefleridir. Uyum, Avrupa Birlii iinde sadece varln zengin blgelerden fakir blgelere datlmas deildir. Bilgi ve teknoloji deiimi, ekonomik ve sosyal altyapnn gelitirilerek blgeler aras farkllklarn azaltlmasdr. Krsal alandan kentsel alana doru gn nlenmesi iin krsal alanda yaayan milyonlarca insan etkileyen sosyal ve ekonomik zayflklarla ba etmek uyum iin zorunluluktur. Rekabet edebilirlik konusu retim miktar ve dk cret kriterlerinden bamsz olarak kalite, kken, retim ve servislerin igc salamaya ynelik etkisiyle ilgilidir. Avrupa Birliindeki milyonlarca mikro, kk ve orta lekli yerel ve blgesel pazara hizmet eden iftlik ve iletme Avrupa ya da dnya pazarlarna alamamaktadr. Bu nedenle AB iindeki krsal kalknmaya ynelik proje ve programlar yerel ve blgesel lekte iletilen bu iftlik ve iletmeleri de dikkate almaldr. Srdrlebilirlik ilkesi ise iftilik, ormanclk ya da baka trl arazi ynetimlerinde topran, suyun, biyolojik eitliliin ve dier ortak varlklarn dikkatli kullanlmasn esas alr. Srdrlebilirlik ayn zamanda sosyal devamlln garanti altna alnmasn ve yerel ekonomilerin uzun sreli yaama kabiliyetini salamay hedefler. Avrupa Birlii, Trkiyeye de krsal kalknma alannda frsatlar sunarken baz riskleri de beraberinde getirmektedir. Trkiyede yetkili ve ilgililer krsal alann ekonomik ve sosyal olarak marjinallemesine ynelik gelimelere kar nlemlerini almak ve krsal alanda srdrlebilir gelimenin salanmas iin gerekli politikalar retmek zorundadr. Gerek anlamda bir kalknma krsal alanda yaayanlarn bulunduklar yerde istihdam edilmesini, yaam kalitelerinin artrlmasn, kendi yaam alanlar ile ilgili karar alma mekanizmas gelitirmelerini, doal ve kltrel kaynaklarn srdrlebilir bir biimde kullanlmasn salamaldr. Bu nedenle Trkiyede krsal alan iin yeni perspektifler gelitirilmesi, evre ve yerel kltrn korunmasyla birlikte yksek yaam kalitesinin salanmas, istihdam ve eitim frsatlarnn yaratlmas ve btn bu alanlarda cinsiyetler aras frsat eitliinin dikkate alnmas zorunludur. Btn bu
10

politika ve programlarn baarl olabilmesi iin de krsal alanda yaayan nfusun krsal kalknma programlarna aktif olarak katlmas gerekmektedir. HBSD, yukarda bahsedilen kriterlere ulaabilmek iin sivil toplum, yerel otoriteler, kamu otoritesi ve zel kurulularn birlikte alabilmesini, bu dorultuda politikalar gelitirilmesine destek olmay, bylece krsal kalknma konusunda tartma alannn gelitirilmesini, bu tartmalara ve politika srelerine sivil toplumun katlmnn salanabilmesini hedeflemektedir.

DER HEINRICH BLL STIFTUNG e.V. BROLARI VE BU ALANDAK ALIMALARI

Trkiye brosu gibi yirmi lkede faaliyetlerini srdrmekte olan Heinrich Bll Stiftung e.v. brolar dernein yukarda bahsettiimiz ana ilkeleri dorultusunda almalarn yrtmektedir. Brolar kendi corafyalarnn zel koullar dorultusunda ana ilkelerden uzaklamadan kendi programlarn belirlemektedir. Dolaysyla her bronun faaliyetleri birbirinden farkllk gsterebilmektedir. Bu dorultuda farkl Heinrich Bll Stiftung e.V. brolarnn bu alandaki almalar aadaki gibi zetlenebilir. Polonya Brosu: Polonya brosu zel olarak krsal kalknma konusunda alan ilk brodur. almalarn Entegre Edilmi Krsal Kalknma program altnda yrten bro, bu alandaki faaliyetleriyle krsal kalknma konularna ilikin tartmalarn gelitirilmesi ve bu tartmalara halkn, ilgili sivil toplum rgtlerinin katlabilmesi iin aba harcamaktadr. Bronun bu alanda gerekletirdii projeler yannda (atlyeler, sempozyumlar, eitim almalar vb.) niversite rencilerini krsal kalknma konusunda almaya tevik etmek amacyla burs program uygulamaktadr. Programn kendisi de akademik seminerler, atlye almalar, krsal kalknma konusunda pratik faaliyetleri iermektedir. Washington Brosu: Washington brosu bu alandaki faaliyetlerini temel program baznda gerekletirmektedir. Global evre Ynetimi ve Srdrlebilir Kalknma program altnda mevcut evre sorunlar ve srdrlebilir kalknma ilkelerine ulama konusunda almalar yaplmaktadr. kinci program alan ise Ticaret ve Srdrlebilir Makroekonomidir. Bu programn ana amac ticaret organizasyonlar anlamalaryla birlikte global makroekonomik politikalar etkileyen uluslararas kurulularn nasl daha etkili bir ekilde reforme edilebilecei sorusuna cevap aramaktr. Washington brosunun programlarndan bir ncs Transatlantik likileridir. Bu programla bro transatlantik ilikilerini diyalog ve bilgi deiimi ile gelitirmeyi hedefler. Bro direkt krsal alan konusunda almamakla birlikte ilk iki program dahilinde, zellikle Dnya Ticaret rgtnn tarm anlamalarn eletiren almalar ile bu alana bilgi aktarlmasnda nemli rol stlenmektedir. Latin Amerika Brosu: Latin Amerika brosu almalarn Ekoloji ve Srdrlebilir Kalknma program altnda srdrmektedir. Bro bu alanda blgesel sreleri gelitirmenin yan sra Kuzey-Gney ve Dou-Bat diyaloglarn da desteklemektedir. Gney Afrika Brosu: Gney Afrika brosu bu alandaki almalarn evre program altnda yrtmektedir. Bu program altnda faaliyet alan bulunmaktadr. Bunlardan ilki Srdrlebilir Kalknma in Bir Anahtar Faktr Olarak Yenilenebilir Enerjidir. Bu program srdrlebi11

lir enerjiyi onaylayan politikalarn gelitirilmesi ve makro ekonomik politikalarla birlikte almas salanacak politik zmlere, politik uygulamalara ynelik deneyim analizlerine odaklanmaktadr. Bronun ikinci faaliyet alan Srdrlebilir Kalknma ve Suya Erime Hakkdr. Bu programda su konusu, su sevkiyat konusundaki politikalara ve snr tesi su ticaretine odaklanr. nc alma alan Biyoeitliliin Korumasdr. Programn ana amac, bu alanda alan sivil toplum rgtlerinin politika srelerinde yer almalar iin kapasitelerinin gelitirilmesidir. in Brosu: in brosu bu alandaki almalarn Ekoloji ve Golobalizasyon programlar altnda yrtmektedir. Globalizasyon konusunda, sregiden srelerin daha iyi ve daha srdrlebilir bir dnya iin gelitirilmesine ynelik almalar yaplmaktadr. srail Brosu: Bro Srdrlebilir Kalknma ve Ekoloji konusunda projeler yrtmektedir. Ortadou Brosu: Ortadou brosu bu alandaki almalarn Srdrlebilir Kalknma program altnda yrtmektedir. Beyrut Brosu: Beyrut brosu bu alandaki almalarn Srdrlebilir Kalknma program altnda yrtmektedir. Dou Afrika Brosu: Dou Afrika brosu bu konudaki faaliyetlerini evre program altnda Dou Afrikada Srdrlebilir Kalknma erevesinde yrtmektedir. Rusya Brosu: Rusya brosu almalarn Ekoloji program altnda yrtmektedir.

BRLK 90/YELLERN KIRSAL KALKINMA POLTKASI

Daha nce de belirttiimiz gibi HBSD Birlik 90/Yeiller Partisi'yle yakndan balantldr. Bu nedenle dernein almalar partinin politika ve talepleriyle paralellik iermektedir. Yeiller AByi sregiden ve srekli yapm aamasnda olan bir bar projesi, genileme srecini de buna ulamak iin temel bir ara olarak grmektedir. Avrupay evre koruma, bar ve
12

sosyal adalet, adil kreselleme, kltr ve insan haklar konusunda gerek bir g olarak grmek isteyen Yeillerin temel hedefi Avrupa ktasnda srekli bar ve dayanmay temin etmek ve global ekonomide pozitif etki yaratmaktr. Yeiller, politik ve ekonomik adan entegre olmu, kilit politika alanlarnda ve yeil politikada vazgeilemez bir aktr olan Avrupaya ihtiya duyulduunu vurgulamakta, bu amaca ulaabilmek iin etkili, effaf, demokratik karar verici yaplarn ulusal, blgesel ve yerel dzeyde oluturulmas gerektiini vurgulamaktadr. Bu dorultuda lkelerin ve blgelerin kendi kalknma stratejilerini belirlemeleri nemlidir. Avrupa Parlamentosu Yeiller grubu 2004 ylnda yaymlam olduu Avrupa in Yeil Kontrat 2004-2009 belgesi ile Yeillerin Avrupa Parlamentosundaki nceliklerini belirlemi, kalknma ve krsal kalknma ile ilgili ncelikler Srdrlebilir Kalknma in Avrupa Sosyal Sermaye Fonu bal altnda verilmitir. Bu belgede Avrupann i olanaklar yaratmak iin yeni yollar bulmak zorunda olduu ifade edilmekte, srdrlebilir kalknma projelerinde yerel ve blgesel yatrmlarn tevik edilmesi iin bir Avrupa sosyal sermaye fonu yaratlmas gerektii vurgulanmaktadr. Dier bir baka gre Avrupa Birlii ekonomik temellerini ki burada Ortak Tarm Politikas (OTP) nemli bir yer tekil etmektedir market ekonomisinin ekolojik ve sosyal prensipleri dorultusunda yeniden tanmlamaldr. Srdrlebilir Avrupa iin yaam kalitesinin artrlmas ve ekici hale getirilmesi ve bunun salanmas iin de sivil toplumun ve o alanda yaayan nfusun yaygn desteinin alnmas zorunludur. AB kendi ekonomik hedeflerini evrenin ve kamu yararnn korunmasna ynelik olarak yeniden tanmlamal, adil kresellemenin salanmas ynnde global bir aktr olmaldr. nsanlarn kendi blgelerinde, zellikle nfus azalmasnn ve isizliin youn olduu dezavantajl krsal alanlarda yatrm yapmalar tevik edilmelidir. Mevcut fonlar yenilenebilir enerji, koruma nlemleri, kaliteli gda, tarmsal turizm, srdrlebilir bilgi ve eitim teknolojileri ile bu blgelerin ekonomik ve sosyal istikrar iin cazip yatrm frsatlar yaratmak iin kullanlmaldr. 2006 ylnda Avrupa Birliinin 2007-2013 btesinin Avrupa Parlamentosunda onaylanmas srasnda Yeiller Grubu birka konuda itirazda bulundu. Bu itirazlarn banda ABnin dnyada en bilgi temelli toplum olmas hedefine ulamak iin insan kaynaklar ve bilim yerine birok harcama kaleminin hl tarm ve yapsal fonlar alanna ayrlm olmas gelmektedir. Nitekim 2007-2013 yllar aras iin yaplan dzenlemelerde btenin sadece %15i tarmdaki evresel nlemler, eitim ve altyapnn modernletirilmesine, % 85i ise tarm politikasnn birinci kalemi olarak bilinen sbvansiyon ve dengeleme mantna ayrlmtr. Gelecee ynelik olarak srdrlebilir bte planlamas iin uzun erimli stratejiler belirlemek gerekliliine vurgu yapan Yeiller Grubu, Avrupa Birliinin tarm politikasnda ekolojik retim, hayvan refah ve adil rekabet dorultusunda radikal deiiklikler yapmas ve tarm rnleri iin ihracat primlerinin durdurulmas gerektiini savunmaktadr. Grubun yeil Avrupa sosyal modeli, ekolojik ve ekonomik gelime arasnda dengeyi ve daha ok ve daha iyi ile tam istihdam ve daha iyi sosyal uyumu hedefleyen Lizbon hedeflerine karlk gelen politikalar armaktadr. klim deiikliini snrlayan, srdrlebilir ulam yapsn gelitiren, biyoeitlilii koruyan ve gelitiren, srdrlebilir tarm gelitiren, yeil global perspektifi dikkate
13

alan ve daha fazla srdrlebilir kalknmay salamak iin aratrma politikalarn destekleyen istekli politikalara ihtiya vardr. AB ierisinde srdrlebilir tarm faaliyetleri, srdrlebilir pazarlama altyaps ile birlikte organik tarmn gelitirilmesi, genetii deitirilmi organizmalardan arndrlm bir kuan gelitirilmesi, bu anlamda corafi ve ekolojik haritalamann yaplmas, sistematik etiketleme ile genetii deitirilmi rnler konusunda effafla gidilmesi Yeillerin nemli bir talebidir. Yine Avrupa Parlamentosu iinde Yeiller Grubu srdrlebilir krsal-kentsel ilikiler iin yeniliki sivil toplum srecine ynelik Kentsel ve Krsal Avrupa Konvansiyonu CUREu gelitirmeye almaktadr. Bu konvansiyonla Avrupa apnda sivil toplum rgtleri ve ulusal ve Avrupa dzeyinde karar vericilerin bir araya getirilerek krsal ve kentsel alanlarn srdrebilirliine ynelik iyi dnlm politika nerileri ve somut nlemler gelitirmeyi hedefler. Tm bunlarn tesinde Yeillerin tm politikalarnda gz nne ald en nemli konu cinsiyetler aras eitliktir. Yeiller her alanda kadn haklarnn ve cinsiyetler aras eitliin salanmasna ynelik her trl program ve projeyi destekler.

KIRSAL KALKINMA VE TOPLUMSAL CNSYET

Kadn-erkek eitlii Avrupa Birliinin temel ilkelerinden biridir. Birliin 1999 ylnda yrrle koyduu Amsterdam Anlamasnn 141. maddesi1 eitliin salanmas iin kadnlara zel avantajlar salanmas gerektiini vurgular. Bu anlamayla Birlik kadn-erkek eitlii ilkesini tm plan ve programlarnn iine almakta, zellikle alma, yatrm ve eitim konularnda kadn ile erkee eit frsatlar meselesine zel nem vermektedir. Eit frsatlar ilkesinin tm ye devletler ve Avrupa Birlii kurumlarnda desteklenmesi ynnde gl bir yasal zemin ve tevik vardr. Bu taahht tm AB politika ve etkinliklerinde kadnlar ve erkekler iin artlar, durumlar ve ihtiyalar arasndaki farklar sistematik olarak dikkate alan toplumsal cinsiyet prensibinin uygulanmasyla gerekletirilir. Toplumsal cinsiyet ilkesi her trl alanda eitlii desteklerken kadnlarn karar srelerine katlmna ve her trl plan ve projeden eit yarar salamalarna yardmc olmak iin plan ve projelerin bu ilke gz nne alnarak tasarlanmasn, uygulanmasn, izlenmesini ve zellikle spesifik nlemlerin deerlendirilmesini gerektirmektedir. Dolaysyla Avrupa Birlii ierisinde her trl plan ve programn kadnlar ile erkekler arasndaki eitlii salayacak ekilde planlanmas, bu etkiyi hem etkinlik srasnda hem de etkinlik sonrasnda grnr klmaya katkda bulunmasna zel nem gsterilmesi beklenmektedir. AB ierisinde global ekonominin de etkileriyle deien ekonomik yap, kadnlarn i yaamna katlmn zellikle etkilemektedir. zellikle krsal alanda kadnlarn isizlik oran erkeklerinkinden daha yksek olduu gibi, profesyonel stat, finansal bamszlk ya da sosyal gvenceleri yoktur. Kadn hem ev ilerinde hem de darda almakta, kendi hayatn etkileyen karar srelerine katlm konusunda sorunlar yaamaktadr. Btn bunlar kadnn yetenek, fikir ya
1 Amsterdam Anlamas, Madde 141: Kadn ve erkek arasnda gerek eitliin salanmas amacyla, ye lkeler tarafndan eksik katlm yaayan cinsin dezavantajlarn ortadan kaldracak zel nlemlerin alnmas eit davran ilkesine uygundur.

14

da enerji bakmndan erkeklerden daha geride olmasndan deil, frsatlarn onlara ynelik olarak gelitirilmemesinden kaynaklanmaktadr. Oysa zellikle krsal kalknma alannda frsat eitliinin ve kadnlarn karar srelerine katlmlarnn salanmas insan kaynan maksimize etmek, krsal alandarda sosyal yaplarn srdrlebilir olmasn salamak ve yerel ekonomileri canlandrmak asndan nemlidir. Katlm, kadnn yerel ve toplumsal geliimini glendirmektedir. Sadece bu nedenle bile kadnlarn krsal kalknma srelerine aktif katlm ve bu katlmn salanabilmesi iin eit frsatlarn yaratlmas nemlidir. Oysa Trkiyede olduu gibi Avrupada da krsal alanda kadn toplumsal anlamda belirlenmi rol nedeniyle karar verme ve planlama srelerine aktif olarak katlamamakta ya da aznlkta kalmaktadr. Kadnlarn yani nfusunun neredeyse yarsnn katlm srelerinin dnda kalmas krsal alana ynelik gelitirilen her trl faaliyette sapmalarn yaanmasna neden olmaktadr; oysa srelere erkeklerle birlikte eit katlm yerel demokrasi, krsal toplum ve krsal ekonomilerin gelecei iin hayati neme sahiptir. Katlmda esas olan, birlikte hareket etme fikrinin gelitirilmesidir. Bu nedenle Avrupa Birlii birok alanda olduu gibi krsal alanda da kadnlar arasnda a yaplarn ve bu alarn kurumsallamasn, mevcut kadn kurulularnn krsal kalknmaya ynelik faaliyetlere katlmn, kalknmaya ynelik her trl proje iin finansal destek alabilme kapasitelerinin gelitirilmesini ve en nemlisi kadn kurulularnn kalknma kurulular ile ibirlii yapmasn, mevcut ibirliklerinin gelitirilmesini ve kadn kurulularnn kalknma programlar konusunda bilgilendirilmesini desteklemenin nemli olduunu vurgulamaktadr.
15

Kadnlarn karar srelerine katlmnn salanabilmesi iin kapasite gelitirme aktivitelerinin gelitirilmesi ve bu alandaki engellerin kaldrlmas zorunludur. Krsal alanlarda kadnlara ocuk bakm, yal bakm gibi sosyal servis hizmetlerinin sunulmas, erkeklerin ev ilerine katlmnn artrlmas ynnde politika ve programlar gelitirilmesi, kadn ve erkek rollerini bozmaya ynelik aba sarf edilmesi, kadnlar iin yksek kaliteli i imknlarnn artrlmas, uygun, ulalabilir ve gereki eitim programlarnn gelitirilmesi, kadnlarn her trl finans ve krediye ulamalarnn salanmas nemlidir. Farkl aktrler tarafndan krsal alanda eit frsatlara ynelik sarf edilen abalar kadnlarn gelimeleri yannda erkekler ve ocuklar iin de nemlidir. Avrupa iinde krsal ekonomilerin ve toplumlarn srdrlebilirlii ancak bu ekilde salanabilir.

16

II. BLM AVRUPA BRL

17

18

KIRSAL KALKINMA POLTKALARI VE AVRUPA BRL

Krsal alanlar doal zelliklerine, ekonomik aktivitelerine, nfuslarna ve ynetim biimlerine gre farkllk ve eitlilik gsterirler. OECDnin nfus younluunu esas alan tanmna gre krsal blgeler Avrupa Birlii toplam alannn %92sini oluturur. Nfusun %50sinden fazlas krsal alanlarda yaar. Bu blgeler Avrupa Birlii iinde istihdamn %53n salar.2 Bu krsal younluk ve eitlilik, bu alanlara ynelik temel ve ortak sorunlar beraberinde getirmektedir. Bu sorunlarn balcalar geleneksel retim biimlerinin geirdii deiim, pazarlara ulam zorluklar, kii bana den gelirin dkl, kadnlara ynelik aktivitelerin azl, hizmet sektrnn az gelimilii, eitim dzeyinin dkl, enerji kaynaklarna ynelik sorunlar, iklim deiiklii, gda gvenlii, evre sorunlar ve kentsel alanlarla ilikilerle birlikte dnlm btncl krsal kalknma yaklamlarnn olmaydr. Avrupa Birlii iinde krsal alanlarn karakterine ynelik nemli deiimler zellikle yeni ye lkelerin Birlie katlmasyla yaanmtr. On be yeli Avrupada tarm sektrnn GSYH iindeki pay %2 iken, 2004te Birlie dahil olan on yeni ye lkede bu oran %3tr; Bulgaristan ve Romanyada ise %10dan fazladr. Yeni ye lkelerde tarm sektrnde istihdam edilenlerin oran (%12) AB lkelerinden (%4) ortalama kat fazladr.3 Bulgaristan ve Romanyada ise bu oran dier lkelere oranla olduka yksektir. ABye ye baz lkelerde krsal ekonomide tarmn rol ok dk iken bazlarnda ok yksektir. Yine lkeler arasnda krsal alandaki isizlik oranlarnda ok byk farklar sz konusudur. Tm bu veriler, krsal alanlarn ve krsal alanlardaki sosyal ve ekonomik yapnn genileyen Avrupa Birlii iinde eitlilik arz ettiini gstermektedir. Bu nedenle Avrupa Birlii ierisinde tek bir krsal alan tanmnda netlemek sz konusu deildir. Avrupa Birlii genilemenin beraberinde getirdii zorluklarla yz yzedir. Bu zorluklarn banda byme-gelime, istihdam ve srdrlebilirlik gelmektedir. Dier yandan krsal alanlar yeni sektrlere ynelik gelime frsatlar, turizm olanaklar, yaama ve alma alan bakmndan cazibe merkezi haline gelebilme, doal kaynaklara ynelik eitlilik gibi birok frsat da beraberinde sunmaktadr.

AVRUPA BRL: OTP VE SORUNLARI

Avrupa Birliindeki bu genileme Birlik iindeki tm politika alanlaryla birlikte OTPde, zellikle de yapsal politikalarda deiiklik yaanmasna neden olmutur. Gerek anlamda Avrupa Birliinin ilk ortak politikas olup temelleri Roma Anlamasyla atlan ve toplam Avrupa Birlii btesinin %43n kapsayan OTPnin arkasndaki temel dnce, Avrupada II. Dnya Savandan sonra, gda gvenlii ve politikann temel hedefindeki birok alanda z yeterlilii salayabilmektir. Bu politika ilk aamada amalarna ulamakta ok baarl olmu; tarmn modernlemesi, retimin gelitirilmesi, Birlii global bazda ikinci byk ihracat haline getiren ar retim art gibi gelimeler salanmtr. Buna ramen Avrupa Birlii 1980lerden itibaren ciddi anlamda rn fazlas ve fazla retimin evreye olumsuz etkileri
2 3 Council Decision of 20 February 2006 on Community strategic guidelines for rural development (programming period 20072013), s. 3. Age. 19

problemiyle yz yze kalmtr. Bu dnem politikalar arlkl olarak yukardan aaya yaklamlarla sektrel desteklere ve taraflarn sbvansiyonuna odaklandndan youn ve gittike artan tarmsal faaliyetlerden kaynaklanmtr. Bu sorunlarn ortaya kmas 80lerin sonu ve 90larn banda tarm politikasnda beklenmedik deiikliklerin gelimesine neden olmutur. Youn tarm fazlasnn iftlik harcamalarnn artna yol amas pazar ynetim politikalarnn Avrupann tarmsal problemlerini zmek iin yeterli olmadn, iftliklerin sosyal yaps ile evrenin ve rn eitliliinin dikkate alnmas gerektiini gstermitir. Bu nedenle 1992de OTPde yeniden dzenlemeler yaplarak sosyal ve evresel nlemler kuvvetlendirilmitir. Tarm-evre uygulamalarna ynelik nlemler 1992 ylndan itibaren ABnin ana destekleri arasnda yer almaya balamtr.

GNDEM 2000 REFORMLARI: BR ZM ARAYII

Bu problemlerin ortaya kmas ve merkez ve Dou Avrupa lkelerine ynelik genilemenin gndeme gelmesi OTPde bir dizi reform yaplmasn zorunlu klmtr. Genileme hem igc, hem krsal alan hem de olduka fazla sayda gda tketicisinin i piyasaya girmesini gndeme getirmitir. 1997 ylnda reform srecine ynelik balayan almalar 1999 ylnda Gndem 2000 Stratejisinin son eklini almasyla sonulandrlmtr. Gndem 2000, destekleme politikalar yerine dorudan demeleri temel alm ve krsal kalknmaya ynelmitir. Bu anlamda yapsal, sosyal, blgesel ve evresel politikalar nem kazanmtr. Bu reformlarla krsal kalknma, OTPnin birinci aya olan pazar nlemleri yannda mekn boyutunu ne karan ikinci aya olarak kabul edilmitir. Reformlarn temel hedefi vardr. Bunlar; Krsal alanlarn balca dayana olan tarm ve ormanclk sektrn glendirmek; Krsal alanlarn rekabet edebilirliini glendirmek, bylece i olanaklar ve kaliteli yaam koullarn salamak; Avrupann evre, doal gzellik ve krsal mirasn korumaktr. Bu reformlara ulamak iin ise drt temel prensip belirlenmitir. Bunlar; Tarma okfonksiyonlu yaklam; Krsal ekonomiye entegre edilmi oksektrl bir yaklam; Krsal kalknma iin esnek destek; Kalknma ve ynetim programlarnda saydamlktr. Krsal kalknma konusu Gndem 2000 reformlar ile topluluk politikas ierisinde temel bir anlay haline gelmitir.

2003 OTP REFORMLARI

1999 ylnda Gndem 2000 reformlarnn erevesi belirlendiinde 20022003 yllar arasnda bir ara deerlendirme yaplmasna karar verilmitir. Bu ara dnem deerlendirmeleri so20

nucunda ve Gndem 2000 reformunun evre dostu yaklamlarna paralel olarak 2003 ylnda Bakanlar Konseyi OTPde kkten reformlar yaplmas konusunda hemfikir olmulardr. 2003 reformlarnn ekillenmesinde tketicilerin evre, gda gvenlii ve hayvan refah konularndaki youn ilgisi de etkilidir. Reform srecindeki ana fikir, tarm sektr iin uzun sreli btncl bir perspektif yaratmaktr. Bu refomlar srasnda iki temel deiiklik gndeme gelmitir. Bunlardan ilki, iftlik bana tek bir dorudan demenin balatlmasdr. Destein rnden reticiye kaydrlaca bu uygulama ile plan kapsamndaki iftliklerin retimle ilgili kararlarda daha byk bir esneklie sahip olmas hedeflenmitir. kinci hedef OTPnin birinci stunundan (pazar ve gelir destekleri) ikinci stununa (krsal kalknma) kaynak transferiyle krsal kalknmann gelitirilmesidir. Bylece AB tarmsal desteklerde mdahaleci politikalardansa krsal kalknma gibi retimden bamsz aralara ynelmi, mevcut krsal kalknma aralarnn kapsam gda gvenlii, evre koruma ve hayvan refahn karlamaya ynelik olarak geniletilmitir. Bylece Gndem 2000 reformlar ile topluluk iin temel bir anlay haline gelen krsal kalknma yaklam 2003 reformlar ile birlikte geniletilmitir. zellikle 2004 ve 2007 yllarndan yaanan genileme sreci ile birlikte Birliin krsal alanlarnn sosyoekonomik yaps ciddi anlamda deiiklie uramtr. Bu nedenle Birliin tarm ve krsal kalknma politikalarnn kesin ve net politikalar olduunu sylemek zordur. Bunun en nemli nedenlerinden biri, AB 15 lkeleri ile Birlie 2004 ve 2007 yllarnda ye olmu 12 lkenin krsal alanlarna sorunlarnn birbirinden ok farkl olmasdr. Bu farkllklar ABnin politikalarnda dzenlemeler yaplmasn gerekli klmaktadr. Bu nedenle politikalar dinamik olmak zorundadr. ABnin tarm ve krsal kalknma politikalarnn btn ve uygulamalar dnldnde arlkl konunun hl retimin younlatrlmas ve konsantrasyonunun tevik edilmesi olduu ve destein bu alana younlamas gerektii sylenebilir. OTP hl gerek anlamda st dzeyde evre koruma, yksek standartlarda gda gvenlii, gda kalitesi ve hayvan refah ile doal gzelliklerin ve biyoeitliliin korunmasn ieren srdrlebilir, okfonksiyonlu bir tarm modelini desteklemede yeterli deildir. Tm dnyada topran yapsnn srekli bozulmas, ar su kullanm, biyoeitliliin kaybedilmesi, tarmsal kapasitenin dmesi ve iklim deiiklii kayg verici gelimelerdir. Tm bu sreler nmzdeki yllarda ok ciddi sorunlarn yaanmasna neden olacaktr. Bu nedenle hem AB yesi hem de aday lkelerde daha srdrlebilir evre ve krsal kalknma hedefine ulamak iin istihdamn, sosyal gvenliin ve eitimin gelitirilmesi ortak kardr.

2007-2013 PERYODUNDA AVRUPA BRLNDE KIRSAL KALKINMA

21 Haziran 2005 tarihinde Avrupa Konseyi 2007-2013 dnemi iin krsal kalknmann Krsal Kalknma iin Tarmsal Fonlar vastasyla desteklenmesine ynelik dzenleme konusunda politik anlamaya varmtr. 20 ubat 2006da Tarm Konseyi krsal kalknma iin AB stratejik ilkelerini kabul etmitir.
21

21 Haziran 2005 tarihli dzenlemenin temel unsurlar unlardr: Mevcut tm nlemler Avrupa Tarmsal Krsal Kalknma Fonu ad altnda tek bir fonlama ve programlama enstrman altnda yeniden gruplandrlacaktr; AB ncelikleri (byme, istihdam, srdrlebilirlik) ile tutarllk ve koordinasyonu gvence altna almak, piyasa destei reformuna (birinci ayak) elik etmek ve ulusal stratejiler ve programlara bir temel olarak hizmet etmek zere yeni bir stratejik yaklam devreye sokulacaktr; Politikann tm paydalar asndan daha effaf ve grnr klnmasnn salanmasn olanakl klacak birletirilmi ve glendirilmi bir izleme, deerlendirme ve raporlama mekanizmas mevcuttur; Eksen bana asgari harcama oranlar ve daha az ayrntl uygunluk kurallar, ye devletlere deneyimin yaayabilir krsal alanlar asndan gerekli olduunu gsteren politikalar dengeli bir biimde uygulanrken belirli eksen ve nlemler zerinde odaklanmalar iin daha fazla hareket serbestisi alan brakacaktr; Avrupa krsal alanlarnn iinde olduklar durumun eitliliine ve ihtiyalarna daha iyi yant vermek zere yerel kalknma stratejilerine daha fazla vurgu yaplmas desteklenmektedir; Avrupa krsal alanlar arasnda a almalar ve ibirliine ynelik daha azimli bir rol oynanmas iyi pratiklerin transferini kolaylatracak ve krsal politikalara bir Avrupa boyutu kazandracaktr; ye devletler ile Komisyon arasndaki sorumluluk dalm daha ak biimde tanmlanmtr. Avrupa Birliine ye devletler 20 Eyll 2005 tarihli ve 1698/2005 sayl konsey tz uyarnca 1 Ocak 2007-31 Aralk 2013 tarihleri arasn kapsayan planlama dnemi boyunca kendi kurumsal dzenlemelerine uygun blgesel dzeylerde krsal kalknma programlarnn yrtlmesinden ykml olacaktr. Buna gre; lkelerin krsal kalknma politikalar OTPnin piyasa ve gelir politikalarna elik etmeli ve bu politikann hedeflerine katkda bulunmaldr. Her bir ye devlet krsal kalknma programlarnn hazrlanmasna ynelik referans ereveyi oluturacak olan krsal kalknma ulusal strateji plann hazrlamaldr. Krsal kalknmann programlanmas topluluk nceliklerine ve ulusal nceliklerine uygun olmal ve zellikle de tarmsal pazar politikasn ve ortak balklk politikas gibi topluluk politikalarn tamamlayc nitelikte olmaldr. Krsal kalknma programlar gen iftilere zel haklar verilmesi ile iletmelerin kurulmasn ve yapsal uyumunu tevik etmelidir. Krsal kalknma programlar iftilik faaliyetlerinin tarm d faaliyetlere doru eitlendirilmesi, tarm d sektrlerin gelitirilmesi, istihdamn salanmas, bilgi ve iletiim teknolojilerine yerel eriebilirlii salamay ieren temel hizmetlerin iyiletirilmesi, krsal
22

alanlarn sosyal ve ekonomik d ve nfuslarnn azalmas trendlerini tersine evirmek gibi konularda yardm yoluyla krsal alanlardaki deiimlere elik etmelidir. Ayrca bu bakmdan insan potansiyelinin artrlmas gerekmektedir. Her bir krsal kalknma program, krsal kalknmann hukuki ihtiyalarn etkin bir ekilde karlayabilmek iin, ye devletlerin ortaklyla birlikte oluturulan ve yrtlen ortak bir kontrol ve deerlendirme erevesi temelinde, bir kontrol komitesi tarafndan uygun bir denetlemeye tabi olmaldr. Reforme edilmi yeni krsal kalknma politikas drt ana eksene sahiptir. Bu eksenlerden sonuncusu bir neri yaklam niteliindedir. Bunlar; Eksen 1: Tarm ve Ormanclk Sektrlerinde Rekabet Edebilme Yeteneinin Gelitirilmesi Yenilenme ve yeniden yaplandrma stratejisi insani ve fiziksel sermaye ve nitelik boyutlarna odaklanmaktadr. ncelik 1: Bilgi birikimini ykseltme ve insan potansiyelini gelitirme nlemler: Mesleki eitim ve enformasyon faaliyetleri, yeni iftilerin i kurmas, erken emeklilik, danmanlk servisi kullanm, ynetim, yardm ve danmanlk servisleri kurma ncelik 2: Modernizasyon, yeniden yaplandrma ve fiziksel potansiyeli gelitirme nlemler: Tarmsal iletmelerin modernizasyonu, ormanlarn ekonomik deerinin gelitirilmesi, tarm ve ormanclk rnlerinin deerini artrma, ormanclk sektrnde, gda sektrnde ve tarmda teknoloji, yeni rnler ve srelerin gelitirilmesi iin ibirlii, tarm ve ormancln uyum ve gelitirilmesiyle ilgili altyap ncelik 3: Tarmsal retim ve rnlerin kalitesinin iyiletirilmesi nlemler: Birlik mevzuatndaki standartlar karlama, iftilerin gda kalite programlarna katlm, bilgilendirme ve tevik faaliyetleri ncelik 4: nsan kaynaklarna ynelik yatrm iin ncelikli sektrler Eksen 2: Arazi ynetimi ve krsal evrenin iyiletirilmesi Tarmsal-evresel nlemler zorunludur. Eksen 2 nlemlerine ynelik genel bir koul, yararlanclarn tarm ve ormancla ilikin Avrupa Birlii ve ulusal gerekliliklere sayg gstermeleridir. ncelik 1: Biyoeitlilik ve tarmsal arazilerin srdrlebilir kullanm nlemler: Dalk ve dier fiziki engelli arazilerde doal engel demeleri, Natura 2000 demeleri, tarm ve evre demeleri, hayvan refah demeleri, retim d yatrmlar ncelik 2: Orman arazilerinin srdrlebilir kullanm nlemler: Tarm arazilerinin ilk aalandrlmas, tarmsal arazilerin zerinde tarm-ormanclk tesislerinin kurulmas, tarm d arazilerin ilk aalandrlmas, Natura 2000 demeleri, orman ve evre demeleri, ormanclk potansiyelini iyiletirme ve nleme faaliyetlerini yerine getirme, retim d yatrmlar
23

Eksen 3: Krsal alanlarda yaam kalitesinin ve ekonomik eitliliin gelitirilmesi Bu blmdeki nlemler iftileri, ailelerini ve daha geni krsal nfusu hedeflemektedir. Daha eitlenmi emek piyasalar ve daha iyi hizmet sunumu krsal alanlarda yeni byme ve istihdam olanaklar yaratacaktr. Bu da krsal nfusa istikrar kazandrlmasna katkda bulunup iftiler ve aileleri iin dsal ekonomiler yaratacaktr. eitliinin ve hizmetlerin yrrle konulmasnn en baarl biimi yerel kalknma stratejilerinden gemektedir. ncelik 1: Krsal ekonominin eitlendirilmesi nlemler: Tarm d faaliyetlere ynelik eitlendirme, yeni i olanaklarnn yaratlmas ve gelitirilmesi iin destek, turizm faaliyetlerinin desteklenmesi ncelik 2: Krsal alanlardaki yaam kalitesinin iyiletirilmesi nlemler: Ekonomi ve krsal nfus iin temel hizmetler, krsal nfusun korunmas ve glendirilmesi ncelik 3: Meslek eitimi, yetenek edindirme ve canlandrma nlemler: Mesleki eitimi ve bilgilendirme, yetenek edindirme, canlandrma ve uygulama Eksen 4: LEADER Bu eksen krsal kalknmaya yerel bazl aadan yukarya yaklam ifade etmektedir. 1989 ylndan beri uygulanmakta olan LEADER yaklam 2006 yl sonuna kadar dnem geirmitir. Bunlar Leader I (1991-1993), Leader II (1994-1999) ve Leader+ (2000-2006) dnemleridir. 2005 ylnda Krsal Kalknma in Avrupa Tarmsal Fonu tarafndan yeni nlemler tahsis edilmesi konusunda gr birliine varld. Bu dzenlemede LEADER inisiyatifinin programlama dneminden sonra bir olgunlama seviyesine ulat, krsal alanlarn LEADER yaklamn krsal kalknma programlarnn iinde geni bir ekilde gerekletirmeye imkn tand vurguland. Bu yzden LEADER yaklamnn temel prensiplerinin krsal kalknma programlarna transfer edilmesi ve bu programlarda temel bir eksen olarak yer almasnn gereklilii vurguland. Buna bal olarak LEADERi destekleyecek olan yerel gruplarn ve tedbirlerinin, ortaklk kabiliyetinin, yerel strateji uygulamalarnn, ibirlii ve alar gibi tanmlarn programlar ierisinde yer almas nerildi. LEADER yaklamnn ana hedefi yerel kamu-zel ortaklklar olarak tanmlanan yerel kalknma stratejilerini destekleyerek yenilik, istihdam ve krsal alandaki bymeye katkda bulunmaktr. Bu yaklam tamamen yerinden ynetimi ve yerel nfusun aktif olarak politikalara ve bu politikalarn oluum srecine katk salamasn, kendi yaamlar zerinde karar verme yetkisini gelitirebilmesini temel alr. ster ifti, ister ormanc, isterse yerel giriimler olsun, tm krsal aktrleri ieren btnlemi yaklamlar, belirli bir blgenin kendi doal ve kltrel mirasndan srdrlebilir yararlar elde etme yeteneine ciddi katklarda bulunabilirler. Bu durum ayn zamanda, zellikle yenilenebilir enerji ve iklim deiimini ele alan abalar asndan, turizm ve evresel farkndalk noktalarnda nem tamaktadr. LEADER yaklamnn kendisi bir Topluluk inisiyatifi olarak yukardan aaya bir politika nerisi olmasna ramen, planlama ve kararlarn uygulanmas anlamnda aadan yukarya
24

yaklamlarn gelitirilmesini hedeflemektedir. Yerel ortaklklara ve yerinden ynetime vurgu yapan LEADER yaklamnn amac, krsal alana ynelik problemlere yeniliki ve btncl ya da oksektrl zmler retmektir. LEADER yaklamnn birka prensibi vardr. Bunlar; Yerel Eylem grubu (YEG) olarak adlandrlan yerel bir partnerliin, bir eylem plannn (yerel oyuncularnn katlmyla) tanmlanmasndan ve uygulanmasndan sorumlu kk bir srekli uygulamaclar ekibiyle birlikte rgtlenmesi; Belirli saylardaki krsal alanlarda kalknma projeleri iin eitli ncelikli mdahale hatlarn belirleyecek olan bir yerel eylem plannn gelitirilmesi ve uygulanmas; Btnlemi bir kresel stratejinin paras olarak, oksektrl bir yaklam ve eylemler arasnda balantlarn kurulmas iin sistemli bir aratrma; Bu eylem planlarnn Avrupa Komisyonu, ye devletler ve/veya blgeler tarafndan, belirli saydaki sektrel bte hatlar biiminde deil, kresel bir mali datm biimi iinde ortak finansman; Sz konusu krsal alanlar arasnda, Brkselde bulunan ve alanda Ulusal Koordinasyon Birimleri tarafndan desteklenen, LEADER Avrupa Gzlemevi (LEADER+ iin Krsal Alanlar Avrupa Gzlemevi) tarafndan kolaylatrlacak a almalar yaplmasdr. LEADER ve Birlik 90/Yeiller Partisinden Almanyann bir nceki dnem Tketiciyi Koruma, Gda ve Tarm Bakan Renate Knastn balatt Aktif Blgeler gibi krsal kalknmada aadan yukarya destek ngren programlarn dier programlarla karlatrldnda, kstl finansal kaynaklarna ramen, belediyeler, sivil toplum rgtleri ve firmalar arasnda eit bir ibirlii sayesinde yeni bir alm ve yenilenme atmosferi yaratt sylenebilir. Bu destek, yurttaa yakn ve destekleme prensibine uygun olarak plan ve projelerin gerekletirilmesi sorumluluunu ve baarsn tekrar sz konusu blgeye devretmektedir. Nitekim ABnin krsal kalknma politikalarndaki deiimleri krsal alandaki sivil toplumu ciddiye almadan ve desteklemeden gerekletirmek mmkn deildir. Dier yandan yereldeki ilgili aktrlerin oluturduu alar da krsal kalknma politikalarn desteklenmesi ve hayata geirilmesinde son derece nemli giriimlerdir. Tm Avrupada rgtlenmi olan PREPARE a (Krsal Kalknma in Ortaklk/Partnership for Rural Development) gibi son derece nitelikli krsal alar, projelerin balatlmasn ve koordinasyonunun byk blmn gerekletirecek ve farkl karlar olan krsal aktrler arasnda arabuluculuk yapabilecek kapasiteye sahiptir. Avusturya, Finlandiya, Baltk lkeleri ve sve, krsal kalknma programlarnn byk bir blmn zaten bu tr rgtlere devretmi ve devletin ynetsel grevlerini azaltm durumdadr. Sivil toplumun bu konudaki kapasitesi yeni ye lkelerde de giderek artmaktadr.

25

PREPARE
PREPARE (Krsal Avrupa in Ortaklk) 1999 ylnda kurulmu bir oluumdur. Bu oluum, zellikle birou 2004te Birlie katlan Merkez ve Dou Avrupa lkelerinde sivil toplumun desteklenmesini ve krsal kalknma konusunda lkeler aras deneyimlerin paylalmasn amalar; Avrupa Birlii ierisinde zellikle Merkez ve Dou Avrupa lkelerinde krsal kalknma alannda alan STKlar destekler ve lkeler arasnda bilgi deiimini salar. PREPARE ulusal ve yerel olarak gl bir ibirlii ve yerel aktrlerin srece aktif katlm saland takdirde krsal kalknmann baarl ve srdrlebilir olacana inanr. Oysa krsal alanlarn ounda sivil toplum, hkmetlerle ortaklk kurabilecek kadar gl deildir. Bu nedenle PREPARE; Krsal alanda sivil toplumun glendirilmesine; Krsal alandaki tm partnerler arasnda diyaloun, gvenin ve ibirliinin gelitirilmesine; Krsal kalknma konusunda deneyim ve baar yklerinin paylamna; STKlar ile hkmet kurulular arasnda gven duygusunun ve diyaloun gelitirilmesine alr ve Krsal topluluklarn glendirilmesini ve karar mekanizmalarna katlmasn destekler. Bu hedeflere ulamak iin PREAPERE yol izler. Bunlar; lke baznda ulusal programlar: Bu programlar krsal kalknmadaki farkl aktrler arasnda diyalog ve ibirliinin gelitirilmesi iin tasarlanmaktadr. Programlar her lkenin ihtiyalarna gre deikendir. Ulusal seminerler, blgesel seminerler ve dier bilgi deiim kanallar olabilir. lkeler aras deneyim paylam: PREPEARE lkeler aras deneyim paylamn salamak zere uluslararas atlye seyahatleri dzenler. Ama lkelerin birbirlerinin deneyimlerinden faydalanmasn salamaktr. Uluslararas a: Avrupa apnda krsal kalknma konusuyla ilgilenenler arasnda bilgi deiimi ve karlkl destei salayabilmek iin PREAPERE a oluturulmutur. Avrupa dzeyinde Avrupa kurulularyla da alan PREPARE aday lkelerde de hem sivil toplum hem de hkmetlere bu anlamda katlm ncesi srete destek olur.

BAZI LEADER PROJELERNDEN RNEKLER 4

Aada LEADER yaklam dahilinde gerekletirilen rnek verilmitir. Bu rnekler, Trkiye iin de uygulanabilme potansiyeli olan rnekler olarak grld iin seilmitir.

4 26

European Communities, Leader+Magazine, talya, 2007.

TM BLGE N TURST ROTALARI

ye lke: talya Yerel Eylem Grubu: Sviluppo Valli di Ponente Toplam Bte: 556.500 Avro AB katks: 167.000 Avro Dier Kamu Fonlar: 167.000 Avro zel Fonlar: 222.500 Avro web: http://www.galriviera.it Fransz snrndaki Liguria blgesinde bulunan Sviluppo Valli di Ponente isimli yerel eylem grubu, aadaki hedeflerle kendi yerel kalknma stratejisine sahiptir: Geleneksel olmayan konaklama alarnn yaratlmas; Blgenin doal miras ile yerel rnlerine dayal tematik rotalarn gerekletirilmesi; Yerel reticilerin desteklenmesi iin pazarlama ann iyiletirilmesi; Topran ve yerel rnlerinin tevik edilmesi; icekler dahil, bu rnlerin ekolojik olarak sertifikalandrlmas. Yerel Eylem Grubunun toprak alan dier talyan krsal toprak alanlarnn tipik birok karakteristiini; yani nfus g, tarmsal etkinliin terk edilmesi, istihdam olanaklarnda genel eksiklik, yerel nfusa ve ticarete kt hizmet sunumu ile zayf a almas ve ibirlii zelliklerinin ounu sergilemektedir. Yerel rnlere ve tipik gdaya dayal iki tematik rota zaten gerekletirilmitir. Proje, bunlarn nihai biimde uygulanmasn ve bu iki farkl rotann, drt farkl rotay bir arada toplayacak bir a yaklamnn bir paras olarak btnletirilmesini salamakta, bu biimde tm blgeyi bir anda tevik etmektedir. alma tamamlandnda, toprak alan toplam drt rotaya sahip olacaktr: arap ve ya rotas; tadlar ve renkler rotas; (niasta ve mandra rnlerine dayal) beyaz mutfak rotas ve zeytinya rotas. Yerel rnler ve kltrel kaynaklara odaklanan bu rotalar, turizmi tevik etme yollarn oluturmaktadr ve blgenin mal ve hizmetlerine ynelik talebi artrmak zere tasarlanmlardr. Ancak, bu rotalarn yaratlmas kolay gereklememitir. Yerel Eylem Grubu bu tematik rotalar zaten gelitirmi olanlar iindeki en iyi pratik deneyim zerinden gitme konusunda baarl olmutur. Bu da rota tanmn, koordinasyon ve destek iin kamusal ynetimle birlikte almay, mevcut hizmetlerin mkerrer klnmasndan nasl kanlabileceinin anlalmasn ve zel sektr ile kamusal sektr arasndaki ibirliini iermektedir.

27

KADINLARIN KIRSAL KALKINMAYA KATILIMI

ye lke: Belika Blge: Wallonia Yerel Eylem Grubu: Botte du Hainaut Nfus: 29.285 Toplam Bte: 187.400 Avro AB katks: 84.330 Avro Dier Kamu Fonlar: 84.330 Avro zel Fonlar: 18.740 Avro Not: Proje ky yaamnda kltr ve krsal kalknmann koordinasyonu projesinin bir parasdr. Yerel eylem grubu, De la Bottle tarafndan kapsanan Walloon blgesinin batsndaki Hainaut Elinin gney blmnde bulunmaktadr. Blge temelde orman ve meralardan olumakta, kk kylerde yerleik olan yaklak otuz bin sakini kapsamaktadr. Kyler tipik biimde merkezde kurulmu olup darya doru kk, daha geni biimde yaygn tesis gruplarndan olumaktadr. Proje kadnlarn iinde olduklar yaltlml amalarna, refahlarn korumalarna ve bylelikle de yaam kalitelerini iyiletirmelerine katkda bulunmay hedeflemektedir. Bu da bir araya gelip deneyimlerini paylaacaklar bir yerin salanmasn ve birbirlerinin kiisel gelimelerine katkda bulunmalarn desteklemeyi iermektedir. Proje erevesinde kadn sorunlaryla ilgili olan ve onlarn beklenti ve zlemlerine yant veren inisiyatifler, tematik toplantlar, yaratc atlye almalar gelitirilmitir. Yerel Eylem Grubu ayrca baka blgelerden ve yurtdndan kadnlarn gereklikleriyle ilgili bilgi salamay amalayan alan gezileri rgtleme yoluyla, d dnyadaki konularla ilgili farkndalk gelitirmeyi gvence altna almaya almaktadr. Ayrca kadnlar tarafndan ynetilen ve desteklenen bir gazete krsal bir evrede alan kadnlarn deneyimledii zorluklar tartmaktadr.

28

ORGANK YEREL LEZZETLER

ye lke: Yunanistan Blge: Bat Makedonya, Servia Yerel Eylem Grubu: ANKO SA Nfus: 90.542 Toplam Bte: 430.000 Avro AB katks: 215.000 Avro Dier Kamu Fonlar: 43.000 Avro zel Fonlar: 172.000 Avro web: http://www.anko.gr Bu proje Bat Makedonya blgesindeki Kozani blgesinde gerekletirilmektedir. Bu blge linyit rezervleri sayesinde elektrik retimiyle tannan bir blgedir. Ancak, blge ayn zamanda aralarnda tahl, arap, elma ve eftalinin de bulunduu dier yerel rnlere de ev sahiplii yapmaktadr. Ayrca zengin mandra eitleri sunan nemli bir hayvanclk tarm da mevcuttur. ANKO Yerel Eylem Grubu tarafndan yrtlen proje, geni bir organik rnler yelpazesi retmeyi ve bunlar ticari olarak pazarlamay hedeflemektedir. Bu amala, Yerel Eylem Grubu kalite ve yenilik nda giriimcilik ve evre konulu zel bir giriim olarak yaratlmtr. Nihai rn Bat Makedonya blgesinde geni apl hasat yaplan ve organik koullarda elde edilen, yerel olarak retilen gdalardan hazrlanmaktadr. retim kapasitesi hl tam olarak gelimemi olmakla birlikte, ilk baar belirtileri aktr; bir yandan dier yerel ve kk reticiler arzc olarak alrken daha imdiden ultramodern ileme tesisinde 27 alan mevcuttur. Piyasaya sunulan nihai rnler eitli pastalar, biber ve domates salalar, makarna, reel, tatl, arap ve baldr. Btn bu rnlerin blgenin gelenei, kltr ve tarihiyle ilikisi vardr. Bu nedenle, paketler zerinde blgesel rnle ilgili ksa tarifler bulunurken, etiket zerinde rnn retilme biimi ve iindekilerle ilgili bilgiler yer almaktadr. Gda rnleri piyasaya nihai tketiciler ve/veya organik gda rnleri satmakta uzmanlam seilmi dkknlarla dorudan gren, zel olarak istihdam edilmi satclar zerinden datlmaktadr. Bu rnlerin marka ismi patentlenmitir. Bu projede, LEADER+ fonlamas temelde altyapya yatrm yapmak, ileme tesisinin inas ve retim srecine balamak iin gereken makinelerin dorudan satn alnmas iin kullanlmtr.

29

AVRUPA BRL KIRSAL KALKINMA POLTKALARINA YNELK EKSKLKLER

Avrupa Birliinin sre ierisinde gerekletirdii politika deiiklikleri ile oluturmaya alt krsal modelin amalar aadaki gibi zetlenebilir: Krsal ekonominin balca dayana ve srdrlebilirliin garantisi olan doal kaynaklarn ve evrenin korunmas; Yaayan (mimari, yeme-ime, yerel rnler, kltr, gelenek vb.) ve tarihi kltrel mirasn korunmas; Yerel ihtiyalara ve i dinamizme ynelik proje bazl ekonomik dinamizm; Krsal nfusa ynelik ulam, salk, eitim, ynetim gibi servislerin salanmas. Btn bu nlemler krsal alanlarn duraan bir yapdan dinamik bir yapya evrilmesini, bir yaam ve ekonomik aktivite alan haline gelmesini, mevcut dinamiklerle ve kentsel alanlarla temas halinde olmasn amalamaktadr. Buna ramen ABnin krsal kalknma yaklamlarnn halen baz eksikliklerin olduu yadsnamaz. Bunlarn banda AB iinde hl en arlkl konunun krsal kalknma politikalar deil tarm politikalar olmas gelir. OTPnin birinci aya olan pazar nlemleri btenin %85ini kullanrken, ikinci aya olan krsal kalknma btenin %15ini kullanmaktadr. Dolaysyla hl finansal destein byk ksm krsal kalknmaya deil, tarma aktarlmaktadr. Krsal kalknmaya aktarlmakta olan payn kkl, krsal alanlarda kalknmann tarm ve iftiler tarafndan kontrol edilir olmasna, krsal kalknma ile tarmsal retim arasnda bir rekabete neden olmaktadr. Bu nedenle, daha fazla sbvansiyon konusunda srar eden iftilerin krsal kalknmann kendi aleyhlerine olduu konusunda ikna edilmeleri zorunludur. nk krsal kalknma politikalar konusundaki mevcut dzenlemeler hl tarm d aktiviteleri yeterince tevik etmemektedir. OTPnin byk ounluu, zellikle yksek pazar fiyat destekleri, iftileri daha fazla retim iin tevik etmektedir. Bu durum beraberinde su, biyoeitlilik ve yaban hayat konusunda sorunlar getirmektedir. Buna bal olarak OTPnin byk ksmnn evreye olumsuz etkileri sz konusudur. OTP bu nedenle zellikle tarmda istihdam edilen nfus oran ile tarmn GSMHdeki oran arasnda dengesizliklerin bulunduu ABye yeni ye olmu lkelerin ihtiyalarna cevap verememektedir. OTPnin bu lkelerde de baarl ekonomik politikalar uygulayabilmesi iin farkl dzenlemelerin yaplmas, krsal altyapnn ve servislerin gelitirilmesi gerekmektedir. Avrupa Birlii yeni ye lkelerin krsal alanlarna ynelik yapsal sorunlar gz nne almal, politikalarn bu dorultuda gelitirmelidir. Ayrca krsal kalknmay etkileyen farkl politikalar (OTP ve krsal kalknma bileeni, LEADER, blgesel politika ve uyum politikas, ulam, iletiim, teknoloji politikalar, evre politikas vb) arasndaki koordinasyon, ekonomik reform, uyum ve genileme balamnda yeterli deildir. Dolaysyla AB btnletirilmi ve kapsayc bir strateji gelitirmek zorundadr.

30

Avrupa Birlii ierisinde aadan yukarya yaklamn her yerde uygulanabilir olmas ile ilgili bir tartma devam etmektedir. Bu yaklam sosyal dokusu dinamik olan blgelerde kolayca uygulanabilir; fakat, hl altyap sorunlar yaayan blgelerde uygulama sorunlar yaanabilir. Yapsal sorunlarn birbirinden farkllklar gsterdii alanlarda tek tip politikalarn uygulanmasnn doru olmayaca aktr; fakat, hangi hedefe doru gidilmesi gerektii en temel sorudur. LEADER yaklamndaki ana dnce, yerelde yaayanlarn kendi yaam alanlar zerine ve bu alanlarda gelitirilecek politikalarla ilgili karar verme hakkna sahip olmasdr. Bu, yerelde kalknmay salayacak en nemli vurgulardandr. Dolaysyla ABnin krsal kalknma politikalar revize edilmi hali ile dahi srdrlebilir gelime iin yeterli deildir. AB politikalarn bu dorultuda geniletmeli ve nlemlerini almaldr.

31

32

III. BLM TRKYE

33

34

KIRSAL KALKINMA POLTKALARI VE TRKYE

Trkiyede krsal kalknma politikalar zellikle Avrupa Birliine giri srecinde nem kazanan bir konu haline gelmitir. Trkiyede ABye katlm sreci ncesinde de krsal kalknma almalar yaplmtr; fakat bu politikalar ve almalar ABnin bugnk politikalar ierisinde tanmlam olduu krsal kalknma politikalarndan olduka farkldr. Trkiyenin katlm AB tarmsal alannda %23 orannda (39 milyon hektar) bir byme yaratacaktr. kinci unsur, tarmda istihdam edilen nfusun bykldr. 2005 yl itibaryla tarmda alan nfus oran %29,5tir. Krsal alanda tarm sektr dndaki sektrlerde alanlarn oran ise %38,6dr.5 Tarmn GSMH iindeki pay 2004 yl itibaryla %11,2dir.6 Tarm topraklar kk ve ok paraldr. Trkiyenin giriiyle ABnin krsal yapsnda byk bir deiiklik yaanaca, bunun mevcut OTPyi deitirir nitelikte olaca aktr. Bu nedenlerle Trkiye ABye uyum srecinde tarm ve krsal kalknma politikalarnda birtakm deiikliklere gitmek zorundadr. Bugn tm dnyada olduu gibi Trkiyede de krsal alanlarla ilgili sorunlar vardr. Bunlar; Tarm d sektrlerin tarmdan ayrlacak igcn hazmetme kapasitesinin dkl; Genlerin krsal alandan kentsel alanlara akmas ve nfusun yalanmas; Krsal alana ynelik kamu hizmetlerinin yetersizlii; yi yaam koullarn salamaya ynelik tarm d ekonomik aktivitelerin yetersizliidir. Btn bu sorunlara zm bulmak iin krsal kalknma politikalarnda ciddi bir yaklam deiikliine ihtiya vardr. nsanlarn refah ierisinde yaamasnn salanmas iin ekonomik ve sosyal aktrlerin srdrlebilir ilkeler dorultusunda btncl olarak yeniden planlanmas gerekir. Ayrca kaynaklarn srdrlebilirliinin salanmas, karar alma ve uygulama srelerinde aadan yukarya yaklamla katlmc demokrasiye olanak salanmas zorunludur.

TRKYENN KIRSAL KALKINMA DENEYM

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra, modernleme ve adalama hamleleriyle krsal alanlarn kalknmasna ynelik abalar artmtr. 1924 ylnda yrrle giren 442 sayl Ky Kanunu ile kylerin idari yaps ve kylere gtrlecek hizmetler belirlenmitir. Krsal nfusun younluu ve arlkl ekonomik faaliyet alannn tarm olduu bir dnemde kalknma abalar arlkl olarak tarm sektr zerinden gelitirilmi, ancak bu kalknma almalarnn baars snrl kalmtr. Sz konusu baarszln temel sebepleri katlmn kstl kalmas, yerel ve blgesel artlara uygun olmayan projelerin gelitirilmesi, nceliklerin doru belirlenememesi ve koordinasyonsuzluktur.

5 6

Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013, Krsal Kalknma Politikalar zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, s. 19. Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Planlama Tekilat, Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, Ankara, 2006. 35

KY ENSTTLER DENEYM
1930larn sonlarnda gelien ky enstitleri deneyimi Trkiyede krsal kalknma faaliyetleri asndan nemli bir deneyimdir. 1935 ylnda CHPnin 4. kongresinde kyn kalknmas iin ky enstitleri fikrinin gelitirilmesi gndeme gelmitir. Ky enstitlerinin amac kylerin kalknmas iin gerekli retmenleri yetitirmek ve bu retmenler sayesinde yurttalk haklarn kullanan, savunan ada bir toplum yaratarak ky canlandrmaktr. retmenin sadece okuma yazma retmekle kalmayp, kylye modern tarm tekniklerinden marangozlua, mzikten hasta tedavisine kadar her konuda eitim vermesi, bir anlamda yerel nder aydnlar yetitirilmesi ve bylece kylerin kalknmasnn sorumluluunun o blgenin iinden yetimi aydn kyllere emanet edilmesi hedeflenmitir. Bu, hem geri kalm blgeleri toplumsal, kltrel ve ekonomik olarak kalkndracak hem de olas g hareketlerini nleyecek bir projedir. Enstitler bulunduklar evreye ynelik her trl faaliyeti de katlm ve sorumluluk ekseninde yrtmtr. Krsal kalknmada, bununla birlikte lkenin kalknmasnda nemli bir ara olmu ve Trkiyede birok aydnn yetimesinde rol oynam ky enstitleri 1954 ylnda kapatlmtr.

1950LER SONRASI
Trkiye 1950li yllardan sonra bir sanayileme ve kentleme sreci yaamaya balamtr. Bu srele birlikte kr-kent arasndaki gelimilik farknn artmaya balamas krsal kalknmaya ynelik yeni araylar beraberinde getirmitir. Sanayileme sreci ile birlikte krsal alandan kentsel alana yaanan g dalgasna ramen tarmn ekonomideki rol 1970lere kadar arln korumutur. Bu srete tarm sektr eitli politikalar araclyla korunmu ve sektrn geliimi desteklenmitir. Yaanan g sonucunda hem kentsel hem de krsal alanda yaanan sorunlar zmeye ynelik araylar planl dnemle birlikte balamtr. 1963-1967 yllarn ieren Birinci Be Yllk Kalknma Plannda krsal kalknma toplum kalknmas olarak alglanmtr. 1963-1965 yllar arasnda pilot olarak rnek ky uygulamalar hayata geirilmitir. Bu uygulamalarda ama, kye gtrlen hizmetlerde egdm ve aktrler arasnda ibirliini salamak ve hizmetlerden evre kylerin de faydalanmasn salamaktr. 1965-1970 yllar arasnda kyn kendine yeterli bir yerleim birimi durumuna gelmesi ve ky-kent ayrmnn azaltlmas amacyla alt ilde okynl krsal alan planlamas uygulamaya konulmutur. nc Be Yllk Kalknma Plan dneminde (1973-1977) ise ky kmelerinde merkezi bir yerleim birimini hizmet istasyonu olarak gelitirerek krsal toplumu gelitirmeyi amalayan merkez ky yaklam benimsenmitir. 1977 ylnda ky-kent modeli hkmet program ile benimsenmi ve merkez ky almalarnn yerini almtr. Bu uygulamalar sadece iki yl srm, 1980li yllarda merkez ky niteliindeki yerlemeler belirlenerek krsal alanlara bu merkezler araclyla hizmet gtrlmeye allmtr. 1983-1990 dneminde merkez kylerdeki almalarda anlaml gelimeler grlmtr. 1970li yllarn sonunda uygulanan ky-kent modeli 2000 ylndan itibaren Ordu ili Mesudiye ilesi avdar Kynde yeniden uygulamaya konulmutur.
36

te yandan 1970lerden itibaren nemli blm d kaynaklarla finanse edilen btncl krsal kalknma projeleri uygulanmtr. Hemen hemen btn uygulamalarda krsal kalknmada geri kalm yrelerde ekonomik faaliyetin eitlendirilmesi ve yaam kalitesinin ykseltilmesi hedef olarak seilmesine ramen, uygulamalar arlkla tarmsal retimle balantl olmutur. Gerekletirilen almalarda ncelikler her zaman sistemli politikalarn nne gemi, arlkl olarak yol, elektrik, su gibi esas olarak tarmsal rnn gelitirilmesi ve tanmasna ynelik altyap desteklenmitir. D kaynakl gelitirilen projelerde ise arlkl olarak yoksulluk ve cinsiyet konularna younlalmtr. Kalknmann tarmsal retimle balantsnn kurulduu bu projeler yukardan gelitirilmi olmann tesine geememitir. Gelitirilen projeler dnda krsal alana yatrm ounlukla bir seim vaadi olarak kalm, krsal alanda istihdam artrmaya ynelik faaliyetler desteklenmemitir. Ayn zamanda planl dnem boyunca blgesel gelimeye ve blgesel gelimilik farklarnn azaltlmasna zel bir nem verilmi, bu dorultuda plan ve programlar hazrlanmtr. Trkiyede bugnk krsal kalknma projeleri d kaynakldr. Bu projelerden en kapsamls, ierisinde krsal kalknma bileeni de olan Gneydou Anadolu Projesidir. Trkiyede 2001 ylndan bu yana Dnya Bankas destekli Tarm Reformu Uygulama Projesi yrtlmektedir. Ana bileeni dorudan gelir destei olan projenin alt bileenleri alternatif rn program, tarm sat kooperatifleri ve birliklerinin yeniden yaplandrlmas ve krsal kalknmadr. Krsal kalknma bileeni altnda 2004 ylndan bu yana ky bazl katlmc yatrm program, arazi toplulatrmas, ifti rgtlerinin kurumsal glendirilmesi baznda projeler yrtlmektedir. Proje zellikle mevcut servislerin glendirilmesi ve yeniden dzenlenmesinde ve krsal alana ynelik analizlerin kalitesinin artmasnda etkili olmutur. Yine 2001 ylndan itibaren Sosyal Dayanma ve Yardmlama Genel Mdrl tarafndan yrtlmekte olan Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi ve Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) zellikle ekonomik krizle younlaan yoksulluu nlemeye ynelik almalardr. Bu ve buna benzer projelere ramen Trkiyede esas sorun krsal kalknma almalarnn bir politika gelitirme sreci olmaktan ziyade proje bazl ilerlemesidir. Bu almalarn sonular genel bir model gelitirmekten uzak olup sonularn ve etkilerin deerlendirmesi yaplmaktadr. Dier yandan Trkiyede krsal alandaki tek aktivite alannn tarm olmas, krsal kalknma politikalar ile tarm politikalarnn birbirinden farkllamamasna neden olmaktadr. Oysa zellikle son dnem Avrupa Birlii krsal kalknma politikalarnda temel yaklam krsal alanlarn tarmsal retim dnda da yaanabilir yerler olmasnn salanmasdr. Bugne kadar uygulanagelmi politikalar/projeler ile ilgili tespit edilen temel sorunlar aada sralanmtr. 1. Projelerin dier krsal kalknma bileenlerini dikkate alan btncl bir yaklam benimsememesi, rn ve retim baznda daha ok ekonomik aktivite olarak planlanmas; 2. Tarmsal rnlerin nerede, nasl ilenecei ve pazarlanaca konusunun yeterince dnlmemesi;
37

3. retim baznda rgtlenmenin desteklenmemesi; 4. Projelerin hazrlanmas ve uygulanmasnda katlmc yaklamn benimsenmemesi, kararlarn merkezi karar organlar tarafndan alnmas, kamu kurulular arasnda egdmn salanamamas;7 5. Proje uygulayclarnn yeterli donanma sahip olmamas, kaynaklarn dzgn kullanlmamas; 6. Projelerde yer seimi ve nceliklerin siyasi tercihlerle belirlenmesi; 7. zleme, denetleme ve deerlendirme mekanizmalarnn gelitirilmemesi. Oysa bugnk artlarda krsal kalknma sadece tarma dayal olmaktan ziyade iletiimden eitime, doal kaynaklardan istihdama kadar ok kapsaml bir politika alan olmaldr. Dolaysyla dokuzuncu kalknma plan krsal kalknma politikalar zel ihtisas komisyonu raporunda da belirtildii zere, kalknmadan anlalmas gereken insanlarn insanca yaam koullarna eriim olanaklarnn artmas, gelir dalmnn iyilemesi, gelir dzeyinin ykselmesi, sosyal ve kltrel alanlarda yerele uygun gelimelerin salanmas, doal kaynaklarn korunarak kullanlmas ve zenginliklerin bireyin hayatna yansma srecidir.8 Bu srete krsal blgelerin farkl sorunlar ve farkl ihtiyalarnn olduu zellikle dikkate alnmas gereken bir husustur. Bu nedenle krsal blgeler iin strateji gelitirirken bu farkllklarn gz nne alnmas bir zorunluluktur. Tm bunlarn gelitirilmesi srecinde ise ortaklklar kurma, birlikte hareket etme ruhunun gelimesi hayati neme sahiptir.

TRKYEDE KIRSAL KALKINMADA KADIN

Krsal alanda kadn, reten, deerlendiren, pazarlayan, ev ii rolleri asndan da hem reten hem de tketen bir bireydir. Kadn tarmsal retimde yer alrken aile iinde gda temininden de sorumludur. Bu emek-youn kimliine ramen Trkiyede kadnn krsal alan yaamna etkin ve erkeklerle eit dzeyde katlmnn nnde tarmsal ve sosyokltrel engeller ve yasal eksiklikler durmaktadr. Trkiyede krsal alanda yaayan kadnlarn en byk sorunu eitimsizlik ve salktr. Bunlar ayn zamanda dier sorunlarn da kayna niteliindedir. 2003 ylnda yaplan nfus ve salk aratrmasna gre krsal yerleimlerde yaayan kadnlarn %31i herhangi bir eitim almamtr.9 Bu sorun lkenin batsndan dousuna gittike art gstermektedir. 1998 ylnda yaplan nfus ve salk aratrmasna gre dou blgelerinde hi eitim almam kadn oran %46 iken bu oran bat blgelerinde %7 ile %17 arasnda deimektedir.
7 Trkiyede krsal alanlarla ilgili hizmet veren balca kurulular: Merkezi Ynetim Kurulular: Tarm ve Kyileri Bakanl, evre ve Orman Bakanl, ileri Bakanl, Milli Eitim Bakanl, Salk Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, Kltr ve Turizm Bakanl, Bayndrlk ve skn Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Devlet Su leri Genel Mdrl, Tapu ve Kadastro Genel Mdrl, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl, Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresi Bakanl; Yerel Ynetim Kurulular: valilikler, kaymakamlklar, il zel idare, belediyeler, kyler. Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013) Krsal Kalknma Politikalar zel htisas Alt Komisyonu Raporu, Ankara, 2006, s. 12. Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2003, s. 4. (http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/ozetrapor.pdf).

8 9 38

Krsal alanda eitimin nndeki temel sorun ekonomidir. Krsal kesimde okul andaki ocuklarn birou okul eitiminin en youn olduu aylarda mevsimlik ii olarak almak iin baka yerleim yerlerine gitmektedir. Bu durum, ocuklarn eitim srelerinin yarm kalmasna neden olmaktadr. Son dnemde eitli devlet kurumlar, uluslararas rgtler, sivil toplum kurulular ve zel sektr destei ile yrtlen kampanyalarda ok ciddi baarlar elde edilmi olmasna ramen, hl kz ocuklarnn okullama oran dktr. rnein Milli Eitim Bakanl ile UNICEF tarafndan yrtlen Haydi Kzlar Okula kampanyas dahilinde 2003-2006 dneminde 222.800 kz ocuunun okula balamas salanmtr.10 Buna ramen hem ocuklarn okullamasnn salanmas hem de eitim kalitesinin ykseltilmesi iin baka birok admn atlmas gerekmektedir. Eitim dzeyinin bu kadar dk olmas krsal alanda yaayan kadnn nnde farkl engeller oluturmaktadr. Bunlardan en nemlisi kadnn alma hayatna yneliktir. Trkiyede toplam istihdamn %25,9unu (5.700.000 kii) kadnlar oluturmaktadr. Kadnlarn igcne katlm oran olduka dktr ve bu oran 2005 ve 2006 yllarnda dmeye devam etmitir. alan kadnlarn yarsndan fazlas tarm sektrnde almaktadr. Tarm sektrnde alan toplam igcnn ise yarya yakn kadndr. Krsal alanda alma hayatna youn bir biimde katlan kadn esas olarak cretsiz aile iisi olarak almakta ve tarmsal retimin nemli miktarn gerekletirmektedir.

10 www.haydikizlarokula.org/uygulama_sonuclari.php. 39

Krsal alanda retimdeki arlkl rolne ramen, kadn her trl kamusal ve yerel mekanizmalara ulama, finans olanaklarndan yararlanma, retim srelerindeki kararlara katlma, pazarla ilikiye geme konularnda erkein arkasnda ikinci aktr olarak yer almaktadr. Oysa zellikle krsal alandan kentsel alana doru youn gn yaand Trkiyede krsal alanda kadnlarn yk erkeklerden daha fazladr; nk g esas olarak nce erkein g etmesiyle balar ve bu srete kadn hanenin tm sorumluluunu yklenir. Buna ramen kadnn rol sosyal olarak erkein arkasnda ikinci plandadr. Erkein ardndan kyden kente gen kadn, eitiminin yetersizlii nedeniyle kentlerde alma imknndan uzaklamakta ya da marjinal sektrlere ynelmekte, retim srecinden kopmaktadr. Bu nedenle retim srecine erkekle eit oranda katlan kadnn retimden pazarlamaya kadar her aamada var olmasn salayacak mekanizmalar gelitirilmelidir. Bu mekanizmalarn gelitirilmesi ancak krsal alanda kadnn kapasitesinin gelitirilmesi ile mmkndr. retime ynelik olarak, kadnlarn her trl mekanizmaya ulamalarn kolaylatrmak ve cretsiz aile iilii dnda hane d istihdam olanaklar yaratma kapasitelerini gelitirmek nemlidir. Dolaysyla kadnlarn inisiyatif gelitirme kapasitelerini glendirecek ve kalknmann aktif bileeni olmalarn salayacak mekanizmalar gelitirilmelidir. Bugne kadar yaplan almalarda aadan gelen talepleri deerlendiren uygulamalarn baarl, yukardan gelen taleplerin karland uygulamalarn baarsz olduu grlmtr. Bu nedenle zellikle krsal alanda yerel dinamiklerin ve taleplerin dikkatle incelenmesi baar iin temel neme sahiptir. Dolaysyla krsal alana giderek kalknmak iin neri sunmaktan ziyade, aadan gelen taleplerin ne olduunu belirlemek nemlidir. Trkiyede krsal alana ynelik gelitirilen almalarn birou esas olarak tarm modernletirmeyi, retimi artrmay ve bylece hanelerin gelir seviyesini ykseltmeyi hedeflemitir. Buna ramen, zellikle Birlemi Milletler Kalknma Program, Avrupa Komisyonu, Uluslararas alma rgt, Kadnn Stats Genel Mdrl ve Trkiye ve i Bulma Kurumu tarafndan kadnlarn glendirilmesi ve kalknma srelerine dahil edilmesine ynelik birok program gelitirilip uygulanmtr. Bu programlarn arasnda kadnlara mikro finans destei salamak da vardr. Bu ve benzeri uygulamalarda kadn giriimcilii, zellikle krsal alan baz alndnda yoksullukla mcadelede ve dezavantajl gruplarn sorunlarnda zm yolu olarak benimsenmitir. Bu almalarda ana sorun yoksulluu nlemeye ynelik almalarn gerek anlamda bir verimlilik art ve cinsiyet eitliini salamaya ynelik perspektiften uzak oluu ve kadn birey olarak glendirmenin neminin vurgulanmam olmasdr. Bu nedenle bu projeler ve programlar gerek anlamda i gelitirici faaliyetler olmaktan ok, gelir getirici faaliyetler olarak kalmaktadr. Ayn zamanda mikro krediler kadnlarn borlanmasna neden olmaktadr. Kadnn istihdamna ynelik temel bir politikann olmamas nedeniyle, uygulanagelen bu projelerin bir anlamda politik malzeme olmasnn nne geilememektedir. Plan ve projelerin birbirinden bamsz, kopuk gelitirilmi olmas bu alandaki dinamizmi de kesintiye uratmtr. Kadnn katlm salanmadan krsal kalknmann gerek anlamda baarya ulamasnn mmkn olmad aktr. Krsal alanda Trkiye ortalamasna gre olduka yksek bir ortalama ile
40

41

alan kadnlar iin temel problem istihdam artrmak deil, istihdamn niteliini deitirmek ve insanca yaam koullarna kavuturmaktr. Okuma-yazmadan balayarak kadnlara yeni beceriler kazandrmay salayacak, halen yapageldikleri ileri daha verimli klmay salayacak, bilinlendirilmelerine ve bilgilendirilmelerine olanak salayacak her trl eitimin verilmesi ve eitim sisteminin gelitirilmesini salamak, bu yolla kadnn bireysel anlamda glenmesini salamak nemlidir. Dier yandan kadnlarn krsal alanda birlikte hareket etme kapasitesinin gelitirilmesi, kadn sorunlarna ynelik i alarn gelitirilmesi nemlidir. Bu konuda kadn kurulularnn aba sarf etmesi gereklidir. zellikle krsal kalknma ve kadn konularna kanalize olan organizasyonlarn gelimesini salayacak sistemler retilmelidir. Trkiyenin deiik blgelerinde kadnlarn toplumsal yaama katlmlarnn nnde farkl problemler olabilmektedir. Bu toplumsal veriler dikkate alnmadan gerekletirilen her trl programn baarsz olmas muhtemeldir. Bu projelerin ayrca baka toplumsal sorunlara yol amamas iin ok dikkatle allmas zorunludur. Kadnlara ynelik kapasite gelitirme almalarnn yaplabilmesi ve kadnlarn bu tr etkinliklere katlmlarnn salanabilmesi ancak kadnn i ykn azaltacak, kendine daha ok zaman ayrabilmesini salayacak sistemlerin devreye sokulmasyla mmkn olabilir. Bu srete erkein de eitilmesi, erkeklerde bu konuda duyarllk yaratlmas da nemlidir.

AB UYUM SRECNDE TRKYENN KIRSAL KALKINMA POLTKALARI

AB, Trkiyeden ABnin tarm politikalarn benimsemesini talep etmektedir. Bu politikalarda temel olan krsal alanlarn ekonomik, sosyal ve evresel adan ve srdrlebilir kalknma asndan dengeli gelimesi ve bu gelimeye yerel nfusun aktif katlmdr. Her eyden nce Trkiyenin nndeki ekonomik, sosyal ve evresel zorluklarla ba etmesi gerekmektedir. Bu zorluklar aadaki gibi tarif edilebilir. Ekonomik Zorluklar Trkiye krsal alanna, zellikle daha az gelimi blgelere gelir ve istihdam asndan yeni kaynaklar bulmak zorundadr. Krsal alann byk ounluunda yksek isizlik veya ksmi isizlik sorunu ve krsal yoksulluk problemi vardr. Bununla birlikte, krsal alandan kentlere akan nfus, kentsel alanlardaki birok sosyoekonomik problemin kaynadr. Trkiyede krsal alan birinci dereceden tarma bamldr; fakat paralanm ve kk lekli toprak yaps ve yksek retim giderleriyle tarm sektr rekabet edebilirlikten uzaktr. Geimlik ve yar geimlik retim yaygndr ve verim dktr. Tarmsal rnler kalite ve standartlar ynnden yeterli deildir. Tarm-sanayi entegrasyonu zayftr. Sermaye ve mali kaynak yetersizlii sz konusudur.
42

Sosyal Zorluklar - Krsal alanlarda eitim dzeyi olduka dktr. Bununla birlikte mesleki eitim, rgtlenme ve ibirlii yeterince gelimi deildir. - Krsal alanda nfus azalmas, beraberinde bu alanlarda yal nfusun younlamasn getirmektedir. - Kamu hizmetlerinden, salk hizmetlerinden ve eitimden yararlanmaya ynelik mekanizmalar yeterince gelimi deildir. - almak iin ehirlere giden nfus, krsal alandaki yerel halk ile iletiim iinde deildir. - Yetersiz sosyal yaplar birok baka sosyal sorunun nedenidir. evresel Zorluklar - Srdrlebilir tarm faaliyetleri yeterli deildir. - Kirlenme ve erozyon ciddi bir sorundur. - Srdrlebilir kalknma politikalarna ynelik finansal destek yeterli deildir. - evrenin korunmasna ynelik uygulamalar kstldr. Bunlarn dnda kamu rgtlenme yapsndaki danklk yetki karmaasna ve koordinasyonsuzlua neden olmaktadr.

IPARD (KATILIM NCES YARDIM ARACI-KIRSAL KALKINMA BLEEN)

AB, aday lkelere katlm srecinde krsal politikalarn Birlik politikalar ile uyumlatrmalar iin finansal destek salamaktadr. IPA ismi verilen Katlm ncesi Yardm Arac (Instrument for Pre-Accession Assistance) araclyla 2007-2013 dneminde destek verilecek be ayr alandan biri de krsal kalknma olacaktr. IPAnn krsal kalknma bileeni IPARD olarak adlandrlmaktadr. Bu bileenin temel amac Trkiyenin yelik sonras kullanaca yapsal fonlara ynelik yaknsama salamak, Birlie giri ncesinde krsal kalknmaya ynelik programlama yapabilme ve kapasite geliimine destek vermektir. IPARD kapsamnda ncelikler: - Pazar verimliliinin gelitirilmesi, - Kalite ve salk standartlar, - Krsal alanlarda yeni i olanaklarnn gelitirilmesidir. IPARDn dier bir nemli zellii, uygulamann komisyon tarafndan deil tamamyla Trkiye tarafndan gerekletirilecek olmasdr. IPARD fonlarnn kullanlabilmesi iin Trkiye 2007-2013 dnemine ynelik krsal kalknma plann hazrlamal ve uygulama ve deme ajans olan IPARD Ajansn oluturmaldr. IPARD kapsamnda desteklenecek projeler IPARD Ajansna bavuracaklar ve bu bavurular nceden belirlenmi seim kriterleri erevesinde kontrol edilecektir.

43

Dolaysyla Trkiyenin bu fonlardan yararlanabilmesi iin atmas gereken admlar unlardr: Krsal Kalknma Programnn (IPARD Program) hazrlanmas ve bu plann AB Komisyonu tarafndan onaylanmas; deme ve uygulama fonksiyonlarn icra edecek bir deme kurumunun (IPARD Ajans) kurulmas; Kurumsal kapasitenin gelitirilmesi.

ULUSAL KIRSAL KALKINMA STRATEJS

Devlet Planlama Tekilat 4 ubat 2006 tarihinde bir krsal kalknma stratejisi yaynlamtr. Bu belge, Krsal Kalknma Planna esas tekil etmek ve uluslararas kaynaklarla finanse edilecek krsal kalknma program ve projelerinin hazrlanmasnda ilgili kesimlere perspektif salamak zere hazrlanmtr. Bu plann hazrlna ynelik almalar Eletirme Projesi kapsamnda balamtr. Planda zellikle, Trkiye iin ncelikli sektrler, yatrm konular, faydalanc kriterleri, blgelerin ve finansman aknn belirlenmesi gerekmektedir. Bu strateji belgesinde krsal kalknma11 krsal alanda, srdrlebilir kaynak kullanmn esas alarak, bir taraftan krsal kesimin gelir dzeyinin ve yaam kalitesinin ykseltilmesi yoluyla gelimilik farklarnn azaltlmas amacna ynelen, dier taraftan evresel ve kltrel deerlerin korunmasn ve gelitirilmesini gzeten, yerelde farkllaan sosyal, kltrel ve ekonomik zellikleri, ihtiyalar, potansiyelleri ve dinamikleri dikkate alarak oksektrl yaklamla planlanan faaliyetler btn olarak kabul edilmi, bu dorultuda krsal kalknmann temel amac; Temelde yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesini, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas, Kamu hizmet ve destekleri, temel amaca ynelik ncelikler erevesinde btncl, tutarl, uygun ve ngrlebilir bir ekilde planlanarak krsal toplumun yararna sunulmas olarak belirlenmitir. Ulusal Krsal Kalknma Strateji Belgesinde drt stratejik ama ve bu amalara ynelik ncelikler belirlenmitir. lk stratejik ama, ekonominin gelitirilmesi ve i imknlarnn artrlmasdr. Bu amaca ynelik ncelikler; Tarm ve gda sektrlerinin rekabeti bir yapya kavuturulmas; Krsal ekonominin eitlendirilmesidir. kinci stratejik ama, insan kaynaklarnn, rgtlenme dzeyinin ve yerel kalknma kapasitesinin gelitirilmesidir. Bu amaca ynelik ncelikler;

11 Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Planlama Tekilat, Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, Ankara, 2006. 44

 Eitim ve salk hizmetlerinin glendirilmesi; Yoksullukla mcadele ve dezavantajl gruplarn istihdam edilebilirliinin artrlmas; Yerel kalknma kapasitesinin glendirilmesidir. nc stratejik ama, krsal alan fiziki altyap hizmetlerinin gelitirilmesi ve yaam kalitesinin artrlmasdr. Bu amaca ynelik ncelikler; Krsal altyapnn gelitirilmesi; Krsal yerleimlerin gelitirilmesi ve korunmasdr. Drdnc ve son stratejik ama ise krsal evrenin korunmas ve gelitirilmesidir. Bu amaca ynelik ncelikler; evreci tarm uygulamalarnn gelitirilmesi; Orman ekosistemlerinin korunmas ve orman kaynaklarnn srdrlebilir kullanmnn salanmas; Korunan alanlarn ynetimi ve gelitirilmesidir. Bu nceliklere ynelik alnacak nlemler strateji belgesinde sralanmtr. Bu nlemler esas olarak unlardr: Tarmsal kapasitesi dk olan yerlerin ve orman kylerinin yerel kaynaklara dayal olarak alternatif faaliyetlere ynlendirilmesi; Tarmdan ayrlacak igcne, genlere ve kadnlara yeni i imknlar yaratlmas, gelir kaynaklarnn eitlendirilmesi; Eitime ynelik hizmetlerin gelitirilmesi, yeni hizmetlerin sunulmas, kamu kurumlar, zel sektr ve sivil toplum ibirlii ile beceri ve meslek kurslarnn dzenlenmesi; Eitim hizmetlerine eriimde cinsiyet eitliine nem verilmesi ve dezavantajl kesimlerin sorunlarna zm retilmesi; Bilgi ve iletiim teknolojilerinin ekonomik ve sosyal amalarla kullanmnn yaygnlatrlmas; Kadnlarn gelir getirici faaliyetlere ynlendirilmesi; STKlarn etkinliinin artrlmas ve kamu-STK ibirliinin gelitirilmesi; Yerel katlmclk ve sahiplenmenin artrlmas; Sosyal gvenliin salanmasna ynelik almalarn hzlandrlmas; Gda yoksulluu ile mcadele kapsamnda hassas gruplarn (yallar, engelliler, ocuklar, kadnlar ve isizler) gda gvencesinin salanmasna ynelik tedbirlerin alnmas; rgtlenme dzeyinin artrlmas;

45

 Yerel rgtlerin program hazrlama, uygulama, izleme ve deerlendirme konusunda kapasitelerinin gelitirilmesi; Yerel kaynaklarn (kltr, rn, hizmet vb.) tantm ve faydaya dntrlmesi; Blgesel, ulusal ve uluslararas dzeyde bilgi ve deneyim paylam salanmas; Krsal yerleimlerde yol, su, elektrik, kanalizasyon vb. fiziki altyapnn gelitirilmesi; Haberleme, bilgi ve iletiim teknolojisi altyap hizmetlerinin yaygnlatrlmas; Korunmas gereken ya da turizmin gelimesi asndan potansiyeli bulunan alanlarn fiziki koullarnn iyiletirilmesi; Konut arznn salkl modeller gelitirilerek salanmas; Tarmsal faaliyetlerin evre koruma tedbirleri ile birlikte gelitirilmesi; Biyolojik eitliliin korunmas ve biyolojik kaynaklarn srdrlebilir kullanm; Ekoturizm olanaklarnn aratrlmas ve uygulamaya konulmas.

ULUSAL KIRSAL KALKINMA STRATEJ BELGESNN DEERLENDRMES

Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi Belgesi incelendiinde, belgenin srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda hazrland grlmektedir. Dier yandan ngrlen amalar ve ilkeler ABnin krsal kalknmaya ynelik ilkeleriyle ok benzerdir. Fakat esas olan, bu stratejinin zellikle Trkiye artlarnda uygulanabilir olmasdr. Bu nedenle Krsal Kalknma Plannn hazrlanmas ve bu stratejinin nasl uygulanacann belirlenmesi hayati neme sahiptir. 2006 ylnda hazrlanm olaca belirtilen uygulamaya ynelik bu belgenin hazrlanmas dorultusunda almalar devam etmektedir. IPARD Plan olarak da adlandrlan bu plann Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan DPT ile ibirlii iinde koordine edilmesi ngrlmektedir. Hazrlanacak olan Krsal Kalknma Plan IPARD kapsamnda salanacak fonlarn kullanmna ynelik esaslar dzenleyecek, ayn zamanda Ulusal Krsal Kalknma Stratejisinde belirlenen stratejik amalar ve nceliklere ulalmas ynnde tedbirleri, uygulama esaslarn ve bunlara ilikin mali hususlar ierecektir. Bu plan erevesinde Trkiyeye de 2007 yl itibaryla IPARD fonlarndan destek salanacaktr. Bu kapsamda krsal kalknma amacyla kullanlacak bte kaynaklar, katlm ncesi AB fonlar ve dier uluslararas finansman kaynaklarnn temin, tahsis ve kullanm ile ilgili esaslar da Krsal Kalknma Plan ile tespit edilecektir. IPARD Ajans: 4 Mays 2007 tarihinde Tarm ve Krsal Kalknmay Destekleme Kurumu kurulmasn ngren yasa Meclis Genel Kurulunda kabul edilmitir. dari ve mali zerklie sahip, zel bteli dzenlenen kurum, Tarm ve Kyileri Bakanlnn ilgili kuruluu olarak desteklerden yararlanabilmesi amacyla tantm, eitim, danmanlk ve ynlendirme faaliyetlerini yrtecek, proje ve faaliyet bavurularn alarak, n incelemeleriyle yerinde kontrollerini yerine getirecektir. AB tarafndan krsal kalknma iin salanan mali kaynaklarn programlanmas, kullanlmas ve mali ynetimi AB ile imzalanan anlamalar erevesinde belirlenecektir. Kurumun yetki ve sorumluluklar da bu anlamalarla belirlenecektir.

46

Btn bunlardan grlen odur ki Trkiye zellikle 2006 yl sonunda AB Komisyonunca hazrlanan ilerleme raporu sonrasnda krsal kalknma alanndaki almalarn hzlandrmtr. Gerekletirilmekte olan deiimlerin Trkiyenin krsal kalknma alanndaki politikalarnda ciddi deiimlere yol aaca aktr. Fakat nemli olan, bu politikalarn Trkiye iin gerekten uygulanabilir ve sonu alnabilir politikalar olmasdr.

TRKYEDE GEREKLETRLEN KIRSAL KALKINMA PROJELERNDEN RNEKLER

Trkiyede blgesel bazda krsal kalknma programlar arlkl olarak uluslararas kurulular destekli olarak resmi kurumlar tarafndan yrtlmektedir. zellikle resmi kurumlar tarafndan yrtlen projelerin ieriklerine bakldnda, krsal kalknmaya ynelik ana konular hedef olarak belirlenmi olmasna ve katlm konusuna zellikle nem verilmesine ramen uygulama srelerinde katlmn salanmasna ynelik abalarn ok baarl olduu sylenemez. Bu sorun projelerden istenen faydann salanamamasna yol amaktadr. Proje sresince katlmclk konusunda yeterli geliim kaydedilemedii iin projelerin srdrlebilirlii konusunda da ciddi sorunlar yaanmaktadr. Yine projeler sonunda ciddi bir deerlendirme yaplmamas ve projelerden elde edilen ktlarn ve faydalarn yeterince analiz edilmemesi projelerin srdrlebilirliini asndan ciddi bir sorundur. Oysa bu projeler uluslararas kurulularn da desteiyle krsal alana ciddi anlamda kaynak salama zelliine sahiptirler. Daha katlmc projeler sayesinde bu kaynaklardan azami faydann salanmas mmkndr. Dier yandan ulusal lekte sivil toplum kurulular da uzun yllardr krsal kalknmaya ynelik projeler gerekletirmektedir. Bu projelerde de temel sorun, projelerin yerinden ynetilmiyor olmas ile birlikte katlmcln yeterince salanamamasdr. Proje uygulama srecinde katlmcln salanamamas ve krsal nfusun projelerin srdrlebilirliine ynelik yeterli donanma sahip olmamas nedeniyle projelerin srekliliini salanamak zordur. Fakat son yllarda hem yerel sivil toplum kurulularnn saysnn artmas hem de yerele ynelik ilginin artmasna bal olarak daha fazla yerinden ynetilen krsal kalknma projeleri gndemdedir. Yereldeki STKlar blgelerindeki temel sorunlar hakknda bilgi sahibi kurumlar olarak yerelde yaayan kiilerle youn bir iliki iindedir. Bu durum projelerde katlmc bir eksen salanmas ve projelerin srdrlebilir olmas asndan nemlidir. Sivil toplum kurulularnn bir ksm uluslararas fonlar kullanabilme ve bu fonlar ynetebilme kapasitesine sahip olsa da birou finansal yetersizlikler ve yetimi eleman eksiklikleri sorunlar ile kar karyadr. Bu sorunlar projelerin geliimini de etkilemektedir. zellikle krsal kalknma alannda yaplan almalara ynelik bir eitim, bilgi paylam vb. olmadndan sivil toplum kurulular kendileri de uygulama srecinde krsal kalknmaya ynelik renme srecini birlikte yaamaktadrlar. Aada bu almalara ynelik tamamlanm ya da devam etmekte olan rnek verilmitir. Bu rneklerin seilmesinde deiik blge kriteri, tarmsal geliim yannda turizm gibi tarm d sektrlere ynelik almalar olmas, toplumsal cinsiyeti bak as gibi kriterler baz alnmtr.
47

KIRSAL ALANDA KAPASTE GELTRME PROJES

Proje Yrtcs STK: Kalknma Merkezi Dernei/Diyarbakr Proje Alan: Diyarbakr iline bal Eil ilesinin Yatr, Ordular, Baysu ve Polatlar yerleimleri Hedef Kitle: 4 yerleimde 235 hane kapsamnda 1975 kii (toplam nfusun %70i) Bu yerleim alanlarndaki temel geim kaynaklarn meraya dayal hayvanclk, kuru alanlarda yaplan hububat tarm, baclk ve son yllarda baz alanlarda sulama imknlarnn ortaya kmasyla balayan pamuk tarm oluturmaktadr. Proje 2007 yl ierisinde balamtr ve toplam sresi yldr. Gneydou Anadolu Blgesi Trkiyenin en geri kalm blgesidir. Bu durum yaamn birok alannda geerlidir. Blgenin genel anlamda gelime trendi incelendiinde sosyal ve ekonomik alandaki gelimenin GAP Projesine ramen her geen yl daha ktye gittiini sylemek mmkndr. Blgeye ilikin ulusal dzeydeki politikalar ve gvenlie ilikin yaanan istikrarsz durum gelimenin nnde dier nemli bir engeldir. Projenin gerekletirilecei yl ierinde: Teorik/uygulamal eitimlerin verilmesi ve gelir getirici faaliyetlerin gerekletirilmesi; nsan kaynann gelitirilmesine katkda bulunulmas; retici gelirlerinde art salanmas; Yaam kalitesinin iyiletirilmesi hedeflenmektedir. Projenin bir dier nemli amac ise bu uygulama sonucunda, eitim ve retim aralarnn bir arada kullanlarak blge gereklerine uygun ve genele yaygnlatrlabilir bir modelin ortaya konulmas ve bunun yerel kltrel zelliklerin korunmasna ve zenginletirilmesine katk salanmasdr. Proje uygulama sresince belli konularda bir erkek ve bir kadn olmak zere yerel liderlerin yetitirilmesi planlanmtr. Bylece, hedef gruplarn inisiyatif gelitirip bu inisiyatifi hayata geirecek mekanizmalar oluturulmas beklenmektedir. Bu, projenin srdrlebilirlii iin gerekli ve glendirici bir unsurdur. Projeden beklenen sonular unlardr: Yararlanclarn eitim ve retime ilikin kapasitelerinde gelime; Hedef grubun toplam yaam kalitesinde iyileme; retimde verim art, alternatif retim ve retim-pazar ilikilerinin gelitirilmesi; Etkin ve yeterli dzeyde deerlendirilemeyen insan kaynaklarnn ve doal kaynaklarn daha etkin deerlendirilmesi; Mevsimlik gte azalmann salanmas; Eitim dzeyinin ykselmesi ve toplumsal yaam konusunda genel olarak farkndaln gelitirilmesi;
48

 Krsal alanda kamu hizmetlerinden ve desteklerden daha ok yararlanlmas; Krsal alanda yaayan topluluklara ilikin kapasitenin gelitirilmesine ynelik bir modelin oluturulmas; Kamu kurumlar ve STKlarn bu alanlara olan ilgilerinin artrlmas, planlama ve uygulamalarnda krsal alan kapsayan ve dikkate alan bir yaklam sergilemeleri. Deerlendirme Kalknma Merkezi Dernei, proje balamadan nce proje alanna ynelik derinlemesine bir aratrma gerekletirmitir. Projenin temeli bu aratrmann ktlar dorultusunda hazrlanm, dolaysyla proje bir ihtiya analizinin sonucunda ortaya kmtr. Hem bu analiz almasnn etkisi sonucunda hem de uygulama alanyla yakn ilikisi nedeniyle Kalknma Merkezi Dernei ile hedef kitle arasnda bir gven ilikisi gelimitir. Blge gereklerinin Trkiyenin dier blgelerinden farkl olmas proje sresince hassas davranlmasn zorunlu kld iin bu gven ilikisi projenin baars iin nemlidir. Proje ekibi her trl faaliyetinde hem kamu kurulular hem de dier sivil toplum kurulular ile ibirlii ierisinde almaktadr. Bu da projenin alanda kabul edilirliini glendirmektedir. Projede nemli olan blge gereklerine uygun bir model gelitirmektir. Bu hemen ilk etapta gelitirilmesi kolay bir hedef olmamakla birlikte, baarya ulat takdirde blge iin nemli bir kazan olacaktr.

TUNCEL SARIMSAI (ALLIUM TUNCELIANUM) VE TIBB AROMATK BTKLERN YETTRME TEKNKLERNN GELTRLMES VE RN DESENNN ETLENDRLMES PROJES
Proje Yrtcs STK: Ulalabilir Yaam Dernei/Tunceli Proje Alan: Tunceli ili Ovack ilesi Hedef Kitle: 1. Kandolar mahallesinden damzlk ve analk retimi yapacak 25 kadn retici, 2. Ksler kynden damzlk ve analk retimi yapacak 5 kadn retici, 3. Koyungl ve Yeilyaz kylerinden damzlk ve analk retimi yapacak 16 retici. Tunceli ili Ovack ilesinde 1994 ylnda pek ok ky boaltlm ve bu kylerde yaayan aileler zorunlu olarak g etmek durumunda kalmlardr. Sz konusu ailelerin bir blm Elaz, Erzincan gibi evre illere, bir blm Bursa, stanbul gibi byk kentlere gitmi, nemli bir blm de ile merkezine veya baka kylere yerlemitir. Projenin hedef grubu iinde yer alan kadnlardan yirmi bei bu gten etkilenmitir. Bu kadnlar 1994ten bu yana kylerine eriim sorunu yaamakta ve bu nedenle kylerindeki tarm arazilerini deerlendirememekte, bitkisel retim olanaklarndan yararlanamamaktadr. lede tarm d istihdam olana olmadndan, kadnlar i bulmakta zorlanmakta, bu nedenle de ilenin en dezavantajl ve gelir seviyesi en dk kesimini oluturmaktadrlar. Bu durum kadnlarn
49

sosyal ve ekonomik hayattaki etkinliklerini zayflatmaktadr. Tarmsal retimden yoksun olan bu kadnlar ve aileleri iin, bata sarmsak olmak zere kn, kekik, gullik, kenger, savl, mantar gibi doada kendiliinden yetien trlerin toplanp pazarlanmas ana geim kaynadr. Tunceli sarmsann korunmas ve gelitirilmesi programnn ilk etab 2002 ylnda balam, 2006 ylnda son bulmutur. Bu sre iinde uzmanlar ile birlikte bitki yerinde incelenmi ve kltre alma alternatifleri ortaya karlmtr. Yerinde kltre alma ve doku kltr tekniklerinden yararlanarak kltre alma koullar denenmi ve denemeler sonucunda pilot retim iin tohumdan retim teknii benimsenmi, yine 2002-2006 dneminde yirmi kadn retici ile pilot retim aamasna geilmitir. 2007 ylndan itibaren ABnin finansal desteiyle bu projenin devam salanabilmitir. 2007 ylnda balayan bu projenin genel amac; Doal kaynaklarn srdrlebilir geim kayna olarak kullanm yoluyla gelir kayna yaratlmas; Tarmsal etkinliklerin ve krsal gelirin eitlendirilmesi; Biyoeitliliin korunmasdr. Projenin zel amalar aadaki gibidir: Kltre alma koullar oluturulan ve endemik bir tr olan Tunceli sarmsann pilot retim alanlarnn geniletilmesinin salanmas, ekim alanlarnn ile genelinde yaygnlatrlmas, drt yllk damzlk ve analk retiminin planlanp uygulanmas; Yetitirme tekniklerinin gelitirilmesi ve reticilerin bu konuda eitimleri yoluyla verim ve kalitenin artrlmas ve reticilerin teknik kapasitesinin ykseltilmesi; Tunceli sarmsann laboratuar analizlerinin ve doal olarak kt alanlarn toprak analizlerinin yaplarak tbbi deerinin bilimselletirilmesi; Tunceli sarmsann simge haline getirilmesi yoluyla biyolojik eitliliin korunmas konusunda duyarllk yaratlmas; Munzur dalarnda Trkiye'ye zg endemik trler ve ticari deeri olabilecek bitki trlerinin saptanmas, bu trlerin kayt altna altna ve kltre alnmas koullarnn oluturulmas; reticilerin bir ekonomik rgtlenme modeli altnda rgtlenmesi, yerel ve ulusal pazarlama ve tantm stratejileri belirlenerek, markal etiketli ve logolu sarmsan pazarlanma koullarnn salanmas; Tunceli sarmsann kkeninin belgelenmesi ve marka oluturulmas yoluyla yresel rn niteliinin kazandrlmas.

50

Projeden beklenen sonular unlardr: 2002de balayan program dahilinde yirmi olan Tunceli sarmsa retici saysnn krk altya karlmas; G nedeniyle sosyal ve ekonomik olarak zarar gren kadnlarn retime katlmas, bylece hem aile iinde hem de toplumdaki rollerinin ve entegrasyonlarnn glenmesi; Damzlk ve analk retimi ile retici olmak isteyenler tohumluk salanmas ve Tunceli sarmsann yrenin rn desenine kazandrlmas; reticilerin yetitiricilik bilgilerinin artmas, Tunceli sarmsa retiminde uzmanlamalar; Tunceli sarmsann tantm ve pazarlama kapasitesinin artrlmas; Biyolojik eitliliin neminin Munzur Vadisi evre koruma eylem ve hareketlerinde glendirilmesi; Munzur Dalar biyolojik zenginliinin tannmas; Doal kaynaklarn srdrlebilir kullanm konusunda bilin yaratlmas; Doadan toplanan bitki trleri zerindeki basknn azalmas; Bitkisel retimde eitlilik yaratlmas; Kltre alnm sarmsan gl bir pazar ann olumas; Uygun rgtlenme modelinin benimsenmesi; Tunceli sarmsann corafi kkeninin garanti altna alnmas ve mene tescilinin salad koruma haklar kapsamna girmesi; Tunceli sarmsan markalamas, tantmnn salanmas, pazarlama olanaklarnn glenmesi. Deerlendirme Tunceli ve evresi ok sayda farkl tr bnyesinde barndran doal kaynaklara sahiptir. Bu doal gzelliklerin tehdit altnda olmasna ve baraj inaatlarna kar bir sivil hareket aktif olarak faaliyet gstermektedir. Ayn zamanda il zorunlu gn olumsuz sonularndan youn olarak etkilenmi, bu durum nfusun sosyal ve ekonomik yapsnda ciddi kntlere sebep olmutur. zellikle zorunlu gn olumsuz etkilerini azaltmaya ynelik projelerin il baznda yerel sivil toplum kurulular tarafndan gelitirilmesi nemlidir. Tunceli sarmsana ynelik bu proje de blgenin biyolojik eitliliini n plana karma, bu eitlilii koruma altna alma asndan nemli bir admdr. Proje, sarmsan retiminin verimli bir ekilde yaplmasn, bilinsiz yntemlerle doadan toplanarak trn yok olmasnn nne gemeyi hedeflemektedir. Projenin sarmsan yok olmasnn nne gemek iin biyolojik eitlilik, evresel sorunlar, srdrlebilir kalknma ve evre koruma hareketi zerine toplumda bilin ykseltme alma51

lar yapmas projenin dier evre konularyla iliki kurmas asndan nemlidir. Bu almalar ve biyolojik eitliliin korunmas blgenin turizm kapasitesinin gelitirilmesi asndan nemli bir kaynak yaratacaktr. Yine rgtlenme modellerinin ve markalamaya ynelik almalarn gerekletirilecek olmas reticinin kapasitesinin ve pazarlama imknlarnn gelitirilmesi asndan nemlidir. Bunlarn dnda projenin toplum temelli bir kalknma ynetimini benimsemi olmas projenin srdrlebilirlii ve farkl kesimler tarafndan kabul edilirliini artracaktr.

VAKIFLI KY ORGANK TARIM PROJES

Tarihi ve kltrel deerleri ile dikkatleri eken Hataydaki Vakfl Kynde kyllerin ok byk bir ounluu portakal yetitirmektedir. Vakfl, organik tarm Trkiyede ilk kez 2001 ylnda uygulamaya geiren ve bu alanda uluslararas dl alm bir kydr. Otuz sekiz haneli ky, organik tarma Avrupada yaayan kyllerinin tavsiyesi zerine 2001 ylnda topraa yararl bcek salarak organik tarma balamtr. lk etapta organik tarmn pahal olmas nedeniyle ky halkn ikna etmekte glk ekilmekle birlikte, ky 2004 ylnda Trkiye hracatlar Birliinin hracatn Yldzlar zel dln almtr. Kyde rettikleri organik rnleri, zellikle narenciye rnlerini 2004 ylndan itibaren ngiltere, Almanya ve Hollandaya satan Vakfl kylleri, beklemedikleri bir ilgiyle karlam ve bu projeden byk gelirler elde etmilerdir. Organik tarmn nemini kavrayan kyller bir de tarmsal kalknma kooperatifi kurarak, rettikleri organik rnlerden eitli meyve erbetleri, ceviz ve patlcan tatls, nar suyu, domates, biber salas ve portakal bahelerine koyduklar kovanlardan katksz bal elde ederek, kye dzenlenen gezilerle gelen gruplara sat yapmaktadrlar. Dier yandan Vakfl Ky muhtarnn nclnde kydeki restorasyon almalarna ncelik verilmitir. Eski bir bina kyllerin toplant salonu haline getirilmi, kyn kilisesi de restore edilmitir. Ky zellikle Ermeni kkenli turistler tarafndan sklkla ziyaret edilmekte ve Trkiyede dini turizm asndan nemli bir merkez olarak grlmektedir. Turistlerin younluu ile ortaya kan konaklama ihtiyac kyllerin at bir pansiyonla giderilmeye allmaktadr. Kyn yollar her yl bakm ve onarmdan geirilmektedir. Deerlendirme Vakfl Kyndeki krsal kalknma deneyimi direkt kyde yaayan halkn bir giriimi olmas asndan son derece nemlidir. Ky halk, bnyesinde yer alan krsal kalknmaya ynelik girdileri akllca kullanarak ky bir ekim merkezi haline getirmeyi baarmtr. Vakfl Ky deneyimi Trkiyedeki birok krsal yerleim iin nemli bir rnektir. Krsal alanlarda yaayanlarn kendi alanlarnn kapasitesini fark edebilmeleri ve bu kapasitenin gelitirilmesi ynnde faaliyetler gerekletirmeleri nemlidir.

52

TRKYEDE KIRSAL KALKINMA POLTKALARINA YNELK YAPILMASI GEREKENLER

Krsal kalknmaya ynelik olarak gelitirilecek politikalarn, krsal alanda yaayanlarn bulunduklar yerde istihdam edilmesini, yaam kalitelerinin artrlmasn, kendi yaam alanlar ile ilgili karar alma mekanizmalar gelitirmelerini, doal ve kltrel kaynaklarn srdrlebilir bir biimde kullanlmasn salamas gerektiini bata belirtmitik. Trkiye, krsal alana ynelik gelitirecei politikalarda ekonomik ve sosyal btnlemeyi salayacak nlemleri almaldr. Bu politikalar gelitirilirken krsal kalknmann okaktrl ve okdisiplinli kavramsal erevesi ne karlmaldr. AB hedefinin ilgili tm aktrlere aktarlmas ve bu hedefe ynelik tabandan gelen yaklamlarn dikkate alnmas nemlidir. Trkiyede sivil toplum kurulularnn, ifti rgtlerinin, retici birliklerinin ve en nemlisi yerel halkn bu politikalardan neler beklediinin belirlenmesi ve politika belirleme srelerinde bu aktrlerin aktif rol almasnn salanmas zorunludur. Krsal alanda giriimciliin, sivil diyaloun ve ortak hareket etme kltrnn desteklenmesi, yerel aktrlerin ve retici gruplarn karar srelerine katlmas, bylece rekabet gc yksek, rgtlenmesi tamamlanm katlmc bir yapnn salanmas krsal kalknmann baarya ulamasnn n kouludur. Nitekim bugne kadar incelenmi almalarda yerel dinamiin aktive edildii krsal alanlarda kalknma srelerinden iyi sonular elde edildii grlmektedir. Kalknma faaliyetlerinin dsal mdahalelerle salanamayaca aktr. Krsal alanda kalknmaya ynelik nemli bir potansiyel olan kadn ve genleri aktif hale getirmeye ynelik zel politikalar gelitirilmelidir. Kadn ve genlerin kapasitelerinin glendirilmesi krsal alanlarda insan kaynann maksimize edilmesi, sosyal yaplarn gelitirilmesi ve yerel ekonomilerin gelitirilmesi iin hayati neme sahiptir. Kadnlarn sadece son dnemde gndemde olan mikro kredilerden deil, her dzeyde kredi olanaklarndan erkeklerle eit dzeyde yararlanabilmeleri ve her trl karar mekanizmasna katlabilmeleri salanmaldr. Bu katlmc yaklamn gelitirilebilmesi iin her dzeyde gerekli bilgilendirme almalar yaplmaldr. Politikalarn baarl olabilmesi iin yre halknda farkndalk yaratma, katlm ve kapasite gelitirmeye ynelik teknik organizasyonlara ihtiya vardr; nk, krsal kalknma finansal bir sorun olmaktan te, temelinde insanlarn kendi kapasitelerinin farkna varmalarn salayan toplumsal bir deiim srecidir. Bu deiim iin, krsal toplumun deiim taleplerinin aratrlmas, bilinmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Bunun iin gerekiyorsa iyi rneklerin incelenmesi salanmal, bilgi deiimi programlar gelitirilmelidir. Trkiyedeki yerel kurumlar ve ilgili aktrler iin Avrupa Birliine yeni ye lkelerdeki srelerin kavaranabilmesi, bu srelerde yaanan sorunlarn deerlendirilmesi, AB politikalarn btncl olarak kavrayabilmek asndan nemlidir. Krsal isizlii ve krsal yoksulluu nlemeye ynelik gelir getirici mekanizmalarn retilmesi zellikle g srecinin tersine evrilebilmesi iin ok nemlidir. Bu ancak krsal alanda tarm d faaliyetlerin ve bu faaliyetleri yrtmek iin ihtiya duyulan eitim faaliyetlerinin gelitirilmesi ile mmkndr. Krsal alanda spesifik ve kaliteli eitim bu alandaki istihdam edilebilir nfusun sanayi ve servis sektrne aktarlabilmesini salayabilir.
53

Trkiyede krsal alanda istihdam salamaya ynelik en nemli aralardan biri turizm olarak grlmektedir. Eko-turizm, agro-turizm ya da kltr turizmine ynelik faaliyetler Trkiyede yava yava gndeme gelmeye balamakta, hatta bu giriimler, snrl da olsa kentlerden krsal alana g de tevik etmektedir. Tarm d faaliyetler gelitirilirken tarmdan btnyle bir kopu ngrlemez. Tarmsal arazilerin gelitirilmesi, okparal yapdan uzaklalmas, bu alanlarda retim miktarnn artrlmasndansa retim kalitesinin ve pazarlama stratejilerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle tarmsal faaliyetlerde de verimlilik, retim kalitesi ve rekabetin artrlmasna ynelik politikalar gelitirilmeli, bunlarn nemi yerel halka aktarlmaldr. rnein krsal kalknma balamnda organik tarm, retim srecinde en nemli yapsal dnm aralarndan biridir. Trkiye dier AB lkeleri ile karlatrldnda topraklarnda organik tarm yapabilmek konusunda, youn girdi kullanlmamas, rn eitlilii, farkl ekosistemlerin varl gibi avantajlara sahiptir. Krsal alanlarn daha yaanabilir yerler haline gelmesi ve krsal alandan kentsel alana gn nlenebilmesi iin krsal altyap ve servislerin gelitirilmesi gerekmektedir. Yol, ime suyu, elektrik ve kanalizasyon sistemleri, eitim, iletiim, salk ve sosyal gvenlik altyaplar salanmal ya da gelitirilmelidir. Bu servislerin salanmas kadnlarn aktif katlmn salamak iin de nemlidir.

54

KAYNAKLAR: Web siteleri http://www.boell-tr.org http://www.ec.europa.eu/agriculture/foodqual/index_en.htm http://www.ec.europe/agriculture/rurdev http://www.ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_en.htm http://ec.europa.eu/agriculture/rur/leader2/dossier_p/en/contents.htm http://www.fao.org/sard/static/leader/en http://www.fao.org/sard/static/leader/en/dossier/chap1.pdf http://www.haydikizlarokula.org/uygulama_sonuclari.php http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/ozetrapor.pdf http://www.kirsalkalkinma.tarim.gov.tr http://www.PREPARENetwork.org http://www.tarim.gov.tr

Dierleri Krsal Kalknma Blteni (e-blten), Ocak-Mays 2007, T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl. Halhead, V., The Rural Movements of Europe, Prepare-Partnership for Rural Europe, Fransa, 2005. European Greens, A Green Future for Europe, Congrees of the European Green Party, Cenova, 2006. The Greens EFA in the European Parliament, A Green Contract for Europe: Proposals for the next Parliament 20042009. Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu, AB Trkiye Grnm, say: 3, Ankara, Mays-Haziran 2006. European Communities, Leader+ Magazine, talya, 2007. Dokuzuncu Kalknma Plan 2007-2013, Krsal Kalknma Politikalar zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2006. Aziz, A., Krsal Alan Kadnnn stihdama Katlm, T.C. Babakanlk Kadnn Stas ve Sorunlar Genel Mdrl, 2000. Abay, C., zmirde Krsal Kadna Ynelik Eitimin stihdama Etkisi, T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl, 1999. Ecevit, Y., Trkiyede Kadn Giriimcilie Eletirel Bir Yaklam, Uluslararas alma rgt, Ankara, 2007. European Citizens Panel, Rural Europe: Definitions, Issues and Policies, Brksel, 2007. European Commission, Women Active in Rural Development, Assuring the Future of Rural Europe, Lksemburg, 2000. Heinrich Bll Stiftung Dernei, Trkiye, Avrupa Birlii ve Tarm Politikalar, stanbul, 2006. Dndar, C., Ky Enstitleri, mge Yaynevi, stanbul, 2000. Trkiye Cumhuriyeti Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, Ankara, 2006. European Commission, The Common Agriculture Policy Explained, Almanya, 2004. Heinrich Bll Foundation/MISEREOR (ed.), Slow Trade-Sound Farming A Multilateral Framework for Sustainable Markets in Agriculture, Aachen, Berlin, 2007.

55

 Varol, S., Dnden Bugne Ortak Tarm Politikas ve AB Tarmnn Ynetim Yaps, (http://www.zmo.org.tr/etkinlikler/abgst03/08.pdf). zcan, N., Working Document on Rural Development in Turkey, 20th Meeting of the EU-Turkey Joint Consultative Committee, Brksel, 2005. Allen, F. ve zcan, N., 21th Meeting of the EU-Turkey Joint Consultative Committee, Brksel, 2006. HM Treasury/Defra, A vision for the Common Agricultural Policy, Norwich, 2005 (http://www.hmtreasury.gov.uk/media/6/4/A_Vision_for_the_CAP.pdf). Finlands EU Presidency, The European Model of Agriculture-Challenges Ahead, A Background Paper for the Meeting of Ministers of Agriculture, Oulu, 2006. (http://www.mmm.fi/attachments/5gxafIrrX/5hDGbX31f/Files/CurrentFile/oulu_european_model_agriculture_en.pdf).

56

IV. BLM TRKYEDEN GRLER

57

58

TARIM POLTKASININ DNM LE KIRSAL, KENTSEL VE SYASAL YAAMA ETKLER ZERNE BR DEERLENDRME
Cenk YTER

Ekoloji Kolektifi

GR
Trkiye toplumunun Avrupa Birliine entegrasyon sreci, kendi modernleme serveni ierisinde nemli bir tarihsel dnemeci temsil etmektedir. ncelikle siyasal alandaki belli kriterler erevesinde amalanan dnmler, birey kavramnn gelimesi, insan haklarnn toplumsal anlamlar ierisinde hzla nem kazanmas, bu erevede birey-devlet ilikilerinin oulcu, demokratik bir dzeyde yeniden tanmlanabilme olana, kendine zg pek ok handikab iinde barndran Trkiye toplumunun modernleme srecinde nemli srama noktalar olarak nmzde durmaktadr. Bununla birlikte, Avrupa Birliinin tarihsel olarak bir ekonomik entegrasyonu hedefleyen, belli ekonomik amalar hayata geirmek zere ortaya atlan bir proje olduunun gzden karlmas veya bu duruma yeterli nemin gsterilmemesi, bu srecin ortaya karaca toplumsal ve siyasal sonular hakknda varlacak karsamalarda nemli eksiklikler ve yanllklara yol aabilmektedir. Trkiye kamuoyunda ve entelektel-akademik evrelerde Avrupa Birlii zerine yrtlen tartmalarn ierdii temel sorunlar ve eksiklikler byk oranda buradan kaynaklanmaktadr: Konunun iktisadi boyutu ile hukuksal ve siyasal boyutu birbirinden kopuk, tamamen farkl meseleler olarak ele alnmakta, iktisadi bak ounlukla siyasal boyutu gz ard ederken, siyasal ve hukuksal boyutlara ynelen baklar da iktisadi yn gz ard etmekte, konunun bu ynlerini ounlukla teknik ayrntlar dzeyine indirgeme yanlna dlmektedir. Avrupa Birliine entegrasyon srecinde Trkiyenin uyum politikalarnn ok nemli bir ksmn tarmsal uyum politikalar oluturmaktadr. Bu, Avrupa Birliinin kendi ierisinde tarmn ncelikli ve en nemli sorun alanlarndan birini oluturmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim Avrupa Birlii mevzuat yz bin sayfay bulurken, bunun yaklak elli bin sayfasn tarm mevzuat oluturmakta, Birlik btesinin yarya yakn tarm sektrnn Ortak Tarm Politikas erevesinde gelitirilmesine aktarlmaktadr. Tarm faaliyetlerinde ve krsal alanda yaanacak ve yaanmakta olan toplumsal dnmler, uluslararas konjonktrn gnmzdeki durumu, kreselleme ve neoliberal politikalarn dnya apndaki geliimi srecinde tarm sektrnn en nemli sektr olarak ele alnyor olmasndan kaynaklanarak da nem kazanmaktadr. Bunlarn yan sra Trkiye toplumunun kendine zg yaps da krsal alanda gerekleecek dnmleri olduka nemli bir dzeye tamaktadr. Krsal alandaki nfusun lke nfusu ierisindeki arl, Trkiye krsalnn yaps, Trkiye toplumunun kapitalistleme ve modernleme
59

srelerini ge yaam bir toplum olmas, lkedeki kent-kr ayrmnn kendine zg koullar ve kentleme problemleri dolaysyla konu baka pek ok boyutuyla byk dnmlerin entegrasyon srecinde yaanacak olmasnn altnda yatan dinamikleri oluturmaktadr. Kapitalistleme srelerinin en etrefil konularndan biri olan kylln tasfiyesinin ABye uyum ve kreselleme srecinde farkl boyutlar kazanmas ve hzlanmas dolaysyla da Trkiyedeki kylln durumuyla ilgili nemli gelimeler yaanmaktadr. Bu almada, bu ekonomik dnmlerin Trkiyenin siyasal ve toplumsal yapsnda ve bunlarn belirleniminde hukuki-politik alanda ne gibi dnmler yaratt ve yarataca tartlacaktr. Bu tartmaya balayabilmek iin her eyden nce tarm politikalarnn dnyada ve Avrupada nasl ekillendii, Avrupann yaad kapitalistleme sreleri ekseninde kr-kent ayrmnn bu corafyada nasl olutuu ve bu srelerin Trkiyedeki zgnlkleri ele alnmak zorundadr. Konuya ilikin tarihsel bir perspektif salandktan sonra bu dnmlerin gnmzde ne gibi dinamiklerden beslendii ele alnacak ve almann asl hedefi olarak Trkiyenin siyasal yapsnn bu sreten nasl etkilenecei tartlacaktr. Tarmdaki dnmler Trkiyenin krsal yapsn olduu kadar kentsel dokusunu da byk oranda etkileyecek ve belirleyecektir. Bu srecin yarataca ekonomik deiimlerin, refahtaki dnmlerin ve yeni yoksullama biimlerinin bundan sonraki srete oluacak siyasal kltr, yurttalk anlayn ve siyasal sistemi nasl dntreceine ilikin aratrmalara bir katk sunmak almann asl amacn oluturmaktadr.

I. BLM: DNYA APINDA TARIMIN TARHSEL GELMNE KISA BR BAKI

I.I. Uygarlama, Modernleme ve Kapitalistleme Srelerinde Tarm ve Kyllk Kapitalizm ve modern toplum insanlk tarihinde ok kk ve yeni bir aamadr. Kapitalizm ncesi tm toplumlar Samir Aminin ifadesiyle kyl toplumlarydlar ve farkl manta sahip olsalar da tarmn belirleyecilii esast, sistemin ileyii kapitalizminkinden temelli farklyd.1 nsanlk on binlerce yllk tarihinin uzunca bir dneminde sert doa koullarnn belirledii bir yaam mcadelesi srdrmtr. nsan grece yakn zamanlara kadar, doann kendisine sunduklarn tketen bir canldr. Toplayclk ve avclkla geimini salayan insanlarn bu tketici konumlarndan karak retici bir varlk haline gelmeleri tarmsal faaliyetin ortaya kmasyla gereklemitir. Tarmn kefinden sonraki srecin byk bir blmnde, kapitalizm bir dnya sistemi olarak tarih sahnesinde egemenlik kuruncaya dek, insanlarn rettii zenginliin temel ve en nemli kayna toprak olmutur. Tarmsal retimle tanmayla balayan aama, insanlk tarihindeki en nemli kopulardan birini meydana getirmektedir. nsan bu aamayla birlikte doann belirleniminden belli llerde syrlm, artk doann kendine verdikleriyle yetinmek zorunda olmayp, ihtiya duyduu zenginlikleri evcilletirdii hayvanlardan ve topraktan kendi denetimiyle skp almann tekniklerini gelitirmeye balamtr.
1 60 Samir, Amin, "Kapitalizm ve Yeni Tarm Sorunu", zgr niversite Forumu, 2004, say: 28, s. 7.

Tarmdaki bu devrim, bu haliyle insanln toplumsallk biimlerinde kkl dnmleri meydana getirdii gibi, insan topluluklarnn siyasal rgtlenme biimlerini oluturmasnn da koullarn yaratmtr. Binlerce yldr insanlar maddesel gereksinimlerini topra ileyerek karladlar. Ve tarmla uramalaryla birlikte snflara blndler. Bazlar toprakta alrken bazlar da onlarn emeine sahip ktlar.2 te insanlar arasndaki bu snfsal farkllamayla birlikte, yneten-ynetilen ayrm ortaya km, tarihteki ilk siyasal rgtlenme biimleri meydana gelmitir.3 Kapitalizmi nceleyen feodalizmin temel unsurunu da tarm oluturmaktadr. Hubermann tabiriyle feodal toplum temel snftan oluur: alanlar, savaanlar ve dua edenler.4 Zenginliin asl reticisi olan alanlar, kendi yaamlarn yeniden retebilecek miktardan daha fazla rn elde ederler. Savaanlar ve dua edenlerin oluturduu egemen snflar, artk rne kapitalizmden farkl olarak ekonomi d aralarla el koyarlar. Bu aralar aka zora dayand gibi, tannm belli imtiyazlara ve dinsel ideolojik formlara da dayanabilir. Kapitalizm erken aamalarnda tacirler, feodal toplumsal yapnn styap kurumlarnn kendi varlk koullarnn nnde bir engel tekil etmesinden tr hzla gelimekte olan mutlak monari iktidarn destekleyeceklerdir. Monari, kyller zerinde dorudan egemenlik kullanan feodal senyrlerle mcadelesini verirken kylln de desteini arkasna alacaktr. Kyllerin mutlak monarilere destek vermesi bu ekilde balamakta, bununla birlikte merkezi siyasal iktidar ile kyller arasndaki paternalist ilikiler de bu yolla ekillenmektedir. Burjuvazin bir snf olarak ortaya kp mutlak monariyle giritii mcadelerde kyllerin genellikle monarinin saflarnda mcadele etmesinde, monarinin kaybetmesinden sonraki srelerde ise genellikle muhafazakr ve gerici siyasal kamplarda yer almalarnda bu durum nemli rol oynayacaktr. Kyl kitlelerin modernleme srecine ynelik tepkisel karakterlerinin temel nedeni, kapitalist toplumsal ilikilerin gelimesinin krsal yaamn geleneksel yaps iin byk bir tehlike meydana getirmesinde aranabilir. Kapitalistlemeyle birlikte, topraktan kopan, geleneksel yapnn salad hayatta kalma koullarn yitiren kyller kitleler halinde kentlere g etmek zorunda kalm, tarmda geleneksel retim biimlerinin paralanmasyla birlikte, kentsel faaliyetlerin gereksinim duyduu insan kayna krsal alandan kentlere aktarlmtr.5 Sanayi devrimiyle birlikte, Avrupadaki krsal nfus hzla kentlerde fazlasyla ihtiya duyulan sanayi ordusuna veya yedek igc ordusuna katlmtr. Avrupada kapitalizmin gelime aamasnda kylln tasfiyesi sancl bir sreci meydana getirmi, sanayi devrimi sonrasnda dahi bu sre dalgalar halinde varln srdrmtr.

2 3 4 5

Ellen Meiksins Wood, "Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri", Tarm Bolluk inde Yoksulluk, ev.: A. Baer Kafaolu, Kaynak Yay., stanbul, 2002, s. 95. Henri J.M Claessen ve Peter Skalnik, Erken Devlet, ev.: Alaeddin enel, mge Yay., Ankara, 1993 ve Eric R. Wolf, Kyller, ev. Abdulkerim Snmez, mge Yay., Ankara, 2000, s. 19-26. Leo Huberman, Feodal Toplumdan 20. Yzyla, ev.: Murat Belge, letiim Yay., stanbul, 2003. E.P. Thompson, ngiliz i Snfnn Oluumu, ev.: Uygur Kocabaolu, Birikim Yay., stanbul, 2004. 61

I.II. 20. Yzylda Dnya Kapitalizmi ve Tarmn Durumu 20. yzyla girerken Bat Avrupann gelimi lkeleri ile ABD gibi merkez kapitalist lkeler kylln tasfiyesi srecini byk oranda tamamlam, nfuslarnn byk bir blmn kentsel ve snai retim kollarna aktarmken, kapitalistleme srelerini ge yaayan Trkiye gibi lkeler, kapitalizmin bir dnya sistemi haline geldii, emperyalist ilikilerin yerletii ve kurumsallat bir zamanda geleneksel kyllk ilikilerini zemeden dnya sistemine dahil olmak durumunda kalmlardr. Bu lkelere emperyalist dnya sistemi ierisinde biilen rol de kyllk sorununu zmek konusunda hayata geirilebilecek projeleri nemli oranda zorlatrmtr. Merkez kapitalist lkeler dnyada endstriyel rnlerin reticisi roln stlenirken, evre lkeler doal kaynaklarn ve tarmsal rnlerini dnya piyasasna srerek emperyalist ilikilere dahil olmaya balamlardr.6 Bu durum, bu lkeleri tarma baml kld oranda sanayilerinin gelimesini zorlatrm, sz konusu lkeler sanayilerini gelitiremedikleri oranda krsal nfuslarn kente entegre etmek konusunda baar salayamamlardr. 1929da yaanan ekonomik bunalmla birlikte dnya kapitalizmi nemli birtakm dnmler geirmek zorunda kalacak, takip eden dnemde devletler pek ok alanda korumac ve devlete aktif roller bien uygulamalar seme yoluna gidecekler ve tarm da bu gelimelerden payna deni fazlasyla alacaktr. Merkez kapitalist lkeler, tarmda da bamllklarn ve kresel dalgalanmalardan etkilenme potansiyellerini drmek istedikleri gibi, krizler sonucunda nemli darbeler yiyen tarm sektrlerinin ekonomik olduu kadar toplumsal anlamlarda da nemli skntlar retmemeleri iin tarm tamamen piyasann dalgalanmalarna brakmay uygun grmemekte, bu sebeple, trl koruyucu nlemlerle birlikte, nemli destekleme politikalarna da girimektedirler.7 Bunalmn en nemli sonularndan biri de tarmn ekonomik yap ierisindeki neminin kavranmas olmutur: Tarm uluslararas politikalarda en ok nlem gelitirilmeye allan ve snrlamalara konu alanlardan birisidir. Tarm rnlerinin stratejik nemi dier hibir ticari malda yoktur. Kimi ekonomik alanlar kalknma srecinde, kimileri savata, kimileri kresel rekabetin zorlamasyla stratejik nem kazanrken, tarm gnlk yaamn ve toplumlarn varln srdrebilmeleri asndan btn dier alanlarn stnde nem tar. Bu nemin bilincinde olan gelimi lkeler (...) tarm btn gleriyle desteklemilerdir.8 Avrupa Birliine giden srete, Avrupa Birliinin ncln stlenen merkez kapitalist lkeler de birlik yolunda atlan en nemli admlardan biri olarak Ortak Tarm Politikasn oluturmulardr. Bu politika seti, bunalm sonras dnemin etkileriyle olduu kadar, 2. Dnya Savandan byk yaralar alarak km Avrupann belli temel kayglaryla da ortaya kmtr.

6 7 8

A. Baer Kafaolu, "Tarmda nsanlk D Gelime", Tarm Bolluk inde Yoksulluk, Kaynak Yay., stanbul, 2002. Glten Kazgan, Tarm ve Gelime, stanbul Bilgi niversitesi Yay.: stanbul, 2003, s. 335-363. Glcan Eraktan "Avrupa Birlii'ne Uyum Srecinde Trk Tarm: Sorunlar, neriler", Demokrasi Platformu, 2005, say: 3, s. 45.

62

Roma Anlamas ile AET kurulduunda, savalarla biimlenmi ancak sava anlar da hl canl olan bir Avrupa sz konusu idi. Topluluu oluturan alt lkenin yurttalar, al tanm bir kua temsil ediyorlard. Bu nedenle 1961 ylnda Ortak Tarm Politikasnn temel hedefi, Topluluu temel rnlerde kendine yeter bir dzeye ykseltmek idi. retici ve tketici refah, verimlilik, arzda sreklilik, retimde istikrar, bu temel hedefin yanndaki dier hedefler idi.9 Sava sonras dnemin refah devleti uygulamalaryla paralel bir biimde gelien tarm politikalarnn sonucunda, balca d ticaret unsurunu endstriyel rnlerin oluturduu merkez kapitalist lkelerin ticaret kompozisyonu ierisinde tarmn roln deitirmeye balamtr. Youn koruma ve destekleme faaliyetleri sonucunda lkelerin bteleri ve mali sistemleri zorlanmaya balad gibi, bu lkelerin ellerinde olaann ok stnde bir tarmsal rn fazlas ortaya kmaktadr; sz konusu lkeler bu rn fazlasn ihra etmek istemeye balamlardr. Bir anlamda OTPnin baars, kendi krizini de beraber retmitir. retimi destekleyen politikalardan daha ok yararlanmak isteyen topluluk reticisi her geen yl daha ok retmi, akn retim kapasitesi nedeniyle topluluk stoklar bymtr.10 Ayn durum ABD iin de fazlasyla geerlidir. Merkez kapitalist lkeler bu srecin sonucunda, tarmsal rn fazlalarn balca d ticaret rn tarmsal rnler olan lkelerin piyasalarna ihra etmeyi temel ekonomik amalar arasna dahil etmi, destekleme politikalaryla fazlasyla gelimi ve kapitalist iletmeler eklinde rgtlenmi gl tarm sektrlerini dnya pazarnda boy ltrmek istemeye balamlardr. Bu amac gerekletirmenin nndeki en byk engel gelimemi ve gelimekte olan lkelerin tarm sektrlerindeki korumac ve destekleme politikalar olduu gibi, bu lkelerin gmrk duvarlar da rahatsz edici olmaya balayacaktr. GATTtan Dnya Ticaret rgtne giden srete bu ama kendini belli edecektir. Dnya ticaretinin liberalizasyonu srecinin GATT aamalarnda tarm rnleri liberalizasyona dahil edilmezken, Uruguay Roundu ve DT srecinde aama aama tarmsal rnlerin de liberalizasyona tabi tutulmas gndeme getirilmeye balanacaktr.11 DT Tarm Antlamasyla d ticareti etkileyen her trl destek politikalar kstlanmaya ve denetim altna alnmaya balanmtr. Gelimemi ve gelimekte olan lkeler iin gmrk vergileri kendi tarm sektrlerini korumann en nemli aracyken DT Tarm Antlamas yoluyla bu ara ellerinden alnmaktadr.12 Ancak bu sreci yalnzca merkez kapitalist lkelerin stok fazlalaryla deerlendirmek yeterli olmayacaktr; 70lerde balayan neoliberal politikalarn da sz konusu gelimelerle yakndan ilgisi vardr.

Gkhan Gnaydn, "Kreselleme Srecinde Trkiye Tarm Sektr: Belgelerin zinde Bir Analiz", Demokrasi Platformu, 2005, say: 3, s. 155.

10 Gnaydn, age, s. 156. 11 A. Halis Akder, "Dnya Ticaret rgt'nn Tarm Anlamas? Tehdit mi? Frsat m?", Demokrasi Platformu, 2005, say: 3, s. 13. 12 Lori - Sforza , Michelle Wallach, DT Kimin Ticaret rgt?, ev.: Deniz Ayta, Metis Yay., stanbul, 2002, s. 64-68; Akder, s. 15; Kazgan, s. 337-342. 63

I.III. 1970 Sonras Sermayenin Yeni Krizi ve Neoliberal Politikalarn Egemenlii Srecinde Tarm 1945le balayan refah devleti uygulamalar ve kalknmaclk ve planlamaclk dnemi 1970lere kadar srmtr. Ancak 1970lerle birlikte kapitalizm yeniden kr hadlerinin dmesine bal bir krizle kar karya kalm, sava sonrasnn iyimser havas kaybolmaya ve dnemin paradigmalar sorgulanmaya balamtr. Sermayenin kr hadlerindeki dmenin ve ekonomik bymenin sfr noktasna gelmesinin balca sorumlusu olarak refah devleti uygulamalar, kalknma politikalar ve ulus devletlerin sermaye ak nnde oluturduu nlemler grlmeye balanmtr. Sermaye kr hadlerini tekrar artrmak iin yeni faaliyet alanlar aramakta, refah devleti dnemi boyunca gelimekte olan kamu sektr olduu kadar tarm sektr de balca hedef haline gelmektedir. Sermaye ulusal snrlar ierisinde refah devletinin tasfiyesini talep ederken, uluslararas alanda da sermaye hareketleri nndeki tm snrlarn kaldrlmasn, kalknmac, korumac ve devleti uygulamalara son verilmesini talep etmekte, kapitalizmin yeni krizi bu ekilde almak istemektedir. Liberalizmin yeniden tarih sahnesine arld bu dnemde, sosyalizm alternatif olma niteliini kaybetmekte, sosyalist ve planlamac ekonomiye sahip lkeler ekonomik ve siyasal anlamda gerilerken, sosyalist hareketler g kaybetmektedir. 20. yzyla gl bir siyasal zne olarak giren ii snf, retim teknolojisi ve organizasyonundaki birtakm deiimlerle birlikte gcn yitirmektedir. Postfordist retim olarak adlandrlan ve esnek retim eklinde tanmlanan yeni retim rgtlenmesinin giderek yaygnlat bu dnemde, sermayenin emee olan bamll azalrken, eve i verme gibi uygulamalarla ii snf kitlesel gcn yitirmeye balamaktadr.13 Ayn zamanda gelimekte olan lkelerde kalknmac ve planlamac politikalar da gzden dmeye balamaktadr. Bir dnem merkez lkelerin evre lkelere tek kar yol olarak dayattklar kalknmac politikalarn sonucunda gelimekte olan lkeler ar derecede borlanmlardr. Ayrca ekonomik anlamda gl devlet imgesi siyaseten de gzden dmeye balam, otokratik rejimlerin ve antidemokratik uygulamalarn balca sebebi olarak savlanmaya balanmtr. Gelimekte olan lkelere, kalknmac politikalardan vazgemeleri ve kresel ekonomik sisteme entegre olarak ekonomik ve toplumsal gelimelerini salamalar nerilmeye balanmtr.14 Gelimekte olan lkelere 1945 sonras dnemde reete olarak sunulan kalknmacln yaratt olumsuz sonular, batl kapitalist lkelerin ve uluslararas sermayenin yeni karlarnn gerei olarak ne kan politikalarn tercih edilmesi zorunluluunun balca gerekesi olarak sunulmaktadr. Bu dnemde gelimekte olan lkelerin ar borlanp bor deyemez durumu dmeleri bu lkeleri uluslararas kredi kurumlarnn (IMF ve Dnya Bankas) kapsna dr13 Krishan Kumar, Sanayi Sonras Toplumdan Post Modern Topluma, ev.: Mehmet Kk, Dost Yay., Ankara, 1999, s. 53-87. 14 Birgl Ayman Gler, Yeni Sa ve Devletin Deiimi, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yay., Ankara, s. 17-18; Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet, stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2002, s. 34, 41. 64

mektedir.15 Bu kurumlar ise batl kapitalist lkelerin ve uluslararas sermayenin karlar dorultusunda istedikleri dzenlemeleri evre lkelere dayatabilmektedir. Bylece gelimekte olan lkeler kendilerine kurtulu reeteleri olarak sunulan kalknmac politikalarn iki kere kurban olmaktadrlar. Bu lkelere kresel sisteme entegre olmak adna nerilen politikalar, kamu sektrnn daraltlmas, zelletirme politikalarnn oluturulmas, devletin korumac ve dzenleyici faaliyetlerinden geri ekilmesi, igc piyasalarnn ve sosyal gvenlik sistemlerinin esnekletirilmesi, uluslararas sermaye hareketleri nndeki hukuki engellerin kaldrlmas, devletin piyasa koullarna ve piyasann doal dzenine mdahalelerinin her ne adna olursa olsun asgariye indirilmesi, kamusal alann ve siyasetin piyasa lehine olabildiince daraltlmasyken krsal politikalar alannda da neoliberal ve piyasac dzenlemeler sz konusudur. Yeni pazarlar ve kr aray ierisindeki uluslararas sermayenin nemli hedeflerinden birini de tarm sektr oluturacaktr. Sermaye tarm sektrne ila, gbre ve teknik ara salaycs olarak girmekle yetinmeyip kresel dzeyde tarm ekonomisinin tek denetleyicisi ve yrtcs olmak istemekte, bu dorultuda ulus devletlerin egemenliini olduu kadar kylerdeki kk meta reticilerini ve geleneksel aile iletmelerini de nnde birer engel olarak grmektedir. Yaadmz dnem, tarmn ve krsal yaamda yeni bir kapitalistleme dalgasna tanklk etmektedir.

II. BLM: TRKYE TARIMININ VE KYLLNN KRESELLEME VE ABYE ENTEGRASYON SRECNDEK DURUMU
II.I. Trkiye Kyls ve Kk Meta reticilii Korkut Boratav kk meta retimini yle tanmlar: Bir balang noktas olarak, dolaysz reticinin, retim aralarna esas itibariyle sahip olduu; esas olarak kendi ve ailesinin emeiyle, ksmen veya tamamen piyasa iin, fakat tketim amacyla (birikim yapmadan) retimde bulunduu bir durum.16 Kk meta reticilii, kapitalist toplumsal ilikiler ierisinde rastlanabilecek son derece eitli ve birbirinin iine girmi iliki tiplerinden sadece biridir. Avrupa Birliinin merkez kapitalist lkelerinin tarm sektrlerinde olduka marjinal bir durumu ifade eden kk meta reticilii, Trkiye toplumu iin nemini korumaya devam etmektedir. Trkiyenin 2000 yl itibariyle tarm nfusun genel nfus ierisindeki pay %35tir. Bu nfusun %52si kk meta reticisi olarak kabul edilen cretsiz aile iisi konumundadr.17 Kk meta reticilerinin kapitalist ilikilerin dnda zerk bir yaam srdklerini sylemek mmkn deildir. Kk meta reticisi nihayetinde pazar iin retim yapmakta, meta retmektedir. Ancak bir iiden farkl olarak retim aracnn sahibi konumundadr; dolaysyla bir iverenin dorudan denetimi altnda deildir. te yandan bir sermayedardan farkl olarak re15 Kazgan, 2002, s. 89. 16 Korkut Boratav, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, mge Yay., Ankara, 2004. 17 Kazgan, 2003, s. 366. 65

tim faaliyeti sonucunda eline geen artk rn birikime aktaramamakta, sadece kendi yaamn yeniden retmek amacyla kullanabilmektedir. Kapitalist iletmecilikten farkl bir dier yn ise bir aile iletmesi nitelii tamas, ailenin kolektif emeiyle zenginlik retiyor olmasdr. Kapitalist olmakla beraber tarm dnda hzla istihdam yaratamayan ekonomilerde bu kk aile iletmeleri byk oranda, gizli isizliin barnma noktalarn da oluturmaktadr.18 Trkiye kamuoyunda kyllk ve kk aile iletmecilii ou zaman gizli isizliin sebeplerinden biri olarak gsterilmeye allsa da aslnda daha ok bir sonu niteliindedir. stihdam olanaklarnn azl, artl igcnn aile iletmeleri ierisindeki dayanma ayla hayatta kalmasn salamakta, bu haliyle kyllk isizliin ve isizliin olas sonular olan sosyal patlamalarn nnde nemli bir sbap grevi grmektedir. Ancak bu durum kk aile iletmelerinin kapitalizmle eliik bir birliktelik ierisinde olmasn engellemez. Kk meta reticisi her ne kadar kapitalist pazarla belli bir alveri ilikisinde bulunsa da, pazara entegrasyonu belli snrlar erevesinde gereklemektedir. Yaamak iin ihtiya duyduu birtakm rnleri pazardan meta olarak talep etmeyip kendisinin retmesi dolaysyla kk meta reticilii pazar daraltan bir faktrdr. Bunun yan sra, tarmsal retim bir birikim rejimine sahip olamad iin geleneksel yntemlere bamll dzeyinde pazardan retim arac ve teknoloji rnlerini ok snrl olarak talep edebilmekte, bu sebeple de pazar ilikilerinin bir bakma dnda kalabilmektedir. Ky topluluklar, genellikle tarmla uraan; iinde bulunduklar toplum btnyle ortak karlar az olan ve snrl lde egdlm bulunan, birbirleri karsnda da gl zerklik eilimleri gsteren; toplumsal evreden ok doal evreyle youn ilikilerde bulunan; birka dzine ile birka yz arasnda deien sayda haneden kurulu; belli ve zenle korunan snrlar bulunan topluluklardr.19 Tm bunlar dolaysyla kyllk, sermayenin krn geniletme olanaklar asndan bir engel tekil etmektedir. Bu engeller, sermayenin kr hadlerin dmesi sonucu girmi olduu kriz dolaysyla daha ok nemli hale gelmeye balayacaktr. Geleneksel retim yntemlerinin doal koullara bamll da tarmsal retimin teknoloji temelli ve piyasa rasyonalitesine uygun bir biimde dzenlenmesinin nnde bir engel oluturmaktadr.20 II.II. Trkiye Toplumunda Cumhuriyet Sonras Dnemde Krsal Politika Trkiye Cumhuriyeti, yeni kurulduu dnemde, 1. Dnya Savandan malup olarak km, kapitalistleme ve modernleme srelerine ge balam bir lkenin miras brakt bir corafya zerindeyken, bir de 1929 bunalmnn kresel lekte oluturduu skntlarla boumak durumunda kalmtr. Kapitalizm ncesinde, Osmanlnn kendine zg toprak ve mlkiyet rejimi zerinde bir tarm politikasn oluturulmas pek ok baka zorluu da beraberinde getirmitir. 1930larda Trkiye nfusunun %80ini krsal nfus oluturmaktadr. Ayrca, tarm ihracat gelirin drtte nden
18 Kazgan, age, s. 366. 19 Ozankaya'dan aktaran: Yksel alar, "Trkiye'de Tarm Tartmak zere", zgr niversite Forumu, 2004, say: 28. 20 Kazgan, 2005, s. 4-7. 66

fazlasna denk dmektedir.21 Krsal yapnn lke komposizyonu iindeki bu arl, krizle ba etme dorultusunda oluturulan politikalarn nemi daha da artrm, krsal politika, Trkiye toplumunun ok byk bir ksmnn hayatn dorudan etkileyen bir etkinlik haline gelmitir. Cumhuriyet ncelikle Osmanlnn kamu arazisi olarak belirledii alanlar, Medeni Kanunla ve kadastro almalaryla zel mlke devredecek toprak reformlarn hazrlamak iin ciddi abalar sarf etmitir. Bu abalarn kapitalizme entegrasyonla olduu kadar, despot devlet imgesini silmek22 ve otokratik bir rejimden demokratik meruluk sistemine gei dorultusundaki abalarla da dorudan ilgisi vardr. Ayrca milli ekonomi oluturma abalar ierisinde byk lde retimden kopmu kyly yeniden retici hale getirmek ve onun uzun vadede yeni rejimin temeli yapmak, bu politikalarn en nemli blmn oluturmutur.23 Cumhuriyet ynetimi toprak reformu yoluyla feodal ilikileri belli dzeylerde tasfiye etmeye alrken, dier bir yandan da krsal aile iletmelerine retim faaliyetleri iin kredi salayacak kurumsallamalar salama konusunda nlemler alma yoluna gitmitir. 1935 ylnda Tarm Kredi Kooperatifleri kurulmu, 1937 ylnda T.C. Ziraat Bankas kamu kurumuna dntrlmtr. Bylece, kk iletmelerin verimliliinin artrlmas ve bu iletmelerin tefeci ilikilere girerek tarmsal retimin salt kapitalist ilikilerce belirlenmesinin nne geilmeye allmtr.24 Bunu kurumlamalarn yan sra Trkiye bunalmla ba etmeye alan tm dier lkeler gibi, fiyat destekleme ve d ticarette korumac nlemler uygulama politikalarn kullanm, bu dorultuda da deiik kurumsallamalara gidilmitir. Koperatiflerin yan sra, aykur, eker Fabrikalar, Et-Balk Kurumu, SEK gibi KTler araclyla tarmsal retimin altyaps oluturulmaya allmtr.25 Ancak tm bu destekleme politikalar gelimi lkelerin tarm sektrne yaptklar subvansiyonlarn yannda olduka dk dzeylerde seyretmitir. Trkiyenin Osmanl Devletinin siyasi kltrn belli alardan miras edinmi olmas, geni bir toplumsal kesimi ilgilendiren tarmsal politikalarn siyasi iktidarla toplum arasnda paternalist ilikilerinden yeniden retilmesi iin kullanlmasna olduu kadar, hkmetlerin ksa vadeli rza retim faaliyetleri ve klientalist balllklar oluturmak maksadyla tarm politikalarna yn verme abalar da etkin bir krsal politikann nnde en nemli engellerden birini oluturmutur. Tarm desteklemeleri krsal nfusa bir ltuf gibi sunulduu oranda, bu kesimin siyasal modernlemesine ve demokratik bir toplumun kurucu bir znesi olmasna nemli bir darbe vurulmutur. Tarm destekleme politikalar bir seim yatrm veya toplumdan meruluk satn alma arac olarak kullanld oranda bteye ar ykler getirilmesine, bunun sonucunda da krsal kalknma projelerinin ou zaman pek ok hakl yn ieren acmasz eletirilere maruz kalmasna da yol amtr.
21 Kazgan, 2003, s. 365. 22 Kazgan, 2003, s. 377. 23 brahim Yetkin, "Trkiye'de Tarmsal Yap, Dnm Sreleri ve Alternatif Bir Senaryo", zgr niversite Forumu, 2004, say: 28. 24 Boratav, age, s. 42-51; Yetkin, age, s. 136; Kazgan, age, 2003, s. 379-380. 25 Yetkin, age, s. 138-139. 67

1980lere gelindiinde dnyada esmeye balayan neoliberal rzgrlar Trkiyede bu tip eletirileri de arkasna almtr. Akderin bu konudaki tepkisi ve eletirisi yledir: Siyaseti rtk olarak kyl vergi vermeme karlnda oy versin, kynde otursun, kyl olu kyl olsun, ehre gelip ortal bulandrmasn beklentisinden vazgemek durumundadr.26 Bylece Trkiyede krsal kalknma erevesinde gelitirilmi aralarn belli reformlara tabi tutularak amalara uygun hale getirilmesindense, IMF, Dnya Bankas ve ABnin nerileri dorultusunda birok kurumun ve uygulamann tavsiyesi gndeme geldii gibi, bu sre kamuoyunda Trkiyede yozlam, poplist siyasi ilikilerden arnlmasnn ve temiz bir siyaset ortamnn oluturulmasnn yegne yolu olarak gsterilmeye balanmtr. Bylece krsal kalknmay hedefleyen pek ok KTin arka arkaya zelletirilmesi ve destekleme politikalarndan hzla vazgeilmesi de nemli bir meruluk dayana bulmutur. II.III. ABye Entegrasyon Sreci ve Neoliberal Politikalarn Etkisinde Trkiye Avrupa Birliinin Trkiyeden entegrasyon iin beklentileri byk oranda DTnn kararlaryla ve IMF ile Dnya Bankasnn reeteleriyle uyumlu bir biimde, ncelikli olarak u konular gndeme getirmitir: Belli kurumlarn zelletirilmesi ve Tekel Genel Mdrl, aykur gibi kurumlarn monopol yetkilerine son verilmesi bata gelen taleplerdendir. Bundan sonraki nemli bir talep, destekleme politikalarndan hzla vazgeilerek, sadece dorudan gelir destei ad verilen, retimden bamsz olarak iftinin sahip olduu topran miktaryla orantl bir destekleme politikasnn tek destekleme politikas olarak uygulanmasdr.27 Konunun en ilgin boyutunu ise zaten ok gl bir tarm sektrne sahip AB ve ABD dorudan gelir desteinin yan sra pek ok dier destekleme aracn kullanmaya devam ediyorken, gelimekte olan evre lkelere tarmlarn ykma srkleyebilecek politikalarn entegrasyonun tek art olarak sunulmas oluturmutur.28 ye lkeler iinde bile ifte standartlarla fonlar ngrlmesi, AB ile hedeflenen st siyasal ve ekonomik birliin nasl bir birlik olduu konusunda nemli sorular gndeme getirmektedir. ABnin on be lkesi krsal kalknma nlemleri iin 2000-2006 dneminde 33 milyar euroya yakn bir fon kullanrlarken, yeni ye olan on lke, 2004-2006 dneminde 5.8 milyar euro kaynaa sahip olabileceklerdir. Merkez lkelerin krsal kalknma yolundaki gereksinimlerinin, Birlie yeni ye olmu on merkezi ve Dou Avrupa lkesi ile karlatrldnda ne denli az olduu dnldnde, kaynak dalmndaki denge daha arpc olmaktadr. Bu tablodan da unu reniyoruz: AB artk okvitesli ya da alakart Avrupay temsil etmektedir; baka bir deyile, tm ye lkelerin ayn gelimilik derecesine sahip olmas temel amalar arasndan kmtr.29
26 Akder, age, s. 39. 27 Kazgan, 2003, s. 389-390. 28 Kazgan, age, s. 390. 29 Gnaydn, 2005, s. 158. 68

Bu belirlemeler nda, entegrasyon sreciyle tek, siyasal ve ekonomik anlamda ayn gelimilik dzeyine sahip bir siyasal birlikteliin deil, dnya kapitalist sistemindeki merkez-evre ilikilerini yeniden retmeyi amalayan bir birliin hedeflenmekte olduu phesi hakl olarak ortaya kmaktadr. Bu phelerin hakllk pay olmas, aka Trkiyeye de evre lkelerden biri olma rolnn biildii anlamna gelecektir. Bu da Trkiye toplumunun farkl bir siyasal kimlik edinmesinden ok, AB ierisindeki merkez kapitalist lkelerin belirleyecei bir ekonomik yapnn sz konusu olaca anlamn tayabilir. ABye entegrasyon srecinde Trkiyenin tarm politikalarnda yaplmas beklenen nemli bir baka deiiklik de szlemeli tarmn hayata geirilmesidir. Szlemeli tarm destekleme politikalarnn daraltlmasyla girilen kk aile iletmelerinin tavsiyesi srecini daha da hzlandracaktr. zetle muhtemel dnm, krsaldaki kk aile iletmelerinin hzla proleterlemesi, topraktan kopmas ve i g yoluyla kentlere g etmesi eklinde gerekleecektir.30 ABye entegrasyon srecinde tarmdaki bu dnmler, krsal nfusun krdaki varlk koullarn byk oranda yitirecei ve eritecei anlamna gelmektedir. Zaten bu, Avrupa Birliinin Trkiye ile btnleme yolunda sunduu olmazsa olmaz bir arttr. Krsal nfus Avrupa Birlii lkeleri iinde %5 dzeylerindedir ve Trkiyenin krsal nfusunu %10 seviyesinin altna drmesi beklenmekte, dolaysyla, nerilen krsal politikalar ABnin bak asndan bir tutarszlk tamamaktadr. Nitekim Trkiyenin ABye girmesi AB nfus kompozisyonunda nemli bir deimeyi meydana getirecektir. Tek bana lkemizin etkisine bakldnda ise yle bir tablo ile karlalmaktadr; AB yzlmnde %18, AB nfusunda %15, AB GSYHsnda %2,2 art gereklemektedir. yeliimizin satn alma gc paritesine gre AB ortalama kii bana gelirinde yapaca etki ise negatif %9 dzeyindedir. Tm bu rakamlar nmzdeki dnemde ekonomik konulara younlamamz gereini net bir ekilde ortaya koymaktadr.31 Ancak Trkiyedeki krsal nfusun hzla %10 seviyesinin altna ekilmesinin nasl ve ne ekilde gerekleecei, krsal alandan kopan bu kitlenin topluma ve kentsel hayata entegrasyonun nasl salanaca hayati bir soru olarak durmaktadr. Ne var ki bunu, Trkiyenin bir trl stesinden gelemedii kyl bir toplum olma skntsnn almas iin nemli ve olumlu bir sre olarak grme eilimi kamuoyunda ska rastlanan bir yaklamdr. Akderin tespitleri bu duruma iyi bir rnek tekil etmektedir: Tarmsal nfusun fazla olmasnn nc, ama ou kez gzden karlan, bir nemli sakncas da, tarmsal nfusun kabarklnn kyl toplum olmaktan kp ehirli toplum olmay, geri kalm toplum olmaktan kp kalknm medeni bir toplum haline gelmeyi zorlatrmasdr. Nfusunun yarya yakn bir blmnn krsal kesimde yaayan ve grece ilkel yntemlerle tarm yapan kyllerden olutuu bir toplumun gelimi sanayi toplumu olmasnn, hele hele bilgi an yakalayabilmesinin zorluu ortadadr. (...) Kyllk geim tarzna, eldeki eitim ve salk imknlar ile teknolojik olanaklarn yetersizliine bal olarak oluan ve bulduuyla
30 Kafaolu, age, s. 26-28. 31 Cevdet Ylmaz, "Avrupa Birlii Mzakere Sreci ve Tarm Sektr", Demokrasi Platformu, say: 3, Yaz 2005, s. 82-83. 69

yetinmeye, azla idare etmeye, yeni maceralara atlmay gze alamamaya, doduu yerde yaayp lmeye, etrafta olan biteni fazla sorgulamamaya, topluma yn verecek karar alma srelerine fazla mdahil olmamaya dayal, duraan bir yaam tarzdr. Oysa bilgi an hedefleyen modern ehir toplumu daha hareketli, sorgulayan, risk almaya hazr, yeni maceralara atlmaktan, yeni yntemler denemekten ekinmeyen, daha ok retip daha ok kazanmaya ve rekabete dayal daha dinamik bir yaam tarzdr. Hayatmz kolaylatran binlerce yeni rn gelitiren, teknoloji reten, refah ve konforu daha hzl biimde artran kltr modern byk ehir eksenli dinamik kltrdr. Dolaysyla teknolojik ve ekonomik bakmdan ilerleyip kalknmak, gelimi lkelerin standartlarn yakalamak ve insanlarna daha konforlu bir yaam sunmak isteyen toplumlar hzla kyl toplumu olmaktan kurtulmak zorundadrlar. Bu saylan sakncalar gz nne alndnda imdiki %35lik tanmsal nfusu aamal olarak aa ekmek zorunludur. Bu balamda tarmsal nfusun nmzdeki 10 ylda %20ye, onu izleyecek 10 ylda da %10a ekilmesi hedeflenmelidir.32

III. BLM: YEN TARIM POLTKALARININ KENT SYASAL YAAMI VE SYASAL KLTR ZERNDEK OLASI ETKLER
Akderin belirlemelerine pek ok oranda katlmak mmkn olabilse de bir eylerin ters yz edilerek sunulduu hemen fark edilebilir. Trkiyede sanayi toplumu nndeki engel kyllk deildir, aksine sanayi toplumu olmann baarlamamas dolaysyla kyllk alamamaktadr. Krsal politikalarn neoliberal kabuller etrafnda yeniden biimlendirilmesi srecinde, benzer ters yz etmeler kent-kr ve siyaset ilikileri etrafnda da tekrarlanmaktadr. Krsal toplumun siyasal davran kalplar toplumun siyasal modernlemesi nndeki en byk engel olarak tarif edilmekte, krsal nfusun tasfiye edilmesiyle birlikte Trkiyenin siyasal kltrn olumsuz anlamda belirleyen pek ok faktrn de tasfiye olaca beklenmektedir. Bylece tarmn neoliberal politikalara teslim edilmesi, modernleme ve demokratikleme anlamnda da byk bir imkn olarak grlmektedir. Kentleme modern toplumun temel karakterlerinden biri olarak kabul edilmekte ve modernleme srecinin en nemli paras olarak anlamlandrlmaktadr. Modernist sylemde krsal hayatn tasfiyesi, uygarln ilerlemesinin ve modern toplumunun inasnn temeli olarak grlmektedir. Ancak krsal yaantnn hzl bir ekilde tasfiyesinin kentleme srecini ve dolaysyla siyasal modernlemeyi kendiliinden balatacan ummak da yanlsamann baka bir boyutudur. Kentleme, yalnzca insanlar kent olarak adlandrlan yere ekme srecini belirtmekle kalmamakta, insanlarn kentin yaam biimini benimsemesi anlamna da gelmektedir.33 Krsal nfusun hzl ve plansz bir ekilde erimesiyle, krsaldan akan nfusun kentlerde sanayi ve hizmet sektrlerinde i bulmasn, bu ekilde topluma entegrasyonun hzla salanacan

32 Akder, age, s. 29-30. 33 Louis Wirth, "Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme", 20. Yzyl Kenti, ev.: Blent Duru / Ayten Aklan, mge Yay., Ankara, 2002, s. 81. 70

ummak, bu kitlenin hzla kent yaantsnn avantajlarndan yararlanabilir duruma geleceini, bununla birlikte, paternalist ve klientalist iktidar ilikilerin nesnesi olmaktan kp kentteki siyasal srelere katlan ve iktidar denetleyip ona yn veren yaplarn iine gireceini, hatta sivil toplumun inasnda roller oynayacan ve bu suretle demokratik bir toplum kurma yolunda da nemli admlar atlacan beklemek tehlikeli bir iyimserlik iermektedir. Bu konuda iyimser bir beklenti iinde olan yazarlar genellikle sanayi devrimi sonrasndaki Avrupa kentlerinin krsal nfusu hzla emmesini ve bunu takip eden kentleme srelerini rnek olarak gstermektedirler. Ancak Samir Aminin bu konudaki belirlemeleri bu ikisinin ayn olmadn vurgulamaktadr: Kapitalizmin savunucular, Avrupada kylerden kentlere glerle tarm sorunun zldn ileri sryorlar. Gney lkeleri de bir iki yzyllk gecikmeyle ayn dnm neden gerekletirmesinler? Burada unutulan husus udur ki, XIX. yzyl Avrupasnda sanayi ve kent hizmetleri ok fazla igcne ihtiya duyuyordu, geri kalan da kitleler halinde Amerika ktasna g etmiti. Bugnn nc Dnyas byle bir imkna sahip deil. Ondan istendii gibi rekabeti olabilmesi iin, tartmasz ok az emek kullanan, modern teknolojilere bavurmak zorunda.34 Hzl ve arpk kentleme ile i g, Trkiye toplumunun yabancs olduu olgular deillerdir. G olgusu, neredeyse bir yzyldr Trkiye toplumsal yapsn belirleyen temel dinamiklerden biri olmutur. Avrupa Birliine entegrasyon ve neoliberal politikalar erevesinde uygulamaya geirilen yeni tarm politikalarnn Trkiyede yeni bir g dalgas yarataca ve hatta bir sredir yaratmaya balad kabul edilmektedir. Ancak 1980 sonrasnn hzl kentlemesinin sonular, nceki g dalgalarndan farkl sonulara gebedir. 1980 ncesinin sosyal devleti ekonomi politikalar kente g eden kitleleri belli llerde ve belli bir zaman aralnda da olsa kente entegre edebilmi, en azndan gmen kitlelerde kentsel yaama dnk iyimser bir hava yaratabilmitir. Kaygalak 70lerden itibaren bu ruh halinin deimeye baladn saptamaktadr: Kentlerin kenar mahallelerinde daha yksek bir yaam standardna sahip olmak iin frsat kollayan gmenler, isizliin hzla artt, alanlarn cretlerinin drld, rgtllklerin zayflatld, sosyal adalet kavramnn yerini bireyciliin, rekabetin ald ve orta snflarn byk bir blmnn yoksullat neoliberal yeniden yaplanma koullarnda bu umut ve beklentilerine veda etmek zorunda braklmtr. nk bu koullardaki kentsel ortama gelen gmenlerin, kent ekonomisinin herhangi bir sektrdeki istihdam artk yalnzca gecikmeye uramamakta, isizlik ve kentin olanaklarndan dlanma durumu sreklilik kazanmaya balamaktadr.35 Buna gre, g eden kitleler iin kent artk yeni bir yaam umudu deil ancak bir hayatta kalma umudu haline gelmektedir. Neoliberal politikalar ncesi dnemde, kente g edenler bir

34 Amin, age, s. 9. 35 Sevilay Kaygalak, "Yeni Kentsel Yoksulluk, G ve Yoksulluun Mekansal Younlamas", Praksis, 2001, say: 2, s. 133. 71

sre boyunca, enformel sektr denilen, sreklilii ve gvenceleri olmayan ilerde alarak hayatn srdrmekte ve belli bir sre sonra formel sektre geebilmektedir. Krayn ifadesiyle kente gen kylnn yeni retim ilikilerine girmesi, kendi toprandan kopmas gibi kolay ve abuk olmamaktadr.36 Kent yoksulluu bu anlamda kente yeni g etmi kitlelerin yaad sreli, geici bir dnemi ifade eden bir toplumsal durumdur. Ancak Kaygalak, bu durumun artk deitiini, enformel sektrn bir gei ve formel sektre giden bir basamak olmaktan karak kalclatn, buna bal olarak kent yoksulu olarak adlandrlan toplumsal kesimin giderek genilediini ve bunun srekli bir toplumsal durum haline geldiini saptamaktadr.37 Kent yoksullar kitlesinin srekli geniliyor olmas ve artk kalc bir mesele haline gelmesiyle, kent hayatnn ieremedii, darda kalan kitle giderek bymekte, kentsel avantajlar ve kentsel davran biimlerini edinemeyen, kentin iinde ama dnda bir kitle olarak kalmaktadr. Kentleme ile modernleme arasnda dorudan iliki kuran, kentlemenin kitleleri siyasal anlamda mobilize ettii ve siyasal davranlarn gelitirdii, bu ekilde bir kentlilik bilinciyle beraber bir yurttalk bilincinin olutuu, siyasal bilincin ykseldii paradigmas38 kent yoksulluunun yeni durumu karsnda geerliliini yitirmektedir. Krsaln tasfiyesiyle gerekleen hzl kentleme sreci, yeni kentliler ve yurttalar deil, geni bir dlananlar kitlesi retmektedir. Bu kitle, iinde yaad kentle, kentin kurumlar ve davran kalplaryla olumlu bir iliki kurmann kendisi adna bir anlam ifade etmediini ksa srede kavramaktadr. Kent yaamndan beklentileri son derece dk olan bu umutsuz kitlenin siyasete bak daha ok, sorunlara ksa vadeli, pragmatik zmler retmeye yneliktir. Siyasal katlm bununla snrl olan sz konusu kitle genellikle kendilerine gecekondu aff, yiyecek yardm gibi vaatlerde bulunan, yksek maliyetli seim kampanyalar yrtebilen poplist siyasi partilerin manevralarna ara olmakta, bu tip partilerce oy deposu olarak alglanmaktadr.39 Dier yandan g alan kentin yerli kitleleri, gmen kitlelerini yerleik hayatlarna ve deerlerine dnk bir tehdit olarak alglamaktadr. Gmen kitle kentin yerleik yaam biimine uyum gstermedii gibi, igc arz anlamnda da yerli kitlelerin zellikle alt snf mensuplar asndan sknt dourmaktadr. Krayn ifadesiyle, yeni gelenler, eski esnaf ve zanaatkr grubunun ayakta duran kesimi iin nemli bir bask yaratmaktadr. nk snrl bir pazar iin yaplan yar iyice keskinlemektedir. Eski kentli gruplar, ilerini yitirme sreci ile kar karya kalmaktadrlar.40 Bu durum kentin yerlilerini gmenlere kar ayrmclk, ovenizm, rklk temellerinde tepkiler gelitirmeye ynlendirmektedir. Gmen kitleler ise yoksulluun yan sra ayrmcln ve dlanmln karsnda geleneksel aidiyetlerine sarlmakta, etnik kimlik, dinsel ortaklk ve

36 Mbeccel B. Kray, Kentleme Yazlar, Balam Yay., stanbul, 2003, s. 97. 37 Kaygalak, age, s. 133. 38 Hseyin Bal, Kent Sosyolojisi, Turhan Yay., Ankara, 1999, s. 140,143. 39 Mustafa Snmez, "stanbul Semeninin 50 Yllk Tercihi", Birikim, 1999, say: 123, s. 99, 103. 40 Kray, age, s. 99. 72

hemerilik zerinden bir aradalklar gelitirmekte, bu ie kapanma olgusu ise gmen kitlelerin kentle btnlemesi nnde ayrca bir engel tekil etmektedir.41 Gmenler ile yerlilerin bu gerilimli ilikisi sonucunda kentlerde etnik milliyetilik ve radikal sa eilimler birbirinden beslenerek ykselmekte, kentler birbirine tahamml olmayan kitlelerin ortak meknlar paylamak zorunda brakldklar gerilim ve atma alanlarna dnmektedir. Ersan Ocakn ifadesiyle ge kapitalistleen lkelerin kentleri, siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel olarak birbirinden uzak toplumsal kesimlerin bir arada yaad ve gerilimlerin srekli artt bir eitsizlikler mekn halindedir.42 zellikle Krt nfusun g ettii ve younlat ehirlerdeki bu gerilim lke siyasetini de belirlemekte, radikal sa partiler ve oluumlar bu gerilimden fazlasyla beslenmekte, siyasi iddet olaylar lke apnda yaygnlamaktadr. Trkiyede i gn yaratt travmalar, youn d g alan ve mlteci aknna urayan Avrupa metropollerinde yaananlara benzer sonular dourmaktadr: Hayli kalabalk gmen iilere sahip Avrupa lkelerinde yabanc dmanln bayrak edinen yeni milliyeti akmlarn iddet eylemlerini deilse bile bu eylemlere gereke olan tezlerini sempati ile karlayan yerli nfusun giderek artmas da dndrc bir gstergedir. tekini red ya da en azndan teki ile arasna hiyerarik bir mesafe koyma temelinde gelien bu etnik, dini kimliklere ekilme ve bu karakterdeki topluluklar oluturma, bunlara snma eilimleri u noktada aka demokrasiye kar kmyor grnmekteyse de, demokrasinin temel varsaym ve deerlerinden biri olan insanlarn eitlii, edeerlilii fikrinin tam kartndaki bulank sulardan beslendikleri de ortadadr.43 Kent yoksulluunu tarihsel olarak daha nceden deneyimleyen merkez kapitalist lkelerin mevcut durumu, lkemiz metropollerinin yaayaca dnmler iin nemli ipular vermektedir. Merkez lkelerin metropolleri, ieremedikleri byk gmen kitleler karsnda mevcut neoliberal politika setleriyle zm retememekte, sorun sadece bir gvenlik sorunu olarak tarif edilmektedir. Enformel sektrn hzla genilemesi ve dlanmlar ve umutsuzlar kitlesinin her geen gn artyor olmas, haliyle ehirleri su merkezleri haline getirmektedir. Sululuun ykselmesi karsnda bir yandan otoriter devlet uygulamalar meruluk kazanmakta ve kent gvenlik kayglaryla militaristletirilmekte,44 bir yandan da kentin meknsal rgtlenmesi ciddi dnmler geirmektedir. Kentlerin her geen gn daha fazla kriminal bir hal almas, stanbul ve Ankara rneklerinde de gzlemlenebilecei zere, zellik orta ve st snflarn ehir merkezlerinden uzaklamasn, merkezden uzak banliylerde ve site tipi yerleim alanlarnda kmelenmelerini salamaktadr.
41 Tahire Erman, "Meknsal Kmelenme, Siyaset ve Kimlik", Kentleme, G ve Yoksulluk, Trk Sosyal Bilimler Dernei, maj Yay., Ankara, 2002, s. 1-15; ayrca bkz. Ali Ekber Doan, Birikimin Hamallar - Kriz, Neo-Liberalizm ve Kent, Donkiot Yay., stanbul, 2002, s. 229. 42 Ersan Ocak, "Kentin Deien Anlam", Birikim, 1996, say: 86/86, s. 35. 43 mer Lainer, "Kentlerin Dnm", Birikim, 1996, say: 86/87, s. 13. 44 Ali Ekber Doan, "Trkiye Kentlerinde Yirmi Yln Bilanosu", Praksis, 2001, say: 2, s. 104; Mike Davis, "Kentsel Denetim Blade Runner'n tesinde", Birikim, 1996, say: 86/87, s. 64-68. 73

Orta ve st snflarn imgelemlerinde kent merkezi giderek gvensizliin, iddetin, suun, yozlamann, lgnln, akldln ifadesi haline gelmektedir. Bu snflar kent merkezleriyle olan ilikilerini en aza indirmekte, gndelik yaamn btn ihtiyalarn merkeze gitmeksizin giderebilecei yerleim alanlarnda srdrmekte,45 dolaysyla kent yaantsnn dna kmakta, kendi kendini kentin ve kentsel ilikilerin dna atmaktadr. Kentte byk bir dlanmlar kitlesiyle birlikte kendini darda tutan ve kentten yaltan bir kitle de olumaktadr. Bu kitle yaltlm ve gvenlik merkezli bir hayat tercihiyle beraber, giderek, otoriter ve muhafazakr tnlar ar basan siyasi eilimlere doru ynelmekte, bu durum kentin gerilimli ve atmal siyasi kltrn besleyen bir dier faktr olmaktadr.46

SONU
Trkiye toplumu Avrupa Birliine entegrasyon srecinde, hukuki ve kurumsal yapsnda olduu kadar toplumsal yapsnda da ciddi dnmler geirmektedir. phesiz, Avrupa Birliine entegrasyon sreci dnyann iine girdii kreselleme dneminden ve btn dnyada hayata geirilmekte olan neoliberal politikalardan bamsz deerlendirilemez. Bu srete tarm sektr tm dnyada olduu zere Trkiyede de ciddi bir dnm geirmektedir. Avrupa Birliinin Trkiyeye nerdii politikalar da neoliberal tarm politikalar ile IMF ve Dnya Bankasnn yapsal uyum reeteleriyle tam bir paralellik gstermektedir. Dnyann ve kapitalizmin geirdii dnmlere uyum gstermek zere toplumsal hayat batan aa deiim gsteren lkelerin balca skntlarndan birini tarm reformlar oluturmaktadr. Trkiye gibi ge kapitalistleen ve krsal yaantnn nem tad toplumlar iin bu sre ok daha sancldr. Yeni politikalarn balca ynelimleri, tarmn ticariletirilmesi ve kapitalistletirilmesi; tarmsal retimin alacak yeni pazar ve yatrm alanlar arayan sermayenin ihtiyalar dorultusunda dzenlenmesi; tarmsal retimin zerindeki devlet kontrolleri ve desteklerinin aama aama sona erdirilmesi eklindedir. Bu sre Trkiye toplumu asndan sadece ekonomik deil, demografik, sosyal ve siyasal anlamda pek ok sonucu beraberinde getirmektedir. Ge kapitalistlemenin bir sonucu olarak geleneksel tarm faaliyetlerinin nfusun azmsanamayacak bir kesiminin balca geim kayna olduu toplumlar iin neoliberal politikalarn tarm alanndaki etkileri ok ciddi sonular dourmaktadr. Bu tip lkeler bnyelerinde, yaadklar ge kapitalistleme srelerinin skntlarn barndrdklar gibi, ge kapitalistlemenin bedelleri neoliberal dnemle birlikte katmerlenmektedir. Krsaln tasfiyesi ve bunu takip edecek i g dalgas, sosyal devlet uygulamalarndan vazgeildii bir dnemde mevcut kentleme ve nfus art karsnda dahi yeterli dzeyde sanayileme ve istihdam potansiyeline sahip olmayan bir lke iin pek ok sorun douracaktr. ABye entegrasyon srecinde krsalln tasfiyesiyle birlikte, Trkiye toplumunun tamamen kentli bir toplum haline geleceine dair beklentiler gerekliin ok uzanda durmaktadr. Yeni g dalgasyla birlikte kentlere akn edecek kitleler byk oranda kentin ieremeyecei ve hzl kentlemenin bir sonucu olarak kentlileemeyen bir kitleyi oluturmaktadr. Bu kitle45 Richard Sennett, Kamusal nsann k, ev.: Serpil Durak/Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., stanbul, 2002, s. 377-386. 46 Doan, "Trkiye Kentlerinde Yirmi Yln Bilanosu", s. 104-105. 74

nin kente entegre olamamas 1980 ncesinin i glerinin yaratt travmalardan ok daha ar sonulara yol amaktadr. Gmen kitlelerini kentlerde bekleyen, zorlu fakat geici bir entegrasyon sreci deil, kalc bir dlanmlk durumu olmaktadr. Bu dlanmln ksa srede bilincine varacak olan gmen gruplar kentsel ve modern aidiyetlerin dnda aidiyetler gelitirmek zorunda kalacaklardr. Ayrca g alan kentlerdeki yerli kitlelerin gmenler karsndaki tepkileri de gz nnde bulundurulduunda, kentin pek ok sosyal ve siyasal gerilime maruz kalaca ortadadr. nmzdeki dnemin kentleme biimlerini, sosyal yaantsn, siyasal kltrn ve yapsn byk oranda bu dinamikler belirleyecektir.

KAYNAKA
AKDER, A. Halis, Dnya Ticaret rgtnn Tarm Anlamas? Tehdit mi? Frsat m?, Demokrasi Platformu, 2005, say: 3. AMIN, Samir, Kapitalizm ve Yeni Tarm Sorunu, zgr niversite Forumu, 2004, say: 28. BAL, Hseyin, Kent Sosyolojisi, Turhan, Ankara, 1999. BORATAV, Korkut, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, mge, Ankara, 2004. CLAESSEN, Henri J.M ve SKALNIK, Peter, Erken Devlet, ev.: Alaeddin enel, mge, Ankara, 1993. ALAR, Yksel, Trkiyede Tarm Tartmak zerine, zgr niversite Forumu, 2004, say: 28. DAVIS, Mike, Kentsel Denetim - Blade Runnern tesinde, Birikim, 1996, say: 86/87. DOAN, Ali Ekber, Birikimin Hamallar - Kriz, Neo-Liberalizm ve Kent, Donkiot, stanbul, 2002. DOAN, Ali Ekber, Trkiye Kentlerinde Yirmi Yln Bilanosu, Praksis, 2001, say: 2. ERMAN, Tahire, Mekansal Kmelenme, Siyaset ve Kimlik, Kentleme, G ve Yoksulluk, Trk Sosyal Bilimler Dernei, maj, Ankara, 2002. ERAKTAN, Glcan, Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trk Tarm: Sorunlar, neriler, Demokrasi Platformu, 2005, say: 3. GLER, Birgl Ayman, Yeni Sa ve Devletin Deiimi, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits, Ankara. GNAYDIN, Gkhan, Kreselleme Srecinde Trkiye Tarm Sektr: Belgelerin zinde Bir Analiz, Demokrasi Platformu, 2005, say: 3. HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan 20. Yzyla, ev.: Murat Belge, letiim, stanbul, 2003. KAFAOLU, A. Baer, Tarmda nsanlk D Gelime, Tarm Bolluk inde Yoksulluk, Kaynak, stanbul, 2002. KAYGALAK, Sevilay, Yeni Kentsel Yoksulluk, G ve Yoksulluun Mekansal Younlamas, Praksis, 2001, say: 2. KAZGAN, Glten, Kreselleme ve Ulus Devlet, stanbul Bilgi niversitesi, stanbul, 2002. KAZGAN, Glten, Tarm ve Gelime, stanbul Bilgi niversitesi: stanbul, 2003. KIRAY, Mbeccel B., Kentleme Yazlar, Balam, stanbul, 2003. KRISHAN, Kumar, Sanayi Sonras Toplumdan Post Modern Topluma, ev.: Mehmet Kk, Dost, Ankara, 1999. LANER, mer, Kentlerin Dnm, Birikim, 1996, say: 86/87. MARX, Karl - ENGELS, Friedrich, Komnist Parti Manifestosu, Sol, Ankara, 1998. OCAK, Ersan, Kentin Deien Anlam, Birikim, 1996, say: 86/86. THOMPSON, E.P., ngiliz i Snfnn Oluumu, ev.: Uygur Kocabaolu, Birikim, stanbul, 2004. SENNETT, Richard, Kamusal nsann k, ev.: Serpil Durak/Abdullah Ylmaz, Ayrnt, stanbul, 2002.
75

SNMEZ, Mustafa, stanbul Semeninin 50 Yllk Tercihi, Birikim, 1999, say: 123. WALLACH, Lori - SFORZA, Michelle, DT Kimin Ticaret rgt?, ev.: Deniz Ayta, Metis, stanbul, 2002. WIRTH, Louis, Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, 20. Yzyl Kenti, ev.: Blent Duru - Aklan, Ayten, mge, Ankara, 2002. WOOD, Ellen Meiksins, Kapitalizmin Tarmsal Kkenleri, Tarm Bolluk inde Yoksulluk, ev.: A. Baer Kafaolu, Kaynak, stanbul, 2002. WOLF, Eric R., Kyller, ev.: Abdulkerim Snmez, mge, Ankara, 2000. YETKN, brahim, Trkiyede Tarmsal Yap, Dnm Sreleri ve Alternatif Bir Senaryo, zgr niversite Forumu, 2004, say: 28. YILMAZ, Cevdet, Avrupa Birlii Mzakere Sreci ve Tarm Sektr, Demokrasi Platformu, 2005, say: 3.

76

AB, TRKYE TARIMI VE KALKINMA

Abdullah AYSU Trkiye Tarmclar Dernei

Avrupa Birlii lkelerinin 1992 yl ncesinde dnya pazarlarn kendilerine serbest klan, kendi lke pazarlarn ise nc lkelere bir nevi kapal tutan tarzlarn 1992 reformu ile birlikte serbest piyasaya atklar bilinmektedir. AB Ortak Tarm Politikasnn 1992 reformunun kresel kapitalizm ile birleme/buluma reformu olduu AB iftileri tarafndan da paylalan bir fikirdir. Bilindii zere 1998 ylndan bu yana AB ile Trkiye arasndaki ilikiler ilerleme raporlar ngrleri dorultusunda yrtlmtr. Bu nedenle Trkiye tarm kesiminin AB OTPsine uyum konusunu ilerleme raporlarndaki ngrler dorultusunda irdelememeye alacaz.

LERLEME RAPORLARI
lk ilerleme raporu 1998 ylnda yaymlanm ve krsal alanla ilgili konular Tarm bal altnda ele alnmtr. Bu balk altnda, Trkiyede mevcut tarm arazisi ve bu alanda sulanabilen arazi miktar ile tarmn GSMHdeki ve istihdamdaki pay gibi veriler verilmitir. Ayrca Trkiyede bu dnemde 4,5 milyon iletmenin varl ile var olan arazinin mlkiyet yapsnn danklndan da sz edilmitir. Ayn raporda Trkiyenin tarmsal rn ticaretinde ABnin nemli bir paya sahip olduu belirtilmi, tarmsal gda sektrnn halen zelletirme srecinde olduuna ve ay, ttn, eker hububat gibi nemli rnlerde devletin rolnn belirleyiciliine dikkat ekilmi, tarm politikalar mdahaleci bulunmutur. Sz konusu raporla, btn abalara karn kalite ve salk denetimlerinin yetersiz, laboratuar saysnn ok az olduuna da dikkat ekilmitir. Raporun Strateji Teklifleri bal altndaki blmnde Trkiyenin kendi tarmsal politikasn OTPye uyumlu hale getirme ynndeki ilerlemesinin yetersizliinin alt izilmitir. 1999 ylnda yaplan Helsinki Zirvesinde Trkiyenin ABye adayl karar alnm ve ABnin Yeni Genileme Politikas erevesinde dier aday lkelerle eit statde olaca rapora konulmutur. Trkiye-AB ilikileri alnan bu kararla yeni bir evreye girmitir. 1999 Yl lerleme Raporu 1999 yl ilerleme raporunda 1998 yl raporu verileri tekrarlanmtr. Rapor, alkoll iecekler, hububat, ay, eker ve krmz ette devlet faaliyetin younluunun devam ettiinden ve bu alanda nemli ilerlemelerin gereklemediinden sz etmektedir. ki raporun ortak yan, krsal alann yalnzca tarmsal faaliyet mekn olarak grlp deerlendirilmi olmas ve krsal alandaki yaamn bir kltr olduunun grmezden gelinmesidir.
77

Ayrca AB, raporlarda devletin piyasa dzenleyici kurumlarnn devam etmesinden duyduu rahatszl hemen her raporda dile getirmektedir. AB Trkiye tarmn serbest piyasaya amak ve tarm kesimini serbest piyasaya amak iin aba gsterirken tarm alanndaki altyap noksanln ve yapsal sorunlar grmezden gelmektedir. Bu srete kk ve orta lekli iftilerin tasfiye olup olmayaca AByi ilgilendirmemektedir. 2000 Yl lerleme Raporu 2000 yl ilerleme raporunun Tarm bal altnda tarm sektrnn istihdam konusundaki ve GSMH ile d ticaretteki yerini hl koruduundan sz edilmekte, kk iletmelerin varln koruduu ve tabanda ifti rgtllklerin yetersiz kald belirtilmektedir. Ancak Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerine (TSKB) ilikin 4572 sayl kanunun iftilerin birbirleriyle tketicilerle ve devletle bann koparlmasna neden olduu grmezden gelinebilmektedir. 2000 yl ilerleme raporu ngrleri dorultusunda, girdi sbvansiyonlar kaldrlarak piyasay dzenleyen tarmsal KTler zelletirilmekte, bunun sonucunda lkemizde her elli saniyede bir ifti iflas eder duruma gelmektedir. 2000 yl ilerleme raporunu nceki raporlardan ayran zelliin, tarm ile krsal kalknmay ayr balklar altnda incelemeye almas olduunu belirtmek gerekir. Trkiye 1998, 1999 ve 2000 ilerleme raporlarnn ardndan 8. Be Yllk Kalknma Plann hazrlamtr. 8. Be Yllk Kalknma Plan 8. Be Yllk Kalknma Plan (BYKP) 2001-2005 dnemini kapsamaktadr. AB ilikilerine geni yer veren sz konusu planda, kreselleen dnyada blgesel btnleme hareketlerinin nemine vurgu yaplm,1 yine bu plan dneminde katlm ortakl ve ulusal program hazrlklar iin nemli abalara giriilmitir. 2001 Yl lerleme Raporu 2001 tarihli ilerleme raporunda, krsal alana ilikin son ilerleme raporundan bu yana mevzuatta bir ilerleme olmadna, ancak Trkiyenin tarm politikas reformu alannda bir dizi tedbir aldna yer verilmekte ve Gl Ekonomiye Gei Program erevesinde tarmsal politikalara yn verileceinden sz edilmektedir. Ayrca, nceki ilerleme raporlarnda Krsal Kalknma olarak kullanlan balk, bu ilerleme raporunda Krsal Kalknma ve Ormanclk olarak deitirilmitir. 8 Mart 2001de kabul edilen Katlm Ortakl Belgesiyle balantl olarak Trkiye ulusal program hazrlanarak ABye sunulmutur.

1 78

DPT 2000, 8. Beyllk Kalknma Plan 2001-2005, DPT Yayn, Ankara.

ULUSAL PROGRAM
Tarmsal adan ksa ve uzun vadede gerekletirilmesi taahht edilen konular unlardr:2 Ksa Vadede Tarmsal reformlara devam edilmesi; Arazi kayt sistemi, hayvan kimlik sistemi ve bitki pasaport sisteminin gelitirilmesi; Tarmsal pazarlarn izlenmesi; evresel, yapsal ve krsal kalknma tedbirlerinin uygulanmas ve idari yaplarn gelitirilmesi; Hayvan ve bitki sal konusunda AB mevzuatyla uyum iin strateji belirlenmesi; Laboratuar testleri ve denetim dzenlemelerinin kapasitelerinin iyiletirilmesi; Balklk pazarlarn ve yapsal gelimeleri izlemek amacyla idari yapnn kurulmas, balklk filosu kaydnn yerine getirilmesi. Yukardaki verilerden, ulusal programda ksa vade bal altnda ABnin istedii, IMFnin lkemizde uygulattrd ve tarmmzda tahribata neden olan reformun srdrlecei anlalmaktadr. Orta Vadede Tarmsal reformlarn en ksa zaman dilimi ierisinde tamamlanmas; Tarmsal ve krsal kalknmada AB mktesebatna uyum hazrlklarnn tamamlanmas; ABnin sala uygunluk ve halk sal standartlarna uyum salamak iin;; Gda iletme tesislerinin modernizasyonu, Test ve tehis imknlarnn daha da artrlmas. Hkmetler ve ilgili bakanlklar ngrld gibi panel, seminer ve toplantlar dzenlenmiler, bu toplantlarda baz tarm kurulular ve rgtlerinin grlerini de almlardr. Ancak, katlmc tarm kurulularnn ve rgtlerinin grleri sadece dinlenmi, asla dikkate alnmamtr. Trkiyenin 2001 ylnda hazrlad ulusal programn ardndan AB, 2002 yl ilerleme raporunu yaynlamtr. 2002 Yl lerleme Raporu 2002 yl ilerleme raporunda hkmetimizin 2000 ylnda balatt tarm reformunu devam ettirdii, ancak mevzuat uyumundaki ilerlemenin snrl kald belirtilmitir. Krsal kalknma konusundaki neri blm adeta bir uyar gibidir. Bu blmde Trkiyenin AB mevzuatyla ilgili deerlendirmesini tamamlanmas; Tarmsal ve krsal sektrlerin yeniden yaplandrlmas;

24 Mart 2001 tarih ve 24352 mkerrer sayl Resmi Gazete. 79

 Kalknmay destekleyecek uygun idari yaplarla birlikte kapsaml planlara devamnn tevik edilmesi istenmitir. Kuramsal reformla ilgili olarak da Tarm, ormanclk ve krsal kalknma ile ilgili kurumlarn says ve bunlarn organizasyonundaki karmakln; Tekilatlardaki sorumluluklarn dankln, mulakln, hantalln giderilmesi konusunda uyarlara yer verilmitir. Kurumlar aras grev ve koordinasyonun belirgin olmad, hantal kald bilinen bir gerektir. Bu gerein AB tarafndan da alt izilmitir. Tarmsal ve krsal sektrlerin yeniden yaplandrlmas gerektii dorudur; ancak yaplandrmann Trkiye tarmnn gereklii gz nnde bulundurularak gerekletirilmesi gerekirken, ne yazk ki uygulama byle olmamtr. 2003 Yl lerleme Raporu 2003 yl ilerleme raporunda Trk hkmetinin 2000 ylnda kabul ettii tarm politikalar deerlendirilmi, tamamlayc tedbirler olarak da tarm sat kooperatifleri ve birliklerinin yeniden yaplandrlmas ile tarmsal KTlerin zelletirilmesi istei yenilenmitir. Raporda desteklerin azaltlmas, teke indirgenmesi ve sbvansiyonlarn kaldrlmas ynndeki istekler iftileri gszletirecek nitelikte olmasna karn hkmetler ne yazk ki bu isteklere yant vermitir. 2003 ilerleme raporu ile birlikte Trkiyenin kaydettii ilerlemeler ve oluan yeni gereklilikler dorultusunda katlm ortakl belgesi 19 Mays 2003 tarihinde kabul edilmitir. 2003 Katlm Ortakl Belgesi 2003 katlm ortakl belgesinde hedefler ksa ve orta vadeli hedefler olarak iki blm halinde dzenlenmitir.3 Katlm ortakl belgesinin ieriine bakldnda Trkiye tarmn serbest piyasayla buluturup btnletiren ve kendine has hibir diren noktas brakmayan bir belge olduu grlecektir. Trkiye bu belgedeki uyar ve hedefler dorultusunda 2003 yl ulusal programn hazrlamtr. AB yelik Yolunda Trkiye Krsal Kalknma Politikas Raporu 2003 ylnda Trkiye ile AB arasnda krsal ilikileri ekillendiren Avrupa Birlii yelik Yolunda Trkiye Krsal Kalknma Politikas Raporu yaymlanmtr. Tarm ve Kyileri Bakanl Krsal Kalknma Grubu tarafndan hazrlan rapor, 2001 ylnda hazrlanan ulusal programn krsal kalknma ile ilgili ksa vadede yaplmasn taahht ettii konular temel almtr. Sz konusu rapor, ABnin krsal alana ilikin mevcut durum ve politikalarn ayrntl ele alan, gelecee ynelik eitli kestirimler ieren nemli bir belgedir.
3 M. Bakrc, Trkiyede Krsal Kalknma, Kavramlar, Politikalar, Uygulamalar, s. 244ten derlenmitir. Nobel Yayn Datm, Ankara, 2007.

80

2004 lerleme Raporu 2004 ilerleme raporunda tarm alannda uygulanabilir birok kuraln bulunduu, bu kurallarn kamu tarafndan etkin bir biimde hayata geirilmesi gerektii sylenmekte, OTPnin ileyebilmesi iin bu kurallarn temel olduu belirtilmektedir. Raporda, Trkiyede 2004 sonuna kadar Tarm ereve Kanunu karlaca ngrlmekte ve bu kanuna dayal olarak ikincil mevzuatn temelini oluturmak iin 2004 yl aralk aynda Tarm Stratejisi 2006-2010 hazrlanmaktadr. Strateji, kaynaklarn etkin kullanmn ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeleri de kapsayan boyutuyla birlikte geni olarak ele almsa da bugne kadar die dokunur bir gelime salanabilmi deildir. Zaten tarm strateji belgesine bakldnda, irketler karna dnya ticaretinin anayasasn belirlemeye/hazrlamaya alan DTnn istekleri dorultusunda hedefler ierdii grlr. Belge kresel kapitalizme entegre olmu, tarmda serbest piyasay benimsemi bir AB OTPsine uymaya koulludur. Sz konusu belgede, retici Birlikleri Yasas karlmas nerilmi, karlan bu yasayla iftileri birlik yapmann deil, ayrkslatrmann kanunu yazlmtr. 2005 Yl lerleme Raporu lerleme raporlarnn sekizincisi 2005 yl ilerleme raporudur. Bilindii gibi, nceki raporlarda Tarm ana bal altnda Krsal Kalknma veya Krsal Kalknma ve Ormanclk balklar yer almtr. Bu raporda ise ana balk olarak Tarm ve Krsal Kalknma tercih edilmitir. Bu, elbette ki ABnin krsal kalknmay tm retim srelerinden bamsz alglama yaklamyla bire bir ilgili bir durumdur. Bu ilerleme raporunda bir nceki ilerleme raporundan bu yana geen srede tarm ve krsal kalknma alanndaki uyumlatrma konusundaki ilerlemenin snrl olduu belirtilmekte, Tarm ereve Yasasna temel oluturan Trkiye tarm stratejisinin kabul edilmesinden olumlu bir gelime eklinde sz edilmektedir. Ancak, srdrlebilir ve rekabeti bir tarmsal gda sektr yaratlmas, gda gvenlii standartlarnn gelitirilmesi, eitlendirmenin tevik edilmesi ve tarmsal ereve planlarndaki gelimelerin geri olduu belirtilmektedir. Raporda organik tarm da ele alnmakta, Organik Tarm Yasasnn 2004 yl aralk aynda meclisten karlmas olumlanmaktadr. Organik Tarm Yasasnn sertifikalandrma ilemlerini irketler eliyle yrtmeye yasal gvence getirmesi ve kamunun sertifikalandrmada devre d braklmasnn yanllndan hi sz edilmeyip yasa genel olarak olumlu karlanmaktadr. Yasada, kimyasala dayal endstriyel tarmn neden olduu salk sorunlarnn yaratt panii ranta dntrmeye alan irketlere kar izlenebilecek merkezi bir politikaya da yer verilmemitir. Organik tarmn esasnda srdrlebilir kyl tarm demek olduu unutulduu gibi, yasada bu tarm tarznn srdrlebilmesi, yani iftilik mesleinin yrtlmesi konusunda hibir politik, ekonomik ve sosyal ngr bulunmamaktadr.
81

3 Ekim 2005 tarihinde mzakerelere balanmas karar alnmasnn ardndan Trkiye-AB ilikilerinde hzl bir alma balam, otuz be balk altnda tarama ilemleri srerken, AB mktesebatna ve sektrel politikalarna uyum iin bir dizi yasal dzenlemeye ve planlamaya dair almalara devam edilmitir. 2006 ylnda tarmsal ve krsal kalknma konularnda ok sayda yasa, tzk ve ynetmelik karlmtr. Bunlarn en nemlileri arasnda Krsal Kalknma Strateji Belgesi ile Tarm Kanunu saylabilir. 2006 yl katlm ortakl belgesi 26 Ocak 2006 tarihinde kabul edilmitir. Belgede Trkiyenin yelik iin yapt hazrlklardaki ncelikli alanlara arlk verilmitir. 2006 ylnn balarnda, 25 Ocak 2006 tarih ve 5449 sayl Kalknma Ajanslarnn Kuruluu, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanun karlmtr. Kanunda kamu kesimi, zel kesim ve sivil toplum kurulular arasnda ibirliini gelitirmek diye ifade edilen ve adna ynetiim de denilen yeni olgunun, kresel kapitalizmin kendini irin gsterme ve smrsn sorunsuz devam ettirme abasnn dier ad/dier yz olduu sylenebilir. Kalknma ajanslarnn ierik ve ilevine bakldnda, AB OTPnin iselletirilmesi, dier bir deyile Trkiye tarmn AB OTPsine uyarlamada bu ajanslara koordinasyon grevi verilmi gibi gzkmektedir. Kalknma ajanslarnn yannda DPT, Trkiye Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi Belgesini hazrlam, belge, 4 ubat 2006 tarihli Resmi Gazetede yaynlanmtr. Trkiye Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi Belgesi Trkiye ulusal krsal kalknma stratejisi belgesinin, krsal kalknma faaliyetlerine btnlkl bir ereve oluturma hedefi gzettii, Ulusal Krsal Kalknma Planna esas tekil etmesi amacyla hazrland ifade edilmektedir. Ayrca belgede, ulusal ve uluslararas kaynaklarla finanse edilecek krsal kalknma program ve projelerinin hazrlanmas, uygulanmas gibi amalardan da sz edilmektedir. Strateji belgesinde gl ve zayf yanlar, baka bir deyile frsat ve tehditler ortaya konulmutur. Belgedeki zayf ynler;4
4 82

Krsal istihdamn ve gelir kaynaklarnn tarmsal faaliyetlere dayanmas; Tarm sektrnde gizli isizlik ve tarmda kayt dln yaygnl; Tarmda sregelen yapsal sorunlar; Bata orman kylleri olmak zere krsal yerleimlerde yoksulluun yaygnl; Eitim, salk ve sosyal gvenliin etkinletirmeye muhta olmas; Krsaldaki yerleim birimlerinin fazla, plansz, dank ve kk olmas; Krsaldaki altyap yetersizlii, var olan altyapnn iyiletirilmeye ihtiya duymas;
DPT, Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, 2006, http://ekutup.dpt.gov.tr.

 Doal kaynaklarn (toprak, su, ayr ve mera vs) koruma/kullanma dengesine ilikin sorunlarn varl; Toprak kalitesinin dkl, arazilerin engebeli oluu, bu nedenle erozyonun fazlal; topraklarn kabiliyetlerine gre deerlendirilmemesi; Krsal alana hizmet gtren kurulular arasnda koordinasyon karmaasnn varl; Eitim ve yaym hizmetlerinde yetersizlik; Verim dkl; Sermaye ve mali kaynak yetersizlii; letme yapsnn parall. Strateji belgesinde sz edilen zayflklar zetle bunlardr. Strateji belgesinde, Trkiyenin uzun vadeli gelime perspektiflerine paralel krsal alandaki temel amac yle belirtilmitir: Yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesi, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas. Bu temel amaca gre ulusal strateji belgesinin temel ilkeleri yle belirlenmitir: Meknsal duyarllk; birlii ve katlmclk; Srdrlebilirlilik; Sosyal dzenleme ierme; Politika ve dzenlemelerde tutarllk ve etkin izleme; Kaynaklarn kullanmnda etkinlik ilkesi.

Strateji Belgesinde ngrlen temel ilkeler ile IMF, DB ve AB OTPsinin Trkiye tarm iin bugne kadar ngrdkleri ayn deildir. Strateji Belgesinin kmasnn zerinden bir yl gemesine karn ileyite belgede ngrlen hassasiyetler gzetilmemi, bu dorultuda bir ilerleme kaydedilmemitir. Sonu olarak yle zetleyebiliriz: AB OTP ile Trkiye hkmetlerinin uyum iin yaptklar almalar, iftilerin katlmclna kapaldr. iftiler adna kararlar alnrken, onlarn karar aamasnda szlerini syleyebilecekleri mekanizmalar oluturulmamtr. Trkiye, krsal kesiminde altyap sorunlar ve yapsal sorunlar yokmuasna AB OTPsi ile uyumlatrmaya allmaktadr. lerleme raporlarnn ngrs dorultusunda hazrlanan ulusal programlar Trkiye gerekliine uygun olarak hazrlanmamtr ve Trkiye tarm kesiminin gerekliiyle rtmemektedir. Btn bu gayretlerin sadece AB OTPsinin Trkiyede iselletirilmesi iin sarf edildiini sylemek abartl olmaz. En nihayetinde, AB OTP ve IMF konsorsiyumunun, gda ve tarm sektrn kresel kapitalizme katma almalarnn Trkiye ayan tasarlamaya altklarn, gda ve tarm sektrn bu tasarma gre uyarlamak iin i banda olduklarn syleyebiliriz.

83

HEINRICH BLL STIFTUNG DERNE TARAFINDAN SORULAN SORULARA LKN CEVAPLAR

Trkiye Ziraat Odalar Birlii

Trkiyenin krsal kalknma politikalar dorultusunda gereksinimleri nelerdir? Bilindii zere lkemiz, ekonomik kalknmay belli plan ve programlar erevesinde yrten ve planl kalknmay 1930lu yllarda devreye koyan ender lkelerden biridir. Cumhuriyetin kuruluuyla balayan adalama hareketiyle birlikte, gelime gsteren krsal kalknma ile kylye ynelik nemli admlar atlmtr; bu admlardan biri de 18 Mart 1924te karlan 442 sayl Ky Kanunudur. Bu yasayla birlikte, kylerin hukuki durumlar tanmlanm ve kyler zerk bir yapya kavuturulmutur. Bu yasay takiben 1945 ylnda iftiyi Topraklandrma Kanunu karlmtr. Krsal kalknmaya verilen nem planl dnemle balam ve gnmze kadar gerek d gerek i kaynakl finans kurulularnn desteiyle uygulanan projelerle devam etmitir. lkemizin bugnk fotorafna baktmzda, bugne dek uygulanan blgesel ve yresel bazdaki gerek i gerek d finansman kaynakl projelerin, zellikle ilk zamanlarda uygulanm olanlarnn, yerel potansiyelleri harekete geirmekte yetersiz kaldn, bunlarn birou halkn ihtiyalarna nemli lde cevap olamad iin, lkemizin sosyoekonomik sorunu olan g olgusunu da engelleyemediini grmekteyiz. Baka bir ifadeyle, krsala ynelik sosyokltrel tesisler (ky konutlar, ky yollar, ime suyu, elektrik, stma, haberleme, eitim, salk, gvenlik vs.); ekonomik faktrler (doal kaynaklar [toprak, su, orman], kr turizmi, el sanatlar, eitli tarmsal rnler, ky sanayi vs.) ve tarmsal yapyla ilgili sorunlar gnmze dek ertelenmitir. Bu nedenle, krsala ynelik almalar avantajl ve dezavantajl blgeler baznda, yerel potansiyeli harekete geirecek lde ve ibirlii temelinde yaplmaldr. Projeler merkezde ve masa banda deil, yerelde oluturulacak teknik ekipler marifetiyle yerinde hazrlanmaldr. iftilerin projeden kaynaklanacak zkaynak temini ve teknik yardm konularndaki sorunlarn zmleyecek tedbirler alnmal ve faydalanma maksimize edilmelidir. Eskisi gibi birden fazla program yerine, tek fon ve tek uygulama aralar erevesinde tutarllk, effaflk ve grnrlk salanmaldr. Krsal kalknmaya ynelik olarak hazrlanm ulusal krsal kalknma stratejisinin bu gereksinimler dorultusunda olumlu, olumsuz ve eksik ynleri nelerdir? 2003 ylnda yaymlanm olan Katlm Ortakl Belgesinde, ksa vadede Avrupa Birlii krsal kalknma politikasna giri iin bir stratejinin hazrlanmas, orta vadede ise AB krsal kalknma politikasnn uygulanmas iin gerekli idari yapnn oluturulmas istenmitir. Bu erevede yaplan almalar sonucunda oluturulan ve Yksek Planlama Kurulu tarafndan onaylanan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, krsal alana ynelik uygulanacak politikalara, planlara ve programlara esas tekil etmeyi amalamaktadr. Baka bir ifadeyle, yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesini, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel alanlara uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve
84

srdrlebilir klnmas paralelinde, kamu hizmet ve desteklerinin bu amaca gre btncl, tutarl, uygun ve ngrlebilir ekilde planlanarak krsal toplumun yararna sunulmas erevesinde alt ilke belirlenmitir. Bunlar meknsal duyarllk, ibirlii ve katlmclk, srdrlebilirlik, sosyal ierme, politika ve dzenlemelerde tutarlk ile etkin izleme ve kaynak kullanmnda etkinlik eklinde sralanmaktadr. Bu ilkelere gre, krsal kalknmay gelitirme abalarnda, yrece az gelimi blge veya alanlarda balayacak ve uygulanacak tedbirlerin yresel ihtiya ve potansiyelleri esas ald belirtilmitir. Strateji, lke ekonomisinin sanayi ve hizmet sektrleri lehine yapsal dnm gsterdiini ve bu kapsamda krsaldan kente gn baladn, ayrca tarmsal yapdaki verimsizlik ksr dngs ierisinde devam etme paralelinde, ifti gelirlerinin yeterli dzeye ve istikrara kavumas, yaam kalitesinin ykselmesi nnde engel tekil ettirilerek, yoksulluk sorununu da bu dorultuda ortaya kt, vurgulamaktadr. Bir baka tespit ise krsaln gerek ekonomik ve gerekse sosyokltrel tesisler asndan yeterli olmad ve bu alanlara ynelik somut admlarn atlmas gerektiini net olarak ortaya koymaktadr. Krsal kalknma stratejilerinin gerekletirilmesinde kamu-STK ibirlii salanacak, kamu tarafndan hizmet sunumunun paydalarla ibirlii ierisinde olmasna zen gsterilecek, ekonomik ve sosyal gelimeye ynelik olarak STKlarn aktif katlmclnn ve krsal kalknma faaliyetlerinde sahiplenmenin salanmas iin yararlanclarn proje maliyetlerine katlarak e finansman katks gerekletirilmesi esas alnacaktr. Stratejiye gre, tarmn yeniden yaplandrlmas ve tarmsal iletmelerin uygun lee ulalmas durumunda, iletme saylarnn azalaca ve nemli bir igcnn tarmdan ayrlaca belirtilmektedir. Yeniden yaplanmann amacna ulalabilmesi iin, tarm d i imknlar ve gelir kaynaklarnn oluturulmas gerekmektedir. Ayrca, sz konusu stratejide tarmsal iletmelere salanacak destekler; tarmsal retimin modernizasyonu, eitlendirilmesi ve pazara ynlendirilmesi; bitkisel ve hayvansal retimde yerel koullara uygun kaliteli girdi kullanlmas; ABnin evre, bitki, hayvan ve su rnleri sal ile hijyen standartlarna uygun retim tekniklerinin uygulanmas, hayvan yaam artlarnn gelitirilmesi; modern sulama ve tarla ii drenaj sistemlerinin tesisi veya iyiletirilmesi; su rnleri yetitiriciliinin artrlmas amalarna ynelik olacaktr denilmektedir. Bakldnda bunlar son derece olumlu yaklamlardr. Ancak, TZOB olarak en ok kayg duyduumuz konu, desteklerden iftilerin yeterince yararlanmamasdr. Bugnk mevcut destekleme sistemi, yarnlarda da devam edecei gibi doal olarak ifti kayt sistemi zerinden yaplacaktr. Mevcut desteklerden 4,1 milyon iftinin 2,7 milyonu, 27 milyon hektar tarm alanmzn 16,5 milyon hektar kaytl grnmekte ve bunlarn dndaki 1,4 milyon ifti ve 10,5 milyon arazi tarmsal desteklerden yararlanmamaktadr. Bu durum gelimilik farklarn en aza indirmek yerine daha da artracaktr; dolaysyla, g sorununa da zm getiremeyecektir. Mevcut hkmetin krsal kalknmaya ynelik att admlar olumlu/olumsuz nasl deerlendiriyorsunuz? Mevcut hkmetin krsal kalknmaya ynelik almalar, nceki hkmetlerin krsal alana ynelik almalarndan pek farkl grnmemektedir. AB krsal kalknma politikasna giri iin birtakm almalar yaplmakta ve somut admlar atlmaktadr. Krsala ynelik atlan admlar takdir edicidir; ancak sz konusu almalar ibirliinden yoksun olduu gibi, hedef kitleye mal edilmemektedir. Bunlardan biri, krsaln altyapsna ynelik almadr. Bilindii
85

zere, Yksek Planlama Kurulu tarafndan il baznda KYDS btesine aktarlan parann nemli bir ksm, proje gelitirilmedii iin geri dnmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan, iftiye hizmetin yerinde verilmesi, iftinin yerinde bilgilendirilmesi ve bylece iftinin gelir dzeyinin ykseltilmesi amacyla ziraat mhendisi ve veteriner hekimlerden danmanlk hizmetinin satn alnmas dorultusunda yl sreyle ve pilot olarak uygulanan Ky Merkezli Tarmsal retime Destek (1000 Kye 1000 Tarm Gnlls veya KY-MER) Projesi ise 31 Aralk 2006 tarihinde sona ermitir. Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesinden ne tr deneyimler elde edildii sorusunun cevab kamuoyuyla paylalmadan, 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle sz konusu proje yerine Tarmsal Yaym Gelitirme Projesi (TARGEL) uygulamaya konulmutur. Bilindii gibi, krsal kesimin nemli bir blm temel altyap hizmetlerinden yoksundur. TAR-GEL kapsamnda ve ky dzeyinde istihdam edilen danmanlarn gerek barnma gerek dokmantasyon konusunda gerekse sosyal adan birtakm sorunlar yaayacaklar aikrdr. Danmanlarn sabah saat 8 ve akam saat 17de servis arabalarna baz durumlarda yetimeme durumu, tarmsal yaymn alma anlayna ters dmektedir. Tarmsal iletmelere ynelik temel verileri oluturma (nfus, iletmelerin bykl; arazi durumu, arazi snflar, rn deseni vs.); etkin bir strateji veya swot analizi hazrlama; hayvanclk, tarla bitkileri ve bitki koruma almalarna ynelik teknik almalar yapma; iletme dzeyinde girdi, finansman ve pazar sorununa zm gelitirme ve Bakanln en ok nemsedii tarm politikasnn tabana yayma gibi konulara da zmn mevcut yapyla gelitirilemeyeceini dolaysyla, projenin ileyie taklacan sylemek mmkndr. Ayrca, danmanlarn ky dzeyinde akl kadro marifetiyle istihdam edilmesi de sosyal adan birtakm problemler veya istenmeyen sonular douracaktr. Danmanlar grev alannda iftilerle yaayacaklar problemlerden dolay istifa etmek zorunda kalabileceklerdir. Maduriyetlerinin ortadan kaldrlmas ve sz konusu alann bo kalmamas asndan danmanlarn il dzeyinde yer deitirmelerin yaplmas, doru bir yaklam olacaktr. Bilindii gibi, krsala ynelik, ky bazl yatrmlarn desteklenmesi ve krsal kalknma yatrmlarnn desteklenmesi programlar Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan uygulanmaktadr. Her iki programn ortak amalarna baktmzda, doal kaynaklarn korunmasn dikkate alarak, krsal alanda gelir dzeyinin ykseltilmesi, altyapnn iyiletirilmesi, tarmsal retimin srdrlebilirlik ilkesine gre artrlmas ve gda gvenliinin glendirilmesi, krsal alanda alternatif gelir kaynaklarnn yaratlmas, yrtlmekte olan krsal kalknma almalarnn etkinliklerinin artrlmas, temel kamu hizmetlerinin dzeyinin ykseltilmesi ve hizmetlere eriimin artrlmas ve krsal toplumda belirli bir kapasitenin yaratlmas gibi geni amalar ierdiklerini grmekteyiz. Bu amacn ileyite somut sonularnn grnmesi iin, Dnya Bankas kaynaklaryla desteklenen Ky Bazl Katlmc Yatrm Program 23 Austos 2005 tarihinde pilot olarak uygulamaya sokulmutur. Program on alt il baznda ve iki bileen ad altnda uygulanmtr. Ekonomik yatrmlara ilikin sunulan projelerden uygun olanlarn %50si hibe olarak ve altyap bileenine ynelik olanlar da %75 hibe destei ile finanse edilmitir. Birinci etap iin bavuru sresi 8 Kasmda bitmi ve programa sekiz yz akn proje sunulmutur. 8 Kasm 2005-3 ubat 2006 tarihleri arasnda gerekletirilen deerlendirme srecinde kabul edilen yz alt altyap projesi ve elli ekonomik ierikli proje kabul edilmitir.

86

Kabul Edilen Altyap Projelerinin Dalm

Projenin Ad Kanalizasyon me Suyu Sulama Yol Toplam Proje Says 36 24 23 23 106 Proje Sahibi KHGB ve KAY. KHGB ve KAY. KHGB ve KAY. KHGB ve KAY.

Kabul Edilen Ekonomik Faaliyete Dayal Projelerin Dalm

Proje Sahibi Projenin Ad Proje Says Tar. Kal. St Ar Yet. Koop. reticileri Birlii Birlii 9 4 2 1 Damzlk Yet. Birl. Sulama Koop. A. zel ahs

St Meyve-sebze Arclk rnleri Msr kurutma Et iletme Sera Toplam

22 19 4

4 12 2

3 3

5 1 2 53 13 1 2 1 4

5 1 2 26 6

Tablolardan da anlald zere, program kapsamnda alana aktarlan kaynak, ekonomik gelimeyi salayacak unsurlardan ok, devletin asil grevi olan altyap almalarna ynelmitir. Keza ekonomik bileende de durumun pek farkl olmad grlmektedir. Ekonomik bileende kabul grlen elli projenin yirmi altsnn irketlemi yaplara veya sermaye sahiplerine gittii ortaya kmtr. Bireysel anlamda yaplan bavurulara baktmzda, projenin st ve projenin de sebze-meyve alannda destek grd anlalmaktadr. Grld zere, pilot anlamda uygulanan program, alann gereklerinden uzak, zengini daha zengin yapan ve
87

maddi sknt iinde olan kesimin skntlarna cevap veremeyen bir yap arz etmektedir. On alt ile uygulanan Ky Bazl Katlmc Yatrm Programnn uygulamadaki art ve eksi ynleri tartlmadan, altm be ile uygulanan Krsal Kalknma Yatrmlarnn Desteklenmesi Program devreye sokulmutur. Program kapsamnda yaplan almalarda ky bazl veya krsal yatrm kelimelerinin anlamlaryla ne kadar btnleyici bir pilot almann srdrld, tartlmas gereken bir konudur. Bu sebeple, krsala ynelik hizmetlerin bir btnlk ierisinde ve birbirini destekler nitelikte olmasna dikkat edilmelidir. Programlarn art bir deer olarak alann, dolaysyla lke ekonomisine yansmasnn yolu programlarn veya almalarn alandaki tm halka mal edilmesinden geer. Tarm ve Ky leri Bakanl tarafndan uygulanan programlarn hedef kitleyi btnsel anlamda kapsamad grlmtr. Programdaki artlara baktmzda bireysel bazdaki bavurular ile toplu bavurularn ayn kategoride deerlendirildiini grmekteyiz. Baka bir ifadeyle, her iki bavurudan da proje toplam tutarnn %50si hibe destei olarak salanmaktadr. Bu yaklam bireysel bavuru saysn engelleyen en nemli unsurdur. Oysa bireysel bavurularda proje toplam tutarnn %80 orannda hibe destei salanmas gerekmektedir; nk iftilerin bireysel bazda proje btesinin %50 orannda zkaynak gsterecek sermayeleri bulunmamaktadr. Bu da bireysel bazda programa katlm en dk seviyede tutmaktadr. Ekonomik yatrmlarda ve grup bavurular kapsamnda kurulan tesislerin srdrebilirliini salayacak en nemli husus, hammadde temini ve insan faktrdr. Hammaddeye ulamada zamanla sknt ekilmemesi ve kurulacak tesisin hammaddede sreklilii salamas iin szlemeli retim kapsamnda iftiler eitilmesi ve ifti iletmelerine kaliteli girdi temini konusunda yardmc olunmas, ekonomik yatrmlarn srdrebilirlii asnda byk nem arz etmektedir. Btnleyici bir almann dnda yaplacak bireysel yaklamlar, sz konusu yatrmlar zamanla kaynak ve zaman israf olarak karmza kartacak, bu da lkemize ekonomik anlamda bir kayp yaatt gibi, g de beraberinde getirecektir. Krsal kalknma politikalarn etkin bir ekilde yrtlebilmesi iin atlmas gereken admlar neler olmaldr? Krsal alanlarn sadece tarm ayakl ve tarm nfusunu barndran alanlar olmad bilinmelidir. Sadece tarma ve tarmsal altyapya ynelik bir politikann krsal kalknmada yeterli olamad muhakkaktr. Bu sebeple krsal kalknma politikalarnda, krsal alan btnleyecek avantajl ve dezavantajl blgelerin sosyokltrel ve ekonomik faktrler asndan deerlendirilmesi ve mevcut problemlerin zamannda zme kavuturulmas amalanmaldr. AB katlm srecinde krsal kalknma politikalar btncl bir yaklamla ele alnmaldr. Sz konusu almalar, katlmc bir anlayla kamu kurum ve kurulular, zel kurulular ve sivil toplum kurulular ile ibirlii erevesinde ve etkin bir ekilde yrtlmelidir. AB mevzuat erevesinde ekillenen krsal kalknma politikalar, sosyal ve blgesel politikalara entegre edilmeli, krsal tarma ve nfusa yarar salayacak ekilde ynlendirilmelidir. Bilindii zere krsal alanlar, sosyokltrel tesisler ve ekonomik faktrler cephesinde sorunlar yaamaktadr. Bu sorunlarn almas iin ky konutlar, ky yollar, ime suyu, elektrik, stma, haberleme, eitim, salk, gvenlik gibi altyap almalarnn bir an nce bitirilmesi gerekmektedir. Bu paralelde tarmsal iletmelere direk yatrmn salanmas, mesleki eitimin yaplandrlmas,
88

kr turizmi ve el sanatlar gibi konularda yaplacak almalarla yaam koullarnn iyiletirilmesi gerekmektedir. Bylelikle, krsal nfus korunurken krsal ekonominin ve dolaysyla faaliyet alannn geniletilmesi salanacaktr. Bu erevede, ilgili bakanlk tarafndan krsal alanlarn, potansiyel neminin belirlenmesi ve bu alanlarda tarm sektr ile ilgili nceliklerin tespit edilmesi nem arz etmektedir. Blgelerimizin farkl sosyoekonomik potansiyele sahip olduklar gz nnde bulundurularak yresel bazda politikalarn oluturulmasna ve almalarn yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. Krsala verilen desteklerden kk iftinin yararlanlmasn salayc tedbirler gelitirilmelidir. Proje baznda yaplacak desteklerden iftinin bireysel bazda yararlanmasn engelleyen zkaynak temini ve teknik hizmet konularndaki sorunlara ivedilikle zm gelitirilmelidir. Krsala ynelik oluturulan yaplarda zellikle izleme ve deerlendirme komitelerinde sivil toplum kurulularnn, bir temsilciyle temsil edilmeleri salanlmaldr. Krsala ynelik yaplacak almalarn planlama aamasndan uygulama aamasna kadar her kademesinde hedef kitlenin katlm salanmal ve srdrebilirlik asndan almalar hedef kitleye mal edilmelidir. Tarmsal iletmelerin kontrol ve denetim ilerini yapacak danmanlar ve kontrolrler istihdam edilmeli ve bu kiilerin maalar devlet tarafndan karlanmaldr. Her danmann 350 iletmeye bakm salanmal ve toplam lke genelinde 8857 danman istihdam edilmelidir. Yeni kurulacak fabrikalar ve kk iletmeler ky snrlar dahilinde kurulmal, bylelikle kyler cazibe merkezleri haline getirilmelidir. Tarm ve Ky leri Bakanl, ar-ge almalar sonucunda elde edilen bilgileri ifti hareketiyle btnletirici almalara arlk vermeli, DGD ve benzeri evrak dzenleyici almalarla veya uralarla zaman kaybetmemelidir. Uratrc almalara ynelik yeni bir strateji gelitirmelidir. Kyl ocuklarnn eitiminde, istee gre belli bir yatan itibaren altyap oluturulmas bakmndan tarmsal eitim devreye sokulmaldr. AB krsal kalknma politikalarnn bu srece etkisi nedir? AB krsal kalknma politikalar, lkemiz tarmnn gelimesinde nemli bir argman oluturmu, lkemizin yelik srecinde krsal kesime ynelik birtakm almalarn btnsel olarak uygulamas fikriyatn dourmutur. Tabiidir ki, bu sre tarm rnlerinin retimi, pazarlamas, ihracat gibi koullar derinden etkilemektedir. lkemizin tarm rnleri ileme ve pazarlamas, rekabet, iletmelerin hijyeni, hayvan refah, bitki sal ve evre asndan uyumunun ezamanl olarak gereklemesini salamaktadr. lkemizde blnm kk paral tarm iletmeleri, retilen rnlerin gerek veriminin gerek kalitesinin dk olmasna ve buna bal olarak istikrarsz rn fiyatlarnn pazarda hkimiyet kurmasna sebep olmaktadr. Ayrca, hayvanclk iletmelerindeki benzer skntlar nedeniyle tarm sektrmzn, ileme ve pazarlama alanlarnda Avrupa Birliinin hayvan refah, veterinerlik, bitki sal ve evre standartlarna uyum salamada yaanacak zorluklarla kar karya kalmas muhtemeldir. Dnyada, dolaysyla lkemizde siyasi, ekonomik ve kltrel alanlarda cereyan eden deimeler, kamu alannda yntem, uygulama ve ierik asndan birtakm deiikliklere sebebiyet vermektedir. Bu deiiklikler, katlmcl ve ibirliini benimseyen, mali ve idari adan zerk yaplarn oluturulmasn zorunlu klmtr. Baka bir ifadeyle, merkezi dzeyde st fonksiyonel olarak yaplan planlanmann yerel kalknmay harekete geiremeyecei idrak edilmi, yerel kalknmada STKlarn, dolaysyla yerel aktrlerin potansiyeli benimsenmitir. Bu
89

kresel deiim, doal olarak, krsal kalknmay destekleme kurumunun kurulmasn salamtr. Bu tr almalarla, krsal kalknmaya ynelik yeni bir yaplanma zaruri hale gelmitir. Yeni krsal kalknma politikalarnn uygulanmas ve denetlenmesi asndan, tek fon ve tek uygulama aralar gelitirilmektedir. Bylelikle krsal politikann hayata geirilmesinde tutarllk, effaflk, grnrlk artrlmaya allmaktadr. Krsal kalknma programlarnda, tek fon, tek program ve tek kontrol mekanizmalar benimsenme srecine girmitir.

90

KIRSAL KALKINMA TARTIMALARI NCELKLE KIRSAL KALKINAMAMANIN NEDENLER ZERNDE YOUNLAMALI; KIRSAL KALKINMA POLTKALARI, BU NEDENLERN ORTADAN KALDIRILMASI AMACINA YNELK OLMALIDIR!
Do.Dr. Ycel ALAR Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Aratrma Dernei yesi

Krsal kalknma tartmalar srasnda ounlukla, krsal saylan yaam alanlarnn ve bunlarn koullarnn, en azndan istenilen ya da olmas gerekli grlen yahut krsal saylmayan yaama alanlar ve koullar dzeyinde iyilememi olduu varsaym temel alnmaktadr. Bu durumda, en azndan yeterince retken olunabilmesi iin sz konusu tartmalarn ncelikle krsal kalknmamlk durumu ve bunun nedenleri zerinde younlatrlmas, giderek de krsal kalknma politikalarnn, bu nedenlerin ortadan kaldrlmasna ynelik olarak gelitirilmesi yntemsel bir zorunluluk olmaktadr. Sorularnz, bu zorunluluk gz nnde bulundurularak yantlanmaya allmtr. te yandan, teki sorulara verilebilecek yantlar byk lde biimlendirecei iin de ilk sorunun yeterince kapsaml biimde yantlanmasna aba gsterilmitir.

TRKYENN KIRSAL KALKINMA POLTKALARI DORULTUSUNDA GEREKSNMLER NELERDR?

Bu sorunun gereki olarak yantlanabilmesi iin ncelikle bir baka sorunun yantlanmas gerekmektedir: Aktarlan onca kaynaa ve harcanan zamana karn Trkiyede krsal kalknma politikalar ve uygulamalar neden olumlanabilecek kalc sonular gerektiince verememitir? Verememitir, nk, Trkiyede gnmze dein uygulanagelen krsal kalknma politikalar, aada balcalar rneklenen olumsuzluklardan arndrlamamtr. Dolaysyla, Trkiyenin krsal kalknma politikalar dorultusunda... ncelikli gereksinmesi, temelde drt balk altnda toplanacak bu olumsuzluklarn almasdr. i) Alglama Biimi: Kalknma, statik bir durum ya da bitimli bir sre deildir; baka bir syleyile, dzeyi yersel ve zamansal olarak deiebilen greli bir durumdur. te yandan, kalknma olgusunun, hem nitelik hem de nicelik olarak herkes iin ve her zaman uygun ve/veya yeterli bulunabilecek bileenleri yoktur. Ancak, Trkiyede kalknma hem genel hem de yersel, bu balamda da krsal olarak, bata gelir dzeyi olmak zere eitli yaama olanaklarnda, szgelimi salkta, eitim-retim dzeyinde, refahn yersel ve toplumsal dalmnda, evre koullarnda vb iyilemelerin salanmas biiminde alglanmaktadr. nk, gerektiince kalknamamlk durumu, bu olanaklarn greli geriliiyle (ya da yetersizliiyle) tanmlanmaktadr. Aktr ki, bylesi alglama biimleri, ou durumda neden-sonu bann gerektiince kurulamamasna, dolaysyla kalc sonular verebilecek politikalarn gelitirilememesine yol amaktadr.
91

te yandan, krsal saylan ekonomik, toplumsal ve kltrel yaplarn eitli ynlerden grece yetersiz olmas, deyi yerindeyse Tanr vergisi bir durum ya da kader/yazg olarak alglanmakta; dolaysyla da bunun kapitalist retim ilikilerinin kanlmaz sonularndan birisi olduu gerei gzden karlabilmektedir: Bilindii gibi, yersel ve toplumsal eitsiz gelime, kapitalist retim ilikilerinin kanlmaz sonularndan biri, tarihsel bir olgudur. Baka bir syleyile, sz konusu durum, kapitalist retim ilikilerinde temelde znel koullarn ve etkilerin, bireysel ve kurmsal yetersizliklerin deil, nesnel koullarn bir sonucudur. Bu gerekliin gerektiince gz nnde bulundurulmamas, biimsel olarak son derece yetkin hazrlanm da olsa strateji belgesi, plan, program ve projelerin ounlukla, deyi yerindeyse kt zerinde kalmasna ve/veya ksa dnemli, yerel, kalc olmayan baarlara yol amaktadr. ii) Yaklam Biimi: Kalknma, siyasal karar srelerinden soyutlanarak gerekletirilebilecek bir sre deildir; nk nnde sonunda bir kaynak tahsis sorunudur. Bilindii gibi her kaynak tahsis sorunu da, temelde snfsaldr ve snfl toplumlarda her trl kaynak tahsisi sreci, nnde sonunda, siyasal iktidarlar ynlendirebilecek denli etkili olabilen egemen snflarn tercihleri dorultusunda biimlenmektedir. yle ki, bu gereklik en kk gzlem birimlerinde (ya da en alt dzlemlerde), en yaln ilikilerde bile yaanmaktadr. Bilindii gibi Trkiyede kapitalist retim ilikileri egemendir ve bu retim ilikileri giderek krsal saylan tm yaama alanlarn ve biimlerini kapsayacak biimde de yaygnlamaktadr. Byle iken Trkiyedeki, kalknma, zel olarak da krsal kalknma sorununun ele alnan gzlem birimindeki ya da dzlemdeki teknik ve teknoloji, finansman, bilgi vb girdilerindeki yetersizliklerin herhangi bir yolla giderilerek zmlenebilecei dnlmekte, dzenlemeler ve uygulamalar da bu dorultuda gerekletirilmekte, krsal kalknamama durumunun tarihsel, toplumsal, kltrel ve siyasal temelleri ise gerektiince gz nnde bulundurulmamaktadr. Dolaysyla, krsal kalkndrma amal kaynak aktarmlar da ele alnan gstergelerin ortalama deerlerinde kimi iyilemeler salanabilse bile temelde kalknamama sorununa yol aan egemen retim ilikilerini pekitirmektedir. iii) Yntem: okboyutlu, dinamik ve etkileimli bir olgu olarak anlaldnda kalknma, hangi alanda ele alnrsa alnsn hem yatay (yer/yre, sektr, kaynak aktarlan etkinliin konusu ve lei vb) hem de dikey dzlemlerde tek bana tasarlanmamas, planlanmamas ve yrtlmemesi gereken bir sretir. Bu gerek de Trkiyede yeterince yerine getirilememekte, ad zerinde krsal kalknma plan, program ve projeleri belirli bir alan (krsal saylan, yerlemeler; yreler ve blgeler) dzeyinde hazrlanmakta ve uygulanmaktadr. Bu durum, teden beri eitli dzeylerde hazrlanan ve uygulanan krsal kalknma plan, program ve projelerinin gerektiince kalc sonu verememesine, moda syleyile de srdrlebilir olamamasna yol amaktadr. nk herhangi bir yerleme birimi, yre ya da blge zelinde gelitirilebilecek szgelimi bir tarm ya da yahut sanayi yahut turizm projesi, boyutlar ve yn niteliine ve leine gre deiecek olmakla birlikte nnde sonunda lke dzleminde, dahas lkeleraras dzlemlerde gelitirilen ve uygulanan tarm, sanayi, turizm politikalaryla etkileim iindedir.
92

lkemizde teden beri uygulanmakta olan krsal kalknma politikalarnda bu etkileimin ne nitelii, ne boyutlar ne de yn gerektiince gz nnde bulundurulmaktadr. Bugne dein il, blge ve lke genelinde hazrlanp uygulanan ok sayda plan, program ve projenin sonular bu gerei aklkla ortaya koymaktadr.* Bu balamda gzden karlmamas gereken bir baka yntemsel olumsuzluk da, eitli kurum ve kurulular tarafndan farkl zamanlarda ve farkl yaklamlarla yaanan deneyimlerin gerektiince gz nnde bulundurulmamasdr: Bilindii gibi, krsal kalknma politikalar, sonular ancak uzun dnemde alnabilecek bir karar ve etkinlik alandr. Herhangi bir dnemde ve dzlemde uygulanm krsal kalknma politikalarnn sonular ve nedenlerinin uygun tekniklerle irdelenmesi, gereki, daha ak bir syleyile anlaml (ya da ilevsel) ve uygulanabilir krsal kalknma politikalar gelitirebilmenin ncelikli koullarndan biridir. Daha nce de deinildii gibi, Trkiye bu ynden son derece varsl bir deneyim birikimine sahip olmakla birlikte, bu birikim en fazla bir tarihe bilgisi olarak anmsanmakta ve sunulmakta, tm boyutlaryla, deyi yerindeyse dersler karlabilecek deneyimler olarak deerlendirilmemektedir. Bu durum krsal kalknma politikalarnda eitli eksikliklere, dahas, kimi durumlarda onarlamayacak ekolojik, toplumsal ve ekonomik ykmlara yol aabilecek yanllklarn yaplmasna neden olabilmektedir.** iv) Uygulama: Yukarda sz edilen olumsuzluklarn somut sonular, kanlmaz olarak herhangi bir yolla gelitirilen krsal kalknma politikalarnn yaama geirilmesine ynelik strateji, plan, program ve projelerin hazrlanmas srasnda, zellikle de uygulanmas aamasnda ortaya kmaktadr. Bu aamada ortaya kan ve kesinlikle de almas gereken olumsuzluklarn balcalar aada rneklenmitir: Krsal saylan yaama alanlarnda ve koullarnda greli geriliklere ya da yetersizliklere yol aan nedenlerin ortadan kaldrlmasna, bu balamda da gerektiinde retim ilikilerinin deitirilmesine ynelik abalara girilememektedir. Gelitirilen politikalarn sreklilii gerei yerine getirilememektedir. Kaynak aktarlacak yer, yre, sektr, etkinlik konusu ve biimleri ile retim birimlerinin (bireylerin, iletmelerin, rgtlerin vb) belirlenmesi srasnda kayrmal i ve ilemlerin nne geilememektedir. Etkinlikler yatay ve dikey olarak tmletirilememektedir.
* ounlukla sanldnn tersine, Trkiyede, krsal kalknma alannda da son derece varsl bir deneyim birikimine ulalmtr: Cumhuriyetin hemen ilk yllarnda gndeme gelen kyclk almalaryla balayan bu sre 1960l yllarda toplum kalknmas ve sonraki yllarda da il ya da blge dzeyinde hazrlanp uygulanan kalknma planlar, 1970li yllarda bata Orman Ky likileri Genel Mdrlnn ilelerin orman ky saylan yerlemelerini kapsayan kalknma planlar, kykent vb projelerle srdrlmtr. te yandan, bu birikim srecine devletin yan sra kooperatif ve birlik ve st birlikleri, eitli vakf ve dernek de eitli dzey ve biimde katkda bulunmutur.

** 1970li yllarda Orman Bakanlna bal bir kurulu olarak etkinlikte bulunan Orman Ky likileri Genel Mdrln (ORKY) orman ky saylan yerlemelerde uygulad ok sayda projenin (tavukuluk, meyvecilik, zeytincilik vb) yol at sonular bu balamda rnek olarak verilebilir. 93

 Farkl kurum ve kurulularn sektr, yer ve zamanlama ncelikleri uyumamaktadr. Yararlanlmas gereken tekniklerin, sylemlerin, ara ve gerelerin seiminde ou durumda yanllklar yaplmaktadr. Kurumsal, yersel, zamansal ve arasal olumlu dsallklardan gerektiince yararlanlamamaktadr. ounlukla birbirinden yaltk, kimi zaman da birbirleriyle eliik hukuksal ve kurumsal dzenlemeler yaplabilmektedir. Uygulamalarn tm boyutlaryla (ilevsellik, etkililik, etkenlik, verimlilik, ekonomiklik vb) izlenmesi ve sonularnn retken biimde deerlendirilmesi byk lde rastlantlara kalmaktadr. Olumlu deneyimler ilgili kamuoyuna gerektiince aktarlamamaktadr. Herhangi bir yolla edinilen ve/veya salanan bilgilerin toplumsal bilince dnmesi salanamaktadr. Ayn ilev ve amalarla, ounlukla da ayn etkinlikleri gerekletirmek zere birden fazla kurum ve/veya kurulu rgtlenmekte, bu kurum ve kurulular arasnda uygulanacak plan ve programlar temelinde iblmleri rastlantlara kalmakta, kurulabilen ibirlikleri de yeterince srekli klnamamaktadr. Artk gelenee dnm olan parac, tekil uygulamalar ise Avrupa Bilii, Birlemi Milletler, Dnya Bankas gibi oluumlarn destekleriyle giderek kurumsallamaktadr. *** Yukarda drt balk altnda sergilenen olumsuzluklardan hareketle zetlenirse, Trkiyenin krsal kalknma politikalar dorultusunda temel gereksinmesinin kltr, ekonomi politik ve dolaysyla siyasal alanlarda olduu; ynetim, teknik i ve ilemler gibi alanlardaki gereksinmesinin ise ikincil nem tad sylenebilir.

KIRSAL KALKINMAYA YNELK OLARAK HAZIRLANMI ULUSAL KIRSAL KALKINMA STRATEJSNN BU GEREKSNMLER DORULTUSUNDA OLUMLU, OLUMSUZ VE EKSK YNLER NELERDR?
Yukarda drt balk altnda sergilenmeye allan olumsuzluklar, doal olarak, 2006 ylnda yrrle konulan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisinin (UKKS) hazrlanma sreci zerinde de etkili olmutur. UKKSnin Krsal kalknma faaliyetlerine btncl bir politika erevesi oluturmak, bu kapsamda 2006 ylnda hazrlanmas ngrlen Ulusal Krsal Kalknma Planna esas tekil etmek, ulusal ve uluslararas kaynaklarla finanse edilecek krsal kalknma program ve projelerinin hazrlanmas ve uygulanmasnda ilgililere perspektif hazrlamak amacyla hazrland belirtilmektedir. te yandan, yine anlan belgede belirtildiine gre ...krsal kalknmada temel ama temelde yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesi, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak krsal toplumun i ve yaam ko94

ullarnn kentsel alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmasdr. Bu iki aklamann yan sra lkeler ile Stratejik Amalar ve ncelikler balklar altnda yer verilen bilgiler temel alndnda, UKKSnin gerekte ABden olabildiince fazla parasal destek salanmas ve bu destein verimli ve etkin kullanlmasnn salanmas amacyla hazrland sylenebilir. Bu nedenledir ki, UKKS, bir strateji belgesi olmaktan ok, en fazla sz konusu parasal desteklerin kullanlmasyla ilgili i ve ilemler srasnda dikkate alnmas beklenen bir uygulama erevesi olmaktan teye geememitir. eitli bileenlerinin retilmesi srasnda hangi yntem ve tekniklerden yararlanldna herhangi bir aklama getirilmemi olan UKKSde szgelimi; Krsal saylan yaama alanlar ve koullarndaki grece olarak geri ya da yetersiz saylabilecek durumlara yol aan lkesel ve lkeleraras nitelikteki temel nedenler sorgulanmam, dolaysyla, Trkiye kapitalizminin iinde bulunduu koullar ile bu koullar zerinde etkili olabilen i ve d deime ve gelime dinamikleri hibir dzlemde dikkate alnmam ve dolaysyla da egemen retim ilikilerinin krsal kalknmay engelleyen ve/veya gletiren dinamiklerinin etkisizletirilmesine ynelik stratejik ama, eylem gibi nermelere yer verilmemitir; Amalar, hedefler, stratejiler, ilkeler ve eylemler arasnda ilevsel btnlk salanamamtr; Sektrel, yersel ve toplumsal dzlemlerde ynlendirici olabilecek somutlukta yaklamlar yerine ounlukla her zaman gndemde kalabilecek ilksel nitelikte nermelere yer verilmitir; lkeler bal altnda ilgili kii, kurum ve kurulular istendik davran biimlerine ynlendirebilecek nermelerden ok, gnmzde artk her alanda ska sergilenen soyut sylemlerle yetinilmitir; Yer verilen drt stratejik ama arasnda ne bir nceliklendirme yaplm ne de aralarndaki etkileimli ilikilere, sradzene (hiyerariye) aklk getirilmitir; Strateji olmaktan ok ilke olarak alglanmasna yol aabilecek sylemlerle aklanan Stratejik Amalar balklar altnda ilev, nitelik ve kapsam ynlerinden birbirleriyle ksmen ya da tmyle rten, baka bir syleyile birbirini ksmen ya da tmyle ieren ve daha ok eylem saylabilecek nermelere yer verilmitir; Kalknma srecinin toplumsal bileeni yoksulluk, dezavantajl gruplar, sosyal dlanma gibi sz konusu durumlarn deyi yerindeyse bir yazg olarak alglanmasna, dolaysyla nedenlerinin sorgulanmas ve bu nedenlerin ortadan kaldrlmas gereinin gzden karlabilmesine yol aan sylemlere yer verilmitir; eitli kurum ve kurulular tarafndan yrtlmekte olan krsal kalknma amal program ve projeler ile etkinlikler yoksanm, bu kurum ve kurularn yan sra yrtlmekte olan program, proje ve etkinliklerin geleceine ilikin bir deerlendirme yaplmam, strateji ve eylem nerisi getirilmemitir.
95

te yandan, bilindii gibi, Trkiyede geerli olan planlama yaznnda strateji belgesi, eylem plan gibi belgelere yer verilmemitir; hazrlanma srelerine ve yaptrm ya da ynlendiricilik glerine aklk getiren hukuksal dzenlemeler de bulunmamaktadr. Bu koullarda UKKSnin, ne srld gibi, Ulusal Krsal Kalknma Plannn hazrlanma srecinde ynlendirici ilev grebilmesi olas deildir. Sonu olarak, Trkiyenin ABye yelik srecinde yaplan uyarlar ya da getirilen neriler dorultusunda aceleyle hazrlanm bir belge olan UKKS, krsal saylan yerlemelerdeki yaama alanlarnn da lkesel ve lkeleraras pazarlara alma srecini hzlandrlmasna ve yaygnlatrlmasna yol aabilecek projelerin yaama geirilmesine katkda bulunmaktan baka bir ilev gremeyecektir.

MEVCUT HKMETN KIRSAL KALKINMAYA YNELK ATTII ADIMLARI OLUMLU/OLUMSUZ NASIL DEERLENDRYORSUNUZ?
Bilindii gibi, kapitalist retim ilikileri zellikle 1980den bu yana Trkiyede de egemenliini pekitirmi ve yaygnlatrmtr. stelik bu srete Trkiyenin da bamllk dzeyi ykselmi, konunun kapsam neredeyse tm yaama alanlarn iine alacak biimde genilemi ve eitlenmitir. AB ile ilikileri ise Trkiyenin da bamllna yeni boyutlar kazandrmtr. Bu balamda AKP hkmeti de bu srecin durdurulabilmesine ya da olas olumsuz etkilerinin en aza indirilebilmesine ynelik ekonomik, toplumsal, kltrel ve siyasal politikalar uygulamam, aksine, deyi yerindeyse tam teslimiyeti uygulamalaryla bu srece katkda bulunmutur. Hkmetin krsal kalknma alannda yapmaya kalkt dzenleme ve uygulamalarn hemen hemen tmnn, bu teslimiyeti tutum iinde deerlendirilmesi gerekmektedir. Bata UKKS olmak zere krsal kalknma alannda gerekletirebildii hukuksal ve kurumsal dzenlemelerin tmnn ABnin nceki ilerleme raporundaki Ulusal kalknma plan erevesinde balang admlar atlm olmakla birlikte krsal kalknmayla ilgili olarak ok az ilerleme kaydedilmitir. Henz kapsaml bir krsal kalknma stratejisi oluturulmamtr saptamasndan sonra gndeme getirilmi olmas da bu gerein anlaml bir tant olarak deerlendirilebilir.* Dolaysyla, AKP hkmetinin krsal kalknmaya ynelik att admlar da, da baml kapitalizmin gereklerinin yerine getirilmesine katkda bulunma dorultusunda olmutur. DPT tarafndan hazrlanan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi taslanda yer verilen u yaklam bu gerei aklkla ortaya koymaktadr: Kreselleme ve giderek serbestleen uluslararas ticaret, krsal alanlar iin bir yandan kalknma ynnde yeni frsatlar yaratrken, dier yandan kreselleen ekonomik sistemler ve kentsel alanlarla btnleerek rekabet gcn artramayan, hzla deien pazar koullarna uyum salayamayan krsal alanlar geri kalmlk sorunu ile kar karya brakmaktadr. Bu balamda tarm desteklerine dayal geleneksel politikalar* Szgelimi, lerleme Raporunun yaymlanmasnn hemen ardndan toplanan 2. Tarm urasnn Sonu Bildirgesinde Bakanla bal olarak Krsal Kalknma Genel Mdrlnn kurulmas ve aka Ulusal Programda ngrld gibi Bakanlk tarafndan AB llerini dikkate alarak Krsal Kalknma Stratejisinin hazrlanmas nerilerine yer verilmi, Tarm ve Kyileri Bakanlnn APK Daire Bakanlnda Krsal Kalknma Strateji Metni ve daha sonra da DPTde Ulusal Kalknma Stratejisi adl taslak belgeler retilmi ve bu belgede de; ABye katlm srecinde lkemizin mktesebatn stlenilmesine ilikin ykmllkleri erevesinde, krsal kalknma politikalarnn ve tedbirlerinin ortak tarm politikalar ile uyumlatrlmasna zel bir nem verilmitir. grne yer verilebilmitir.

96

dan yerel zellikleri dikkate alan entegre krsal kalknma yaklamna geilmesi kanlmaz olmaktadr. Bu, ilk sorunun yantlanmas srasnda da ayrntl olarak deinildii gibi, krsal kalknamama durumunun almasna en azndan katkda bulnabilecek bir yaklam deildir. Baka bir syleyile, AKP hkmetinin krsal kalknma alannda izledii politikalar, gerekletirebildii dzenleme ve uygulamalar, daha nce de vurguland gibi, krsal saylan yaama alanlarnn i ve d pazara daha da almasn salamaktan te sonular vermeyecek, bu alanda kalc iyilemelerin iin gerekli olan kkl ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmleri salayamayacaktr. te yandan, genel olarak deerlendirildiinde Trkiyede egemen snflar, dolaysyla da siyasal iktidarlar, bu kapsamda da AKP hkmeti kylerin ve kyl yurttalarmzn iinde bulunduu koullar artk nde gelen bir lkesel, toplumsal sorun saymamaktadr. nk, kye ve kyllere kamu hizmeti olarak salanan olanaklar, lkemizdeki sermaye birikimini gletirmekte ve yavalatmaktadr. Ek olarak, Trkiyede egemen snflar artk siyasal iktidar olabilmek ve/veya siyasal iktidarlarn srdrebilmek iin kr saylan yerlemelerde yaayanlarn ve zellikle de kyllerin, toplumsal desteine gereksinme duymamaktadr. Aksine, kentsel saylan yerlemelerin varolarnda barnabilme savam iinde bunalm rgtsz ve umutsuz, geleceini Tanrya brakm, emekleri grece olarak daha ucuza satn alnabilecek toplumsal snf ve katmanlarn varl ve bunlarn nitelik ve nicelii, egemen snflar, zel olarak da lkesel ve lkeleraras sermaye iin daha byk stratejik nem tamaktadr. yle anlalyor ki AKP hkmeti de bu gerekleri grm ve; kentlere ylan yoksullarn aresizliini siyasal amalarla daha kolay kullanabilmi, krsal kalkndrma gibi zorlu bir ura iin kaynak ayrmak zorunda kalmam, AB yelii srecinde krsal yaama koullarn iyiletirici uygulamalar iin de nemli kaynaklar salayabilmi, bu dorultuda da ok sayda hukuksal ve kurumsal dzenlemeyi kolaylkla kotarabilmitir.

KIRSAL KALKINMA POLTKALARININ ETKN BR EKLDE YRTLEBLMES N ATILMASI GEREKEN ADIMLAR NELER OLMALIDIR?
Krsal saylan yerler ile kentsel saylan yerler arasndaki kalknmlk dzeyi fark, bir sonutur. Krsal kalknma politikalarnn etkin bir ekilde yrtlebilmesi iin atlmas gereken ilk adm, bu gerein grlmesidir. Atlmas gereken ikinci adm ise, bu sonuca yol aan temel nedenlerin gereki olarak belirlenmesidir. Krsal kalknma politikalar, stratejileri, ilkeleri ve aralar, ancak bu gereklerin gerektii gibi yerine getirilmesinden sonra gereki olarak gelitirilebilecektir. Ne var ki, daha nce de belirtildii ve UKKS deneyiminin bir kez daha ortaya koyduu gibi, katlmc grnml kimi abalara karn, Trkiyede bylesi bir sre iletilmemektedir. Baka bir syleyile, Trkiyede kendiliinden bylesi bir srecin iletilmesine olanak verebilecek, en azndan iletilebilmesini kolaylatrabilecek nesnel ve znel koullar bulunmamaktadr. Bu nedenle, Trkiyede krsal saylan yaama alanlarnda kkl ve kalc ekonomik, toplumsal ve kltrel iyilemelerin gerekletirilebilmesine ynelik krsal kalknma politikalarnn bu trden koullarn deitirilmesini de ngren yaklamlarla gelitirilmesi ve kararl biimde uygulanmas zorunlu olmaktadr. Aktr ki, bu da yalnzca teknisist i ve ilemlerle deil, siyasal dnmleri de ngrebilen, bu amala sz konusu ngry
97

yeterince toplumsallatrp siyasal talebe dntrmeyi hedefleyen yaklamlarla gelitirilecek, uygun aralarla desteklenecek ve kararl biimde uygulanacak krsal kalknma politikalaryla yerine getirilebilecek bir zorunluluktur. te yandan, krsal kalknma politikalarnn, yalnzca krsal saylan yaama alanlarndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel yaplarda kimi iyilemelerin gerekletirilmesine ynelik etkinliklere odaklandrlmamas; lke ve lkeleraras ekonomik, toplumsal ve kltrel deime ve gelimelerden soyutlanmamas gerekmektedir. Bu gerek yerine getirilmeden, deyi yerindeyse tek aac gzlemlemekten orman grememe yaklamlaryla gelitirilen krsal kalknma politikalar, en azndan kstl kaynaklarn savurganlna yol amaktadr. Aktr ki, bu balamda orman grebilmek, Trkiyede kapitalist retim ilikilerinin iinde bulunduu durumu ve deime dinamiklerini de sorgulamak, dahas bu ilikilerde kkl deimleri de gze alabilmek anlamna gelmektedir. Ksacas, Krsal kalknma politikalarnn etkin bir ekilde yrtlebilmesi iin, Brechtin nl szleri uyarlanarak sylenirse, danalarn kesilmesine katlanmak gerekmektedir.

AB KIRSAL KALKINMA POLTKALARININ BU SRECE ETKS NEDR?

ok ak: Tek aac grmekten orman grememek durumunda kalma; daha ak bir syleyile de, krsal kalknamama sorununu temelde Trkiyedeki kapitalist retim ilikilerinin kanlamayan bir sonucu olarak dnmeme eilimlerinin yaygnlatrlmas; Yaamn her alnnda ve boyutunda lkesel ve toplumsal kazanmlar yerine mekn temelli blgesel, yerel kazanmlarn ne karlmas; Siyasal iktidar hedeflemeyen bireysel ve kurumsal etkinliklerin ne kmas, arlk kazanmas; Kalknma gibi ekonomik, toplumsal, kltrel ve dolaysyla da siyasal bir srecin tekil sorun ve konular dzeyinde yrtlen yersel, toplumsal ve sektrel btncllkten uzak projelerle yrtlmesi yaklamn kurumsallamas; Tama suyla deirmen dndrme kolaycl ve frsatlnn yerleip yaygnlamas; Ulusal ve snfsal zgvenin yitirilmesi; Kamu hizmetlerinin, dolaysyla da kamu kurum ve kurulularnn saygnlk ve etkinlik dzeylerinin drlmesi; lkenin ekonomik, toplumsal, snfsal ve yerel nceliklerinin anlamn yitirmesi, geersizlemesi; lgili kamu kurum ve kurulularndaki bilgi ve deneyim birikimlerinin savurganl; birlii, dayanma, haka paylama yerine ne pahasna olursa olsun her durumda her eyden herkesten daha fazla pay alma amacna ynelik rekabeti, yarmac kltrn yerlemesi. Saylar daha da artrabilecek bu trden olas olumsuzluklara karlk AB kaynakl ynlendirme ve desteklerin olas getirileri dk olacak, deyi yerindeyse rktt kurbaaya deme-

98

yecek, dahas, kimi durumlarda da yine deyi yerindeyse Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan da olmaya yol aabilecektir. te yandan, Trkiyede krsal kalknamama sorununun 2000li yllarda da yaand, gereklii yadsnamayacak bir durumdur. Ancak, bu durum zellikle 1980li yllarn bana dein krsal kalknma alannda da elde edilebilen kazanmlarn, en azndan bilgi ve deneyim birikimlerinin gz ard edilmesine gereke olmamaldr. Ek olarak, Trkiyede bu kazanm ve birikimlerden gerektiince yararlanlarak gelitirilecek krsal kalknma politikalar ve stratejilerinin yaama geirilebilmesi iin gerekli zkaynak da nicel ve nitel olarak yeterlidir. Bu nedenlerle, Trkiyede krsal kalknma alannda AB kaynakl ynlendirmelere ve dolaysyla da bu dorultuda kullanlan desteklere gereksinim yoktur.

99

100