Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ENERJ RETM
ANKARA 2006
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 2 1. ELEKTRK SANTRALLER .............................................................................................. 2 1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar ...................................................................... 2 1.1.1. Termik Kaynaklar.................................................................................................. 3 1.1.2. Hidrolik Kaynaklar ................................................................................................ 6 1.1.3. Nkleer Kaynaklar................................................................................................. 7 1.1.4. Dier Kaynaklar .................................................................................................... 9 1.2. lkemizde Elektrik retiminin Tarihesi................................................................... 21 1.3. lkemizde Elektrik Tketimi Hakknda Genel Bilgi................................................. 23 1.4. Santraller ..................................................................................................................... 24 1.4.1. Termik Santraller ................................................................................................. 25 1.4.2. Hidroelektrik Santraller ....................................................................................... 41 1.4.3. lkemizdeki Belli Bal Santraller ...................................................................... 47 1.4.4. Santrallerin Elektriki Donanmlar ...................................................................... 48 1.4.5. Santral Kumanda ve Gvenlik Devresi Sistemleri .............................................. 49 1.4.6. Santraller Aras Haberleme Sistemleri............................................................... 50 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 51 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 55 2. ELEKTRK ENERJS RETM NTELER ............................................................... 55 2.1. Senkron Makineler...................................................................................................... 55 2.1.1. Tanm.................................................................................................................. 55 2.1.2. Senkron Makinelerin Yaps ................................................................................ 56 2.1.3. Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna Gre eitleri...................................... 57 2.1.4. Senkron Makinelerin Rotor Cinsine Gre eitleri............................................. 60 2.1.5. Senkron Makinelerin alma Yntemleri .......................................................... 62 2.1.6. Alternatrlerin Uyartlmas.................................................................................. 66 2.1.7. Devir Reglatrleri .............................................................................................. 68 2.1.8. Gerilim (Voltaj) Reglatr ................................................................................ 68 2.1.9. Uyartm Makinesiz Alternatrler (Sabit Gerilim Generatrleri) ......................... 69 2.1.10. Senkron Makinelerde Frekans ve Hz................................................................ 71 2.1.11. Senkron Makinelerin E Deer Devreleri.......................................................... 73 2.1.12. Alternatrlerin Paralel Balanmas.................................................................... 74 2.1.13. Generatr Etiketinin Okunmas ......................................................................... 80 2.1.14. Alternatr Deneyleri Yapm ............................................................................. 81 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 93 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 95 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 97 3. ALT SAHASI .................................................................................................................. 97 3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim Deerleri................ 97 3.1.1. Alak Gerilim ebekeleri .................................................................................... 98 3.1.2. Orta Gerilim ebekeleri....................................................................................... 98 3.1.3. Yksek Gerilim ebekeleri.................................................................................. 98 3.1.4. ok Yksek Gerilim ebekeleri .......................................................................... 99 i
3.2. Datm ekillerine Gre ebeke eitleri,Tanmlar,Prensip emalar .................... 99 3.2.1. Dall ( Dalbudak) ebekeler .............................................................................. 100 3.2.2. Ring (Halka) ebekeler...................................................................................... 100 3.2.3. A (Gzl) ebekeler ........................................................................................ 101 3.2.4. Enterkonnekte ebekeler ................................................................................... 103 3.3. alt Sahas................................................................................................................. 104 3.3.1. Tanm................................................................................................................ 104 3.3.2. alt Sahasnda Bulunan Donanmlarn Tanm.................................................. 104 3.3.3. alt Sahas eitleri ........................................................................................... 115 3.4. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii....................................................................... 119 3.4.1. Elektrik letme Aygtlarnn Yerletirilmesi ve Korunmas ............................. 120 3.5. Topraklamalar Ynetmelii ...................................................................................... 124 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................ 127 LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 128 MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 130 CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 131 NERLEN KAYNAKLAR................................................................................................ 133 KAYNAKA ....................................................................................................................... 134
ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0124 Elektrik Elektronik Teknolojisi Enerji retim ve Datm Merkezleri Enerji retimi Enerji retim tesis ve donanmlarn seebilme, enerji retiminde kullanlan alternatrleri altrabilme,alt saha donanm ve tipini seebilme becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur Enerji retim tesis ve donanmlarn renmek ve alternatr altrabilmek. Genel Ama Gerekli ortam ve donanmlar salandnda standartlara, kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak enerji retim tesis ve donanmlarn seebilecek ve alternatr altrabileceksiniz. Amalar Elektrik retim santral eitlerini hatasz olarak seebileceksiniz. Enerji retiminde kullanlan alternatrleri hatasz olarak seebilecek ve altrabileceksiniz. alt saha donanm ve tipini hatasz olarak seebileceksiniz. Ortam Atlye ve laboratuvar ortam, enerji retim santralleri. Donanm Elektrik santral donanm dokmanlar, projeksiyon cihaz, slayt makinesi, santral tantm CDleri, alternatr (generatr), kumanda ve koruma elemanlar (kesici ve ayrc, parafudr, sigorta, akm ve gerilim transformatrleri), elektrik makinleri deney seti, bara dzenekleri, montaj ara gereleri, balant iletkenleri. Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili uygulama ve deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, nsanolu eskidenberi birok ihtiyalarn gidermede eitli enerji kaynaklarndan faydalanmtr. Elektriin bulunup kullanlr duruma getirilmesinden sonra ise en ok kullanlan enerji, elektrik enerjisi olmutur. Gelime ve kalknma abalarnda elektrik enerjisi en bata gelen unsurlardan biridir. Kii bana yllk elektrik enerjisi tketimi veya bir lkede tketilen enerjiler iinde elektrik enerjisinin fazlal, o lkenin uygarlk derecesinin bir ls olarak deerlendirilmektedir. Peki nasl retilmektedir bu elektrik enerjisi? Aslnda doada hibir enerji yoktan var olmaz, var olan enerji de yok olamaz. Ancak bu enerjiler birbirlerine dntrlr. Buna Enerjinin Korunumu Kanunu diyoruz. Teknik ve teknolojik adan, "Enerjinin kirlisi yoktur, ama retim teknolojisinin kirlisi vardr". elektrii retirken kullanlan teknoloji evreye mmkn olduunca zarar vermemelidir. Enerji retimi Modln tamamladnzda bu konuyu kyaslama ansna da sahip olacaksnz. Bu modl ile eitli enerji kaynaklarn kullanarak elektrik enerjisinin nasl retildiini, retim tesisleri donanm eitlerini, senkron makineleri ve bunlarn fonksiyonlarn reneceksiniz.
ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki elektrik reten santralleri inceleyiniz. Bulunduunuz blgedeki DS Mdrln bavurunuz. Santral inaat ve ekipman yapan firmalara internet ortamnda ulaarak katalog isteyiniz. Evlerimizde kullandmz elektrik enerjisinin hangi yntemle elde edildiini aratrnz.
1. ELEKTRK SANTRALLER
1.1. Enerji retiminde Kullanlan Kaynaklar
Elektrik enerjisini elde etmek iin eitli enerji kaynaklar kullanlr. Elektrik enerjisine dntrlebilen enerjilerin belli bal kaynaklar unlardr: Termik kaynaklar Hidrolik kaynaklar Nkleer kaynaklar Dier kaynaklar (Gne, rzgr, jeotermal vb.)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Alternatif Enerji Tr Nkleer Enerji Gne Enerjisi Rzgar Enerjisi Dalga Enerjisi Doal Gaz Jeo-termal Enerji Hidrolik potansiyel Hidrojen Bio-mass, bio-dizel ve bio-gas
Kaynak veya yakt Uranyum gibi ar elementler Gne Atmosferin hareketi Okyanus ve denizler Yer alt kaynaklar Yer alt sular Nehirler Su ve hidroksitler Biyolojik artklar, yalar
Kmrler Trkiye'nin enerji kaynaklar arasnda linyitin ok nemli bir yeri vardr. lkemizde elektrik enerjisi retiminde en ok linyit kmr kullanlmaktadr. Kahverengi-siyah renkte, organik fosil halinde kat yakttr. Linyit kmrn s deeri 1000-5000 kcal/kg arasndadr. Yurdumuzda; Ktahya (Tunbilek-Seyitmer), Manisa (Soma), Mula (YataanMilas-Turgutlu), Kahramanmara (Elbistan), anakkale (an), Bolu (Mengen-Salpazar) blgelerinde zengin linyit yataklar vardr.
Petrol Petroln ilenmesi sonucu ortaya kan benzin, mazot, fuel-oil, motorin rnleri termik santrallerde elektrik retiminde kullanlmaktadr. Yurdumuzda petrol retimi Batmanda halen devam etmektedir. Trkiye'de petrol aramalar X. Blge Siirt, XI. Blge Diyarbakr, XII. Blge Gaziantep zerinde younlatrlm; ardndan I. Blge Marmara, XIII. Blge Hatay, XIV. Blge Adana, XV. Blge Konya, XVI. Blge Antalya yrelerinde srdrlmtr. II. Blge Bolu, III. Blge Ankara ve XVII. Blge zmir'de de snrl aramalar yaplmtr. Ancak on sekiz blgenin tamamnn yeterince arand sylenemez. ncelikle Gneydou Anadolu, Bat Toroslar, Bat Karadeniz, Anadolu ve denizlerde yaplacak yeni aramalarla bilinen petrol rezervinin artmas olasdr. Yllk 3,5 milyon ton petrol retimiyle 13-14 yl yetecek petrol rezervlerimizin olduu tespit edilmitir. Buna ramen yllk kullanlan petrol miktarnn %90 ithal edilmektedir. Doal Gaz Yer altndan kan, metan oran yksek yanc bir gazdr. Termik kaynaklardan olan doal gaz, kalorisinin yksek oluu (8500-10000 kcal/kg) ve evreye zarar vermemesinden dolay son yllarda lkemizde kullanlmaya balanmtr. Doal gaz geni kullanm alanna sahip olmakla beraber termik santrallerde elektrik retmekte de kullanlr. Yurdumuzun bilinen doal gaz retim alanlar Trakya ve Gneydou Anadolu blgesinde bulunmaktadr. Trakya'da Bayramah, Deirmenky (Danimen-Osmanck), Deirmenky (Soucak), Hamitabat, Hayrabolu, Kandam, Karacaolan, Karaal, Kumrular, K. Marmara, Silivri, Umurca, Gneydou Anadolu'da Derin Barbe, amurlu, G. Diner, G. Hazro, Katin balca retim sahalardr. retimin % 83'den ou Hamitabat sahasndan yaplmaktadr. 4
Biyomas Terimi oluturan biyo canl, mas (mass) ise ktle veya yn, baka bir ifade ile enerji elde edilecek tesise enerji maddesinin ylp depo edilmesi gibi anlamlara gelmektedir. Dolaysyla da bu gibi organik kkenli artklardan elde edilen enerjiye biyomas enerjisi denir. Bununla birlikte bu konuda dilimizde genellikle biyogaz (canl gaz) terimi kullanlmaktadr. Gazn, canls veya cansz olamayaca iin terim olarak ya organik gaz ya da biyomas enerji kayna eklinde ifade edilmesi uygun olacaktr. Biyomas kaynaklar odun, hayvan ve bitki artklardr. Biyomas, odun, kentsel atklar, tarmsal artklar, msr saplar ve buday samanlar, gibi kaynaklar iine alr. Bunlar elektrik retimi iin dier enerji kaynaklarnn bazlardr. Bu kaynaklar kaynatclarda kullanlan fosil yaktlarn yerine kullanlr. Odun ya da atklarn yanmasyla oluan buhar, allm buharl elektrik santrallerinde kullanlr. Hayvansal gbrenin oksijensiz yani kapal bir ortamda tepkimeye girmesi ile biyogaz retimi yaplmaktadr. Biyogaz, renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan ve bileimininde organik maddelerin bileimine bal olarak yaklak; % 40-70 metan, % 30-60 karbondioksit, % 0-3 hidrojen slfr ile ok az miktarda azot ve hidrojen bulunan bir gaz karmdr. Bykehirlerin pleri de iyi bir termik kaynaktr. plerin depolanmas sonucu elde edilen ve LONDFLL gaz olarak adlandrlan p gaz %60 orannda metan ieren nemli bir enerji kaynadr. Avrupann birok lkesinde kurulu tesisler ile bu kaynak deerlendirilmektedir. stanbul Bykehir Belediyesi ehrin plerini kullanarak elektrik retmektedir. Bir baka termik kaynakta biyodizeldir. Biyodizel; kolza (kanola), ayiek, soya, aspir gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen yalarn veya hayvansal yalarn bir katalizatr eliinde ksa zincirli bir alkol ile (metanol ve ya etanol ) reaksiyonu sonucunda aa kan ve yakt olarak kullanlan bir rndr. Evsel kzartma yalar ve hayvansal yalar da biyodizel hammaddesi olarak kullanlabilir.
Asfaltit Kalori deeri yksek, klnde nadir mineraller bulunan, ilendiinde deiik yzdelerde gaz elde edilen deerli bir termik kaynaktr. Yurdumuzda rnak ve Silopi havzalarnda 82 milyon ton asfaltit rezervi tespit edilmitir. Silopi Elektrik retim A.. tarafndan, blgedeki asfaltiti kullanarak 20 yl sreyle elektrik enerjisi retmek iin, 110 megavat kurulu gte yeni bir santral kurulmaktadr. Bitml eyller (Bitml istler) Isl ilemeyle petrole benzer bir ya veren organik madde bakmndan zengin, ince taneli, kristal yapl bir tr kat yakttr. Bunlara bitml ist, petroll eyl gibi adlar verilmekte ise de bitml eyl olarak tanmlanmas daha uygundur. Bu kayalardan damtma yntemiyle sentetik petrol ve gaz elde olunabilecei gibi, kat yakt olarak termik santrallarda kullanlmalar olanakldr. Yurdumuzda Ankara-Beypazar, BalkesirBurhaniye, Bolu-Himmetolu, Mengen, Hatlda, Kocaeli-Bahecik, Seyitmer, NideUlukla, Eskiehir-Sarkaya, orum-Dodurga, Amasya-eltek yrelerinde 1,6 milyar ton rezerv tespiti yaplmtr.
Resim 1.1: Suyun potansiyel enerjisinden yaralanmak iin beton setlerle biriktirilmesi
Uranyum atomu kolay paralanan bir elementtir. lkemizde, Salihli-Kprba havzasnda ve Yozgat-Sorgun dolaylarnda bulunmaktadr. Toplam tabi metal uranyum rezervi 9129 ton olarak belirlenmitir. Eskiehir-Sivrihisar-Kzlcaren'de ise dnya apnda nemli olan 380 000 ton toryum rezervi bulunmaktadr. Malatya-Hekimhan-Kuluncak'ta da toryum belirtileri bulunmutur. Dnya toryum rezervinin % 54 lkemizde bulunmaktadr. Yurdumuzda henz nkleer enerji ile elektrik reten santralar kurulmamakla birlikte yakn tarihte Akkuyu gibi nkleer santrallerin faaliyeti gndeme gelecektir. TEAn Kasm 2004 tarihli Trkiye Elektrik Enerjisi retim Planlama almas (2005-2020)ye gre nkleer enerjiye verilen yer, birinci senaryoda 2012 ylnda 1500 MW, 2014 ylnda 1500 MW ve 2015 ylnda 1500 MW olmak zere 2010-2105 dneminde 4500 MW ngrlmtr. Nkleer yaktlar, fosil yaktlarn sebep olduu sera etkisi, asit yamurlar ve ozon tabakasna zarar veren atklar oluturmazlar. Bunun yannda, reaktr arzalarndan yaylan radyasyon ve nkleer atklarn ksa zamanda yok edilememesi ise potansiyel bir tehlike oluturmaktadr. Kyoto Protokol ve klim Deiiklii Anlamas yenilenebilir enerji ile dengeli nkleer enerji stratejisi istemektedir. Karbondioksit art ile global snma sorunu nkleer ve yenilenebilir (zellikle su ve rzgr) enerji paynn artmas ile zm bulacaktr. Dnya elektrik enerjisinin % 17si nkleer enerjiden salanmaktadr.
HEDEFMZ
Elektrii bol ve ucuz, Yenilenebilir enerji retimi gelitirilmi, evresi kirlilikten korunmu bir Trkiye olmaldr.
Resim 1.2: Gne enerjisinden yararlanlarak sokak aydnlatmas yapm ve Antartikada elektrik retimi
Gnein Ik Enerjisinden Elektrik retimi Fotovoltaik ya da gne pilleri, gne enerjisini elektrik enerjisine direkt evirirler. Gne pilleri, yzeylerine gelen gne n dorudan elektrik enerjisine dntren yar iletken maddelerdir. G kn artrmak iin ok sayda gne pili birbirine paralel veya seri balanarak bir yzey zerine monte edilir. Bu yapya gne pili modl ya da fotovoltaik modl ad verilir. Gerekirse bu modller de birbirlerine seri ya da paralel balanarak fotovoltaik dizi oluturulabilir. Gne pilleri uydularn ve uzay programlarnn direk g kaynadr. Gne ndan yararlanlarak elde edilen elektrik enerjisinin uygulama alanlar aada sralanmtr. Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri Petrol boru hatlarnn katodik korumas Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar Bina ii ya da d aydnlatma Daevleri ya da yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas. Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj Orman gzetleme kuleleri Deniz fenerleri lk yardm, alarm ve gvenlik sistemleri. Deprem ve hava gzlem istasyonlar la ve a soutma
Gnein Is Enerjisinden Elektrik retimi Gne nlar ayna ve merceklerle younlatrlarak paneller iinde dolaan su stlr. Daha sonra, scaklk arttrlarak, panellerdeki su buhara dntrlr ve trbinden elde edilen mekanik enerji genaratr tarafndan elektrik enerjisine dntrlr. Bu trbinlerin ar su ihtiyalar nedeniyle su kayna yaknlarna kurulmas ve gne enerjisinin yetersiz olduu zamanlarda da kesintisiz enerji retimini salamak iin doal gazl stc sistem kullanlmas gibi zorunluluklar vardr.
10
ekil 1.4: Fotovoltaik pille elektrik elde etme ve bir evin hem fotovoltaik pillerle hem de normal ebekeden beslenmesi
* nemli Not: Gne enerjisi aratrma ve gelitirme konularnda EE'nin yannda Tbitak Marmara Aratrma Merkezi ve niversiteler (Gazi niversitesi, Ege niversitesi Gne Enerjisi Aratrma Enstits, Mula niversitesi, ODT, Kocaeli niversitesi, Frat niversitesi) almalar yapmaktadr.
Uluslararas Gne Enerjisi Topluluu Trkiye Blm (UGET-TB)
11
Yurdumuzda corafi konumu nedeniyle gne enerjisi potansiyeli birok lkeye gre ok iyidir. Kk glerde olmasna karn gne enerjisinden elektrik retme iin almalar yaplmaktadr. Bu kapsamda EE (Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl) Didim Gne ve Rzgr Enerjisi Aratrma Merkezi'ne 4,8 kW gcnde ebeke balantl gne pili sistemi kurulmutur. EE'nin eski DM (Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl) kaytlarn kullanarak yapt hesaplara gre lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 cal/cm2-gn (3.6 kWh/m2-gn) ve yllk toplam gnelenme sresi 2640 saattir. Rzgr Enerjisi Rzgr enerjisinden elektrik retebilmek iin srekli rzgr alabilen yksek yerlere ihtiya vardr. Rzgr enerjisinin kuvveti ile yatay ve dey eksenli rzgr trbini dndrlerek elde edilen mekanik enerji trbine bal alternatr yardm ile elektrik enerjisine evrilir.
12
Rzgr enerjisinin doada bedava bulunmasna karn, rzgr sistemlerinin pahal olmas retilen enerjinin maliyetini artrmaktadr. Tesis maliyetinin fazla olmasna ramen kurulduktan sonraki masraflar ok az olduu iin rettii elektriin birim maliyeti ok dktr. Rzgr enerjisi tkenmeyen, yakt gereksinimi olmayan, evresel etkileri en az olan emniyetli, gelecek nesilleri etkilemeyen bir enerji kaynadr. Pek ok avantajlar yannda kurulmas srasnda grsel ve estetik olarak kiileri ve evreyi etkilemesi, grlt oluturmas, ku lmlerine neden olmas, haberlemede parazitler meydana getirmesi gibi dezavantajlar vardr. Rzgar enerjisinin dier bir sakncal yn ise mutlaka ebekeye bal alma ve herbir trbine ykseltici trafo konma zorunluluudur. Kapasite kullanm verimi de ancak % 30 kadardr. Rzgar esmedii zaman retim duracandan rzgar enerjisi ancak termik ve hidrolik santrallere ek olarak ya da kombine ekilde gvenilir elektrik enerjisi kayna olarak grlmelidir.
Jeoterm al 3% Hidrolik 17% Gne 2%
Rzgar 4%
B iy oktle 74%
ekil 1.7: Yenilenebilir enerji kaynaklar kullanm iin 2010 yl Avrupa hedefi
Rzgar enerjisinin en stn yan rzgarn bedava ve temiz olmasdr. Bu nedenle de evreye herhangi bir olumsuz etkisi olmamaktadr.
13
Yer Kocada I anakkale Maz I Maz II Maz III ntepe Akhisar I Kocada II Bandrma Data eme Akhisar II Yalkavak Gkeada Kapda Belen
Kurulu G (MW) 50 30 39 90 40 30 30 26 15 29 12 12 8 5 35 34
Yllk retim (kWh)x106 135.5 76.1 131.2 275.9 131.2 77 92.4 80.1 40.5 84 35.3 37.6 21 15 105 120
lkemizde uygulamalar 1998 ylnda eme ilesi Germiyan kynde balayan rzgar santrallar kk leklidirler. u anda, toplam kurulu gc 17.4 MW olan iki santral "Yap-let-Devret" modeliyle retim yaparken, toplam kurulu gc 1.7 MW olan bir dier santral "Otoprodktr" statde retim yapmaktadr. Bu santrallerden elde edilen yllk elektrik enerjisi de yaklak 54 000 000 kWhdr ve toplam retim ierisinde ok kk bir orana kar gelmektedir. Ancak, u anda lkemizde yaklak 300 noktada rzgr elektrii retmeye ynelik lmler yaplmaktadr. Jeotermal Enerji Yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu, scakl srekli 200 den fazla olan ve evresindeki normal yer alt ve yer st sularna oranla daha fazla erimi mineral, eitli tuzlar ve gazlar ierebilen scaklk su ve buharn yeryzne karlmasyla oluan enerjidir. Tkenebilir enerji kaynaklarna alternatif, yenilebilir enerji kaynadr.Dnyann i kesimlerinden yzeye doru srekli bir s aknn meydana geldii blgelere termal blge denir. Dnyada ABD, Japonya, Yeni Zelanda, talya, Meksika, Rusya, zlanda ve Trkiye'de termal blgeler vardr. Termal blgelerde ok miktarda kaynarca ve su buharnn kt yerler vardr. Bunlardan elde edilen su buhar, buhar trbinlerini altrmas ile elektrik enerjisine dntrlr. 14
lkemiz, jeotermal enerji kaynaklan bakmndan ok zengindir. Hlen scakl 100C'ye kadar ulaan, 600'den fazla Jeotermal su kaynamz vardr. Yurdumuzdaki jeotermal elektrik potansiyeli 500 MW civarndadr. Ancak, elektrik retimi yok denecek kadar azdr. lkemizin ilk jeotermal elektrik santrali, 1984 ubat aynda iletmeye alan, 20,4 MW gcndeki Denizli-Kzldere santralidir. Santral 147,2 0C scaklktaki buharla almaktadr. Aydn-Germencik ve Nevehir-Acgl kaynaklar, elektrik retimine uygun sahalardr. Bunun dndaki en nemli sahalar Aydn-Salavatl, zmir-Balova, zmirSeferihisar, Ktahya-Simav, Ankara-Kzlcahamam, Van-Erci ve zmir-Dikili'dedir. Jeotermal enerjiyle alan santraller buhar trbinli santraller gibidir.
15
Trkiye'nin kantlanm jeotermal elektrik potansiyeli 200 MW dzeyinde belirtilmekle birlikte, gerekli almalarla bunun ksa zamanda 350 MW dzeyine karlabilecei tahmin edilmektedir. Deniz Kkenli Yenilenebilir Enerjiler Deniz kkenli yenilenebilir enerjiler; deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve gel-git (med-cezir) enerjisidir. Ancak, Trkiyeyi evreleyen denizler bir i deniz olduu iin gel-git enerjisi olana yoktur. Trkiye iin sz konusu enerji grubu ierisinde en nemlisi deniz dalga enerjisidir. anakkale ve stanbul Boazlarnda deniz akntlar varsa da, deniz trafii bu enerjinin kullanlma olanan snrlandrmaktadr. Gelgit (Med-Cezir) Enerjisi Ayn Dnya zerindeki ekim etkisi sonucu okyanuslarn belirli yerlerinde ve belirli zamanlarda su seviyesinin ykselmesi veya dmesi ile oluan bir enerji kaynadr. 24 saat iinde deniz suyu 20 dakika sreyle iki kez kabarr ve alalr. Kabaran deniz suyu, bir koya veya nehrin aznda yaplan bir depoya doldurulur. Bu depolarn dolup boalmas srasnda iki ynl alan santraller yardmyla elektrik retilir. Gelgit enerjisi ile alan, ABD, Belika, Fransa-Rance koyu, Kanada-Fundy krfezi, ngiltere-Severn koyu, Avusturalya, Kore, Hindistan ve Meksika gibi okyanusa kys bulunan lkelerin elektrik santralleri mevcuttur.
16
Dalga Enerjisi Dnya bilim adamlarnn zerinde aratrma yapmakta olduu, temiz enerji araynn bir paras da dalga enerjisi dir. Hava hareketlerinin ve s deiimlerinin, su ktlelerinde meydana getirmi olduu dalga hareketleri, bitmez tkenmez enerji kaynadr. Dalga enerjisi, Archimedes (Arimed) prensibi ve yer ekimi arasnda oluan gcn alnmas prensibine dayanr. Dnyamzn 3/4nn sularla kapl olduunu dnrsek zerinde durduumuz enerji trnn ne byklkte olduu da ortaya kacaktr. taraf denizlerle evrili olan lkemizde, ilk yatrmndan ve bakm giderlerinden baka gideri olmayan, primer enerjiye bedel denmeyen, doaya her hangibir kirletici brakmayan, ucuz, temiz, evreci ve ok byk bir enerji kayna olan dalga enerjisi deerlendirilmelidir. Dalga enerjisinin faydalar yle zetlenebilir; 100 kW - 100 MW kadar ihtiya duyulan her gte santral kurulabilir. Santral zeri otel, restaurant, sosyal tesis, disco, olarak turizm amal kullanlabilir. Grlt kirlilii yoktur.Tam evrecidir. Dalyan grevi sayesinde tesise ek gelir salar. Deniz zerinde kurulduu iin verimli tarm alanlar yok olmaz. Tamamen yerli teknoloji ve yerli imalattr. Da bamll ve ambargoyu gerektirecek herhangi bir girdisi yoktur. Ucuz olmas sebebiyle snmada, ilk tercihtir. Bu sebeple ormanlarn kesilmesi nlenmi olur
17
ngiltere, rlanda, Norve ve Portekiz gibi lkelerde dalga enerjisinin nemi anlalm; santralar kurulmu, devlet destei ile pilot almalar balatlm, ya da enerji planlamalarnda yakn hedef olarak konu yer almtr. rnein Norve kuzey sahillerinde 350 kWlk, Endonezya- Avustralya arasnda 1.5 MWlk santrallar hizmettedir.
Deniz Scaklk Gradyent Enerjisi Deniz ve okyanus suyu tabakalar arasndaki scaklk farkndan yararlanlarak enerji retilebilir. Henz aratrma aamasnda olmakla beraber okyanus sl enerji dnm gibi farkl isimlerle de anlmaktadr. Amonyak gibi kaynama noktalar dk svlarn buharlatrlmas iin deniz yzeyindeki lk sular kullanan aygtlarn, hareket eden buharn bir trbini altrmasyla elektrik retmesi esasna dayanr. Buhar soutup younlatrmak ve yeniden dolama katlmasn salamak iin de daha derinliklerdeki souk sular kullanlr. Hidrojen Enerjisi Doada bileikler halinde bol miktarda bulunan hidrojen serbest olarak bulunmadndan doal bir enerji kayna deildir. En ok bilinen bileii ise sudur. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Bu nedenle elektrikten neredeyse bir asr sonra teknolojinin gelitirdii ve gelecein alternatif kayna olarak yorumlanan bir enerji taycsdr. Hidrojen iten yanmal motorlarda dorudan kullanmnn yansra katalitik yzeylerde alevsiz yanmaya da uygun bir yakttr. Ancak dnyadaki geliim hidrojeninin yakt olarak kullanld yakt pili teknolojisi dorultusundadr.
18
Yakt pilleri, temiz, evreye zarar vermeyen ve yksek verime sahip enerji dnm teknolojileridir. Bir buhar kazan veya trbin kullanlmadan, sadece kimyasal reaksiyon ile elektrik enerjisi retilir.
1950'lerin sonlarnda, NASA tarafndan uzay almalarnda kullanlmaya balayan yakt pilleri, son yllarda zellikle ulatrma sektr bata olmak zere sanayi ve hizmet sektrlerinde baar ile kullanma sunulmutur. Yakt pilleri, tanabilir bilgisayarlar, cep telofonlar gibi mobil uygulamalar iin kullanlabildii gibi elektrik santrallar iin de uygun g salayclardr. Yksek verimlilikleri ve dk emisyonlar nedeniyle, ulam sektrnde de geni kullanm alan bulmulardr. Hidrojen enerji sisteminin yeni olmasna karn hidrojen retimi yeni deildir. u anda dnyada her yl 500 milyar m3 hidrojen retilmekte, depolanmakta, tanmakta ve kullanlmaktadr. En byk kullanc payna kimya sanayii, zellikle petrokimya sanayii sahiptir. Hidrojen karbon iermedii iin fosil yaktlarn neden olduu evresel sorunlar yaratmaz. Isnmadan elektrik retimine kadar eitli alanlarn ihtiyacna cevap verebilecektir. Gaz ve sv halde olaca iin uzun mesafelere tanabilecek ve iletimde kayplar olmayacaktr.
19
Resim 1.8: Hidrojen ile alan otobs ve zlanda'da alan dnyann ilk hidrojen gaz dolum istasyonu
2010 ylndan itibaren hidrojenin ticari amalar iin kullanlmas dnlmektedir. Her trl maliyet gz nne alndktan sonra ilk yllarda benzinden 1.5 5.5 aras daha pahal olmas beklenmektedir. Fakat gelecek yllarla birlikte evresel katklar da gz nne alnd zaman bu maliyetin ok daha aalara ekilmesi hesaplanmaktadr.
Resim 1.9: 250 kW'lk gaz trbinli, yakt hcreli bir kojenerasyon (birleik elektrik ve s retimi) sistemi
Daha nce de belirtildii gibi hidrojenden, yakt pili teknolojisi ile elektrik elde edilmektedir. Bugne kadar, yakt pillerini eitli ynleriyle inceleyen 200'den fazla 20
aratrma NASA tarafndan desteklenmitir. Bugn, Apollo ve Space Shuttle grevlerinde gvenli olarak elektrik (ve su) salam olmalar nedeniyle, yakt pillleri uzaydaki rollerini ispatlam, 2000'li yllarda lkelerin enerji politikalarnda nemli yer tutmaya balamtr.
grevlendirilmitir. Ayn zamanda imtiyazl irketlerden olan EA ve KEPEZ A..lerine de kendi grev blgelerinde elektrik retim, iletim, datm ve ticaretini yapma grevi verilmitir. Trkiye Elektrik Kurumu, kuruluundan 23 yl sonra, 1993te karlan kanun hkmnde kararname ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ile ilgisi devam etmek zere zelletirme kapsamna alnmtr. Bu dzenlemenin bir devam olarak da Bakanlar Kurulunun karar ile kurum, "Trkiye Elektrik retim, letim A.." (TEA) ve "Trkiye Elektrik Datm A.." (TEDA) ad altnda iki ayr iktisad devlet teekklne ayrlmtr. 2000 ylnda Trkiye kurulu gc 21 889 MW'ye ulamtr. Toplam kurulu gcn %54' termik, %47'si hidrolik kaynaklardan olumaktadr. Linyit yaktl santraller 1980 ylndan beri termik kapasite iinde en fazla pay oluturmaktadr. Ancak 1985 ylndan itibaren sisteme dahil edilen doal gaz yaktl santrallerin paylar hzla artm ve buna bal olarak linyit yaktl santrallerin paynda dmeler olmutur. 2000 ylnda Trkiye toplam kurulu gcnn %30'u kat yaktlar, %8'i sv yaktlar, %15'i ise doal gaz yaktl santrallerden olumutur.
Elektrik enerjisi retimi 2005 yl II. Dneminde, bir nceki yln ayn dnemine gre %6,8 artm, 2005 yl I. Dnemine gre ise % 2,7 azalmtr. Bu dnemde elektrik enerjisinin %46,72 si Elektrik retim A.. (EA) ve EA' a bal ortaklklar tarafndan, %42,56s retim irketleri tarafndan retilmitir. lkemizin elektrik enerjisi retimi 2005 ylnda, 38.125 GWh olarak gereklemitir.
22
retim Trne Gre II. Dnem Brt Elektrik Enerjisi retimi, 2004-2005 retim Tr Toplam Termik Rzgar Hidrolik 2004 II. Dnem (Nisan, Mays, Haziran) % Miktar 35.710 22.736 11,7 12.963 100,00 63,67 0,03 36,30 2005 II. Dnem (Nisan, Mays, Haziran) % Miktar 38.125 27.456 11,3 10.657 100,00 72,02 0,03 27,95 (GWh) 2005 6 Aylk Miktar % 77.313 57.033 27,5 20.253 100,00 73,77 0,03 26,20
Tablo 1.5: retim trne gre brt elektrik enerjisi retimi, 2004-2005
MWh
%18,6
60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0
NET TKETM KAYIP-KAAK
%81,4
SANAY
DER
ekil 1.9: 2004 yl sonunda lkemizdeki elektrik tketiminin sektryel dalm ve kayplar
23
YILLAR TBARYLE TRKYE ELEKTRK ENERJS KULLANIMININ TKETC GRUPLARA DAILIMI Birim : GWh GENEL AYDIN LATMA
YIL MESKEN
TCARET
RESM DARE
SANAY
DER
TOP LAM
1995
14 492,5
21,5
4 195,2
6,2
3 011,6
4,5
38 007,4
56,4
3 105,9
4,6
4 581,2
6,8 67 393,9
1996
16 394,2
22,1
5 740,9
7,7
3 002,5
4,0
40 638,3
54,8
3 084,9
4,2
5 295,9
7,1 74 156,6
1997
18 514,4
22,6
6 852,4
8,4
3 803,4
4,6
43 491,3
53,1
3 310,2
4,0
5 913,2
7,2 81 884,9
1998
20 034,1
22,8
7 733,8
8,8
4 271,6
4,9
46 139,0
52,6
3 691,2
4,2
5 835,0
6,7 87 704,6
1999
22 584,3
24,8
8 208,0
9,0
3 775,1
4,1
46 480,3
51,0
4 185,3
4,6
5 968,9
6,5 91 201,9
2000
23 887,6
24,3
9 339,4
9,5
4 107,9
4,2
48 841,7
49,7
4 557,7
4,6
7 561,4
7,7 98 295,7
2001
23 557,3
24,3
9 907,8
10,2
4 370,0
4,5
46 989,0
48,4
4 888,2
5,0
7 357,7
2002
23 559,4
22,9
10 867,3
10,6
4 580,5
4,4
50 489,4
49,0
5 103,9
5,0
8 347,3
8,1
2003
25 194,9
22,5
12 871,9
11,5
4 554,0
4,1
55 099,2
49,3
4 974,8
4,5
9 071,2
8,1
2004
27 619,0
22,8
15 656,2
12,9
4 530,7
3,7
59 565,9
49,2
4 432,5
3,7
9 337,5
7,7
Tablo 1.6: Son 10 yln Trkiye elektrik enerjisi kullanmnn tketici gruplara dalm
1.4. Santraller
Elektrik enerjisinin retildii ve datmnn yapld yerlerdir. Elektrik santralleri kullandklar enerji eitlerine gre isim alrlar. Termik ve Hidroelektrik Santraller olarak iki blmde incelenir. Santraller alma ekillerine gre ; Temel yk santraller, Normal santraller, Puvant (puant) santraller 24
Biriktirmeli santraller, olarak ayrlrlar. Ucuz yakt kullanan ve retilen enerjinin birim maliyetinin ucuz olduu hidrolik santrallar temel yk santralleri olarak grev yaparlar. Bu tr santrallerin iletme sreleri ok uzundur. ehir, kasaba ve kyleri besleyen santrallar ise normal santraller olarak adlandrlr. ebeke yknn ok artt zamanlarda altrlan santrallere de puant santralleri ad verilir. Puant santrallerinin iletme sreleri ksa olup kurulu masraflar azdr. Dizel santralleri bunlara rnek gsterilebilir. Biriktirmeli santraller ise enerji tketiminin az olduu zamanlarda suyu depo edip, enerji tketiminin fazla olduu zamanlarda da bu suyu kullanarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Santrallar bir de iletmeci unsurlara gre snflandrabiliriz. Bunlar; Messese (Kurum) santralleri, zel irket santralleri (Otoprodktr irketler), eklindedir. Messese santralleri Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA) tarafndan iletilen santrallerdir. zel irket santralleri olarak da Otoprodktr irketlere ait olan santraller ile Ereli, Karabk ve Seka santralleri saylabilir.
Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin birim maliyeti hidroelektrik santrallerde retilen elektrie gre ok daha pahaldr. Gnmzde kmr, doal gaz jeotermal enerji, gne enerjisi, petrol rnleri, biyogaz, nkleer yakt gibi termik 25
kaynaklar kullanan ok sayda termik santral vardr. Termik santrallerin, yaktn ve mekanik enerji reten makinenin cinsine gre eitleri unlardr: Buhar trbinli santraller Nkleer santraller Gaz trbinli santraller Dizel santraller 1.4.1.1. Buhar Trbinli Santraller Termik santrallerde buhar kazanlarnda yakt ve hava karm uygun artlarda yaklr. Bu esnada kazanda bulunan sudan, yksek scaklkta yksek basnl buhar elde edilir. Elde edilen yksek basnl buhar, buhar trbinine gnderilerek mekanik enerji elde edilir. Buhar trbinine akuple olan alternatrde bu enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Bu prensiple alan termik santrallere buhar trbinli santraller denir. (Buhar santrali) (Buhar santrali) (ten yanmal motorlarla alan santral) (ten yanmal motorlarla alan santral)
Buhar trbinli santrallerde yakt olarak linyit kmr, fuel-oil, doal gaz ve byk ehirlerin p atklar vb. kullanlr. Termik santraller, retilen elektrik enerjisinin maliyetini daha fazla artrmamak iin kullanlan yaktn bulunduu yerin yaknna kurulur. Santralin kurulaca yere yakn, byk su kaynann da bulunmas gerekir. nk buhar elde etmek iin ok fazla suya ihtiya vardr. rnein; Afin-Elbistan Termik Santralinin saatteki su ihtiyac 5.400 ton, yakt ihtiyac ise saatte 3.000 tondur. Prensip olarak bir buhar trbinli termik santralin almasn ekil 1.11deki emaya gre anlatacak olursak; besleme suyu pompasndan baslan su kazana gnderilir. Kazanda stlan su ilk nce buharlar, sonra kzdrclardan geerek kzdrlr (nemi alnr). Elde edilen kzgn buhar, buhar trbinine gnderilir. Buhar trbininin kanatlarna arpan buhar, trbini dndrr. Buhar trbinine bal alternatr bu dnme eklindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Alternatr k bir ykseltici trafo ile enerji nakil hatlarna verilir. Buhar trbininde ii biten rk buhar, kondanser denilen younlatrclara gelerek 26
tekrar su haline dntrlr ve besleme suyu pompas ile tekrar kazana girer. Bu ilem bir dng ierisinde devam ederek termik yolla elektrik enerjisi retimi gereklemi olur.
Buhar trbinli santraller; yllk ya ortalamasnn dk olduu zamanlarda, hidroelektrik santrallere alternatif olarak, termik enerji kaynaklar kullanlarak elektrik enerjisi retimine devam ederler. Yln her mevsiminde istenilen niteliklerde ve srekli enerji retebilmesi zelliinden dolay elektrik enerjisi retiminde nemi byktr. Is deeri dk linyit kmr gibi kat yaktlarn deerlendirilmesine imkan salamakla beraber, santral bacalarndan kan atklar nedeniyle asit yamuru ve sera gaz etkisi yaratmalar da sz konusudur.
Yakt
Kazan
Buhar Kinetik Enerjisi
Trbin
Mekanik Enerji
Alternatr
Elektrik Enerjisi
Is Enerjisi
Alc
Buhar Trbinli Santral Blmleri ve Grevleri l.Ham kmr silosu (Bunker): Vagonlarla getirilen ilenmemi kmrn depoland yerdir. 2.Besleyici: tc makine iin, uygun miktarda kmr otomatik olarak ayarlayan makinedir. 3.tc (Deirmen): Kmr ok ince toz haline getirir. 4.Ocak (Yakc): Yaktn yakld ksmdr. 27
5.Kazan: Boru demetinde, sudan ayrlan buharn ve ekonomizerden gelen dk younluklu buharn topland ksmdr. 6.Kzdrc: Kazandan gelen, dk sl buharn scakln ve dolaysyla basncn artran ksmdr. 7.Ekonomizer: Kazan boru demetini terk eden, gaz halindeki yanma rnleri yksek scaklktadr. Bunlarn, bacadan direkt olarak atlmas fazlaca enerji (s) kaybna neden olur. Atlmak zere giden scak gazlarn, bir ksmndan faydalanmak iin ekonomizer kullanlr. Besleme suyunu bir miktar str. 8.Dom: Ekonomizer ve buharlatrc borulardan gelen suyun topland yars buhar yars su olan tanktr. 9.Toz tutucu (Elektro Filtre):Atlmak zere bacaya giden, evreye zararl tozlarn tutulduu yerdir. 10.Emme fan: Yanm gazlar, kazann s transfer yzeyinden, kzdrcdan, ekonomizer ve hava stcsndan ekerek ocak basncn atmosfer basncnn biraz altnda tutan elemandr. 11.Hava stc: Bacaya giden, yksek sdaki yanm gazlarn ssn bir miktar dren, yanma iin gerekli havay stan bununla birlikte tcdeki kmrn kurutulmas iin scaklk temin eden ksmdr. 12.Trbin: Yksek basnl buharn kinetik enerjisini, mekanik enerjiye dntren makine dzeneidir. Buhar trbinlerinde, enerji dorudan trbin miline getiinden verimleri yksektir. Trbinler yksek devirler elde etmek iin, yatay milli olarak yaplmlardr. Enerji retmede kullanlan buhar scakl 600C ile 950C arasndadr. Verimi, trbinin byklne buhar basncna ve scaklna gre deiir. 13.Kondanser (Younlatrc): Trbinden kan kullanlm buhar, kondansere gnderilir. Buharn tekrar suya dntrlmesi (younlatrlmas) ilemini yapan ksmdr. Kondanser, iinden souk sularn pompaland borulardan oluan byk bir odadr. 14.Degazr: Kondanserden gelen younlam buharn su haline gelerek topland su tank ve ayn zamanda kazan tasfiye sisteminden gelen saf suyun da depoland su tankdr. 15.Kondanser pompas: Kondanserde elde edilen younlatrlm buhar ortalama 20C-40C arasndadr.Younlaan buhar, tekrar stclara pompalayan elemandr. 16.Kazan suyu besleme pompas: Alak ve yksek basn stclarnda stlan suyu, ekonomizere gnderen elemandr.
28
17.Alak basn-Yksek basn stclar: Besleme suyunu, trbinden ald buharla stan ksmdr. 18.Yumuatc: Buhar elde etmek iin kullanlan su ierisinde bulunan, kire maddelerinin sistemde kabuk-tortu oluturmamasn temin iin kullanlan elemandr. 19.Baca: Kazan iindeki ii biten duman gaznn dar atld ksmdr. 20.Generatr (Alternatr): Trbin mekanik enerjisini, elektrik enerjisine dntren makinedir. 21.Klhan: Yaklan kmrn kllerinin topland ksmdr.
29
1.4.1.2. Nkleer Santraller Nkleer santral; uranyum 233, uranyum 235, pltonyum 239 ve toryum gibi maddelerin atomlarnn kontroll bir ekilde reaktrlerde paralanmas sonucu aa kan ok yksek derecede s enerjisinden elektrik reten bir termik santral tipidir. Bu s enerjisinden buhar kazanndaki su stlarak yksek scaklkta ve basnta buhar elde edilmektedir. Meydana gelen buhar, trbine verilerek mekanik enerjiye evrilir. Buhar trbininin miline akuple bal olan alternatr dndrlerek elektrik enerjisi elde edilir.
ekil 1.15: Doal uranyum kullanlan reaktrler iin nkleer yakt retimi
30
Fosil yaktlarn (kmr, petrol, gaz) tkenebilir olmas ve atmosferik kirlenmeye yol amalar, ayrca, her geen gn artan enerji ihtiyacn karlamak iin nkleer santrallerin kurulmas gndeme gelmitir. Radyoaktif bir szma olmamas durumunda en temiz ve kurulu maliyeti hari en ucuz elektrik enerjisi reten santrallerdir. Nkleer santrallerin yakt ihtiyac ve at dier termik santrallere gre ok azdr. rnein; 1g U235 2.500 kg kmrn verdii sya e deer s vermektedir. 1 kg uranyum ile retilen elektrik 16.6 ton takmr ya da 11.1 ton (80 varil) petrolle retilen elektrie e deerdir. Bir baka anlatmla 1 kg kmrden 3 kWh, 1 kg petrolden 4.5 kWh, 1 kg uranyumdan 50 000 kWh enerji retilir.5 g uranyum yakt lokmas, reaktrde 3 yl kalmakta ve 4.000 kW/saat elektrik retmektedir. 1.000 MW gcndeki hafif su soutmal bir reaktrden ylda 27 ton atk karken, kmr yaktl bir santralde bundan 250-300 bin kat daha fazla atk kmaktadr. Hlen dnya elektrik retiminin %17'si nkleer santrallerden salanmaktadr. (lk elektrik reten santral Pennsylvania'da-ABD 1957). 1955 ylnda yaplan 1. evre Konferans 'ndan sonra nkleer alandaki almalar hemen balatan lkelerden biri Trkiye'dir. 1956 ylnda, Babakanla bal Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterlii kurulmu, 1961 ylnda da Kk ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezinde l MW gcnde aratrma reaktr iletmeye almtr. Nkleer aratrma ve gelitirme faaliyetleri halen Trkiye Atom Enerjisi Kurumu tarafndan srdrlmektedir. Nkleer santral almalar 1956 ylnda balamasna ramen ilk nkleer santralimizin 2006 ylnda hizmete girmesi plnlanmaktadr. (Gney Anadolu'da el ili Glnar ilesine bal Akkuyu yresi Akkuyu Nkleer Santrali)
Nkleer santrallerin kurulu maliyetinin yksek olmas ve baz arzalarda evreye yaylan radyoaktif sznt, bu santrallerin olumsuz taraflardr. Kaza olasl ve etkilerine kar gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas arttr. Nkleer santraller evreyi en az kirleten elektrik santralleridir. evre dostu bir termik santral tr olduu dncesi giderek yaygnlamaktadr.
31
1. Reaktr kalbi (reactor core) 2. Kontrol ubuu (control rod) 3. Reaktr basn kab (pressure vessel) 4. Basnlandrc (pressurizer) 5. Buhar reteci (steam generator) 6. 1.Soutma su pompas (primary coolant pump) 7. Reaktr korunak binas (containment) 8. Trbin (turbine) 9. Jeneratr - Elektrik reteci (generator) 10. Younlatrc (condenser) 11. Besleme suyu pompas (feedwater pump) 12. Besleme suyu stcs (feedwater heater) Nkleer santraller, hidroelektrik ve kmr yaktl santrallerin aksine, teknik olarak her yere kurulabilirler; Ancak retilen elektriin ekonomik olabilmesi iin santralin kurulduu yerin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zelliklerden birkan u ekilde sralayabiliriz: Nkleer santraller kurulurken yapm maliyetini en aza indirebilmek iin,deprem riskinin en dk olduu, nkleer santral paralarnn santraln kurulaca yere kolay tanabilecei, nkleer santrallerin yksek su ihtiyacnn karlanmas amacyla deniz kenarnda kurulmas gerekliliidir. Nkleer Santrallerin Blmleri ve Grevleri
32
1.Nkleer Reaktr: Uranyum atomunun fizyona urad ve yksek snn elde edildii, nkleer santralin en nemli ksmdr. 2. B a s n Kab: Yaktlarn tmn barndran ve buhar retmek iin kullanlan, yksek basntaki soutma suyunu iinde tutan ksmdr. Kalnl 20-25 cm kadardr. 3.Koruma Kab: Basn kab, buhar reteleri gibi tm reaktr paralarn koruyan kaptr. ksm 2 cm kalnlnda elik bir zrh ve onun dnda 2 ile 5 m kalnlnda bir beton kabuktan oluur.
Resim 1.11:Reaktr kalbi
4.Kondanser: Trbinde kullandktan sonra kan buhar, younlatrarak suya dntrr. Kondanserden kan su, pompa yardmyla soutma kulesine gnderilir. 5.Atk Toplama Sistemi: Nkleer santrallerin en nemli ilev gren sistemlerinden biridir. Radyoaktif madde ieren atklar (kat, sv, gaz), ayr ayr ileme tabi tutulur. En nemlisi kat atklardr. Kat atklar ncelikle cam kaplar iine alnr ve tuz madenlerinde saklanr. 6.Moderatr: Paralanma sonucu ortaya kan hzl ntronlar yavalatan maddedir. Bu madde, grafit, hafif su veya ar sudur (H2O-D2O ve sv sodyum). Ntronlar yavalatlarak dier ekirdeklerle etkileime girmesi salanr. Moderatr ayn zamanda soutucu grevi de yapar. 7.l, Kontrol ve Koruma Sistemi: Santralin tm nitelerini izleyen ve kontrol eden sistemdir. Herhangi bir arza derhal grlebilir. 8.Buhar trbini: Buharn kinetik enerjisinin mekanik enerjiye dntrld ksmdr. 9.Generatr: Buhar trbininden elde edilerek miline aktarlan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dntren elektrik makinesidir. 10.alt Saha: Nkleer enerjiden yararlanlarak elde edilen elektrik enerjisinin, alclara iletilmek zere ykseltildii, ilgili koruma ve kontrol sistemlerinin bulunduu merkezdir.
33
34
LKE
LETMEDE
TESS SAFHASINDA
ARJANTN ERMENISTAN BELKA BREZLYA BULGARISTAN KANADA N EK CUM. FNLANDYA FRANSA ALMANYA MACARSTAN HNDSTAN RAN JAPONYA KAZAKSTAN GNEY KORE LTVANYA MEKSKA HOLLANDA PAKSTAN ROMANYA RUSYA G.AFRKA SLOVAK CUM. SLOVENYA SPANYA SVE SVRE NGLTERE UKRAYNA ABD TOPLAM
2 1 7 1 6 21 3 4 4 57 20 4 10 53 1 11 2 2 2 1 1 29 2 4 1 9 12 5 35 16 110 442
1 1 2 2 3 4 2 2 5 1 1 4 4 4 36
6.92 2.10 41.4 2.29 18.08 87.52 13.62 12.85 18.68 378.20 152.80 14.18 7.42 287.00 0.09 70.33 12.67 7.11 3.90 0.31 0.91 108.82 11.76 11.26 4.36 53.80 71.40 23.72 85.90 79.58 674.78 2300.09
11.43 36.72 57.18 0.74 42.24 15.97 1.27 20.00 28.13 77.36 30.29 40.76 2.21 33.37 0.15 35.77 83.44 5.08 4.79 0.56 1.75 13.10 6.33 44.53 37.87 31.97 52.38 44.45 26.04 43.76 21.92 %17
35
1.4.1.3. Gaz Trbinli Santraller Kk ve orta byklkteki ykler iin kullanlan ve puant santrali olarak grev yapan santrallerdir. Elektrik ebekelerinde, ykn yksek olduu (puant saatleri), zamanlarda artan enerji ihtiyacn karlamak iin devreye abuk girip kan santrallere ihtiya vardr. Bu ihtiyac gaz trbinli santraller karlamaktadr. Buhar trbinli santrallere gre daha az yer kaplarlar, daha az suya ihtiya duyarlar ve daha abuk yol verilirler. Gaz trbinli santrallerde en ok motorin, benzin ve doal gaz kullanlmaktadr.
A- Gaz trbini
B- Alternatr
Gaz trbininde mekanik enerji elde etmek iin u ilemler yaplr: Trbin ilk hareketine bir asenkron motor yardmyla balar. lk hareketi veren bu motora start motoru denir. Start motoru gaz trbinini dndrmeye balar. Gaz trbini artan bir hzla dnmeye balar. Trbin, sistem kendi kendini hzlandrabilecek hz seviyesine ulancaya kadar, start motoru tarafndan dndrlr. Bu hza ulaldnda start motoru devreden kartlr. Gaz trbini bu hzn biraz altnda dnerken yanma odasndaki ateleme sistemi (memeler), atelenerek doal gaz yakar ve hava ile kararak yanan doal gazn oluturduu basn ve itme kuvveti trbinin kanatklarna arparak trbinin dnmesini salar. Start motoru devre d kaldnda bu ilem devam ettii iin gaz trbini uygun hzda dnmeye devam eder. Gaz trbininin bu dnme hareketi miline akuple bal alternatr yardmyla elektrik enerjisine dntrlr.
36
Gaz Trbinli Santrallerin Blmleri ve Grevleri l.Hava kompresr: Yakt-hava kanmndaki basnl havay salayan elemandr. 2.Yanma odas (hcresi): Yaktn yaklarak s elde edildii ksmdr. 3.Ekonomizer: Trbinden kp bacaya giden kullanlm gazn ssnn bir ksmyla, kompresrden gelen havay str. Ayn zamanda, bacaya giden rk gazn ssn da drr. 4.Trbin: Yanma odasndan gelen scak gaz genletirerek, gazn kinetik enerjisini mekanik enerjiye evirir ve alternatr milini dndrr. 5.Generatr: Trbinden salanan mekanik enerjiyi, elektrik enerjisine dntrr. 6.Hava stcs: Yaktla kartrlacak havann, stlmasn salar. 7.Ateleme sistemi: Yanma odasnda, gazn yanmasn salayan dzenektir. 8.Reglatr: Generatr devrinin sabit olabilmesi iin, yeterli yakt ayarlar. 9.Yolverme motoru: Kompresr harekete geirmek iin kullanlr. Eski teknoloji termik santrallerde, sistemin rettii s atlarak sadece elektrik enerjisi retilmekteydi ve sistem verimi dkt. Fakat son yllarda, retilen sdan da yararlanlarak gerekletirilen kombine evrim santralleri ile hem s hem elektrik elde edilerek sistem verimi %50lere ykseltilmitir. Bu santrallere kojenerasyon ( ayn anda s ve elektrik elde edilen) ya da kombine evrim santral diyoruz.
37
Resim 1.13:Bursa doal gaz kombine evrim santralinden grntler PROJE T. RETM KURULU G (MW) (GWh) 180 -------2,4 0,9 15 1350,9 1432 1200 --------------90 8780 10024 7800
SIRA NO 1 2 3
NTE ADET VE GLER 4 x 30 + 2 x 30 3 x 0,5 + 1 x 0,9 1x0,9 1x15 6x138,8+3 x 172,7 2x704,9
7 Hamitabat K Doal Gaz Krklareli 12 x 100 (*) Santral fuel oil ile de alacak ekilde dizayn edilmitir. 7- TEDA'a bal ortaklk santrali GT Gaz trbinli K
Kombine evrim
Tablo 1.8: 1998 yl sonu itibaryla gaz trbinli ve kombine evrim santralleri (TEDA'a ait)
1.4.1.4. Dizel Santraller Dizel santraller, kk ve orta byklkteki glerin elektrik ihtiyacn karlamak zere kurulan santrallerdir. Gnmzde fabrika, iletme, Telekom, TV istasyonlar, hastaneler gibi nemli yerlerde enerji kesildiinde; ayrca haddehanelerde, dkmhanelerde, elektrikle alan potalarn ve indksiyon bobinlerinin alt iletmelerde enerji kesilmesinde, tesisin zarar grmesini nlemek iin kullanlrlar. Dizel santraller elektrik enerjisinin ulatrlamad llerde ve gemilerde de kullanlr. Dizel santraller kk yapl olduu iin az yer kaplar. stenildiinde tanabilir. Bu zelliklerinden dolay ok kullanlr. Fakat elektrik enerjisi retiminde birim maliyeti ok pahal olduu iin byk santral seviyesinde kullanlmas uygun olmaz. Bu sebeple elektrik enerjisinin kesildii zamanlarda hizmetlerin devamlln salamak iin kullanlr. 38
Uygulamalarda jeneratr olarak bildiimiz cihazlar kk apl uygulamalardr. evreye grlt haricinde fazla bir zarar da vermezler.
dizel
santral
Dizel santrallerde yakt olarak mazot kullanr. Santralde mekanik enerjiyi oluturan ksm dizel motordur. Dizel motorun almas u ekildedir; Szge ve susturucudan geerek basn ve scakl arttrlm hava, dizel motora verilir. Motorun pistonlar tarafndan sktrlan bu havann iine basnl yakt (mazot) pskltldnde, ortamda bir patlama oluur. Bu patlama etkisi ile skan pistonlar geriye doru itilir. Bu olay zincirleme devam eder. Pistonlarn ucuna bal bir volan sayesinde hareket dzgn dairesel harekete evrilir. Buradaki mekanik enerji, dizel motorun miline bal alternatr dndrerek elektrik enerjisi elde edilir.
Dizel Santrallerin Blmleri ve Grevleri 1.Dizel Motoru: Motorin ile alan ve beslenecek alclarn gcne gre seilen (Beygir gc cinsinden), iten yanmal bir motordur. Motorinin, motor silindirlerinde yaklmasyla, pistonlar aa yukar alr ve pistonlara bal krank milinden, dzgn bir dnme hareketi elde edilir. Bu hareket yardmyla da, generatr mili dndrlerek elektrik enerjisi retilir.
39
2.Volan: Dizel motordan elde edilen hareketin, dzgn ve titreimsiz olmasn salar. (Titreim moment deimelerinden kaynaklanr.) 3.Generatr: Dizel motordan salanan mekanik enerjiyi (dnme hareketi), elektrik enerjisine dntrr ve alclar besler. 4.Kumanda Panosu: zerinde elektriki l aletleri bulunan, retilen elektrii aktaran, santrali devreye alan ve karan otomatik kumanda sisteminin de bulunduu ksmdr. 5.Yakt tank ve pompa: Dizel santral iin gerekli yaktn saland ksmdr. Ana ve gnlk yakt tank olmak zere iki adet tank vardr. Gnlk yakt deposuna gelen yakt ana tanktan salanr. Pompalar ise yaktn ana tanktan yardmc tanka pompalanmasn salar. 6.Yol verme dzenei: Dizel motorlarn, enerji ihtiyac olduu anda devreye girebilmeleri ve yk beslemesi yapabilmeleri iin her an almaya hazr bulundurulma zorunluluu vardr. Bunun iin ilk hareketi salayacak olan akmlatrlere ihtiya vardr. Yol verme ii, kompresrden salanan basnl havayla da yaplabilir. Ayrca, motor gvdesi almaya hazr bir scaklkta tutulmaldr. Aksi hlde, dizel santral devreye girdiinde, hemen yk beslemesi yapamaz.
Resim 1.15: Bir Trk firmas tarafndan lde kurulmu dizel elektrik santrali (Sapugaskanda)
40
Elektrik retmede kullanlan kaynan da baml olmamas, tkenirlik sorununun bulunmamas ve doaya atk brakmamas en byk avantajlardr. Bu nedenle hidroelektrik santraller, dnyada ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Trkiye hidroelektrik potansiyeli yksek, akarsuyu bol bir lkedir. Bunun yannda enerji retimi iin yaplan barajlar, sulama, takn kontrol, ime suyu temini, akarsu debisinin dzenlenmesi, balklk, tamaclk, su sporlar (turizm) gibi eitli yan faydalar da salar. 41
Hlen, dnya elektrik retiminin %23' hidroelektrik santrallerden temin edilmektedir. lkemizde, elektrik enerjinin nemli bir ksm (%47) hidroelektrik santrallerden salanmaktadr.
Su
Potansiyel Enerjisi
Cebri borular
Kinetik Enerji
Trbin
Mekanik Enerji
Alternatr
Elektrik Enerjisi
Alc
Hidroelektrik santrallerin, baz olumsuz taraflar da yok deildir. Kurulu maliyetleri yksektir, yapm sreleri uzundur. Bunun yannda kurulduklar yerlerdeki tarm alanlarnn bir ksmnn yok olmasna neden olurlar. Su altnda kalan topraklar batakla dnr ve metan gaz retimine neden olur. Su santrallerinde en nemli ksm barajlardr. Barajlar; arlk barajlar, kemer barajlar, toprak ymal barajlar ve payandal barajlar olarak drt ekilde yaplr.
Hidroelektrik santralleri; zerine kurulduklar suyun zelliine, suyun d yksekliine, baraj yapm malzemesine, santral kapasitesine, santral yapm yerine ve retilen enerjinin karakter ve deerine gre eitlere ayrabiliriz. Hidroelektrik santrallerin zerine kurulduklar suyun zelliine gre eitleri; 42
Akarsu tipi (Barajsz) hidroelektrik santraller, Depo tipi (Barajl) hidroelektrik santraller, Med-cezir (Gel-git) hidroelektrik santraller, Depresiyon hidroelektrik santraller. 1.4.2.1. Akarsu Tipi (Barajsz) Hidroelektrik Santraller Elektrik retmek iin baraj yaplmaz. Akarsu, bir kanal veya tnele alnarak belli bir meyil kazandrlr. Trbin ise bir kpr gibi kanaln zerine kurulur. Barajsz hidroelektrik santrallerin kurulaca akarsuyun trbin milini evirebilecek potansiyele ve yllk debisinin asgari elektrik retimine yetecek kadar olmas gerekir.
Akarsu tipi santrallerde, pik (en youn) saatlerdeki yk karlamak iin ykleme havuzlar yaplr. Bu havuzlara ykn az olduu saatlerde su pompalanr, daha sonra pik saatlerinde bu havuzlardaki su ek enerji retmede kullanlr. Dicle Nehri Botan kolu zerinde 1 MW gcnde santral kurulmutur.
43
1.4.2.2. Depo tipi (Barajl) Hidroelektrik Santraller Akarsu zerine barajlar yaplarak, nce byke bir yapay gl meydana getirilir ve burada su biriktirilir. Bu suyun belli bir potansiyel enerjisi vardr. Dolaysyla, kurak geen yllarda bile bu tip hidroelektrik santrallerde elektrik retilebilir.
Barajl hidroelektrik santraller enterkonnekte sisteme uyum salarlar ve pik yklerini ok rahat karlarlar. nk her an yeterli su potansiyeline sahiptir. Santralin kurulu maliyeti pahaldr ve yapmlar uzun zaman gerektirir. Hlen, dnyada en yaygn kullanlan hidroelektrik santral eitidir. Trkiye'de bugne kadar uluslararas kriterlere gre baraj niteliinde olan 504 adet depolama tesisinin yapm gerekletirilmitir. Atatrk, Keban, Altnkaya, Karakaya Hidroelektrik Santralleri lkemizin nemli depo tipi (barajl) santrallerindendir.
44
1.4.2.3. Med-cezir (Gel-git) Hidroelektrik Santraller Okyanuslarda meydana gelen gel-git olayndan yararlanlarak elektrik enerjisi reten santrallerdir. Ykselen denizin suyu bir koya (hali) alnr. Su alma ii kapaklar yardmyla yaplr. Su ykselirken (hazneye dolarken) trbin almaya balar. Ykselme tamamlannca, su alma kapa kapanr ve tutulan su kanal yardmyla trbine verilir. Su ekilirken de trbin alr ve elektrik retir. Yani hazneye su dolarken de boalrken de trbin alr ve elektrik retir. Suyun ekilmesi tamamlannca, kapaklar tekrar alr ve su giriine hazr tutulur.
45
lkemiz, gel-git enerjisi bakmndan uygun deildir. Ancak dnyada uygulamalar vardr. rnein; Fransa'nn, Atlantik sahilinde (Resim 1.20) her biri 10 MW gcnde 24 adet santrali vardr. Elektrik retiminin srekli olmamas gel-git enerjisi santrallerinin dezavantajdr.
1.4.2.4. Depresiyon Hidroelektrik Santraller Denizden alakta olan llerde veya denize kys olan ok scak blgelerde, suyun fazla buharlamasndan yararlanlarak elektrik reten santrallerdir. alma Prensibi: Scak blgedeki uygun bir koy, duvarlar vastasyla denizden ayrlr. Denizden ayrlarak oluturulan gldeki su, scakln etkisiyle hzla buharlar ve su seviyesi deniz seviyesinin altna der. Gnlk lmlerle, buharlaan su miktar tespit edilir. Daha sonra, gnlk olarak buharlaan su miktarna eit debide deniz suyu, bu koya (gle) tnel yardmyla aktlr. Tnelden gelen su, belli bir d ile trbine verilerek elektrik retilir. Oluturulan suni gln, zamanla deniz suyundan toplanacak tuzu da alabilecek kapasitede olmas gerekir. Bir dier yntem ise; llerdeki deniz seviyesinden alakta bulunan ukurlara, deniz suyunun tanmas ve ayn yntemle elektrik retilmesidir. Uygulanmas planlanan en byk proje, Kattara ukurunda bu yntemle elektrik retme projesidir. Kattara ukuru (MsrKahire) deniz seviyesinden 135 m alaktadr. Akdeniz'in suyu, 80 km uzunluundaki tnellerle bu ukura tanacak ve 60 m d ykseklii ile elektrik retilebilecektir.
46
Kurulu Gc MW
Ad
Akarsuyu
li
Kullanm Amac
E-S* E* E E E
47
Yakt Cinsi Takmr Linyit " " Fuel - Oil Motorin Doal Gaz Doal Gaz Tabii Buhar
Bulunduu l Zonguldak K.Mara Ankara Ktahya stanbul zmir Bursa stanbul Denizli
Termik Toplam
(*) GT: Gaz Trbinli (*) K: Kombine evrim
Toplam Kurulu G(Mw) 300 1360 620 600 630 180 1432 1350,9 15 8131,1
Proje retimi (Gwh) 1950 8840 3900 3900 4100 10024 8780 90 52749
48
Generatrde retilen elektrik enerjisi, nce kablolar yardmyla datm odasna aktarlr. Datm odasndan g trafosuna, g trafosundan da ykseltilerek kesiciye gelir. Kesiciden bara ayrclarna, bara ayrclarndan baralara, baralardan tekrar kesiciye, kesiciden hat k ayrcsna, oradan da enerji nakil hatlarna iletilerek alclara gnderilir. Bu sistem dnmn salayan alt sahalardr. Bir santralde enerji retiminin sreklilii ve iletme gvenlii, yardmc nitelerin kaliteli ve hzl devreye girmesi ile salanr. Enerjinin sreklilii bakmndan, bir arza srasnda yardmc nitelerin hemen devreye girebilmesi iin alnacak nlemler unlardr: Enterkonnekte ebekeden alnacak bir hatla, santralin kendi gereksinimini temin edebilecek birtransformatr balants olmaldr. Santralde yedek olarak bir dizel alternatr sistemi bulunmaldr. Ak ve ak arj sistemi bulunmaldr.
49
Santral kumanda merkezinin enerji kesilmesine kar, kontrol ve gvenlik sistemine yedek enerji salayan sistemler kurulmaldr. Bu konuda komu santral ile yaplan balantlardan ya da ak arj sistemlerinden yararlanlabilir. Kumanda masalarnda, haberlemeyi salayacak kuranportr (telefon) sistemi de bulunur. Kumanda odalarnda 24 saat boyunca ilgili teknik elemanlar hazr bulunurlar. Teknik elemanlar, her trl mdahale ve kontrol yapabilecek bilgi ve tecrbeye sahip olmaldrlar.
50
lem Basamaklar
neriler
alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz.
kullanlan
Evinizde kullandnz elektrik enerjisinin hangi kaynaklar kullanlarak retildiini reniniz. Blgenizde elektrik retiminde kullanlabilecek kaynaklar aratrmalsnz. Bulunduunuz evrede, elektrik enerjisi retiminde hangi tip santral kurularak enerji retebileceinizi deerlendiriniz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Sabrl olunuz.
51
AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2. Elektrik enerjisi retiminde hangi kaynaklar kullanyoruz, biliyor musunuz? 3. Enerji kaynan seerken hangi kriterler gznne alnr, deerlendirdiniz mi? 4. lkemizde ilk elektrik ne zaman ve ne ekilde retildi, aratrdnz m? 5. Elektrik reten santral eitlerinin birbirlerine stnlklerini biliyor musunuz? 6. Buhar trbinli santral nitelerini ve grevlerini rendiniz mi ? 7. Yapl ekline gre hidroelektrik santral eitlerini syleyebiliyor musunuz? 8. lkemizin byk elektrik santrallerini biliyormusunuz.? 9. Elektrik santralleri hangi donanmlara sahiptir, syleyebiliyor musunuz? 10. Santraller aras haberleme nasl yaplr,biliyor musunuz? Evet Hayr
52
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Gel-git santralleri nerelere kurulur? A) Gllere B) Ak denizlere C) Akarsulara D) Kapal gllere Hangisi elektrik retiminde kullanlan blmlerden biri deildir? A) Alternatr B) Besleyici C) Ak grubu D) Transformatr Santraller aras haberleme hangi cihazla salanr? A) Reglatr B) Osilatr C) Transformatr D) Kuranportr
9.
10.
B- KELME OYUNU
54
ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki elektrik reten santrallerin alternatrlerini inceleyiniz. Alternatrlerin paralel balanma amalarn aratrnz. Alternatr deneylerinin yapld deney setlerini inceleyiniz.
2.1.1. Tanm
55
Rotor devri ile stator devri eit olan makinelerdir. Senkron makineye mekanik enerji verilip, elektrik enerjisi alnrsa alternatr; elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa senkron motor olur. Bir baka tanmlamayla senkron makine; stator sarglarnda alternatif akm, rotor sarglarnda ise doru akm bulunan ve rotor hz senkron devirle dnen veya dndrlen makinelerdir.
56
Endktr (kutuplar), manyetik alann meydana geldii uyartm (kutup) sarglarn tayan, byk gl makinelerde dnen ksmdr. Endktr bu yzden rotor olarakda isimlendirilir. Ayrca senkron makineler rotor cinsine gre iki tipte incelenir. Bunlar; kk kutuplu rotor ieren senkron makineler Yuvarlak kutuplu rotor ieren senkron makineler
57
a ) Senkron generatr
Dnen Endvili Senkron Makinelerin Yaps ekil 2.4'te grld gibi dnen endvili senkron makinelerde balca u paralar bulunur.
Rotor (endktr): Kutup sarglarnn sarld ksmdr. Silisli saclarn paketlenmesi ile ve zerine sarglarn sarlmas ile meydana gelir. Bu kutuplar 58
aynen doru akm makinelerinin kutuplar gibidirler. Kutup bobinleri dardan bir doru akm g kayna ile beslenirler. Stator (endvi) : Silisli saclarn paketlenmesiyle ve zerine alternatif akm sarglarn sarlmasyla meydana gelir. Bu ksm doru akm makinelerinin (endvisi) gibidir. Bilezikler: Endvide endklenen alternatif gerilimin, alternatif gerilim olarak d devreye fralar yardmyla alnmasn salar. Ayrca d devreden rotora gerilim uygulamasna imkn verir. Fralar: Endvide endklenen alternatif gerilimi bilezikler yardmyla d devreye almaya veya d devreden rotora geriliminin uygulanmasn salar. Fralar, karbon veya karbon alamdan yaplr. Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusunu gibi paralar bulunmaktadr.
Kutuplar dta olan ve yapl bakmndan doru akm makinelerine benzeyenler, kk kutuplu ve dnen endvili senkron makineler olup kk glerde kullanlr. Dolaysyla bu makinenin hareket eden ksmda bulunan endvi sargsnn yaltlmas da bir problem tekil etmez. Fakat g bydke sarg geriliminin de byk seilmesi gerekecektir. zellikle santrallerde ebekelerin beslenmesinde kullanlan yksek gerilim altnda alan senkron generatrlerin ok iyi yaltlmas gerekir. Bu bakmdan ok iyi yaltlmas gereken alternatif akm sargsnn dnen ksmda bulunmas sakncaldr.Bu nedenle, ok nceleri tamamen doru akm makinelerine benzeyen senkron makineler kullanrken sonralar orta ve byk glerde bunlardan tamamen vazgeilerek duran endvili, dnen endktrl senkron makineler kullanlmaya balanmtr.
2.1.3.2. Duran Endvili Senkron Makineler Bu senkron makinelerde statoruna gerilim indklenen sarglar yerletirilmitir. Rotoruna ise kutup sarglar sarlmtr. Bu tip senkron makineler orta ve byk gl olarak imal edilir. Rotoru kutup sargl senkron makine ekil 2.5'te gsterilmitir. Rotoru kutup sargl senkron makinedeki balca paralar unlardr;
59
Stator: Silisli saclarn paketlenmesiyle oluturulmu ve iine alternatif sarglarn sarlmas iin oluklar almtr. Bu ksm asenkron motorlarn statoru gibidir. Rotor: Kutup sarglarnn (Uyartm sarglarnn) sarld ksmdr. Senkron generatrleri dndren sistemlerin devir saysna bal olarak rotor, iki tipte yaplr. Bunlar; l kk (kntl) kutuplu rotor 2 Yuvarlak (Silindirik) kutuplu rotor Bilezikler: Rotora doru gerilimin, d devreden fralar yardmyla verilmesini salar. Fralar: Rotora doru gerilimi d devreden bileziklere iletilmesini salar. Yataklar ve dier paralar: Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar olarak; mil, vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktadr.
60
a) Yuvarlak kutup rotorlu b) kk kutup rotorlu ekil 2.6: Rotor cinsine gre senkron makine kesitleri
Rotor oluklarnda bulunan sarglar kendi aralarnda N-S-N-S kutuplar oluturacak ekilde balanrlar. kntl kutuplu alternatrler ok kutuplu olarak yaplrlar. Bunlarn rotor aplar byk, rotor uzunluklar ise kktr. Bu alternatrler yksek devirde kullanlmazlar. nk rotorun yapm eklinden kaynaklanan santrifj etki ile byk grlt ve rzgar kayplarnn nne geilemez. Rotor montaj ekilleri de eitli olabilir. Mekanik enerjisini kaplan trbnnden salayan alternatrlerde emsiye tipi dik eksenli, Francis trbn ile uyartlan dikey eksenli, Pelton trbini ile uyarlan alternatrlerde yatay eksenli montaj ekilleri uygulanmaktadr. 2.1.4.2. Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler Yuvarlak (Silindirik) kutuplu senkron makineler, yksek devirli trbinlerde (Buhar trbinlerinde) kullanlrlar. Genel olarak silindirik endktrlerin boylar uzun, aplar kktr. Bu tr alternatrlere turbo alternatr de denir. Silindirik endktrlerde kutup sarglar, mile paralel alan oluklara yerletirilmitir. Kutup sargs ular, rotor mili zerinde bulunan bileziklere balanr. Bu tr alternatrlerde rzgr kayplar ok azdr. 2 veya 4 kutuplu olarak yaplrlar. Yatay milli olarak alrlar. Yuvarlak kutuplu senkron makinelerin rotordaki alan sarglar kntl kutuplu rotorlarda olduu gibi kutuplar zerine sarlmayp oyuklar ierisine yerletirilmitir. Ular ise rotordaki bileziklere balanmtr. Byk gl makinelerde iletkenler, kllamasna bklm bakr lamalardr. Bylece daha iyi soutma ve mekanik dayankllk salanr.
61
Resim 2.1: Srasyla; kk kutuplu ve silindirik (dz) kutuplu senkron makine rotorlar
Statorun (Endvinin) duran ksmda olmasnn balca faydalar unlardr: Gerilimin d devreye alnmas iin fra ve bilezik kullanlmamas. Hareketsiz ksmdaki sarglarn izolesinin daha kolay olmas. Sarglarda merkezka (santrifj) etki ile karlalmamas. Sarglarn soutulmasnn daha kolay olmas. Sonu olarak; Byk gl senkron generatrlerin duran endvili, dnen endktrl olarak yaplmasnn avantajlar daha oktur.
62
Senkron motor olarak alma durumunda : Rotor ve stator magnetik alanlarnn karlkl etkilerinin sonucu olarak oluan magnetik dndrme momenti, rotorun senkron hz ile dnmesini salar. Bu dnme sonucun da mekaniksel bir g alnr.
2.1.5.1. Senkron Makinelerin Generatr Olarak altrlmas Alternatif akmn retilmesinde kullanlan elektrik makinelerine senkron generatr ( alternatr ) denir. Dier bir deyile mekanik enerjiyi alternatif akm (A.C.) elektrik enerjisine dntren makinelerdir. Elektrik enerjisinin retimi, iletilmesi ve datlmasnda alternatif akmn kullanlmas byk kolaylklar salamaktadr. Alternatif akmn retilmesinde generatrler kullanld iin senkron generatrlerin (alternatrlerin ) nemi byktr. Dnen Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrlerde, "Sabit kutuplar ierisinde dndrlen iletkenlerde Farady Kanununa gre bir gerilim indklenir." prensibiyle alrlar.
ekil 2.7: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende A.C. gerilim indklenmesi
Dinamolarda kullanm olduumuz indksiyon prensibi indklenen gerilimi kollektr ve fra yardmyla doru akm olarak alyoruz. (ekil 2.8). Senkron generatrler de ise indklenen gerilimi bilezikler ve fra yardmyla alternatif akm olarak alyoruz.(ekil 2.7).
ekil 2.8: Sabit kutuplar arasnda dnen iletkende D.C. gerilim indklenmesi
Duran Endvili Senkron Generatrler: Bu tip senkron generatrler; "Mekanik enerji ile dndrlen kutuplar etrafnda bulunan iletkenlerde Faraday Kanununa gre bir gerilim indklenir" prensibiyle alrlar.(ekil 2.9). Genellikle byk gl senkron generatrler bu tipte imal edilmektedir.
ekil 2.9: Rotoru (Kutuplar) dnen, Statoru (Endvi) duran alternatr prensibi
Senkron makinenin kutuplarndaki uyartm bobinleri doru akm ile beslenir. Bu doru akm bobinleri bir manyetik alan meydana getirir. Senkron generatrn senkron devir (ns) says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (rotor) evresinde bu senkron hz ile dner. Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda deiik fazlarda gerilim indkleyecektir. Statorda indklenen gerilim bilezik ve fraya gerek kalmadan direkt d devreye alnmaktadr.
64
2.1.5.2. Senkron Makinelerin Motor Olarak altrlmas Senkron makineler motor olarak alrken stator sarglarna alternatif akm, rotor sarglarna da doru akm uygulandnda Lorenz Kanununa gre sabit bir hzla dner, motor milinden mekanik g alnr. Doru akm makineleri hem dinamo hem motor olarak nasl alyorlarsa ve aralarnda yap bakmndan bir fark yoksa, alternatrlerde senkron motor olarak alr. Paralel almakta olan iki alternatrden birisinin milinden uygulanan mekanik enerji kesilirse, alternatr bu sefer senkron motor olarak almasna devam eder ve kayplarn karlayacak kadar dier alternatrden g eker. Bu durum senkron motor ile alternatr arasnda bir yapsal farkllk olmadn gsterir. Senkron motorlar senkron devirle dnerler. Motor devir says (N), frekans (f) ve kutup saysna (P) baldr. Asenkron motorlarda motor milinden hibir zaman bu devir says alnamazken, senkron motorlarda hz daima dner alann hzna eittir. zerindeki sarglardan baka ayrca, rotora sincap kafesi ubuklar yerletirilir. Alternatr olarak almada k geriliminde meydana gelen dalgalanmalar nleyen bu sincap kafesi ubuklar, motor olarak almada dzgn bir dndrme momenti oluturur. Oysa senkron motorlarda iki ayr akm devresi bulunmaktadr. Stator sarglarna fazl alternatif akm , rotor sarglarna ise fra ve bilezik dzeniyle doru akm uygulanr. Bir asenkron motora gerilim uygulandnda motor hemen dnmeye balar. Senkron motorun dnebilmesi iin rotor hznn yardmc bir dzenekle senkron hz deerine ulatrlmas gerekir.
65
Senkron motorlarda kutup sarglarna uygulanan gerilim doru gerilim olduundan, meydana gelen kutuplanma N S N S eklinde alma sresi boyunca deiim gstermeyen bir kutuplanmadr. Stator sarglarna fazl emk uygulandnda dner alan meydana gelecek ve bir an statorda N-S-N-S kutuplanmas oluacaktr. Bu anda kutup sarglarndaki zt kutuplarla dner alan kutuplar birbirini ekecek ve rotor dnmek isteyecektir. Rotor henz hareket etmeden statordaki kutuplar yer deitirerek (frekansa bal olarak) kutup sarglarndaki ayn isimli kutuplar kar karya gelecektir. Bu seferde ayn adl kutuplar birbirini iter kuralnca rotor itme ve ekme kuvvetlerinin etkisinde kalacaktr. Rotor ve stator kutuplar arasndaki karlkl itme ve ekme kuvvetlerinin sonucu bileke moment sfr olacak ve rotor dnemeyecektir. ayet rotora; yardmc bir sistemle yol verir, rotor hzn senkron hz deerine yakn bir hza ulatrrsak rotorun sabit kutuplar, dner alann kutuplar ile rahata kilitlenir. Peki, rotor senkron hzla dnmeye baladktan sonra rotordaki ksa devreli ubuklarn dnmeye bir etkisi olur mu? Bu ubuklarda herhangi bir emk indklenmeyeceinden rotordaki ksa devreli ubuklarn dnmeye bir etkisi olmaz.
Asenkron motorlar iin byk bir nem tayan kaymadan senkron motorlarda sz edilemez. Bu yzden motor ister bota ister ykte alsn, devir saysnda hibir deiiklik olmaz. Senkron motorlar bu zellikleriyle haddehane, gemilerde pervanelerin dndrlmesinde, kat ve tekstil makinelerinde, ayrca elektrik santrallarnda senkron kompansatr olarak kullanlr. Senkron motoru altrabilmek iin mutlaka yol verme dzenine sahip olmak gerekir. Bunun iin eitli yol verme sistemleri kullanlr.
Alternatrn uyartm doru akmla yaplr. Alternatrlerin uyartm akm balca ekilde salanr. Serbest uyartm zel uyartm Kendi kendine uyartm Serbest Uyartm Uyartm makinesi, ana makineden tamamen ayrdr; arada yalnz elektriki bir balant vardr. Serbest uyartmda enerji bir akmlatr bataryasndan veya doru akm dinamosundan salanr. Bu enerjiyle santralde bulunan dier makinelerde uyartlabilir.
zel Uyartm Bu sistemde senkron makinenin miline bir uyartm dinamosu yerletirilmitir. Bylece gerekli uyartm akm salanr. Uyartm akm salayan dinamonun gc, senkron makinenin gcnn en ok % 5 i kadardr. rnein 250 kVA lk bir alternatr iin 10-12,5 kW uyartm dinamosu yeterlidir. Baz alternatrlerde iyi bir gerilim ayar ve kararl alma iin ift dinamo kullanlr. Bunlardan ikincisi, uyartm dinamosunun kutuplarn uyarmak iindir.
Kendi Kendine Uyartm Son zamanlarda senkron makinelerde kendi kendine uyartm ok kullanlmaya balamtr. Bunlarda, aynen kendi kendine uyartml dinamolarda olduu gibi alternatrn artk manyetik alanndan yararlanlr. Alternatrn rettii alternatif gerilim, dorultmalar aracl ile dorultulur ve kutuplar uyartlr.
67
Uyartm dinamosunun alternatr miline akuple edilmi olmasnn balca nedeni, gerekli uyarma gcnn srekli el altnda bulunmas iindir. rnein; ebekedeki bir ksa devrede alternatr k gerilimi kuvvetle der. Gerilimin normal deerine karlmas iin dinamo tarafndan alternatrn kutuplarna byk bir doru akm gcnn verilmesi gerekir. ekil 2.11deki balantda (B) reostas uyartm dinamosunun akmn ve dinamo k gerilimini ayarlarken, (A) reostas alternatrn uyartm akmn ayarlamaktadr. Sonuta her iki reosta alternatrn uyartm iin gerekli doru gerilimi ve alternatr kn ayarlar.
68
Uyartm akmnn her yk durumunda ayarlanmas, el ile istenilen abuklukta ve dorulukta yaplamaz. Bunun yerine otomatik gerilim reglatrleri kullanlr. Reglatrler yardm ile gerilim otomatik olarak abuk ve istenilen dorulukta ayarlanabilmektedir.
Kompunt Balant
ekil 2.13teki generatre uygulanan gerilimi sabit tutan balantya kompunt balant ve bu balantnn uyguland generatre de sabit gerilim generatr denir. Kompunt balant uygulamas senkron makineler kadar eskidir.
69
Bu tip uyarmada alternatr kutuplarndaki artk mknatisiyet ve alternatr kndaki dorultulan gerilimden faydalanr. ekildeki L bobinlerine paralel balanan kondansatrlerin grevi, alternatrn kendi kendine uyarmasn salamak iindir. Alternatrn normal hzndaki remenans gerilimi, bobin ve kondansatrler XL=XC rezonans oluturacak biimde dzenlenmilerdir. Generatr harekete geirildikten sonra devir saysnn artmas ile rezonansa yakn hzda remenans gerilimi o kadar byr ki redresrn iletime balama deeri alr ve bylece kendi kendine uyarma balar. Sabit gerilim generatrler, reglatrsz olarak 600 MVA' e kadar kullanlmaktadr. Tristrl Reglatrler Kompunt balantsna ilave iyi bir reglatr kullanarak generatr gerilimini sabit tutmak mmkndr. Senkron generatrn gerilim reglasyonu tamamen mikrokontrolr denetiminde dijital teknolojisi ile milisaniyeler mertebesinde gerekletirilir.
Bisikletlerinizin dinamolar da bir generatrdr , DC elektrik retir. Bisikletinizin hzna gre, k parlaklnn artp azaldn fark ettiniz mi? Alternatrlerin rettii elektriin sabit olmas iin reglatrler kullanlr.
70
Ns : Senkron hz (Dner manyetik alann hz), d/dk f : Frekans (stator akmlarndaki),Hz p : Kutup says Senkron makineler ok byk gl olarak yaplmaktadr. Bu makinelerin glerini snrlayan iki byk faktr vardr; Isnma Rotor evresel hz Makineyi oluturan her bir gerecin, belli bir s dayanm snr ve hza bal olarak kritik frlama deeri vardr. Bu snrlar geemeyiz. Yuvarlak kutuplu alternatrlerde byk gler iin rotor ap bytlemediine gre rotor uzunluu arttrlr.
Resim 2.2: Byk gler iin rotor uzunluu arttrlm generatr trbinleri
Rotorun yapld gere, devir saysn snrlayan faktrlerin banda gelir. Bu nedenle uygulamada 1 ift (2 tek) kutup saysndan daha az kutup says elde edilemeyeceinden, silindirik kutuplu bir turbo alternatrn, ebeke frekans 50 Hz (yurdumuzda halen 50 Hz.) sabit bir gerilim iin; (1.denklem )
Ns = 120f 120x50 = = 3000d / d ile dndrlmesi gerekecektir. p 2
Senkron makine generatr olarak alrsa senkron generatrn rotoru,(ns) senkron devir says ile tahrik edilmesi sonucunda endvi (stator) evresinde bu senkron hz ile 71
dner. Dardan tahrik sureti ile dndrlen bu dner alan stator sargsnda eitli fazlarda gerilim endkleyecektir. Bu gerilimin frekansna f diyecek olursak, makinenin kutup saysna ve dakikadaki devir says cinsinden deeri; (3.denklem)
f= pNs 120
Senkron makinenin motor olarak alma halinde ise; makinenin kutup says ve uygulanan gerilimin frekansndan bu makine sargsnn meydana getirecei dner alannn dakikadaki devir says yukardaki bantdan (1.denklem ) elde edilir. f (Hz) 50 50 50 50 50 50 50 50 50 60 600 400
P 2 4 6 8 10 12 20 40 60 2 4 4 kutup Ns 3000 1500 1000 750 600 500 300 150 100 36000 18000 12000 (d/d) Tablo 2.1: Deiik kutup saylar ve frekanslar iin senkron hzlar ( Ns )
rnek problem:
Senkron makinenin stator akmlarndaki frekans f = 50 Hz. ve makinenin kutup says p = 8 ise makinenin senkron hzn bulunuz.( ns = ? )
zm :
Ns =
f = 50 Hz.
ve
p = 8 ise.
ekil 2.14: 3 fazl 4 kutuplu bir alternatrn endvi ve endktr sarglarnn alm ve bir tam turda indklenen fazl gerilim ekli
Yldz balanm fazl senkron makine sarglarda, rotorun dnmesi ile EMKler indklenir. Bunun sonucunda da alclardan eitli akmlar geer. Bu akmlar sarglarda omik ve endktif gerilim dmleri meydana getirmektedir. Endvi sarglarnda etkin diren Rede den gerilimden baka, sarglarn L endktansndan dolay da bir gerilim dm olur. L endktansn meydana getiren nedenler ikiye ayrlp yazlabilir. Bunlar, endvi reaksiyonu endktans ile sarglarn kaak ak endktanslardr. Bu endktanslarn meydana getirdikleri reaktanslar Xa ve Xl eklinde belirtilir. Bu iki reaktansn toplam ise Xs ile ifade edilir.
ekil 2.15: Senkron makinenin bir fazna ait uyartm ve faz sarglar
73
74
2.1.12.1. Alternatrlerin Paralel Balama Sebepleri Bildiiniz gibi elektrik ebekelerindeki yk, gnn belli saatlerinde artan ve belli saatlerinde azalan deiken bir yktr. Bu ykn tek bir alternatrle beslendiini dnrsek alternatrn gcnn hangi yke gre dzenlenecei sorusuna cevap veremeyiz. Alternatr gc maksimum yke gre dzenlenirse ykn azald saatlerde alternatr dk verimle alr. Btn elektrik makineleri nominal (etiket) yk deerinde en yksek verimle alrlar. Alternatr gc, minimum yke gre zaten dzenlenemez. nk yk arttnda alternatr sarglarndan geen akm, sarglar iin tehlikeli olur. Oysa, besleme birden fazla alternatr tarafndan yaplrsa yk miktar arttka devreye paralel bal alternatr sokarak artan yk miktar karlanr. Yk azaldka, devreden alternatr karlarak sistemin verimi ykseltilir. Ayrca paralel bal alternatrlerde beslenen sistemde iletme emniyeti de salanr. Arza yapan alternatr devre d braklarak dier alternatrlerle beslemede sreklilik salanr. Ameliyat srasnda elektriin kesildiini dnsenize..! Ayn ekilde alternatrlerin bakma alnmalarnda aboneler (yk) elektriksiz kalmam olur. ebekenin gelimesi, mevcut senkron generatr yk karlayamaz ise baka alternatrlerin beslemeye katlmasn salamak iin alternatrler paralel balanrlar. Grdnz gibi paralel balanty gerektiren pek ok neden vardr. Ancak birtakm koullar salanmadan paralel balant gerekletirilemez. 2.1.12.2. Alternatrlerin Paralel Balanma artlar Paralel balanacak alternatrlerin gerilimleri mutlaka birbirlerine eit olmaldr (E1=E2). Gerilim eitlii ekil 2.17deki gibi ift voltmetreler ile gzlenir. Alternatrlerin paralel balants iin gerilim eitlii (E1=E2) gerektiini ve alternatr geriliminin uyartm akm ile ayarlandn rendik. 75
Peki, ekil 2.17deki balantda 1. alternatrn E1 gerilimi, 2. alternatrn E2 geriliminden byk olursa ne olur? Gerilimi kk olan 2. alternatr sisteme akm vermedii gibi, ebekeden akm ekmeye balar ve motor olarak almasna devam eder.
ekil 2.17: Gerilim eitliinin takibi iin ift voltmetre ve paralel bal alternatrler
Paralel balant iin ikinci koul frekans eitliinin salanmasdr (F1=F2). Frekans eitlii ift frekans metreler ile gzlenir. Bu aletler de ift voltmetreler gibi zel olarak alternatrlerin paralel balanmalarnda kullanlrlar. Frekans F= p.n/120 kutup says ve devir saysna bal olduuna ve alternatr kutup says (P) deitirilemeyeceine gre, f1=f2 eitlii alternatrlerin devir saylar deitirilerek salanr. Alternatr devir says da; dizel grubu, su trbini, gaz trbini gibi kendisini eviren mekanik g kaynann yakt miktar ile ayarlanr. Paralel balant iin zel yaplm ift voltmetreler ve ift frekans metreler yardm ile (E1=E2) gerilim eitlii ve (f1=f2) frekans eitliinin gzlendiini rendik. Bu l aletleri yerine normal voltmetreler ve frekans metreler ile de ayn lmler yaplabilir. l aletlerinin ift kadran ve ift skalal olmas sadece rahat bir lm kolayl salar.( ekil 2.18)
76
Paralel balant iin dier bir koul ise faz sralarnn ayn olmas kouludur. Bu ayn zamanda ayn adl ularn kendi aralarnda (R1, R2 ile S1, S2 ile) balanmas anlamna da gelir. Bu koulun kontrol faz sras gstericisi denilen aletle yaplr. Ayn amala kk gl bir asenkron motor da kullanlr. Alet nce 1. alternatr ularna tutulur. Aletin diski belirli bir yne dner. Sonra alet ular ayn sra ile alterin dier kontaklarna bal 2. alternatrn ularna balanr. Dn yn ayn ise altere balanan karlkl ular ayn isimli fazlardr.
ekil 2.19: Faz sras gstericisinin balants
Paralel balant iin gerekli olan son derece dikkat gerektiren bir koul da senkronizm annn saptanmasdr. Senkronizm an (Senkronizasyon) paralel balanacak alternatr fazlarnn st ste akmas demektir. Senkronizm annda her iki alternatr gerilimleri ayn anda, ayn ani deerleri alrlar. Senkronizm an saptandktan sonra paralel balanm her iki alternatrn sadece bir faz iin izilen ekildeki eriler gibi dier faz erileri de st ste akmaldr.
Senkronizm an senkronoskop, sfr voltmetresi ve lamba balantlar ile ayr ayr saptanr. Senkronoskop bir eit asenkron motordur. Senkronoskop devreye balandnda ibre alternatrlerin frekans farkna bal olarak belirli bir yne dner. Frekans fark azaldka ibrenin dn yavalar. bre iaretlenen yerde durunca alternatr fazlar st ste gelmi ve gerilimler arasndaki faz fark sfr olmu demektir. 1. alternatrn frekans 2. alternatr frekansndan fazla ise senkronoskop bir yne dnecek, 2. alternatr frekans 1. alternatr frekansndan fazla ise ibre ters yne dnecektir. Senkronoskop yerine eitli lamba balantlar ile de senkronizasyon an tespit edilir. 77
Snen k balants, her iki alternatr iin E1=E2 ve f1=f2 eitlikleri salanp alterin karlkl ayaklarna ayn isimli fazlar gelecek ekilde balant yaplr. Her iki alternatrn faz gerilimleri toplam dikkate alnarak uygun sayda lamba, kendi aralarnda balanr. Lamba gruplar ekilde grld gibi ayn isimli fazlara balanr. Montajdan sonra lambalar yanp snerler. Lambalarn yanp snme hz alternatrlerin frekanslar arasndaki farka baldr. Lambalarn yanp snme hz paralel balanacak alternatrn devir says (frekans) ile yavalatlr. Lambalarn snd an senkronizm andr. Ancak lambalarn snd anda, ular arasnda azda olsa bir gerilim bulunabilir. Bu kk gerilim lambalar yakmaya yetmeyeceinden senkronizm an diye alteri kapatmak sakncal olabilir. Bu yzden lambalarla beraber bir voltmetre kullanlr. Voltmetrenin gsterecei deer 0 ile 2E deerleri arasndadr. Voltmetrenin sfr gsterdii an senkronizm andr. Ayn faza ait eriler arasndaki 180 a farknda lambalar E1+E2 gerilimi ile yanar. Bu durum senkronizm anndan ok uzaktr. Faz erileri arasndaki a fark azaldka lambalarn k miktar da azalacak ve nihayet faz erileri arasndaki faz fark sfr olduunda lambalar snecektir. Snen k balantsna karanlk balama da denir. Bunun dnda, yanan k ve dnen k gibi sakncalarndan dolay pek kullanlmayan lamba balantlar da vardr. Baz santrallerde senkronizasyon iin otomatik senkronlama rleleri kullanlr. Daha duyarl ve daha salkl paralel balant iin elektronik senkronlama rleleri vardr. 2.1.12.3. Paralel Bal Generatrler Arasnda Yk Dalm Ykl olarak alan bir senkron generatre ikinci bir senkron generatr paralel balamak iin ekil 2.21'deki devreyi balantsn yapalm. Eer paralel baladktan sonra hibir tedbir alnmazsa II. senkron generatr, I. senkron generatrn ykne ortak olmaz. II. senkron generatrn zerine yk almas iin, dinamolarda olduu gibi uyartm akmlarnn ayar ile gerilimin artrlmas gerek yk aktarmn salamaz. Bunun yerine generatrn dndrc makinesinden verilen mekanik enerji yava yava arttrlmaldr.
78
II. senkron generatr ykn bir ksmn zerine alnca, yk azalan I. senkron generatrn devir says, dolaysyla sistemin frekans bir miktar ykselir. Bu nedenle II. senkron generatrn dndrc gc artrlrken I.ninki biraz azaltlmal ve bylece ebeke frekansnn deimesi nlenmelidir.Senkron generatrlerin yk dalmnda karlalan dier bir olay, senkron generatr g katsaylarnn (coslerinin) deimesidir. rnein, her iki senkron generatrn wattmetrelerinin ayn gc gsterdiini kabul edelim. Fakat senkron generatr akmlar farkl olsun. Bu durumda akm yksek olan senkron generatr fazla, az olan ise eksik uyartlm demektir. Yaplacak ilem; devreye yeni giren II. senkron generatrn uyartm akm biraz artrlrken I. senkron generatrnkini azaltmak olmaldr. leme, devrede cos'ler ayn deeri gsterinceye kadar devam edilir. 79
Senkron generatrlerin g katsaylarnn (cos lerinin) eitsizliinde; Uyartm akmlar deitirilerek yk paylamnda eitlik salanr.
Etiketler IEC- 60034-1, TS3205, VDE0530 ve ISO 8528-3 standartlarnda belirtilen bilgileri iermelidir.( Standartlara gre etiketlerde baz deiiklikler olabilir. Etiket zerinde; retici kuruluun ad retici kurulua gre, makine ile ilgili fabrikasyon bilgileri ieren model numaras retici kurulua numaras gre seri retim
Generatrden elde edilebilecek nominal k gerilimi ve besleme k akm Generatr rotorunu dndren yaktn cinsi Generatr k gc retilen frekans deeri 80
Maksimum ortam alma scakl Rotor dn hz Generatr alma ekli (devaml yada sreli) ve yan tarafta grlen birtakm bilgiler yer alr.
I, K sarg ular endktr (kutup) devresini U, V, W sarg ular ise fazl endvi devresini belirtmektedir. Alternatrlerde endktr devresinden doru akm getiini ve bu akmn endksiyon iin gerekli olan manyetizmay saladn biliyoruz. Bu akma uyartm akm denir. Peki endktr devresine seri balanan direncin grevini syler misiniz? Endvi devresinde indklenen gerilimi ayarlamak. Endvi sarglarnda indklenen gerilim eitliine gre; E=4.44.K.f.Ns. ndklenen gerilim manyetik ak ve frekansa baldr. Frekans ise f=P.n/120 ifadesine gre alternatr hzna baldr. nk eitliklerdeki dier byklkler birer deiken deildir. O halde bir alternatrn gerilimi, Devir says deitirilerek Kutuplardaki manyetik ak deitirilerek ayarlanr. Ancak alternatr devir says ayn zamanda frekans da deitireceinden, devir says ayar ile gerilimi deitirmek uygulanan bir yntem deildir. Alternatrlerde gerilim ayar, 81
uyartm akm yardm ile kutuplardaki manyetik aky deitirmekle yaplr. Bu ilem iin de uyartm sargsna seri balanan ayarl bir reosta kullanlr. Alternatrlerin Bo alma Deneyi Alternatrlerin bo alma deneyi, bo alma (mknatslanma) erilerini karmak ve eriler yardm ile gerekli mknatslanma (uyartm) akmn tespit etmek amacyla yaplr. Ayrca ksa devre ve bo alma deneyleri yardm ile alternatrn senkron empedans bulunur. ekil 2.23te, doru akm motoru alternatr ve dinamonun ortak bir mile bal olduunu gryoruz. Deneyi yaparken; alternatr uyartm direncini daima ayn ynde hareket ettirmelisin. Aksi takdirde doyma etkisi ile alnan deerler normal kmayabilir.
Doru akm motoru alternatr iin gerekli mekanik enerjiyi salarken dinamo ise alternatr kutuplar iin gerekli mknatslanma akmn salamaktadr. Balant emasndaki alternatrn U-W ularna bal voltmetre alternatrn fazlar aras gerilimini, dinamo k ularna bal voltmetre alternatrn uyartm gerilimini, ampermetre ise alternatrn uyartm akmn gsterir. Alternatr miline bal olan dinamo, alternatr uyartm iin gerekli mknatisiyeti saladndan uyartm dinamosu olarak isimlendirilir. Dinamonun kutup sarglarna (C-D) bal olan t, s, q reostas dinamo k gerilimini, dinamo k gerilimi ise alternatrn uyartm akmn ve gerilimini dzenler. Bo alma deneyinde, senkron hzla dndrlen alternatrn mknatslanma (uyartm) akm ile k gerilimi arasndaki iliki incelenir.
82
Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.23) Daha sonra doru akm motoru yardm ile alternatre gerekli mekanik enerjiyi salaynz.(Uyartm devresi ak iken) Devir deney boyunca sabit tutulur. Alternatrn endktr (kutup) sarglar devresindeki alter ak iken (uyartm akm sfrdr) endvi devresine (U-W ularna) bal voltmetre bir deer gsterir. Bu deer kutuplardaki artk mknatisiyetten kaynaklanan remenans gerilimidir. Eer alternatr ilk defa altrlyorsa veya artk mknatsiyet kaybolmusa hi gerilim vermez. Alternatre motor tarafndan gerekli mekanik enerji salandktan sonra uyartm devresi alterini kapatarak reosta yardm ile uyartm akmn yava yava arttrnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve alternatr k gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Uyartm akmn artrma ilemine k geriliminde deiiklik olmayncaya kadar devam ediniz. Uyartm akm arttka manyetik aknn () artacan, buna bal olarak k geriliminin artacan biliyoruz. Kutuplar doyduktan sonra uyartm akmn kademe kademe azaltnz. Mknatslanma erisi bu sefer II nu.lu yolu izleyerek azalacaktr( ekil 2.24). Kutuplardaki artk mknatisiyetten dolay iki eri birbirinden farkldr. Bu yzden iki erinin ortalamas bo alma erisi olarak kabul edilir. Devre enerjisini kesiniz.
83
Sonu Deney yaparken uyartm akmnn artrlmas ve azaltlmas ilemi (reostann hareketi) hep bir ynde yaplmaldr. Deney farkl devir saylarnda yaplrsa elde edilen mknatslanma erileri de farkl olacaktr. Alternatrlerde remenans gerilimi, u geriliminin yaklak % 5-6 deerleri arasndadr. Buna gre k gerilimi 10 kV olan bir alternatrde bu gerilim 500-600 Volt arasnda olabilmektedir. Alternatr uyartm akm sfr olsa bile, bu alternatrn alrken ularna dokunmak tehlikeli olabilir. Yandaki grafie dikkat edilirse erinin alt ksmlar doruya yakndr. Fakat uyartm arttka eimde artmaktadr. Bu durum kutuplarn doymasndan ileri gelir.
ekil 2.24: Alternatrn bo alma erisi
Alternatrlerin Ykl alma Deneyi (D Karekteristii) Alternatrn d karakteristikleri, sabit ve anma (etiket) devrinde dndrlen alternatrn uyartm akm (Iu) ve g katsays (Cos ) sabitken, yk akm (Iy) ile alternatr u gerilimi (U) arasndaki banty veren erilere D karakteristik erileri denir. Deney genellikle omik-indktif ve kapasitif ykler iin ayr ayr yaplr. Ayarl (reaktans deitirilebilen) indktif ve kapasitif ykler bulmak zor olacandan g katsays belli olan (Cos =0,8 gibi) farkl ykler kullanlr. Deneyin Balant emas Deney balant emasnda, W1/W2 Watmetreleri: Alclarn ektikleri gc. Cosmetre: Deney boyunca sabit kalacak g katsaysn. Voltmetre: Fazlar aras gerilimi. Ampermetre: Alternatrden ekilen faz akmn, gstermektedir. (S) ve (S1) alterleri kapatlp alternatrn omik yk ile kademe kademe yklendiini dnelim. Alternatrden ekilen yk akm arttka u geriliminde dme grlecektir (ekil 2.25).
84
ekil 2.25: Alternatrlerin ykl alma deneyi iin gerekli balant emas
Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.25) Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz. Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz. Uyartm devresi direnleri ayarlanarak alternatrn normal gerilim vermesini salaynz. Alternatr yk direnci ile normal yk akmna kadar ykleyiniz. Bu durumdayken gerilimi ve devri, makinenn normal deerlerine ayarlaynz. Uyartm akm deitirilmeden btn ykleri kaldrarak botaki gerilimi okuyunuz. Alternatr tekrar, kademe kademe ykleyerek, her yk deiiminde U ve Iy deerlerini alnz. Aldnz deerleri alnan deerler tablosuna kaydediniz. Ykleme ilemine tam ykn 1,2 katna kadar devam ediniz. Devre enerjisini keserek deneyi bitiriniz.
Alternatrlerin ykl alma deneyinde; kapasitif ykte gerilim artmakta, endktif ykte ise omik ykten daha fazla gerilim dm olmaktadr. 85
Sonu Hatrlanaca gibi gerilimin dme nedenleri: Endvi etkin direnci (Re) Kaak reaktans (XL) Endvi reaksiyonudur (Xa) Endvi reaksiyonu ve kaak reaktans toplamlar yerine senkron reaktans (Xs) yazlabiliyordu.Erilerden anlalaca gibi sabit devir, uyartm akm ve g katsaylarnda en ok gerilim dm indktif yklerde meydana gelmektedir. Kapasitif yklerde ise u gerilimi anma deerinin stne kar. Yandaki grafikte, eitli yklerdeki alternatr d karakteristikleri gsterilmitir.
ekil 2.26: Alternatrn d karakteristik erileri
Alternatrlerin Ksa Devre Deneyi Alternatrlerde ksa devre karakteristii, ular ksa devre edilen bir alternatrde, uyartm akm ile ksa devre akmnn deiimine denir. Deney senkron devirde 1 fazn ntrle veya fazn kendi arasnda ampermetreler yardm ile ksa devre edilmesiyle yaplr. Biz deneyimizi faz ksa devre ederek yapalm. Deneyin Balant emas Bo alma deneyi balant emasna ilave olarak alternatr k ular ksa devre edilir (ekil 2.27).
86
ekil 2.27: Alternatr k ularnn ksa devre edilerek yaplan ksa devre deney balants
Deney lem Basamaklar Deney balant emasna gre balanty yapnz. (ekil 2.23 ve ekil 2.27) Alternatr, uyartm devresi akken normal devir saysnda dndrnz. Uyartm dinamosunun gerilim vermesini salaynz. Uyartm devresi direnci en yksek deerdeyken devre alterini kapatnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve ksa devre akmn (Ik yada Iy) lerek izelgeye kaydediniz. Deneye alternatr normal akmnn 1,5-2 katna kadar devam ediniz. Devre enerjisini kesiniz. Deneyde Alnan Deerler Tablosu
Sonu Ksa devre deneyi, bo alma deneyi yardm ile senkron empedansn (Z) bulunmas amac ile uyartm akmn artrarak balanr. Uyartm akmndaki her art iin yk akm (ksa devre akm) deerleri tabloya kaydedilir. Ancak deney yaplrken, uyartm (mknatslanma) akmnn ok dikkatli ayarlanmas gerekir. nk uyartm akmndaki ani bir art endvi sarglarndan ok byk ksa devre akmlarnn gemesine ve sarglarn yanmasna yol aar. Alternatrlerde ksa devre karakteristikleri doru eklindedir. Kutuplarda artk mknatisiyet varsa I Nulu eri, yoksa II Nulu eri elde edilir (ekil 2.28). 87
Bo alma ve ksa devre deney erileri ayn eksenler zerine izilerek eitli uyartm akmlarndaki senkron empedans deerleri bulunur. Senkron empedans, ayn uyartm akmndaki bo alma geriliminin (Eo), ksa devre akmna (Ik) blnmesiyle bulunur.
(Eo) ve (Ik) deerlerinin ayn uyartm akm iin olduu unutulmamaldr. Senkron empedans, manyetik nvenin doyumuna bal bir deikendir. Alternatrlerde gerilim dmn etkileyen faktrler endvi etkin direnci (Re), kaak reaktans (XL) ve endvi reaksiyonuydu (Xa). Biz btn bu etkilerin vektrel toplamn senkron empedans (Zs) olarak isimlendirmitik. Yandaki forml kullanarak Xs senkron reaktansda bulunabilr.
Alternatr ksa devre olduundan uyartm direnci devreden yava yava karlmaldr. Alternatrlerin Paralel Balama Deneyi ve Yke tirak Deneyin Amac: Alternatrleri paralel balamak ve yk aktarmn salamak. Teorik Bilgiler: Dinamolar (D.A. generatrlerini ) paralel balamak iin, bunlarn gerilim ve polaritelerinin ayn olmas gerekir. Buna karlk senkron generatrleri (Alternatrleri) 88
paralel balarken k gerilimlerinin, gerek genliinin gerekse polaritelerinin belli bir frekansta devaml deitii unutulmamaldr. Bu sebepten, alternatrler paralel balarken aadaki artlar mutlaka salanmaldr; k gerilimleri eit olmal Frekanslar eit olmal k gerilimleri ayn fazda olmaldr. Bu artlar salandnda, alternatrler senkronize edilmi demektir. fazl iki alternatr senkronize etmek iin yaplmas gereken ilemler aada srasyla anlatlmtr. Deneyin Balant emas
89
Deney lem Basamaklar G1 alternatrnn, santralin ana baralarna belli frekans ve gerilimde enerji verdiini farzedelim. Paralel balanacak G2 alternatrnn, G1 alternatr ile senkronize edildiini kabul ediyoruz. G2 alternatrnn hzn istenen frekans elde edilinceye kadar ykseltiniz. Ayn zamanda, G2 alternatrnn gerilimini, alan reostas yardm ile G1 alternatrnn gerilimine eit olacak ekilde ayarlaynz. G2 alternatrnn faz k geriliminlerinin, G1 alternatrnn gerilimleriyle ayn fazda olmas iin; her iki alternatrn faz sras ve frekanslarnn birbirine eit olmas arttr.Bu artlarn salanp salanmadn senkronizasyon lambalar yardmyla kontrol ediniz.
ekil 2.29da fazl iki alternatr senkronize etmek iin kullanlan bir devre grlmektedir. G1 alternatr yke enerji vermekte, G2 alternatr ise buna paralel balanacaktr. alma gerilimleri, alternatrn k gerilimine uygun lambadan her biri, ekildeki gibi birer anahtara balanmtr. Alternatrler birlikte alrken, u iki durumdan biriyle karlaabilirsiniz; a) Her lamba, G1 ve G2 alternatrlerinin frekanslar arasndaki farka bal bir hz ile hep birlikte yanp snebilirler. b) Her lamba, alternatrlerin frekanslar arasndaki farka bal bir hzla, fakat birlikte yanp snmeyebilirler. Bu durumda G2 alternatr ile G1 alternatr arasndaki faz balants veya sras ayn deildir. imdi, G2 alternatrnn faz durumunu, G1 alternatrnnkine eit olacak ekilde dzeltmeniz gerekecek. O halde, G2 alternatrnn balant ularndan herhangi ikisinin yerlerini deitirmelisiniz.
Yukardaki ilem basamaklar yapldnda senkronizasyon lambalarnn birlikte snp yanacaklardr. Bu bize, alternatrler arasndaki faz balantsnn doru olduunu ifade eder. G2 alternatrn dndren makinenin hzn biraz ayarlayarak, G1 alternatr ile eit duruma getiriniz. Alternatrler arasndaki frekans fark azaldka, senkronizasyon lambalarnn belli bir hzdaki k iddeti deerinde bir azalma
90
olacaktr. Lambalarn parlaklklarnn azalp oalma hz, iki alternatr arasndaki frekans farkn gsterir. rnein, G1 alternatrnn frekans 50 saykl ve deneye yeni giren G2 alternatrnn frekans da 49 saykl ise frekanslar arasndaki fark l saykl/saniye dir. Buna gre, senkronizasyon lambalar saniyede bir defa yanp bir defa snecektir. Lambalar snd anda, G2 alternatrnn ani polaritesi, G1 alternatrnn frekans ile ayndr. Bu anda G2 alternatrnn alteri kapatldnda iki alternatr paralel balanm olur. Senkronizasyon lambalar alterin ular arasna direkt olarak balanrsa buna lambal karanlk balama ad verilir. Bir alternatrn faz srasn tayin etmek iin bu metot her zaman kullanlabilir. Alternatrn faz sras tespit edilip stator sarglaryla, alter ve santralin ana baralar arasndaki balantlar bir kere yapldktan sonra; alternatr devreye paralel olarak her balaymzda, faz srasn tespit iin yaplan ilemi tekrarlamaya gerek kalmaz.
Sonu Elektrik santralleri, ebekelerin g ihtiyacn karlamak amacyla baka santrallerle paralel balanrlar. Santrallerde artan g ihtiyacn karlamak iin gerektiinde birka alternatr paralel balanabilir. Paralel balanacak alternatrlerde, gerilimlerin eit olmas, frekanslarn eit olmas, faz; sralarnn ayn olmas ve birbirine balanacak ularda faz farknn bulunmamas gerekir. Deney Sonularnn Tartlarak Yorumlanmas Alternatr deneyleri ile ilgili yorumlarnz kendi ifadelerinizle aadaki noktal yerlere yaznz.
91
Resim 2.5: Alternatr deneylerinin yaplaca rnek deney seti ve deneyin yapl
92
Malzeme listesi: Malzemenin ad Voltmetre Ampermetre Deney seti Balant kablolar Malzeme Listesi Malzemenin zellikleri AC - (0-400 V) DC - (0-5 A) Alternatr-Dndrc Motor ve Uyartm devresi birleik (akuple) Deiik uzunlukta
1 2 3 4
93
neriler alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz. Malzemeleri atlye laboratuvar dolabndan,
Doru akm motoru yardm ile alternatre gerekli mekanik Uygunluunu salaynz. Uyartm devresini ak olmal ! Alternatre motor tarafndan Temiz ve dzenli olunuz. Enerjiyi, retmeninizin gzetiminde veriniz. retmeninize danarak enerjiyi salaynz.
kapatarak reosta yardm ile uyartm akmn yava yava arttrnz. Her kademede uyartm akmn (Im) ve alternatr k gerilimini (E) lerek izelgeye kaydediniz. Devre enerjisini kesiniz.
Planl olunuz. Sabrl olunuz. Deney bitiminde kullandnz malzemeleri yerine koyunuz.
94
AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2. Deney iin doru l aletlerini seebildiniz mi? 3. Deney ilem basamaklarna ve nerilere gre hareket ettiniz mi ? 4. Deney sonularn kaydederek gerekli grafii kardnz m? 5. Deney sonularn arkadalarnzla tartarak yorumladnz m? 6. Alternatr zelliklerini seebiliyor musunuz? 7. Alternatrlerin niin ve nasl uyartldklarn rendiniz mi? 8. Artk bir alternatr iletmeye alabilir misiniz (altrabilir misiniz)? 9. Gerekli artlar salayarak, iki alternatr devreye paralel balayabilir misiniz? 10. Alternatrlerde gerilim ayar nasl yaplr biliyor musunuz? Evet Hayr
95
2)
3)
4)
5)
96
ARATIRMA
Bu modl sresince yapmanz gereken aratrmalar unlardr: Yakn evrenizdeki trafo merkezleri ve alt sahalarn inceleyiniz. Bu merkezlerdeki gerilimlerin hangi deerlerde ykseltilip alaltldn aratrnz. alt sahalarnn donanmlar ile buralardaki koruma ve gvenlik tedbirlerini aratrnz.
3. ALT SAHASI
3.1. Gerilimlere Gre ebeke eitleri, Tanmlar, Standart Gerilim Deerleri
Elektrik enerjisini retmeye, iletmeye, datmaya ve tketmeye yarayan ve bir yerde birbirine balanan, elektrikli iletme gerelerinin tmne elektrik tesisleri denir. ebeke: Ayn anma gerilimli, birbirine bal elektrik tesislerinin tamamna ebeke denir. letimde kullanlan ebekelere iletim ebekeleri, datmda kullanlan ebekelere de datm ebekeleri diyoruz. Bir elektrik ebekesinde u zellikler olmaldr; Elektrik iletim ve datm ebekeleri, elektrik enerjisinin retilmesinden tketilmesine kadar enerjinin kesintisiz ve gvenilir bir ekilde iletilip datlmasna uygun olmaldr. Elektrik ebekeleri ok iyi plnlanm ve kurulmu olmaldr. ebekede oluacak arzalar ve olumsuz etkiler tketicileri ve alclar etkilememelidir.
97
Datm ebekelerinde hat banda, hat ortasnda ve hat sonunda bulunan abonelerin hepsi ayn zellikte (sabit gerilim ve frekansta) elektrik enerjisini kullanabilmelidir. Elektrik ebekeleri her an deien koullara ve glere cevap verebilmelidir. imdi kullanldklar gerilimlere gre ebeke eitleri nelerdir, aklayalm: 4 grupta inceliyoruz; 1. 2. 3. 4. Alak gerilim ebekeleri ( l-1000volt aras ) Orta gerilim ebekeleri ( l kV-35 kV aras ) Yksek gerilim ebekeleri ( 35 kV-154 kV aras ) ok yksek gerilim ebekeleri ( l54 kV'dan fazla )
Yksek gerilimde datm yaplmaz. Yksek gerilimler iletime en uygun gerilimlerdir. ok uzak mesafelere enerji iletiminde alak gerilimlerde g kayb ok olurken yksek gerilimlerde g kayb az olduu iin yksek gerilimler ounlukla iletim ebekelerinde kullanlr. Trkiye'de kullanlan yksek gerilim deerleri 66 ve l54 kV'dir. Mesela, Kuzey -Bat Anadolu ebekesi 154 kV'luk gerilimle Gney Anadolu ebekesi de 66 kV'luk gerilimle beslenmektedir. Yksek gerilim ebekelerinde, 70-150 Km arasndaki uzaklklarda 60-100 kV, 150-230 km arasndaki uzaklklarda 100-154 kV ve 230 km'den uzun hatlarda ok yksek gerilimler kullanlr.
99
Dall ebekede datm trafosuna yakn olan ksmlarda kullanlan ve kaln kesitli hatlara ana hat denir. Trafodan uzaklatka incelen ve son alcya kadar ulaan hatlara da (dallara) branman hatlar denir. ekil 3. l'deki A,B ve C kollarndaki kaln kesitli hatlar ana hatlar, E,F,G ve H gibi ince kesitli hatlar da branman hatlarn gstermektedir. Dall ebekeler, tesis bedellerinin ucuz, bakm ve iletmelerinin kolay olmas, oluan arzalarn kolay tespit edilmesi gibi sebeplerden dolay tercih edilir. Bu avantajlar yannda sakncal olan zellikleri de vardr. Dall ebekelerde emniyet azdr, arza olduunda ok sayda abone enerjisiz kalabilir. Hatlarda gerilim eitlii yoktur. Datm trafosundan uzaklatka alclara ulaan gerilim dmektedir.
Ring ebekelerde besleme birden fazla trafo ile yapld iin ring ierisinde bir arza olmas hlinde; sadece arza olan ksm devre d kalarak ok az sayda abonenin enerjisiz kalmas nlenir. Ring ierisindeki elektrik hatlarnn kesitleri her yerde ayndr. Bu sebeple tesis maliyeti yksektir. Dall ebekelere gre daha gvenlidir. leride alclarn artmasyla hatlarn ekilen akm tamamas durumunda tesisin yenilenmesi ok pahalya mal olur. nk ring ebekelerde tm hatlarn deitirilmesi gereklidir. Dall ebekelerde ise akm fazla olan hattn deitirilmesi yeterli olacaktr.
101
ekil 3.3: Bir yerden beslenen ve birka yerden beslenen a (gzl) ebekeler
A ebekelerinin; kesintisiz enerji alnmas, gerilim dmnn ok az oluu, sisteme gl alclarn balanabilmesi gibi avantajlar vardr. Btn bunlarn yan sra a ebekelerinin kurulular, iletimleri ve bakmlar zordur. Ksa devre akm etkisinin byk olmas gibi sakncal taraflar da vardr.
ekil 3.4: Gzl bir ebekenin ift halka (ring) yksek gerilim ebekesinden beslenmesi rnei
ekil 3.4te ift ring ebekeden, a ebekenin beslenmesi grlmektedir. Bu durumda a ebeke, ring ebekelerden birinin arza yapmas halinde dier ring ebekeden enerjiyi 102
alr. ekilde (0,1,2,3,4,5,6) numaralar a gzl ebekeyi, (1,3,5) ile (2,4,6) numaralar da iki ayr ring ebekeyi, B ise santrali ifade etmektedir
103
104
G (Datm) Trafolar l (Akm ve Gerilim) Trafolar zel Maksatl Trafolar olarak snflandrabiliriz. G transformatr, ykseltici-indirici merkezler aras enerji iletiminde kullanlan YG/YG transformatrdr. G trafolar, trafo merkezlerinin en nemli ksmdr. Merkez ierisinde hava alabilen ve acil durumlarda mdahalesi kolay olabilecek uygun bir yere yerletirilir. G (Datm) Transformatrlerinin Elemanlar; Demir Nve: Manyetik ak olumasn salar. Primer Sarglar: nce ve ok sipirli olup transformatrn giri ksmdr. Sekonder Sarglar: Kaln ve az sipirli olup transformatrn k ksmdr. zolasyon Ya: Sarmlar sarglar aras ve gvde tank aras izolasyonu ve soutmay salar. Ana tank: Sarglarn, nvenin ve yan bulunduu ksmdr. Rezerve Tank: Genleme ve yedek ya tankdr. Ya Seviye Gstergesi: Rezerve ya servisini grmek iindir. Radyatr: Transformatr yann soutmasn salar. Tekerlekler: Transformatr tamaya yarar. OG AG buingi: OG ve AG fazlarnn balant terminalleridir. Ark boynuzu : Enerji nakil hatlarnda bir gerilim ykselmesinde transformatr koruyan elemanlardr. 105
Termometre: Transformatrn s derecesini gsterir. Gerilim Kademe Komtatr: OG gerilim seviyesini ayarlamaya yarar. Tama Kancalar: Transformatr montaj ve demontaj ileminde kaldrmaya yarar.
3.3.2.2. Kumanda Elemanlar (Kesici ve Ayrclar) Orta gerilim ve yksek gerilim sistemlerinde, enerji hatlarnn ama ve kapama ilemlerini yapan elemanlar vardr. Bunlar; 1. Ayrclar 2. Kesiciler Ayrclar Orta ve yksek gerilim sistemlerinde devre yksz iken ama ve kapama ilemi yapabilen ve ak konumda gzle grlr bir ayrma aral oluturan alt cihazdr.Tesis blmlerini birbirinden ayrp bakm ve kontrol ilerinin gvenli bir ekilde yaplmasn salar.
106
Kesiciler Yksek gerilimli ve byk akml alterlerde, yk akmn ve ksa devre akmlarn kesmeye yarayan alt cihazlardr. faz ya da tek faz kumandal olabilir. Bu cihazlar devreyi, bota, ykte ve zellikle ksa devre halinde ap kapayabildikleri gibi otomatik kumanda yardm ile alp kapanmasna da olanak salarlar. Bylece insanlar tehlikeden korumakta, alak ve yksek gerilim cihazlarnda meydana gelebilecek hasar nleyip en aza indirgemektedirler.
107
Konu ile ilgili dier bilgiler; Ayrclar ve Kesiciler Modllerinde ayrntl olarak verilecektir. 3.3.2.3. Bara Dzenei Santrallerde retilen enerjiyi d devrelere ve abonelere baralar yardm ile iletilir. Baralar, elektrik tehizatnn birletii dm noktalardr. Genellikle bakrdan ve alminyumdan yaplmaktadr. Bakr boru, lama veya tel eklinde olabilir. Alminyumu ileme teknolojisinin gelimesi ile artk alminyum baralar da bakr baralar kadar kullanm alan bulmaktadr. Santrallerde, trafo merkezlerinde, alt sahalarnda, lme merkezlerinde tablolarda ve benzeri yerlerde kullanlan baralar eitli renklerle boyanrlar. R-S-T fazlarnn baland baralar sras ile; sar, yeil ve mor renklerle boyanr. Bara Sistemleri eitleri, Tanmlar, Prensip ekilleri Baralar genel olarak drt eklide dzenlenirler. Bunlar: Tek bara sistemi ift bara sistemi Yardmc bara sistemi Santral i ihtiya baralardr. eitli bara sistemleri iinde en uygun olannn seiminde u faktrlere dikkat etmek gerekir; a) b) c) d) e) f) Ykn cinsi ve miktar Kullanlaca yerin zellii Besleme kaynaklarnn says Beslemenin sreklilii Ekonomik durum Emniyet.
108
Tek Bara Sistemleri Kk gl santraller ile devre amalarnn nemli olmad yerlerde tek baral sistemler kullanlr. Tek baral sistemlerde emniyet ve iletmenin sreklilii, ift baral sistemlere gre daha azdr. Tek baral sistemlerin en byk sakncas, arza srasnda sistemin akmsz kalmasdr. Generatr veya trafo kesicilerinde bir arza olmas durumunda tm fiderlerin (besleme hatlarnn) enerjisi kesilir. Bu sebeble kesintinin (intikann) nemli olmad yerlerde kullanlabilir.
ift Bara Sistemleri Byk iletmelerle, enerji kesilmelerinin byk zararlara yol aaca yerlerde ift baral sistemler kullanlr. eitli gerilim basamaklar bulunan bir iletmede de ift baral sistemler kullanlabilir Daha nce aklanan tek baral sistemlerde baradaki bir arza, alclar enerjisiz brakabiliyordu. Ancak baz dzenlemeler ile rnein, baray blmlere ayrarak ta duruma az da olsa engel olunabilir.
109
Ara balantl ayrclar kullanlacak olursa sistemde sra gzetilmeksizin ama kapama yaplabilir. ebekelerde oluacak ksa devre akmlarnn zararl etkileri reaktans bobinleri kullanlarak azaltlabilir. ift bara sistemi birka gruptan oluursa, gruplar arasna ayrclar konarak baralar blmlere ayrlabilir. Bunun faydas arzal ksm ayrmak, ksa devre akmlarn snrlamak ve bakm yaplrken enerji kesilmelerini nlemektir. Yardmc Baral Sistemler ok sk ama ve kapamalarn yapld yerlerde, iletme emniyeti bakmndan kullanlan bara sistemleridir. nc bara olarak da adlandrlr. ekil 3.8de yardmc baral bir sistem grlmektedir.
110
Burada l Nu.lu kesici, yedek kesici olarak bulunmaktadr. Kesicilerden birinde bir arza olursa o kesici devre d edilerek bunun yerine l Nu.lu yedek kesici zerinden beslemenin sreklilii salanabilir. Beslemenin srekliliini salamak iin daha baka bara sistemleri de vardr. Yer darl olan iletmelerde U baral sistemler kullanlabilir. Burada grld gibi baralar U eklinde dzenlenmitir. Santral htiya Baralar Santrallerde birok hizmetlerin yrtlebilmesi iin i ihtiyacn karlanmas gerekir. ihtiya iin kullanlacak enerji miktar santralin byklne, santralin eidine ve alma sistemine baldr. Santrallerin aydnlatma sistemi, stma, soutma ve havalandrma sistemleri, pompalar, rleler ve ak arj devre sistemlerini beslemek gibi i ihtiyalar vardr. Santrallerin enerji retiminin ve beslemenin sreklilii i ihtiyalarnn salkl olarak karlanmas ile mmkndr. Bu i ihtiyalarn karlanmas amacyla yksek gerilim barasndan enerji alnmasna gerek yoktur. ekil 3.9da grld gibi i ihtiya generatr gerilimindeki 3 Nu.lu baradan salanabilir. 3 Nu.lu barada arza olursa 2 nulu ayrclar yardmyla trafolar beslenerek enerji gnderimi devam ettirilir. ekilde 1 Nu.lu bara yksek gerilim, 3 Nu.lu bara ise generatr gerilimindeki baradr.
111
3.3.2.4. l Trafolar Endstride birok tesiste AC elektrik enerjisi kullanlr. Bu tesislerin koruma ve kontrol devrelerinde l aletleri ve rleleri vardr. Bu durum yksek gerilim ve byk akmlarn llmesini zorunlu klmaktadr, bu ilemin direkt olarak yaplmas ok zor ve tehlikelidir. nk l aletlerinin yksek gerilime ve byk akm deerlerine dayanacak ekilde yaplmas mmkn deildir. Bu gibi devrelerde belirli standartlarda yaplm, ucuz ve kk yapl l aletleri ve kontrol cihazlarnn yksek gerilim ve byk akml hatlara balanmasn salayan transformatrler kullanlr. Bu transformatrlere l transformatrleri denir. l transformatrlerinin sekonder ularna ampermetre, voltmetre, wattmetre, saya ve koruma rleleri balanr. l transformatrleri iki ksma ayrlr: 1. Akm transformatrleri 2. Gerilim transformatrleri Akm Transformatrleri Byk deerli akmlarn llmesinde akm transformatrleri kullanlr.Akm transformatr; normal kullanma artlarnda primer akmn belli bir oran dahilinde dren ve primer akm ile sekonder akm arasndaki faz fark sfr derece olan bir l transformatrdr. Rlelerin ve l aletlerinin yksek gerilim sisteminden yaltmn da salar. Devreye seri olarak balanan sarglarna primer; rle ve l aletlerini besleyen sarglarna sekonder denir. Primer devre akmnn, sekonder devre akmna blnmesi akm trafosunun dntrme orann belirtir.
112
Mp R K k L l Istc
A
ekil 3.10: Akm trafosunun devreye balan ve akm lme
Gerilim Transformatrleri Yksek gerilimleri lmek veya koruma rlelerini altrmak iin gerilim trafolar kullanlr. Gerilim transformatr; yksek gerilimi belli bir oran dahilinde dren ve primerle sekonder gerilimleri arasndaki faz fark yaklak sfr derece olan bir transformatrdr. Rle ve l aletlerinin dk gerilimle almasn salar. Gerilim l transformatrnn sekonder taraf ( kk gerilim taraf ) daima topraklamaldr. Topraklama tehlikeli temas gerilimine kar can ve mal emniyetinin salamas bakmndan zorunludur. Primer ve sekonder tarafa (ksa devreye kar koruma ) sigorta konulur. Toprak hattna kesinlikle sigorta konulmaz.
3.3.2.5. Koruma Elemanlar Yksek gerilim alt tesislerinde, enerji nakil hatlarnda (ENH), yksek arza akmlarnn ve gerilimlerinin meydana getirecei s ve dier olumsuz etkilere kar koruyucu grevi yapan devre elemanlardr. Koruma grevi yapan devre elemanlar unlardr; Yksek gerilim NH sigortalar Parafudurlar Kukonmazlar zolatrler 113
Paratonerler Koruma rleleri Yksek gerilim NH sigortalar Sigorta, zerinden ar akm getiinde devreyi aan bir eleman olarak tanmlanr. G trafolar, datm trafolar ve baz durumlarda da hatlar korumakta kullanlrlar. Yksek gerilim ebekelerinin herhangi bir noktasnda meydana gelen arza, arzal iletme eleman zerindeki koruma eleman tarafndan ortadan kaldrlmaldr. Sistemin dier ksmlarnn almaya devam etmesini salayan koruma elemanlarna NH sigortalar denir. Parafudurlar Yksek gerilim tesislerinde hat arzalar, yldrm dmeleri ve kesici amas gibi manevralar sonucu meydana gelen ar ve zararl ok yksek gerilim oklarnn etkisini nleyen koruma elemandr. Ayrca iletim hatlarnda oluan yryen dalgalarn tahrip etkisini nleyen cihazlardr. Parafudurlar emniyet subab gibi alrlar. Ar gerilim dalgalarn topraa aktarr. Yksek gerilim iletkeni ile toprak arasna balanr. Parafudur bir diren ile buna seri bal bir ark sndrme elemanndan oluur. Kukonmazlar Yksek gerilim enerji nakil hatlarn tayan direklerde bulunan traverslerdeki izolatrlerin balant yerinin st ksmna kularn konmas veya yuva yapmas istenmez. Bu nedenle traverslerin bu ksmna kularn konmamas iin bir kukonmaz malzemesi montaj edilir ve aras apraz ekilde galvanizli ince bir balama teli ile balanr. zoltrlerin korunmas zolatrler hava hatt iletkenlerini direklere tespit etmeye yarar. Yksek gerilim hava hatlarnda kullanlan izolatr zincirinde koruma elemanlar yoksa gerilim dalm dzgn deildir. Genel olarak yksek gerilim hattnn baland izolatr elemanna en byk gerilim, ortadaki elemana en kk gerilim ve toprakl uca bal olan elemana da biraz daha fazla gerilim der. Paratonerler Paratoner, yldrm tehlikesizce topraa ileten koruma tesisatdr. Yldrm den yerde byk zararlar oluur. Bu nedenle, yksek yaplara, elektrik santrallerine, tarihi eserlere, kprlere paratoner tesisat yaplarak buralar yldrma kar korunur. Paratoner ile parafuduru kartrmamak gerekir. Parafudur genel olarak akm tayan elemanlar, yksek gerilimden, mesela yldrmdan koruyan elemandr. Paratoner ise 114
binalar, byk iletmeleri, kpr, kule, minare, elektrik santralleri ve benzeri yaplar yldrmdan korumak amacyla kullanlr. Koruma Rleleri Santraller, alt merkezleri, trafo postalar, yk datm merkezleri ve benzeri yerlerde, ortaya kan arzalar haber veren nleyen veya zararsz duruma getiren eitli rleler ve bildirim sistemleri vardr. Santrallerde alternatrler, enerji iletimi ve datm devrelerinde kullanlan transformatrler ve dier devre elemanlar ar akm, yksek gerilim, snma, topraa kaak, salnm ve dengesiz yklenmelere kar korunmaldrlar. Bildirim sistemleri arzalar sesli veya kl sistemlerle bildirirler. Bazlar da bildirim yapmadan ayarlandklar byklklere gre devreleri aarlar. ebekelerde oluan arzalarn etkili ve ekonomik bir ekilde nlenebilmesi iin rleler ve bildirim sistemleri birlikte kullanlr. Doru akmda ve alternatif akmda alan rleler vardr. alma ekillerine gre rleler; Sekonder ar akm rlesi Diferansiyel ar akm rlesi Toprak kaa koruma rlesi Sarg kaa koruma rlesi Sarg ksadevre koruma rlesi Ters akm rlesi (vatmetrik rle) Yatak snma rlesi Bucholz (Bukoz) rlesi Temperatur (s kontrol) rlesi Rotor toprak arza korumas olarak snflandrlr. Konu ile ilgili, Parafudurlar ve Sigortalar Modlnde ayrntl bilgi verilmektedir.
115
Cihaz Tipi alt Sahas Arazinin dz olmad yerlerde tesis edilir, l transformatrleri gibi hafif olan cihazlar elik ereveler zerine yerletirilir. Baralar A tipi demir direklere tespit edilen gergi tipi zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin kurulu maliyeti ucuzdur.( ekil 3.12)
Kiri Tipi alt Sahas Bu tip alt sahalar yatay ve dikey ekilde monte edilen kafes kirilerden yaplr. Baralar gerilmi ekilde tutturulan zincir veya mesnet tipi izolatrler yardmyla kiriler arasna gergin bir ekilde monte edilir. Ayrclar ve dier hafif gereler kiriler zerine tutturulur. Kiri tipi alt sahalar, cihaz tipi alt sahalarna gre daha pahal tesis edilir. Ancak daha salam ve kk bir alana kurmak (tesis etmek) mmkndr. (ekil 3.13)
116
Toprak st Tipi alt Sahas Bu tip alt sahalarnda niteler beton stunlar zerine yerletirilir. Baralar beton kaideler zerine monte edilen zincir izolatrler arasna gergin bir ekilde yerletirilir. Tesisin yere olan ykseklii fazla olmad iin maliyeti ucuzdur. Ancak bu tip alt sahas iin geni ve dz bir alan gereklidir. (ekil 3.14) Toprak st tipi alt sahalar gevek zemin toprak kaymas ve deprem kua olan yerler iin uygun deildir.
Her tip alt sahasnda da ok ar olan transformatrler beton zerindeki raylar zerine, yal kesiciler ise betonarme kaideler zerine yerletirilir.
117
118
119
enerjiyi seilmi datm gerilimi seviyesine dntren transformatr merkezleridir. Ara indirici merkez: ki veya daha fazla yksek gerilim seviyesi kullanlan ebekelerde enerjiyi bir yksek gerilim seviyesinden dierine dntren transformatr merkezleridir. Datm transformatr merkezi: Yksek gerilimli elektrik enerjisini alak gerilimli elektrik enerjisine dntren transformatr merkezleridir.
Elektrik iletme aygtlar (makineler) ile ilgili, Kuvvetli Akm Tesisler Ynetmeliinde aadaki bilgiler yer alr;
aretler, uyarma levhalar Bara sistemleri, klar, transformatrler ve teki nemli tesis blmleri kolayca okunabilecek ekilde TS 6429'da belirtilen biimde iaretlenmelidir. Bu ynetmelikte gerekli grlen uyarma levhalar, uyarma yazlar, etiketler vb. tesislerde kolayca okunabilecek biimde yerletirilmelidir. Deney yerleri ve laboratuvarlara ilikin hkmler Madde 41- Deney yerleri ve laboratuvarlar, teki blmlerden tesis olarak ayrlmal ve bu blmlere yalnzca zel izni olan kimseler girebilmelidir. Yazl levhalarla ve baka zel yntemlerle grevlilerin korunmas salanmaldr.
Montaj ve yapm yerlerinde elektrik makineleri deneyleri, ancak deneyler sresince geici olarak kullanlan tm koruyucu dzenler yeterli olursa ve dikkatsizlikle bu yerlere yaklalmas nlenmek kaydyla yaplabilir.
letkenlerin zellikleri ve kullanlmas letkenler bakr, tam alminyum, elik zl alminyum ya da salamlk ve kimyasal dayankllk bakmndan bunlara e deer olan alamlardan yaplmaldr. letkenler ilgili standartlara uygun olacaktr. ir telli (som) ya da rgl elik iletkenler, ancak kullanldklar yerde oluabilecek korozyon etkilerine kar srekli olarak dayanabilecek ekilde metal rt ile kaplandklar takdirde kullanlabilir. Kesitleri ve cinsleri ne olursa olsun hava hatlarnda kullanlan alminyum iletkenler ile kesitleri 16 mm'den (16 mm dahil) byk bakr iletkenler rgl olmaldr. Bir merkezin k ile ilk mesnet noktas olan direk arasnda ve direk stndeki kprleme ve atlamalarda bir telli iletken de kullanlabilir. Yksek gerilimli hava hatlarnda yalnz rgl iletkenler kullanlr. letkenlerin kopma kuvveti, alak gerilimli hatlarda en az 350 kg, yksek gerilimli hatlarda ise en az 550 kg olmaldr. Hava hatlarnda kullanlan plak rgl iletkenlerin kesitleri aadaki deerlerden kk olamaz. 121
Alak gerilimli kk aralkl hatlarda 10 mm2 kesitli bir telli veya rgl bakr iletkenler ya da iletkenlik bakmndan buna e deer olan baka iletkenler kullanlabilir. letme Gvenliine likin Hkmler Kuvvetli akm tesislerine meslekten olmayan kimselerin girmesine ve zel gereler olmadan bunlara dokunulmasna izin verilmez. Ayrca tesislerin giriinde iletme personeli iin gerekli i gvenlii malzemeleri her zaman hazr bulundurulacaktr. Bu tesislere herhangi bir nedenle geici olarak herkesin girmesine izin verilirse meslekten olmayanlarn tehlikeye uramasn nleyecek nlemler alnacaktr. Kuvvetli akm tesislerine girilmesi ziyaretiler iin tehlikeli olacaksa bunlarn ancak iletme tarafndan zel olarak grevlendirilmi olan ve tesisleri tanyan bir kimsenin gzetimi altnda kk topluluklar halinde girmesine izin verilir. Tm yksek gerilimli kuvvetli akm tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik mhendisi olmaldr. 154 kV ve daha byk kuvvetli akm tesislerinde (uzaktan kumanda edilen TM ler hari) iletme sorumlusu olarak en az bir elektrik mhendisi bulundurulmaldr. Bu mhendisin i gvenlii ve i emniyeti asndan sorumluluu; tesiste uyulmas gereken i gvenlii yntemlerini tespit etmek, emniyetli bir iletme iin uyulmas gerekli kurallar belirlemek ve gerekli ara gereleri tespit ederek sz konusu kurallara uyulmas ynnde denetlemeler yapmaktr. Kuvvetli akm tesislerinde yapm, bakm ve iletme esnasnda ii yapan elemann kiisel hatalarndan oluacak kazalarda bu mhendise hukuki sorumluluk yklenemez. Yeterli gvenlik nlemleri alnmadan ve zel aralar kullanlmadan yksek gerilim altnda hibir ekilde alma yaplamaz. Kuvvetli akm tesislerinde yksek gerilim altnda ancak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nca yetkilendirilmi olan kurum ve kurulular tarafndan bu amala alm olan eitim kurslarn bitirerek "Kuvvetli Akm Tesisleri'nde Yksek Gerilim Altnda alma zin Belgesi" alan elektrikle ilgili fen adamlar ya da bir mhendisin sorumluluu ve gzetimi altnda olmak zere teki grevliler alma yapabilir. Yeterli elektrik bilgisi olmayan kimseler yardmc olarak altrlacaksa bunlara nceden ilgili kurulular tarafndan hazrlanan gerekli ynergeler verilecek ve aklamalar yaplacaktr. Mterek direklerde alak gerilimli blmlerde alma yaplacanda yksek gerilimli hattn gerilimi mutlaka kesilecektir. Gerilim altnda olmayan tesis blmlerinde allacanda gerilim altnda bulunan teki blmler nedeniyle alanlarn herhangi bir tehlikeye uramamas iin gerekli nlemler alnacaktr. alanlarn gvenliini salamak iin alnacak nlemler letme sorumlular genellikle yaplacak iler iin grevlendirilen kiilere iin sresi, yeri, cinsi ve nemine ilikin yazl ynergeler vereceklerdir. 122
Aadaki durumlarda yazl ynergeler verilmeyebilir: 1) i yapmakla grevlendirilen kimselerin yeterli teknik bilgi ve grgs varsa; kendisi ve yardmclar iin gerekli gvenlik nlemlerini kendi sorumluluu altna alabilirse. 2) letme sorumlusu tm devre ama ve kapama ilerini kendisi yapar ya da gzetimi altnda yaptrr ve yaplan ileri kendi denetlerse; szl olarak ya da telefonla verilen emirler, bu emri alan kimseye tekrar ettirilecektir. lgililerin saatleri birbirine gre tam olarak ayarlanmal ve ek gvenlik nlemi olarak ie balarken gerilimin kaldrlmas ve i bittikten sonra gerilimin uygulanmas srasnda yeterli sre braklmaldr. Kuvvetli akm tesislerinde yaplacak bakm onarm almalar srasnda alanlarn hayatnn korunmas asndan mutlaka alnmas gereken nlemler aada aklanmtr: a) Gerilimin kesilmesi Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin almas ve bunlara ait ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir. b) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir bakas tarafndan yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir. Bu maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmeli, aygtlarn zerine "kapamak yasaktr", "hat zerinde allyor" gibi yazlar aslmaldr.Bu nlemler; rnein, kesicilerin kapanmasn nleyici anahtarl kilitleme dzeninin anahtarnn yetkili kii tarafndan alnmas ile de daha emin ekilde salanabilir. Bir alma yeri birden fazla noktadan besleniyorsa, (a) ve (b) bentlerinde belirtilen nlemler her besleme noktas iin uygulanacaktr. allacak yerde gerilim olmadnn kontrolu Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek yeterli deildir. allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen sz konusu tesis blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad kansna vardktan sonra almaya balanmaldr. zerinde allacak bir tesisin gerilim altnda olmadnn saptanmasnda, yalnz devresi kesildikten sonra l aygtlarnn gstergelerinin geri gitmesi, anahtar kapatlan lambalarn snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi zelliklere gvenilmemelidir. bittiinde alanlarn tehlikeyle karlamayacaklarna kesinlikle inanldktan sonra tesisler gerilim altna alnmaldr.
123
allan blme yakn yerlerde, iletme esnasnda gerilim altnda bulunmas gerekli baka blmler varsa bu blmlerdeki gerilimli ksmlara dokunmay nleyecek nlemler alnmaldr. rnein; bir anahtarlama hcresi iinde allrken, kesici ald halde, tesisin dier blmlerinde iletmeye devam edildii iin baralarda gerilim bulunabilir. Blmelendirilmemi hcrelerde hcre iine, hcre kaps kapal iken sokulmu bulunan bir ayrma plakas ile bu koruma nlemi alnm olmaldr. Byle bir nlem alnamyorsa baralarn gerilimlerinin mutlaka kesilmesi gerekir. Bir elektrik enerji tesisinde, yukarda belirtilen nlemler alnmadan hibir bakm ve onarm almas yaplmamaldr. Bu arta ramen tesisin yaplacak iler srasnda geriliminin kesilmesi imkansz ise birisi iten sorumlu tutulan, en az iki kii grevlendirilmelidir. Grevlilere verilecek donatm ve ynergeler Kuvvetli akm tesislerinde alan grevlilere, alt kurulu ya da iletme tarafndan yapaca i ve ykmllkler konusunda bilgi verilecek ve gerekli aklamalar yaplacaktr. Geici olarak ya da gzetim altnda tehlikesiz ilerde alanlara yapacaklar ilere ilikin ynerge verilmesi gerekir. Yaptrlan i, salk ve yaam iin tehlikeli ise i yaptran, alanlar gerekli koruyucu malzemelerle donatmak zorundadr. Tesisin uygun noktalarnda, kaza durumlarnda gerekli olacak ilk yardm malzemeleri ve kurtarma aygtlar her an gvenle kullanlabilir durumda hazr bulundurulacaktr.
Dirensiz ya da kk bir omik ya da reaktif diren zerinden topraklama: Bu durumda ark otomatik tekrar kapama ile sndrlebilir. Bu yntem hava hatlarnda kullanlr. Kablolu ebekelerde tekrar kapama rlesi kullanlmaz ve tekrar kapama yaplmamaldr. Transformatr merkezlerinde baraya giren tm hat fiderleri topraklanabilmelidir. Ak ve kapal alan ring sistemlerde, bu topraklama dzeni bamsz alan topraklama ayrclar olmaldr. Bu topraklama ayrclar hat gerilimli iken toprak temasn nleyecek elektriksel ve/ veya mekanik kilitleme dzenlerini ihtiva etmelidir. Bu dzenler salanamad takdirde hattn gerilimsiz olduunun anlalmas salanarak topraklama ayrcs kapatlmaldr. Aygtlarn koruma topraklamasna balanmas Kuvvetli akmla alan metal gvdeli elektrik aygtlarn ve koruyucu kutularn topraklama iletkenine balamak iin bir dzen bulunmaldr. Elektrik tesisleri topraklamalar ile gaz veya petrol boru hatt tesisleri veya topraklamalar kesiiyor veya aralarndaki uzaklk 2 metreden az ise, topraklama iletkeninin her iki taraf gaz veya petrol borusu zerindeki kesime noktasndan itibaren 2'er metre olmak zere veya boru hattndaki temas gerilimi 50 volt'tan az olacak ekilde izole edilmelidir. Ksa devre etme ve topraklama Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa, allacak blm nceden topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre edilecektir. letmelerin sorumlu kimseleri, i sresince alanlarn tehlikeyle karlaabilecei hibir devre kapama ilemi yaplmamasn salayacaktr. Ksa devre ve topraklama, ancak btn almalar bittikten ve bunlar yapanlarn hepsine haber verildii kesin olarak renildikten sonra kaldrlabilir. Balama hcresi iinde alldnda, bu hcreler kablo k veya bara topraklama ayrclar ile donatlm ise bu aygtlarn kapatlmas ile istenen art salanabilir. k hatlarnn topraklanmasnda kullanlan topraklama donatm hcre iindeki teki aygtlar topraklamyorsa, gerektiinde topraklama ve ksa 125
devre etme dzenlerini balamak iin hcrede ya da aygtlar zerinde sabit balant yapmaya uygun plak blmler braklmaldr. Hcrelere girmeden topraklama salanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda ak olabilir. Topraklama dzenleri, hcrelere girmeden topraklama tesislerine balanabilmelidir. Hcre kaps balama srasnda ak olabilir, ancak bu durumda kapnn alabilmesi iin mutlaka kesicinin ak olmas art gerekli kilitlemelerle salanm olmaldr. Topraklama ve ksa devre etme ii, alma yaplan yerin yaknnda ve olabilirse buras ile akm kaynaklar arasnda yaplacaktr. Topraklama ve ksa devre etme dzenleri, yaplan almalardan dolay ve alma sresince hi kaldrlmayacak biimde tesis edilecektir.
126
alma ortamn hazrlaynz. nlnz giyiniz. Mahallenizdeki ya da evrenizdeki ebeke eitini reniniz. Temiz ve dzenli olunuz. Planl olunuz. Bulunduunuz blgeye en yakn alt sahasna giderek tipi ve donanmlar hakknda bilgi alnz. Sabrl olunuz.
gre
ebeke
kullanlan
niteleri
alt sahalarnda karlalan en byk problemlerden biri de otlarn uzayp yksek gerilimli cihazlara temas etmesi sonucu eitli ksa devre durumlarna yol amasdr.
127
AIKLAMA: Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri EVET ve HAYIR kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz. GZLENECEK DAVRANILAR 1. alma ortamna girerken gerekli gvenlik tedbirlerini aldnz m? 2.Gerilimlere gre ebeke eitlerinin standart gerilim deerlerini biliyor musunuz? 3.Datm ekillerine gre ebeke eitlerini ve zelliklerini rendiniz mi ? 4. alt sahalar niin yaplr, aratrdnz m? 5. alt sahalar hangi donanmlara sahiptir, biliyor musunuz? 6. alt sahalarndaki koruma ve kumanda elemanlarnn grevlerini rendiniz mi ? 7. Bara yapm metallerini ve bara sistemlerini biliyor musunuz.? 8. alt sahas eitlerini biliyor musunuz.? 9. Toprak st alt sahas nerelerde tercih edilmelidir, syleyebiliyor musunuz? 10.Kuvvetli akm ve topraklamalar ynetmeliklerinin ilgili maddelerini rendiniz mi? Evet Hayr
128
129
DEERLENDRME
Performans denetim listesinde kazandnz davranlar retmeniniz tarafndan belirlenen deer leine gre deerlendirilecektir. Yukardaki lee gre kendinizi deerlendirip yetersiz bulduunuz faaliyeti tekrar ediniz. 130
KELME OYUNU
131
1 2 3 4 5
D C A D D
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ebeke 1 kV ile 35 kV ok yksek gerilim alt sahas G trafosu Kesici ve Ayrclardr. ift baral Cihaz tipi Toprak st 1000 V un stnde
132
133
KAYNAKA KAYNAKA
OLAK lhami, Senkron Makinalar, Sekin Yaynevi, Ankara, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal, Elektrik Makineleri 2, skenderun, 2003. ALACACI, Mahmut, Adem Altunsal, A. Akm Elektrik Makineleri , skenderun, 2004. ALPERZ,Nusret,Elektrik Enerjisi Datm, .T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi. BAYRAM,Mustafa,Elektrik Tesislerinde Topraklama,.T..Ktphanesi. ALIKAN, Kemal, Hulki Pak, Kemal Yldr, Fikret Kk, Orta Gerilim Elektrik Tesislerinde Koruma ve Kontrol, Trkiye Elektrik Kurumu Yaynlar,1990. ukurova Elektrik A.. Eitim ve Aratrma Mdrl,Kumanda ve Manevralar. ukurova Elektrik A.. Yksek Gerilim Tehizat. Devlet Planlama Tekilat, Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005), Ankara , 2001. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl eitli rapor ve yaynlar,TC Resmi Gazete,"Trkiye Elektrik Kurumu Dndaki Kurulularn Elektrik retimi, letimi, Datm ve Ticareti ile Grevlendirilmesi Hakknda Kanun,19 Aralk 1984 - Say : 18610. KALENDERL, zcan, .T.. Elk. Fak. Em. r. Grevlisi, Ders Notlar. KAPUDERE, Fikret Nurettin, retim Grevlisi, Ders Notlar. KARAOSMANOLU, F., Trkiye ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, niversite rencileri evre Sorunlar Kongresi, Fatih niversitesi, stanbul, 12-14 Nisan, 2003. KILIN, Eyp, Endstriyel Elektrik,K.Mara, 2003. Mesleki ve Teknik Ak retim Okulu, Enerji retimi, letimi ve Datm,Ankara,1991. PENT,M.Adnan,ElektrikSantralleri,EnerjiletimiveDatm,stanbul. 134
PENT, M. Adnan, Senkron Makineler, Ankara, 1975. PENT, M. Adnan, Hsamettin ATE, Elektrik Makinelerinin Esaslar, Ankara,1990. SARA, Hayrullah, Orta Gerilim Tehizat, Soma Elektrik Tek.Gelitirme ve Eit Mer.Yaynlar. Soma Elektrik Teknolojileri Gelitirme ve Eitim Merkezi Yaynlar, Havai Hat El Kitab T.C. Enerji veTabii Kaynaklar Bakanl, Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii,Ankara ,2001. TURAN, Mehmet Ali, retim Grevlisi, Ders Notlar. LEROLU, Kemal Yksek Gerilim Tehizatlarnda Koruma LTANIR,M.zcan , Makaleler,RESSAD Bakan Ankara niversitesi retim yesi,2005. NALAN, Emin, Elektrik Makinelerinin Sarglar veBunlarn Yaplmas, .T..Ktphanesi NALAN, Sebahattin, Alternatif Enerji Kaynaklar (Ders Notlar) STNEL, Mustafa, Mahir ALTIN, Mehmet KIZILGEDK, Endstriyel Elektrik, Ankara, 2001. STNYURT,Ali ,Datm ebekelerinde Malzeme ve Tehizat,TEK Eitim Dairesi Bakan ABB web sitesi, www.abb.com www.dalgaenerjisi.com www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/ENERJI/enerji.html www.dizin.cc/detail/2556007/ www.dsi.gov.tr/cocuk/cocuk.htm www.emo.org.tr www.kcetas.com.tr www.jeotermaldernegi.org.tr www.obitet.gazi.edu.tr/dokumanlar.htm www.schneiderelectric.com.tr TEA web sitesi,www.teias.gov.tr 135
136