Dini Bilgiler

Hazrlayan:

Mustafa ZCAN

zg Yaynlan 1999

zg Yajrnlan: 12 Temel Eserler Dizisi: 2

REDAKSYON VE TASHH

Mustafa zcan
KAPAK

zg
DZG

ifti Kardeler
MONTAJ

Hasan KURT BASia Gndodu Matbaas

stanbul 1999

zg Yaynclk Reklam ve Tantm Hizmetleri Sanayi ve Ticaret Limited irketi. Ticarethane sok. No. 59 Kat. 1 Caalolu-STANBUL Tel. 511 38 26 - 526 58 76 - 511 75 52 - Faks. 526 58 76

Dini Bilgiler

Hazrlayan:

Mustafa ZCAN

zg Yaynlan 1999

Dini Bilgiler adl kitabn btn haklar, zg Yaynclk Reklam Tantm Sanayi ve Ticaret Ltd. ti.'ne aittir, zin alnmadan, ksmen veya tamamen kullanlamaz, yaynlanamaz.

IINDEKILER

NSZ SUNU

9 11

Birinci Blm
AKD
MAN ESASLARI 1. MAN a. Tanm b. mann Elnleri c. mann Dereceleri d. man ile Amel Arasndaki Mnasebet 2. ALLAH'A MAN a.AkUDeUUer b. NakU Deliller c. Allah'n Sfatlan 3. MELEICLERNE MAN a. Varlk Alemi Grdklerimizden baret Deildir b. Melek nedir? Nerede Bulunur? eitleri, grevleri ve vasflar nelerdir? 4. KTAPLARA MAN .; a. Peygamberlere gnderilen kitaplar ve sahifeler b. Ku'n- Kermin tanm, nzul ve blmleri c. Ku'n'n yazlmas, mushaf haline getirilmesi ve oaltlmas d. Ku'n- Kerimin ebedlii ve nceki ilh kitaplarn hkmlerini ortadan kaldr 5. PEYGAMBERLERE MAN a. Peygamber kimdir, tanm ve sfatlan b. Vahy Nedir? Mahiyeti ve eitleri c. Mucize nedir? Mucize ile keramet arasndaki fark d. nsanlann peygamberlere olan ihtiyac e. Ku'n- Kermde ad geen peygamberler 6. AHRETE MAN a. AhiretNedir?AhiretAhvah b. Cennet ve Cehennem c. Ahiret inancnn insan hayatndaki yen ve onem 7. KAZA VE KADERE MAN a. Kaza ve Kader nedir? Tanm ve irade ile hks b. Hayr ve err Allah'tandr c. Rzk ve ecel ile ilgili Ehl-i Snnetin gr d. Ttevekkl ve esbb'a tevessln slm'daki yeri 15 15 16 17 18 21 21 23 25 30 30 31 37 37 40 42 43 45 45 47 49 50 51 52 52 58 60 62 63 65 67 68

: ,

SLM'DA TKADI MEZHEPLER 1. MEZHEB a. Tanm b. 15 Filtri Ayrlklar ve Mezheplerin Douu c. Ehl-i Snnetin Blmleri 2. TARH SEYR NDE MEZHEP HAREKETLER 3. NAN VE MEZHEP HAREKETLERNN NLENMES N YAPILACAK ALIMALAR 4. A MEZHEB a. Mezhebin Douu ve Gelimesi b. Hareket Metotlar ve nemh Prensipleri e. ianm Trkiye'deki Uzantlar 5. HARC VE MUTEZLE MEZHEPLER 7-8, MLL BRLK-BERABERLK VE BU HUSUSTA NSAN UNSURU

VI 71 71 72 75 77 81 81 82 88 98 100 104

kinci Blm
BDET
SLM DNNN KAYNAKLARI Alimlerin ittifak veya ihtilaf etmeleri bakmndan 1. KUR-N-I KERM a. Tanm b. zellikleri c. Unsurlar 2. KUR'N-I KERM'N MANASINI ANLAMANIN NEM a. Belli bah Trke mealler ve tefsirler b. Bath fikir adamlarnn Kur'n ile alakal grleri 3. SNNET VE HADS a. Tanm b. Snnetin eitleri c. Snnet (hadis)in toplanmas d. Belh bal hadis kitaplar 4. CM' a. Mahiyeti b. eitleri 5. KIYAS a. Mahiyeti b. Kyasn eitleri MKELLEF VE DEVLER 1. Mkellef kime denir? 2. Mkellefin grevleri nelerdir? NAMAZ 1. NAMAZIN NEM VE HKMET 2. NAMAZIN ARTLARI VE RKNLER a. artlar b. Namazn rknleri 111 112 112 112 113 113 116 118 120 124 124 124 126 127 128 128 129 129 129 130 131 131 132 137 137 140 140 143

3. NAMAZ ETLER a. Farz namazlar b. Vacip Namazlar c. Nafile namazlar 4. CEMAATLE NAMAZ 5. ZEL HALLERDE NAMAZ 6. NAMAZLARLA LGL HKMLER 1, ORU a. Orucun mahiyeti, hikmeti ertyyesi ve yararlan b. Orucu bozan ve bozmayan haller c. Kaza ve Keffreti gerektiren haller d. Oru tutmamay orulu iken bozmay mubah klan zrler 2. ORU ETLER ZEKAT VE SLM'DAK YER L ZEKT a. Tanm b. Kimler Zekt verir? 2. ZEKTIN FERT VE TOPLUM HAYATINDAK YER 3. SADAKA- FITR HAC VE KURBAN L HAC a. Haccm tanm b. Haccn fert ve toplum hayatndaki yeri c. Haccm farzlar d. Haccm vacipleri 2. HACCIN ETLER 3. HRAM YASAKLARI 4. KURBAN

145 145 151 153 160 163 168 ^-173 174 175 176 178 179 181 181 181 182 182 183 185 185 186 186 187 188 188 189 191

nc Blm
SYER 1. Hz. Peygambertn Hayat. 2. Hz. Peygamberin nsanlar slm'a Daveti ve Bu Davetin zellikleri 3. lk Mslmanlar 4. Mekkeli Mriklerin Hz. Peygambere Kar Gsterdikleri Reaksiyonlar 5. Habeistan Gleri ve Hz. Peygamberin Taif Seyahati 6. Akabe Batlar ve Hicret MEDNE DEVR TOPLU BAKI 1. slm' tebh asndan hicret 2. Kub ve Medine mescidlerinin inas ve eitim-retim hizmetlerine almas 3. Medinelilerle yaplan antlamalar 195 197 202 204 205 206 208 213 213 213 214

Drdnc Blm
AHLK SLM ve AHLK 1. DN VE AHLK MNASEBET 2. SLM'IN AHLKA VERD NEM a. Ayeti kerimeler ve mealleri b. Hadisi erifler ve mealleri 3. SLM'DA AHLK VAZFELER a. Hak ve vazife kavramlanmn tamm b. Allah'a ve peygambere kar vazifelerimiz c. ahslanmza kar vazifelerimiz d. Ailemize kar vazifelerimiz e. Tbpluma kan vazifelerimiz AHLK DEERLERDEN BAZILARI 1. Doruluk 2. ahkanlk 3. Sorumluluk 4. Hogr ve balama 5. eikat ve Merhamet 6. Hayr severlilik 7. Kahramanlk ve Cesaret 8. Sabr ve tokgozluluk 9. ffet ve zzet ncfs 10. Emnete riyet ve cmertlik 11. Vefa 12. Sevgi ve Savg 13. Edep ve Haya 14. Vatan kavram ve sevgisi 15. Bayrak Sevgisi 219 221 221 222 223 225 227 227 227 230 231 235 237 238 239 239 241 243 244 244 245 246 247 248 249 250 251 251

KISALTMALAR
cc sav ra Hz. : : : : CelleCellh Sallallah Aleyhi Vesellem Radyallah Anh Hazret

ONSOZ

"Dn Bilgiler" ifadesi engin bir okyanusa alan kap gibidir. e itli bilim dallarnda benzeri engin denizlerle karlamak olaan dr. "lim, sahili olmayan bir denizdir." Sz bunun bir kantdr. Her bilim dalnn, bir temel bilgileri, bir de uzmanlama dere cesinde olanlarn en ince detaylara varncaya kadar meselelerin tamamn kapsamna alan bilgileri vardr. Bu hususta temel l de bilgiler, her mslmanm ihtiyac olan bilgilerdir. Bu bilgilere hem halkn hem de mslmanlara din hizmeti veren grevlilerin ihtiyac vardr. Hafzam yanlmyorsa bu lde bir ihtiyac karlamak zere zellikle mam-Hatip olacak kimselere ynelik olmak zere Diya net leri eski bakanlarndan merhum mer Nasuhi Bilmen'in kaleme ald "Dn Bilgiler" isimli eser bu daln ilklerindendir. Bu satrlarn yazan mesleinin ilk yllarnda merhumun ad geen eserinden yararlanmtr. Diyanet ileri Bakanl mensu bu olarak muhtehf kademelerde grev yaptnn. -Grevimin son on yl Bakanln-"Bitim Merkezi" biriminde retim eleman ola rak geti. Eitim merkezlerinde eitime tabi tutulan meslektalarma "Dn Bilgiler" ders notu hazrlama almalarmn bir sonucu ola rak bu eser meydana geldi.

10

DN BLGLER

Ayn isim altnda veya baka isimle olup ayn konuyu ileyen eserler de vardr. Kanaatim odur ki bizim almamz, bu tr eser lerin muhatab olan meslektalarmzla yllarn birikimi olarak ya anan bir uygulamann rndr. Dier eserlerin de bizim bavurduumuz kaynaklardan istifa de etmi olmas olaandr. Fakat onlarn, bilgileri uygulayan mes lektalarmzla mterek eitim faaliyeti ans olmadn rahat lkla syleyebilirim. Eserde grlecei zere, temel bilgiler ls esas alnarak iba detlerden abdest, gusl, namaz, oru, hac, zekat, akid, siyer ve ah lk konulan ilenmitir. Ayrca dipnotlarda kaynaklarn gsteril mesi yannda her blmn sonunda bir kaynak listesi verilmitir. Bu eser, din hizmeti veren kardelerimiz kadar her bir mslmann da temel lde dn bilgiler ihtiyacn karlayacaktr. Dinimizin renilmesi hususunda bu almann bir katkda bulunmas yazarn mutlu edecektir. almann bir blmnde az da olsa deerli katksn grd m kymetli meslektam Yusuf Alta'a ve eserin basmnda her trl fedakarl stlenen aziz dostum Hasan Kurt'a teekkr et meyi zevkli bir grev sayyorum. Sz fazla uzatmadan okuyucularm eserle ba baa brak yor, tm inananlarn iki cihanda mutlu olmalarn yce Allah'tan niyaz ediyorum. 15. 4. 1999 Drs. Mustafa ZCAN Hollanda/Roterdam slam niversitesi

SUNU

Diyanet leri Bakanl Hizmet i Eitim Kurslar Mfreda tnda mam Hatip Lisesi mezunu mam-Hatipler iin Hizmet i Eitim esas alnarak "Dn Bilgiler" dersine ait ders notlar, mf redattaki konular esas olmak zere kaleme alnmtr. Konularn yazl srasnda nadiren bavurulan kaynaklara dipnotlarda iaret edilmi, ounlukla faydalanlan kaynaklar, her blmn sonunda bir liste halinde verilmitir. Kaynak listesinde bata Kur'n- Kerm verilmi, ikinci olarak hadis kitaplarndan mehur olan alt kitabn ayr ayr isim ve m ellif adlar yerine "Ktb- Sitte" denmekle yetinilmitir. nk bunlardan yararlanldka hangisinden alnt yapld dipnotta gsterilmitir. Kaynak listesinde bu ilk ikiden sonra zikredilen eserler mellif adlarnn alfabetik sras gzetilerek sralanmtr. Bakanlk camiamzdaki eitim almalarna kk bir katk da bulunmann verdii manevi huzur duygusu ve yararl olmas di leimle bu mtevazi almam arz ederim. 30.03.1988 Mustafa zcan Diyanet leri Bakanl Gebizli Eitim Merkezi retmeni ANTALYA

Birinci

Blm

AKD

IMAN ESASLAR

1. I M A N :

a.

Tanm:

Dilcilere gre iman kelimesi "emn ve emniyet" manasna ge len ve korkunun zdd olan "Emn" kknden gelmektedir. Btn dilcilere gre iman, arapa da "Mutlaka tasdik etmek" demektir. Yani bir kimseye, bir habere veya bir hkme kesin olarak ve iten gelerek inanmak, onu tasdik etmek ve onun doruluunu kabul et mektir. O derece ki bu tasdik ile kalb, emniyete, huzur ve skuna kavuur. Sylenen sz ve szn sahibi yalanlamaktan emin ve mutmain olur. Ayrca fil olarak v ile taadd etmesi halinde "ikrar itiraf, ile taaddi ederse "iz'an ve kabul" manalarn ifade eder. J

Dn bir terim (stlah) olarak iman szlk manasnda olduu gibi "mutlak tasdik" manasna deildir. Genel olarak dn manada iman "Hz. Peygamberin Allah'tan getirdii ve dinden olduu zaruri olarak bilinen haber ve hkmle ri kiinin kendi irade ve ihtiyariyle tasdik ederek, bunlar kabul ve itiraf etmektir." Ehli snnet mezhebi mslmanlar arasnda mehur olan mezhebe gre iman; "Hz. Muhammed (sav)'in Allah'tandr diye ge-

16

DN BLGLER

tirdii ve dinden olduu zaruri olarak bilinen haber ve hkmle rin hepsinin doru ve gerek olduunu kalb ile tasdik dil ile ikrar etmektir " Haric ve mutezile mezhepleri kalb ile tasdik, dil ile ikrar zel liklerinden baka bir de dinde rkn (farz derecesinde) olan h kmler ile amel etmek hususunu imann tarifi iine almaktadrlar. Buna gre rkn ile amel etmeyen kimse Hariclere gre m'min saylmamaktadr. mm- afi, mm- Malik ve Evz gibi zevat'a gre de ima nn tarifinde "rkn ile amel" varsa da bunlara gre bu art yeri ne getirmeyen kimse Kfir deil fsktr. 6. mann rknleri:

mann dn bir terim olarak tarifinde ifade olunduu zere, inanlan eyin dil ile ikrar, kalb ile tasdik edilmesi gerekmektedir. Buradan da anlalyor ki mann iki rkn bulunmaktadr: 1. Kalb ile tasdik 2. Dil ile ikrar. Bunlardan birincisine asl rkn, ikincisine ise zid rkn de nir. Asl rkn demek, hibir mazeret karsnda vazgeilemeyen rkn demektir. Bu itibarla asl rkn yok olduu zaman kii imandan kar ve kafir olur. nk tasdik ancak kalp ve vicdan ii olduundan bunun terki iin zr bulunamaz. Zid rknden maksat ise, bir zre dayanarak vazgeilen bir rkn olmaktr. Nitekim dil ile ikrar dilsizlik, lm tehdidi ve ha yat bir tehlike karsnda terk edilebilmektedir. Bu kabil bir zre dayanarak imanm dili ile ikrar etmeyen, mesela peygamberleri inkar eden bir kimse, kalbinde tasdik bulunduu srece dinden kmaz, kafir olmaz. Hatta "Cumhr-u Muhakkikn"a gre imann muteber olmas iin kalb ile tasdik yeterlidir. Ehl-i snnet alimlerinden Mtrid, E'ari, El-Cveyn, Rz gibi imamlar bu gr benimsemilerdir. Buna gre imann yegne rkn kalb ile tasdiktir. Kalbinde byle tereddtsz ve salam bir iman bulunan kimse, gerekte ve Allah katnda m'mindir.

AKD

17

Kalp ile tasdik edileni dil ile ikrar etmek, imandan bir cz ol mad gibi sahih olmasnn da art deildir. Fakat kalpte bulu nan bir eye, ancak dil ile ikrar edildii takdirde vakf olabilinecei, aksi halde dili ile ikrar etmeyen kimse m'min midir, degilmidir bilinemeyeceinden ve bir takm dnyevi hkmlerin tatbik edilebilmesi iin dil ile ikrar art koulmutur. Buna gre, kalbiyle tasdik etmek suretiyle gerekten iman et mi bulunan kimse Allah katnda mslman olduundan, teki dnyada m'min muamelesi grr. Fakat kalbindeki imam dili ile ikrar etmediinden gnahkrdr. Mslman olduu bilinmedii iin de kendisine dnn dnyev hkmleri tatbik edilmez. c. mann dereceleri:

Dn bir terim olarak tarifini yukarda verdiimiz iman iki de recede gerekleir: 1. cmali iman nanlacak eylere toptan ve ksaca inanmak demektir. Bu, imann en ksa ve zl olandr. Byle zl bir iman tevhd ve ehadet kelimelerinde ifadesini bulmaktadr. Tevhd ve ehadet kelimeleri ki A jA-l'-4^ ^!''^,'^'^ ve j a^ ij.^ j dJiVi v ^ 1 04^1 cmlelerinin zetidirler. mann ilk mertebesi ve slmiyetin temel direi budur. Cenab hakk Allah olarak tanyan, Hz. Muhammed'i onun peygamberi olarak kabul eden kimse, imann dier esaslarm ve Hz. Peygam berin getirdiklerinin tamamn da toptan kabul etmi demektir. nk din adna ne varsa hepsini bize ulatran Hz. Peygamber dir. Onun Allah'n elisi olduunu kabullenmek, onun getirdikleri ne de inanmak demektir. Byle bir inanma, inanlan eylerin hep sini teker teker sylemeyip, inandklarn toptan ifade ettiinden cml man adn almaktadr. 2. Tafsl iman nanlacak eylerin her birine ayrntl olarak inanmaya tafs l iman denir. Bu husustaki ayrnt mertebede incelenmektedir.

18

DN BLGLER

a. Birinci mertebe: Allah'a, peygambere ve ahiret gnne inanmaktr. Bu merte bedeki iman, icml imana benzer grnmektedir. Ancak bu mer tebede ahiret inanc da sz konusu olduundan icml imandan farkhdr. b. hinci mertebe Allah'a, Allah'n meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahi ret gnne, ldkten sonra dirilmeye, kaza ve kadere ayr ayr inan maktr. Nitekim peygamberimiz kendisine sorulduunda imann bunlara inanmak olduunu mehur "cibril hadisi"nde bildirmitir.^ c. nc mertebe Hz. Peygamberin Allah'tan ald ve bizlere gerek Kur'n, gerek se hadisleri ile bildirdii, tevatr yoluyla kesinlik ifade eden mesele lerin hepsine ayr ayr, Allah'n ve RaslUah'm bildirdii gibi, tm ayrntlaryla inanmaktr. Bir misal verecek olursak, namaz, oru, zekat, hac ve bunlar dnda kalan farzlar, Allah tarafndan haram ve hell klman eyleri renip, bunlarn hepsinin helal ve haram ol duunu cn- gnlden tasdik etmek, tafsl imann nc ve daha geni mertebesidir. Bir kimsenin imanm bu mertebeye ulatrabil mesi iin olduka etrafl ve geni bilgiye sahip olmas gerekir. Henz mslman olmam bir kimse icmali iman ile slm da iresinden ieri girer. Daha nce mslman saylmazken mslmanlardan olur. cml iman derecesinde ilerleyemeden lrse bu iman ile cennetlik olabilir. Ama tafsl iman ile; tafsili imann mer tebesi ykseldike kiinin imam da ykselir, olgunlar ve salamlar. Bir kimsenin hayatnn sonuna kadar icml iman zere kal mas doru deildir. Her mslman bu kadarla kalmamal elinden geldiince gayret gstererek imkanlar nispetinde tafsl iman mertebelerine erimeye gayret gstermelidir. d. man ile amel arasndaki mnasebet:

Amel, yani kalben inanlan eyleri uygulamaya dkmek, yap mak, Ehl-i snnet alimlerinin ekserisine gre imann hakikatma
^- Mslim, mn, 1; Eb Davut, Snnet, 15; Tirmiz, man, 4.

AKD

19

dahil deildir. Bu anlay, desteini Kur'n'dan ve hads-i erifler den almaktadr. Kur'n'da:

"ite onlar, o kimselerdir ki (Allah) iman kalplerine yazd."^

"man henz kalplerinize yerlemedi".^

^iCSu jjla

^jlo

j^e j

jj; cy^

"Allah kime doru yolu gsterir, imana muvaffak klarsa, onun kalbini slm iin aar"'* buyurulmaktadr. Hz. Peygamber'in: i t i l l y Jij

O J (V+1

"Allah'm kalbimi dininde ve sana itaatte devaml kl"^ diyerek dua ettii ve savata kelime-i ahadeti getirmesine ramen bir mslman sava tarafndan ldrlen kimsenin niin ldrld Hz. Peygamber tarafndan sorulduu zaman, korkudan syledi i zann ifade edildiinde <J'Jcl kalbim yarp da (iman var m) baktn m" buyurduu rivayet edilmektedir.^ Grld zere iman bir kalp iidir. Amel ise imandan sonra gelen ve organ larla yaplan eylerdir. Bundan baka Kur'n'da m'minlere verilen emirlerde nce "Ey iman edenler" diye hitap edilmekte, daha sonra yaplmas ve ya yasaklanmas sz konusu olan eyler zikredilmektedir. Ayrca Ku'n'da muhtelif ayetlerde iman edenler ve iyi amel ileyenler vlmektedir. yi ameller ileyenler cmlesi bu ayetler de iman edenler cmlesine atfedilmektedir. Arapa da mehur bir gramer kaidesi birbirine atfedilen eylerin ayn manalarda olmas gerektiini bildirmektedir. Eb Zerr el-Gifr hazretlerinin rivayet ettii u hadis de ame lin imandan ayn olduunu gstermektedir.
Mcadele suresi, 22 Hucurat suresi, 14 En'am suresi, 125 Tirmiz, Kader, 7; bn-u Mace, Mukaddime 13 Mslim, man, 158; Eb Davut, Cihad, 95; bn-u Mace, Fiten, 1.

20

DN BLGLER

"Allah'n Resul; "Allah'tan baka tanr yoktur, deyip de bu s z zere len hibir kimse yoktur ki cennete girmemi olsun" bu yurdu. Ben: - O kii zina yapm, hrszlk etmi olsa da m? Dedim. Bunun zerine Raslllah: - Evet. Zina yapm, hrszhk etmi olsa da. Cevabn verdi. Ben kerre sordum, ayn cevab aldm. Drdncsnde Hz. Pey gamber: - Eb Zerr bu durumdan memnun olmasa da (cennete girer) buyurdu."^ Bir ayette de imann yaplan amelin geerli olabilmesi iin art olduu bildirilmektedir.^ Bu zikredilen deliller amelin iman dan bir para ve amelin imann hakikatmda dahil olmadn gs termektedir. u kadar ki bu noktadan hareket ederek sadece iman edip di nin emirlerini yapmamak bir m'mine yakmaz. stelik, ibadet ler ve dinin emir ve yasaklarna riayet, insann olgunlamasn ve stn derecelere kmasn salar. Hem kalb de parlayan iman nu ru, amellerle beslendii takdirde devaml olur. Amellerin terk edil mesi, bu nurun snmesine yol aabilir. Bir kimse ibadetlerin farz olduunu, iki imek, zina etmek ve benzeri ktlklerin haram olduunu bildii halde bu farzlar yap mayp, yasaklan ilemekle imandan kp kafir olmaz. Fakat bu, imann olgunluunu yitirir ve onu tehlikeye drr. Nitekim budaklan ve dallar yok olan bir aa, aa olmaktan kmaz ama bir gn kurumak tehlikesiyle kar karya kalabilir. te amelsiz bir imann da durumu byledir. Grld zere amel ve iman birbirinden ayr eylerdir. Fa kat, trnakla etin, bedenle ruhun birbirine bal olduu kadar da aralannda bir balant vardr.

Buhart, Tevhid, 33; Mslim, man, 40; Tirmiz, man, 18. T H Suresi, 112

AKD 2. A L L A H ' A I M A N

21

mann alt esasndan birincisini Allah telaya iman tekil et mektedir. Bu inanma ayn zamanda dn bir zaruret olduu kadar, akl bakmdan da bir zarurettir. nsanlk tarihini incelediimizde en ilkel devirlerden beri her ada yaayan insanlarda bir Allah fikri, tapnma dncesi ve bir din inanc grrz. En eski zaman larda bile insan stn bir kudrete tapm ve ona inanmtr. lkel insanla aydn ve olgun insan inanc arasndaki fark, inanlan s tn kudreti belirlemekte ve ona verilen isimlerdedir. Kendisini tanmak ve varln bilmek, insanda nasl bir duy gu ve dnce ise, btn varlklann bir yaratcs bulunduunu bilmek ve onu anlamaya almak da tabii bir dncedir. te bundan dolaydr ki BR ve DENG OLMAYAN Allah'a inanmak bu duygu ve dncenin zaruri sonucudur. Byle bir akl faaliyeti ftrata, insan yaratlna uygundur. Hz. brahim'in bir reticisi olmad halde srasyla 3rldzlar, ay ve gnei grmekle akl yo luyla bunlarn ve her eyin yaratcs olan Allah' bulmu ve ona inanmtr.^ Bizi Allah'n varlna inanmaya gtren akl ve nakl deliller: a. Akl deliller:

Hz. Allah'n varl phe gtrmez bir hakikattir. Bu, inkar kabil olmayan bir gerektir. Kinattaki her ey bu yce kudret ve varla adeta ahitlik yapmaktadr. Bu konuda pek ok delil ileri srlmektedir. Ancak mantk lleri ierisinde gz nnde bu lunduracamz ihtimal Allah'n varh gereini aka ortaya koyacaktr. Birinci ihtiml: Kinatn kendiliinden var olma, kendisim yokluktan varla karma ihtimali. Kainatn var oluunda byle bir varsajam akl ddr. nk sebep-sonu zincirinin dikkate alnd illiyet kanunu aka gstermektedir ki, her sonucun bir sebebi, her var olann bir var edicisi bulunmaktadr. Kainatn ken diliinden var olma ihtimali, ressamsz bir resmin, ustasz bir evin, anasz-babasz bir ocuun fcendihinden var olmas, pilotsuz
En'am Suresi, 76 il 79

/2

DN BLGLER

bir uan muntazam umas, kaptansz bir geminin batmadan ve bir yere arpmadan denizde yzmesi gibi akl ve manta aykr ge len bir dnce eklidir. Bu isabetsiz ve arpk dnceye Ku'n'da yle iaret ediliyor: ^iLjilJ f- j j l i j l i 'Jd=-"Yoksa kendileri yaratcsz m yaratldlar? Yoksa onlar (kendileri) yara tclar mdr?"!" kinci ihtimal: Kinatn bir tesadf eseri olarak meydana gel mesi ihtimali. Bu ihtimal de birincisi kadar akl ve mantk d ve ilme aykrdr. nk yeryzn ve yeryzndeki canl-cansz tm varlklar yaratan, dnyay uzayda tutan ve milyonlarca yllardan beri en kk bir sapma olmadan onu yrngesinde dndren, ok byk ve saylar pek ok olmasna ramen yldzlan ve gezegen leri birbirine arpmadan sratle dndren eyin TESADF olma sn hangi akl ve mantk kabul edebilir? Kainatn ve kainattaki dzenin aklanmasnn tesadfle izah olunamayaca hususunda alimlerce verilen misallerden birini zikretmekle yetiniyoruz: Protein'in btn canl organizmalann temel maddelerinden bi rini tekil ettii bilinmektedir. Bu albuminli madde be elemandan meydana gelir: Karbon, hidrojen, azot, oksijen ve kkrt. Bir ni te proteinde 40.000 kadar molekl bulunur. imdiye kadar bilinen, saylan 100 civarnda element, tabiatta dzensiz olarak serpitiril mi bulunmaktadr. imdi dnelim: Bu be elamann tesadf yo luyla bir araya gelerek sadece bir nite protein meydana getirme si acaba yzde kahk bir ihtimalle gerekleebilir? Ayrca bunun iin ne kadar zaman ve ne kadar madde gerekir? Matematikilerin yapt hesaplamaya gre bu ihtiml 10^^" (on st yz altm) ta birdir. Yani on rakamnn 160 defa kendisi ile arplmas ile mey dana gelen rakam kadar ihtimalden biri. Bu rakam kelimelerle ifa de edilemeyecek kadar byktr. Bu i iin gerekli zaman ise lO^^^ (on st iki yz krk )tr." Akl iin en salkl yol byle kk bir tesadf ihtimalini ka bul etmektense, kainatn bir yaratcsnn ve devam ettiricisinin varln kabul etmektir.
Tr Suresi, 35 Bekir Tbpalolu, Ailah'm varl, s. 172-173

AKD

23

nc ihtimal: Bu cinat yaratan ve evrende dzeni sala yan bir yaratcnn varl ihtimali. lk iki ihtimlin yanll orta ya konulunca bu nc ihtimali kabul etmekten baka doru ve kar yol yoktur. Bu varlk da Hz. Allah'tr. O'nun varln ayrca nakli deliller de ortaya koymaktadr. b. Nakli deliller:

Allah'n varln ispat eden nakl deliller epeyce fazladr. Bun lardan bir kan aaya alyoruz:

"Gklerin ve yerin yaratcs olan Allah'ta (varlnda) phe mi var?" j l ^ l 'jr^ljl Sil 'Jj, ilkll, "... O mnezzehtir, (eksiklikten uzaktr) ycedir. O yle Al lah'tr ki bir ve her eye hkimdir."

"Eer gklerde ve yerde Allah'tan baka tanrlar olsayd, onla rn her ikisi (yer ve gkler) de muhakkak (dzenleri bozulup) ha rap olup gitmiti."^* tiki 1^ 0^ P j 'jjjl P j '4 p 'jllcJI Ull 'jk'l ill 'JA

"De ki O Allah tektir. O Allah'tr. Samed (bakalarna muhta olmayan fakat bakalar kendisine muhta olan)dr. O dourmamtr, dourulmamtr. Hibir ey O'nun dengi deildir."^^

De ki Allah ile beraber syleye geldikleri gibi (bakaca) tanr lar da olsayd, onlar arn sahibine elbet bir yol ararlard. O bunbrahim Suresi, 10 Zmer Suresi, 4 Enbiya Suresi 22 i-'- hlas Suresi, 1-4

24

DN BLGLER

l a n n sylemekte olduklar eylerden ycedir, uludur."^* <ll ji'r^'L. fV'-^'v- - j j' ; 411 ^ ;_^'jJ l'jl <JI ^ J H j

"Allah hibir evlad edinmemitir. O'nunla birlikte hibir tanr da yoktur. (ayet yle olsayd) bu durumda her tanr kendi yarat tn (alp) gtrr ve kimisi kimisinin stne kp ykselirdi. Al lah onlarn nitelediklerinin hepsinden ycedir.''^' Daha nce iaret ettiimiz gibi yce Allah'n varl phe g trmez bir gerektir. Ancak amzda bu ak gerei alt etme ve Allah' inkar etme ynnde gayretler iinde olan eitli akmlar vardr. Bu hususta gerekli bilgi donanmn elde etmeye yardmc olaca dncesi ile Allah'n varln inkar ynndeki iddialar rtmek zere kaleme alman eserlerden nemlilerini burada zik retmekte fayda gryoruz.

Eserin Ad 1. Allah' inkar mmkn mdr? 2. Yeni ilm-i Kelm

Mellif FiUbeli Ahmed Hilmi zmirh smail Hakk

3. Maddiyyn Mezhebinin zmihlali smail Fenni Erturul 4. Dn ve Felsef Sohbetler 5. Tarih Maddecilie Reddiye 6. lim-Ahlk-man 7. Allah vardr 8. Allah Neden Var? 9. Mspet lim ve Allah 10. Allah ve Modern lim 11, Allah'n Varl Ferid Kam Hilmi Ziya lken M. Rahmi Balaban (Derleme) Hahm Bilsel Muammer Sencer Mehmet Aydn (Derleme) Akif Nuri (Terceme) Bekir Topalolu

sra Suresi, 42-43 Mu'minn Suresi, 91

AKD

25

c. Allah'n

Sfatlar:

Hz. Allah'n ztn bizlere tantan sfatlar vardr. O'nun sfat larnn hepsi ezel ve ebeddir. Yani O'nun sfatlarnn balangc olmad gibi sonu da yoktur. Bu sfatlar dier varlklarn sfatla rna benzemez. Her ne kadar isimlendirme ynnden bir benzerlik varm gibi grnrse de, mesela Allah'n ilmi, iradesi, kelm, ha yat, duymas, grmesi, kudreti insanlarnkine benzemez. nsan, Allah'n ztn ve mhiyetini tam olarak ve gerei gibi kavraya; maz. Bu ancak Allah'n isim ve sfatlarn bilmekle mmkn olur. Hz. Allah btn noksan sfatlardan beri, mkemmel sfatlarla muttasftr. Allah'n varl zarur olan ezel ve ebed sfatlan iki ksma ayrlr: 1. Zat sfatlar 2. Sbt sfatlar. 1. Zat Sfatlar: Hz. Allah'n zat sfatlarna tenzh sfatlar da denir. Bu sfat lar alt tane olup unlardr: 1. Vcd 2. Kdem 3. Baka 4. Vahdaniyet 5. Muhlefetn li-l-Hvadis 6. Kymn bi Nefsih imdi sras ile bu sfatlarn aklamasn grelim: 1. Vcd: Var olmak demektir. Allah vardr. O'nun varl ba kasndan deil, ztmdandr. Varl zarurdir. Vcd sfatnn zd d olan yokluk, Allah tel hakknda dnlemez. Allah'n varl m ispat eden delilleri daha nce zikrettiimizden burada delille ri tekrar zikretmiyoruz. 2. Kdem: Ezel olmak, balangc olmamak demektir. Gemie doru ne kadar gidilirse gidilsin, Cenab Hakkn var olmad bir an, bir zaman tasavvur olunamaz. Eer Hz. Allah Kadm olmasay d hadis yani sonradan var olmu olurdu. stelik bu takdirde bir var ediciye muhta bulunurdu. Zira her hadis bir muhdis'e yani icd ediciye muhtatr. Kdem sfatnn zdd olan huds (sonradan olma) sfat cenab Allah iin mmten, yani aklen muhaldir.

26

DN BLGLER

3. Baka: Sonu olmamalc, ebed olmak demektir. Allah'n sonu yoktur. nk Cenab Allah'n varln haric bir kuvvet yok ede mez. Zira bu kuvvet hadis, yani sonradan olmadr. Hadis olan kuv vetin Kadim olan varl yok etmesi mmkn deildir. O'nun bak olduu Kur'n'da yeti kerimelerle ifade edilmitir: O evveldir. O ahir (ebed)dir."'^^ Allah'n zatndan baka her ey yok olucudur.''^^
^\'^ y G JSJ' j'j 4 j < ^ J W ^

Kinattaki her ey fanidir. Yalnz Cell ve ikram sahibi olan rabbinin zat bkdir."^'^ Bakann zdd olan fena (sonu olmak) cenab Allah hakknda dnlemeyen bir keyfiyettir. 4. Vahdaniyet: Tek v e bir olmak demektir. Allah tel hem z t, hem fiilleri, hem de sfatlar bakmndan tektir. Ei, orta ve benzeri yoktur. Vahdaniyetin zdd olan "birden fazla olmak" Allah tela hakknda imkanszdr. 5. Muhlefetun Li-l-Havdis: Sonradan var olan eylere benze memek, demektir. Eer Hz. Allah zt ve sfatnda sonradan olan eylere benzeseydi, -h- Allah'n hadis, yani sonradan yaratlan ve bakasna muhta olan bir varlk olmas icab ederdi. Bu ise im kanszdr. nk, Ezel ve ebed olduu sabit olan bir varlk hadis ve fni olamaz. Zira kdem ile huds, baka ile hem fni olursa iki zddm birlemesi gerekir ki bu imknszdr. 6. Kymun Bi Nefsih: Varl kendinden olmak, var olmak iin bakasna ihtiya duymamak demektir, iinde yaadmz alemde bulunan her ey, var olmasnda olduu gibi, varlnn de vamnda da kendisinden bakasna muhtatr. Buna mukabil her eyin yaratcs ve hibir ey yok iken var olan Allah (cc)'n varl zatnn muktezsdr. Hz. Allah, ztyla kim, varlnda hibir eHadd Suresi, 3 ra Suresi, 11 Raimn Suresi, 26-27

AKD

27

ye muhta olmad iindir ki zt dnld zaman, vcdu da ezel olan zt ile beraberdir ki zt dnld zaman, vcdu da ezel olan zt ile beraber dnlr. Ne vcdu (varl) ztn dan, ne de zt vcdundan ayn dnlemez. 2. Sbt Sfatlar: Ayn zamanda man sfatlar da denen bu sfatlar sekiz tane olup, unlardr: 1. Hayat, 2. lim, 3. Semi, 4. Basar, 5. rade, 6. Kudret, 7. Ke lm, 8. Tekvin. imdi bu sfatlarn aklamasn grelim 1. Hayat: Diri ve canh olmak demektir. Allah tela canl ve diri dir. Her eye can veren de O'dur. Hz. Allah'n bu sfat, mahlukatta grlen ruh ile maddenin birlemesinden ibaret geici bir hayat de ildir. O'nun hayat sfat, tm hayatlarn kaynadr. Ku'n'da Al lah'n Hayat sfatna ait ayetler vardr. Bunlardan bazlar yledir:

"Hayy (diri) olup lmek anndan olmayan'a gvenip, dayan''^^

"Allah (cc) kendinden baka tanr olmayan, hayat sahibi ve her eye bihakkn hkimdir."^^ lim: Bilmek demektir. Allah, her eyi bilendir. O'nun bilgisi yaratlmlarn bilgisine benzemez. O'nun bilgisinin artma eksilme ile ilgisi yoktur. Her eyi ezelde bilir. Hz. Allah her eyi, olaca iin bilir. Olaylar Allah nceden bildii iin olmaz. Ku'n da:

"Karada ve denizde ne varsa hepsini o bilir. O'nun bilgisi dn da bir yaprak dahi dmez buyurulmutur."^^ lim sfatnn zdd olan cehl Allah Tela hakknda muhaldir.
Furkan Suresi, 98 22- l-i mrn Suresi, 2 23 En'm Suresi 59

28

DN BLGLER

Semi': itmeli demektir. Cenab Hak, iitmek anndan olan her eyi iitir. O'nun iitmesi mahlukatta olan iitme gibi olmayp, iitmeye alet olan kulak gibi bir organ da Allah tela hakknda d nlmez. nk Hz. Allah madde ve cisim olarak mahlukata ben zemekten mnezzehtir. Bu sebeple, nasl cenab Allah'n zatn ve mahiyetini idrak edemiyorsak, iitmesini de idrak edemeyiz. Gizli-ak, fslt halinde, yksek ve yava sesle ne sylenirse Al lah iitir. Onun bir eyi duymas, o anda ikinci bir eyi iitmesine en gel deildir. Semi' sfatnn zdd olan iitmemek, Allah tel hakkn da dnlemez. Pek ok ayet Allah'n iittiini ispat etmektedir. Basar: Grmek demektir. Cenab Hakka her eyi grcdr. Hibir ey O'nun grmesinden gizli kalamaz. lim sfat iin, syle diklerimiz Basar sfat iin de geerlidir. Ayrca Kur'n'da geen birka nakl delile de yer verelim: "O (Allah) Sem' ve Basrdir."^* 'ji^t t?-JI >*j

"Gzler O'nu idrak edemez. O ise gzleri idrak eder."^^

"yi ameller ileyiniz. nk ne yaparsanz ben hakikat gren'im".^^ , rade: Dilemek, murad etmek demektir. Yani Hz. Allah (c.c) bir eyin yle olmasn veya byle olmamasn, u zaman ve mekanda olmasn, bu zaman ve mekanda olmamasn diler, tercih ve tayin eder. Allah telanm diledii ey olmu, dilemedii ise olmamtr. Allah tel iin iki trl irade sz konusudur. a. Tekvn irade: Btn yaratklar iine alan iradedir. Bu ira de herhangi bir eye teallk ederse o ey hemen meydana gelir.

2*- ura suresi, 11 En'm Suresi, 103 26- Sebe' Suresi, 11

AKAD

29

"Bir eyi(n olmasn) dilediimiz zaman, szmz ancak ona ol dememizden ibarettir. O da derhal oluverir."^^ Ayetinde geen dilemek bu eitten bir iradedir. b. Teri irde: Buna dn irade de denir. Cenab Hakkn bir e yi sevmesi, ondan honut olmas demektir. Adaleti gerekletirmek iin bu tr irade kullarn istek ve iradelerine braklmtr. Buna gre Hz. Allah'n bu manada bir irade ile bir ejd dilemi olmas, o eyin meydana gelmesini gerektirmez.

"phesiz ki Allah ( c c ) adaleti, iyilii ve akrabaya (muhta ol duklar eyleri) vermeyi emrediyor."^* Ayetindeki irade bu kabilden bir iradedir. Kudret: Cenab Hakkn her eyi yaratmaa, yok etmeye, ve ya ratt eyleri, bir halden baka bir hale evirmee gc yetmesidir. Cenab Allah bu alem gibi binlerce alemi diledii an yaratma a, atei souk, suyu ate yapmaa kadirdir. O'nun kudret sfat nn byklkte seyyarelerin ve akllara hayret verecek pek ok mevcudatn 3dne O'nun kudreti ile meydana gelmi olmasdr. te yandan Allah'n kudretini ifade eden ayetler de vardr. Kudret sfatnn zdd olan ciz olmak Allah tela hakknda dnlemez. Kelm: Sylemek demektir. Allah- tela iin kelam sfat var dr. Peygamberlerine indirdii kitaplar hep O'nun kelmdr. Kela mn Cebrail vastas ile peygamberlerine indirdii gibi vastasz olarak da kelamn peygamberine ilettii olmutur. Nisa suresi yz altm drdnc ayeti cenab hakkn Hz. Musa ile konutuunu bildirmektedir. Bakara suresi iki yz seksen be ve iki yz seksen alt ayetlerinin de peygamberimize cebrail aleyhisselamm aracl olmakszn indirildii mehurdur. Bilindii zere tm yaratlmlar iinde konuma nimetine na il olan yegane varlk insandr. nsan byle bir imkan ve nimet ile
2 ' - Nahi Suresi, 40 Nahi Suresi, 90

30

DN BLGLER

donatan yaratcnn byle bir sfat haiz olmamasn hibir akl ca iz grmez. Bizim seslerimiz harf, ses, hecelerden ibarettir. Allah'n kelam ise bu kabil eylerden mnezzehtir. O'nun kelam kadm olan zt gibidir. Keyfiyetini idrak mmkn deildir. Kelmn zdd olan dilsizlik ve konuamamak cenab Allah hakknda dnlemeyen bir keyfiyettir. Tekvn: Yaratmak demektir. Allah, yegane yaratcdr. Cenab Hakk ezel ilmiyle bildii ve diledii her eyi sonsuz kudretiyle biz zat yaratmtr. Kainatta Allah'n yaratmad hibir ey yoktur. Yaratmak, ldrmek, n z k vermek, diriltmek gibi tezahrler tek vn sfatnn sonulardr. jJJl illi 'JM "O Allah'tr, yaratandr."29 'JJL^ C J ^ksJ i l i j "Allah ( c c ) si zi ve yaptklarnz yaratmtr."^" Ayetleri ve benzeri ayetler O'nun yaratclnn nakl delilleridir.
3. M E L E K L E R E I M N :

mann artlarndan biri de meleklere imandr. Melekler nur dan yaratlm varlklardr. nsanlarn gz, grme hususunda s nrl bir gce sahiptir. Melekleri insanlarn grememi olmas on larn yok olmasn gerektirmez. a. Varlk alemi grdklerimizden ibaret deildir.

Kainatta mevcut olan varlklarn cins ve saylarn kesin ola rak tespit etmek imkansza yakn g bir itir. stelik bu glk bilinen ve grlen varlklara gredir. Varlndan haberdar oldu umuz halde gremediimiz, gsteremediimiz varlklar da vardr. Ruh, akl, hava bunlardan bazlardr. Melekler de gremedii miz halde varl kesin olan mahlukattandr. Bir basit rnekle izah etmek istersek, yayn sresi ierisinde
23- Har Suresi, 24 - Sfft Suresi, 96

AKD

31_

dalgalar halinde yayna konu olan resimler atmosferde mevcuttur. Alc cihaz almadka resimleri grmek mmkn deildir. Fakat buna ramen o resimler vardr. Melekler hakkndaki tek bilgi kaynamz Kur'n- Kerm ve peygamberimizin hadisi erifleridir. Melekler hakknda bu ikisindeki bilgilerle yetinir, tesine geeme3riz. Meleklerin gzle grn mez, duyu organlaryla alglanmaz olular, onlar inkar etmemizi gerektirmez. Ne pozitif ilimler, ne de akl, meleklerin var veya yok olduklar hususunda bir delil ileri srmez. Zira melekler, deneye gzleme dayanan pozitif bilimlerin alan haricinde kalan fizik te si yaratklardr. Hibir etki altnda kalmayan, pein hkml ol mayan akl da meleklerin varln imknsz grmez. Hatta byle bir akl, onlar inkar etmek yerine onlarn varln caiz ve mm kn grr. Meleklerin yok olduuna dair kesin deliller ileri srlemediine, akl asndan meleklerin varl mmkn grldne, Kur'n ve Hads-i erifler de onlarn varlndan haber verdiine gre bizler meleklerin varln kabul eder, onlara inanrz. b. Melek eitleri, nedir? Nerede Bulunur? grevleri ve vasflar nelerdir?

Bu sorulara sras ile cevap verelim: Melek Nedir? Melekleri neyden yaratlm olduu hakknda Kur'n'da ak bir bilgi yoktur. Fakat peygamberimiz bir hadis- e riflerinde bu hususu akla kavuturmulardr. "Melekler nur dan, cin (ve eytan)lar yaln ateten, Adem ise size vasfedilen ey (toprak) dan yaratlmtr.''^^ Kur'n- Kermden anladmza gre melekler insanlardan n ce yaratlmtr. Zira Hz. Allah insan yaratacan ve yeryznde halife klacan meleklere haber vermitir.^^ Melek nedir? Sorusunun cevab, meleklerin vasflar bahsinde verilecek malumatla ziyadesiyle verilmi olacaktr.
Mslim, Zhd, 10; Ahmed b. Hanbel, 6/168 Bakar Suresi, 30

32

DN BLGLER

Melekler nerede

bulunur?

Melekler bulunduklar yer itibariyle u ksmlara ayrlrlar: 1. Arz Melekler: Yeryz melekleri demektir. Genellikle yery znde bulunduklar iin bu ismi almlardr. Dnyada bir takm i leri yrtme grevi ile grevlendirilmilerdir. 2. Semav Melekler: Gkte bulunan meleklerdir. Ku'n- Ke rmde J"'^ VI J^i j33 "Biz senin rabbinin emri olmadka inme yiz" ayetinde sz edilen melekler bunlardan bir ksmdr. Melek lerin ounluunun bulunduu mekn gkyzdr. 3. Ari Melekler: Ar'ta bulunan meleklerdir. Ar, Allah'n ya ratt varlklarn en by olup, mahiyeti, nasl olduu ve gzel lii konusunda bir bilgi sahibi deiliz. Gfr suresi 7. Ayetinde bah si geen melekler ar melekleridir. Meleklerin eitleri ve Grevleri: Meleklerin eitleri, ayn zamanda isimlerini belirtmek sure tiyle ifade edeceiz. Cenab Allah, Hacc suresi 75. Ayetinde insan lardan ve meleklerden bazlarn peygamber olarak setiini bil dirmektedir. Meleklerin ierisinde en bykleri unlardr; 1. Cebrail: Drt byk melekten biridir. Allah tarafndan bil dirilmi bir takm grevleri vardr. Bu grevlerden birisi Allah'n vahyini peygamberlerine iletmektir. Bu grevi sebebiyle kendisi ne "Emn" lakab verilmitir. Peygamberlere destek olmas, Al lah'n sevgili kullarn sevmesi, ilh emirleri terk eden kavimleri (d, semd kavimleri gibi) cezalandrmas cebrailin dier grevle rindendir. 2. Mikil: Bu da drt byk melekten biridir. Kinattaki tabi olaylar, mahluktm rzk ilerini idare etmek grevlerindendir. 3. srafil: Byk meleklerden biri de srafil'dir. Grevi Sr'a flemektir. sril s'a-iki defa fleyecek, birincisinde kyamet kopa cak, ikincisinde lmden sonra dirili meydana gelecektir.^*

Meryem Suresi, 65 Hlcka Suresi, 13-16; Zmer Suresi, 68 ayetlerine baknz

AKD

_33

4. Azrail: Azrail de byk meleklerdendir. Grevi, lm sra snda canllarn ruhunu almaktr. Bu sebeple bir ayette (secde su resi ayet 11) "lm melei" olarak isimlendirilmitir. Btn ruhla r alan sadece azrail aleyhisselam deildir. Azrail'in emrinde ruh almakla grevli pek ok melek vardr. Bu hususa En'am, 93, Nahi, 28-32 ayetlerinde iaret olunmaktadr. Bu drt byk melekten baka dier meleklerin isimleri ve g revleri unlardr: 5. Kirmen Ktibin: Bunlar iki adet melektir. Her kiinin sa nda ve solunda bulunur. Sa taraftaki melek iyi amel, davran ve szleri, sol taraftaki de kt olanlar yazarlar. Soldaki melek sadakinin emrine baldr. Kf suresi, 17-18; nftr suresi, 1-2; Zuhruf Suresi 7-80 ayetleri bu meleklerin durumun anlatmaktadr: 6. Mnker ve Nekr: lmden sonra kiinin kabre konulma snda insan sorguya ekecek iki melektir. Mnker ve nekr, ta nnmayan, bilinmeyen anlamlarna gelir. Bu melekler kabirdeki kimseye tanmad bir ekil ve surette grnecei iin bu isimle anlmlardr. 7. Hamele-i Ar: Bunlar Ar' tayan meleklerdir. Kur'n'da bu meleklerden u ayetlerde sz edilmitir: "Ar yklenen bir de onun rafnda bulunan (melekler)lar Rablerini verek tebih eder ler ve O'na iman ederler."^^ "O gn Rabbin arn (gn bucaklarndaki meleklerin) stlerinde bulunan sekiz (melek) yklenir."^^ 8. Cennet ve Cehennem Hazene'si: Cennet ve Cehennemdeki ge rekli ileri yrtmekle vazifeli meleklerdir. Cennette bulunan me lekler, m'minlere hizmet ederler. Cennet meleklerinin bakanna Rdvan denir. Cennette grevli meleklerle ilgili olarak Zmer Su resi, 73 Ra'd Suresi, 23-24 ayetlerinde aklamalar vardr. Cehennem melekleri ile ilgili olarak da Tahrm suresi, 6, Mddesir Suresi, 24-31 ayetlerinde izahat vardr. 9. Mukarrabn Melekler: Bunlar Allah telaya yaknlkta ileri derecede bulunan meleklerdir. Bunlara ayn zamanda Illiyyn meM'min Suresi 7 Hakka Suresi, 17

34

DN BLGLER

lekleri de denir. Nisa suresi 172. ayetinde sz edilen melekler bun lardandr. Burada zikrettiklerimizden baka insanlarn kalbine Hakk olan, doruyu ilham etmekle,^'' Mminler namazda fatiha suresi ni okuduklarnda amin demekle^^, her gn sabah ve ikindi namaz larnda mminlerle birlikte olmakla^^, Kur'n okunurken yeryz ne nzul etmekle**", sokaklar, insanlarn meskn olduklar yerleri dolap zikir meclislerini bulup orada zikredenlerle birlikte olmakla**!, mminlere''^ zellikle ilim sahibi olanlara rahmet okumak la*^, sadece Allah'a hamd ve secde etmekle vazifelendirilmi me lekler de vardr. Meleklerin vasflan:

1. Melekler nurdan yaratlm, rhn varlklardr. Yemek-imek, erkeklik-diilik, evlenmek, yorulmak, uyumak, usanmak, genlik, ihtiyarlk gibi insanlara mahsus zellikler meleklerde bu lunmaz. Meleklerin bu hususiyetlerine Kur'n'da Enbiya Suresi 19-20, Safft Suresi, 49 ve devam, Zuhruf Suresi, 19, Necm Sure si, 27-28. ayetlerinde iaret edilmitir. 2. Melekler Allah'a isyan etmezler. Allah'n emrine kar gelip,' O'nun emrinden kmazlar. Melekler hangi i iin yaratlm ise o ii yaparlar. Devaml Allah'a ibadet ve tatla megul olurlar. Bu hususa Kur'n'da Nahi Suresi, 50; Enbiya suresi 26-28; Tahrm su resi, 16. ayetlerde iaret edilmektedir. 3. Melekler kanat sahibi, son derece kuvvetli ve sratlidirler. Meleklerin kanatlar olduuna inanr, kanatlarn nitelii konusun da bir ey demeyiz. Ayn zamanda bu kanatlarn ku veya uak ka nad gibi bildiimiz cinsten kanatlara da benzetemeyiz. Zira bu huTirmiz, Tefsir 3 38- Buhar"i, Ezan, 111-112; Mslim, Salt, 18 Buliar, Mevkit, 16; Mslim, Mesacid, 37 Buhar Fedil-el-Qur'n, 15; Mslim, Musfirn, 36 "i- Buhar Daavt, 66; Mslim, Zikr, 8; Tirmiz, Daavt, 130 "2- Ahzb Suresi, 43 Tirmiz, lUm, 19 A'rf Suresi, 206

AKD
SUSU

35

bizim alilimiz idrak edemez. Mahiyetini ancak cenab Allah bilir. Bir de melekleri gren peygamberler bilebilirler. Melekler bir de ok ksa bir sre ierisinde pek uzak mesafelelere gidebilirler. Melekler iin ifade ettiimiz gidip gelme tabirleri insanlarn hareket ve gitme gelmelerine benzemez. Bu hususlara Kur'n'da u ayetlerle iaret edilmektedir: "Gkleri, yeri yaratan, melekleri ikier, er, drder kanatl (olmak zere) eliler yapan ALLAH'a hamd olsun. O, yaratta ne dilerse (onu) artrr."^^ "Melekler de Cebrail de (bir takm makamlara) bir gnde yk selir ki onun uzakl (dnya seneleri ile) elli bin 3aldr."* 4. Melekler Allah'n izni ve emri ile olmak zere eitli klk ve ekillere girebilirler: Mesela Cebrail Aleyhisselamn peygamberi mize sahabeden Dhyet-1-Kelb eklinde, bazen de tanmad bir kimse eklinde gelip grnmtr. Cebrail'in Hz. Meryem'e de bir insan eklinde grnd Kur'n'da anlatlmaktadr.'*'' Hatta Hz. brahim'e gelen bir gurup melek, insan suretinde gelmi, bunlar tanyamayan Hz. brahim kendilerine yemek hazrlamsa da onlar yememilerdir.'** 5. Melekler gzle grnmezler: Bu zellikte ifade edilmek iste nen husus udur: nceki bahislerde meleklerin muhtelif ekiller de grnd ifade edilmiti. Bu konuda bir elime yoktur. Me leklerin grnememesi melek olarak yaratld biimde grnememeleri demektir. 6. Melekler gelecekte olacak eyleri bilemezler: Zira gayb'i Al lah teladan baka kimsenin bilemeyecei Kur'n'da ifade edilmitir.4^ Kur'n'daki bu konuyu ele alan ayetlerden meleklerin de gaybi bilemeyecekleri anlalmaktadr.

Ftr Suresi, 1 Meri Suresi, 4 Meryem Suresi, 16-17 Hd Suresi, 69-70 Yunus Suresi, 20; Hd suresi, 123; En'm Suresi, 59

36

DN BLGLER

c. Melekler

insanlardan

efdal

midir?

Efdaliyet itibariyle melekler ile insanlar arasnda stnlk var mdr, yok mudur, varsa hangisi daha efdaldir? Gibi sorular bu konuyu inceleyen ilim adamlarn megul etmitir. Bu sorularn cevab yle bir sralama ile verilmitir: 1. Bilindii zere Cenab Hakk insanlar arasnda baz kullar n peygamber olarak setii gibi, melekler arasndan da peygam berler setiini Kur'n ifade ediyor.^" nsan'n "halife" olarak yaratld, yani yer5rznde Allah'n halifesi olduu bildirilmitir. Bu insan iin bir deerdir. Ayrca in sann asl olan Adem aleyhisselam yaratld vakit, meleklerin ona secde etmeleri istenmitir.^ ^ Meleklerin Allah'a ibadet etmesi ilmi bir tabirle ihtiyari de ildir. Mesela insan organizmasnda kalp, bbrek ve benzeri or ganlarn almas bu kabildendir. Yani insan istemese de b u or ganlar alr. Fakat Allah'a kulluk eden bir insann ibadet iin gerekli fiilleri yapmas irade ve ihtiyariyledir. Bu zelliiyle de insan meleklerden farkldr. Bu hususlar dikkate alnarak insan larn peygamberlerinin meleklerin peygamberlerinden stn ol duu sylenmitir. Efdaliyet konusundaki sralama yle devam ediyor: 2. Meleklerin peygamberi, peygamber olmayan btn insan lardan efdaldir. 3. Mttek kimseler, ehitler, slih ameller ileyenler, limler den ilmi ile amel edenler, meleklerin peygamberlerinden stn de ilse de, bu durumda olan m'minler, peygamber olmayan melek lerden daha efdaldirler. Peygamber olanlarn dnda kalan melekler, insanlar ierisin de bulunan kfir, mnafik, fsk, ahlk ve amel cihetiyle kt iler ileyen ve gnahkr olan kimselerden daha stndrler.

Hacc Suresi, 75 Balcara Suresi, 30; Bakara, 34; A'rf, 11; sra, 61; Kelf, 50; Tl, 116

AKD 4. K I T A P L A R A I M A N

37

man esaslarndan biri de kitaplara imandr. ltaplara iman, Hazreti Allah'n baz peygamberlerine kitap gnderdiini, bu ki taplarda bulunan eylerin Allah katndan olup, bunlarn h a k ve gerek olduunu kabul edip inanmak demektir. Ku'n'da yle buyuruluyor:

"nsanlar bir tek mmet idiler. (lmisi inanmak, idmisi de kf re sapmak suretiyle ihtilafa dtler.) Bu sebeple Allah (rahmeti nin) mjdeciler (i, azabnn) haberciler (i olmak zere) onlara pey gamberleri gnderdi. Ve beraberlerinde-insanlarn ihtilafa dtk leri eyler hakknda aralarnda hkm vermek iin-hak kitaplar
da indirdi."52

Bir kimse Allah'n peygamberlerine indirmi olduu kitaplara inanmad takdirde mslman olamaz. u kadar ki bu kitaplar dan bir ksm tamamen kaybolmu bulunuyor. Hz. dem'e indiri len sahifeler gibi. Bir ksm da Hz. Allah'n indirdii zamanki ilh kitaplar olma zelliini yitirmi bulunuyor. Tevrat, Zebur, ncil gi bi. Bu kitaplardan gnmze kadar hi bozulmadan, peygambere indirildii gnk gibi duran sadece Kur'ndr. Bugn biz mslmanlar, bozulmu kitaplarn bu gnk durumlarna, ihtiva ettik leri eylere deil, Allah'tan gelen, bozulmam ilk Skline inanrz. a. Peygamberlere gnderilen kitaplar ve sahifeler

Allah kelm olmak bakmndan peygamberlere gnderilen ki taplar arasnda hibir fark yoktur. Lkin bazlarnn hacmi, dier lerine gre daha kktr. Bu itibarla bir ksm dierlerinden k k veya byktr. Peygamberlere gnderilen kitaplar bu bilgiler nda iki ksmda inceleyeceiz. 1. Suhuf: 1. Suhuf kelimesi, sahifenin oulu olup, sahifeler anlamnda dr. Kk bir muhitte, pek kalabalk olmayan topluluklarn ihti-

Bakara Suresi, 213

38

DN BLGLER

yacma cevap verecek biimde indirilen kk sahifelerden meyda na gelen ilh kitaplara suhuf ad verilmektedir. Baz peygamber lere ifade ettiimiz tarzda sahifelerin gnderildii Kur'n'da bildi rilmitir. Peygamberlere gnderilen sahifelerin says ve sahife gnderi len peygamberler unlardr: a. Hz. Adem (s.a.v)'e 10 sahife, b. Hz. t (sav)'e 50 sahife, c. Hz. dris (sav)'e 30 sahife, d. Hz. brahim (sav)'e 10 sahife. Tamam 100 sahife olan b u sa hifelerden hibirisi elde mevcut deildir. 2. Byk Kitaplar

Byk kitaplar drt tane olup sras ile ve indirildii peygam berlere gre unlardr: 1. Tevrat Hz. Musa'ya 2. Zebur Hz. Davud'a 3. ncil Hz. sa'ya 4. Kurbn Hz. Muhammed Aleyhisselm'a indirilmitir. imdi byk kitaplar hakknda ksaca aklamalarda buluna lm: a. TEVRAT Tevrat yukarda da ifade edildii zere Hz. Musa'ya indirilmi tir. Kur'n- Kerm'de bu hususa dair ayetler vardr. Maide suresi ^ve En'am suresi 91. Ayetlerini birer rnek olarak zikredebiliriz. Tevrat'n Tekvin, Hurc, Levililer, Saylar gibi blmleri vardr. Tevrat ayn zamanda ahd'i, atik, ahd'i kadim gibi isimlerle de an lr. Bugn elde bulunan tane mehur Tevrat nshas vardr. 1. Yahudilerin ve Protestanlarn kabul ettikleri branice yazl m olan nsha.

AKD

39

2. Katolik ve Ortodokslarca kabul edilen Yunanca nsha, 3. Smirlerce makbul olan Smir dilinde yazlm nsha. Bunlar Tevratn bilinen mehur nshalardr. Bununla bera ber hem nshalarn kendi ierisinde, hem de birbirleri arasnda e likiler vardr. Ayrca bugnk elde bulunan Tevrat nshalarnda baz peygamberlere ait, peygamber olan bir zata yakmayacak ifa deler bulunmaktadr. b. ZEBUR Zebur, Hz. Davud'a indirilmi bir kitaptr. Kur'n- Kermde: fjj;'j jjl'j dlij "Davud'a Zebur'u verdik"^^ buyuruluyor. Zebur drt byk kitabn hacimce en kk olandr. Bunun sebebi Zeburda Hz. Musa'dan sonra yeni dn hkmlerin bulunmayp, Allah'a v g, lirik syleyili ilhiler, hikmetli szler ve nasihatlerden ibaret oluudur. Gnmzde mstakil bir kitap halinde Zebur nshas yoktur. Ancak Mezamir adyla ahd-i atik ierisinde yer almaktadr. c. NCL Drt byk kitaptan birisi olan ncil, Hz. sa'ya indirilmitir. ncil'den de Kur'n'da sz edilmitir. Bir rnek olarak Maide sure si 146. Ayeti ve Al-i mran suresi 3. ayetlerini zikredebiliriz. ncilde Hz. sa'ya indirildii orjinalliini koruyamam bir kitaptr. ncile Ahd-i Cedd'de denmektedir. Hristiyanln yaylmaya balad sralarda birbirini tutma yan says yzleri geen incil vardr. Bu yzden Hristiyanlk ale minde gr ayrlklar ve anlamazlklar vardr. Bu sebeple Bi zans mparatoru Konstantin 325 mild tarihinde znik'te bir ru hani meclis toplad. Bu mecliste uzun tartmalardan sonra yzler ce incil arasndan bugn Hristiyanlk dnyasnda mehur olan drt incil kabul edilmitir. Bunlar Matta, Markos, Luka ve Yuhanna incilleridir. Bunlardan baka bir de Barnaba incili vardr ki bu dierleri kadar mehur deildir. Esasen bu incil nshas Hristi yanlk dnyasnda gizli tutulmaktadr. Hatta 5. yzylda okunma s yasak kitaplar arasna alnmtr. Barnaba incili gnmzde Visra Suresi, 55

40

DN BLGLER

yana ktplanesindedir. ngilizce, Arapa ve Almancaya evrilmi nshalar vardr. Bu incilde Kur'n'a uygun ayetler ve Hz. Muhammed'in peygamberliini mjdeleyen ksmlar bulunmaktadr. d. KUR'N Allah tela tarafndan peygamberlerle gnderilen byk kitap lardan sonuncusu Hz. Muhammed'e gnderilen Ku'n- Kermdir. Kur'n'a bu isim bizzat Allah tarafndan verilmitir. Bu hususta bir ayette yle buyurulmaktadr: j^^jS j el "Muhakkak ki O, elbette ok erefli bir Ku'n'dr"^* Ku'n'm bundan baka isimleri de vardr. Bu isimler, Zerke'nin El-Burhn isimli eserinde ifade ettiine gre, El-Harrl mstakil bir eserde 90 ksur kadar vardr. Ancak El-Zerke Kur'n'm 55 tane ismini sayyor. Bunlardan en ok syleneni, Kitb, Zikr, Furkn, Hakk, Hablullh, Nr, Rahmet, if, Hd, Ahsen-el-Hads, Sdk gibi isimlerdir.^^ b. Kur'n- Kermin tanm, nzul ve blmleri:

a. Tanm: Kur'n, mslmanlarn mukaddes kitabdr. Hz. Al lah tarafndan gnderilen kitaplarn sonuncusudur. Kuran kelime sinin anlam, szlkte toplamak, bir araya getirmek, okumak de mektir. Kur'n yle tarif edilmektedir: "Hz. Muhammed (sav)'e in dirilen, mushaflarda yazl olan, peygamberimizden bize kadar te vatr yoluyla nakledilmi olan, insanln benzerini ortaya koy maktan ciz kald ve okunmas ile ibadet edilen ilh kelmdr." b. Nzul (indirilmesi): Kur'n, peygamberimiz Cebrail adn daki melek aracl ile indirilmitir. Kur'n, peygamberimize bir defada toplu olarak deil, para para ya peygamberimize sorulan sorulara cevap olarak, ya vuku bulan olaylar dile getirip, onlara bir zm yolu gstermek zere veya yeni olarak bir takm emir ve yasaklar bildirmek zere yaklak 23 yllk bir srede indirilmi tir. Kur'n- Kerm, ayetlerde de bildirildii zere Ramazan aynda mbarek bir gecede, kadir gecesinde indirilmeye balanan, yukarVlaa Suresi, 79 Bedr-ed-Din Zerke, El-Burhn F Ulm -el-Ku'n, 1-273 ve devam

AKAD

41_

da da ifade edildii zere pey der pey, yet yet, indirilerek indiril mesi tamamlanan bir mukaddes kitaptr. c. Kur'n'm blmleri: Ku'n- Kerm, surelerden ve ayetler den olumaktadr. Ku'n'n byk olsun, kk olsun ksa olsun, uzun olsun mstakil blmlerine sre denir. Bu kelimenin oulu suver'ir. Kur'n kkl bykl 114 sureden olumutur. Bu su relerin en uzunu 286 ayetle Bakara sresidir. En ksas da ayet sa ys itibariyle er ayetten oluan, Asr, Kevser ve Nasr sureleridir. Bilindii zere Kur'n'daki her surenin aras Tevbe suresinin dnda banda Besmele ile ayrlm, fasi edilmitir. Bu ayrlma larn sk veya seyrek oluu dikkate alnarak sureler arasnda bir taksim yaplmtr. Bu taksimin balay biti yerleri hakknda gr ayrl bulunmakla beraber ulemnn ounluunca kabul edileni yledir: Hucurt suresinde Burc suresine kadar olan ksma Tvl-i mufassal, Burc suresinden Beyyine suresine kadar olan ksma Evst- mufassal, Be3ryine suresinden Mushafn sonuna kadar olan ksma Ksr- mufassal denmektedir.^^ Sureler nazil olduklar yere gre de isimlendirilirler. Hicretten nce veya Mekke'de nazil olan sureler Mekk, Hicretten sonra veya Medne de nazil olan surelere Meden denir Sure halinde ilk inen Fatiha suresi, son inen de Tevbe, Nasr ve Maide sureleridir. Fatiha dan sonra gelen yedi sureye j ^ ^ l ayetleri 100 den fazla olan surelere Cx^^ ayetleri 100 den az olan surelere ise ^^LiJl denir. Sureleri meydana getiren ksa cmle veya birka cmleden oluan ilh kelama yet denir. Kur'n'm ilk inen ayetleri, Alak su resinin ilk be ayetleri, son inen ayetler de Bakara suresi 281, Ni sa suresi 177, Tevbe suresi 129 ve Maide suresi 3. yetleridir. Kur'n'm en uzun yeti, borlanma hukukunu anlatan Bakara su resinin 282. yetidir. En ksa ayete bir rnek olarak Rahman sure si 64. ayetini zikredebiliriz. Kur'n'daki toplam ayet says hakkn da eitli grler varsa da genellikle 6000 ksur olduu ifade edil mektedir. Yaygn kanaat, ayetlerin saysnn 6666 olduudur.

Mehmed Zihni, Nimet- slm, Kitb, es-Salt, 160-161, st. 1322

42

DN BLGLER

c. Kur'n'm mushaf haline

yazlmas, getirilmesi

ve

oaltlmas:

Kur'n- Kerm Hz. Raslllah'a inince nce bizzat kendisi inen ayetleri ezberler, o srada yannda bulunanlara bu ayetleri okurdu. Sahbe-i kiram da peygamberin okuduu ayetleri ezber lerlerdi. te yandan peygamberimize inen vahyi yazan grevli vahy katipleri vard. Bu katipler nazil olan ayetleri ikier nsha olarak yazarlar, bunlardan biri peygamberimizin, dieri de sahabilerin yannda korunurdu. Ayetlerin hangi sureye konulacan, su relerin hangi sraya gre dzenleneceini vahy ktiplerine bizzat peygamberimiz sylerdi. Peygamberimiz dneminde kat bu gn k gibi kullanlmyordu. Bu sebeple Ku'n ayetleri ince talar, de ri, hurma dallan, krek kemikleri zerine yazlrd. Hz. Peygamberin vefat srasnda Ku'n- Kerm yukarda an lattmz vehile tamamen yazlm ve sahabeden bazlar tara fndan ezberlenmi bulunuyordu. Hz. Peygamber yaad md dete Cebrail tarafndan vahyin getirilmesi srdnden, Kur'n'm tamamnn mstakil bir kitap haline getirilmesi mm kn olmamtr. Peygamberimizin vefat ile vahyin kesilmesi zerine Kur'n'm bir kitap halinde toplanmas imkan domu oluyordu. lk halife Hz. Ebubekir zamannda yaplan Yemme savanda peygamberimizin salnda Kur'n' ezberlemi bulunan 70 adet hfz'm ehid edilmesi, ilerde vuku bulacak benzeri olaylar sebe biyle Hafzlarn tamamnn, dolaysyla Kur'n'm yok olmas en diesiyle Hz. mer Kur'n'm tek bir kitap halinde yazlmasn Hz. Ebubekr'e teklif etti. Hz. Ebbekr'in bu teklifi uygun bulmas ze rine sahabenin ileri gelenlerinden Zeyd b . Sabitin bakanlnda Kur'n' toplamak zere bir komisyon kuruldu. Bu komisyon ma rifetiyle kitap haline getirilen Ku'n Hz. Ebubekr'e verildi. O da vefat etmezden nce bu kitap haline getirilmi bulunan Kur'n' Hz. mer'e teslim etti. Kur'n' ilk defa kitap haline getirme iin deki gayretinden dolay Hz. Ebubeki'e "CmiuV Kur'n" lakab verildi. Hz. mer'in vefatndan nce de bu Kur'n nshas, hem Hz. Peygamber'in ei, hem de Hz. mer'in kz olan Hz. Hafsa'ya teslim edildi.

AKD

43

Hz. Osman'n hilafeti dneminde fetihlerin, mslmanlarn zerinde yaad corafi blgeyi geniletmesi ve Arap olmayan mslmanlarn Kur'n' okumakta farkl telaffuzda bulunmalar gibi yeni bir durum ortaya kt. Hatta Azerbaycan ve Ermenis tan'n fethinde orduda bulunan Irakl ve aml mslmanlar ara snda baz ayetlerin okunuu ile ilgili olarak ihtilaf kmt. Ordu kumandan olan Hz. Huzeyfe bu meseleye bir zm bulunmas is tei ile Hz. Osman'a bavurdu. Hz. Osman da gene Zeyd b. Sabit bakanlnda bir komisyon kurdurarak, Hz. Hafza'nm yannda bu lunan Kur'n nshas esas alnmak suretiyle muhtelif nshalar ha linde oaltld. Bu nshalardan birisi kendi yannda kald. Dier lerini Kfe, Basra, Mekke, Yemen ve Bahreyn'e gnderdi. Bu konu daki gayretlerinden dolay Hz. Osman'a "Nir-ul -Kurbn" lakab verildi. Bugn slm dnyasnda mevcut olan Kur'n nshalarnn hepsi Hz. Osman'n oaltt nshalarna dayanlarak yazlmlar dr. Bylece yeryzndeki tm Kur'nlarda birlik salanm oldu. d. Kur'n- kitaplarn Kermin ebedlii ve nceki ilh hkmlerini ortadan kaldr:

Btn ilh kitaplar bir takm bozulmalara urad halde Kur'n- Kerm'in her trl bozulma, deime ve ilvelerden ko runmu olarak gnmze kadar gelmesi daha nceki kitaplardan hibirine nasip olmayan bir hususiyettir. Esasen bu hususun ga ranti altnda olduu bizzat Kur'n'da ilh bir taahhtle ifade edil mitir. Cenab Hakk yle buyuruyor; [jjkij U i j j S ' j i [ > i i>\ "phesiz Kur'n' biz indirdik, O'nu koruyacak olan da biziz."^^ Peygamberimizin en byk mucizesi Kur'n'dr. Kur'n'm mu cize olmas manevi bir keyfiyettir. Yani Hz. sa'nn anadan doma krleri ve alaca illeti olanlar iyiletirmesi gibi geici bir mucize de ildir. Bu kabil mucizeler bir kerre meydana gelir ve onlan, ancak vuku bulduu srada haberdar olan kimseler grebilirler. Hz. Pey gamber Kur'n' kabul etmeyenlere, kendilerinin de byle bir ki tap, hatta bir sure meydana getirmelerini istemi, bugne kadar Ku'n'n en kk bir benzerini getirmeye muvaffak olan bulunaHcr Suresi, 9

44

DN BLGLER

mamtr. Manevi mucizeler ebed olarak, kyamete kadar mucize zelliini korurlar. hir zaman peygamberi Hz. Muhammed'in ge tirdii din ve tebligat kyamete kadar baki olduuna gre, onu destekleyen mucizesinin de ebedi olmas gerekir. Hz. Allah'n insanlara gnderdii en son din SLAM'dr. Artk slm'dan sonra ne yeni bir din gelecektir, ne de Hz. Muhammed'den sonra bir peygamber gelecektir. slmiyet kendinden n ceki dinleri tasdik etmekle beraber, asrlar boyunca bir takm bo zulmalara urad ve getirdii hkmler zamanna has olduu iin bu dinlerin hkmlerini ortadan kaldrmtr. Allah tela katnda yegne makbul dinin slm olduu ve ba ka dinin kabul edilmeyecei u ayetlerden anlalmaktadr: ^tluV'l l 's^ yali "Allah katnda gerek din slm'dr"58.

<i- tM; joi: ^ ^ j "Kim slm'dan baka bir din ararsa, o istedii din asl kendisinden kabul olunmaz."^^ Cbir b. Abdullah rivayet ediyor: "Peygamber (sav) mer b. Hattab'n elinde bir sahife grp ne olduunu sordu. Hz. mer: "Tevrat". Cevabn verince Peygamberimiz'in fkeden yanaklar k zard ve yle buyurdu: "Yahudi ve Hristiyanlarn dinlerinde p he ve tereddde dt gibi siz de tereddde mi dtnz? Al lah'a yemin ederim ki kardeim Musa (sav) sa olsayd bana tabi olmaktan baka bir davran, kendisi iin caiz olmazd."" Grlyor ki peygamberimizin, mslmanlarn Kufn'dan n ce gnderilmi bir kitap olan Tevrat'a kar ilgi gstermelerine tep kisi sert olmutur. Bu mslmanlarca Tevrat'n reddedilmesi ma nasna gelen bir davran deildir. phesiz. nk Tevrat'n ve ncil'in Kur'n tarafndan tasdik edildii, gene Kur'n'da ifade ediliyor.^^ Peygamberimizin Hz. Musa hakknda syledikleri, Ku'n'n kendisinden nceki kitaplarn hkmn kaldrdn gsteriyor.
l-i mran Suresi, 19 l-i mran Suresi, 85 - A. B. Hanbel, Msned, 3/387; Serahs, Usl, 2/102; bn-i Manzur, L. Arab, 12/508 l-i mran Suresi, 3

AKAD

45

Bununla beraber slmiyet tarafndan yrrlkten kaldrl mayan, daha nceki kitaplarda bulunan hkmler, ayn zamanda mslmanlar iin de geerli olmaya devam eder. Bunun iin bir r nek olarak Maide Suresi 45. ayetinde bildirilen hkm zikredebi liriz.
5. P E Y G A M B E R L E R E I M A N :

slm'da inan esaslarndan biri de peygamberlere imandr. Peygamberler Allah ile kullar arasnda bir elidir. Peygamberlik allarak, gayretle veya maddi bir imkanla elde edilen bir rtbe ve makam deildir. Peygamberlik Allah vergisidir. Allah tel bu rtbeyi kullarndan dilediine verir. Mslmanlar, Allah'n gn derdii peygamberler arasnda hibir ayrm yapmadan hepsine inanmakla mkelleftirler. Bir kimse peygamberlerin bazsna ina nr, bazsna inanmazsa kafir olur. Hz. Allah alar boyunca pey gamberler gndermi, insanlar peygamberleri aracl ile doru yola armtr. Kendilerine Allah tealanm emirlerini bildiren peygamberlerden yoksun hibir topluluk ve mmet yoktur.^ a. Peygamber kimdir, tanm ve sfatlar:

aa. Peygamber kimdir? Bu sorunun cevabn, Peygamber'i tarif etmek suretiyle verece iz. Trke'mizde peygamber Allah'n elisi eklinde ifade edilen ifadelerin karl/Arapa da bazen "neb" bazen de "rasl" kelime si ile ifade edilmektedir. Neb szlkte haberci anlamna gelmektedir. Terim olarak ise "Allah'n emir ve yasaklarm insanlara haber veren kiiye verilen isimdir." Bu kelimenin oulu "Enbiy"dr. Rasl kelimesi de sz lkte eli anlamnda olup, terim olarak: "yeni bir kitap ve yeni bir eriatla insanlara gnderilen Peygamber"dir. Kelimenin oulu "RusF'dr. Bir bakma neb ile rasl e anlaml gibi grnrse de nebinin yeni bir kitap ve eriatla gnderilmedii dikkate alnrsa bu iki kelimenin birbirinden a y n olduu fark edilecektir. Bu ifadePeygamberlere iman ile ilgili olarak kullandmz ifadeler iin baknz: Bakara, 136-177-285; En'am, 144; Yunus, 47; Nahi, 63; Fatr, 24; Cum'a, 4

46

DN BLGLER

lerin altnda yle syleyebiliriz. Her rasl ayn zamanda ne bidir. Fakat her neb rasl deildir. Bir baka deyile, nebide, ge nel, rasl de zel bir mana mevcuttur. 66. Peygamberin sfatlan:

Btn peygamberler insandr. Yaamas, yemesi, imesi, her insann ihtiya duyduu eylere ihtiya duymas bakmndan dier insanlarla peygamber arasnda bir fark yoktur. Ancak her peygam berde insan olmann tesinde bir takm sfatlarn bulunmas ge reklidir. Bu sfatlara bir baka ifade ile peygamberlerde bulunma s vacip olan sfatlar denir. Bu sfatlar be tanedir. 1. SIDK: Bu kelimenin anlam doru olmak demektir. Her pey gamber doru szldr. Peygamberler hayatlarnn tamamn kapsamak zere hi yalan sylememilerdir. Yani peygamber ol duktan sonra da, peygamber olmazdan nce de yalan sylemek peygamber olan zata uygun dmez. Bu itibarla "sdk'in zdd olan "kizb" yani yalan sylemek peygamber hakknda dnlemez. Kur'n'da peygamberlerin doru szl olduklarna dair ayetler vardr. Peygamberimize t ocukluundan beri "gvenilen kii" anlamna gelen "emn" lakabnn verildiini siyer ve tarih kitapla rndan renmekteyiz. 2. EMANET: Bu kelimenin anlam gvenilir kimse olmak de mektir. Peygamberlerin hepsi emin kimselerdir. Hibir peygamber hakknda emanete hyanet etmesi keyfiyeti dnlemez. Cenab Hakk yle buyuruyor: "Bir peygamber iin emanete hainlik et mek? (Bu) olur ey deildir."'^^ 3. SMET: Bu kelimenin manas gnahtan korunmu olmak, gnah ilememek demektir. Bu sfatn gerei, peygamberler zel likle bu grevle grevlendirildikten sonra gnah ilemezler, ile mekten korunurlar. Ashnda peygamberlerin de insan olduklar dikkate alnnca onlarn ufak tefek hatalar yapmas makuldr. An cak peygamberler bu kabil hataya dtkleri zaman, ya cenab Hak kendilerini uyarr veya yapaca eyden vazgeirmesiyle ha talar mutlaka dzeltilir. Peygamberlerin bu kabil hatalar yapma-

l-i mran, 161

AKD

47

sma gnah tabir edilmez. Bu eit peygamberlerden sadr olan davranlara "zelle" ad verilir. 4. FETANET: Bu kelimenin anlam, akll, zeki ve uyank ol mak demektir. Bunun zdd olan ahmaklk peygamberler hakkn da dnlemez. ayet peygamberler akll ve zek olmasalard, kendilerine teblide bulunduklar kiileri ikna edemezler ve grev lerini haan ile yapamazlard. 5. TEBL: Bu kelimenin szlk anlam ulatrmak ve bildir mek demektir. Peygamber olan zatn sfat olarak tebli, peygam ber olan zatn Allah'tan ald buyruklar mmetine eksiksiz ola rak iletmesi demektir. Tebli'in zdd olan ketm, yani kendisine geleni gizlemesi, peygamber hakknda dnlemez. ayet pey gamber Allah'tan aldnda cz' de olsa bir gizlemede bulunmu olsa, tebli sfatna halel gelecei gibi, kendisine tevdi edilen emanete hyanetlik etmi olacandan emanet sfatna da halel gelmi olur. 6. Vahy Nedir? Mahiyeti ve eitleri:

Vahy, szlkte, gizli konumak, fsldamak, seslenmek, konu mak ve mektup yazmak manalarna gelir. Terim olarak da, Hz. Al lah'n diledii eyleri, peygamber olarak setii kuluna, mahiyeti insanlarca malum olmayan bir yol ile indirmesi ve ilham etmesi demektir. Vahy'in nasl olduunu ve mahiyetini insanlar kavrayp anlayamazlar. O bir hal ve yaaytr. Ayn zamanda Allah ile pey gamberi arasnda bir srdr. Nasl olduunu ve niteliini ancak onu yaayan peygamber bilebilir. u kadar ki vahy'in geli ekilleri, e itleri ve vahyin geldii peygamberde meydana gelen psikolojik durumlar tetkik konusu yaplabilir. Vahy gereim, vahy'in nasl bir olay olduunu insanlarn idrak edememesi, vahy'in inkann ge rektirmez. Gnmzde pozitif ilimlerden zellikle para psikoloji nin megul olduu telepati, telestezi, katalepsi, telekinezi gibi olaylarn varl kabul edilmekte fakat bir aklamas yaplama maktadr. Vahy gereini ve nasl bir olay olduunu peygamberler den baka kimselerin anlayamamas, peygamber olmayan kimse lerin vahy olayn kavrayacak, vahy'in srrn anlayacak seviye ve kapasitede olmayndandr

48

DN BLGLER

Vahyin eitleri: 1. Doru ryalar: Yani grld gibi zuhur eden ryalar. Bu tarz rya vahyin bir eididir. Peygamber efendimiz zellikle pey gamberliinin ilk aylarnda bu eit vahy'e fazlasyla mazhar ol mu, grd ryalar gerek hayatta aynen ryada grd gibi meydana gelmitir. Hz. Aie (r.a.) bu hususta yle diyor: "Peygam ber (sav)'in grd ryalar aynen kard. Bu ryalar sabah ay dnl kadar akt."* 2. Peygamberimiz uyankken, Cebrail tarafndan vahyin pey gamberimizin kalbine ilk edilmesi: Bu eit vahy'e iaret olmak zere Kur'n'da yle buyurulur:

"Onu (Kur'n') Rh-ul-Emn (Cebrail), korkutuculardan olasn diye senin kalbine, manas ak Arapa bir dil ile indirmitir."^ Peygamberimiz efendimizde bir hadislerinde bu eit vahye aklk getiren bir ifade ile yle buyuruyor: "rh-ul-Kudus (Cebrail), rz k tamamlanncaya kadar hibir kimsenin lmeyeceini benim kal bime fledi (ilham etti.) O halde Allah'a kar gelmekten saknnz. Rzknz ararken iyi bir yol tutunuz." 3. Cebrail'in insan eklinde gelerek getirdii vahy: Vahy eit leri arasnda peygamberimize en kolay geleni budur. Cebrail aleyhisselam, bu eit vahyi getirecei zaman ounlukla sahabeden Dhye isimli zatn ekline girerek gelirdi. 4. Cebrail tarafndan peygamberimiz uykuda iken getirilen vahy: Bu eit vahye, sz peygambere, manas Allah'a ait olan kuds hadis denmektedir. Bununla beraber Kur'n'da bu ekil bir vahy ile nazil olan ayetler bulunduunu syleyen mfessirler var dr. Kevser suresi buna rnek olarak gsterilmektedir. 5. Cebrailin kendisine mahsus ekli zere iken getirdii vahy: Bu ekilde vahy iki kere vaki olmutur. Birisi Hra danda iken,

"*' Buhar, Bed'l Vahy/3; Mslim, man/252; Tirmiz, Menkb/6 6S- uar Suresi, 193-195 i- Acin, Kef-ul-Haf, 1/231

AKD

49

dieri de Mi'rac da iken vaki olmutur. Bu hususa Tekvr suresi 23. ve Necm suresi 6. ve 12. ayetler iaret etmektedir. 6. Cebrail grnmeden, ngrak sesine benzer bir ses halinde gelen vahy: Bunu peygamberimizden rivayet edilen u hadis-i e riften anlyoruz: Haris b. Him, "Ey Allah'n rasl, vahy sana nasl geliyor?" diye sormu, Peygamber (sav)'de yle cevap ver mitir: "Vahy bana bazen bir an sesi gibi gelir. Bu eidi bana en ar olandr. Benden o hal gider gitmez, melein bana sylediini iyice bellemi olurum."^^ erisinde tehdit ve korkutma manas bu lunan ayetler bu eit vahy ile gelirken Raslllah efendimiz, ok heyecanlanr, titrer ve terlerdi. 7. Melek aracl olmakszn, kendisini grmeden Allah kela mn iitmek eklinde olan vahy: Mi'ra gecesinde be vakit nama zn farz olduu bu eit bir vahy ile bildirilmitir. 8. Rya halinde iken cenab hakkn cemalini grerek ilh hita ba mazhar olmak suretiyle gelen vahy: Bu surette gelen vahy ile bildirilen hususlar peygamberimiz lafzlar kendisine ait olmak zere sylendiinden, bu eit vahy'e de kuds hads demek mm kndr. Bir hadis-i erifde peygamberirniz: Bana rabbim en gzel bir surette geldi ve dedi ki...."^* buyurarak bu eit vahye iaret et milerdir.^^ c. Mucize nedir? Mucize ile keramet
0,.

arasndaki

fark:

Mucize, szlkte ciz brakan" anlamna gelen bir kelimedir. Tabiat kanunlarnn snrlarm aan bir tarzda cereyan eder. Bu yzden mucizeyi akl ile kavramak ve bin aklamasn yapmak rnmkn deildir. Esasen bir olay akllara durgunluk verecek bir derecede ve bir bakas tarafndan ayns yaplamayacak bir ekil de olacak ki mucize olabilsin. Din bir terim (stlah) olarak muci ze: "Peygamberlik iddiasnda bulunan bir zt tarafndan, bu iddi<'- Buhri, Bed'ul Vahy, 2 Hadis iin baknz: thft es-Seniyye, Mnv, s. 74 Vahjdn eitleri hakknda detayl bilgi iin baknz: Tecrd Tercemesi, Kamil Miras, 1/2-9

50

DN BLGLER

asnda doru olduunu ispatlamak iin Allah'n kudretiyle meyda na getirmeyi baard olaan st olaylardr." Her olaanst olay mucize deildir. Olaanst bir olayn mucize saylabilmesi iin u zellikleri tamas gerekir. a. Mucize her ne kadar peygamber tarafndan ortaya konan bir olay ise de aslnda Allah telann fiilidir. Peygamberin mucizesi denmesinin sebebi, mucize olan olajnn peygamber vastasyla mey dana gelmesidir. b. Mucize, peygamberlik iddiasnda bulunan kimse tarafndan meydana getirilen bir olaydr. c. Mucize, ne peygamberlik iddiasndan nce, ne de ok sonra meydana gelmez. Bilakis mucize peygamberlik iddias ile bir ara da bulunur. d. Mucize, iddiaya ve peygamberin isteine uygun meydana gehr. e. Mucizenin meydana gelmesi iin inkarc, yahut yalanc bir gurup veya kiinin peygamberin davasna kar kmas gerekir. f Mucize, insanlardan hibirinin benzerini veya dengi bir ola y yapmaktan aciz kald bir olay niteliinde olmaldr. Mucize ile keramet arasndaki fark: Keramet, szlkte nefis bir ey, deerli olan, cmertlik mana larna gelen bir kelimedir. Bir terim olarak ise, "peygamberine s k skya, gnlden bal olup, ona gayet titiz bir ekilde uyan bir vel (oulu evliydr)den meydana gelen olaan st olaydr." Ola an st olmak bakmndan keramet ile mucize arasnda fark yok tur. Ancak, mucize peygamberden, keramet velden sadr olur. Mu cizede peygamberlik iddias vardr, keramette bir iddia sz konusu deildir. d. nsanlarn peygamberlere olan ihtiyac:

Peygamberler insanlara bir rehber, bir yol gstericidirler. n sanlar zellikle din ve inan alannda gerek bir yol gstericiye muhtatrlar. Zira insanlar kendi akllaryla Allah gereini, O'nun varln, birliini anlayabilirlerse de, yce Allah'a ait baz

AKD

51

sfatlar anlayp kavrayamazlar. Allah telaya nasl ibadet edecek lerini, ahiret alemine ait haberleri, cennet-cehennem ahvalini bile mezler. Ne yaparlarsa azabdan emin, ne yaparlarsa ahiret ve dn ya mutluluuna ereceklerini bilemezler. Bu hususlar insanlarn akllarna braklsa, her akla gre deiik bir ibadet ekli ve yorum ortaya kar, adeta bir kargaa ortam meydana gelirdi. Ayrca ayet peygamber gnderilmemi olsayd, insanlar bu takdirde nelerin faydal, nelerin zararl olduunu bilemezler, bun lar bilmek iin uzun zaman harcamak zorunda kalrlard. Ya bu hususta bir sonuca varmak iin dier ilerini yzst brakacak lar, ya da faydal ve zararl olduuna bakmakszn her ejd yapa caklard. Bir ihtimal ile de neyin faydal neyin zararl olduunu tespit etmek iin tek tek deneme yolunu tutacaklar, bylece hayat larn bu uurda sarf edeceklerdi. Cenab Hakk insanlara rahmet olsun diye peygamber gstermi, peygamberleri vastas ile doru yu ve gzeli onlara bildirmitir. e. Kur'n- Kermde ad geen peygamberler:

Hz. Allah'n insanlara peygamber gndermesi Hz. Adem ile balamtr. Peygamberler zincirinin son halkas "Htem-u-Enbiy" olan peygamberimiz. Hz. Muhammed'dir. Bu iki peygamber arasnda pek ok peygamber gelip gemitir. Ftr suresi 24. Aye tinden de anlald zere peygamber gnderilmemi hibir m met yoktur. Ancak gnderilen peygamberin says hakknda Kur'n'da kesin bir rakam verilmemitir. Peygamberimize bu konu sorulduunda yle buyurmutur: "lerinden 315'i rasl (dierle ri neb) olmak zere peygamberlerin says 124 bindir."''" Kur'n'da ise bu hususta yle buyuruluyor ^^'^^V. P fi^j ''''-^"" i> f-^ "Andolsun ki senden evvel de peygamberler gnderdik. Onlarn iinden sana hayatn anlattklarmz da var, anlatmadklarmz da var."'! Kur'n'da bu hususta kesin bir rakam bildirilmediinden peygamberlerin says hakknda belli bir rakam tayin etmemek da ha doru olur. Zira bizim syleyeceimiz saydan fazla veya eksik

A. B. Hanbel, Msned, 5/266 M'min Suresi, 78

52

DN BLGLER

olmas halinde, Allah katnda peygamber olmad halde baz kim selerin peygamber saylmas gibi bir mahzur sz konusu olabilir. Bu yzden belli bir say zerinde durmadan "Hz. Adem ile Hz. Mu hammed arasnda gnderilmi olan peygamberlerin hepsinin hak peygamber olduu" eklinde bir ifade daha uygun olur. Yukarda verdiimiz bilgilerden anlalan odur ki peygamberle rin says hakknda her ne kadar peygamberimizden bir rivayet varsa da Kur'n'da kesin bir say verilmemitir. Peygamberlerden bir ksmnn ad Kur'n'da zikredilmi, bir ksmnn ad zikredilmemitir. Kur'n'da ad geen peygamberlerin sa3rs 25 tir. Bun lardan 18 adedi Mide suresi 83-86 ayetlerinde bir arada zikredil mi, dierleri baka ayetlerde zikredilmitir. Al-i imran, 33; A'raf, 65; Hd, 61, 62; Enbiya 85; Ahzb, 40 ayetlerde ad geenlerle bir likte bu say 25'e ulayor. Bu peygamberler unlardr: Adem, dris, Nuh, Hd, Salih, brahim, smail, Lt, shk, Ya'kb, Ysuf, Eyyb, uayb, Musa, Harun, Dvud, Sleyman, Zlkifl, lyas, Elyesa Ynus, Zeker30'a, Yahya, s ve Muhammed. Aleyhim' sselm. Ayrca Uzeyr, Lukmn, Zlkarneyn isimleri de Kur'n'da gei yor. Fakat bu zevat hakknda alimlerden bazlar peygamber de mi ise de bazlar vel olduklarn sylemilerdir.
6. A H I R E T E I M A N :

a. Ahiret

Nedir?

Ahiret

Ahvali

Ahirete iman' iman esaslarndan birisidir. Ahiret kelimesi sz lkte son, sonradan olan gibi manalara gelir. Terim olarak, yaa makta olduumuz dnyann sonu gelip, lmle balayan ve bu dnyadan baka, yeni ve sonsuz hayata verilen addr. Ahiret gnne inanmann farz olduunu bildiren ayetler Kur'n'da pek oktur. Ahiret gnn inkar etmek, kiiyi kfir ya par. Bu hususlar daha geni tetkik edebilmek iin Bakara suresi 4, 62, 177; Nisa suresi, 136 ayetlerinin tefsirlerini incelemek yerin de olur.
Baknz: Tevbe, 30 Lokman, 12-13 Keif, 83, 86 ve 94 ayetleri

AKD

53

Ahiret hakknda ne akl yoluyla, ne de pozitif ilimler aracly la yeterli ve doyurucu bir aklama yapmak mmkn deildir. Ahi ret konusundaki bilgilerin tek kayna vahy'dir. slm dni ahiret inancna byk nem vermitir. Denebilir ki Kur'n'daki surelerin hemen hemen her birinde ahiretten dorudan doruya veya dolay l olarak sz edilmitir. Kur'n' inceleyen kimse ahiret ile ilgili ola rak pek ok tabir ve ahiret'e verilmi isimle karlar. Dilimizdeki karl ile birlikte bu isimleri yle sralayabiliriz: irflJ
5LI

: Yeniden dirili gn Rm 56 j/y: ICyamet gn 70 yerde (lk Bakara 85, son lyame 6.)

llJ: Sat (ICymet) 48 yerde (ilk En'am 31 son Naizat 42) jfJ\'f.^:Dn ve ceza gn 13 yerde (ilk Fatiha 4, son Muttafin 11) '^^: Hesap gn 4 yerde (lk Sad 16, son Gfr 27) ji^' fji : Kavuma gn Gafir 15 jj : Ebedlik gn Gaf 34

i^R-V' JI'J: Ahiret yurdu 9 yerde (ilk Bakara 94, son Ahzab 29) s[A^ f-je: Hasret ve pimanlk gn Meryem 39. Burada ok hassas bir konuyu nemle belirtmek isteriz. yle ki: Ahiret gn ile ilgili olarak gerek Kur'n'da, gerek hadis-i.erif lerde ve gerekse dn kitaplarda zikredilen rnekler ve ifadeler g rldnde bunlar yaamakta olduumuz dnyada bildiklerimiz ve duyu organlarmzla algladklarmzla karlatrarak anlamamalyz. Mesel, amellerin tartlmas deyince, aklmza bir terazi, amel defteri denilince, u veya bu ekilde dnyada kullandmz defterler, srat kprs denilince, bildiimiz kprnn zihnimizde belirmesi ve onlar bu ekilde alglamak yanl olur. Ahiret ahvli, cennet, cehennemle ilgih btn hususlarn gerek eklini, mahiye tini ancak Allah bilir. En dorusu bu hususta dinimizin haber ver diklerine inanmak, mahiyeti ve nitelii hakknda bir yorum yap mamaktr. Bir kuds hadiste cennet nimetleri hakknda yle buyuruluyor: _>^V j .z^^j^ j j i V j o i j jjltV cf^^^^ t^-''^ o j a t i

54

DN BLGLER

"Salih kullanma yle eyler hazrladm ki onlar (imdiye ka dar) ne bir gz grm, ne bir kulak duymu, ne de beerden biri nin kalbine gelmitir."''^ Ahiret h ^ a t n a inanmak, Allah telann adil oluunun tabii ve zarur bir sonucudur. Zira bu dnyada herkes iledii suun cezas n tam ekmemekte, bir takm kayrmalar, hakszlklar vuku bul maktadr. Ahiret aleminin hkmedicisi, hakimler hakimi olan Allah teladr. Orada gizli-ak, ilenen tm iyilik ve ktlkler ortaya kacak, ktler Allah tarafndan cezalandrlacak, iyiler de mkafat larn alacaklardr. Cenab Hakk yle buyuruyor: "Kitap (ortaya) konmutur. Grrsn ki gnahkarlar onun iinde (yazl) olanlar dan korkudadrlar. "Eyvah bize, derler. Bu kitaba ne olmu? Kkbyk hibir ey brakmadan onlar saym" onlar (btn) iledikle rini hazr bulmulardr. Rabbin hibir kimseye zulm etmez."''* Ahiret hayat genelde bu dnyann sona ermesi ile balayacak tr. Bununla beraber fertlere gre bu ikinci ve ebedi hayat, lmle balamaktadr. Henz kyamet kopmad halde len kimse baka bir aleme gm, kendisine has bir hayat yaamaktadr. Kiinin kabre konulusu ile kyametin kopmas arasnda geirecei hayata "berzah alemi" ad verilmektedir. Her varln bir sonu, her canl nn bir lm kanlmazdr. Bu dnya hayat sona erdiinde ikin ci ve ebed hayata topyekn gei, kyametin kopmas ile gerekle ecektir. Kyametin kopmas ile yle bir mthi manzara yaana cak ki bu olayn sonunda tm canllarn hayat sona erecek, varlk larn, gklerin ve yerin bile ekli deiecektir. u yetler durumun ne derece mthi olacan olanca canll ile dile getirmektedir: "Ey insanlar, Rabbiniz (in azabn)dan saknn. nk o saatin (kyametin) zelzelesi, byk bir eydir. Onu greceiniz gn emzik li her (kadn kendi bann derdiyle) emzirdiini unutup, geer, ykl her (gebe kadn) ykn (ocuunu) drr. nsanlan sar ho (olmu gibi) grrsn. Halbuki onlar sarho deildirler. Fakat Allah'n azab pek etindir."''^

Drem, Snen, Rilck, 96, 105; A. B, Hanbel Msned, 2/213, 370 Kehf Suresi, 49 Hacc Suresi, 1-2

AKD

55

"Felaket kapsn alacak olan (kyamet), nedir o felket kap sn alacak (kyamet)? O felket kapsn alacak (kyametin deh et ve azametin) sana bildiren nedir? O gn insanlar yaygn (ve salgn) kelebekler gibi olacak. Dalar, atlm renkli ynler gibi olacak (tr.) "O gnk yer, baka bir yere, gkler de (baka gklere) tebdil olunacaklardr. Kyametin ne zaman kopacan peygamber dahil, kimse bil mez. Bu husustaki bilginin sadece Allah katnda olduu muhtelif ayetlerde bildirilmitir.'^ Esasen inanan kimse iin kyametin ne zaman kopaca nemli olmayp, zerinde durulmas gereken hu sus, kyamet koptuktan sonra balayacak olan hayat iin hazrlanabilmektedir. Kyametin kopaca vakit, kesin br tarzda bildirilmemi ise de, Hz. Peygamber tarafndan kyametin kopmasnn yaklatm gsteren alametler bildirilmitir. Bu alametler byk ve kk olmak zere iki ksmdr. Kk alametler daha ziyade insanlarn davranlar ve iradeleriyle ya pacaklar eylerle ilgilidir. Bunlar ylece sralayabiliriz: 1. lmin, kalkp, bilgisizliin artmas. ki imenin ve zina fiili nin aka yaplr hale gelmesi, 2. Adaletin ve iin ehline verilmesinin ortadan kalkmas, insan larn kazan ve yeme imede hell-haram aramaz hale gelmesi, 3. Ana-babaya kar gelmenin artmas, erkeklere gre kadn nfusun art gstermesi, insanlarn birbirine hrmet ve merha metinin azalmas, 4. Al verite l ve tart hilesinin yaygnlamas, 5. Yksek binalarn ina edilmesi, 6. Kumar, fal ve oyun aletlerinin yaygnlamas ve reva bul mas.

K n a Suresi, 1-5 brahim Suresi, 48 - Lokman, 34; Fussilet, 47; A'raf, 187. ayetleri

56

DN BLGLER

7. srafn, dnya menfaatine vemala kar rabetin artp, ahiretin unutulmas, 8. Adam ldrme olaylarnn artmas... Byk alametleri peygamberimiz bir hadisi eriflerinde yle saymtr: "Kyametten nce on alamet grmediimiz srece dn yann sonu gelmez: 1. (btn yer yzn kaplayacak bir) duman, 2. Deccl, 3. Dbbet-ul-Arz, 4. Gnein batdan douu, 5. Merem olu sa'nn inii, 6. Ye'cc ve me'cc (n zuhuru), 7.8.9. Douda, batda ve Arap Yarm adasnda yer batmas, 10. Yemen'den kp, insanlar nne katarak insanlar maher yerine srecek olan bir atein zuhuru."'' Ahiret ahvali diyebileceimiz, teki dnyann safhalarnn k yametin kopmasndan sonraki blmlerini ylece zetleyebiliriz: srafil aleyhisselm Sr'a fleyecek, bu fleyi ile tm canllar yok olacak, ikinci bir defa daha flemesi ile insanlar dirilecek, maher yerinde alemlerin rabbinin huzuruna sevk edileceklerdir.^ Yeni den dirilme ile maljerde toplanmadan sonra insanlarn hesapla rnn grlmesi iin dnyada ilediklerinin yazl olduu defterler; herkesin kendi amellerinin defterleri datlacaktr.*^ Cennetlik olanlarn amel defterleri sa tarafndan, cehennemlik olacaklarn amel defterleri ise sol veya arkadan verilecektir. Defterin sadan verilmesi bir mjde, soldan veya arkadan verilmesi ise bir azabn habercisidir.*^ Defterlerin datlmasndan sonra, hesap devresi gelecek, hesap srasnda zerre kadar adaletsizlik yaplmayacak, en ufak bir iyilik yapan mkfatn, en ufak bir ktlk yapan da cezasn grecektir. Peygamberimizin hadislerinden rendiimi ze gre Cenab Hakk hibir arac olmakszn, kullarn bizzat ken disi hesaba ekecek, m'min olanlarn hesab kolayla grlecek, kafirler ise, titiz bir hesaba ekilerek sonunda cehenneme atla caklardr.**
Bullar!, Tefsir (sure 79), Talk, 25 Mslim, Fiten, 22; Tirmiz, Fiten, 39. Yasin Suresi, 51; Zmer Suresi, 68 sra Suresi, 13-14; Kehf Suresi, 49 nikk Suresi, 6-12 Zilzl Suresi, 1-9, Buhr, Rikk, 49; Mslim, Zekt, 20, Tirmiz, Kyamet, 1; Eb Davut; Cenaiz, 1, bn-i Mace, Mukaddime, 13

AKD

57

Daha sonra amellerin tartlmas ilemine sra gelecek, tart i leminde iyilikleri ktlklerinden ar gelenler kurtulacak, hafif gelenler ise cehennem cezasna arptrlacaklardr. Cehenneme gi denlerden imanl olanlar, daha sonra cennete gireceklerdir.* Kyamet gnnde her peygamberin bir havz' olacak, bu havzdan peygamber ve kendisine bal olan mmetleri ieceklerdir. Peygamberimiz kendisine verilecek olan havz hakknda yle bu yuruyor: "Benim havzmmn bir kenar bir aylk yoldur. Suyu st ten daha beyaz, kokusu miskten daha gzel, kadehleri ise gkteki yldzlardan daha oktur. Ondan bir kerre ien bir daha ebed ola rak susamaz."^^ nsanlar, hesaplar grldkten sonra adna "srat" denilen bir yerden geecekler, m'minler dnyada iledikleri amellerine gre, kimisi sr'atle, kimisi de yava bir ekilde srat' geecekler. Kafir ler ve gnahkarlar ise srat' geerken ayaklar srecek ve cehen neme deceklerdir. Peygamberimiz Srat hakknda yle buyuru yor: "Cehennemin zerine srat kurulacak, ondan ilk geen ben ve mmetim olacaktr. O gn peygamberlerden baka konuan bulun mayacak. O gn peygamberlerin duas "Allahm, selmet ve sel met" eklinde olacaktr... nsanlar (iyi) amelleri sayesinde oradan sratle geeceklerdir."^ Ahiret gnnde btn peygamberler iin efaat haktr. efaat demek, peygamberler ve Allah katnda dereceleri yksek olanlarn Allah'a yalvarmas ve bunun sonucunda gnahkr olanlarn g nahlarnn affedilmesi, gnah olmayanlarn ise daha yksek dere celere ermesi demektir. efaat edenler, efaati kendi iradelerine bal olarak deil, ancak Allah tel izin verdii takdirde efaat edebileceklerdir. Kur'n'da: 'ji
tiJL

i> V'

i> U "Hibir efaati yoktur ki, an efaat

cak o'nun izninden sonra... (efaat eder)"' ve bir dier ayette: V

alt J i l i ;

tsJ ij ^

"O'nun izni olmadka nezdinde

Enbiy Suresi, 47; M'minn Suresi, 102-103 85- Buhar, Rikk, 53; Mslim, Fedil, 9; Tirmiz, Kyamet, 14-15 s*'- Buhar, Ezan, 129, Tevhd, 24; Mslim, man, 81; Msned, 2/293 Yunus Suresi, 255

58

DN BLGLER

edecels limmi?'** buyumluyor. Kfirler iin efaat sz konusu deildir.* Peygamberimiz ise mmetinin gnahkrlarna efaat edecektir. Kendisi yle buyu rur: tj^' i> j h ' ^ ' Jf-^ " efaatim, mmetimden byk gnah ileyenler iindir."" Burada bir hususu vurgulamakta yarar var. Mslmanlara den grev, peygamberin nasl olsa byk gnah ileyenlere bile efaati var, diyerek dinin emir ve yasaklarn hie sayarak yaamak deil, bil'akis o byk peygambere ve onun efa atine layk olacak biimde gayret ve alma iinde olmaktr. b. Cennet ve Cehennem

a. Cehennem: Cehennem kelimesinin szlk anlam, derin ukur demektir. Bu m a n a y a geliinden dolay terim olarak "Allah telann kulla rndan cezaya mstahak olanlar kendisi ile azab ettii yer" ola rak tarif edilmitir.^ Cehennem'in yedi kaps, her bir kapnn ayrlm (ierisine gireceklerden) nasibi vardr.^ Sahabeden Ikrime, buradaki "kap" tabirinin ayr ayr birer tabaka olduunu sylyor.* Alimlerin ounluuna gre cehennemin ksmlar ve buraya girecekler unlardr: 1. Cehennem: Muhammed mmetinin gnahkrlarnn girece i yer. 2. Lezz Hristiyanlarn girecei yer. 3. Hutame: Yahudilerin girecei yer. n Jii r lLUi r

4. Sair: Sbilerin (yldzlara tapanlarn) girecei yer. !fcfJ' i

Balcara Suresi, 255 Mddessir Suresi, 48 Eb Drad, Snnet, 21; Tirmiz, Kjyamet, 11; bn-i Mace, Zlid, 37 bn-i Manzr, Lisn-ul-Arab, 12/112 Hcr Suresi, 44 bn-i Kesir, Tefsr-ul-Ku'n-el-Azm, 4/454 (8 ciltlilc tab')

AKAD

_59

5. Sekar: Mecslerin (atee tapanlarn) girecei yer. 6. Cahm: Arap mriklerinin girecei yer. 7. Hviye: Firavn, adamlar ve mnafklarn girecekleri yer.* '^if^^

Bu taksimde en stn en hafif olan ksmdr. Zira Firavnn ce hennemin en iddetli azabna sokulaca^ ve mnafklarn da ce hennem ateinin en aa derekesinde olaca Ku'n'da bildiril mitir.^ Bununla beraber ad geen tabakalarda baka kimselerin cezalandrlmamas sz konusu olamaz. Zira Cenab Hakk diledi ini diledii gibi azab eder. Cehennemin yakt insanla ta olacak tr.' Cehennemliklerin yemekleri zakkum, iecekleri de jmzleri kavuran ok scak bir svdr. Cehenneme gidenlerden kfir olanlar orada ebed kalacak, g nahlar sebebiyle cehenneme giden m'minler ise orada ebed ol mayp cezalarn ektikten sonra oradan karlacaklardr. 6. Cennet: Cennet kelimesi, szlkte bitki ve aalarla rtl yer anlam na gelir. Terim olarak, m'minlerin ierisinde ebed olarak kala caklar, pek ok eitli nimetlerle bezenip donanm hiret yurdu dur. Orada m'minlerin can ne isterse ve arzu ederse vardr. Orada kin, bo laf ve gnaha sokacak herhangi bir sz iitilmez. Cennette altndan rmaklar akan kkler, trl trl meyveler, ku etleri vardr.!^ Orada st, su, bal ve m'minlerin iecei arb rma vardr. Cenneti tasvir eden pek ok Kur'n ayeti vardr. Bunlardan bir tanesinin mealini aaya alyoruz.

El-Ctni' Li ahkm-il-Ku'n, Kurtub, Kahire 1967, 10/30 "5- fr Suresi, 46 Nisa Suresi, 145 Tahrm Suresi, 6 S"- Sfft, 62-67; Kehf, 29 Zmer Suresi, 31 1- Hcr Suresi, 47-48; Vka Suresi, 25 Vka Suresi, 21 102. Muhammed Suresi, 15

60

DN BLGLER

"man eden, bir de gzel ameller ileyen kimselere mjdele ki, altlarndan rmaklar akan cennetler onlarndr. Kendilerine ne za man onlardan bir me3fve rzk olarak yedirilse her defasnda, "Haaa bu, evvelce (dnyada) rzklandmz eydi" diyecekler ve o rzk birbirinin benzeri olmak zere kendilerine sunulacak. Orada ok temiz eler de onlarndr. Hem orada onlar ebed kalcdrlar."*"* Cennet nimetlerinin en by Allah'n honutluunu kazan mak, O'nun cemlini grmektir. "Allah'n honutluu, (btn cen net nimetlerinden) daha byktr."*"* Bir hads-i erifte efendi miz yle buyururlar: "...Cenab Hakk perdeyi kaldrr, artk cennettekilere rablerine bakmaktan daha ho gelecek hibir ey veril mi olmaz."*"^ Ehl-i snnet alimlerine gre cennet ve cehennem yaratlm olup u anda mevcutturlar.*" Daha nce de ifade ettiimiz gibi lmden itibaren balayacak olan hayat ile ilgili olarak anlatlanlarn, mahiyetini, hakikatini bizler akl ile kavrayamayz. Bunlarn idrak edilememesi, inkar edilmesini gerektirmez. Bu bilgilerin kayna vahy olduu iin Al lah ve raslne iman olan herkes hiret alemi ile ilgih peygambe rin haber verdii ve Kur'n ayetlerinin dile getirdii her hususu te reddtsz kabul ve tasdik eder. Hulasa: Ahirete iman demek, da ha yksek ve ebed bir hayata iman demektir. c. Ahiret yeri ve inancnn nemi: insan hayatndaki

Ahirete inanmann gerek fert, gerekse toplum asndan byk nemi vardr. Bu inancn nemini muhtelif ynlerden ele alrsak unlar sylemek mmkndr: 1. Ahirete inanmak, her eyden nce insann yaantsnda bir gaye noktas oluturarak ona bir yn verir. nsan bu sayede yara">3- Baliara Suresi, 25 >" Tevbe Suresi, 72 Mslim, man, 80; Tirmiz, Cennet, 16; A.b. Ahmed, Msned, 4/332, 6/16 Sa'dddn Teftezn, erh-u Akid en-Nesef, Der Saadet, tab- Sn, 1320, Shf. 138-130

AKD

61_

tltaki hikmet ve srr renir. Bylece cenab Hakkn: '-.j1 Jl^ 'JJL 'l o i fs" "nsan ba bo olarak braklacak m sanyQj,"i07 ayetinde ihtar eyledii gibi, babo yaratlmadn, gei ci dnya hayatnda yaarken ebed hayat kazanmann yollarn renir. 2. Ahirete inanan kimse o alemde ekilecei soruyu dnerek hem dn,hem de dnyevi grevlerini eksiksiz olarak yerine getirir. 3. Ahirete inanan insanlardan oluan bir toplumdaki kimseler doruluktan ayrlmazlar. Ticaret, al-veri ve kazanlarnda hak k ve meruiyeti gzetirler. Aldatma, hile ve rvet gibi eylere ya namazlar. 4. Ahiret inancn benimseyen kimsenin en kt durumlarda bi le, midi kaybolmaz. Karlat zc olaylarda acs hafifler. Ha yat boyu bana gelen musibetlere katlanma gcn kendinde bulur. 5. Ahirete inanan kimse, ar bir ekilde dnyaya bel bala maz. Bakalarna iyilik etme fikrinde olur. Yaamakta olduu dn yann aldatc bir hayat olduunu grr, bilir. 6. Komular ve milletler arasndaki mnasebetlerin gzel ve salam olmas, ahirete iman dncesi ile temin edilebilir. Zira bu inantaki insanlarn iman ne kadar kuvvetli olursa, kk-byk topluluklar arasndaki ilikiler de o kadar salam olur. Zira herkes kendi had ve hududunu amaz, bakasnn hakkna saygl olur. 7. Ahirete inanmak, insanlarn'bar duygularn kuvvetlendi rir. Zira bar duygusunun temelinde adalet fikri vardr. lh ada let prensibinde bulunduu kadar, baka bir dncede adalet fik rini salam bir ekilde bulmak mmkn deildir. 8. Ahirete inanan kimse herkes iin en byk musibet olan lm halinde bile mutlu olabilir. Zira kendisini bildiinden beri bu inan sayesinde lmne kadar yapp geride brakt hayrl iler gznn nne geldike gnl ferah ve huzur duygular ile dolar. te yandan bu inanta olan bir kimse iin lm, bir yok olma de il, yepyeni ve sonu olmayan bir hayatn balangcdr.

Kyame Suresi, 36

62

DN BLGLER 7. K A Z A V E K A D E R E I M A N :

Kaza ve kadere iman demek, Hz. Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvin sfatlarna iman demektir. Bir baka ifade ile bu sfatlara ina nan kimse kaza ve kadere de inanm olur. Kaza ve kader problemi nin bu sfatlarla ilikisi itibariyle kaza ve kadere iman demek, hayr er, iyi kt, cansz ne varsa bunlarn hepsinin Hz. Allah'n bilmesi, takdir ve dilemesi, yaratmas ile olduuna bunlarn akbet itibariy le ne zaman ve ne ekilde meydana geleceklerinin nceden bilinip, Allah tela tarafndan ona gre yaratldna inanmak demektir. Kaza ve kadere inanmak, imann alt esasndan birisi olarak, Kur'n ayetlerinde ak bir biimde zikredilmemitir. Bununla be raber, Ra'd 8, Hcr 21, Furkan 2, Kamer 49 ayetlerinde kader me selesine iaret edilmitir. Bununla beraber Hz. Peygamber hadis lerinde kadere iman'n imann artlarndan biri olduunu ifade bu yurmutur. Cibril Hadisi olarak mehur olan hadiste, Cebrail aley hisselm, "Ey Allah'n rasul iman nedir?" sorusuna peygamberi miz, cevap olarak imann alt esasn sylemi, kadere iman' da bu alt esas arasnda saymtr."*"* Ehl-i snnet mezhebinin nemli bir temsilcisi olan Matrid mezhebine gre kaza ve kadere inanmak yle izah edilmektedir: "Kader ve kaza, insanlarn hr iradeleri ile tercih ettikleri ey leri, nerede ve ne ekilde tercih edeceklerini, ezelde Allah telann bilmesi, bu bilmeye gre dilemesi, ve bu dilemeye gre takdirde bu lunup, vakti gelince kudret ve tekvin sfatlaryla kulunun yapt seime gre yaratmasdr." Bu yoruma gere Allah'n ezelde-sonsuza kadar olacak eyleri bilmesinin, insanlarn tercihi zerinde zorlayc bir fonksiyonu yoktur. Bir baka deyile, insanlar yaptklar eyleri, Allah tel nceden bildii iin yapmyorlar. Bil'akis, ilerde insanlar yapaca iin ezelde Allah bunlar biliyor. rneklerle bu fikri aklayalm: rnek: nsanlar bir takm astronomik hesap ve gzlemlerle ayn ve gnein ne zaman tutulacan bilebiliyorlar. phesiz, g ne ve ay tutulmas olaylar, nceden insanlar bildii iin meyda na gelmiyor.
Mslim, man, 1; Eb Davut, Snnet, 15; bn-i Mce, Mukaddime, 9

AKAD

63

Bir baka rnek: Bir insan, ocuunun zelt, ezberleme ve anla ma g ve kabiliyetinin stn olduunu, ocuk daha okula gitme den veya daha ileri snflara gemeden bilebilir. nsann ocuunun bu durumunu bilmesi, ocuun ilerde baarl olmasn kesinlikle etkilemez. Nice ocuklar vardr ki nceden ana-babas tarafndan zek ve kabiliyetli olduu bilindii halde, ocuun iradesiyle yapt tercihler dorultusunda az baarl veya baarsz olmulardr. u husus unutulmamaldr ki kader, i yzn, mahiyeti ve hakikatini ancak Hz. Allah'n zebildii bir srdr. nsan akl ka der gibi muazzam bir muammay zmekten acizdir. nk snr ldr. Zaman kavramyla yorulmutur. Biliyoruz ki insan akl ve beyni belli bir olgunluk dnemine gelmedike tm fonksiyonlarn yerine getiremez. Belli bir yatan sonra da ksm veya tamamen hafza kayb, bunama gibi sonularla karlamaktan kendini kurtaramamaktadr. te yandan insan akl, ilh ilim, kudret ve iradejri kavrayabilme g ve kabiliyetini haiz deildir. te insan ak lnn kader srrn zememesinin sebebi burada yatyor. manl bir kimse kaderin srrn zmeye almak yerine il h takdire teslimiyet gsterir. Peygamber (sav) kader konusunda tartmakta olduklarn grd sahabe topluluuna: "Siz bu nunla m emrolundunuz? Ben size bunun iin mi gnderildim? Sizden nce geen topluluklar, bu konuda tartmaya girdikleri vakit helak olmulardr. Bir daha sakn bu konuda tartmajanz" buyurmulardr. a. Kaza ve Kader a. Kader nedir? Kader szlkte, miktar, l, bir eyi belli bir lye gre yap mak, tayin etmek, belirlemek manalarna gelir. Terim olarak "Al lah telann ezelden ebede kadar vuku bulacak eylerin zaman, yer, zelhk ve niteliklerini, ezelde (yani olan daha yok iken) bilip, bildii ekilde snrlandrmas ve takdir etmesidir" Buna gre ka der, Hz. Allah'n ilim sfat ile ilgili bir husus olmaktadr. Bir ba ka deyile kader, kinatn ve kinattaki tm yaratlmlarn, belli
Tirmizi, Kader, 1

nedir?

Tanm

ve irade

ile

ilikisi:

64

DN BLGLER

bir dzen ve lye gre idaresini yrten ilh bir kanundur. Bir nceki konuda da ifade olunduu gibi kadere Ku'n'm muhtelif ayetlerinde iaret edilmitir. 6. Kaza nedir? Kaza kelimesi, szlkte bir eyi sonuna kadar getirmek, yani bir eyi sz ve hareketle tamamlamak manasna gelir. Bu kelime ayn zamanda yerine gre, emir, hkm, beyan ve yaratmak ma nalarna da gelir. Terim olarak kaza: "Cenab hakkn, ezelde tak dir ve irade buyurmu olduu eyleri, zaman gelince ezeldeki bil gi ve takdirine uygun olarak yaratmasdr." Buna gre kaza, cena b Allah'n tekvin sfat ile ilgili bir husustur. c. Kaza ve kaderin irade ile ilikisi: Kainatta cenab Allah'n bilgisinin, iradesinin, takdir ve yarat masnn dnda kalan hibir e5rin var olduunu tasavvur etmek mmkn deildir. Kinatta vuku bulan her olay, insanlann ve di er varlklann her trl i ve davranlar Allah telann yaratma s ile meydana gelmektedir. Bir yet-i kerimede yle buyuruluyor: jjlli, JS jJLk ll "Allah (cc) her eyin yaratcsdr."**" Bir baka ayette de [ j j ^ l. j ^ k s i l JJij "Allah (cc) sizi ve sizin yaptklannz yaratmtr."*** nsann dier varlklara nazaran daha mkemmel oluu ve in sann yapt eylerin pek ounu iradesi ile yapmas, bu konuda bir eliki gibi grnmemelidir. Aslnda insanlarn irade sahibi ve dilediini yapma kabiliyetinde olmas da Allah telann dilemesi ve yaratmas iledir. Cenab Hakk'n insan iyiyi ktden ayrma, dilerse iyiyi dilerse kty yapmaya istidatl olarak yaratm ol mas yzndendir ki, insan iyi veya ktden birini tercihinden dolajn ceza yahut mkfata; bir baka deyile sorumlulua muhatap tr. Bu konunun zn bir cmle ifade edersek yle deriz. leri meydana getirmek hususunda semek kuldan, yaratmak Al lah'tandr. Kul iyi veya ktden birini seer, Cenab Hakk da onun

Zmer Suresi, 62 Sfft Suresi, 96

AKD

65

seip tercihi etmi olduu eyi yaratr. Kul herhangi bir e3d yapp yapmamakta serbesttir, insanda bylesine serbest, hr bir irade nin bulunduunu, dolayisiyle yaptklarndan sorumlu olduunu gsteren ayetler vardr. Cenab Hakk buyuruyor:

"Gerekten biz ona (insana) yolu gsterdik. ster kredici (ol sun), isterse nankr.''^^^ ui^V^ ljjj "Biz ona (insana) iki yol gsterdik"!!^ A- 6^ v ' ^ j ^^i i> C^' "Nefsini tertemiz yapan ki i muhakkak umduuna ermi, nefsini alabildiine (gnahla) r ten de zarara uramtr."^" ^ j l l ^ ll.,_yAiJs "Her nefis kazand ey karlnda sorumludur."!! ^lUj^lul ^ j 4 . . , ' " , i a Jllo J ^ ^ > "Kim iyi amel ilerse, kendi lehine. Kim de ktlk ederse bu da kendi aley hinedir. Rabbin kullarna zulm edici deildir."!!^ Bu ayetler gsteriyor ki Allah Tel, insanlara nelerin iyi, ne lerin kt olduunu aklam, iyilik ileyenlerin felah bulacan, ktlk ileyenlerin cezaya maruz kalacaklarn bildirmitir. Ayr ca bu ayetler, insann serbest iradesi ile dilediini seip, yapt se ime gre muamele olunacam ifade etmektedir. h. Hayr ve err Allah'tandr

Ehl-i Snnet'e gre bu kinatta vuku bulan ve ilerde vuku bu lacak olan her ey, Allah'n irade ve kudreti ile olmaktadr. Yani Al lah Tela hayr irade edip yaratt gibi, erri de irade edip yaratr. O'nun iradesi ve yaratmas dnda hibir ey vcuda gelmez. Fa kat yanl bir anla5aa yol amamas iin, hem de edeb ve terbiye icab olarak, -mesel- "Kfr ve fsk' Allah irade etti" denmez. Ni tekim yer ve gkler ve bunlarn ierisinde bulunan tm varlklar
"2. insan Suresi, 3 Beled Suresi, 10 ems Suresi, 9-10 Mddessir Suresi, 38 Fussilet Suresi, 46

66

DN BLGLER

O'nun mlknde bulunduu halde "Allah'n oullan ve kzlan var" denmez. Bu konudaki Ehl-i Snnet inann u esaslarda zetleyerek ifade edebiliriz: 1. Bu kainatta hayr olsun, err olsun, her ey Allah'tandr. Bunlarn hepsini irade eden ve yaratan Allah'tr. nk: Bu lem de err olarak grlen eylerin yaratcs Allah olmasayd, Allah Telann yaratmas -h- snrl olur, dolaysyla -h- err olan eyleri yaratmak zere bir erik ve yardmcya muhta olmas la zm gelirdi. 2. errin Allah'tan olmas, onun hakk, gerek ve makbul olma sn gerektirmez. nk Cenab Hakk'n erre rzas yoktur. Her ne kadar erri Allah yaratyorsa da onu kendi iradesiyle kazanan kuldur. O halde, Allah'n honut olmad erri kazanmak makbul olmaz, bilakis cezay gerektirir. 3. Baz eyler vardr ki bizler bunlann yaratlmasndaki hik meti ve srn kavrayamayz. Bu sebeple onlan err telakki ederiz. Halbuki bunlar sebebiyle neticede bir ok kazan ve faydalar do ar. Mesel: Kfr ve irk olmasayd Allah Telaya man etmek nasl yce olurdu? Din-man mdafaas urunda, Allah yolunda sa vamak, sonunda lm veya sakat kalmak ihtimallerinden dolay err gibi grnr. Fakat zaferin kazanlmas, hayrn t kendisi ol duu gibi, lm ihtimline gre ehitlik, sa kalma ihtimaline g re de gazilik gene haynn t kendisidir. 4. Eyann mahiyeti ve gerek deeri, ztlarnn mevcudiyeti ile anlalr. Cenab Hakk, ztlar ztlardan, mesel l olandan hayat, hayat sahibinden ly, kurudan ya, yatan kuruyu karr. Nitekim lezzetler elemlerden, bir byk lezzet, elemden kabilmektedir. Bazen hasta olmak, zntl bir devre yaamak, saln ve saadetin kymet ve lezzetini artrr. Bundan da anla lyor ki elemi de lezzeti de yaratan Allah'tr. Ve bilinmelidir ki Ce nab Hakk bunlar bouna yaratmamtr. zet olarak diyebiliriz ki, Ehl-i Snnet'e gre err, yaratcs Allah olmasna ramen, O'na nispet ve izafe olunmaz. Zira O'nun zt da, sfatlar da mut lak kemal ile muttasftr. O'nun yaptklar srf hayr, adalet ve

AKD

67

hikmettir. O'nda asl err yoktur. err yaratklarnda ve onlarn yaptklarndadr. c. Rzk ve ecel ile ilgili Ehl-i Snnetin gr:

a. Rzk kelimesi, szlkte faydalanlan ve verilen ey mana snda bir kelimedir. Terim olarak "Allah telann canllarn yiyip, iip, faydalanmalar iin verdii eydir." Bu tarife gre nzk, hell olanlara amil olduu gibi, haramlara da amildir. Rzk mesele sinde Ehl-i Snnet'in gr yledir: 1. Rzk' veren ancak Allah Tela'dr. Bu hususu u yet-i ke rme ak bir ekilde ifade etmektedir." Yerde yryen hibir canl hari olmamak zere nzklan Allah'a aittir."**'' 2. Haram olan eyler, onu kazanp elde eden kimse iin rzktr. Haram, kazanana nispetle n z k ise de, haram kazanmaya Al lah telann rzas yoktur. nk cenab Hakk hell kazanlmas n, hellden yenmesini emretmitir. " Allah'n size rzk olarak verdii eylerden temiz (ve hell) olarak yiyiniz."*** 3. Herkes kendisi iin takdir edilen nzk yer. Kimse, kimsenin rzkn yemez. Dier konularda olduu gibi rzk da Allah telann irade, tak dir ve yaratmas iledir. Bu itibarla alp abalamak, ilh takdir deki rzkn miktann oaltamad gibi azaltamaz da. Fakat in san iin neyin, ne zaman, nerede ve ne kadar takdir edildii me huldr. Bu yzden "almak rzk azaltp oaltmaz" gerekesiyle, almay terk etmek deil, takdir edilen nzk' elde etmek iin gay ret iinde olmaya, rzkn peinde komaya almak gerekir. b. Ecel kelimesi, szlkte vakit, belirlenen zaman, bir mdde tin sonu manasnadr. Terim olarak: "Her bir canl varln hayat nn sona erecei, Allah tarafndan takdir edilmi vakte ecel denir." Her eyi yaratmak, yaatmak ve nzklandrmak Cenab Hak kn takdirinde olduu gibi, onlann mrlerini sona erdiren de O'dur. Her ne suretle olursa olsun, canllar iin takdir edilen
Hd Suresi, 6 Naili Suresi, 14

"8.

68

DN BLGLER

"ecel"in vakti gelince lm olay meydana gelir. Ecel olay geciktirilemedii gibi, vaktinden ne de alnamaz. Bu hakikat Kur'n'da yle ifade ediliyor: jj^ V'.j V j .Cu jj^
^UUJV

jM-l^'

'j*^ J V '

"Her mmetin bir eceli vardr. O ecelleri gelince, ne bir saat ge ri brakabilirler, ne de ne alabilirler."** J^ ^ 'J,' i JJi > l y j "Halbuki Allah (cc) hibir kimseyi eceli gelince asla geri brakmaz."*^" Ehl-i Snnet'e gre birisi tarafndan ldrlen kimse de kendi si iin Allah telann takdir ettii ecel ile lmtr. Burada aklanmas gereken bir nokta var. yle ki: lm olay, her ne suretle olursa olsun, Allah tarafndan tak dir buyurulan ecel ile meydana geliyor. lm' yaratan Allah'tr. O halde katilin suu nedir? Katil niin cezalandrlacaktr? Kader konusundaki izahattan anlalaca zere, kulun hr iradeye dayal tercihine gre ceza veya mkfat esastr. Burada katil, hem Hz. Allah'n yasaklad ldrme iine teebbs ve onu gerekletirmekten, hem de hr iradesiyle "kt"y tercih etme sinden dolay cezaya mstahak olmaktadr. nsan, kendisi iin takdir edilen ecel'in ne zaman olduunu bil medii iin, bir hads-i erifte de ifade edildii gibi yarn lecekmiesine ahireti iin, hi lmeyecekmiesine dnyas iin alma l,*^* bakasnn hakkna tecavzden saknmaldr. d. Tevekkl ve esbb'a tevessln slm'daki yeri:

Tevekkl kelimesi, szlkte gvenmek, dayanmak ve bir ii bakasna havale etmek manalarna gelir. Terim olarak:" Bir konu da hedefe varmak iin, icbeden sebeplerin gereini yaptktan son ra Allah'a dayanp gvenerek, artk ii O'na brakmaktr."

A'raf Suresi, 34 >20- Munflin Suresi, 11 121- Abdurraf el;Munvi, Feyd-uLKadr, 2/12

AKD

69

Tevekkln gerek szlkteki, gerekse stlahtaki manas, al may terk etmeyi, sebepleri yerine getirme iini brakmajn gerek tirmez. Zira Cenab Hakk, bizim tabiat k a n u n u dediimiz, bir ta km deimez, deitirilemez kanunlar koymutur ki, bunlara "Snnetullah" denir. Cenab Hakk:

ILJI

l J l=w5 j j j

"Sen A l

lah'n kanununda asl bir deiiklik bulamazsn''^^^ buyuruyor. Bir rnek vererek konuyu bir nebze aalm. Bilindii zere ta biat kanunlarna gre souk, tr. Mikroptan korunmayan has ta olur. Bu itibarla souktan korunmayan kimse, tevekkl etmekle souun getirecei bir takm tehlikelerden kendisini kurtaramaz. Nitekim tedavinin gereklerini tevekkl ederek terk eden kimse salna kavuamaz. Ancak, soua kar tedbirini alan, hastala kar tedaviye bavuran kimse, tevekkl ederse artk Allah'n koru masnda olur. Cenab Hakk, tevekkln byle olmas gerektiini Kur'n'm da byle tlyor: cj^'jLJ L=4 '" O' lj^ ^j^ 'jL

"Bir kerre azm ettin (iin gereklerini yerine getirdin) mi, artk Al lah'a tevekkl et. Muhakkak Allah- Tela tevekkl edenleri sey g j , "123

Peygamberimiz efendimiz de devesini salvererek, tevekkl et tiini syleyen bedeviye: "'lAyf^ y s l l " n c e deveni bala, sonra Allah'a tevekkl et" buyurmutur. D e m e k oluyor ki Allah'n istedii ve Raslllah'n rettii te vekkl, sebeplere tevessl etmeyi, terki gerektirmiyor. H e m hangi akln k n d r ki iftini ekip, tohumunu samadan "tevekkl ediyo rum" diyerek oturan kimse mahsul kaldrmay beklesin?

122- Ftr Suresi, 43 123- l-i Imran, 159 2"- Tirmizi, Kyamet, 60

ISLAM'DA ITIKAD M E Z H E P L E R

1. M E Z H E B :

a.

Tanm:

Arapa olan bu kelime, "zal" "he" "b" harflerinden meydana gelmi kkn, ismi zaman ismi mekan sigasndaki "MEZHEP" l gat ynnden yol, gidilecek yer ve bir eyin asl demektir. Felsefi bir terim olarak ise; "Birbirine bal olarak bir btn meydana ge tiren felsef ve ilm teori ve grler topluluudur" eklinde tarif
edilmitir.125

Bahsimiz itikadi mezhepler bahsi olduuna gre felsefi mez hep iin sylenenlerden de istifade ederek itikadi mezhebi yle ta rif edebiliriz; "Asr saadetten sonra itikat konularnda birbirinden ayrlan guruplarn, sistem halinde baz fikir ve hkmleri kabul etmeleridir."!^^ tikadi meselelerin mnakaa edildii ilk sralarda belli inan prensiplerini bnyesinde toplayan ekole mezhep denmezdi. Konu ile ilgili kaynaklan incelediimiz mana "FIRKA" (oulu FRAK) "NIHLE" (oulu "NHAL") "makale" (oulu "MAKALAT") keli'25- Mu'cemul-Vesit, cilt 1, sayfa 317 126- Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, Do. Dr. Yaar Kutluay, s. 6

72

DN BLGLER

melerinin itikadi alanda kullanlan "MEZHEP" kelimesinin yerini tuttuunu grrz. b. tik Fikri Ayrlklar ve Mezheplerin Douu

slm'n ilk yllarnda Mslmanlar ayetleri, ayetlerin ini se beplerini ve gerektiinde yaplan yorumu bizzat peygamberden dinleme imkanna sahiptiler. Hz. Peygamberin Mslmanlarn arasnda yaamas, onlara peygamberin davrann gzleyerek onu uygulamalarn grmek ve her problemin knda bizzat pey gambere problemin arz ile zmn elde etme ansn ltfediyor du. Daha sonra gelen nesiller Kur'n- Kerm'in ana hedeflerini ve ayetlerin ini sebeplerini bilen bizzat anlatan ve aklayan Hz. Peygamber ve ashabndan mahrum kalmlard. Ancak daha sonraki dnemlere gitmeden slm'da ilk fikri ay rln daha peygamberin vefatyla baladn grmekteyiz. Hz. Peygamberin vefat haberi zerine Medine'de Beni Saide adl av luda toplanan Mslmanlar iki gurup idiler. Biri Mekke'den hic ret edip gelenler ki bunlara "Muhacirler" denir. Dieri de onlar karlayp misafir eden ve onlara yardm eden "Ensar'dr". s lm'da siyasi konuda ilk anlamazlk bu iki gurup arasnda k mtr. Muhacirler kendilerinin ilk Mslman olduklarn Din u runda mallaryla, Canlaryla mcadele ettiklerini ve hatta b u uurda vatanlarn terk ederek hicret ettiklerini, dolaysyla Emir yani halifenin kendilerinden olmas gerektiini ileri sr yorlard. Ensar yani Medine'li Mslmanlar ise yle dnyor lard. Her ne kadar dine giriimiz muhacirlerden sonra ise de, a yet biz olmasaydk onlar bu seviyeye gelmi olamazlard. Bu ba kmdan Devletin bana bizim adaymz olan Sad bin Ubade ge melidir. Aralarndaki konuma gittike uzad, ikili bir sistem tek lif edildi ve bunun da birtakm mahzurlar olaca kanaatiyle on dan da vazgeildi. Hz. Ebubekir'in peygamberimiz tarafndan rahatszl nede niyle imamete geirilmesi ve peygamberin "mamlar Kurey kabi lesinden olacaktr" eklinde peygambere atfedilen bir rivayet ortaTarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, Do. Dr. Yaar Kutluay, s. 31

AKD

73

ya atlmas zerine cemaat Hz. Ebubekir'in emirlik makamna ge irilmesine karar verdi. Hz. Ali'nin bat etmekte gecikmesi, ihtilaf gibi gsterilse de bu gerekte doru deildir. Ne var ki Hz. Ali seimden sonra da bu ko nuda tahrik edilmitir. Ancak, kendisi halifeye biat etmi ve hali feden sonra baz yalanc peygamberlerin zuhuru ve Zekt verme mek iin direnenlerin dnda fevkalade ciddi bir ihtilaf olmam tr. Bu konular ise ksa zamanda halledilmitir. Hz. Ebubeki'in hi lafetinden sonra Ashabn reyiyle hilafet makamna gelen Hz. mer devrinde ihtilafa rastlamyoruz. Hz. mer'in lmnden sonra hi lafet makamna geen Hz. Osman dneminin ilk alt yl da ihtilaf lara sahne olmaz. Ancak, bundan sonraki dnemler iin honut suzluklar bagsterir. Ganimetlerin taksimi ve Emevi slalesine gsterdii yaknlkla itham edilmeye allr. Hz. Osman'n icraat noktada tenkit edilir. I. Halife, develere arazi tahsis etmitir. II. Mushaflar yaktrmtr. III. Emevi ailesi mensuplarna mevkiler vermitir. Yaplan bu tenkitlerin birincisinde bu develer, zekat olarak toplanan develerdir, ikincisinde yaklan mushaflar, zerinde ihti lafa dlen mushaflardr. Son noktada ise mevki verilen kiiler adil ve dirayetli kiilerdir. Durum ne olursa olsun halifenin icraat tenkide uruyordu. Msr, Suriye, Hicaz ve Irak blgelerinde ho nutsuzluk vard. te tam bu durumda ortaya bir isim kyor Ab dullah bin Sebe. Mehur tarihi Taberi onu yle tantyor; Abdul lah bin Sebe San'al bir yahudidir. Annesi Siyanidir Osman bin Avfan zamannda Mslman olmu, bilahare sapk fikirler yaymaya balamtr. nceleri Hicaz, Basra ve Kfede iken sonra am'a git mitir; am'da fikirlerine taraftar bulamam ve aksine amllar kendisini srmlerdir. O da bu defa Msr'a gitmitir. Msr'da yle konumutur; "Tuhaftr insanlar sa'nn dneceini kabul ederler de Muhammed'in dneceini kabul etmezler. Oysa Allah Kur'n'da yle buyurmutur. "Kur'n' uymay sana farz klan Al lah seni dnecein yere dndrecektir (Kasas 85). Binaenaleyh Muhammed'in dnmesi sa'nn dnmesinden daha dorudur."

74

DN BLGLER

Bundan sonra Ric'at hakknda konumaya balayp taraftar bu lunca bu defa ii daha ileri gtrerek her peygamberin bir vasisi vardr, Hz. Ali de Muhammed'in vasisidir. Muhammet peygamber lerin sonuncusu, Ali de vasilerin sonuncusudur. yle ise, Muham med'in vasiyetini tutmayp haksz olarak mmetin bana geen den daha zalim kim olabilir? yle ise Ey mmet! derhal harekete gein emirlerinizi zorlajan ve mmeti bu yola arn diye gizli mektuplar yazmaya balar ve Msr'da bu fikirler taraftar bulur. Nihayet altyz kiilik bir gurup umre bahanesiyle Msr'dan kar doru Medine'ye gelirler, grmeler balar ve tarihte byk bir facia olan Hz. Osman'n ldrlmesi neticelenir. Ancak, mesele bit mez slm'da kin nefret ve frkalarn itikadi ve siyas nitelikli mez heplerin ortaya kt, ashabn guruplara ayrld ihtilaf kaps nn ardna kadar ald, artk Mslmanlarn kllaryla kar karya gelip birbirlerini ldrmeye baladklar bir dnem bala m oluyordu. Bundan sonra toplanan Ensar ve Muhacirler Hz. Ali'yi Halife olarak seer ve kendisine biat ederler.^^ Hz. Ali'ye herne kadar Medine'de biat edilirse de eitli belde lerde biat edilmez. zellikle am'a Muaviye bu ie kar kar ve Hz. Osman'n kann talebeder. Hz. Aie de Halifenin kann talep etmektedir. Bu bakmdan tarihte mehur Cemel Vak'as, arkasn dan Hz. Ali ile Hz. Muaviye arasnda Sffin muharebeleri olur. s lm tarihinde Hz. Osman'n katli olayna katlan bu byk toplu lua Sebeiyye ad verilmektedir. Sonralar bu deyim mfrit iilere ad olarak kullanlmtr. tikadi ynden ayrlmalarn eitli sebepleri olmasna ramen bunlarn hibirini dieri olmadan mnferiden dnmemiz mm kn grnmemektedir. Hilafete u veya bu ahsn gemesinin da ha uygun olacan ileri srerek ayrlan bir gurup, mevcudiyetini devam ettirebilmek iin baka farkl grler tespitine uram tr. Mesela hakemlerin verecei hkm ve ona dayal olarak Hz. Ali'nin halifeliini reddedenler olarak ortaya kan haricilerin, yl lar getike daha baka konular zerinde durmalar bunlarn baz larnda birleilirken, bazlarnda birbirlerini kfir sayacak kadar ayrlmalar bunu gsterir. Balangta ihtilaf sadece hakem ve Ali
Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, Do. Dr. Yaar Kutluay, s. 44

AKD

75

ken sonralan kader, insanlann iledikleri fiillerin durumu, Allah'm Kelam sfatnn yaratlm olup olmad, ldrlen putpe restlerin kadn ve ocuklarnn durumu vb. maddelerin zerinde durulmaktadr. iiler iinde durum ayndr. Hz. Osman'dan sonra halifelie en uygun kimsenin Hz. Ali olduu hkmnde birleenle re ii denilirken, Cemel ve Sffin savalarnda ve sonrasnda onu destekleyen btn mslmanlarn sfatlan bu iken, arada asrla rn gemesiyle bambaka hviyette ve kuruluta ii mezheplerin ortaya kmas bunu gstermektedir. tikadi yahut kelami konu larda deil, kimlerin mam olaca hususunda dahi btn ii mez hepleri anlaabilmi deillerdir. Mezheplerin balangcnda siyas aynlklar, daha ak tabirle Dinin iktidar yolunda istismar bahis konusudur. Mezhepler tarihi bu istismarn tipik rnekleriyle doludur. Modern aa kadar bu e kilde devam eden tarihte 19 ve 20. Asrlarda baka bir faktr de ie katlmaktadr. Bu, batl Devletlerin slm dnyasndaki Mezhep aynlklann kendi menfaatleri iin kullanmalar hususudur. Hin distan, ran, Arabistan, Libya vb. lkelerinde son asr iinde giri ilen faaliyetler bunun tipik rnekleridir. c. Ehl-i Snnetin Blmleri:

Ehli snnet demek; Hz. Peygamber aleyhisselat vesselamn gsterdii yoldan gidenler, O'nun snnetine yapanlar demektir. Ehli snnetin umdesi, kitap ile snnettir. Ehli snnet, itikat husu sunda kitap ve snnete dayanarak bunlann zahirini ihtiyar eder ler. Bununla beraber hasm reddetmek, yahut kalbe daha ziyade gven vermek iin akli olan asllara da mracaat ederler. u k smlara aynlrlar: 1. Sele fiye: Ehli snnet "Mtekaddimin" -ncekiler- ve "Mteehhirin" -Sonrakiler- diye iki ksma ayrlr. 1. Mtekaddimin -ki bunlara selef te denir. Takriben hicri 300 ylma kadar yaayan, srayla; Ashab. Tabiin, Etbauttabiin ile, onslm Dn, A. Hamdi Akseki, s. 49

76

DN BLGLER

larn izinden giden, bilginler, fakih ve mcteiitler, muhaddisler o unluudur. Bunlar Allah' kelam sfatlaryla muttasf, noksan s fatlardan mnezzeh bilmiler, kitap ve snnetteki mtebiht te'vil etmeden -gerek manalarn Allah'a havale ederek- kabul et milerdir. 2. Mteahhirine gelince bunlar da iki ksma ayrlmlardr. Maturidiler, Eariler.!^ 2. Maturidiler: Fkh ve frat bakmndan mm- Azam'a tabi, itikadi konu larda ise, O'nun gr ve delillerini, kendi zamanndaki icaba gre dzenleyip genileterek itikadi bir mezhep meydana getirmi bu lunan Trkistanl Ebu Mansur-i Maturidiye tabi olanlardr ki ba lca Hanefi mezhebi salikleridir. Bu zat Hicri 333'de vefat etmitir. Matrit O'nun doduu kyn ad olup Semerkand'a baldr. 3. E'ariler: mam afi mezhebinde yetiip, onun fkh esaslarndan ml hem bir itikadi mezhep meydana getiren ve hicri 330 veya 320'de vefat eden Ebul-Hasan'il-E'ariye mensup olanlardr. Bu zat da as haptan mehur Ebu-Musel-E'arinin soyundandr. Maturidi mezhebi daha ziyade Trkistan taraflarnda ve Hanefiler arasnda yayld halde E'ari mezhebi; Msr, Afrika ve Endls taraflarnda yajnlmtr. Salikleri arasnda filerden baka bir ksm Malikiler ve Hanbeliler vardr. Sayca E'ariler Matridilerden oktur. Bu iki mezhep arasnda tali denecek baz gr ayrlklar olmasna ramen her ikisinde ehli bid'ate kar, ehli snnettendirler ve esaslar ortak olarak ksaca yledir: 1. BtQ kainat ve olaylar hadistir. 2. Onlarn yaratcs tek yaratc olan Allah'tr. 3. Allah birdir, kadimdir, kemal sfatlaryla muttasf noksan sfatlardan mnezzehtir. Zaman, mekan ve cismaniyetten m nezzehtir.
Fkh Usul, Hayrettin Karaman, s. 20

AKD

77

4. Sebepleri ve sebeplere bal olaylar yaratan, takdir, tayin ve tespit eden Allah'tr. 5. Hibir eye hibir kimseye hulul etmemitir. 6. Her kim ve her ne olursa olsun birine uluhiyet hkm yk lemek irktir ve kfrdr. Kimin kabri olursa olsun ondan hasta lar iin ifa, fakirler iin servet istemek haram, hatta tehlikelidir. 7. nsanlar yaratan Allah olduu gibi, ilerini de iradei cz'iyyelerine ve kesblerine uygun olarak yaratan Allah'tr. 8. Amel imandan bir cz deildir. Helal ve caiz itikad etmemek ve byle dememek zere byk bir gnah ilemekle mslman dinden kp kfre girmez. O yine M'mindir, fakat salih m'min deil, fask m'mindir. 9. Bir bakan ve tespiti ki bu bakana mam denir. Mslman lar zerine farzdr. Tayin ve tespitin yolu istiare, seme ve bat'tr. Nass deildir. mamn masum bulunmas art deildir. Rasulllah (sav)'den sonra mamete layk olan ve en stn insan Hz. Ebube kir, sonra Hz. mer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali (ra)'dr. 10. slm' kabul etmi, ibadetinde kbleye ynelen kimseler an cak unlardan birini yapmakla tekfir olunurlar. a. Allahzlcelal'i inkar, b. O'na e ve ortak tanmak, c. Peygamberlii ve peygamberi inkar d. Tevatr yoluyla sabit olmu zarurat diniyyeden birini inkar, e. Haraml veya helallii kati nassla sabit ve zerinde icm vaki olmu helala haram, harama helal demek ve byle inanmak. 11. yiler Allah'n vadettii mkafatlara nail olacaklar gibi k tlk edenlerde ilh cezaya arplacaklardr. Ancak, Allah diledi i mmin kulunun gnahlarn affedebilir. te nurlu evresini bu izgilerin meydana getirdii Ehli Sn net, Allah'n kendilerinden raz olduunu bildirdii bahtiyar zm redir. Srat mstakim zere olanlar da bunlardr.
2. T A R I H I S E Y I R I I N D E M E Z H E P H A R E K E T L E R I

Mslmanlar, Hz. Peygamber vefat ettiinde her bakmdan em niyete alnm ve gayet dzenli bir ekilde ilemekte olan bir itimai

78

DN BLGLER

ve filiri sistem devralmlard. tikadi adan Mslmanlarn cevap aradklar nemli bir mesele yoktu. Ancak, nc halife Hz. Osman"n feci ekilde katledilmesiyle (m. 656) balayan olaylar sonun da Mslmanlarn zihinlerinde cevap arayan bir takm sorular belir miti. slm tarihinde mslmanlar ilk defa birbirlerine kar kl ekmi, birbirleriyle kyasya arpmt. len ve ldrlenler ara snda Bedir ashab, cennetle mjdelenmi sekin sahabi mevcuttu. Bu durumda len ve ldrenin hak katnda durumu ne idi? nsan kendisi iin nceden tespit edilen bir kaderin mahkumu mu idi? Yok sa fiillerinde tamamen hr m idi? Allah'n yasaklad byk g nahlar ilemi birinin ki adam ldrme, bunlardan biridir. Din ve insanlar katndaki durumu nasl deerlendirilmelidir? Birtakm olaylara karm Kur'n'daki emirleri yerine getirmemi bir insan iman ve slm'dan km olacak mdr? darecilerin durumu kar snda taknlacak tavr nedir? vs. gibi Mslmanlar inan ynnden Kur'n ve snneti incelemeye ve bir tavr almaya sevk etmitir.*** Hz. Osman'n katliyle Mslmanlar arasndaki mcadelenin sonucunda gurup olumutur. 1. am dnda btn eyaletlerin meru halifesi Hz. Ali'ye ba l olanlar. 2. Hakem olay neticesi aznlk olarak Muaviye'ye bal amllar. 3. Tahkim olaynda Hz. Ali'den ayrlan ve zmreleen Hariciler. Hariciler bilahere kendi aralarnda da ayrla derek 684 y lnda liderlerinin adlarna izafeten Ezrikiye, Necdiye, Sufriye ve badiye olmak zere drt ana guruba blnmlerdir. Harici frka larndan zamanmza kadar gelen tek frka badiyedir. Balang ta Basra'da faaliyet srdren mezkr frka kuzey Afrika'da, Kayravan'da, Libya ve Tunus'ta geici hkmetler kurabilmilerdir. Arap yarmadasnda, Umman'da kurduklar idare zamanmza ka dar gelmitir. 20. Asrn balarnda Libya'da kurmaya altklar "Trablus Cumhuriyeti" 1921'de talyanlarca ortadan kaldrlmtr. Bugn messiriyeti kalmam mezhebin Arabistan'n baz yerle rinde. Umman, Libya, Madagaskar gibi yerlerle Afrika'nn kuze yinde mntesipleri vardr.
amzda tikadi slm Meziepleri, Do. Dr. Ruhi Flah, s. 27

AKD

79

Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Ali ve ehli beytini hi lafete en layk gren ve onu nass ve tayinle "Meru" halife kabul edip, Halifelerin ondan sonra da O'un soyundan olmas gereine inananlara ia denirse de bu durum 680'de Hz. Hseyin'in Kerbela'da hunharca ldrlmesiyle artk ia, Emevilere' kar Hz. H seyin'in intikamn almak, hakkn aramak iin toplananlar ve onlara taraftar olanlar ilk defa ifade ediyordu. Bundan sonraki ia frkalar siyaset sahnesinde grlmeye balarlar.^^^ zellikle 684 ylnda Hz. Hseyin'in intikamn almaya katlmayanlarn kendilerini dverek tevbe etmeleriyle fiilen ia ortaya kmtr. Bundan sonra ortaya kan Elmuhtar b. Ebi Ubeyd es-Safakinin Hz. Ali'nin Hz. Fatma'dan daha domam ocuu Muhammed b . Hanefiyye'nin mamlk ve Mehdiliini ileri srmesi konuya yeni bir vehe vermitir. Muhammed b. Hanefiyye'nin de 701'de vefa tyla gzler Hz. Hseyin'in tek olu Ali'ye evrilir. Zeynel Abidin de denen Ali'nin olu Zeyd ve ondan sonra olu Yahya'ya uyarak onlarn imametini kabul edenlere de Zeydiye denir. Zeyd sonra Kufe'ye geer ve kendisine biat eden 15 bin kiiyle Halife Hiam'm Kufe Valisi Yusuf b. mer es-Sakafiye isyan eder. 744 m . Sava devam ederken Hiam'm casuslar Zeyd'in adamlarn pheye drrler ve Zeyd yalnz kalr. Zeyd'i terk edenlere Rafzi denir. Sonra da Zeyd ldrlr. Uzun zaman dank olan Zeydiler, A b basi Halifeleri'nin siyasi otoritelerinin zayflamasndan istifade ile Taberistan ve Yemen'de yeniden ayaklanrlar. ki ayr devlet kurarlar. Taberistan'daki Zeydi Hanedan varln 917'ye kadar srdrr. Yemen Zeydilii ise varlm zamanmza kadar srdr mtr. Miladi 12. Asrdan itibaren Thameye kadar snrlarn geniletirse de, Msr'n Osmanllar .tarafndan alnmasyla Os manl hakimiyetine girerler. Miladi 19. yzyl sonlarna doru is yanlara girierek Yemen'in Osmanllardan kmasnda messir balca zmre olurlar. Zeydilik bugn Yemen'in resmi mezhebi du rumundadr. iann 12 mamn tanyan Caferiye koluna ise, mamiye den mektedir. Amelde ve itikatta mam C aferin grlerini kabul et tiklerinden bu ad alrlar. Bugn ia denince umumiyetle bunu
amzda tiltadi slm Mezhepleri, Do. Dr. Ruhi Flal, s. i

80

DN BLGLER

anlamaktayz.!^^ mamiye bir frka olarak 12. mam'm kayb ile balayan gaybeti sura 873 m. le tam anlamyla teesss etmitir. 12 mamdan sonra drt sefirin sonuncusu Ali b . Muhammed'in 940 tarihinde lmyle de gaybeti kbra balar. mamiye ias 10. Asrdan ran'n resmi mezhebi olduu 16. Asra kadar byk bir gelime kaydetmemitir. Ancak mamiye Safeviler sayesinde 1501-1736 yllar arasnda bir Devlete sahip olmulardr! zellik le ah smail ezanda peygamjser adndan sonra, "Ehed enne Aliyyen veliyyllah" szn ekletmi, camilerde Hz. Ebubekir, mer, ve Osman'a lanet edilmesini emretmitir. O'nun Anado lu'ya iilii yaymak iin yapt tahrik ve telkinler Yavuz Sultan Selim'i harekete geirmi 1514 ylnda yaplan aldran savan da ah smail malup edilmise de randaki iilerle Osmanllar arasndaki mnasebetler bazen dostane bazen de dmanca de vam etmitir.!^* mamiye ias 18. yzyldan 20. yzyla kadarki dnemde sa lam bir devlet destei olmadan tabii seyrinde gelime kaydetmi tir. 1905 yllarndaki Anayasa ve meclis almalarnda ii ulema nemli rol oynamtr. 1925 ylnda Pehlevi ailesinin hakimiyeti ele geirmesi. Rza ah'm Avrupai reform hareketleri ve daha sonra yerine geen ehinah Muhammet Rza Pehlevi'nin 1960'larda A K DEVRM adn verdii birtakm faaliyetleri ran'daki Mollalar tarafindan sert tepkiyle karlanmtr. Zira bu reform hareketleriy le Din adamlarnn nfuzlar krlm oluyordu. mamiye iin mam'a inanmak iman esaslanndand. mamn gaybeti halinde i lerin yrtlmesi imamn naibi tarafndan yrtlmesi esastr. Bu konuda son sz, Ayetullah' Uzma ad verilen Mctehid kiiye aittir. Bu inancn neticesi ran'da meydana gelen olaylar srasnda ah'a kar kan ve hareketi balatan Ayetullah Humeyni hapse dilir, dier mctehitler toplanarak Ayetullah Humeyni'yi AyetuUahi Uzma olarak ittifakla seerler. Artk Humeyni ran'n en gl adamdr ve yarglanamaz vasfin haizdir. Oniki mamn naibidir. ran'da karklklar sonucu devrim meydana gelmi ve Humeyni duruma hakim olarak "ran slm Cumhuriyeti" adyla bir devlet
i3=>- amzda tiliadi slm Mezhepleri, Do. Dr. Ruhi Flah, s. 107 amzda tikadi slm Mezhepleri, Do. Dr. Ruhi Flal, s. 115

AKD

8J_

teeklcl etmitir. Yeni Anayasann beinci maddesinde "Ayetullah'i I- Uzma Humeyni" diye yazlmtr. Bylece ran'da ii mez hebi Ayetullah Humeyni liderliinde yeni bir devre girmitir.
3. I N A N V E M E Z H E P H A R E K E T L E R I N I N N L E N M E S I IIN YAPLACAK ALMALAR

nsanln bana gelen birok felaketler, bilgisizlikten yani ce haletten gelmitir. yle ise Batl nan ve blc mezhep ayrlk larna son verebilmenin veya zararn asgariye indirebilmenin en nemli amillerinden birisi cehaletle mcadele olmaldr. Kltr se viyeleri yksek olan aydn toplumlarda insanlarn aldatlmalar ve inanlarnn ktye kullanlmas da mmkn deildir. Bu bakm dan gerekler retilir, batl olanlar da bilinirse sapmalarn nne gemek kolaylar. slm bilgiyi, ilmi emretmi, doruya ancak ak la rehber olan ilimle varlabilecei gereini ortaya koymutur. kinci nemli nokta ki bu da birincisiyle dolayl olarak balan tldr. Blc hareketlerin incelenmesinde grlyor ki, ihtiraslar ve hakim olma, dnya hrs ve dnya menfaati salama arzusu, in sanlar gizli ak birtakm hareketlere sevk etmektedir. Sonuta saf ve inanl kiiler menfur duygulara alet ediliyorlar. yle ise in san unsuruna nem verilmelidir. nsanmz iyi yetitirilmelidir. Bu da eitimden geer, dolaysyla ilmi ve irfan ilgilendirir. ster Ale vi ister Snni veya bir baka grte olsun hepsinden nce Msl man olmak esastr. Kur'n'a gre Mslmanlar birbirlerinin kar deidirler. yle ise inan konusu dnda kalan meselelerde msl manlarn birbirlerini kfir saymalarna gerek yoktur. Zira bu ha reket ne Kur'n'la ne de Peygamberimizin yoluyla badaabilir. Blc hareketlerin tarihi seyrinin hatrlayarak ne feci hadiselere sebep olduunu dnerek, snnisiyle Alevisiyle bize den, Kur'n akna, Rasulllah akna. Ehli beytin ve sahabenin ak na Din ve millet dmanlarna, bu lkeyi paralamak isteyenlere kar Dn, Milli deerlerimize sahip kmalyz.
4. I A M E Z H E B I

i'a kelimesi (ARAPA) kknden treme olup yaygn olarak "taraftar, yardmc ve frka" manalarna gelmektedir.

DN BLGLER

Kur'n- Kerm'de muhtelif yerlerde "Frka, blk ve taraftar, birine uyan ve yardm eden" manalarnda kullanlmtr.!^^ Terim olarak, "Hz. Peygamber'in uflnden sonra Hz. Ali'yi ve ehli beyitten olanlar imamet iin en lyk gren ve onu meru ha life olarak kabul eden ve halifelerin Hz. Ali soyundan olmas ge rektiine inanan topluluklarn mterek addr."

a. Mezhebin

Douu

ve

Gelimesi:

ia mezhebinin mamet meselesinden zuhur etmesi onun siy si hususiyet tamakta olduunu aka gstermektedir. Mezhebin siyasi bir hrka olarak ilk zuhur tarihi Hz. Hseyin'in 10 Muhar rem 61/10 Ekim 680'de Kerbel'da hunharca ehid edilmesini takibeden yllardr. Geri iiliin zuhuru hakknda deiik grler bulunmaktadr. yle ki: ii melliflerden Nevbaht ve Kifult'ya gre bu frka pey gamber zamannda ortaya km, daha o zamanlar Hz. Ali'nin s tnln kabul ederek onun tarafn tutanlarn "Ali as"n mey dana getiren bir topluluk olduklar grlmtr.!^^ Fecrl-slm yazarna gre, Hz. Raslllah'n vefatn mte akip Hz. Ali'nin meru halfe olduu talebiyle ortaya kmtr.!^' Oysa kaynaklarn tetkikinde Hz. Hseyin'in ehid edilmesin den nceki Hz. Ali taraftarlarnda a mezhebinin esaslarn gr mek mmkn deildir. Bununla beraber peygamber zamannda veya onun vefatndan sonra Hz. Ali taraftar olarak meydana gelen tezahr, bir frka ve zmre tekil etmek eklinde deil, Hz. Ali'ye kar manevi bir ballk ve samimi bir dostluktur.!^ te yandan bu mezhepteki prensiplerin ortaya konulmu ve yajalmda muhtar b. Ubeyd es-Sekafi byk rol oynamtr ki bu

" 5 - En'm 65-159, Hcr 15, Meyem 69, Sfft 83, Kasas 4, Rum 32, Sebe 54. '^e- Prof. Dr. Ethem Ruhi Flah, Gnmzde tikad slm Mezhepleri, 98, 11. Bas k, Ankara 1983, Seluk Yaynlar. ' 3 ' - Ahmet Emin, Fecrul slm, Kahire 1964 Taftazn Eb-1 Vef, Kelm lminin Meseleleri, 91, st. 1980, (ev. Do. Dr erafettin Glck)

AKD

83

zatn vefat tarili Hicr 67 yl olup, ileri srd fikirler arasnda Hz. Ali'nin, Hz. Ftmia'dan domam olan nc olu Muham med b. Al-Hanefiyye'nin mamlk ve Mehdilii, gib imam ve ric'at fikirleri daha sonralar ortaya km olup, iann bir kolu olan mamiye tarafindan benimsenmitir.** a mezheplerinin tasnifinde, ok farkl a inanlarnn zel liklerini dikkate alarak tamamn iki ana gurupta toplamak mm kndr. Birincisi: Hz. Ali veya onun soyundan gelenlere ait an grlere taraf tar olanlar. Bunlara Galiye (oulu Gult) denir. ikincisi: Hz. Ali'nin veya onun soyunun mm (Halfe) olmasn kabul etmekle beraber, Hz. Ali soyundan gelenlerin maml konusunda htilafa denlerdir. Bu zellikten dolay bunlara mamiyye denir. Her iki gurubun paralanarak meydana getirdii firkalarn says 5rirmiye varmaktadr.**" Mevcudiyetlerini gnmze kadar srd ren belli bal a mezhepleri unlardr. 1. Zeydiyye: Zeydiyye mezhebi mamiyye iasnn drdnc imam Zeyd b. Ali'ye, ondan sonra olu Yahya'ya uyarak onlarn imametini ileri srenlerin mezhebidir. ia mezhepleri arasnda en mutedil ve ehl-i snnete yakn Zeyd3fye'dir.*** mm- Zeyd ehl-i beyt iinde gerekten bilgili ve fakih bir zat idi. Zeyd'in lmnden sonra arkasnda kalanlar e itli frkalara ayrlmlardr. Crdiyye, Sleymniyye (Ceririyye) Betriyye bunlann en nemlilerindendir.**^ Zeydilik Yemen'in g nmzde resm mezhebidir.
139. 140.

Flal, a.g.e., 100 Dr. Avni lhan, slm Mezhepleri Tarihi Ders Notlar, 1973/74, zmir. 141. Eb Mansr Badad, Mezhepler Arasndaki Farklar, 36-37, st. 1979 (ev. Prof. Dr Ethem R. Flal) Prof Muhammed Eb Zehra, slmda Siys ve tikad Mezhepler Tarihi, 54, 1983, st. (ev: H. Karakaya-Kerm Aytekin)

84

DN BLGLER

Grleri: Temel grleri ve immiyyeden ayrldklar esas nokta ima met ve byk gnah (Kebire) ileyenin durumu hakkndaki gr lerdir. Bu grleri ksaca grelim. a. mamet: Raslllah, isim ve ahs belirtmek suretiyle yerine geecek kimseyi mam tayin etmi deildir. Bunun iindir ki mam vasfla r ile tannr. mamda bulunmas gereken sfatlar, Raslllah'n vefatndan sonra Hz. Ali'nin mam olduunu ortaya koyar. nk, bu sfatlar Hz. Ali'de bulunduu gibi kimsede bulunmamtr. Bu sfatlar unlardr:

a. mmn Himi soyundan olmas, b. Alim, mttek ve cmert olmas, c. Kendisine biat olunmas iin ortaya kp halk davet etmesi, d. Hz. Ali'den sonra Hz. Fatma'mn soyundan olmas. mm- Zeyd, daha stn bir ahs bulunduu halde ondan da ha aa derecede olan birinin imam (Hlife) olabileceini kabul eder. mamlk hakknda zikredilen sfatlar, mametin shhatinin art olmayp, ideal bir man'm artdr. Bu sfatlar kendisinde bu lunan kimse imam olmaya layktr. Buna ramen, eer slm m metinin "Ehll hail ve-l-akd" kiileri bu sfatlarn tamam kendi sinde bulunmayan bir kimse5ri imamete seerler ve ona biat eder lerse bunlarn biatlan geerlidir. Bu temel prensipten hareket eden Zeydiyye Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Osman'n halifeliini kabul eder. Sahabeden herhan gi birini kfrle itham etmez.^''^ b. Byk gnah ileyenin durumu:

Zeydiyye mezhebine gre byk gnah ileyen kimse, tevbe et meden lme halinde cehennemde ebedi kalnaca grn be nimsemektedir.
''3- Mulammed Eb Zehra, a.g.e. 55 Prof. Dr E.B.Fglah, a.g.e. 107

AKD

85

c. Emr-i bilma'ruf nehy anil

mnker:

Bu hususta Mu'tezile parelehnde gre sahip olan Zeydiyye, Emr bil ma'ruf nehy anil mnker'in btn M'minler iin yerine getirilmesi gerekli bir vazife olduuna inanrlar. Zeydij^e mezhebi ameli alanda genellikle ehli snnetin Hane fi mezhebine daha yakn grlere sahiptir. Imam3fyeden farkl olarak mest zerine meshi, adil olsun zalim olsun her m'minin ar kasnda namaz klmay, ehli kitabn kestiini yemeyi caiz grr, mt'a nikahn haram sayarlar.**^ 2. mamiyye Bu frkaya Muhammed Eb Zebrann "slm da siyas ve itika di Mezhepler" isimli eserinin ilgili blmnden iktibas ederek ta nyalm: "Bugn ran, rak, Pakistan ve baka baz slm lkelerinde bulunan ii mezhebine mensup olanlarn ou "i-mam" diye ad landrlan guruba dahildirler. ii-imm frkasna Kur'n- Kermin ayetlerinden birine veya dinin kesinlikle bilinen ve emrine ters decek derecede inanlar sapk olmayan baz i guruplar dahil olduu gibi, inanlar sapk, yaptklar slm ile badamayan dier baz guruplar da dahil ol maktadr. Bu guruplarn zerinde durduu nokta "imamet" sfatdr. nk, bunlarn hepsi Zeyd b. Hse3an b. Ali'nin dedii gibi mam'n birtakm evsafla deil, ahsen ve nassen tayin edildiini iddia ederler. Onlara gre Hz. Ali peygamber tarafndan imam tajdn edilmitir. O da peygamberin vasiyeti gerei, kendisinden son ra gelecek imamlar tayin eder. Bunlar, imamlar "Vasiler" olarak adlandrrlar. Hz. Ali'nin peygamber efendimizden gelen ak ve kesin bir delil ile tayin edil dii, imamn sfatlarla tayin edilmedii konusunda ittifak etmiler ve yle demilerdir. Dnya da halifeyi tayin etmekten daha nem li bir i yoktur ki Rasulllah; mmetinin bu nemli iini kalbinde
i''^- Zeydiyyenin ameli grleri hakknda daha geni bilgi iin baknz. M . Eb Zeh ra, mm- Zeyd, Kahire, 1959

86

DN BLGLER

bulundurmayarak vefat etmi bulunsun. Zira Resulullah insanlar arasndaki anlamazlklar gidermek ve onlarn arasn bulmak iin gnderilmitir. Raslllah insanlar her birinin, dierinin ka tlmayaca bir yolda olacaklar ekilde babo brakmas caiz de ildir. Bilakis kendisine bavurulacak bir kiiyi tayin etmesi, ken disine gvenilip itimat edilen birini aka tayin etmesi ona vacip tir. te Resulullahm tayin ettii o ahs Hz. Ali'dir. mamiyye, Raslllah tarafndan bizzat Hz. Ali'nin imam tayin edildiine delil olarak doru ve sahih olduunu zannettikleri baz hadisleri gsterirler. Bu hadisler unlardr. "Ben kimin dostu isem, Ali de onun dostudur. Ey Allah'm, sen ona dost olana dost ol, dman olana dman ol." "Sizin en iyi hkm vereniniz Ali'dir."!*^ iilere kar kanlar bu delillerin Raslllahtan gelip gelme diinde phe etmektedirler. mamiyye mezhebi mensuplar peygamberimiz zamannda g rlen baz hadiselerden de Hz. Ali'nin peygamber tarafndan imam olarak tayin edildiine dair deliller karmaya alrlar. Mesela: Raslllah hibir sahabeyi Hz. Ali'ye mir tajan etmemitir. Hz. Ali Raslllahtan ayr bulunduu harp ve mfreze harekatn da kendisi mir olmutur. Hz. Ebubekir, Hz. mer ve dier saha be byle deildirler. nk, onlar bazen mir olmular bazen de bakalar onlara mir tayin edilmitir. Bunun en gzel rnei Hz. Ebubekir ve Hz. mer'in de iinde bulunduu ve Raslllahm ba na komutan olarak sameyi tayin ettii ordudur. iilerin inanc na gre peygamberimiz, Hz. Ebubekir ve mert, vasiyet ettii hi lafet konusunda Ali'ye kar kmamalan iin samenin kuman dasndaki orduda savaa gndermitir. Yine iiler peygamberimizin, Hz. Ebubekri hac emri olarak tayin ettiinde Tevbe sresinin nazil olduunu, hac emri olduu halde bu sureyi insanlara tebli iin Hz. Ebubekri deil Hz. Ali'yi grevlendirdiini bu hususta delil gsterirler.

ibn-i Mce, snen, Multaddime, bab 11

AKD

87

Grld zere mamiler, doru olduuna inandklar bir ta km haberleri ve nass mahiyetinde sandklar baz davranlar Hz. Ali'nin bizzat halife tayin edildiine delil getirmektedirler. slm alimlerinin ounluu (cumhuru) ise delil olarak gsteri len bu haberlerin doruluunda ve kendilerinden hkm karlmak istenilen icrtn shhatmda mamiyyeye muhalefet etmilerdir. mamiyye Hz. Ali'nin nass yoluyla Raslullahm halifesi oldu u hususunda ittifak ettikleri gibi Hz. Patma'dan doma oullan Hasan ve Hseyin'in Hz. Ali'den sonra srasyla imamete gelmesi icabeden kiiler olduklar hususunda ittifak etmiler; ancak, bun lardan sonra gelecek olan halifeler hakknda ihtilafa dmler dir. Hatta bu hususta yetmi kadar frkaya ayrldklar sylenmek tedir. Aralarnda en byk iki frka isn aeriyye ve ismailiyyedir. i Kaynaklarn 1. Ah b. Tlib, 2. Hasan b. Ali, 3. Hseyin b. Ali, 4. Ah b. Hseyin, 5. Muhammed el-Bkr b. Ali (Zeyd el-Abidin) 6. Cafer es-Sdk b. Muhammed, 7. Musa el-Kzm b. Cafer, 8. Ali er-Rz b. Cafer, 9. Muhammed et-Tki b. Ali, 10. Ali en-Nak b. Muhammed, 11. Hasan el-Asker b. Ali b. Nak, 12. Muhammed el-Mehd b. Hasan el-Asker Gnmzde mamiyye isn aeriyle koluyla ran'da btn ynleriyle yaayan bir mezhep halindedir. ran idaresinde en g l kii olan Humeyni "Gaib mam"n naibi durumundadr. Gcn de isn aerijrye iliin vazgeilmez inanc olan imama itikad aki desinden almaktadr. ran kaynaklarnda "Ruhan" tabirinin aklanmasnda "Ruha n" kelimesi. Alim, fakih, bilgin kii, faziletli zt ve nihayet cemi yeti dn bilgiler ve er' hukuk esaslarna gtren dn nder olaBeynna gre 12 mam Sra ile yledir:

DN BLGLER

rak tarif edilmitir. te bu, Mulammed (sav) ve onun meru ve hakiki halifesi ile balayp, bugne kadar kanl ve ehitlerle dolu i tarihi boyunca batan sona onun faziletli ve masum soyundan devam eden ayn manevi nderlik halkasnn en sonuncusudur." denmektedir.**'' mamet problemi etrafnda hulasa edilebilecek grleri dolajnsyla ilk halifenin hilafeti, Zeydiyye dndaki lerce kabul edilmemekte ve ehli beyt dnda sahabeden gelen hadis rivayetle ri reddedilmektedir. Nitekim "Onlarca raviler snnlere gre gve nilir (sika) da olsa eer ehli beyte dayanmyorsa zayftr ve redde mahkumdur. Bu bakmdan mamiyye, Allah'n muhtelif ayetlerle, K. Kermde ycelttii ve adaletinden sz ettii sahabeyi, Hz. Ali ile olan davran asndan deerlendirmeye tabi tutmakta ve ona kar kanlarla hakkn gasbedenlerin zalim, hatta mrted olduk larn bile sylemektedir ve bata Hz. Ebubekir ve Hz. mer olmak zere Hz. Ali'nin safnda yer almayan sahabeyi rivayetine gvenil mez olarak vasflandrmaktadr.*'** Daha ar bir tarafgirlik ile "Hz. Ali'den nceki hkmetlerin, yani Hz. Ebubekr, Hz. mer ve Hz. Osman tarafndan yrtlen hilafetin "Gayr-i slm-i" oldu id dia edilmektedir** b. Hareket Metotlar ve nemli Prensipleri:

mamiyyenin grleri usl-ed-Dn ve fr-ed-Dn olmak ze re iki ksma a3rnlr. Usl-ed-Dn betir: 1. Tevhd: Yce Allah vhid ve ehadddr. Bu da kendi iinde drt esasa dayanr, a. Tevhd-i zt b . Tevhd-i sfat c. Tevhd-i ibdet d. Tevhd-i fiil Tevhd babnda ia imamiyyesi ehli snnetten esasl nokta da ayrlmaktadr.
Flal, a.g.e. 129 Sofuolu Cemal, iamn Hadis Anlay, 78, 81. Anliara 1977 (Doktora tezi) Humeyni Ayetullah, slm fkhnda Devlet, 40, st. 1979 (ev Perviz Hatemi)

AKD

89

Birinci nokta: Ehli snnete gre Allah'n sfatlar zatnn ne ayn ne de gayr dr. mamiyyeye gre ise Allah'n sfatlan ztnn ayn olup, fiili s fatlan muhdes (sonradan yaratlm) sfatlardr. kinci nokta: Ku'n'm mahluk olup olmama meselesidir. Ehli snnete gre Kur'n Allah'n kelam olup, kdemiyle kadimdir. (Maturidi) An cak, iki kapak arasndaki yazl metni, harfler ve kelimelerden iba ret ekli hadistir.!^! mamiyye ye gre ise Kur'n mahluktur. nc nokta: Hz. Allah'n ahirette m'minler tarafndan grlmesi meselesi dir. Ehl-i snnete gre Hz. Allah mminlerce grlecektir. mamiy ye ise, bunun olmayacana kaildir^^^ Hatta Hz. Allah'n ahirette grlebileceini sylemek onlarca kfr olarak deerlendirilir. 2. Nbvvet: Nbvvet hususunda mamiyye, ehl-i snnete yakn bir gr e sahiptir. Ancak, peygambere indirilen kitap hususunda, her ne kadar bugnk "Mushaf' kabul eder grnyorsa da Ali evladn da "El-Cmi" adyla bilinen ve Hz. Peygamberin arnyla yetmi arn uzunluunda peygamber tarafndan Hz. Ali'ye yazdrlm bir sahife bulunduuna; ayrca Hz. Fatma'mn yannda bugnk mushafn misli byklnde ve iinde bugnk mushaftan tek kelime dahi bulunmayan bir mushafn bulunduunu kabul eder.!^

mamiyyenin grleri hakknda daha geni bilgi almak iin u kaynaklara ba vurunuz: eyh Sadk, Risaletl Akid-el mamiyye (i mamiyyenin inan esas lar, ev. E. Ruhi Flah, 1978 Ankara); A. Baki Glpmarl, Tarih boyunca slm mezhepleri ve iilik, st. 1979; Ayn mellif, 100 soruda Trkiye de IMezhepler ve Tarikatlar, ist. 1969; Muhammed sabir-i Tebriz, Caferi Mezhebine gre Dinin Esaslar, st. 1965, ev H. Perviz Hatemi. mm- A'zam, Eb Hanife, El-Fkh El-Ekber, 1323, Msr, shf. 180-182 eyh Sadk, a.g.e. 98 A. Baki Glpmarl, ihk, stanbul, 1979, sehf. 239, 258. Flah, a.g.e. 132 El-Kleyni, Usl, el-Kf, Tahran, 1388, 1/239-240

90

DN BLGLER

Yine onlara gre Kur'n l z . Mulammed (sav) ve 17 bin ayet olarak indirildii halde elimizdeki mushaflarda sadece 6263 ayet vardr. Dier ayetler, Hz. Ali'nin cem ettii ekilde ehl-i beytin ya nnda sakldr.!^" 3. mamet: Bu frkann mamet hususunda ki dncesine daha nce te mas edilmiti. Bu frkada mamet, iman esaslarndan olduu iin u hususlarn da bilinmesinde fayda vardr. ia imamiyesine gre imamet nbvvetin devamdr. Peygam berleri gndermek nasl bir ltuf ise, peygamberden sonra onun yerine imam nasb etmekte ltufdur. Ve vcd'u zti ile Allah tela ya vaciptir. Bu bakmdan imamet, ancak Allah telann nass ile, yahut tayin edilmesi gereken imamdan nceki imam tarafndan onun ima metinin beyanyla tahakkuk eder; insanlarn semesi ve istemesi ile olmaz. nsanlar dilediklerini imam olarak tayin, yahut azl hak knda sahip deildirler.!^' Nitekim Hz. Peygamber de Hz. Ali'yi halife olarak tayin etmi, ve bunu o damad olduu iin deil, ilh hkmn memuru ve il h buyruun icras olduu iin yapmtr. Zaten o halife tayin etme seydi risalet vazifesini tamamlam olmazd.!^ Ayrca onlara gre "imamlar, eriat koruyan, onun hkmleri ni halk arasnda icra eden kiiler bulunduklarndan, onlarn da peygamberler gibi masum olmalar ve ismet hususunda peygam berlerle imam arasnda bir fark bulunmamas gerekir. mamlar, ister kk, ister byk hi gnah ilemezler. Kendilerine emretti i hususlarda Allah'a kar gelmezler. Emr olunan ilerler. Onlarn halleri ile ilgili bir hususta gnahszlklarn inkar eden bir kimse onlar tanmamaktadr. Onlar tanmayan kimse ise, kafirdir.!^"

156. 157. 158. 159. 160.

eyl Sadk, a.g.e. 100-101 Miammed Rd, a nanlar, (ev: A. Baki Glpmarl, st. 1978 sh. 50-51 Humeyn Ayetullah, a.g.e. 23, 53 Muhammed Rda, a.g.e. 51-52 eyh Sadk, a.g.e. 113

AKD

91

mamlar, yeryznde Allah'n insanlara hccetidirler. Huccetullah Allah'n, ilerini sonulandrmak iin belirledii kimsedir. Onun btn ileri, fiilleri ve szleri mslmanlara hccettir.** Ehl-i snnete gre imamet, kesinlikle uslddn arasnda yer almaz. mamet, Din ve dnya ilerinde vasflarn tayan herhan gi bir ahsn mmeti idare etmesidir. mam (halife) imamiyyenin dedii gibi tayin ve vasiyetle deil, dorudan mmetin mevereti ve seimi ile i bana gelir. mamet ilh bir makam olmadndan imamn masum veya zel bir ilgiye sahip olmas da dnlemez. nk ismet sfat yani kk btn gnahlardan korunmu ol mak keyfiyeti ile vahiyden kaynaklanan zel bilgi, yalnzca pey gamberlere has bir bilgidir.*^ 4. Med: Ahiret alemi ve bu alemin safhalar demek olan med husu sunda ehl-i snnete yakn grlere sahip ise de ondan ayrld taraflar vardr. yle ki: Onlara gre kabirde "Rabbin kim?" "Pey gamberin kim?" sorularndan sonra "imamn kim?" diye de sorula caktr, "imamm Alidir" diyenler kurtulacaktr. Keza ba's (Yeniden dirili) gn kevser havuzunun suyunu Hz. Ali datacaktr. O dostlarna ikram edip dmanlarn kovacaktr. Cennet ile Cehen nem arasnda bir sur olarak tarif edilen A'rafta "Her iki taraf si malarndan tanyan adamlar vardr."** ayetinde bildirilen kimse ler, Hz. Peygamber, vasiler yani, on iki imamdr. mamiyye gre srat, Allah'n hccetlerinin addr. Allah, bu dnyada iken onlar tanyan ve onlara itaat edenlerin srat zerin den geiine msaade edecektir. Ayrca zerinden ancak Hz. Ali'nin velayetine delil getirenler geebileceklerdir. Ahirette m metin hesaplarn imamlar ve vasiler grecek, nebnin ve imamla rn asna (taraftarlarna) gnahlar sorulmayacaktr. Cennete iaret eden her ayet, ancak neb v e imamlar, onlara uyanlar ve taraftarlar hakkndadr. Cehenneme iaret eden her

"i- Humeyn Ayetullah, a.g.e. 99 "z- Flah, a.g.e. 139 163. A'^af Suresi, 4S

92

DN BLGLER

ayet ise, onlarn dmanlar ve onlara muhalif olanlar hakkn dadr. 5. Adalet mamiyde uslddn'in beinci esas olan adalet, Allah'n adil, kulun da iradesinde ve fiillerinde hr ve muhtar olmas^^^ olarak ifade edilmektedir. Kulun iyiliine karlk mkafatta, ktl ne karlk mceztta bulunmas Allah'n adaletinin zaruri bir icabdr. Bunlara ilaveten ric'at, bed ve tak3^e gibi prensipleri de var dr. Bunlar dorudan doruya uslddn ile ilgili olmamakla bir likte itikad meseleler arasnda yer almaktadrlar. Bunlardan takiyye bilhassa nemli yer tutmaktadr. Ehli sn nete gre takiyye, l-i mran 28 ve Nahi 106, M'min 28 ayetlerin de ifade edildii zere "Korumak, saknmak" manasna olup, elin de kuvvet ve iktidar bulunan kafir ve zalimlerin can, mal ve dier varlklar tehdidi zerine takiyyeye msaade edilmitir. Buna g re, insan can ve maln kurtarmak iin hakikatte sahip olduu g r ve inancn saklayabilir veya aksini izhar edebilir.'^^^ te bu prensip, isn eeriyye iiliinde ok nemli bir yer tu tar. Mesela eyh Sadk'a gre "Takiyye vaciptir ve onu terk eden, namaz terk etmekle ayn durumdadr." Yine bu konuda Cafer Sdk'm yle dedii rivayet edilir. "Dorusu m'mine (iye) kar ri ya ile davranmak irktir; evinde mnafia (snniye) kar riyakar olmak bir ibadettir.'^^^ Furd-din de, ibadetler ve muamelat olmak zere ikidir.

1. badetler mamiyyede ki ibadetler: a. Namaz, b. Oru, c. Hac d. Zekt, e. Humus, f. Cihad, g. Emr bil ma'rf nehy anil mnker, h. Tevell ve
eyii Sadk, a.g.e. sf. 63, 74, 79, 80, 103 165. Kif-ul-Gt, Caferi Mezhebi, 53 (ev: A. Baki Glpnarii, st. 1966) ^". Mehmet Vehbi, Hulsat-El-Beyn, 3/43, 44, st. 1341-1343 i'- eyh Sadk, a.g.e. 127. 129.

AKD

93

teberr unvanlar altnda incelenebilir, ibadetlerle ilgili mevzular da teferruatl ekilde bilgi vermek yerine, ibadete esas olan konu larda ehl-i snnet ile aralarndaki bariz farklara iaret edilecektir. a. Namaz: Be vakit namaz. Cuma ve Cenaze namazna ilaveten Bayram namazlar, gne ve ay tutulmas veya zelzele ve fetler zerine klman namazlar. Hacda klman tavaf namaz, adak ve yemin na maz, len kimsenin kaza namazlarn l adna cretle birisinin klaca namazlar da farz namazdr. Ramazan aynda 1000 rek'at namaz vardr. Her gn klnan lardan farkldr. Ramazanda akamla yats arasnda 8, yatsdan sonra 12 rek'at; Ramazann 19. 20. ve 23. gecelerinde bunlardan baka ikier rek'atta selam verilmek suretiyle klnan 100 rek'at namaz vardr. Ehl-i snnetin cemaatla kld teravih imamiyece meru de ildir. nk, onlarca nafile namaz cemaatle klmak caiz deildir. le, ikindi, akam ve yats namazlar birletirilerek klmabilir. Seferde drt rek'atlk namazlarn iki rek'at olarak klnmas arttr. Seferlik 8 fersah (48 km.) mesafede gerekleir. Gidilen yerde 10 gn kalmaya niyetlenmekle mukm olunur. Abdestte ayaa meshetmek ykamak yerine kaim olur. Mestler zerine meshetmek kesinlikle caiz deildir. Mutlak olarak temiz topraa secde etmek vaciptir. Hah, kilim, yn, pamuk ipekten olan yayglara secde etmek caiz deildir. Top raa secde etmek imkan bulamayan kimsenin topraktan bitmi fakat yenilmesi veya gijdimesi adet olmayan bir eye (tahta-imento-ayr, ta, hasr, gibi) secde etmesi caizdir. Teberrken Kerbel toprandan yaplan, "Trbe" veya "Mhr" denilen bir paraya secde etmek efdaldir. Ezan ve ikamette "Ehed enne Aliyyen veliyyllah" ve "Haylealel hayrilamel" cmleleri eklenir. b. Oru: Seferi durumda oru tutmak caiz deildir. Seferde oru tutan kimse, seferi deilken oru yiyen gibidir.

94

DN BLGLER

c. Zekt: Baz rivayetlere gre zekat vermeyenin namaz makbul deil dir. Ticaret mal, at ve mercimek gibi yerden biten eylerden zekat vermek mstehaptr. d. Humus: mam ve naibinin izniyle yaplan sava ganimetinden, altn, gm, bakr vesaire gibi madenlerden, define ve denizden kan inci, mercan vs. gibi eylerden, haram karm mallardan, zimmnin mslmandan ald arazden, ticaret yoluyla ve baka kazan yoluyla elde edilen kardan alnr. Humus altya taksim edilir. Allah'a, Raslllah ve onun yaknlarna aittir. Bu , imam zahir ise ona, deilse imamn naibi olan adalet sahibi mctehide verilir. Dier hisse, Haim oulla rndan olup kendilerine sadaka ve zekatn haram klnd fakir, yetim ve yolculara verilir. e. Cihad: Cihad iki ksmdr. Ekber ve Esgar. Ekber olan nefse kar ya plandr. Esgar olan da hak, adalet ve Allah'n dinini kaim klmak iin dtaki dmana kar yaplan savatr. / Emr bil ma'ruf, nehy anil mnker:

nemli bir itima farz olup, dinin dayand esaslardan biri dir. Buna uymak her mslmana farzdr. Mslmanlar bu emri yerine getirmezlerse buna bizzat imam teebbs eder. g. Tevell: Hz. Muhammed ve soyunu sevenleri sevmektir. h. Teberr: Hz. Muhammed ve soyunu sevmeyenleri sevmemektir. 2. Muamelat: Muamelatta dikkati eken en nemli fark nikahtr. Onlara gre mt'a (geici olarak evlenmek) caiz olup, bu husustaki hkm neshedilmemitir. Bu nikahn geerli olmas iin, evlilik mddetinin ve kadna verilecek cretin belirli olmas arttr. Srenin bitmesi veya

AKD

95

srenin bitmesinden nce anlama ile evlilik sona erer. Bu mt'a ni kahndan olan ocuk babaya ait olup, babaya varis olur.** Grlyor ki amn nemli frkalarndan birisi olan imamiyyeisn aeriyye mezhebi usl ve fra ait pek ok meselede ehl-i sn netten ayrlmaktadr. slm Cumhuriyetini kurduunu dnyaya ilan eden ve uygu lamalarn slm adna yapmakta olduunu ileri sren ran'n res mi mezhebinin isn er-Cafer olduu ve bu hususla ilgili madde nin ebed olarak deitirilmesinin mmkn olmad ran Anaya sasnn II. Maddesinde yer almtr. ran'da olup bitenler sadece ran' ve ranllar ilgilendiren ve lkenin i ileriyle ilgili bir i lem gibi grnmekte ise de faaliyetlerin slm adna icra ediliin den dolay mslmanlar da ilgilendirmekte, dola5asyla ran d na tamaktadr. 3. smailiyye:^^^ Mfrit bir a mezhebi olan smailiyye, imamiyyenin altnc imam Cafer-i Sadk'n lmnden sonra, imamiyye ias, 7. mam olarak Musa ICazm' kabul ederken smaililer, smail'in imam ol duunu kabul ederler. Yedi imam kabul ettiklerinden bunlara "Seb'iyye" de denir. smaili imamlar mezhebin kuruluundan sonra bir buuk asr kadar gizli kalmtr. Bu zaman zarfnda propagandaclar aracl ile idare edilirler. ran, Kfe, Basra, Yeinen, Bahreyn ve Kuzey Af rika'ya gnderilen dler mezhebin grlerini yazmaya altlar. Hatta Bahreyn dleri bir ara iktidar ele geirerek Karmat devle tini. Kuzey Afrika'ya gnderilenlerde Fatm devletini kurmaya muvaffak oldular. Kahireyi Merkez yapan smaililer mehur el-Ezher medresesi ni kurmular. Kuzey Afrika, Sicilya, Msr, Suriye, Hicaz, ve Yeme ne kadar hakim olan Fatim devleti 1171 ylnda Selhaddin Eyybinin zaferi ile skt ettiler.
168. bdet ve muamelt hakknda geni bilgi iin baknz: Flal, amzda tikd slm Mezhepleri, 1983, st. Sf. 145 il 150 Bu ksm E. Ruhi Flal'nn a.g.e.den zetlenerek alnmtr

96

DN BLGLER

smililer Mustansr'n uzun sre hilafeti (427-487 H.) Srasn da Nizr ve msta'li kolu olarak ikiye ayrlr. nceleri bir isn aer as iken Iraktaki dilerin gayreti ile smili olan Hasan Sabbah Nizrtn imameti lehinde alm; ih tilalci fikirleri ve tekilat ile slm dnyasnda Btn fikirlerin yaycs olmutur. Msta'l smailileri bugn Hindistan'da "Bohra" adyla tan nan olduka nemli bir topluluk durumundadrlar. Hindistan da zellikle Bombay, Baroda ve Haydarbd da temerkz etmi olan Bohralar, 1931 saymna gre 213 bin dolaylarnda olup, kapal bir cemaat halinde yaamaktadrlar. Kendilerine mahsus camileri vardr. Yalnz kendileri aralannda evlenirler, Hindlarla temas kurmazlar. Nizr smailileri ise Hasan Sabbah tarafndan ran'da temsil edilmilerdir. Onun 1090 m. Da Kazvin'in kuzey dousunda eriil mez bir vadideki Alamut kalesini zapt etmesi ile balayan Nizrismaili devleti 1256 m. Ylma kadar srmtr. Hasan Sabbah kurduu feda tekilat ile yalnz ran ve Irakta deil. Sureyi ve Anadolu'da da smilii yaymaya byk gayret gstermitir. Fedailer sadk birer tedhii olarak hazrlanyor, gzlerini krpmadan adam ldrp kendilerini feda edebiliyorlard. Bu ha reketlerinin arkasnda, huriler ve lmanlanyla Alamut kalesinde ki dnyevi cennette bulunabilmek ve bylece lm cesaretle kar layabilmek iin kullanlan hai (afyon) vardr. Hai yedirilen veya iirilen fedailer dn vazifelerini tamamla yarak geri dnerlerse cennetin ebedi saadetinin tadn imdiden tatmak zere cennet bahelerinde arlanrlard. Btmleri daha fazla tantan u satrlara bir gz atalm: "Btmler Kur'n- tahrif ve Ku'n'm ayetlerini istedikleri tarzda tefsir ediyorlard. Onlara gre Kur'n'm zahir (d) manas olduu gibi, bir de btm (i) manas vardr. Maksud olan da bati ni manadr. nk, zahir mana kabuk, btm mana zdr. Elbet te bademin ii, kabuuna tercih olunur. Kur'n'm d (D mana s) insanlara ahlk sosyal, dn pek ok ar vazifeler yklyor. Kur'n'da emir ve yasaklara dair pek ok hkmler vardr. Bunla-

AKtD

97

rn yerine getirilmesi g bir itir. Kur'n'm i manas d mana3n terk etmeye yol aacandan bu sayede o meekkatli ilerden kur tulmak mmkn olacaktr... Kavga grlt karmamak artyla kr kandil sarho olmak, zina ve livtaya meyletmek mubah, belki faydal saylr, dn h kmler batan aa te'vil edilirdi. Mesel: Cennet: insanlann bedeni ibadetlerden muafiyet ve rahat. Cehennem: nsann pek meakkatli olan beden ibadetlere de vam, Abdest: mamdan mezhep ayininin renilmesi, Teyemmm: mamn kaybolmas halinde "hccet" denilen me'zndan mezhep ayininin renilmesi. Namaz: Rasl- Ntk, ntikam: Hidayet kasd olmakszn kendilerinden olmayan kimseye mezhebin srlarnn aklanmas, Gusl: Ahid yenileme. Zekt: Tezkiye-i nefis ve tenviri efkr. Oru: mamn srlanm muhafaza. Zina: Dinin srlanm aklamak, Cemaatle namaz: Masum imama uymak, ICbe: Peygamber, Bb: Hz. Ah, Saf: Neb Merve: Vasiy, Mkt: inas, Telbiye: Med'uvvun icabeti. Yedi defa Kbeyi tavaf: Yedi imama uymak, manalarna gelir."*'"' Nizr smailii 1840 ylnda birinci Aa han Hasan Ali ah ile Hindistan'da yeni bir devreye girmitir. Nizriler, mehur nc aa han olan Sultan Muhammed ah Ali'nin imameti esnasnda
M: emseddin, Hurfttan Hakikate, st. 1332, sf. 137-138 (Sadeletirerek)

98

DN BLGLER

(1885-1957) byk gelime kaydetmilerdir. Bugn drdnc aa han olan Kerm ah Ali'nin idaresinde yalnz Hindistan'da deil, dnyann 22 muhtelif lkesinde kendi ifadelerine gre 20 milyona ulamlardr. Suriye, ran ve Afganistan'da iftilik; Hindistan, Pakistan ve Dou Afrika'da ticaret ve sanayi ileri ile uraan smililer yaa dklar lkenin varlkl snflar arasnda yer alrlar ve her lkeye gre idare konseyleri vardr. Nizri smailileri Hindistan da genellikle "Hocalar" adyla anldklar gibi, pencepta "emsi" veya "Multani" olarak tannan "Hocalar"a "Nur h"de derler. Suriye'de smiliyye, ran da Aa han mritleri, Afganistan da Kabilin kuzey blgelerinde Hz. Ali'nin ilahln ileri srdkleri iin "Ali lahiler" orta Asya'nn dou blgelerinde ise "Mollalar" ve ya "Mavl i" olarak tannmaktadrlar. c. iann Trkiye'deki Uzantlar:

Daha nce smaili mezhebinin Nizr koluna mensup olan Ha san Sabbah'm Btn fikirlerini Anadolu'da da yaymaya altm ifade etmitik. iliin douu itibariyle ana temann Hz. Ali taraf tarl olduunu da dile getirmitik. Bugn olmasa bile tarihte i frkalar arasnda Hz. Ali taraf tarln ve sevgisini ktye kullanan, kendi dar ve belki de mak satl zihniyetleriyle Hz. Ali'yi Allah yerine koyanlar olmutur. Bu gn bile slm milletlerinden her birinin Hz. Ali sevgisini ve ona balln ortaya koyu ekilleri birbirine gre kmsen meyecek farkllklar arzeder. Memleketimizde daha ok "Alevilik" olarak bilinen (ifade edi len) Hz. Ali taraftarl bir Yemenli, Kuzey Afrikal, ranl ve Irak lnn taraftarl ile kyaslanmayacak derecede farkllk gsterir. Nitekim Zeyd-hatta snn, bir Trk, Hz. Ali'yi sevme ve ona bal olma manasnda alevi olduklar halde Irakl veya ranl bir ale vi ile yanyana dnlemezler. nk bu sonuncular, meseleyi srf sevgi, sayg ve ballk anlaynn tesinde ayr bir "Frka" "Mez hep" durumunda, hatta siyasi bir hareket olarak grmektedirler.

AKD

99

Anadolu Aleviliinin Hz. Ali sevgisinin yannda onun btnle yici paras olarak grd "Ehli Beyt" sevgisi ve ball da var dr. Esasen "Ehli Beyt" ksaca "Ev Halk" manasn ifade eder. Bu tabir Kur'n'da yerde gemektedir.*''* Dorudan Hz. muham med'in Ehli beytinden sz eden Ayet'i kerime u mealdedir. "(Ey Peygamberin) Ev halk! phesiz Allah (cc) sizden kusuru gider mek ve sizi temiz yapmak istiyor." (Ahzap 33) B u ayetin nzul se bebi ile ilgili olarak mam Taberi u rivayeti kaydeder: mm Seleme anlatyor: Hz. Peygamber benim yanmda bulunuyordu. Ali, Fatma, Ha san ve Hseyin (ra) da vard. Onlara yemek yaptm. Yedikten son ra uyudular. Hz. Peygamber onlarn zerine bir rt rtt ve "Al lah'm onlar, benim Ehl'i beytimdir; Onlardan kusuru gider ve on lar tertemiz kl buyurdu."*^2 Hadisi erifte sz edilen rt, Arapa tabiri ile "ab"dr. Buna binaen bilhassa Trkler arasnda yaygn olan "Al-i ab" tabiri dik kat ekicidir. Hatta Anadolu da pek ok ev veya dkkanda bir el ayas resmi ve bu resim iinde Hz. Ali, Hz. Patma, Hz. Hasan ve Hz. Hsejdn'inin isimlerine rastlanr. Buna yaygn bir tabir ile "Pene-i Alfderler. Aslnda, peygamberimiz ile birlikte yukarda ifade ettiimiz "Al ab" be kii oluyor. Be kelimesi Farsa da "Pen" ile ifade edilir. iliin fars kltr ile olan mnasebeti dik kate alnrsa, bu tabirin dorusu "Pene-i al "ab'a" olsa gerekir. Ayrca ilm manada ve dier lkelerde var olan iilikle alakas olsun veya olmasn Anadolu da Bekta, Kzlba ve Rafz tabirle rine de rastlamaktayz. Bu konuda enine boyuna yaplan bir aratrmann tespit etti ine gre*''* Bektailik, Hac Bektai 'Veli tarafndan kurulduuna inanlan bir tarikattr. Hz. Ali'yi seveni sevmek (Tevall), sevmeye ni sevmemek (Teberr) prensiplerine bal olularna baklrsa Bektailie Alevilik te denebilir.

"1"2.

Bu ayetler, Kasas, 12; Ahzb, 33; Hd, 73. Ayetleridir. Taberi, Cmi-ul-Beyn, Msr, 1323, 22/6 Bu aratrma sayn Mehmet Erz tarafndan yaplm, ciddi bir almadr. Tr kiye'de Alevilik, Bektailik, M. Erz, st. 1977

100

DN BLGLER

Aslnda bektailik bir tarikat olduuna gre bu tarikatn yolla rna uyan herkes Bektai olabilir. Fakat Alevilik soya baldr. Do laysyla ancak anas-babas Alevi olan bir kimse Alevi olabilir.^'* Kzlba tabiri ise bugn halk arasnda fevkalde yanl ve menfi manada kullanlmaktadr. Esasen bizim tarihimizde krm z brk veya krmz balk giyen snn-alev btn Trkmen boy larna verilen bir isimdir. Nitekim Trkmen boylar arasnda kzlbrk, kzlba, karabrk, yeilba ve akba gibi pek ok isimlere rastlamaktayz."!'^
5. H A R I C I V E M U T E Z I L E M E Z H E P L E R I :

ncelemekte olduumuz mezheplerin ortaya klarn tespit ederken "Hz. Ali'ye taraftar olanlar" olarak "ia"nn ilk defa zuhur eden mezhep olduunu grmtk. Hriciler Hz. Ali taraftarlar arasnda zuhur etmi, Hriciler arasnda yaylmaya balayan "El-Menziletu beyn-el-Menzileteyn" prensibinden de "Mutezile" mezhebi zuhur etmitir. Cemel ve Sffn savalarnn sonunda Hz. Ali'nin "Tahkm"i ka bul etmesi sonucu, Hz. Ali taraftarlar arasnda bu gr benimse yenlerin tekil ettii 12 bin kiilik bir grup "Hrra" denilen yerde yerlemi ve Hz. Ali'ye isyanlarm ve hurularn ilan etmilerdir. Kar gelmek ve isyan etmek manalarna gelen "Hurc" keli mesinden mlhem olarak bu gurup, mezhepler tarihinde "Haric ler" olarak anlmlardr. Hricilere gre Hz. Ali, tahkim fikrini kabul etmekle hata et mitir. Yine onlara gre hata etmi bir kimse "Mrtekiblkebire"dir. Byk gnah ileyen kimse iman-kfr mertebelerinden han gisine dahil saylacaktr? te hricileri dier frka ve guruplardan ayran balca esas bu konudaki hkmdr. Onlara gre byk g nah ileyen kimse kafirdir. nsan byk gnah ilemekle s lm'dan kar ve cehennemde kafirlerle birlikte daim kalr.!"
Flal, E. Ruhi, a.g.e. 202 Flah, E. Ruhi, a.g.e. 203 " 8 - ehristn, Eblfeht Muhammed b. Abdlkerim, el-Milel ve n-Nihal, 1, 115. Msr. Badad Abdlkahirb. Tabir, el-Fark beynel firak, 50, 1367, Msr

AKD

KH

Haricilere gre serbest seime istinad eden Ebubekir ve mer'in hilafetleri ve Hz. Osman'n ilk alt yldaki hilafeti sahihdir. Hz. Ali'nin de tahkim fikrini kabul edinceye kadar ki hilafeti sahihdir. Muaviye'nin durumu ise, hilafeti hak sahibinden gasp et mesi dolaysyla o kafirdir. Buna gre Osman (ra) ve ondan uzak durmayanlar, Hz. Ali ve as, Muaviye ve adamlar, hepsi de ha riciler nazarnda kafirdirler, kanlan helaldir.*^* Mutezile: a. Douu: Haricilerin kyla byk gnah ileyenin durumu mnaka a edilir oldu. Bu mnakaa zemini bir bakma mutezilenin dou unu hazrlyordu. Ayn konu bir gn Hasan el-Basrnin meclisinde rencilerin den birisi tarafndan ortaya atld. Hasan el-Basri'den bu konuda ki fikri soruldu. Talebelerden Vsl b. At hocasnn cevabn bek lemeden, byk gnah ileyenin cennet ile cehennem arasnda bir mertebede olaca fikrini ileri srd. Bylece Vsl, Hocasna ayk r den bir fikri ileri srp savunarak yeni bir ekol kurmu oldu. Bu hareket "Ayrl" manasna gelen "'tizl" kelimesi ile ifade edil di. Bylece Mutezile mezhebi zuhur etmeye balam oluyordu.*'' 6. Prensipleri: Mutezile mezhebinin dou ve gelime devrelerinde yetien alimlerce yazlan eserlerde zerinde birleilen. Mutezile mezhebi ne nispet edilen prensipler be esasta mtaala ediliyor:**" 1. Tevhid: Mutezile mezhebinin zerinde kurulduu prensiplerin en kuv vetlisi "Tevhid" prensibidir. Kendilerini slm topluluu iinde Al lah'n Vahdaniyetine en ok iman eden, O'nu mdafa ile her trl ek ve pheden uzak tutan yegane taife olarak grrler.
178. pj.(,f Talak Koyiit, Kelamclar ile Hadisciler arasndaki mnakaalar, 37 Ank. 1984 1- Prof. Talak Koyiit, a.g.e. 40 Bu ksm prof. Talat Koyiitin ad geen eserinden zetlenerek alnmtr.

102

DN BLGLER

Bu akideye olan inanlan o kadar iddetli olmutur ki Ailah'm vahdaniyeti ve ezel olmas ile elikili durum ifade edebilecek her eyi reddetmilerdir. Bu esastan hareketle K. Kermin mahluk olduunu, Hz. Al lah'n ahirette grlemeyeceini iddia etmilerdir. Zira onlara g re Kur'n harflerden ibaret, dolaysyla muhdestir. yleyse Kul'n'n mahluk olmas gerekir. Hz. Allah'n ahirette de olsa grlmesi kul ile rabbi arasnda it tisali gerektirir. Bu ise cihet, mekn ve cisim olmadka mmkn deildir. Bunlar, Hz. Allah iin muhal eylerdir. 2. Adi: Mutezile mezhebinin dn dncesinde byk rol oynayan bu akide bir takm fer'i meselelerin esasm tekil etmektedir. Bu meseleler:

a. Kaderi nefy ile insan iin mutlak hrriyetin ispat, b. Salah aslah, c. Huun kubuh meseleleridir. Bu Fer'i meselelerde Mutezilenin grleri yle zetlenebilir: a. nsan iledii fillerinin yaratcsdr. nk onlan ileyip i lememekte hrdr. Mutezileyi bu akideye sevk eden amil, Allah'n adaletine ve kullarna zulmetmeyeceine olan inanlandr. Aksi halde yaplmasn emrettii bir fiile tevcih ve tevik etmek, o fiili yaparken ona yardmc olmak, sonra da o fiillerden dola3a kulunu cezalandrmak Allah'n adaleti olamaz; bur bir zulmdr. b. Aslah Salah meselesinden hareketle Muteziler Allah'n an cak hayr olan filleri yapacan, err olan fiilleri yapmasnn mu hal olduunu sylemilerdir. Onlara gre Allah (cc) kullar iin ne yapm ise kullarnn salah (iyilii) iin yapmtr. Onlarn salah hilfina olabilecek bir eyi yapmaya kadir deildir. Bunlar, Allah'n dnya ilerine taalluk eden kudreti itibariyledir. Ahirette ise O, cehennemdeki bir insann azabm hafifletemeyecei gibi azaltmaya da kadir olamaz. Cennet ehlinin de nimetle rinden noksanlatramayaca gibi, herhangi birini cennetten karamaz. Allah tela yapaca eye kendisini mecbur klmtr.

AKD

103

c. Huun kubuh meselesinde akl yegane otorite olarak gren mutezileye gre akl, dinin tespit ve tayininden evvel iyiyi ktden ayrmaya kadirdir. Din sadece bunu haber verir, yoksa tayin ve tespit edemez. 3. Va'd ve vid: Bu prensibe binaen, Mutezile, itaat edenin mutlaka va'de (Se vaba), isyan edenin de mutlaka vade (kba) mstahak olduuna inanr. Dolaysyla af ve efaati reddeder. Af ve efaatle ilgili ayet leri te'vil ederek, hadisleri kabul etmez. 4. Menzile beyn el-Menzileteyen: Daha nce getii zere byk gnah ileyenin cennet ile ce hennem arasnda bir mertebede olaca prensibidir. 5. Emr bil Ma'ruf Nehy Anil Mnker:

Mutezile bu konuda iddet taraftar olarak, iyilii emr, ktl nehyin her m'mine kudreti nispetinde bir vazife olduu; bu emri kl ile tatbik etmeye gayret etmesi gerektii inancndadr. Onlara gre harpde cihad ile, kafir ve fask olanlarla silahl mca dele etmek arasnda fark yoktur. c. Trkiye'deki uzantlar: Gerek hrici gerekse mutezile mezhebi tarihi seyr iinde bir ta km alkantlara, fikir hareketlerine yol am, zaman zaman baz halifelerin destek olmas ile kar grte olanlar sindirmek iin iktidar gc olan muhaliflerine bir takm muameleleri reva grmlerse de gnmzde tekilatl bir biimde mevcut deillerdir. Bilhassa Mutezile mezhebi slm fikir hayatnda -aklc oluu zellii ile- bir takm gelimelere yol am ise de slm fikir haya tndaki roln tamamlam ve haberleri tarih sahifelerine intikal etmitir. Her ne kadar Irak as, Hint, am ve Yemende ki Zeydiyye, Mutezile mezhebi zerine bugne kadar devam etmilerse de mez hebin safiyeti kalmamtr."***

Koyiit Prof. Talat, a.g.e. 87

104

DN BLGLER

u kadar ki daha nce prensiplerini bildirmi olmamz sebe biyle unu ifade edebiliriz. Bir takm kimseler ehli snnet vel ce maatten olduklarn syledikleri halde, gerek bir tarm grup ve y a kliklerce beslenen fikirleri, gerekse "hsn- zan"dan kaynak landn sandklar dnceleri sebebiyle; Mesela: gnah ileyen kimsenin cehennemde kalacan, fsk ilemekle kolayca kfre girebileceini ona buna sylemekle hriciler gibi dnm ol maktadrlar. te yandan aleme nizam vereceklerini sanarak emr-i bilma'ruf nehy-i anil mnker yapmak iin herkesin sopalara, silahlara sarl mas gerektii grnde olarak; veya "slm akl-mantk dinidir" diyerek her dini meselede, akl otorite olarak kabul ederek, mute zile mezhebinin dncesi paraleline dmektedirler.
7-8. M I L L I B I R L I K - B E R A B E R L I K V E B U H U S U S T A I N S A N UNSURU:

phe yok ki kk-byk topluluklarn ekirdei insandr. nsan Hz. Allah'n Kur'n'da ifade buyurduu gibi "Allah (cc) tara fndan yeryznde halife" olarak yaratldnn farknda olur, pey gamber (sav)'in ifade bulunduu gibi "bir organ acdnda btn organlar geceyi uykusuz geirip rahatsz organn acsna itirak eden organlardan meydana gelen ceset" olursa. Milli airimiz Mehmet Akif Ersoy'un dedii gibi insanlarn "Canevi" olan yrek leri toplu vurursa onlar top sindiremez. Fikri ayrlklarn, Mezhep ynnden paralanmalarn balan gcna ve ziyadelemesine daha ok Emevi ve Abbasi devirlerinde rastlyoruz. slm dnyasnda dier slm lkelerinin "mitle baktklar" bir lke olan Trkiye'nin vatandalar olan bizler, he men tamamna yaknn siyasi kardan kaynaklanan ihtilaflar, tarihin sinesinde brakmal, gcmz gnmzn deerlendiril mesinde, geleceimizin daha aydnlk, mreffeh ve daha gl ol mas yolunda sarfetmeliyiz. Dinimiz ve akl yolu bize bunu tlemektedir. mparatorluk lar kurmu bir milletin fertleri olarak ister snni ister alevi olsun inanl bir insan olarak hi hatrdan karmamamz gereken bir nokta var:

AKD

105

Snni veya alevi olmaktan nce gelen, gelmesi lazm olan bir ey vardr. O da inanmak, mslman olmaktr. Durum bu iken inancn konusu dnda kalan bir takm mese lelere taklarak birbirimizi "manszlkla" "kfrle" sulamak ne aziz milletimizin ba tac ettii Kur'n'm gayesi, ne de Hz. Mu hammed'in yolu ile badatrlabilir. uras bir gerek ki uzun ve mazisi erefle dolu tarihi boyunca aziz milletimiz pek ok i hadise ile karlamtr; Bunlann pek ou iktidar urunda ihtiras ve kaprislerin arpmas eklinde kendini gstermitir. Ancak bunlarn hemen hepsinde Trk Mille ti kendini toplamasn bilmi birlik ve beraberlik ruhuyla ayn inan ve gaye etrafnda birleerek "Devletine" sahip kmtr. Bu zellii bilen Trk Milletini paralamay gaye edinmi "d gler" bu birlik ve beraberlii dinamitlemek iin atei nereden tututuracan iyi hesap etmi, mezhep ayrlklarn krkleme yi ustaca planlam ve menfur planlarn sahneye koyma yoluna gitmilerdir. Yakn tarihimizde maalesef ahlanan anari canavannm gn de 20-30 can ald 1980 ncesi yllarda zellikle K. Mara, orum ve Sivas ta cereyan eden messif olaylann snni-alevi atmasn dan kaynaklanmas bu dncemizin canl delilidir. Meseleye dn noktadan girilecek, meydana getirilen "gedik" ten girmek salannca -Allah korusun- Devlet elden gidecekti. Trk olarak ayn inanca mensup kiiler olan fertlerin birbiri ne dmesi ne ferd, ne de zmreler olarak bize hibir ey kazan drmaz. A m a Allah korusun Devletimizi yer bitirir, tketip yok eder. Ayrca Mslman Trk Milletinin fertleri olarak 21. Asrn eiinde olduumuz bir zamanda 14 asr geride kalan Emevi-Abbasi veya baka soylarn ekimesinin devamndan bir ey bekle yemeyiz. Bir mslman olarak ancak "Alemlere rahmet" olarak gnderilen yce Rasln, O'nun sevdiklerinin yolunda olmakla ve "Allah n z a s m a giden yoF'un yolcularndan olmakla gnl huzuru na kavumalyz. Alevisinin -Snnisinin sevdiini iddia ettii Hz. Peygamber, kainatn yaratcs Hz. Allah'n "Mminler ancak kardetirler."

106

DN BLGLER

fermanm tebli etmi, kendisi de "mslman, elinden ve dilinden mslmanlarn emniyette olduu kiidir"; "Biri birinizi kskan maynz, birbirinize ksmeyiniz, Allah'n karde kullar olunuz" buyurmutur. O halde bize den Allah, Rasl ve tarihe altn sahifeler yazd ran ecdat akna paralanmayp, bizi paralamak isteyenlere alet olmayp, "Allah'n ipi" olan Ku'n'a smsk sarlmaktr. Cenab Hak, aziz milletimizi tefrika illetinden, paralanmak afetinden muhafaza buyursun.

AKD AKAID B L M ILE ILGILI KAYNAK LISTESI

107

1. Kur'n- Kerm 2. Ktb- Sitte 3. Abdullah Sircddn, El-mn-u Bil-Melikeh, Haleb, 1972, II Bask 4. Ahmed b. Hanbel, Msned, Beyrut, Tarihsiz, (6 cild) 5. Aliyy-l-Kr b. Muhammed, erh-ul-Fkh-el-Ekber, Msr, 1323 6. Atay Hseyin, Kur'n'a Gre man Esaslar, Ankara, 1961 7. Aydn A. Aslan, slm nanlar ve Felsefesi, Ankara, 1964 8. Algl Hseyin-etin Osman-Klavuz A. Saim- Kten Akif, Din Kltr Ve Ahlk Bilgisi, stanbul 1985 9. A. Naim - K . Miras, Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercemesi, Ankara, 1970-1973 10. Balaban M. Rahmi, hm-Ahlk, man, Ankara, 1969 11. Bilmen mer Nasuh, Muvazzah ilm-i Kelm, stanbul, 1969 12. Eref Edib, Garp Mtefekkirlerine Gre Kur'n, stanbul, 1957 (Seblrred Neriyat) 13. Cellettn Syt, El-Cmi-us-Sair, Msr, Tarihsiz (M. Mu hammed Ammara neri) 14. Eskiceolu Osman-Flal E. Ruhi, slm'da Siyasi Mezhepler Tarihi, stanbul, 1970 15. Karaman Hayreddin, Fkh Usul, stanbul, 1975 16. Klavuz A. Saim, man Kfr Snr, stanbul, 1982 17. Tanr buyruu H.H. Salih, Ehl-i Snnet Akaidi, zmir, Tarihsiz 18. Topalolu Bekir, Kelm lmine Giri, stanbul, 1981 19. Topalolu Bekir, slm Kelmclar ve Filozoflara Gre Allah'n Varl (isbt- Vcib) Ankara, Tarihsiz 20. Yeprem M. Saim, rade Hrriyeti ve mm- Maturid, stan bul, 1980

Bu blmn 2. nitesinin dipnotlarnda verilen eserler, bu nitenin kaynaklandr.

ikinci

Blm

BADET

ISLAM DINININ KAYNAKLAR

slm dinindeki hkmlerin konulan ne olursa olsun dinde kaynak olan bir esasa dayanmas gerekir. Byle bir kaynak olma dan, dn bir konuda Allah'n koyduu hkm veya slm'n l sn bilmek ve anlamak imkan yoktur. Bu sebeple dinin hkm lerini bilmeden nce, bu hkmlerin dayand kaynaklan bilmek gerekir. "slm hkmlerin kaynaklar" tabirine ayn zamanda "EdilLe-i eriyye" de denir. Ki bunun manas "er'i deliller" demektir. Dehl kelimesi lgatta hissi ve manev, iyi veya kt bir nesne ye gtren ey, demektir. Terim olarak ise "nsan doru ve salam bir dnme ile kesin veya zann olarak dn-amel bir hkme g tren eydir". O halde dn delil, kendisinden herhangi bir dnamel hkmn karld kaynaktr. Dn deliller muhtelif bak alarna gre farkl taksimlere ta bi tutulmutur. yle ki; i . Akla veya nakl'e dayanmas bakmndan:

a. Nakil deliller: Kitap, Snnet, cm' b. Akl deliller: Kyas, stihsn, stishb ve dierleri...

112

DN BLGLER

2. Alimlerin ittifak veya ihtilaf etmeleri bakmndan: a. ittifak edilen deliller: Kitap ve snnet. b. ounluka kabul edilen deliller: cm ve kyas c. Delil olup olmad hususunda ihtilaf edilen deliller: stishab, istihsan, rf, Meslih-i mrsele. Sahabe kavli, gemi eriat lar ve dierleri. Bu deliller topluluu ayrca; a. Asl b. Fer' olmak zere iki ks ma ayrlmaktadr. Bunlardan kitap, snnet ve kyas'a "asl delil ler", dierlerine de "/eri deliller" denmitir. slm dn, vahy dneminde Allah'n raslne bildirilen emir ve yasaklarla yaklak 23 yllk bir dnem ierisinde tamamlanmtr. Bugne kadar geen 14 asr boyunca tm dn problemlere s lm dininin kaynaklan ierisinde cevap aranmtr. Bu kaynakla rn birincisi Kur'ndr. Kur'n'da zmlenemeyen problemlerin cevab iin Kur'n' aklamak durumunda olan ikinci kaynak Sn net'e bavurulmutur. Bu iki kaynakta zmlenemeyen problem ler icm kaynanda zme kavuturulmutur. Prensipler, delil ler mahduttur. nsanlar var olduka ve dnya durduka problem ler var olmaya devam edecektir. Bu itibarla ilk kaynakta z lemeyen problemler, ana prensiplere a y k m dmeyecek biimde kyas yolu ile zmlenecektir. imdi dn delillerin bu drt kayna n sra ile grelim:
1. K U R ' N - K E R M :

a.

Tanm:

Kur'n kelimesi szlkte okumak ve toplamak manalarna ge len bir kelimedir. Bir terim olarak tanmna gelince: Kur'n'm, de iik alanlarla ilgisi itibariyle eitli tanmlan yaplmtr. VIesela: Kelm ilminde "Allah'n zatyla kim olan nefs bir mana olup, Hz. Muhammed'e nazil olan lafza dellet eder" eklinde tarif edilmitir. Kur'n'm bakaca tanmlar bulunmakla beraber, dn hkmlerin kayna olmas itibariyle burada sz konusu olan Fkh Usl'nde yaplan tarifidir Bu ilim dalnda Kur'n yle tarif edilmektedir:

BDET

'

pluj

-uic. i JL^Z^

Jc

jSHi

^i^

oi !;

"Hz. Muhammed'e indirilen, caz zellii olan, mushaflarda yazl olan, peygamberimizden bize kadar tevatr yoluyla nakledi len ve okunmasyla ibadet edilen ilh kelmdr. b. zellikleri:

Kur'n'm sz ve manalannn Allah katnda olmas ve Arapa szlerle Hz. peygambere indirilmi olmas en nemli zelliklerindendir. Buna gre Arapa aslndan herhangi bir dile evrilen ayet veya bir sure ne kadar dikkatle terceme edilirse edilsin, bu tercemeye Kur'n denemez. 2. Levh-i mahfuzdan vahy yoluyla indirildii gibi gnmze kadar en ufak bir deiiklie uramadan gelmesi ve kyamete kadar da byle kalacak olmas Kur'n'a has bir zelliktir. Ku'n'n ilh bir korumaya mazhar olduu gene Kur'n'da bil dirilmitir. ^ 3. Ku'n'n bir zellii daha vardr ki, bu, ne ilh olan, ne de dier kitaplardan hibirisine nasip olmamtr. Bu zellik onun ko layca ezberlenmesidir. Bu sebepledir ki her asrda ocuk denecek yata Ku'n' ezberleyen pek ok kimse bulunagelmitir. 4. Kur'n'm bir baka zellii de birok ilm gerekleri kefedilmezden nce haber vermesidir. c. Unsurlar:

Aralarndaki ufak farklar dikkate alnmazsa unsur ile zellii ayn manaya almak mmkndr. Bununla beraber Kur'n'm tari fi dikkatle incelenirse, bu tarifin zerine oturtulduu bir takm un surlar bulunduu grlr. te yukarda geen tarifi dikkate alarak Kur'n'm unsurlarn inceleyeceiz. Buna gre Kur'n'm unsurlar unlardr:^
Hcr Suresi, 9 2- Baknz: Mustafa etin, Y. sL Enst. 1974/75 ders yl Tefsir Usul notlar, shf. 3-5

114

DN BLGLER

1. Hz. Muhammed'e

vahy yoluyla indirilmi olmas:

Bu unsur, daha nce, eitlerini grdmz vahy yoluyla Ku'n'n Hz. Peygambere indirilen ayetlerden olutuunu ortaya koyuyor. Burada zerinde durmamz gereken bir husus vardr. Kud s hadisler ve hadisi erifler dahi ^y^je V ^ o ' csji-" J J A ; "O kendiliinden konumamaktadr. Onun konumas ancak bir vahy iledir."* Ayetine gre vahy cmlesinden mtalaa edilebilirse de bun larn kimisinin lafzlar, kimisinin de hem lafz hem manalar Hz. Peygambere aittir. Ku'n'n ise hem lafz hem de manas, cebrail vastas ile vahy olunan ilh kelmdr. 2. I'cz zelliinin bulunmas:

Bu unsur, kur'anm bir benzerini meydana getirmekte beeri aciz braktn ortaya koymaktadr. Bilindii zere, Kur'n Hz. Peygambere nazil olmaya balad sralarda Araplarda edebiyat zirvede bulunuyordu. Kur'n, muhataplarndan nce bir benzerini (Tr 34) sonra onda bir orannda bir benzerini (Hd 13) daha son ra da en kk dahi olsa bir tek surenin benzerini getirmelerini is teyerek (Bakara 23, Yunus 38) meydan okumu, fakat 14 asr bo yunca bunun gerekletii grlmemitir. Kur'n, byle bir eyin insanlar ve cinler bir araya gelseler dahi yaplamayacan bildiri yor. (sr 88) 3. Mushaflarda yazl olmas: Daha nce iaret edildii zere Kur'n nazil olduu sralarda sahabeden pek ou, inen ayetleri ezberliyorlard. te yandan yaz bilenler arasndan Hz. Peygambere gelen vahyi yazan katipler var d. Peygamberin salnda yazlan metinler, Hz. Ebubekir zama nnda iki kapak arasnda toplanarak kitap haline getirilmiti. By lece toplanan Kur'n sahifelerinin tamamna " m u s h a f denilmitir. kinci bir merhale olarak bu asl nsha esas alnarak Hz. Os man zamannda Kur'n nshalar oaltlmt. te tarifte sz edilen "mushaflarda yazl olan"dan maksat budur. Demek oluyor ki gerek Hz. Ebubekir, gerekse Hz. Osman zamannda yaplan a-

Necm Suresi, 3-4

BDET

115

lmalar sonunda ortaya konan "mushaf'a veya "nushaflar"a gire meyen ayetler varsa ki bunlar kraat ilminde z olan kraatlar cmlesinden olmak zere kelime veya cmle halinde rivayet edilen farkllklardr- bunlar Kur'n deildirler.* 4. Tevatr yoluyla nakledilmesi:

Hz. Peygamberin salnda eksiksiz olarak Kur'n'm sahabe den bazlar tarafndan ezberlendiini biliyoruz. Ali b. Ebi Talib, Osman b. Afvn, Sa'd b. Ubeyd, Ebdderd, Muz b. Cebel, Zeyd b. Sabit, Ubeyy b. Ka'b bunlardan bazlardr. Bu zellik, Kur'n'm toplanmas ve hfzmdaki titizlik, sadece Hz. Peygamber devrine mnhasr kalmamtr. Her nesilde Kur'n' ezberleyen binlerce hafz yetimitir. Titizlikle srdrlen Kur'n' yazma ve retim almalar sayesinde asl hviyetinde hibir deiiklik olmadan Kur'n gnmze kadar gelmitir. te "Tevatr yoluyla nakli" de bu hususu ifade etmektedir. 5. Bilindii zere namaz ibadetinin sahih olabilmesi iin Kur'n'dan bir para okunmas arttr. Nitekim kraat, namazn rk ndr. Aynca namaz dnda dahi Kur'n okumak ibadet saylmak tadr Hz. Peygamberin bu yol ile ibadete tevik ettii bilinmektedir. Halbuki gerek namaz iinde, gerekse namaz dnda ne kud s hadis ile, ne de dier hadis-i eriflerle ibadet etmek m m k n deildir. Bu ana unsurlar erevesinde tarif edilen Kur'n, genel olarak u konulan ihtiva etmektedir. a. tikat b. bdet c. Muamelt Muamelt -ki fkh ve fkh usl ilimlerinin konusunu tekil eder- umumiyetle toplumu meydana getiren bireylerin birbiri ara sndaki veya toplumlararas ilikileri dzenleyen hkmleri iine alr.
Baknz: Ku'n Kerimin Tercme ve Tefsirine Giri, mer Rza Dorul, (Tanr Buyruu giri ksm) 1/17-41

116

DN BLGLER

Muamelt ile ilgili mesil u blmlerden oluur: a. Aile hukuku. Bu konu ile ilgili ayetlerin sajns 70 kadardr. b. Mli ve ticari hukuk. Bu konu ile ilgili ayetler de 70 kadardr. c. Usl hukuku. Muhakeme ve duruma hkmlerini dzenle yen ayetlerdir ki bunlann says 13 kadardr. . d. Ceza hukuku. Bu konuyu tanzim eden ayetler 30 kadardr. e. Devletler hukuku. Bu konudaki ayetlerin says 25 kadardr.^ Bunlarn dnda Kur'n- Kerim'de u konularda ayetler vardr. - Nasihat ve tavsiyeler, - lh emir ve yasaklara riayet edenlerin erecei mkfat ve ya urayacaklar akibetleri bildiren ayetler, - nsanlara lzumlu olan bilgiler. Kur'n bu konular bir fen veya bilim kitab slubu ile ele almaz. Ancak Kur'n'm manasna derinlikle vakf olabilenlerin anlayabilecei bir incelikle iaret et mekle yetinir. - Gemi milletlerin yaad, balarna gelen olaylann hika yesi. - Dualar. Cenab Hakk, dua ayetleriyle, kullannn kendisine nasl yakarp niyaz edeceklerini retmi oluyor.
2. K U R ' N - K E R M ' I N M A N A S N A N L A M A N N N E M I :

Kur'n'm Arap dili ile vahy olunduu yine Kur'n ayetiyle bil dirilmektedir (uar, 195) Arap asll olan bir kimse bile, Kur'n' laykiyle anlamak iin ilim tahsiline muhtatr. Kald ki slm ile ereflenmi olup, fakat Arap dilini bilmeyen mslmanlar iin Kur'n' anlamak istedikleri takdirde stn bir gayret sarf etmek zorunda olduklan gayet aktr. Kur'n'm insanlara dnya ve ahi ret saadetinin yollanm gstermek iin indirildii bir gerektir. Kur'n'm gsterdii hidayet ve feyz kaynana ulamak iin onu sadece okumay renmek ve okumak yeterli deildir. Kur'n' okuyanlar ayn zamanda ondaki gerekleri renmek ve rendik-

5- Baknz: Tarih-el-Fkl-el-slm, Dr. Yusuf Musa 1/6-7 (11. Bask)

BDET

117

leri ile amel etmek zorundadrlar. Kur'n'daki bu gerekler ve il h emirler yaanmaya balannca kiinin hayatnda yepyeni bir devre ahr. Dnyasn huzur ve mutluluk kaplad gibi ebed sa adeti de kazanma yolunda olur. Kur'n'm ayetleri zerinde dnmek ve ayetlerin gerei ile amel etmek bizzat Kur'n'm verdii bir grevdir. Cenab Hakk:

"Ne diye Kur'n' iyice dnmezler? Yoksa kalpleri zerinde kihtler mi var?"

"Andolsun ki biz Kur'n' dnmek iin kolaylatrmz. Ha ni bir dnen mi var?"'' Hz. Peygamber de: . j j i ^ l pi5 fK^

"Sizin en hayrlnz Kur'n' renen ve reteninizdir" buyu rarak* Kur'n'm renilmesini ve retilmesini tevik etmitir. Deerli aratrmac M. Hamidullah, Kur'n' terceme al malarnn Hz. Peygamber dneminde baladn zikrederek bu na rnekler vermektedir. Demek oluyor ki Kur'n'm gerei gibi anlalmasn temin etmek iin Arap olmayan milletlerin diline evrilmesi meselesi Hz. Peygamber devrinde dahi anlalm bir ihtiyatr. Kur'n-r Kerim hemen hemen yeryzndeki tm dillere terce me edilmitir, dersek mbalaa etmi saylmayz. Bat dillerinde 3aizlerce Kur'n terceme ve meh mevcuttur Bu gne kadar yalnz ingilizceye yaplan tercemelerin says 57 dir. Almanca'ya, 42, La tince'ye 42, Franszca'ya 33, talyanca'ya 10, Rusa'ya 11, Portekiz ce'ye 8, Srp ve Arnavut dillerine 7, Macarca'ya 6, sve diline ter ceme edilmi 6 Kur'n tercemesi vardr.

Mulammed Suresi, 24 Kamer Suresi, 15, 17, 32 Buhr, Fezil-el-Kur'n, 21 Baknz. M. Hamidullah, Le Coran, shf. 39

118

DlN BLGLER

Mslman olduklar gnden bu yana Trkler de Ku'n'm ma nasn anlamak meselesinin nemini kavramlardr. Gnmze kadar 60'n zerinde Trke terceme ve tefsir yazlmtr. a. Belli bal Trke mealler ve tefsirler:

aa. Mealler: lk Trke Kur'n tercemesinin Hicri 8. Asrda yazld bilin mektedir. Elde bulunan ilk Trke Kur'n tercemesi Uygur Trke'siyledir. Bunlardan birisi, stanbul'da Trk slm Eserleri M zesinde 73 no. da ka5rtldr. Bu tarih istinsah tarihi olup eserin 5. Hicri asra ait olduu tahmin edilmektedir. Bu asrdan sonra Kur'n' Trke'ye evirme gayretleri artm, gnmze kadar pek ok Kur'n- Kerim terceme ve mealleri kale me alnmtr. Bu meallerden belli ballarm aaya alyoruz: 1. Kur'n- Hakim ve Mel-i Kerm, Hasan Basri antay, cilt halinde defalarca baslan bu eserin slbu gzel ve dil incelik lerine dikkat edilerek yazlmtr. 2. Men-i Kutlan: Merhum zmirli jsmail Hakk tarafndan hazrlanmtr. ki cilttir. Eski harflerledir. 3. Kur'n- Kerm ve Trke Anlam (Meal): Dr. Hseyin Atay ve Dr. Yaar Kutluay tarafndan yazlm ve bir heyete gzden ge irilmitir. Diyanet leri Bakanlnca defalarca baslmtr. 4. Kur'n- Kerm ve Mel-i lsi: A. Fikri Yavuz tarafndan ha zrlanmtr. Tek cild halindedir. 5. Tanr Buyruu: mer Rza Dorul tarafndan yaplan bu terceme de iki cilttir. Birinci cildin banda Kur'n'm Tercme ve Tefsirine dair uzunca bir giri vardr. 6. Kur'n: smail Hakk Baltacolu tarafndan yaplm, tek ciltlik bir tercemedir. 7. Kur'n- Kerm ve Meali: Abdulbki Glpmarl tarafndan yaplan bu terceme iki cilt halindedir.
Osman Keslciolu, Kur'n- Kerm ve balia dillere evrilmesi konusnuda akla malar, (Diyanet leri Bk. Yayn meal) Shf. XXI

BDET

119

8. Nr-ul-Beyn: eyh Muhsin Fni ismiyle tannan Hseyin Kazm Kadri bakanlnda bir heyete yaplan bir tercemedir. Tef sir yn ar basan bu eser de iki cilt halindedir. 9. Kur'n- Kerm ve Aklamal Meali: Dnya slm Birlii adna Dr. Ali zek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, Dr. . Kfi Dnmez ve Sadrettin Gm tarafndan hazrlan mtr. Tek ciltten ibarettir. 10. Kutsal Kur'n Trke Meali, Dr. Sadi Irmak tarafndan ev rilmitir. Tek cilttir. ab. Trke Kur'n Tefsirleri: Meal halindeki Kur'n tercemelerinin yan sra Kur'n ayetle rini uzun uzadya aklayan eserler de kaleme alnmtr. Esasen Arapa-Trke olduklarna baklmakszn tefsir sahasnda yazlan eserlerin says bir hayli kabarktr. Merhum mer Nash Bilmen Byk Tefsir Tarihi isimli eserinde bir btn halinde veya bazen bir ayet, yahut bir surenin tefsiri iin yazlan eserler iin yapt listede 489 adet kitabn adn vermektedir. Bu eserler arasnda 20-30 ciltlere varanlar bulunmaktadr. imdi Trke olarak kale me alman tefsirlerden bir kam grelim: 1. Hak Dn Kur'n Dili: Son devrin byk din alimlerinden Elmall Muhammed Hamdi Yazr tarafndan yazlmtr. "Elmall Tefsiri" adyla da hret bulmutur. Dokuz cild olan eserin 9 cildi fihristtir. Eser ilk defa Diyanet leri Bakanlnca, daha sonrala r Eser Yaymevince bastrlmtr. Daha sonralar Erzurum lahi yat fakltesi rencilerinden bir ekip tarafndan muhtelif zellik leri dikkate alarak bir fihrist hazrlanmtr. Bu fihrist, sonunda bir lugata ile ayrca baslmtr. 2. Hulsat-ul-Beyn F Tefsr-el-Kur'n: Evkaf ve eriyye eski bakanlarndan Konyal Mehmet Vehbi hoca tarafndan yazlmtr. Eserin derleme yn ar basmaktadr. Eski ve yeni harflerle 15 cilt halinde baslmtr.

. Nasul Bilmen, Byk Tefsir Tarihi, 1960, Ankara, 2/619 il 692 (Diyanet le ri Bakanh Yaymlarmdan)

120

DN BLGLER

3. Kur'n- Kermin Trke Mel-i ls ve Tefsirleri: Diyanet leri eski bakanlarndan merhum mer Nash Bilmen tarafn dan yazlmtr. Yeni harflerle olan eser 8 ciltten ibarettir. 4. Tibyn Tefsiri: Aymtabl Mehmet efendi tarafindan 1110 (Hicri) tarihinde terceme edilen eser hem eski h e m yeni harflerle drt cilt halinde baslmtr. 5. Safvet-ul-Beyn F Tefsr-el-Kur^n: Eski eyhul slamlar dan olan Musa Kazm efendi tarafndan kaleme alman eser eski harflerle baslm olup eksiktir. Sadece 1. Cildi yaynlanmtr. 6. Fi Zll-el-Kur'n: Seyyid Kutub'un ayn isimli Arapa tefsi rinin tercemesi olan bu eser bir ekip tarafindan terceme edilmi olup Hikmet Yaynevi tarafndan baslmtr. 16 cilttir. 7. bn-i Kesr Tefsiri: bn-i Kesr'in ayn isimli eserinin Trk e'ye Dr. Bekir ICarla ve Dr. Bedreddin etiner tarafndan tercemesiyle meydana gelen eser 15 ciltten oluuyor. Terceme yannda, baka kaynaklardan da nakiller vardr. Tefsir tarihi ve fihristi ih tiva eden 16. cilt de ayrca baslacaktr. 8. lmin Inda Asrn Kur'n Tefsiri: Emekli Mftlerden Ce ll Yldrm tarafindan kaleme alman eserin bugne kadar 10. Cil di yajnnlanmtr. Eserin 12 ciltte tamamlanmas beklenmektedir. 9. Esbb- Nzul: H. Tahsin Emirolu tarafndan kaleme al nan eser nceleri sadece nzul sebeplerini aklamak zere kaleme alnm iken daha sonralar ayetlerin tefsirini de ihtiva edecek bi imde tamamlanmtr. 13 ciltten ibarettir. 10. Son yllarda Diyanet leri Bakanl, Ankara lahiyat Fa kltesi retim yelerinden Prof. smail Cerraholu ve Prof Talat Koyiit hocalara bir tefsirin yazdrlmasna karar vermi olup bu mterek almann mahsul olarak 1. Cilt yaynlanm bulun maktadr. Bu almann devam ve tamamlanmas dn eserlerle ilgilenenlerin samimi arzulandr. b. Batl fikir adamlarnn Kur'n ile alakal grleri: Batl fikir adamlar Kur'n zerinde aratrmalar yapmlar, fikir ve dncelerini dile getirmilerdir. zellikle bunlardan pe-

BADET

121

in hkml olmayanlar ve objektif dnme llerinden ama yanlar Kur'n'a hayranlklarm ifade etmilerdir. Bu konuda yajnnlanm bulunan bir eserden aktararak batl fikir adamlarnn Kur'n hakkndaki grlerini aaya alyoruz ^^ Prens Bismark: "eitli devirlerde insanl idare etmek iin Allah tarafndan gnderildii sylenen btn ilh kitaplar inceledimse de hibirinde doru ve yerinde bir fikir gremedim. Bu ka nunlar, deil bir toplumun bir ev halknn mutluluunu bile sala maktan ok uzaktr. Ama mslmanlarn Kur'n' byle deildir. Ben Kur'n' her bakmdan inceledim. Her kelimesinde byk hik met grdm. Mslmanlarn dmanlar, bu kitabn Muhammed tarafndan yazldn ileri sryorlarsa da en mkemmel, hatta en yksek bir beyinde byle bir harikann meydana geleceini ile ri srmek, gereklere gz yumarak, kin ve kt niyet sahibi olmak demektir ki, bu, ilmi dnce ile badamaz. Ben unu iddia ede rim ki, Muhammed sekin bir insandr. lh gcn byle ikinci bir vcudu meydana getirmesine ihtimal verilemez. Sana ada bir vcud olmadm iin ok zgnm ey Muhammed! reticisi ve yajacs olduun bu kitap senin deildir. O, ilhdir. Bunun ilh ol duunu inkar etmek, mevcut ilimlerin aslsz olduunu ileri sr mek kadar glntr. Bunun iin insanlk, senin gibi bir varl bir defa grm, bundan sonra da grmeyecektir. Ben heybetli huzu runda sonsuz sayg ile eilirim." John Davenport: "Kur'n en yksek inan esaslarm, en yk sek ahlk retir. Kur'n, karlk beklemeyerek iyilik yapma3r emreder. Kur'n hem dn hem medeni bir kanundur. Kur'n slm terbiyesinin kaynadr, hayatn nurudur. Kur'n ayetleri kalpler de ve ruhlarda devaml akisler uyandrmtr. Kur'n, hayatn b tn safhalarnn, fert ve toplumun dzenleyiiidir." H.C. VfeZs.-Avrupallar iinde Kur'n' inceleyenler azdr. Bu bil gisizlik yznden ona ok iftira edilmektedir. Kur'n ilh emirle re dayanarak, mslmanlar en sk kardelik balaryla bala mtr. yle bir kardelik ki, rk, renk, dil farklarna hi nem ver-

Bu konuda geni bilgi iin baknz: Eref Edib, Garp Mtefekkirlerine gre Kur'n, stanbul, 1957 (Seblrred Neriyat)

122

DN BLGLER

mez. Hristiyanlar arasndaki kardelik ba ile slm'n getirdii kardelik asla kyas kabul etmez. Mslmanlarn medeniyet, ma tematik, astronomi, mimari, gzel sanatlar ve felsefede elde ettii zaferler, ancak Kur'n'm insanlar birletirerek onlar fazilet ve bilgi servetini elde etmeye yneltmesinden ileri gelmektedir. Prof Nldeke: "Kur'n'm en muhteem sureleri, kyamet gn nn yaklamas sebebiyle tabiatn titreyeceini ifade edenlerdir. Bu ayetler okunurken insan, yeryznn darmadank olduunu, dalarn atlan pamuk gibi daldn, yldzlarn karmakark bir halde paralandm gzleriyle gryor gibi olur." Edmond Burk: Kur'n' inceledike onun mkemmelliini ve yceliini anlarz. nce insan kendine eken Kur'n, sonra hayre te drr. Daha sonra da kendinden geirir. nsan kendine sayg duymaya zorlar ve bylece herkesi derinden duygulandrr." Sediyo: Kur'n, Allah ile kul arasndaki ilikileri en ak ekil de retmitir. Kur'n ahlk ve felsefenin btn esaslarn iine al mtr. Mslmanla barbar bir din diyenler, uurdan yoksun in sanlardr. nk bunlar Kur'n'm ak ayetlerine kar gzlerini yumuyorlar ve Kur'n'm alar boymca ktlk ve ahlkszlklar nasl silip sprdn incelemiyorlar." G.M. Rodwel: Kur'n' okuduka onun bizi bylediini ve hay retlere drdn, nihayet bize stnln kabul ettirdiini ve huzurunda bizi secdeye vardrdn grrz. Kur'n temas etti i konular ve gzettii amalar bakmndan slbu temiz, yksek ve rperti vericidir. Kur'n her ada izini brakacak bir eserdir." Dr. Foris: "Kur'n nedir? Her trl tenkidin stnde ebed bir mucizedir. Kur'n'm 350 milyon (gnmzde yaklak 1 milyar) mslmamn gsn hakl bir gurur ile kabartan stnl, onun her eyi gzel ifade etmek bakmndan ilh kitaplarn en mkemmeli olmasdr. Hayr, daha ileri gidebiliriz. Kur'n tabi atn ezel yardm ve iyiliiyle insana hediye ettii semav kitapla rn en gzelidir. Edebiyat ile ilgilenenler iin Kur'n edeb bir eser, dil bilginleri iin bir sz hazinesi, airler iin bir ahenk kayna dr. Bundan baka o kitap, hukuki konular bakmndan bir hukuk ansiklopedisidir."

BADET

123

Misyoner Estanli: "phesiz Kur'n Tevrat'tan daha tesirli ol makla vnebilir." Goethe: "Gryorsun ki bu kitabn rettii esaslar zerre kadar aksamyor. Biz btn sistemlerimizle bundan daha ileri gidemiyo ruz. Genellikle hibir insan da bundan ileri gidemez." Washington Irving: "Kur'n en yksek, en faydal ve en sami mi fikirleri kapsar." Lamartin: "Mslmanlk, yeryznn te birindeki milyon larca insan harekete geirmitir. Kur'n, milletleri bir btn ha linde toplayan bir manev millet yaratmtr. nsanolu yeryzn de Kur'n'm yapt byle bir inklap grmemitir. Kur'n manev bir imparatorluk kurmutur." George Sale: Kur'n'm dili bir belagat harikasdr. Dnya bir araya gelse bir ayetine bile bir nazire getiremez. nsan kalemi bundan acizdir. Kur'n muhteem bir kutsal kitaptr. Daimi bir mucizedir." Prof. Eduuard Brovun: Kur'n' inceledike ona kar hrmetim ve ululama hissim artar." Prof. Josef Carlayi: Kur'n batan baa samimiyet ve adaletle doludur. Kur'n srf hak ve hakikattir." Marmadok: asdr." "Kur'n mkemmel bir ahlk ve hukuk mecmu

Kont Henry de Kastry: Kur'n yle bir ilh szdr ki, kar snda en sert adamlar bile iman eder. Kur'n papazlar bile alatmtr. Kur'n btn beeri kuvvetlerin zmekten aciz kald bir srdr. Kur'n insanlara mal ve can emniyeti ve inan hrriye ti verir." Emanuel De: Kur'n'm verdii enerji ile mslmanlar en b yk imparatorluklardan daha geni lkeler fethettiler. Mslman lar Kur'nla Avrupa'ya hakim oldular. l beyinleri dirilttiler. Do uya batya nur satlar. Bu ekilde yeni ilm gelimelerin temeli ni attlar." Leonard: "Kur'n gne gibi muhteem klar saan kutsal ve en mkemmel kitaptr."

124

DN BLGLER

Josef Thomson: "Kur'n putlar karsnda diz kenleri Al lah'n huzurunda secde ettiriyor. Kur'n karde kan ien dudakla ra, Allah'n ululuunu aktyor." Sir Edvard Denison Ros: Kur'n 1400 senelik buhranlar ve ih tilaller iinde dimdik ayakta duran, pasadar kalan tek kitaptr."
3. S N N E T V E H A D S :

a.

Tanm:

Snnet szlkte adet ve davran manalannadr. Terim olarak "Hz. Peygamberin szlerine, bizzat yapt tutum ve davranlar na" denir. Snnetin szl olanna stlahta "hadis" denmektedir. Bununla beraber ounlukla snnet hadisle e anlaml olarak kul lanlmaktadr. Snnet, dn hkmlerin kayna olmak bakmndan kitaptan sonra ikincisidir. zellikle Kur'n' tefsir etmek, Kur'n'da akla kavuturulmam konular aklamak bakmndan snnetin nemi byktr. Ayrca snnetin kayna olan peygambere uymak ve ona itaat etmek, bizzat Kur'n'm emridir. Hz. Allah buyuruyor:

"Peygamber size neyi haber verdi ise onu almz. Sizi neyden yasaklarsa ondan da vazgeiniz".**
'DIL ^ L L LA iXy^A-^ iJ-

"Kim peygambere itaat ederse, Allah'a itaat etmi olur."** f a ' 'S ' S f a fa
^^IjjLU <1 JI '

"(Ey Peygamber) De ki, Allah' seviyorsanz, bana uyunuz."*^ 6. Snnetin eitleri:

Snnet u ksmlara ayrlr: 1. Kaul Snnet: Hz. Peygamberin syledii szlerdir.

Har Suresi, 7 Nisa Suresi, 79 l-ilmrn Suresi, 31

BDET

125

2. Fiil Snnet: Hz. Peygamberin yapt ilerin tmne denir. Hz. Peygamberin ileri ayrca u ksmlara ayrlr: a. Hz. Peygamberin yapt, mmetini bu ileri yapp yapma makta serbest brakt fiiller. Ancak Hz. Raslllah bunlarn ya plmasn tevik etmitir. Namazlarn snnetleri gibi. b. Hz. Peygamberin kendisine mahsus fiiller. Gece namaz gi bi. Hz. Peygambere gece namaz farz iken, mmetine farz deildir. c. Peygamberin insan olmasndan dolay yapt iler. Yemek, imek, oturup kalkmak, yrmek vs. gibi davranlar. Bakalar iin bunlara uymak zaruret ve mecburiyeti yoktur. 3. Takrr Snnet: Peygamberin bakasnn bir sz, fiil veya tu tumundan haberdar olup ta o konuda olumlu veya olumsuz bir ey sylemeyip, haberdar olduu durumu dorulamasna takriri sn net denir. Hadis manasndaki snnetin eitli durumlar dikkate alna rak yaplan taksimleri vardr. Bunlar: a. Ravilerin says bakmndan b. Ravilerin durumu bakmndan yaplan taksimlerdir. Hadisler ravilerin says 1. Mtevtir
2. Mehur

bakmndan:

3. hd ksmlarna ayrlrlar. Ravilerin durumu bakmndan

1. Sahih

ise:

2. Hasen 3. Zayf ksmlarna ayrlrlar. Bunlardan baka bir takm zellikleri dikkate alarak yaplan taksimler vardr. Bir de Hz. Peygamber sylemedii halde eitli sebeplerle onun sz imi gibi gsterilen szler vardr ki bunlara "mevzu" yani uydurma hadis denir. Snnet (hads)in bu eitleri ve yaplan taksimlerle ve ksmlarn tarif ve hkmleri ile "Hadis Usul" ad altnda mstakil bir ilim dal megul olur.

126

DINI BILGILER

c. Snnet

(hadis)in

toplanmas:^^

Hadislerin toplanmas meselesini u dnemleri dikkate alarak inceleyeceiz; 1. Hz. Peygamberin salnda: Peygamberin salnda kendi sine gelen vahyi yazan katipleri olduunu biliyoruz. Hz. Peygam ber kendisinden vahy olarak bildirdii eylerden bakasnn yazlmamasn emir buyurmulardr. Bunun iki sebebi vard. Birisi kendi szlerinin vahy ile kartrlmas endiesi. Dieri Kur'n'm ihmal edilmesi endiesi idi. Bu endielerin ihtimal d olduu za manlar, Hz. Peygamberin salnda hadislerin yazldn bildiren rivayetler vardr. 2. Raid Halifeler Dnemi: Bu dnemde hadislerin yazlma fa aliyeti varsa da yine Kufnla kartrlma endiesinden dolay ge rek Hz. Ebubekir, gerekse Hz. mer hadisin yazlmas iini sk tutmulardr. Hz. Ebubekrin nce baz hadisleri toplad halde bunlar imha ettii biliniyor. Hz. mer de nce sahabe ile istiare edip hadisleri toplamaya karar vermiken, daha sonra "Allah'n ki tabna karr m?" endiesiyle bu kararndan vazgeer. Ve bu vaz geiini sahabe iinde ilan eder. Daha sonralan Hz. Ebubekir, Hz. mer ve Hz. Ali'nin -her halde bu endieye mahal kalmadn anlaynca- hadis yazdklan ve bakalarn buna tevik ettikleri bilinmektedir. 3. Tabin dnemi ve sonras: Tabin dneminde, devrin konu ile ilgilenenlerinde, kendilerinden ncekilerin gsterdii titizliin de vam ettiini gryoruz. Nihayet mer b. Abdlazz alimlerin vefat edip, hadislerin yok olmasndan duyduu endieden kaynaklanan bir himmetle Medine valisi Muhammed b. Hazm'e bir mektup ya zarak yle diyor: "Raslullahm hadislerini, snnetlerini alimlerin rivayetlerini aratr ve yaz. Zira ben ilmin yok olup, alimlerin tkenmesinden korkuyorum." Halife bu emri ayn zamanda dier illerdeki valileri ne de gnderdi. Bunun zerine harekete geen valilerin gayreti ile
Snnetin toplanmas bahsinde daha detayl bilgi almak iin baknz: Hadis ilimle ri ve Istlahlar, Dr Suphi Salih, (tere: Dr M. Yaar Kandemir) 11 Bask, 1973, Ank, shf, 10 il 38

BDET

127

hadisler, sahifeler halinde toplanmaya balad. mer b. Abdlazz'in 101 Hicr tarihinde vefat ettii dikkate alnrsa hadislerin 11 hicr asrn banda titiz bir aratrmann mahsul olarak toplan maya baladn grrz. Tabinden sonraki dnemde hzlanan hadis toplama almala r sonunda 179 Hicr tarihinde vefat eden mm- Mlik tarafndan Muvatta' 204 H.de vefat eden Eb Dvud et-Tayhs tarafndan Msned, 241 H. De vefat eden Ahmed b . Hanbel tarafndan Ms ned meydana getirilmitir. "Ktb- Sitte" olarak bildiimiz me hur alt hadis kitab da Etbauttbin dneminde meydana getiril mitir. d. Belli bal hadis hitaplar:

Says yz binleri bulan hadis-i erifleri toplayan, deiik me totlarla bu hadisleri ele alan ve ehreden saysz kitaplar telif edil mi bulunmaktadr. Burada sadece bilinen mehur hadis kitaplar hakknda malumat verilecektir. Bu kitaplar unlardr: 1. Sahh-i Buhar: Eb Abdillh Muhammed b . smail el Buha r (194-251 h)'nin bu eseri Kur'n'dan sonra en gvenilir kitap ola rak kabul edilir. Buhar bu eserini, dinledii binden fazla ravinden ve yz bini akn hadisten derleyerek on alt ylda telif etmitir. Bu kitap sahih hadisler sahasnda yazlan ilk eserdir. 97 kitap ve 3730 bb'dan oluan eserde mkerrerleriyle birlikte 9082 hadis vardr. Buhar zerine erh yazma alannda alimler byk gayretler sarf etmilerdir. Tamamlanmam erhler dnda Buhar zerine yap lan erhlerin says lOO'n zerindedir. Yaplan almalar sonun daki tespitlere gre bunlardan 15'i baslm, 33' yazma halinde dir. Geri kalan ksm ise harab olmutur. kml edilmemi erhle rin says ise 21 civarndadr. 2. Sahh-i Mslim: Eb'l-Hseyn Mslim b. Haccac el-Kueyri (204-261 h) tarafndan telif edilmitir. Sahih olmasyla birlikte ter tibi ile de temayz etmitir. Mellifin belirttiine gre yz bin hadisten derlenmitir. Tekrarlarla birlikte 7225, tekrarsz 4000
Dr. Kemal Sandk, Sahh-ul-Buhr zerine yaplan erhler. Diyanet Dergisi, Cild, 21, Say, 2, shf. 50-55

128

DN BLGLER

hadisi iine almaktadr. Sahh-i Mslim zerine de birok erhler yaplmtr. 3. Snen-i Nese: Eb Abdirrahmn Ahmed b. uayb el-Horasn (215-303 h.)nin eseridir. Shhat bakmndan sahihayndan son ra gelir. 4. Snen-i Tirmiz: Eb s Muhammed b. s et-Tirmizi (200279 h.)nin eseridir. "El-Cmi'us-Sahh" veya El-Cmi-ut-Tirmiz" ad ile de bilinir. Daha ok "hasen" hadisleri bnyesinde toplam tr. Eserin tertibi fkh bblarna gredir. Ayrca mezheplerin g rleri ve hangi hadisle amel ettikleri de kaydedilmitir. 5. Snen-i Eb Dvd: Sleyman b. El-E'as es-Sicistn (212275 h.)nin eseridir. Mellif bu kitabn 500 bin hadisten derlemi ve daha ziyade "Ahkm" hadislerine yer vermitir. 4800 hadis ihti va etmektedir. Tertibi gzel olan eserin birok erhleri vardr. 6. Snen-i bn-i Mce: Eb Abdillh Muhammed b . Yezd el Kazvn (209-273)nin eseridir. 32 kitap 1500 bbdan oluan eserde 4341 hadis vardr. Bunlardan 3002 sini ayn zamanda dier be ki tap da tahrc etmitir. Kitabn erhleri vardr. Baz alimler bn-i Mcenin snen'i yerine altnc kitap olarak Drim'nin "snen"i ve ya mm- Mlik'in "Muvatta"n kabul ederler. Ktb- sitte dnda nemli hadis kitaplar olarak unlar zik redilebilir: Ahmed b. Hanbel'in "msned"i, mm- Mlik'in "Muvatta", Drim'nin Snen'i, Beyhak'nin Snen'i, Drekutn'nin Snen'i, Hkim'in Mstedrek'i ve San'n'nin Musannefi.
4. I C M ' :

a.

Mahiyeti:

cm szlkte, azmetmek, ittifak ve birleme manalarna gelir. Terim olarak "Hz. Peygamberin vefatndan sonra bir asrda feri bir meselenin dn hkm hakknda o asrda yaayan alimlerin birle ip ittifak etmeleridir." Hz. Peygamberden rivayet edilen '.<i->liil ^ '(-^ V

"mmetim dallet (sapklk) zerine birlemez"** jL-U O ^

bn-i IMace, Fiten, 8

BDET

129

. Jj ^ tll-^ "Mslmanlarn gzel grdkleri ey, Allah ka tnda da gzeldir."! Hadisleri cm'm dayana olmaktadr. slm tarihinde ilk meydana gelen icm' Hz. Ebu Bekir'in halife seilme si hususunda meydana gelen cm'dr. slm'da dn hkmlerin delillerinden olan cm' kuvvet bak mndan hadisten aa, kystan daha stn bir derecededir.

b.

eitleri:

a. Sarih cm': Bir asrda yaayan mctehidlerin cm'a konu olan meselede ayn sz sylemek veya ayn hkm vermek sure tiyle meydana gelen icm' sarih (ak) icm' olur. Bu tr icm'da her mctehid, verilen hkm desteklediini aka ifade eder. b. Skt cm': cm'a konu olan meselede bir mctehid tara fndan ortaya atlan gr dier mctehidlerin bir ksm veya hepsi iittikleri halde itiraz etmeyip susarlarsa skt icm' mey dana gelmi olur. Kuvvet bakmndan icm' u derecelere ayrlr: 1. Hareket ve sz birlii halinde meydana gelen sahabenin icm', 2. Sahabenin skt icmi, 3. Sahabe dneminden sonra ihtilafsz vuku bulan icm', 4. Sahabeden sonra icm'a konu olan meselede nce ihtilaf edi lip, sonradan ihtilafn kalkmas ile meydana gelen icm zerinde icm' hasl olan meseleleri toplayan mstakil kitaplar vardr. Ebu bekir Muhammed b. brahim b. El-Mnzir tarafindan telif edilip Prof. Dr. Abdulkadir ener tarafindan Trke'ye evrilen ve metin le birlikte yaymlanan eser bu konuda kayda deer bir rnektir.2 5. KIYAS: a. Mahiyeti: Kyas kelimesi szlkte bir eyi takdir etmek, lmek, kar latrmak manalarna gelir. Terim olarak "aralarndan mevcut
Almed b. Hanbel, Msned, 1/379 2' Bu kitap 1983 ylnda Ankara'da neredilmitir

130

DtN BLGLER

olan ortak zellik (illet)ten dola}^, hakknda nass bulunmayan fer'i bir meselede asl'm hkmn ispat ve izhr etmektir." Buna gre bir kyasta u drt unsur bulunur: 1. Asi: Hakknda dn nass (delil) bulunan mesele, 2. Fer': Hakknda dn nass bulunmayan mesele, 3. llet: ki mesele arasndaki ortak zellik, 4. Hkm: Haram, hell, caiz olmak gibi eyler. Bir rnekle aklarsak; zmden yaplan arap, Maide suresi nin 90. Ayetiyle haram klnmtr. Baka maddelerden yaplan i kiler; ampanya, votka, viski vs. hakknda ak bir nass (ayet ha dis) yoktur. Fakat arap (asl mesele) ile dier ikiler (fer'i mesele) arasnda bir ortak zellik vardr ki bu (illet) sarho edici olmaktr. te bu ortak zellikten hareket ederek, zmden yaplma arap taki haram olma keyfiyetini (hkm) dier ikilerde ispat etme ii ne "kyas" diyoruz. Hz. Peygamberin ve ashabn kyasa bavurduklarn gsteren rnekler oktur. Zahiriyye mezhebi ve iann kollarndan bazla r dnda btn slm alimleri kyas' delil olarak kabul etmiler dir. Kyasn, dn hkmlerin kayna olmasna Kur'n'da iaret edilmitir.^! j j ^ . Peygamber ile sahabeden Muz b . Cebel arasn da geen konumay anlatan mehur hadis de kyas'm merulu una delildir. 22 6. Kyasn eitleri:

Kyas, zerinde kyas yaplan meselede illetin durumuna gre ikiye ayrlr: 1. Cel (ak) kys: ayet kyasta illet ok ak olursa, Kyas'a cel kyas denir. Mctehid, bunda illeti kolayca anlar. 2. Hafi (kapal) kyas: llet kapal olur, mctehid tarafndan ko layca anlalmazsa "Hafi kyas" denir.

Baknz: Nisa Suresi, 59 Tirmiz, Alikm, 3; A. bn-i Hanbel, Msned, 5/230

MKELLEF VE DEVLERI

Mkellef

kime

denir?

Mkellef kelimesi szlkle bir grevi stlenmi, ykml ol mu kii manasma gelir. Terim olarak "Akll ve erginlik ama gelen, Allah'n emir ve yasaklarndan sorumlu olan insan" demek tir. Grlyor ki, mkellef demek, sorumlu kii demektir. slm dnnde sorumluluk probleminin var olabilmesi iin iki nemli art sz konusudur: 1. Akll olmak, 2. Erginlik (bulu) ama gir mi olmak. Akl, insann hangi yata olursa olsun, dn sorumluluunun sz konusu olabilmesi iin vazgeilmez arttr. Deliler, akl hasta lar, geici veya srekli olarak bunama illeti olanlar, hibir dn emir ve yasakla mkellef deildir. Hatta bir gnden fazla sren baylma ve koma halleri iin de ayn durum sz konusudur. Erginlik artna gelince: Bilindii zere insan olunun ocuk luktan kp, kadn ise hamile kalmaya; erkek ise bir kadnla ili kide bulunduu takdirde onu hamile brakmaya elverili olmas meselesi, yetikinlik dnemine atlan ilk admdr ki erginlik dne mi balam demektir. nsann erginlik ana girmesi her kiiye gre deiiktir. nsan bnyesinde meydana gelen bu bakalama, kiinin yaad iklime gre farkllk gsterir. Ayn zamanda bu ge-

132

DN BLGLER

lime kadn ve erkek cinsine gre de farkldr. Scak iklimde by yen ocuk erken yata ergenlik ama girerken, souk iklimdeki1er daha ge olarak bu aa ularlar. lkemizde ekseriyetle kzlar 9-15, erkekler 12-15 ya aralarnda bula ermektedirler. Kadn ve erkek cinsine gre erginlik ama gelindiine dair bir emare ol mak zere bir takm fizik deiiklikler olur. Kadn olsun erkek ol sun 15 yana geldii halde erginlik belirtileri grlmezse, bu du rumda olan kimse "hkmen" mkellef saylr. Artk ister bir takm belirtilerin grlmesiyle, ister 15 yama gelmek suretiyle erginlik ana giren her fert iin ayn zamanda akl banda olmak arty la tm dn emir ve yasaklar karsnda sorumluluk balam olur. 2. Mkellefin grevleri nelerdir?

Cenab Hakk peygamberi aracl ile bir takm eylerin yapl masn emretmi, baz eyleri de yasaklamtr. Oru tutunuz, na maz klnz, zekat veriniz, doru lp tartnz, yalan sylemeyiniz, bakalarnn hakkn yemeyiniz, adam ldrmeyiniz gibi. Emirler ve yasaklar ve bunlarla ilgili dier hkmler delillerin durumuna gre eitli ksmlara ayrlrlar. Bunlarn tamamna "Efl-i mkel lefin" denir. Efl-i mkellefin sekiz ksmdr: 1. Farz, 2. Vacip, 3. Snnet, 4. Mstehap, 5. Mubah, 6. Haram, 7. Mekruh, 8. Mfsid. imdi bunlann tanmm yaparak, daha son ra bir tablo halinde her birine ait u sorunun cevabm tespit edeceiz. Bu sorular unlardr: Efl-i mkellefinden her birini: 1. Yapann durumu nedir? 2. Yapmayann (terk edenin) durumu nedir? 3. nkar edenin durumu nedir? Tarifler: 1. Farz: slm'da yaplmas Allah tel tarafndan kat' (kesin) bir delil ile istenilen eyler farzdr. Farzn yaplmasn isteyen delil ou kere ayet, bazen de hadis olur.

BDET

133

a. Farz- Ayn: Herkesin yerine getirilmesinden ayn ayr so rumlu olduu farzlar ayn farz cinsindendir. Namaz klmak, Oru tutmak. Haccetmek gibi. Bu ibadetlerden hibirini, bir kimse ba kasnn namna yerine getiremez. Ancak mkellef gitmekten aciz veya lm ise veklet yoluyla hacca gidilebilir. b. Farz Kifye: Yerine getirilmesi farz olmakla birlikte, bir topluluktan baz kimselerin yapmasyla, dier fertlerden sorumlu luun kalkt farz'a "kif farz" denir. Cenaze namaz bu kabil bir farzdr. u kadar ki kif farz bir topluluun tm mensuplan terk ederlerse bunun sorumluluu ve gnah o toplulua mensup tm mkellef mslmanlara ait olur. 2. Vacip: Farz gibi kesin bir delil ile yaplmas istenmemi olmasna ra men, mkelleften farz gibi yerine getirmesi istenilen eye vacib denir. Bayram namaz, kurban kesmek, vitir namaz, ftr sadakas gibi. 3. Snnet: Peygamber (sav)in farz ve vaciplerin chmda yapt ve mslmanlann yapmas gerektiini bildirdii veya yapmalanm tavsiye ve tevik ettii eylerdir. Snnetin muhtelif ksmlan vardr. a. Snnet-i Mekkede: Peygamber (sav)'in ou vakit yapp na dir olarak terk ettii snnetlerdir. Sabah, le ve akam namazla rnn snnetleri gibi. Ezan, Kamet, cemaatla namaz klmak gibi snnetlere "Snnet-i Hd"da denir ki bunlar da birer mekked snnettirler. b. Snnet-i Gayri Mekkede: Hz. Peygamber'in ibadet maksad ile ara sra yapm olduklar eydir. Yats ve ikindi namazlarnn farzndan nce klman snnetler gibi. Peygamber (sav)'in jrijrip i me, oturup kalkma, giyinip kuanmadaki davranlarna da "Sn net-i Zevid" denir. Bunlar da ayn zamanda birer "Snnet-i gayri mekkede"dirler. 4. Mstehab: Rasllllah efendimizin bazen yapp, bazen terk etmi oldukla-, r eydir. Nafile namaz klp oru tutmak, faki-lere yardm etmek

134

DN BLGLER

gibi. Mstehab'a bir eit "Snnet-i Gayri Mekkede"de denebilir. Mstehab'a ayn zamanda "Nefl" (yahut Nafile) "Mendub", ve "Tatav^'u"' da denir. 5. Mubah: Yaplp yaplmamas, kiinin isteine braklm, yaplmasna sevap, terk edilmesine gnah terettp etmeyen eydir. Her hangi bir hell gda3n jdjrip yememek gibi. 6. Haram: Yaplmas slm'da kat' bir delil ile yasaklanan eylerdir. Farz olarak yaplmas emredilen eyleri yapmamak da haramdr. ki ksma ayrlr: a. Haram li aynih: Herkes iin haram olan ve haraml ken disinden gelen eydir. Le, domuz eti, iki, hrszlk gibi. b. Haram li ayrih: Aslnda hell olup, baka bir gereke ile haram klman eydir. Mesela: Koyun eti yemek helldir. Fakat, ko yunun boazlanmas srasnda kastl olarak "besmele" terk edil mi ise, veya Allah' inkar eden birisi tarafndan boazlanma ame liyesi yaplm ise, o koyunun etini yemek haramdr. Bu meselede haraml bizatihi koyunun etinden deil, boazlama ameliyesinde aranan artn eksikliinden ileri gelmektedir. 7. Mekruh: Yaplmamas yaplmasndan daha iyi olan eylere mekruh denir. Bunlarn yaplmamas hususunda kesin bir delil bulun madndan "haram" denmemi, hkm "mekruh" derecesinde kalmtr. Mekruh iki ksma ayrlr:

a. Tahrmen mekruh: Bu tabirin manas "Harama yakn mek ruh" demektir. Vacip olan bir eyi yapmamak, vaktiyle klmayp da ikindi namazn gne batmak zere iken klmak gibi. 6. Tenzihen mekruh: Bu tabirin manas da "Hell'e yakn mek ruh" demektir. Snnet ve menduplan yapmamak, mesela sa el ile burun temizlemek gibi.

IBADET

135

8. Mfsid: Balanm bir ameli bozup iptal eden eydir. Namazda iken ko numak, orulu iken -unutmakszm- yiyip imek gibi. Mkellefin grevleri olarak ksaca akladmz bu tabirlerin daha nce dik kate alnmasna iaret ettiimiz sorularn altnda hkmleri ni aadaki tabloda gstereceiz: Efal-i Mkellefin'in Hkmleri:
Ef'l4 Mkellefin Farz Yapann Durumu Sevap ve Allahm rzas var Yapmayann Durumu Azab ve gnah var nkar Eden Dinden kar

Vacb

Bid'at ve Ma'siyet ehlidir. Sevb, Allahn rza ve sevgisi ve efaate nail olmak. Azab yoktur Fakat "itb" vardr. Bid'at ehlinden olur.

Snnet-i Mekkede

Snnet-i Gayr-i Mekkede Mstehab Mubah Haram Azab ve gnah vardr Azab yoktur Fakat itb vardr Azb ve itb gerekmez fakat kt bir i yapm olur. bdeti iptal olup hkmsz kalr

Azb olmad gibi tb dahi yoktur.

Sevap ve Allah rzas vardr. Sevab vardr

Dinden kar

Tahrmen Mekruh

Bid'at ehlinden olur.

Tenzhen Mekruh

Sevap vardr ve iyi bir i yapm olur

Mfsid

ibadeti geerli olur

NAMAZ

1. N A M A Z N O N E M V E H I K M E T I :

Namaz, hicretten bir buuk yl nce, Mi'rc gecesinde farz k lnmtr. Kur'n ayetlerini ve Hz. Peygamberin hadislerini incele diimiz zaman namazn farz oluunu ve nemini ortaya koyan pek ok nass buluruz. Bunlardan bazlarn aaya alyoruz:
SL-alI ^ ' l j ^^KI ; > illl J ^ j ' l L J'l

"(Raslm), sana vahyedilen Kur'n' oku. Ve namaz (be va kit devaml) kl. Gerekten namaz, kt iten ve uygunsuz eyler den ala koyar.

"M'minler muhakkak felah bulmutur. (yle m'minler ki) onlar, namazda hua riayetkardrlar... Onlar, namazlarna de vam ederler. te onlar, varis olanlarn ta kendileridir. l onlar, Firdevs (cennetin)e varis olacaklardr. Onlar orada ebedi kalcdrlar."2*

Ankebut Suresi, 45 Mu'minn Suresi, 1, 2-9, 10, 11

138

DN BLGLER

"Hakikat insan, hrsna dkn (ve sabr kt) yaratlmtr. Kendine (bir) ktlk dokundu mu feryad basandr. Ona hayr do kununca da ok cimridir. (Fakat unlar) yle deil: Namaz klan lar. Ki onlar namazlarna devam edenlerdir..."^^ o i ^ 'cJ^'i.oiV,..;i j\SJI\ ;> jj j^l ^ j L J i "Gndzn iki tarafnda gecenin de yakn saatlerinde dosdo ru namaz kl. nk gzellikler, (iyilikler) ktlkleri (gnahlar) giderir.2 Bu ayetler gsteriyor ki namaz klmak Allah'n emridir. Ayn zamanda namaz, gnahlarn balanmasna sebeptir ve insan ktlklerden uzaklatrr. Peygamberimizin hadisleri ierisinde namazn nemi ve dee ri hakknda yzlerce hadis bulmak mmkndr. Bunlardan bir kan aaya alyoruz. "Allah telann farz kld namazlar betir. Her kim, bu na mazlarn abdestlerini, snnetlerini yerine getirerek ve onlan vak tinde, rk ve secdelerini tam olarak yerine getirerek klarsa, Al lah'n o kimseyi affedeceine dair sz vardr. Bunu yapmayan kimseye ise Allah telann hibir va'di yoktur."^^ Bir bedevi Hz. Peygamber'e gelerek: - Ey Allah'n Rasl, bana bir i gster ki onu yapnca cenne te gireyim, dedi. Hz. Peygamber de: - Allah'a ibadet edersin, O'na hibir eyi ortak komazsn, farz olan namaz klar, zekat verir. Ramazan orucunu da tutarsn buyurdu."2*

Hz. Peygamber sahabeye hitaben:

25.

Meric Suresi, 19 il 23 Hd suresi, 114 27. Ali Nsf, Tc, 1/134 28. Mslim man, 4

tBDET

139

"- Birinizin kaps nnde akan nehir bulunsa, (evi nehire ya kn bulunan kimse) o nehirde gnde be defa ykansa, bedeninde hibir kir kalr m? Buyurdu. Sahabe-i Kiram: - Kalmaz, cevabn verince peygamberimiz: - te be vakit namaz buna benzer. Namaz sayesinde Allah, gnahlar yok eder, buyurdu."^^ Bir dier hadis-i erifin meali de yledir: "Be vakit namaz(dan her biri) namaz vakitleri arasnda; Cu ma namaz, gelecek Cuma arasnda - b y k gnahlardan birisi i lenmedike- ilenen kk gnahlarn keffretidir.''^" Namazn hkm, namaz klann dnyada Allah'a olan borcu nu demi, ahiret hayat itibariyle de namaz klan m'minlere va'd edilen mkfat hak etmi olmaktadr. Namaz, Allah'n emrettii bir ibadet olduundan, namazn farz olduunu inkr eden dinden kar, kafir olur. Fakat namazn farz olduuna inand halde tem bellik veya ihmalcilik yznden bu grevi yerine getiremeyen kim se gnah ilemi olur, ama dinden kp kafir olmaz. Bu durumda olan bir kimse namaz klamadndan dola3r piman olup Allah'a tevbe ederek balanmasn dilemeli ve daha nce geirmi oldu u namazlar kaza etmeye almaldr. Umumiyetle bir hikmete ynelik emir ve yasaklan kullarna buyuran Cenab Hakk, kullarna namaz emrini vermekte de pek ok hikmetleri gzetmitir. Her eyden nce namaz klan kimsenin gaye ve hedefi, namaz emreden yce varln rzasna ermektir. Temizlik ile ilgili bir takm artlar dolaysyla namaz, insann be deninde, kyafetinde ve yaad yerde temizlii temin eder. M o d e m tp, namazda kyam, rk, scd v e tahiyytta otur mak gibi hareketler sebebiyle namazn insan saln korumada adeta koruyucu hekimlik grevi yaptn tespit etmitir. Namaz bir disiplindir. Be vakit namaz klmak insana dzen li yaama alkanl kazandrr. Be vakit namaz dzenli klan kimse disiplin ve intizam fikrinden yana olur. Namazm brakma2- Mslim, Mescid, 283 3"- Mslim Taharet 14

140

DN BLGLER

dan klan kimse, her gn iine erkenden balar. Dolaysyla ret ken olur. Gn' sona erdiinde yats namazn klmak suretiyle kendisini Allah'n huzurunda bir hesaba ekme frsat bulur. le, ikindi ve akam namazlar sayesinde de her eyi unutacak derece de, geici dnya hayatna dalmaktan kendini kurtarma imkann elde eder. Namazn gerek fert, gerekse toplum hayatnda grlen hikmet ve faydalan pek oktur. uras hatrdan kanimamaldr ki ibade tin en makbul, u veya hu faydas iin yaplan deil, yce mevlann emri olduundan dolaj^, nedenine, niinine baklmadan yerine getirilenidir. Bu itibarla namazn hikmet ve faydalan, namaz kl mann gayesi deil, sonucudur
2. N A M A Z N A K T L A R V E R K N L E R I :

a.

artlar:

Namaz ibadetinin gereklemesi iin yerine getirilmesi mutla ka gerekli olan on iki farz vardr. Bunlardan bir ksm henz na maza balamadan gereklemek zorundadr. Dier bir ksm ise namaza balandktan sonra sra ile gerekleir. Bunlardan namaz ncesinde yerine getirilmesi gerekenlere ayn zamanda "namazn artlar"da denir. Bunlar unlardr: I. Hadesten taharet: Hades kelimesi, szlkte sonradan olan ey demektir. Terim olarak: "Gzle grlp, el ile tutulmayan, fakat manen varl ka bul edilen kirlilik, pislik halidir." Namaz klmak arzu edildiinde kiide hades halinin bulunmamas arttr. Hades hali, iki trl dr: 1. Hades-i Asar, 2. Hades-i Ekber. Hades-i asar: Abdestsizlik halidir. Kur'n'da Mide suresi 6. Ayetinde namaz klnaca zaman abdest alnmas gerektii bildi rilmi, nasl hareket edilecei anlatlmtr. Hades-i Ekber: Cnp durumda olan kimsenin gusl (boy) abdesti ile mkellef durumunda bulunmas demektir. Bu konunun da dzenleyicisi, Maide Suresi 6. ayetidir.

BADET

141

2. Necasetten Taharet: Necis kelimesi szlkte pislik demektir. Terim olarak "s lm'da pis olduu bildirilen eyledir." Namaz klacak kimsenin be deninde, giysisinde ve namaz klaca yerde necis saylan bir eyin bulunmamas artdr. Necaset, Galza ve Hafife olmak zere ikiye ayrlr. Galiza sa ylan necasetin katsnn bir dirhem (yaklak 3 gr.), svsnn el ayas kadar ve daha fazlas namazn geerli (sahih) olmasna en geldir. Hafife cinsinden olan necasetin de bulat yerin (bulat yerde uzuv dikkate alnmak suretiyle) drtte biri kadar ve daha fazlas namazn sahih olmasna engeldir. Nelerin galiza, nelerin hafife necaset olduu fkh kitaplarnda detayl olarak anlatlm tr. Necasetten taharet, Mddessir suresinin 4. ayeti ve Hz. Pey gamberin uygulamalaryla sabittir. 3. Setr-i Avret: Avret yeri (kiinin rtmesi gereken yeri)ni rtmek demektir. Avret yeri, erkekler iin en aa (zarur) dzeyde, diz kapa ile gbek arasdr. Kadnlarda ise el, yz ve ayak dnda tepeden trnaa vcu dun tamamdr. Namaz klarken avret yeri saylan bir organn drtte biri veya fazlas alrsa namaz bozulur. Setr-i avret farz, A'rf suresinin 31. Ayetiyle ve Hz. Peygamberin uygulamalaryla sabittir; 4. stikbl-i Kble: Namaz klarken kbleye, yani ka'be-i muazzamaya dnmek, ynelmek demektir. slm'n ilk yllarnda namaz klarken kble olarak Mescid-i Aks'ya ynelinirdi. Hicretin 2. Senesinde Bakara suresinin 144. Ayetiyle artk kbleye ynelinmesi emredildi. Na maz klan kimse Mekke'de bulunduu takdirde arada bir engel bu lunmadka Kbenin drt cephesinden birisine, grerek ynelmek zorundadr. Mekke dndakiler ise Kabe cihetine dnmekle bu far z yerine getirmi olur. Bir kimse kblenin ne tarafta olduunu bilmedii bir yerde na maz klacak olduu takdirde kbleyi aratrr. Kble olduuna ka-

142

DN BLGLER

naat getirdii yne dnerek namazn klar. Bu durumda olan bir kimse namaz ierisinde iken yanl yne namaza durduunun far kna varr, veya birisi tarafndan kendisine durum haber verilirse, namazn bozmadan kbleye dner ve namazna devam eder. Ya bancs olduu bir yerde bulunan kimse kbleyi aratrmadan na maz klarsa, namazdan sonra yanl cihete yneldiini anlad takdirde namazn yeniden klmas gerekir. 5. Vakit: N a m a z vaktinin girmesi demektir. Her namazn belirlenmi bir vakti vardr. Vakti girmeden namazn klnmas caiz deildir. Vaktinden nce klman namaz da sahih deildir. Namazn farz klnd sralarda Cebrail aleyhisselm peygamberimize i m a m olmak suretiyle sabah, le, ikindi, akam ve yats namazlarn iki gn klmlardr. Birinci gnde her vaktin balangcnda, ikinci gnde her vaktin sona ermesine yakn sralarda namazla rm kldlar. kinci gnn sonunda Cebrail aleyhisselm pey gamberimize: Ey Allah'n Rasul, bu iki vaktin aras, ilgili namazn khnabilecei vakittir. Bu vakitler senden nceki peygamberler iin de na maz vakti idi. Dedi.** slmiyet'in ilk yllarnda ve daha sonralan, uzun bir mddet gnein hareketinden doan gkyzndeki bir takm iaretlere g re namazlarn vakti belirlenirdi. Saatin bulunmas ve astronomi alanndaki gelimeler, vakit probleminin kolaylkla zmlenmesi ni temin etmitir. Bir de namazn klnmas mekruh olan vakitler vardr. Bunlar: a. Gne doarken, b. Gne tam tepe noktasnda iken, c. Gne batarken. A3mca ikindi ve sabah namazlannn farzndan sonra nafile na maz klmak da mekruhtur. Vaktin farz oluu Nisa suresi 103. Aye ti ile sabittir.
Eb Davut, Salt, 1

BADET

143

6. Niyet: Niyet, namaz klan kimsenin hangi namaz kldn bilmesidir. Namaza balarken niyetin kalpten geirilmesi yeterlidir. Dil ile sylenmesi art olmayp, mstehaptr. Niyet ederken namazn, farz, snnet gibi cinsini ve vaktini belirlemek kfidir. 6. Namazn rknleri:

Namazn dndaki alt farzdan geriye kalan farzlara namazn rknleri denir. Bu rknler unlardr: 1. ftitah tekbiri 2. Eym 3. Kraat 4. Rk' S.Scd 6. Ka'de-i ahire Bu farzlarn ksaca aklanmasn yapalm: 1. ftitah tekbiri: Namaza balarken tekbir almaktr. Bunun farz olduu md dessir suresinin 3. Ayetinin iaretinden ve Hz. Peygamberin uygu lamasndan anlalmaktadr. Namaza baladktan sonra bir takm eylerin yaplmas yasak olduundan, buna iaret olmak zere "yasak" manasna gelen "haram" kknden alnan bir tabirle ifti tah tekbirine "Tahrime" de denir. ftitah tekbirini erkekler, ellerini kulak hizasna, kadnlar g s hizasna kaldrmak suretiyle yerine getirmi olurlar. 2. Kyam: Bu kelime ayakta durmak manasna gelir. Farz oluu Bakara suresinin 238. Ayetiyle sabittir. Ayakta durmaya gc yetmeyenler, oturarak, oturamayacak durumda olanlar, yatarak namazlarn klanlar. Yatarak namaz klmak ma ile olur.

144

DN BLGLER

3. Kraat: Kraat okumak demektir. Namazn her rek'atnda Kur'n'dan bir para okumak farzdr. Farz oluu Mzemmil suresinin 20 aye ti ile sabittir. Farz namazlarn her rek'atnda Fatiha, nafile na mazlarn her rek'atnda Fatiha ve zamm sre okunur. Drt rek'at lk farz namazlarn, 3. Ve 4. Rek'atlannda Fatiha'dan baka bir ey okunmaz. Zamm sure farz namazlarn ilk iki rek'atnda okunur. Fatiha dnda zamm sure olarak okunacak Kur'n ayetinin na maz sahih olacak miktar, en az ksa ayet, veya ksa ayet ka dar uzun bir ayettir. Cemaat halinde klnan namazlarda sadece imam okur, cemaat susarak dinlemek suretiyle imama tabi olarak namazn klar. 4. Rk': Eilmek manasna gelen rk' terim olarak: "Namazda krat tan sonra eilmek" demektir. Kukadaki eilmenin keyfiyeti yle dir: Eller, avu ileri dizi kavrayacak ekilde dize ular. Ba ve kala ayn seviyede olacak ekilde bel eilir. Oturarak namaz kla cak ekilde namazn klmak zorunda kalan kii, aln dizleri sevi yesinde olacak ekilde rk eder. Rukn farziyyeti Bakara suresi nin 43. Ayetiyle sabittir. 5. Scd: Yere kapanmak manasna gelen scd, terim olarak "Namaz da rukdan sonra secde etmektir." Secde, yedi organ zerine yere kapanmak suretiyle gerekleir. Bu organlar unlardr. Eller, diz ler, ayaklar ve yz. Yz (veh) bir zr olmadka burun ve aln bir likte yere temas etmek suretiyle secdede yedi azadan biri olarak yere kapanr. Hz. Peygamber yedi organ zerine secde etmekle emrolunduunu ifade buyurmulardr.^^ Secdenin farziyeti Hacc sure sinin 77. Ayetiyle sabittir. Mecburiyet karsnda yaklak 20 cm kadar ykseklie, cema atla namaz klmakta olanlarn srtna secde etmek caizdir. Secde edilen yerin secde edildiinde hissedilecek kadar sert olmas art-

Buhar, ezan, 133, 134, 138; Mslim, Salt, 227; Tirmiz, Mesacid, 87

BADET

145

tr. Secde srasnda ayak ularnn (kaldrmaktan veya st ksmn yere koymaktan dolay) yere dememesi halinde secde sahih ol maz. Dolaysyla secde farznn yerine getirilmedii namaz da sa hih olmaz. 6. Ka'de-i ahre: "Son oturu" manasna gelen bu tabir, terim olarak "Namazda son rek'atn secdesini mteakiben "tahiyyt" okuyacak kadar oturmaktr. Farziyyeti Hz. Peygamberin uygulamas ve Abdullah b. Mes'd'a tahiyyat rettii vakit, "Bunu okuduun (veya yapt n) zaman namazn tamam olmutur" buyurduu hadisiyle** sa bittir. Hadisi erif Tahiyyt' tamamlamadan namazdan klama yacam bildiriyor. Bilindii zere Tah3fyt, otururken okunur.
3. N A M A Z E I T L E R I :

Namaz ibadeti farz, vacib, nafile ksmlarna ayrlr. a. Farz namazlar: namazlar:

1. Be vakit

Gnde be vakit namazn farz olduunu bu nitenin banda grmtk. 2. Cuma Namaz:

Cuma namaz, vcbunun artlarn tayan kimselere farzdr. Bu artlara ilerde temas edilecektir. Cuma namaznn farz oluu Cum'a suresinin 9. Ayetiyle ve peygamberimizin hadisleriyle sabittir. Hz. Peygamber buyuruyor:

"Y baz insanlar Cuma (namaz)lann terketmekten vazgeer ler, yahut Allah tel, onlann kalblerini mhrler de artk gafiller den olurlar."*''
^3- Merginn, El, Hidye, 1/46 Mslim, Cumu'a, 40

146

DN BLGLER

"Kim Cuma namazm hafife alarak kerre terk ederse, Allah cerre tel onun kalbini mhrler."^^

"Ezan (her) iitene Cuma farzdr."^^ Cuma namaznn artlar ikiye ayrlr: 1. Vcbunun (farz olmasnn) artlar 2. Shhatinin artlan Cumann farz olmasnn artlan unlardr: Cumann farz olmas iin, genelde bir kimseye namazn vcb (farziyyet) artlanna (slm, kil, bali olmak) ilaveten bir takm artlar vardr. Bu artlar unlardr: 1. Hr olmak. Kle olanlara Cuma farz deildir. 2. Erkek olmak. Kadnlara Cuma farz deildir. 3. Mukm olmak. Dn hkmlere gre msfir olanlara Cuma farz deildir. 4. Salkl olmak. Yryemeyecek derecede hastaya, camiye gidemeyecek kadar dkn olana ve yanndan ayrld takdirde hastal artacak hastaya bakan kimseye Cuma farz deildir. Cu ma namazna gittii takdirde hastalnn artmasndan veya uzun sre iyi olamayacandan korkan kimse de byledir. 5. Kr veya ktrm olmamak: Bu durumda olan kimseler, kendilerini cumaya gtrecek kimseleri olsa dahi, bunlara Cuma farz deildir. Eb Yusuf ve mm- Muhammede gre kendisini cu maya gtrecek kimsesi bulunan m'ya Cuma farzdr. 6. Namaza gitmeye engel, gitmemeye cevaz verecek bir zr bulun mak: Dman korkusu, iddetli yamur, amur ve yollarn kapal ol mas gibi. Bu kabil zrler cumaya gitmemeyi mubah klacak zr lerdir. Bu alt arttan birisi kendisinde bulunmayan bir kimse, im"5- Eb Davut, Salt, 212 Ali Nsf, Tc, 275

BADET

147

itan bulup Cuma namazn kld takdirde, kld Cuma namaz sa hih olur. Kendisine ayrca o gnn le namazn klmak gerekmez. Cumann sahih olmasnn artlan:

Cumamn sahih olmasnn artlan unlardr; 1. Vakit: le namaznn vakti. Cuma namaznn vaktidir. 2. Hutbe: Cuma namazndan nce cemaat huzurunda - v e l e v ki hutbeyi dinleyen bir kii olsun- hutbe okunmas arttr. 3. Cemaat: mm- A'zama gre Cuma namaznn sahih olmas iin, imamdan baka en az kii bulunmas arttr. Eb Yusuf a gre iki kii yeterlidir. 4. Namaz klman yerin herkese ak olmas. 5. Cuma namaz klman yerin "ehir" veya ehir hkmnde ol mas: Burada "ehir" tabirinden maksat, insanlann eitli ihtiya larn grebildikleri tekilatn bulunduu yerdir. Gnmzde Cu ma namaznn klnmas iin izin verilen kyler de Cuma namaz klmann sahih olduu yer hkmndedir. 6. Cuma namazn "veliyylemr" veya onun vekili bulunan bir zatn kldrmas: Bu artlardan bazlar mctehidler arasnda ihti lafldr. ehir ve veliyylemr artlan da byledir. Bu itibarla 5. Ve 6. artlann bulunmamas Cuma namaznn sahih olmamasn ge rektirmez. Bu artlardan zellikle sonuncusu gnmzde tartma konusudur. Aada vereceimiz nakiller, bu artlarn cumann sa hih olmasn etkilemediinin belgesidir. Tahtv "Hiye"sinde yle der; "Veliyylemr"den izin almak, -lm veya bir fitne sebe biyle- mmkn olmad takdirde, mslmanlar bir kiinin Cuma namazn kldrmas hususunda gr birliine varsalar, zaruret ten dolay kldklar Cuma namaz caizdir Nitekim, Hz. Osman'n muhasaras esnasnda byle olmutur." Mslmanlann bulundu u yeri mslman olmayanlar istila etseler, "mslmanlann kldklan Cuma ve bayram namazlan caizdir."*'' i. Nceym Kenz ehrinde "Veliyylemr" artnn aklanmas srasnda yle diyor: "Veliyylemr (veya sultan) ancak u sebeple
Tahtv, Haiye, al merkl-Felh, 1970. Kahire, 11 Bask, sf. 409

148

DN BLGLER

cumann shhati iin art olarak ileri srlmtr. Cuma namaz, b3rk bir kalabalk ile ed edilen bir ibadettir. Bazen cemaat, ba zen de onlara namaz kldracak kimselerce kimin namaz kldraca hususunda ekiip tartabilirler. htilaf ortadan kaldrmak iin vel5?ylemr art kanlmazdr."** Grlyor ki veliyylemr'in (veya bir baka deyile devlet ba kannn) veya onun grevlendirecei kiinin cumay kldrmas art, herhangi bir tartma ve mnakaay nlemek iin ileri s rlmtr. Sultan kelimesinin szlk manas da gnmzdeki ifa desi ile "otorite" dir. Bu itibarla toplanan kalabalk cemaatin hu zur ve sknunu temin eden bir otoritenin bulunmas "vel3rylemr" artnn yerine geecektir. Cuma namaz, drt rek'at farzdan nce, drt rek'at farzdan sonra snnet ve iki rek'at farzdan ibaret olmak zere ceman on rek'at bir namazdr. Cumann farzndan sonra klnan snnet ile il gili olarak Hz. Peygamber yle buyuruyor; "Cumann farzn klnca, drt rek'at daha klnz"* Abdullah b. mer anlatyor; "Rasulllah (sav) Cuma namazm(n farzn)dan sonra mescitten ayrlmadka namaz klmaz, evi ne geince orada iki rek'at namaz klard."*" Rivayetler gsteriyor ki, Hz. Peygamber Cuma namaznn far zndan sonra snnet olarak namaz klarsa, evinde kld takdirde iki, camide kld takdirde drt rek'at klard. Alimler Hz. Peygam berin bu konudaki uygulamasndan eitli sonular karmlardr. 1. mm- A'zam'a gre cumann farzndan sonra snnet olarak drt rek'at namaz klnr. 2. mm- Eb Yusuf ve mm- Muhammed'e gre cumann farzndan sonra, drt rek'at bir selamla, iki rek'at bir selamla ol mak zere alt rek'at klnr. 3 . Bazlarna gre ise evde khmrsa iki rek'at, camide klmrsa drt rek'at klnr.
'8- bn-u Nceym el-Msr, El-Bahr er-Rk, Beyrut, tarilisiz, 2/155 39- Mslim, Cuma, 67-68 Mslim, Cuma, 71

BDET

149

Zuhr'u hir namaz: Cumann son snnetinden sonra "zuir-u hir adyla drt rek'at namaz klnr. Bunun sebebi, mctehidler arasnda cumann shhat artlar zerinde vuku bulan farkl grlerdir. Klnmas na taraftar olanlarn grleri yle zetlenebilir: Klman Cuma namaznda shhatinin artlan cihetiyle bir ek siklik bulunduu takdirde Cumann sahih olmamas sebebiyle o gnn le namazn klmak gerekmektedir. te bu ihtimale gre "Zuhru hir" o gnn le namaz yerine gemektedir. O halde ih tiyat olarak bu namaz klnmaldr. ayet Cuma namaznn shha tinin artlar tamam ise "zuhr-u hir" tabirinin manas "en son le" demektir kazaya kalm namaz yok ise bu namaz nafile olur." Zuhr-u hir'in klnmasna taraftar olmayanlarn grde zetle yledir: "Zuhr-u hir adyla bir namazn klnmas problemi daha ziyade, bir ehirde birden fazla yerde Cuma namaznn caiz olup olmayaca meselesinden kmaktadr. Hanefi mezhebinde muteber metinler ittifak halinde "bir ehirde birden ok yerde cu mann klnabilecei" grn ifade etmektedirler. Bu hususta yalnz Eb Yusuftan "bir ehirde birden fazla yerde Cuma klmann caiz olmayaca" eklinde bir rivayet vardr. Fakat bu zayf bir ri vayettir. Buna gre "zuhr-u hir'i klmak ihtiyat deildir. Zira ihti yat, bir konudaki iki delilden en kuvvetlisi ile amel etmektir. Zuh ru hir ise Eb Yusuftan gelen zayf bir rivayete dayanyor. Cuma dan sonra byle bir namazn klnmas. Cuma gn le vaktinde farz olan namazn Cuma namaz deil, zuhr-u hir olduu, veya bir vakitte i,ki farz olduu zanmna dayanan inan, cahil kimseler ara snda kabul grebilir. Cuma namaznn farzndan sonra "zuhr-u hir" adyla klman namaz, ne imm- A'zamdan, ne de talebeleri Eb Ysuf ve mm- Muhammed'den rivayet olunmamtr. mm- 'zamm 150 h. Yhnda, Eb Yusufun 182 h. Yhnda, (bir baka rivayete gre 192 h.) mm- Muhammed'in ise 189 h. Ylnda vefat ettikleri dikkate alnrsa, Hz. Peygamberden sonra yaklak iki asrlk bir zaman dilimi ierisinde "zuhr-u hir" ady la bir namazn olmad ortaya kar.
Melmed Zihni, Nimet-i slm, st. 1322, ltb-us-Salt, shf. 535

150

DN BLGLER

M. Zihni merhum bu konudaki grleri aktardktan sonra dip not derek unlar syler: "bn-i Abidn'in Redd el-Muhtr isimli kitabnda sylediklerimizin aleyhinde szleri vardr. Fakat onun sz, bu derece deerli zevatn yannda bizi balayc deildir. Bize gre mesele bu namazn klnmasna taraftar olmak veya olmamak deildir. Asl olan ilm ller ierisinde bir ibadet veya dn hareketin meruluu veya gayri meruluudur. Zuhr-u hir konusunda yle bir yol tutulabilir. Bu namazn khnmamas g nah gerektiren bir konu deildir. Bu sebeple Cumann son snne tinden sonra camiden ayrlan mslmanlara Cuma namaz ibade tini eksik yapm gibi bir gzle bakmak doru deildir. Bununla beraber, klmaya taraftar olanlar, herhalde kazaya kalm bir drt rek'atl namaza niyet ederek "zuhr-u hir" yerine kaza namaz klarlarsa daha isabetli bir ey yapm olurlar. 3. Cenaze namaz:

Cenaze namaz slm dininde farz namazlardandr. u kadar ki, bu farz kifdir. Yani bir toplumda vuku bulan cenazenin nama zn birka kimsenin klmas toplumun tamamndan sorumluluu kaldrr. Cenaze namaz bir ynyle dua, bir ynyle namaz saylan bir ibadettir. Birden fazla olan cenazelerin hepsine birden bir namaz klmak caiz ise de a y n a y n namazlannn klnmas daha iyidir. Ce naze namaznn klnabilmesi iin bir takm artlar vardr. Bu artlar unlardr: 1. Cenazenin mslman olmas, 2. Cenazenin ykanm olmas, 3. Cenazenin cemaatin nnde olmas, 4. Cenazenin organlan tam veya vcudunun yansnn ve ba nn mevcut olmas, 5 . Cenazenin (namaz kldran zatn gsi hizasna gelecek e kilde yksek bir yerde) arz zerine konmu olmas.
M ^ m e d Zilini, ayn eser ve ayn yer

BDET

151

Cenaze namaznn klm: Cenaze namaz klarken mmkn ise cemaat saf olur. Cena ze namaznn rknleri drt tekbir ile kyamdan ibarettir. Cenaze nin kadn, erkek ve ocuk olmasna gre deiik niyet edilir. Tekbirleri imam sesli, cemaat sessiz olarak alr. Birinci tekbir den sonra id j k j cmlesi ile birlikte
M-.C'...

duas okunur. kin^

ci tekbirden sonra ily j Ijlo dualar okunur. nc tekbirden sonra bilenler erkek, kadn ve ocua gre deiik salarla cena ze duas okunur. Bu dualar bilmeyenler ...Ljii ^ li l i j ^ l veya oii4Jb jiJ j oil j > i i (4^1 veya < f4i" dualarn ve ya bunlardan birisini okur. Drdnc tekbirden sonra saa ve so la selam verilerek namaz tamamlanm olur. Cenaze namaznn banda imama yetiemeyen kimse tekbir alarak imama uyar mamn selamndan sonra, gerekli dualar okumadan yetiemedii tekbirleri alarak namaz tamamlar. Dk ve l doan ocuun namaz klnmaz. Byle bir ocu a ad verilerek, ykanp bir beze sarlarak defnedilir. Doduktan sonra canllk belirtisi grlen ocuun, intihar edenlerin, idam edilenlerin cenaze namaz klnr. Kasten ana-babasn ldrenin, atmada len ekyann, yol kesenin namaz klnmaz. Namaz klmak mekruh olan vakitte, cenaze namaz klmak da mekruh olur. Cami iinde cenaze namaz klnmaz. Fakat cena ze, imam ve cemaatn bir ksm cami dnda olmak art ile geri kalan cemaatn cami ierisinde bulunarak imama uymalarnda bir saknca yoktur, caizdir. Namaz bozan eyler, cenaze namazn da bozar. b. Vacip 1. Bayram Namazlar: Namaz:

Kendisine Cuma namaz klmak farz olan kimseye, jnida iki defa bayram namaz klmak vaciptir. Bayram namaz klacaklar da, Cuma namaznn farz olmas iin aranan artlar aranmakla beraber. Cuma namaz ile bayram namaz arasnda bir takm fark lar vardr. Bu farklar unlardr:

152

DN BLGLER

Cuma namaz le namaznn vaktinde klnr. Bayram nama z ise bayramn birinci gn gne doduktan yaklak 45 dakika sonra klnr. Bu andan itibaren o gnn zeval vaktine kadar kln mas caizdir. Bayram namaz, bir zrden dolay, ertesi gne. Kur ban bayram namaz ise daha ertesi gne tehir olunabilir. Cuma namaznda hutbe, namazn shhatinin artlarndandr. Bayram namaznda ise hutbe snnettir. Cuma namaznda namazdan nce ezan ve ikamet vardr. Bay ram namaznda bunlar yoktur. Cuma namaznda farzdan nce ve sonra olmak zere snnet ler klnr. Bayram namaznda ise ne nce, ve ne de sonra snnet klmak yoktur. Cuma namaznda zid tekbirler yoktur. Bayram namaznda ise, zid tekbirler vardr. Bayram namaznn klm:

Bayram namaz cemaatle,, sesli okumak suretiyle iki rek'at ola rak klnan bir namazdr. Ba3fram namazna niyet etmek iin "Ni yet ettim... bayram namazm klmaya, uydum imama" demek ye terlidir. Baz kimselerin, "vacip olan bayram namaz" ve "dokuz tekbir" gibi syledikleri ifadelerin bayram namaznn niyetinde sylenmesi yersiz ve manaszdr. Zira bayram namazna mctehid imamlardan snnet-i mekkede diyenler de vardr. te yandan z id tekbirler, asl tekbirler saylmazsa dokuzdan az, asl tekbirlerle birlikte hesap edilirlerse dokuzdan oktur. Niyetten sonra imam sesli, cemaat sessiz olmak zere tekbir alp el balarlar. Gizlice di'-^V... duasn okuduktan sonra her birin de eller sal verilmek suretiyle zid tekbir alnr. nc tekbir den sonra eller tekrar balanr. mam Fatiha ve zamm sure}^ oku duktan sonra dier namazlarda olduu gibi rk ve scd yaplr. kinci rek'ata kalkldnda imam Fatiha ve zamm sureyi okur. Bundan sonra birinci r^k'atm banda olduu gibi zid tekbir alnr. Drdnc bir tekf)irle ruka gidilir. Secdelerden, tahiyyt ve dier dualardan sonra selam verilerek namaz tamamlanr. By lece bayram namaz klim olur.

BDET

153

Bayram namazndan sonra olcunacalt bir hutbe ve hutbeden sonra yaplacali bir dua ile bayram gn yaplacak ibadet sona erer. Kurban bayramnn arefe gn sabah namazndan itibaren 4. Bayram gnnn ikinci namazna kadar 23 vakit terik tekbiri alnr. Terik tekbiri 'Z^^^j ^^1 illi '^'\ Jiij V ;j V 1,21 dil ^ 1 ii cmlesi halinde sylenir. Ad geen 23 vakitte ed olarak veya ka za olarak da klmsa bu tekbirleri almak vaciptir. 2. Vitir namaz:

Vitir namaz vaciptir. Vakti, yats namaznn vaktidir. u ka dar ki yats namazndan sonra klnr. Hz. Peygamberin tavsiyesi gnn en son namaznn vitir namaz olmas eklindedir. Vitir namaz vacip olmakla beraber, hkm bir bakma farz gi bidir. Yani vaktinde klnmad takdirde kaza edilmesi gerekir. Vitir namaz rek'attr kinci rek'atmda oturulup, "tahiyyf'tan sonra kalklr. Fatiha ve zamm sureden sonra "Kunut tek biri" alnr. Kunut duas okunduktan sonra tekbir alnarak rukua gidilip ve geri kalan dier namazlar gibi tamamlanr. Vitir namaz sadece Ramazan ayma mahsus olmak zere ce maatle klmabilir. Ramazan aynda cemaatle de olsa yalnz da ol sa, teravih namazndan sonra klnr. Cemaatle klnmas halinde kunut dualarn hem imam, hem de cemaat gizli okurlar. Kunut duasn bilmeyenler li li^ duasn okurlar. Veya ^'jj^'Jj ya hut kere Lj derler.

c. Nafile

namazlar:

Nafile namazlar, revatip ve raib ksmlarna ayrlr. Reib cinsinden olan nafile namazlarla ilgili aklama ilerde gelecektir. Mekked ve gayr-i mekked olarak farz namazlardan nce veya sonra klman namazlara "Revtib Snnetler" denir. Bunlann rek'at adedi, vakti ve hkm yledir:

154 Rekat 2 2 2 2 4 4 4 4 4 adedi

DN BLGLER

Hkm Sabah namazndan nce le namazndan sonra Akam namazndan sonra Yats namazndan sonra le namazndan nce Cuma namazndan nce Cuma namazndan sonra kindi namazndan nce Yats namazndan nce S. Mekkede S. Mekkede S. Mekkede

s. Mekkede s. Mekkede s. Mekkede s. Mekkede s. Gayri Mekkede s. Gayri Mekkede

Bu tabloda namazdan nce ve sonra cmlesindeki namazdan maksat, farz namazdr. Bu snnetlerden mekked olanlar ierisin de en kuvvetlisi, sabah namaznn snnetidir. Zira bu snnet hak knda tevik edici rivayetler oktur. Hatta vacip olduu bile riva yet edilmitir. Bundan sonra hangi snnetlerin daha faziletli oldu u hakknda eitli rivayetler olmakla beraber, efdaliyet sras y ledir. Akam namaznn snneti, le namaznn son snneti, yat s namaznn son snneti, ve lenin ilk snneti, Gayr-i mekked snnetlerden ikindi namaznn snneti, yats namaznn ilk sn netinden efdaldir. 2. Teravih Namaz:

Teravih namaz Ramazan ayma mahsus bir snnettir, mek ked snnet olan bir namazdr Teravihin snnet olmasna ait h km, oruca nispetle deil, Ramazan ayna nispetledir. Bundan do laydr ^i oru tutamayanlarn da teravih klmalar snnettir. Hz. Peygamber teravih namazn ou kere evinde yalnz ba na klmtr. Bazen demescide karak cemaatle teravih kld ol mutur. Onun byle davranmas, teravihin ehemmiyetinin azln dan deildir. Hz. Peygamber, mmetine farz olur endiesiyle, tera vih namazn cemaatle klmaya devam etmemilerdir. Hz. Peygamberin u sz, teravih namaznn ehemmiyetini ne gzel ifade eder:

BDET

155

"Kim ki inanarak ve karlm sadece Allah'tan bekleyerek Ramazan (gecelerin) (teravih klarak) ihya ederse, gemi gnah lar affedihr."*3 Teravih namaz, kadn erkek her mslman iin snnettir. Teravihi cemaatle klmak, "snnet-i kifye"dir. Yani mslmanlardan bazlar teravihi cemaatle klarlarsa, evlerinde mnfe riden klanlar da teravih klma snnetini yerine getirmi olurlar. Teravihi cemaatle klmamaktan dolay sorumlu olmazlar. Teravih namaz, yats namaznn son snneti ile vitir namaz arasnda 20 rek'at olarak klnr. 20 rek'at bir selamda klmak ca iz ise de mekruhtur. Her iki rek'atn oturuunda Tahiyyt, Salli, Brik dualar, otu rutan sonra ister selam vererek, ister selam vermeden kalklan rek'atta Sbhneke duas okunur. Teravih kldran kimseler, orta derecede bir sratle kraatte bulunmal, ne cemaati usandracak kadar uzun, ne de anlalma yacak kadar hzl okumaldr. Okurken, Kur'n okumadaki telaffuz ve tecvid kaidelerine, namaz klmadaki ta'dl-i erkna riayet etmedir Teravih namaz, vaktinde klmamad takdirde, ne mnferid, ne de cemaatle kaza edilmez. Yats namazn cemaatle klmayan kimse teravihi cemaatle kl maz. Fakat teravihi cemaatle klamayan, vitri cemaatle klabilir. Teravihi zrsz olarak oturarak veya uyku bastrm bir hal de iken klmak mekruhtur. 3. Sevap namazlar: kazanmak dncesi ile klman dier

Daha nce getii zere nafile olarak klnan namazlar Revtp ve Reib cinsinden olan namazlardr. Revtib snnetler iin mekked ve gayr-i mekked tabirleriyle bir taksim yapld halde Reib cinsinden nafileler iin "snnet" tabiri kullanlmaz. Zira reMslim, Salt-ul-Msfrin, 174

156

DN BLGLER

ib cinsinden olan nafile ibadetlar arasnda snnet olnlan bulun duu gibi, snnet olmayanlar da vardr. Esasen bir baka ifade ile her snnet nafiledir. Fakat her nafile snnet deildir. Namazlarn klmn bizlere Hz. Peygamber retmitir. Bu sebeple onun klmad bir ekil ve isimde namaz klnmaz. Bu hkm, farz ve vacip namazlar iin geerli olduu gibi, snnet ve nafile namazlar iin de geerlidir. u kadar ki bir mslman, mekruh vakitlerde olmamak kayd ile "Allah rzas iin" diledii kadar namaz klabilir. ayet klman namazn bir ad olacaksa bu ancak Hz. Peygamberin uygulamas iinde yer alan bir namaz ol maldr. Hz. Peygamber dnda kim tarafndan klnrsa klnsn, bakalarnca klman bir namaz, mslmanlar iin balayc bir rnek olamaz;. Mesel, Hz. Peygamber aban ajnnn 15. Gecesinde "Beraat Geces Namaz" adyla bir namaz klmamtr. O halde bu ve benze ri gecelerde behrli bir isimle deil, "Allah Rzas in" namaz klp, Kur'n okuyarak ihya etmeli, deerlendirmelidir. Reib cinsinden snnet olsun olmasn, olmasn sevap kazan mak maksad ile klman namazlar unlardr; 1. Tahayyet-ul-Mescid: Herhangi bir camiye girildiinde klman iki rek'at bir namaz dr, mstehaptr. Camiye girer girmez, oturmadan klnr. Hz. Pey gamberin tavsiye ettii namazlardandr.** 2. Gusl veya abdestten sonra klman namaz: Vakit elverili olduu takdirde abdest veya guslden sonra iki rek'at namaz klmak menduptur. Hz. Peygamber bunu yapann byk sevap kazanacan bildirmitir.*^ 3. Teheccd namaz: Gecelejrin yats namaz ile sabah namaz arasnda klnr. Ef dal olan, gece uykudan uyanarak klnandr. Bu namaz Hz. PeyMslim, Msfrn, 69, 70; Tirmiz, Salt, 118 Mslim Taharet, 17; Mnzir, Terb, 1/172-173

BDET

157

gamber hakknda farzdr.* En az iki rek'at, en fazlas on bir rek'attr. ki rek'attan fazla klnd takdirde her iki rek'atta bir selm verilmelidir. Gece kalkp ibadet etmeyi tevik eden ve bunun faziletini bildiren pek ok ayet ve hadis vardr.*'' 4. Yolculuk Namaz: Herhangi bir yolculua karken ve yolculuktan dnnce iki rek'at namaz klmak menduptur. Yola karken, evde; dnte ise camide klmak daha iyidir. Hz. Peygamberin byle yapt rivayet edilmitir** 5. Kuluk Namaz: Gne doduktan sonra bir miktar ykselince balayp, zeval vaktine kadarki sre ierisinde khnr. ki rek'atla on iki rek'at arasnda deiir. Sekiz rek'at klnmas daha iyidir. Hz. Peygamber bu namazn klnmasn tavsiye etmitir.* 6. Tebih Namaz: Hz. Peygamber amcas Abbas (ra)a hitaben: "Amcacm, g cn yeterse her gn bir kere, eer buna gcn yetmezse haftada bir kerre, buna gcn yetmezse ayda bir, buna gcn yetmezse 5^1da bir buna da gcn yetmezse mrnde bir kerre kl" buyurarak tavsiyede bulunduu namaz ite bu tebih namazdr.^ Normal bir namazn klmndan farkl olarak u ekilde hare ket edilir; Drt rek'at olarak klman bu namazn 1. Ve 3. Rekatla rnda Sbhneke'den nce, 2. ve 4. Rekatlarnda Fatiha'dan nce, 15 defa, tebih duas sylenir Bunlann dnda her rek'atta tebih duasnn okunaca yerler unlardr: Zamm sreden sonra, rukda f i ^ ' \SJ den sonra, rukdan dorulunca ayakta dikilir jL=4^ lardan sonvaziyette iken, birinci ve ikinci secdede ^ilvl

"^ sr suresi, 79 Secde Suresi, 16; l-i Imrn suresi, 113; Mzzemmil suresi, 2-20, nsan suresi, 26; Buhar, teheccd, 6, 14; Tac tercemesi, 1/326. Gazali, hy, 1/212, 213 Buhar, Teheccd, 33 - Mnzir, Terib, 1/467, 468: bn-i Mace, kmet-us-Salt, 190

158

DN BLGLER

ra, iki secde arasnda otururken 10'ar defa tebih duas okunur Bylece her rek'atta 7 5 , namazn tamamnda 3 0 0 kere tebih duas okunmu olur. Tebih duas, cmlelerinden ibarettir. ^^ i l i j v i i'jlIJij-J

7. stihare

Namaz:

Yaplmas dn ynden yasak olmayan bir iin, gerek dnya ge rekse ahiret hususunda hayrl olup olmadna dair manevi bir iarete nail olmak niyetiyle klnan iki rek'at namazdr. stihare snnettir. stihare niyetiyle klnan bu iki rek'at namazn klnn da Fatiha'dan sonra belli bir ayet veya surenin okunmas hakkn da eitli eyler sylenmise de Kur'n'dan herhangi bir sure veya ayetin okunmas yeterlidir. N a m a z d a n sonra istihare duas olarak bilinen dua okunur ve yatlr. Ryada beyaz ve yeil eyler grmek, niyet edilen eyin hayrl olacana iarettir. Krmz veya siyah eylerin grlmesi ise o iin hayrl olmadna iarettir. Birinci gn bir ey grlmez ise, tarif edildii gibi yedi gece ayn ey tek rarlanr. Zuhur edecek ilk iarete baklmas gerekir. N a m a z kl m a k m m k n olmazsa dua ile yetinilir. Sahabeden Cbir b. Abdul lah Radyallah anh: "Peygamber (sav) bize sureleri rettii gibi istihareyi retirdi." Diyor.^!

8. Hacet Namaz:
ster dnyalk, ister ahirete ait bir istei, ihtiyac olan bir m s l m a n m klaca iki rek'at bir namazdr. B u konuda H z . Peygam berden u rivayet yaplmtr: "Allah'a veya yarattklarndan biri ne herhangi bir ihtiyac olan kii abdest alp iki rek'at n a m a z kl sn. Sonra u dua3n yapsn..."^^ j j ^ Peygamber bu duay retmi tir. Bilip o k u m a k gzel bir eydir. Duay bilmeyenler iin gnln den geen istei A l l a h (cc)e arz etmesi de kfidir.

9. Husuf ve Ksf

Namaz:

Ay ve gnein tutulmas hallerinde n a m a z klmak Rasllla h m snnetlerindendir. H z . Aie (ra) ay tutulduu vakit, H z . Pey-

Buliar, Teheccd, 35; Tirmiz, Vitr, 18; bn-i Mace, kme, 188 52- bn-i Mce, kme-us-Salt, 189

BDET

159

gamberin nasl n a m a z kldn rivayet edip anlatmtr.^* H z . Pey gamberin bu kabil olaylardaki tavrmzn ne olmas gerektiini gsteren u szleri hiz-i ehemmiyettir:" A y ve gne Allah'n ayet lerinden bir ayet (varlna dellet eden bir alamet)tir. Hibir kim senin doumu veya lm iin tutulmuyor. Onlarn tutulmasn grdnzde n a m a z a kounuz."5*

10. Tevbe Namaz:

nsann yaratlnda g n a h ilemeye meyil vardr. Cenab H a k k tevbe eden kullarn sevdiini kitabnda b i l d i r m i t i r . H z . Peygamber de gnahndan pimanlk duyup tevbe eden kiinin A l lah teladan tevbesinin kabul iin iki rek'at n a m a z klmasn tav siye etmi, faydal grmtr.^

11. dam edilecek kimsenin namaz klmas:

B u namaz klmak mstehaptr. Mekke mrikleri tarafndan idam cezas uygulanan sahabeden Hubeyb b. A d i y y b. M l i k byle yapm,^^ ondan sonra da her idam edilen m s l m a n bir kimsenin bylece iki rek'at n a m a z klmas adet haline gelmitir.^* Dinimizde ibadetlerin ne z a m a n yaplaca bazen Kur'n'da A l lah tarafndan, bazen de H z . Peygamber tarafindan hadislerle an latlmtr. u kadar ki nafile ibadetlerin namaz olarak ed edilme si iin belirli bir vakit yoktur. Yeter ki mekruh vakitlerde klnma sn. N a m a z klnmas m e k r u h olan vakitlere ilaveten aadaki va kitlerde nafile n a m a z klmak mekruhtur: 1. Sabah namaznn vakti girince. B u vakitte nafile olarak, sa dece sabah namaznn snneti klnr. 2. Sabah namaznn farzndan sonra, gne douncaya kadar, 3 . k i n d i n a m a z n m farzndan sonra.

Ali Nasf, Tac, 2/307 Ali Nasf, Tac, 2/208 Tirmiz, Kyme, 49; A.b. Hanbel, Msned-1/80, 103 Bakara Suresi, 222 Mnzir, Tterb, 1/412, 473 Baknz: sd-el-be, bn-ul-Esr, 2/104 Baknz: bn-i Him, Bre, 3/182

160

DN BLGLER

4. Gne battktan sonra, akam namaznn farz klmncaya kadar, 5. Bir vaktin sonunda o vaktin farzndan baka namaz klna mayacak kadar vakit daralm iken, 6. Farza durulmak zere kamet getirilmiken, (Bundan sa bah namaznn snneti haritir.) 7. Tuvalet ihtiyac iin skk vaziyette iken, 8. Ortada kalbi megul edecek bir ey varken (Gnl ekici bir yemein hazr olduu zaman gibi) 9. Ne okuduunu bilemeyecek kadar uyku bastrm iken.
4. C E M A A T L E N A M A Z :

Btn dinlerde mensuplarna cemaat uurunu kazandrma gayreti, cemaat ortamnn meydana getirilmesini tevik, tavsiye ve bir takm emirler vardr. slm dni de cemaat problemine gerei kadar nem vermitir. Namazn cemaatle klnmas, cemaat uurunu destekleyen ve ona imkan veren hususlardan biridir. Bu hususu ifade eden Hz. Pey gamberin hadislerinden bazlar aadadr: "Bereket cemaatle (birlikte)dir."^ llk ^ s ^

"Dinden uzaklaan, cemaati terk edendir."^"

"Cemaat rahmet, ayrlmak azbdr.''^^ "eytan topluluktan ayrlanla beraberdir."^^

'^J^'^'j

lkj.^.

Kur'n'da yer alan emir ve yasaklarn oul sa (kip) ile olma s, cemaat anlay konusunda dikkate deer bir husustur. Kur'n'da ayrlklk yasaklanm ve zararlarna iaret edilmitir.
I612^ibn-i VIce, Et'me, 7 Mslim, Kasme, 25; Tirmiz, Hudd, 1 A.b. Hanbel, Msned, 4/278, 375 A.b. Hanbel, Msned, 1/18-26 En'am, 153, 159; Rm, 32; l-i mrn, 103, 105; ra, 13

BDET

161

N a m a z n cemaatle Itlmmas vacibe yakn derecede

kuvvetli

mekked bir snnettir. Namazlarn cemaatle k l n m a s gerektii ni bildiren pek ok hadis-i erif vardr. B u n l a r d a n bazlarn aa ya alyoruz: ^j'-" i / ^ J J ^ ' i t l ^ 5M<=. "Cemaatle kl

nan n a m a z , yalnz k l m a n a gre 27 derece daha stndr."* "Gzelce abdestini alp, yalnz n a m a z k l m a k niyetiyle evinden kp mescide gelen kii, her adm atnda bir derece kazanr, bir gnah siUnir. N a m a z kld yerde durduu mddete hep n a m a z da imi gibi sevaba nail olur. Abdesti bozuluncaya kadar, melekler onun iin Allah'tan af diler ve "Y Rb! bu k u l u n a m e r h a m e t et" derler"5 "Camiye (gelenler arasnda) evi en uzak olan, sevab en b y k olandr. O n d a n sonra sevaplar evin uzaklna gre llr. m a m la birlikte n a m a z klmak iin namaz bekleyen kiinin sevab, na mazn (yalnz olarak) klp, hemen yatann sevabndan daha b yktr." "Yats namazn cemaatla klan kimse, gece yarsna kadar na m a z klm gibidir. Sabah namazn cemaatle klan k i m s e de btn geceyi ibadetle geirmi gibidir."'' "Mnafklara en ar gelen namaz, yats ve s a b a h namazdr. (nsanlar) b u namazlardaki sevab bilselerdi - e m e k l e y e r e k bile ol sa- mescide gelirlerdi. Vallahi iimden yle geti ki, n a m a z iin kamet getirilmesini emredeyim. Sonra bir a d a m a emredeyim, o da cemaate n a m a z kldrsn. Ben de yannda odunlar bulunan bir ta km adamlar beraberime alarak n a m a z a gelmeyenlere gidejdm ve evlerini iindekilerle birlikte yakaym."* Hadis-i erifler namaz klmann cemaatle olmasnn fazilet ve nemini gstermektedir. Cemaatle k l m a n n a m a z n yalnz klnan dan daha faziletli olduu bir gerektir. C e m a a t e giderken atlan

Butar ezan, 30; Mslim, Mescid, 245; Tirmiz, Salt, 47 Mslim, Zikir, 10 Tecrd Tercemesi, 2/609 (Hadis No: 380) Mslim, Mescid, 46 Mslim, Mescid, 42

162

DN BLGLER

admlar insana ibadet sevab kazandryor. badet hali sadece na maz klmaya mnhasr kalmyor, namaz ncesi ve sonras cemaat sayesinde kii ibadetin manev atmosferinde kalmaya devam edi yor. Cemaatte rahmet, kardelik, birlik unsurlarnn olduu ak bir ifade ile dile getiriliyor. Namaz klmak zere cemaati meydana getiren kimseler nama za yetimeleri itibariyle muhtelif tabirlerle ifade edilirler. yle ki: a. Mdrik:

Bu kelimenin manas, yetien kimse demektir. Bir terim ola rak; "Namazda birinci rek'attan itibaren namazn sonuna kadar imamla birlikte olan kimse" demektir. Balang tekbiri ile rk arasnda imama uyabilen kimse birinci rek'ata yetimi demektir. b. Mesbuk:

Bu kelime szlkte, geilmi, geride kalm manasna gelir. Te rim olarak "birinci rek'atm rukundan sonra selm verinceye ka dar olan mddet ierisinde, rek'atlardan birisinde imama uyan kimse" demektir. Mesbk, imamn son oturuunda sadece "Tahiyyat' okur. mam selam verince ayaa kalkp gemi olan ksm, yalnz bana namaz klyormu gibi klar. mamn selamndan sonra kalktnda ilk i ve "Euz-Besmele" sylemek ve arkasn dan Fatiha ve zamm sure okumak olur. Rk ve secdeden sonra oturduunda "Tahij^t" ve devamn okuyarak selam verip nama zm bitirir. Mesbk, drt rek'atl bir namazn 4. Rek'atnda imama uymu olursa, imamn selamndan sonra kalkp yukarda tarif edildii zere geirdii rek'atlar klmaya balar. Bir rek'at klnca oturup, tahiyyat okuduktan sonra, iki rek'at daha klp selam verir. Bu rek'attan ilk ikisinde Fatiha ve zamm sure okur. ncsnde yalnz Fatiha okur. Mesbk, akam namaznn son rek'atnda imama uyduu tak dirde imamn selamndan sonra her rek'atta oturarak namazn ta mamlar. Bu durumdaki kimse her rek'atta oturarak namazn klm olur. Bu oturulardan birincisi, imama uymak mecburiye-

BDET

163

tinden, ikincisi ikinci rek'atta oturmak vacip olduundan, nc s de farz olan oturu olduu iindir. Mesbk namaz vakti kacak kadar vakit darl olmadka, imam selam vermeden ayaa kalkmaz. Fakat namaz vaktinin k mak zere olmas veya imamn selamndan sonra dalacak olan cemaatin, kendisi namaz klyorken nnden gemeleri gibi bir en diesi varsa, imam tahiyyt' bitirince selamn beklemeden ayaa kalkar ve yetiemedii rek'atlar klmaya balayabilir. c. Lhk: katld imam ile meydana tamam

Bu kelime, szlkte bir meseleye sonradan katlp, eyden saylmak manasna gelir. Terim olarak "Namaza balad halde namaz ierisinde abdest bozucu bir halin gelmesi yznden namazn bir ksmn veya geri kalann n imamla birlikte klamayan kimse"dir.

Lhk namazda iken abdest bozucu bir halin meydana geldii ni anlad an, namaza ters decek bir davranta bulunmamak kayd ile abdestini yeniler ve mmkn olan yerde imama uyarak namaza dner. Lhk, imam namazdan kmadan yetiebileceini bildii tak dirde imamla birlikte olmad ksm kaza eder, sonra imama uyar. mama yetiemeyeceini kesinlikle bilirse, abdestten sonra hemen imama uyar, daha sonra (imamn selamndan sonra) imamla bir likte olmad ksm kaza eder. Lhk imamla birlikte olmad ksm kaza ederken Fatiha ve zamm sure okumadan namazn tamamlar. Lhk ile ilgili hkmleri herkesin kolayca bilmesi ve uygula mas mmkn deildir. Bu sebeple lhk durumuna den kimse nin namazm yeniden klmas daha iyi olur.
5. Z E L H A L L E R D E N A M A Z :

slmiyet kolaylk dnidir. Cenab Hakk Kur'n'da kullarna zorluk deil, kolaylk murad ettiini bildirmitir.^ Bir ok emir ve
Bakara, 185; Mide, 6; Hacc, 78

164

DN BLGLER

yasaklarda tm are ve imkanlarn bittii hallerde slm'n bah ettii bir takm kolaylklar vardr. Teyemmm, seferde namazn farzlarnn yarya indirilerek klnmas, zaruretten dolay haram olan eylerin yenmesine izin verilmesi bilinen hususlardr.'" Hkmlerdeki deiiklik, ancak zel hallere mahsustur. Bu zel hallerde namaz ile ilgili uygulama yledir: a. Hasta Namaz:

nsana gc yetmeyecek bir mkellefiyetin teklif edilmemesi slm'n nemli prensiplerindendir. Cenab Hakk: "Allah (cc) hi kimseye gcnn yeteceinden fazlasn yklemez.'"! buyuruyor. Hastalk hali, saln kaybolmasndan ileri gelen gszlk, yani "acz" halidir. Hasta kimseler her ne kadar acizlik ierisinde olsalar da akl ynnden bir eksikleri olmadka dni emirlerle m kellef olmaktan affedilmi olmazlar. Ancak bu durumda olanlara bir takm kolaylklar gsterilmitir. Hastaya namaz ile ilgili gste rilen kolaylklar unlardr: 1. Ayakta duramayacak kadar hasta olan kimse, namazn otu rarak klar. Rk yerine, oturmakla secde arasnda bir derecede eilir. Secdeleri ise aynen yapar. 2. Oturarak namaz klacak kii, rk ve secde yapamayacak durumda ise bunlar "m" ederek yerine getirir, im, ban kyam iin dzgn; rk iin, biraz eik; secde iin rk iin olandan bi raz daha eik tutulmasdr. ma gz ile olmaz. 3 . Hasta kimse ne ayakta, ne de oturarak namaz klamayacak durumda ise, yatarak m ile namazn klar. 4. Hibir durumda namaz klamayacak kadar ciz olan kimse nin namazlar kazaya kalr. Kii iyileince hasta iken klamad namazlar kaza eder. Bir rivayete gre bu derecede gszlk haZaruret hallerinde haram olduu bildirilen eylerden zaruret derecesinde yemek hususunda bakmz: Bakara, 173, Mide, 3; En'am, 119, 145 ' 1 - Bakara Suresi, 286

BDET

165

linde ilen geen namazlardan bir gn bir gecelikten fazlas sakt olur. Kaz da gerekmez. 5. Hasta olduu iin oturarak namaz klmakta olan kimse, na maz ierisinde kendisinde iyileme alametleri hissederse namaz n ayakta klarak tamamlar. b. Yolcu Namaz:

Yolcu tabirinin karl fkhta "seferi" olmaktr. Seferliin zdd ise "mukm" olmaktr. slm'da seferi olmak ve sefer kimse ye mahsus hkmleri bilmek iin u hususlar bilmek gerekir: a. Mesafe: Seferlik iin gidilmesi gereken mesafe, 90 km.dir. Bu mesafe nin yryerek, hayvana binerek veya herhangi bir vasta ile kat'edilmesinde durum deimez, ayndr. 6. Mddet: Yolculua kan kimsenin gittii yerde 15 gnden az kalmas dr, li yolcu olduu halde bir yerde 15 gn veya daha fazla kal maya karar vermekle yolcu olmaktan kar. c. Niyet: Yolcu olan kimse ne kadar mesafeye gideceine veya ^jidecei yerde ne kadar kalacana niyet etmek suretiyle, niyetine ggre mu km veya sefer olur. d. Vatan: Seferlik bahsine mahsus olmak zere vatan ksmdr: 1. Vatan- Asl: Bir insann doup byd veya evlenip iin de yaamak istedii, yahut iinde barnmak ve yerlemek isteyip, baka bir yere g etmek murad etmedii yer vatan- asldir. 2. Vatan- ikmet: bir kimsenin asl vatan olmayp, her hangi bir sebeple gidip 15 gn veya daha fazla kalmak istedii yerdir. 3. Vatan- skn: Bir yolcunun 15 gnden az kald yerdir.

166

DN BLGLER

Bir kimse asl vatanmdan eyalarm ve oluk ocuunu alp baka bir yere gerek, yeni bir vatana yerleince, asli vatanda mal mlk ve oluk ocuu kalmamak art ile, daha nce asl va tan olan yer, vatan olmaktan kar. Vatan- ikmet, vatan- aslye veya bir baka vatan- ikamete gitmekle veyahut, tekrar dnlse bile ikmet vatanndan sefer me safesi kadar uzaklkta bir yere yolculua kmakla vatan olma zelliini kaybeder. Yolculua kan kii, yola kt tarafta bulunan mahallesini tekil eden evlerin bulunduu yeri gemekle ve 90 km. uzaklkta bir yere gitmeye niyet etmekle sefer olur. Yukarda sz edilen vatan- asl ve vatan- ikmette seferlikle ilgili hkmler uygulanmaz. Seferi olan kimse, drt rek'atl na mazlar ikier rek'at olarak klar. ki ve rek'atl farzlarda bir de iiklik olmaz. Vakit elverili olduu takdirde snnetler tam ola rak klnr. Sefer iken kazaya kalan namazlar, kaz edilirken de ksaltlarak klnr. Drt rek'atl farzlarn sefer iken ksltlmamas mekruhtur. Ancak seferi olan kimse mukm bir imama uyarsa namazn imam la birlikte tam olarak klar. Sefer bir imama uyan mukm ise, drt rek'atl farzlarda ima mn ikinci rek'atm sonunda selam vermesinden sonra ayaa kalkp fatiha ye zamm sure okumadan (lhk gibi) namazn tamamlar. Sefer olan kimseye namazdan baka u kolaylklar vardr. Sefer kimseye ba3Tam namaz ve kurban kesmek vacip olma d gibi Cuma namaz da farz deildir. Sefer kimse oru tutup tutmamakta serbesttir. Ancak orucunu tutmas daha hayrldr. Sefer iken oru tutmad takdirde bu gnleri kaza eder. Sefer kimse mest veya mest hkmnde bir ey giydii takdir de buiun zerine gn gece mddetle meshedebilir. c. Kaza Namaz:

Bir ibadetin vaktinde yerine getirilmesine "ed" denir. badet lerde asl olan ed'dr. u kadar ki uyku, unutmak, gaflete dm

BDET

[67

oiraali gibi zrlerden dolay vaktinde klmamayan namazlarn kaza edilmesi farzdr, Hz. Peygamber yukarda sylenilen durumlarda nasl hareket edilmesi lazm geldiini mmetine bildirmitir. Hz. Peygamber, Sahabe-i kiramdan bir gurup ile birlikte bir sefer dnnde konakladklar yerde Bill-i Habeyi nbeti b rakarak uyudular. Hz. Bilal'in de uyuyup kalmas zerine sabah namaz gemiti. Bunun zerine peygamberimiz emir vererek yol arkadalar ile birlikte sabah namazn kaza ettiler.'Ayrca peygamberimiz (sav) bir hadis-i eriflerinde yle buyu ruyorlar:

"Kim ki uyuyarak veya unutarak namazn geirirse uyand nda veya hatrladnda namazn klsn."'''' Mkellef olduu andan itibaren klnmam namazlar alt va kitten az olan kimseye "sahib-i tertb" denir. Sahib-i tertib olan kimsenin herhangi bir zrden dolay klamad bir namaz bulu nursa, o namaz klmadka iinde bulunduu vaktin namazm kl mas makbul deildir. Muhakkak nce kazaya kala: namaz, son ra vakti iinde bulunduu namaz klmas, yani bir baka deyile tertibe riayet etmesi gerekir. Tertib sahibi olmayanlar ise namaz klnmas mekruh olan vakit (gne doarken, semann ortasnda iken ve batarken) dn da her vakit, kazaya kalan namazlarn klabihrler. Kazaya kalan namazlarn says ok ise ve hangi vakitlere ait olduu bihnmiyorsa klnacak namazn vaktinin ve ilk veya son ol duunun sylenmesi suretiyle niyet edihr. Kazaya kalan namazlarn ne kadar olduu bilinmiyorsa, tah mini bir neticeye varlr, buna gre kaza edilmeye balanr. Bu da mmkn olmuyorsa kalbin kanaat getirecei kadar kaza etmek en dorusudur.
'2- Eb Davut, Salt, 11; Nese, Mevkit, .5,1: tm-i Mce, Salt, 10 lleyaem, Mecmuuzzevid, 1/322

168

DN BLGLER

Namazlarn sadece farz kaza edilir. Vitir namaz da farz gibi kaza edilir. Snnetler kaza edilmez. Ancak gemi bulunan sabah namaz, ayn gnn le vaktine kadar kaza edildii takdirde sn neti ile birlikte kaza edilir. Kaza namaz olarak borcu olan bir kim senin snnetleri terk etmesi do-u deildir. 6. NAMAZLARLA LGL HKMLER: Namaz ierisinde yaplmas, farz, vacip, mekruh olan, yerine gre namaz bozan davranlar vardr. Bazen namaz iinde vuku bulan bir hatadan dola5r "Sehv secdesi" yapmak gerekir. Bu haller den farz olanlar daha nce grmtk. imdi dierlerini aaya alyoruz: a. Namazn vacipleri:

1. Namaza 'Jk' ' lafzn syleyerek balamak, 2. Namazlarda Fatiha suresini okumak, 3. Farz nam.azlarn ilk iki, dier namazlann btn rek'atlann da zamm sure okumak, 4 . Fatihay zamm sureden nce okumak, 5. Secdede aln ile birlikte burnu da yere koymak, 6. Rek'atlann sonunda iki secdeyi pe pee yapmak, 7. Ta'dli erkna riayet etmek, 8. ve drt rek'atl namazlann 2. rekat sonunda oturmak, 9. Birinci ve son oturularda "Tahiyyt" okumak, 10. Birinci oturuu olan namazlarda "Tahiyyaf'n okunmas bi ter bitmez ayaa kalkmak, 11. mamn sesli okunacak namazlarda sesli; sessiz okunacak namazlarda sessiz okumas, 12.mama uyan kimsenin Fatiha ve zamm sure okumayp sus mas, 13. Vitir namaznda kunut duas okumak, 14. Bayram namaznda zid tekbirleri almak,

BDET

169

15. Namazn sonunda selam vermek, 16. Gerektii takdirde namazn sonunda "Sehv secdesi" yap mak, 17. Namazda secde ayeti okunduu takdirde secde yapmak. Vaciplerden birisi terk edilerek klman namaz sahih olabilir. Fakat tahrimen mekruh olur ve sevab noksan olur. Vacibin terki ile meydana gelen noksanlk, sehev secdesi ile telafi edilir. b. Namazda mekruh olan haller:

Genel olarak namazlarda snnetlerden birisini terk etmek mekruhtur. Ayrca unlar yapmak da mekruhtur: 1. Beden ve elbise ile oynamak, parmak tlatmak, esnemek ve gerinmek, 2. zr yokken bada kurmak veya melmek, 3. Kraati bitirmeden ruka gitmek ve kraati rukda tamam lamak, 4. Palto veya ceketi omuza alm vaziyette namaz klmak, 5. Bir rek'atta, nceki rek'atta okuduu surenin (veya ayetin) devamn deil bir ncesini okumak, 6. ki veya daha fazla rek'atlarda okuduu sureler pe pee ol mayp arada bir sure brakmak. Mesela 1. Rek'atta "Kfirn", 2. rek'atta "Tebbet" suresini okumak gibi. Arada kalan sure iki veya daha fazla olursa mekruh olmaz. 7. lraat srasnda kastl olarak ayet atlamak, 8. Namaz klarken gzlerini yummak veya semaya dikmek, 9. Zihin ok megul bir halde iken veya tuvalet ihtiyac kendi sini sktrm iken namaza durmak, 10. Bir zr yokken secdede aln ve burundan yalnz birini koy mak, 11. Yol, mezarhk, hamam veya necasete yakn bir yerde namaz klmak, 12. n safta yer varken arkada tek olarak namaza durmak.

170

DN BLGLER

13. Canl varlk resminin zerine secde ederek veya resim bu lunan yerde namaz klmak, 14. Yanmakta olan kor halinde bulunan atee kar namaza durmak, 15. Namaz esnasnda etrafa baknmak, 16. Zaruretsiz kanmak veya ter silmek, 17. nsan yzne ynelerek namaz klmak, 18. Farz namaz klarken bir eye dayanp durmak, 19. Rk ve secdeleri kollan brne bitiik vaziyette yapmak, (erkekler iindir.) 20. Secdede oyluklar karma yaptrmak, (erkekler iindir.) 21. kinci rek'atta birinciden uzun okumak, 22. Secdeye vanrken elleri dizlerden nce yere koyup, secde den kalkarken dizleri ellerden nce kaldrmak, 23. Ezberinde baka sure veya ayet varken, iki rek'atta st s te ayn yeri okumak. Yukarda zikredilen halleri, bir mecburiyetten dolaja yapmak durumunda mekruhluk hkm sz konusu deildir. c. Sehv Secdesi:

"Sehv" kelimesi szlkte unutmak ve unutarak hata yapmak manalarna gelir. Bir terim olarak Sehv secdesi: "Unutarak namaz ierisinde farzlardan veya vaciplerden birinin gecikerek yaplmas veya vaciplerden birinin unutarak terk edilmesinden dolay nama zn sonunda secde etmek" demektir. Sehv secdesi gereken bir durum vuku bulduu takdirde nama zn sonunda, selam verince 'Js\ <Ji' diyerek secdeye varlr. Secde lerden sonra oturup Tahiyyt, Salli, Brik, Raben dualar okuna rak selam verilir. Bylece namazda meydana gelen unutmadan do lay yaplan hata telfi edilmi olur. Namaz ierisinde bu kabil bir hata yapan kimse, konumadk a ve ynn kbleden evirmedike sehv secdesini yapabilir. Sehv

BDET

171

secdesi ile konuma kusuru telfi edilemez. Aynca namazn farzla rndan birisi unutularak dahi terk edilmi olsa namaz bozulur. Bir namaz ierisi.nde birden fazla sehv secdesi gerektiren bir ey vuku bulsa, bunlarn hepsi iin bir sehv secdesi kfidir. Namaz ierisinde iken ka rek'at kldnda phe ederek bile meyen kimse, bu phecilik hali daha nce hi olmam ise, nama zn yeniden klar. Bu hal sk sk oluyorsa, rek'at says hususunda ar basan kanaatna gre hareket eder. Bu da mmkn olmuyor sa zerinde phe ettii rek'at saylarnn en azn dikkate alarak hareket eder.

ORU

ORU: Oru, slm'n be artndan biridir. Ramazan orucunun farz oluu, Ku'n, hadis, Hz. Peygamber ve mslmanlarn gnmze kadar devam eden uygulamalar ile sabittir. Cenab Hakk:

'cj^

'^

JI^'^JL^

i j ^ 'cfi'^'^ 0 C.

"Ey iman edenler, daha ncekilere farz klnd gibi, size de oru farz klnd."^*
<U.^ajl _>f-J I |Sj.o J^JP

"Sizden kim, o (ramazan) ay(n)a eriirse onu (orucunu) tutsun."'5

Hz. Peygamber de yle buyuruyorlar:

jvilL,V
ii

...^S^ j

jisS ^iiji

silici

jv

j . j j j L j 'jlJJ. j ( j

VI v

sj^li

"islm be esas zerine bina edilmitir. Allah'n birliine, Hz. Muhammed'in onun peygamberi olduuna ehadet etmek, namaz klmak. Ramazan orucunu tutmak, zekat vermek ve haccetmek."^
Balsara, 183 Bakara, 185 Buiar, iman, 1; Mslim, iman, 5

174

DN BLGLER

Mehur Cibrl hadisinde de orucun farz olduu bildirilmitir.'' imdi orula ilgili baz hususlarn incelenmesine geelim; o. Orucun mahiyeti, hihmet-i er'iyyesi ve yararlar:

Oru kelimesinin Arapdaki karl f - j ^ ve dr. Bu ke limenin szlk anlam, nefsi men etmek ve tutmaktr. Dn bir te rim olarak ise: "Fecr-i sdktan balayarak gne batncaya kadar muftrttan saknmaktr." Fecr kelimesi, afak anlamnda Arapa bir kelimedir. Kzib ve sdk olmak zere ikiye ayrlr. "Kzib fecr" ki yalanc afak anlammadr- dou ufkunda uf ka dikey olarak geceden beri devam ede gelen karanln ardndan bir aydnln peyda olmasdr. Ksa bir sre sonra arkasndan tek rar ortal karanlk kaplar. Arkasndan karanln gelii sebebiy le kzib (yalanc) denmitir. "Sdk fecr" ki doru afak manasnadr- dou ufkunda ufka paralel olarak meydana gelen aydnlktr. Bu aydnlk yalanc fec rin arkasndan gelen karanlktan sonra peyda olur. Artk bundan sonra peyderpey aydnhk artar ve gne doar. te fecr-i sdk'm balamasyla birlikte orucun sresi balar, gne batncaya kadar devam eder. Orucun terim olarak manasn ifade eden cmlede ge en "Muftrt" deyiminin manas, oruca zt olan her eydir ki bun lar yemek, imek ve cinsel ilikidir. Oru hicretin 2. Ylnda aban ajanda farz klnmtr. Orucun farz klmnda pek ok hikmetler vardr. Peygamberi miz hadislerinde bu hikmetlere iaret buyurmulardr. Hz. Pey gamberin ifadeleriyle oru, insan kt szlerden al koyan, cennet kaplarnn alp cehennem kaplarnn kapand bir mevsimin ibadeti, insanlar zellikle manevi irkinliklerden koruyan kalkan, ehvet duygularn azaltp kran, sabrn yars olarak nitelenen ve gemi gnahlarn balanmasna vesile olan bir ibadettir.'
Buhar, iman, 37; Mshm, iman, 1 Orucun fazilet ve faydalan ile ilgili olarak bakmz: Buhar, Savm, 2, 5, 6, 9; Ms lim, Sym, 1, 160, 161; bn-i Mce, Sym, 44; Tirmiz, Da'vt, 86

BADET

175

Ayrca orucun dnyev ve uhrevi bir olt faydalan vardr. Her eyden nce Hz. Allah'n rzasn kazandrr, nefse kar mcadele yi glendirir. htiras nler ve insan ruh ynden yceltir. Oru tutan m'minler, alk ve susuzluk hallerine dayanmay renir, bylece sabr ve dayanma alkanl kazanrlar. Oru tutan kimselerde merhamet ve efkat duygulan olgunla r. Fakir ve yoksul kimselerin durumlarm bizzat deneyerek anla m olurlar. Ayn zamanda bu durumda olan kardelerine daha in sancl ve yce duygularla yaklam iinde olurlar. Oru insan sa dece ruh ynden etkilemez. Oru tutan kimse kazand manevi deerlerin yan sra salkl bir ortama kavuur. Zira bir yl boyu durmadan dinlemeden alan kalb, mide, karacier, bbrek gibi organlar bir ay boyunca daha az altrarak dinlendirilmi olur. Bylece oru bir salk kayna olur. b. Orucu bozan ve bozmayan haller:

Oru tutan kimse orulu olduu srede bir takm eyleri yap t takdirde orucu bozulur. Dolaysyla bozulan orucunu kaza et mek kendisine farz olur. Baz hallerde oru bozulmakla kalmaz. Orucu bozan davrantan dolay ceza olarak iki ay keffaret orucu tutmak gerekir. Orucu bozup, kaza ve keffreti gerektiren halleri ayrca ele alacaz. imdi orucu bozmayan halleri greceiz. u haller orucu bozmaz: 1. Orulu olduunu unutarak, orucu bozacak bir ey yapmak, 2. Uykuda ihtilam olmak, 3. Bakarak veya dnerek men gelmesi, 4. Aza gelen balgam yutmak, 5. Lezzet ve sonunda aknt olmakszn kan-kocamn birbirini pmesi, 6. Burundan gelen aknty ekerek yutmak, 7. Geceden gerekmi olan gusl, imsktan sonra yapmak, 8. Su j T i t m a m a k art ile denize veya baka bir suya girerek ykanmak.

176

DN BLGLER

9. Boaza toz veya duman kamas, 10. Byk yalamak, 11. Diler arasnda kalan, nohuttan az yiyecei yutmak, 12. A olmak ve ine yaptrmak, (ancak bir mecburiyet olma dka ineyi iftardan sonraya brakmak -ihtilaftan kurtulmak iin- daha ijridir.) 13. Kendiliinden gelen kusuntunun, kendiliinden geri dn mesi, 14. Parmaklayarak azck kusmak, 15. stek ve irade d - o k dahi olsa- kusmak, 16. Kan aldrmak, 17. Srme ekmek veya ss iin gze, yze bir eyler srmek, 18. Konuma veya baka bir sebeple tkrk ile slanan duda sahibinin emmesi, 19. Gze ila damlatmak. c. Kaza ve Keffreti gerektiren haller:

Aadaki hallerden birisinin vuku bulmas halinde oru bozu lur. Dolaysyla bozulan orucun kazas gerekir; 1. i olarak pirin, un veya hamur yemek, bunlar bal veya ya gibi bir madde kartrarak yenirse keffaret gerekir. 2. Bir kerre de ok miktarda tuz yutmak, 3. Henz i tutmam haldeki taze cevizi yutmak, 4. Pamuk ve kat gibi yenilmesi adet olmayan bir ey yemek, 5. Ayva gibi ham iken yenilmeyen bir eyi i ve ham olarak, tuzlamadan yemek, 6. Zeytin ekirdei ve buna benzer bir ey yemek, 7. la iin olmayan ve yenilmesi adet olmayan bir topra ye mek, 8. Ceviz, fndk, fstk, badem gibi eyleri kabuu ile birlikte yutmak.

BDET

177

9. Aza veya buruna alman suyu hata ile yutmak, 10. Boaza kaan yamur veya kar suyunu istemeyerek yut mak, 11. Buruna ila ekmek veya kulaa ya damlatmak, 12. Burun, n (kubul) ve arka (dbr) gibi yerlerden rnga ile sv bir ey enjekte etmek, 13. Az dolusu gelen veya getirilen kusmuu geri evirip yut mak, 14. Orulu olduunu bildii halde isteyerek az dolusu kusmak, 15. Diler arasnda kalm nohut byklnde veya daha faz la bir eyi yutmak, 16. Unutarak oru bozucu bir ey yaptktan sonra, oru bozul du zann ile bilerek yiyip, imek veya cinsel ilikide bulunmak, 17. Tehdit karsnda oru bozmak, 18. Cinsel iliki olmakszn pmek, tutmak veya el ile oynamak suretiyle meni gelmek, 19. Ramazan orucu dnda bir orucu herhangi bir ekilde boz mak, 20. Ramazan gnnde oruca niyet etmemi bir halde 3riyip i mek ve bakaca oru bozucu eyler yapmak, 21. Sabah olmuken; olmad zann ile, gne batmad halde batt zann ile yiyip imek. Orucu bozup hem haza, hem de keffret gerektiren 1. Bilerek yiyip imek veya cinsel ilikide bulunmak, 2. Aza giren yamur, kar, dolu tanesini bilerek yutmak, 3. Sigara, enfiye, esrar, afyon gibi keyf verici maddeleri bilerek kullanmak, 4. Az miktarda tuz yemek, 5. Kan aldrmak, gybet etmek gibi orucu bozmayan bir ey yaptktan sonra oru bozuldu zannyla bile bile oru bozucu bir ey yapmak, haller:

178

DN BLGLER

6. Baz kimselerce severek yenilen veya yenmesi adet olan kil, kl, toprak, kmr gibi eyleri bilerek yemek, d. Oru tutmamay orulu mubah klan zrler: iken bozmay

Bilindii zere kil, bali her mslmana Ramazan aynda oru tutmak farzdr. Ancak aada sayacamz sebeplerden dola y mkellefin oru tutmayp orucunu yemesi mubahtr. Orucunu byle bir zrden dolay tutamayan kimseler, zrn ortadan kalk masndan sonra oru tutamadklar gn saysnca oru tutarlar. Bu zrler unlardr: 1. Hastalk: Hasta olan kimse, orucun kendisine zararl olaca mslman ve o hastalk alannda uzman olan bir doktor tarafndan bildiril mesi ile hastal sresince oru tutmayabilir. Oru tutmakta iken hastalanan kimse, orucunu bozmad takdirde hastalnn artmasndan, iyilemesinin gecikmesinden veya kendisi iin hayati bir tehlikenin meydana gelmesinden korkarsa orucunu bozabilir. Fakat bu korkunun vehimden ibaret ol mamas arttr. 2. Seferlik: Seferlik artlan kendisinde gerekleen kimse oru tutmaya bilir. Ancak oruca niyet edip baladktan sonra yolculua kan kimse orucuna o gn devam eder. Seferlik halinde oru tutmak daha hayrldr. 3. Hayz ve nifas hali: Kadnlara mahsus olan bu hallerden birisinde bulunan kad nn oru tutmas haramdr. 4. htiyarlk: Senenin hibir gnnde oru tutmaya gc yetmeyecek kadar ihtiyarlam kimseler, oru tutmayabilirler. Bu durumda olanlar oru tutmak yerine "fidye" verirler.

BADET

179

5. Delilik: Akll olmak, mkellefiyetin vazgeilmez art olduundan, de li kimsenin oru tutmas gerekmez. Eer bu hal Ramazan boyunca devam ederse, sonradan bu orucu kaza etmek de gerekmez. Ancak delilik hah Ramazann bir ksmnda olur, geri kalan ksmnda ol maz ise, bu durumda tutulamayan orular kaza edilir. 6. krah (zorlama) hali: Orulu bir kimse, hayatnn veya bir organnn yok edilmesi gi bi bir tehdit ile kar karya kalrsa orucunu bozmas caiz olur. Zorlama durumu ortadan kalknca tutamad orucu kaza eder. e. Oru fidyesi ve sadaka-i ftr:

Devaml hastalk ve insan gsz hale getiren ihtiyarlk gibi zrlerden dolay oru tutamayanlar, zrlerinin devaml olmasn dan dolay orucunu tutamadklar her gn iin "fidye" verirler. Bir fidye bir sadaka-i fitrdr. Fidye verecek kii, bir Ramazan ay iin otuz fakire birer fidye verebilecei gibi, bir fakire otuz fidye de ve rebilir. Fidye yerine bir fakiri otuz gn sabahl akaml bir gn, ve ya otuz fakiri sabahl akaml bir gn doyurmak suretiyle de bu mkellefiyet yerine getirilmi olabilir. Fidye hususunda yaplacak uygulama Bakara suresinin 185. Ayetiyle bildirilmitir. Fidyenin sadaka-i ftr ile ilikisi miktar ynyledir. Sadaka-i ftrin ls ve artlar ilerde anlatlacaktr. 2. ORU ETLER: Orular farz, vacib ve nafile ksmlarna ayrlrlar. a. Farz orular:

Ramazan orucu, vaktinde tutulamayp kazaya kalan Ramazan orucu ve keffret orular farzdr. b. Vacip orular:

Gn belirlenmi olsun veya olmasn nezredilen orular, nez-

180

DN BLGLER

redilen itikf orular ve kazaya kalm nafile orularn tutulmas vaciptir. c. Nafile orular:

Dier ibadetlerde olduu gibi oruta da "nafile" tabiri genel bir tabirdir. Bu bakmdan nafile bal altnda snnet,mendb (veya mstehab) ksmlarna ayrlan oru eitleri vardr. Muharrem aynn 9. 10. ve 11. gnlerinde tutulan orular sn nettir. Kameri aylarn 13. 14. Ve 15. gnleri, -ki bu gnlere "Eyym- Byz" denir- Perembe gn, Ramazan bayramndan sonra evval ay ierisinde alt gn oru tutmak, Zilka'de, Zilhicce, Muharrem ve Receb aylarndan her birinde er gn oru tutmak. Ramazan d nda gn ar oru tutmak menduptur.

ZEKAT VE ISLAM'DAKI YERI

1. Z E K A T :

a.

Tanm:

s j harflerinin meydana getirdii klsten tretilen "zek f ' m szlk manas oalmak ve temizliktir. Dn bir terim ola rak: "Allah rzas iin bir maln belirli bir miktarn, zerinden be lirli bir zaman geince muayyen kimselere vermektir." slm'n be artndan birisi olan zekat, hicretin 2. ylnda farz klnm, ml bir ibadettir. Kur'n'm pek ok ayetinde zekatla ilgili emirler vardr. Ayrca dikkati ekici bir husustur ki Kur'n'da alt yerde zekat emri na maz emri ile birlikte gemektedir.^^ Hz. Peygamberin muhtelif hadislerinde de zekatn farz olduu bildirilmitir.*" Ayrca zekatn farz olduu hususunda btn mctehitlerce ittifak edilmi, bylece bu konuda "icm" hasl olmutur. Bu itibarla zekatn farz oluu kitap, snnet ve icm' ile sabittir.

Baiumz: Balcara, 43, 83, 110; Nisa, 87; Hacc, 78; Nr, 56. ayetleri Baknz: Buhar, man, 1, 2, 37, Zekt, 1, 63; Mshm, man, 19, 22; Nese, Zekt, 1, 46

182

DINI BILGILER

b. Kimler

Zekt

verir?

Zektn tanmnda geen "maF'dan maksat, nisab miktarna ulaan, "Hcet-i asliyye" ve bortan fazla olan maldr. "Nisb", dni ynden bir kimsenin zengin olduunu belirleyen ldr. Bu l mala gre deiir. Nisb miktarnn mal'a gre as gar snr yledir: Altun: 20 miskal (20x4.009=80.18 gram) Gm: 200 dirhem (200x2.806=561.2 g r a m ) " Koyun ve kei: 40 adet Sr: 30 adet Deve: 5 adet Ticaret malnn nisabnn hesaplanmasnda altun esas alnr. Zektn terim olarak ifadesinde geen mal'm reyen (oalan) bir mal olmas ve sahipleniliinden itibaren kamer aylar dikkate al narak zerinden bir yl gemesi gerekir. Malda oalma ya gerekten veya takdiri olur. Gerek oal ma, hayvanlarda olduu gibi, doum, ticaret malnda olduu gibi kazanma yolu ile olur. Takdiri olarak oalma ise elde bulunan al tn ve gmn deerinin artmas ile olur. "Hcet-i asliyye", kiinin yeme, ime, konut, sanatkarn aleti, alimin kitab, binit gibi eylerdir. Demek oluyor ki nisab miktar na ulam, reme zellii olan bir mala sahip olan kimsenin elin de bulunan mal, sahibinin asli ihtiya ve borcundan fazla olup ze rinden bir yl getii takdirde zekat vermek farz olmaktadr. 2. ZEKTIN FERT VE TOPLUM HAYATINDAK YER Zektn hem fert, hem de toplum zerinde pek ok faydalar vardr. Bunlar zetle yle sayabiliriz: 1. Halk arasnda "Almadan vermek, Allah'a mahsustur." ek linde bir sz vardr. Demek ki karlksz vermek, ilh bir ahlk tr. Zekt, insana bu ilh ahlk alar.
eitli kitaplarda bu rakamlar farkldr Biz Di. i. Bk. 26. 11. 1980 tarih ve 7 nolu genelgesini esas aldk.

BDET

183

2. Zekt cimrilik ve mala kar olan ar dknlk kusurla rn dzelterek insan ml yardma altrr. 3. Zekt insan ruh ynden yceltir ve gnl zenginlii kazan drr. 4. Zekt, insana Allah'n verdii nimetlere kr grevini yeri ne getirme imkann verir. 5. Zekt, insana dier insanlarn sevgi ve yaknln kazandrr. 6. Szlk manasnda olduu gibi zekat insann maln temizler. 7. Zekt, kiinin malnda berekete vesile olur. 8. Zekt, insanlar arasnda grlen zenginlik-fakirlik srt melerinden doan, kin dmanlk ve ekememezlik gibi kt huy ve duygular yok eder. 9. Zekt vastasyla toplumda mkemmel bir sosyal gvenlik ortam tahakkuk eder. Gnmzde olduu gibi sosyal gvenlik sis teminde; sisteme dahil olan kimselerin nceden prim demeleri su retiyle, sosyal gvenlik imkanlarndan yararlanmak mmkn iken, zekat messesinde byle bir art ve klfet yoktur. 10. Zekt yoluyla insanlarda slmiyete kar bir sevgi oluur. Bylece slmiyet yaylr ve glenir. 11. Zekt toplumda varlkh kimselerin elinde bulunan maln dengeli bir ekilde dalmna yol aar. 12. Zekt, toplumda zengin ile fakir arasnda orta bir toplum domasna yardmc olur. 3. SADAKA- FITR Ftr sadakas; ftr zekat. Ramazan zekat, vcd zekat, ve fitre gibi isimlerle bilinen ml bir ibadettir. nsann yaratlna bir kr olmak zere ylda bir kere verilmesi vaciptir. Ftr sada kas, orula birlikte hicretin 2. yhnda vacip klnmtr. Fitrenin hikmeti, oru tutan m'minlerin hatalarn gidermek, ve bayram da fakirlerin ihtiyalarn gidererek onlar sevindirmektir. Ftr sadakasnn vacip olmas iin akl ve erginlik ama ula m olmak art deildir. Bu itibarla mslman bir kimsenin kendi si iin fitre vermesi gerektii gibi, bali olmam veya akl hastas olan ocuu iin de fitre vermesi vaciptir.

184

DN BLGLER

Ftr sadakas, Ramazan aynn sonuna kan, temel ihtiyala rndan baka nisab miktar mala sahip olan herkese vaciptir. Ftr sadakasnn vacip olma zaman. Ramazan bayram gnnn afak vaktidir. Bununla beraber, bu gnden birka gn, hatta birka ay evvel dahi verilebilir. Tki fakirler bayramdan evvel ihtiyalarn giderme imkan bulabilsinler. Fitra ile mkellef olabilmek iin sahip olunmas gereken maln asgar miktar nisab olarak 200 dirhem (561.2 gram) gmtr. Bu miktar gmn deerinde para veya eyada gm gibidir. Bu kadar maln reyen bir mal olmas art olmad gibi, zerinden bir yl gemesi de art deildir. Hatta sahabe ve tahinden baz ze vata gre ftrada nisab art olmayp, fitre miktar kadar bir deeri vermeye gc yeten herkese fitre vaciptir. Fitre olarak verilecek miktar, bir kiinin bir gnlk yiyecei dir. B u miktar Hz. Peygamber zamannda arpa, buday, kuru zm ve hurma maddeleri dikkate alnarak belirlenmitir. Arpa, kuru zm ve hurmadan 1 s' (er'i dirhem arl esas alnrsa bu miktar 2920 gram eder) buday ve buday unundan yarm s'dr. Bu maddelerin belirlenen miktar fitre olarak verilebilecei gibi, bunlarn deeri de para olarak verilebilir. Cenab Hakk, Mide su resinin 89. Ayetinde yemin keffaretinin nasl olacan beyan buyu rurken "... yediklerinizin ortalamas..." tabirini bujrurmutur. Bu itibarla, bir kimse bir aydaki yiyecek masrafinn gnlk ortalama sn alarak bulduu miktar fitre verebilir. Fakirin ihtiyacn gider mek bakmndan bu uygulama maksada daha uygun dmektedir.

Baliimz: Yunus Vehbi Yavuz, slmda Zelct Messesesi, Shf. 191, 192

HAC VE KURBAN

1. HAC:

Hac, slm'n be artndan birisidir. Hem beden, hem de mal le yerine getirilen bir ibadettir. Farz oluu l-i mran suresi, 97. Ayeti ile sabittir. Cenab Hakk bu ayette:

"... Ona bir yol (bulmaya) gc yetenin beyti (Kbeyi) hacc (ve ziyaret) etmesi Allah telann insanlar zerinde bir hakkdr." bu3aruyor. Snnetten de haccn farz olduuna dair hadisler vardr. Bunlardan birinin mealini aaya alyoruz. "- Ey insanlar, Allah tela size hacc farz kld. O halde hacce diniz." Hz. Peygamberin bu sz karsnda orada bulunanlardan birisi: Her sene mi ya rasulellah? Dedi. Hz. Peygamber bu soruya bir den cevap vermedi. Soru sahibi sorusunu kere tekrarlaynca: Evet, deseydim mutlaka her sene haccetmeniz farz olurdu. Siz de asla buna g yetiremezdiniz, buyurdular.*^

Mslim, Hacc, 412

DN BILGI.ER

Hacc hicretin 9. Ylnda mealini ve metnini yukarda verdiimiz l-i Imran suresinin 97. Ayetinin nazil olmasyla farz olmutur. a. Haccm tanm:

Hacc kelimesinin szlk manas, kasd etmek, ynelmek ve zi yaret etmektir. Terim olarak: "hrama girmek suretiyle belirli gn lerde belirli fiilleri yapmaktr." "Belirli gnler"den maksat "Hacc mevsimi"dir. Hacc mevsimi. evval aynn balangcndan Zilhicce aynn 10. Gnne kadar olan zamandr. "Belirli Fiiller"den maksat, Kbeyi tavaf ve arafe de vakfedir. lerde anlatlaca zere, bunlar haccm farzlardr. Bunlardan baka haccm vacipleri ve snnetleri de vardr. 6. Haccm fert ve toplum hayatndaki yeri:

Haccm bir ibadet olarak, fertler zerindeki tesiri tartmaya mahal kalmayacak kadar aktr. Bizzat Hz. Allah ve Hz. Peygam ber tarafndan mukaddes olduu bildirilen yerlere gitmek, insann manevi hayatnda olduu kadar madd hayatnda da deiiklikler yapan hacc, ruh alanda da byk deiikliklere yol aar. Hacceden kimsenin giymek zorunda olduu ihram (bu zaruret erkeklere gredir) onda eitli duygularn domasna yol aar. Tm dnya giysilerinden soyunarak iki paradan oluan ve tercihen be yaz renkte olan bu giysiye brnmek insana ahireti hatrlatr. Hacc iin dnyann drt bir yanndan gelen kimseler bir birle rinden grg ve bilgi alveriinde bulunurlar. zetle dersek: 1. Hacc insanda rabbine kr duygusunu arttrr, 2. Tevhid ve dn inan duygularn kuvvetlendirir. 3. nsana hayatnn muhasebesini yapma imkan verir. 4. Dnya apnda her rk ve milletten mslmanlar grme ve tanma imkan salar. 5. eitli ibadetlere vesile olduu iin manevi olgunlamaya vesile olur. Haccm fertler zerinde grlebilecek bu kabil faydalar yann da toplumsal ynden de u faydalar vardr.

BDET

187

1. Mslman milletlerin kendilerinden bahsetmelerine, s lm'n propaganda edilmesine ve yaylmasna yol aar. 2. Hacc sebebiyle bir araya gelen ilim adamlarnn ilmi toplan t ve kongreler yapmalarna imkan verir. 3. Dnya mslmanlarmn eith dert ve problemlerini dile getirmelerine imkan salar. 4. Mslmanlar arasndaki ticari mnasebetleri gelitirir. 5. Mslmanlar arasndaki birlik ve beraberliin kuvvetlenip pekimesine yol aar c. Haccm farzlar:

Haccm farzlar olup, bunlardan birincisi haccm art, dier leri, rkndr. Bunlar sras ile yledir: 1. hram: hram kelimesinin szlk manas, "Haram klmak"tr. Bir dn terim olarak: "Hacc ve umre niyetiyle, aslnda yaplmas helal ve mubah olan bir takm eyleri nefse yasaklamak (haram klmak)tr." hrama giren kimse "telbiye getirir. Telbiye u szlerden meydana gelir:

. jj

'I^

G ' j ^ ol 4 ^ iJJ

r^i

'4^

hrama "mkt" denilen yerlerden girilir. Mkt denilen yere varmadan da ihrama girilebilir. hramdan nce vcutta gerekh te mizlikler yaplr. hrama girdikten sonra iki rek'at namaz klnr. 2. Arafat vakfesi: Zilhicce aynn 9. gn le vaktinden balayarak 10. gn (kurban bayramnn 1. gn) afak vaktine kadar ki vakit ierisin de - a z bir sre de olsa- Araftta kalmaktr. Arefe gn, gndzden Araftta bulunanlarn gne batmcaya kadar Arafat'tan ayrlma malar vaciptir. 3. Ziyaret Tavaf: Buna "ifda Tavaf" da denir. Bu tavafn vakti, Zilhiccenin 10. Gnnden balar. Ziyaret tavafn mezkr gnden itibaren mr

188

DINI BILGILER

boyu yerine getirmeli mmkndr. Bayramn ilk gn yaplmas daha faziletlidir. d. Haccn vacipleri:

Haccm vacipleri unlardr: 1. Safa ile Merve arasnda sa'y etmek, 2. Mzdelifede Zilhiccenin 10. Gn fecr-i sdktan nce vakfe yapmak, 3. Zilhiccenin 1. 2. 3. ve 4. Gnleri (1. gn 7, dier gnler 21 adet olmak zere) eytan talamak, 4. Kurban bayramnn birinci gn b5rk eytan taladktan sonra sa tra etmek ve ksaltmak, (Kadnlar san ucundan az bir miktar keser) 5. Veda tavaf yapmak, (Mekkenin yerlileri iin vacip deildir.) 6. Tavafa "Hacer-ul-Esved"den balamak, 7. Tavafi, Kbeyi sola alarak, sadan yapmak, 8. Herhangi bir zr yoksa tavaf yryerek yapmak, 9. Tavaf abdestli ve setr-i avret'e riayet ederek yapmak, 10. Tavafi "Hatm" dnda yapmak, 11. Tavaf yedi avt olarak yapmak, 12. Tavaftan sonra iki rek'at namaz klmak, 13. Hacc ve umreyi birletirerek ed etme halinde kurban kes mek, 14. Ziyaret tavafn, kurban bayram gnlerinde yapmak, 15. Arefe gn gne batncaya kadar Arafat'tan ayrlmamak, 16. hramlya yasak olan eylerden kanmak.
2. H A C C N E I T L E R I :

Hacc, hkm ve ed edilii dikkate alnarak eith ksmlara ayrlr. Hkmne bakarak Hacc: a. Farz b. Vacib,

IBDET

189

c. Nafile ksmlarna ayrlr. Bizim inceleyeceimiz eitler ise, haccm edas dikkate alnarak yaplan taksime gredir. Buna gre haccm eitleri unlardr: a. frd Hacc:

Umre sz konusu olmakszn sadece farz olan hacc eda etmektir. b. Temettu'u hacc:

Mevsimi ierisinde nce ihrama girip, bir umre yaptktan son ra ihramdan karak, yurduna dnmeksizin, ikinci bir ihrama gi rerek farz olan hacc yapmaktr. c. Kran hacc:

Bir ihram ve niyetle umre ve farz olan hacc mevsiminde ed etmektir. Haccedecek kimse, ihrama girerken bu eitlerden han gisini ed edecekse onu, niyet ederek belirler. Bunlardan Kran ve temett haccm yaparlar, umre ile hacc bir arada yapmaya muvaffak olduklar iin kr kurban keserler. 3. HRAM YASAKLARI: Mkt denilen yerde ihrama giren kimse iin artk ihramda ol duu sre ierisinde bir takm eyleri yapmak yasaktr. Bu yasaklar eitli itibarlar dikkate alnarak muhtelif ksmlara ayrlr. yle ki: A. Hacnn bedeni ile ilgili yasaklar:

1. Sa sakal tra, byk kesmek, 2. Kask ve koltuk altm tra etmek, 3. Vcudun baka yerlerinde bulunan kllar kesmek veya ko parmak, 4. Trnak kesmek, 5. Sslenmek maksad ile sa, sakal ve by yalamak veya knalamak, 6. Gzel koku srnmek veya kokulu sabun kullanmak.

190

DN BLGLER

B. Giyim

eyas

ile ilgili

yasaklar:

1. Elbise olarak dikilmi veya rlm eyleri giymek, 2. Ba, herhangi bir ey ile rtmek, (bu erkeklere gredir. Ka dnlar, balarn rterler, fakat yzleri ak kalr.) 3. st ve topuklar kapal ayakkab veya orap giymek, 4. Eldiven giymek, B maddesindeki yasaklar sadece erkekler iindir. Kadnlar ihraml iken de normal giysilerini kullanrlar. C. Cinsel konulara ilikin yasaklar:

1. Cinsi mnasebette bulunmak, 2. Cinsi ilikiye yol aacak ekilde pmek, oynamak gibi ha reketlerde bulunmak, 3. ehevi duygulan uyarc eyleri konumak. D. Dn ynden veren davranlarla haram olan ve bakalarna ilgili yasaklar: zarar

1. Fsk: Tattan ayrlp, haram olan eyleri yapmak, 2. Cidal: Bakalar ile tartmak, kavga etmek, svmek, kt sz ve davranlarda bulunarak gnl krmak. E. Kara av ile ilgili yasaklar:

1. Etini yemek helal olsun-haram olsun, her eit kara hayva nn avlamak, 2. Avcya avn gstermek veya av hususunda yardmc olmak, 3. Av hayvanlarna zarar vermek, (hayvann yumurtasn kr mak, yuvasn bozmak, ayam kanad krmak, yavrularn al mak gibi) "Av hayvan" yaratl itibariyle vah, rkek ve insanlardan kaan ha3rvan demektir. F. Harem blgesi ile ilgili yasaklar:

Mekke ve etrafnda "harem" denilen blgenen avn avlamak, bitkilerini kesip koparmak, ihraml ihramsz herkes iin yasaktr.

BDET

191

Bu yasaklar yerine ve zamanna gre, bazen hacc ve umreyi bozarak kazasn gerektirir, bazen de deve veya sr, bazen de ko yun veya kei kesmeyi gerektirir. Baz hallerde ise ceza daha hafif olup sadaka vermeyi gerektirir. Bu hususlarla ilgili hkmler taf silatl ekilde fkh kitaplarnda anlatlmtr.
4. K U R B A N :

Kurban dahi ml bir ibadettir. Hicretin ikinci ylnda meru olmutur. Kevser suresinin 'jJ^ "... O halde rabbin iin namaz kl ve kurban kes" ayeti ile* vacip klnmtr. Bu ayetteki dellet, kat' olmadndan kurbann hkm vacip derecesinde kalmtr. Hz. Peygamber (sav)de ^i^^ ^je^ i ^> "mkan bulupta kurban kesmeyen, mescidimize yaklamasn."^ Buyur mulardr. a. Tanm ve er'i hikmet:

Trkede kullanlan "Kurban" kelimesinin arapadaki karl 5=li1 dir. Bu kelimenin kk c ^ harflerinden meydana gelmitir. Bu harflerin teekkl ettirdii kelime rtl iken ak olmak, bulutsuz, berrak gece, saf, beyaz at gibi manalara gelir.^ Aynca arapada "kurbn" kelimesi yakn olmak, yaklamak, iba det manalarna gelir. Dn bir terim olarak "Cenab hakka yakn ol mak (kurbiyyet) maksad ile zilhicce aynn 10. 11. 12 gnlerinde kesilen hayvann addr." Kurban kesmenin er'i hikmeti, Allah tealanm emrini yerine getirmenin bir nianesi olmak zere kurban kesilmesi caiz olan bir hayvann kanm aktmaktr. Ayrca kurban edilen hayvann etini fakir kimselere ve ee-dosta ikram etmek gibi yksek gayeler de sz konusudur.

Kevser Suresi, 2 85- bn-u Mce, Edh, 2 8<^- Cbrn Mes'd, Er-Rid, shf. 946

192

DN BLGLER

b. Kurban

kimlere

vaciptir?

Kurban Icesmek, hr, mukm ve fr sadakas kendisine vacip olan her mslmana vaciptir. htilafl olmakla beraber akll ve erginlik anda olmak da arttr. mm- A'zam ve Eb Yusuf a g re bu iki art kurbann vacip olmas iin aranmaz. Fakat fetva mm- Muhammede gre olup, deli ve ocuklara kurban kesmek vacip olmaz. e. Kurban hangi hayvanlardan kesilir?

Kurban, deve, sr ve davar cinsinden olan hajrvanlardan kesiUr. Manda da sr cinsindendir. Bunlann erkei ile diisi arasn da kurban olmak bakmndan fark yoktur. Ancak davar cinsinin koyununda erkeini kurban etmek daha efdaldir. Kurban olarak kesilecek hayvann devede be, srda iki ya nda olmas gerekir. Koyun ve keide ise bu sre, bir yan bitir mektir. u kadar ki koyunun alt aylk olupta, bir yanda imi gi bi gsterili olann kurban etmek caizdir. Tavuk, horoz, kaz, rdek gibi ha5rvanlar kurban olarak kes mek caiz deildir. Bunlar kurban niyeti ile kesmek tahrimen mekruhtur. Kurbanlk hayvann bir takm zrlerden r olmas arttr. Bir veya iki gz kr, dilerinin ou dklm, kulakla r kesik, boynuzlarndan biri veya ikisi kknden krlm, kula nn veya kuyruunun yansndan ou ve memelerinin ba ko puk, doutan kulaksz veya kuyruksuz, kemiklerinin iinde ili i kalmam derecede zayf sakat aya ile yere basarak kurban edilecei yere kadar gidemeyecek durumda veya ak seik bir bi imde hasta olduu belli olan bir hayvann kurban edilmesi caiz deildir. d. Kurban eitleri:

Kurban eitleri unlardr: 1. Vacip Kurban: Kurban bayramnn ilk gnnde kendilerine kurban kes mek vacip olan kimselerin kestii kurban.

BADET

193

2. Hedy Kurban. Hz. Allah'a takarrub iin veya ceza olarak, yahut nezir veya nafile olarak hacc ibadeti ile ilgili olarak kesilen kurbandr. Hedy kurban ne eit olursa olsun hacc ile olan mnasebetinden dolay, Mekke'nin "Harem" denilen blgesi snrlar iinde kesilir. Hedy kurbannn bu blge snrlar dnda kesilmesi halinde, nafile ola nnn iadesi gerekmezse de, dierlerinin harem blgesi iinde yeni den kesilmesi gerekir. 3. Nezir (adak) kurban: Allah nzas iin veya bir eyin olmas artna balanarak, o artn yerine gelmesi halinde kesilen kurbandr ki bu da vaciptir. Nezir kurbannn etinden, adakta bulunann, kendisi, usl ve fru (ana-baba, nine-dede gibi kendisini dnyaya getirenler ve oul, kz ve torunlar gibi kendisinden meydana gelenler) yiyemez. Bu kimseler, adak kurbannn etinden yedikleri takdirde, yedikle ri etin bedeli kadar paray fakirlere sadaka olarak vermelidirler. 4. Akika (nestke) Kurban: Yeni doan bir ocuk iin cenab hakka bir kran nianesi ol mak zere kesilen kurbandr. Bu kurban ocuun doumundan itibaren ergenlik ama kadar kesmek caizdir. Neske kurbannn etinden kesen yiyebildii gibi, usl ve fr da yiyebilir. 5. Nafile Kurban: Srf Allah rzas kasd edilerek veya hayr bekleyerek kesilen kurbandr.

] 94

DN BLGLER IBADET B O L U M U ILE ILGILI KAYNAK LISTESI

1. Kur'n- Kerm 2. Ktb- Sitte 3. Alcseki, A. Hamdi, slm Dn, Ankara, 1970 4. Belviranl, A. Kemal, slm Prensipleri, stanbul, 1979 5. Bilmen, . Nash, slm lmihali, stanbul, 1966 6. Karaman Hayreddin, slm'n Inda Gnmzn Meseleleri, stanbul, 1980 7. Mehmed Zihni, Nimet-i slm, stanbul, 1322 8. Yavuz Yunus, Vehbi, slm'da Zekt Messesi, stanbul, 1977 9. Yeprem M. Saim, Hac ve Kurban, stanbul, 1965 10. Yeprem M. Saim, Oru, tikf ve Zekt, stanbul, 1968 11. Ycel rfan, Hac Rehberi, Ankara, 1987 (8. Bask)

nc

Blm

SIYER

SYER Hz. Peygamber'in doumu, genlii ve ocukluu (Mekke devrine toplu bak)

1. Hz. Peygamber'in a. Doumu:

Hayat:

Peygamberlik silsilesinin son halkas, kainatn efendisi Mu hammed Mustafa (sav) Mekke-i Mkerremede milattan sonra 571 ylnda 20 Nisan gn (Rebul evvel aynn 12. Gecesi) dnyaya gelmitir. Peygamberimizin annesi Amine hatun gelecein peygamberine hamile iken bir rya grm, bu ryada kendisine: "... sen insan larn en hayrhsma ve bu mmetin efendisine hamile oldun. Onu dnyaya getirdiin zaman "her hasedinin hasedinden korunmas iin bir ve tek olana snrm" de. Sonra ona Muhammed veya Ah med adn ver" denmitir. Hz. Rasl henz dnyaya gelmeden babas vefat etmi bulunu yordu. Gene annesi ona hamile iken bir rya grm, bu ryasn da kendisinden dou ile batjn aydnlatan bir nur kyor, bu nur sayesinde am ve Basra'nn ovasndaki develerin uzanan boyunla rn grmek mmkn oluyordu. Hz. Amine bunlar, Hz. Peygambe rin dedesi Abdlmuttalib'e anlatmt.

198

DN BLGLER

Kinatn efendisi dnyay ereflendirdii vakit, bir takm ha rikalarn vuku bulduunu tarih ile ilgili kaynaklar ayrntl olarak bildirmektedirler. O gece ran kisrsmn saraynn burlar yklm, atee tapan larn tapmaklarnda bin yldan beri yanmakta olan ate snm, semve deresi tam, Save gl kurumutu. te yandan O'nun doumu srasnda ebe olarak hizmet eden lerden Fatma hatun "o gece evin nurla dolmu olduunu, jaldzlarn zerlerine dklecekmi gibi sarktn" ifade etmitir. Dnya ya geldii zaman dedesi, "gktekiler ve yerdekiler onu vsn" diye adn "Muhammed" koyduunu Mekkelilere ilan etmitir. Onun gzel ad c harflerinin oluturduu jLa. kknden tremi olup, "vlm kii" manasna gelmektedir. O'nun ad ayn kkten treyen bir baka ekliyle - ^ ' olarak daha nceki mukaddes kitaplarda gemi olduu gibi Kur'n'da da bir yerde zikredilmektedir. ^ j l k l olarak ise drt yerde zikredil mitir.^ Onun mbarek isimleri pek oktur. Kur'n'da geen isim leri yannda hadislerde geen isimleri de vardr. Hatta ibn-ul-Arab bunlarn saysnn bin'e vardn Tirmiz zerine yazd er hinde sylemitir.^ b. Yetitirilmesi: Hz. Peygamberin babasnn, kendisini dnyaya gelmeden ve fat ettiini biliyoruz. Araplar arasnda yeni doan ocuklar st an neye vermek adeti yaygnd. Bunu, ocuklara Mekke'nin havasnn ar ve skc gelmesinden ve ocuklarnn daha kk yata iken ada dilini salam bir ekilde renmesini salamak maksad ile yapyorlar ve ocuklar Arapay en fasih ekilde konuan kabile lerden olanlara veriyorlard. Bdiye (l) de konuulan dil, fashat ve belagat ynnden daha zengin idi. Peygariiber (sav) de Sa'd kabilesinden Hris'in kars Halime

Sff Suresi, 6 2- Baknz: l Imrn, , 144; Ahzb 40; Muhammed, 2; Feth, 29. ayetleri Tecrd Tercemesi, 9/293 (1439 nolu hadisin aklamas}

SYER

199

le st annelii anlamas yaplarak, st annesi Halime'ye verildi. lk anda onun ksz olduunu anlaynca diledikleri creti alama mak endiesi ile Halime ve kocas bundan vazgemek istemilerse de Halime'nin iinden gelen bir ses bu iten vazgememesini sy lyordu. O da bu ses ve duyguya uyarak peygamberimizi alp g trmeye karar verdi. Daha beraberliklerinin ilk gecesinde HalimeHaris iftinin stsz devesi st vermi, geri dnerken en arkada olduklan halde onlarn merkebi tm yolcularn bineklerini geride brakarak hzla ilerlemiti. Hz. Peygamber st annesine teslim edilmezden nce az da ol sa amcas Ebleheb'in cariyesi Sve3?be tarafndan emzirilmiti. Peygamberimiz efendimiz hem Halime, hem Sveybe hakknda daima hrmetkar davranrd. Bir keresinde Halime peygamberi mizi grmeye gelmiti. O zaman peygamberimiz Hz. Hatice ile ev li bulunuyordu. O sralarda Mekke evresinde grlmemi bir kt lk yaanyordu. Peygamberimiz, st annesine krk koyun ve bir deve balayarak ikramda bulunmutu. Peygamberimiz ocukluunun ilk yllarnda st annesinin ya nnda yaad. Annesinin yanma dndnde be yanda idi. St annesinin yanndan geliinden ksa bir mddet sonra efendimiz z annesini de kaybetti. Annesi vefat ettii sralarda Hz. Peygamber alt yanda idi. Peygamberimizde ocukluu dneminde dier ocuklardan bir takm farkllklar gze arpyordu. O henz sekiz aylk iken konu maya balam, dokuz aylk iken tamamen dzgn bir ekilde ko numay renmiti. ki yanda iken gsterili bir hali vard. Alt yalarnda iken annesi vefat edince babasndan unutulmaz bir ya digar olarak kalan sadk hizmetisi m m Eymen tarafndan de desine teslim edildi. ki yl kadar dedesinin himayesinde kalan peygamberimiz, iki yl sonra onu da kaybetti. Dedesi, vefatnn yaklatm anlaynca torununu, oullarndan Ebtalib'e vasiyet etti. Bylece sekiz yalarnda iken birinci derecedeki tm yaknla rn kaybeden peygamberimiz amcasnn yannda iken elinden ge len her ii yapyor, ev ilerinde bile onlara yardm ediyordu. Hatta gerektiinde amcasnn koyunlarn otlatraaya gidiyordu.

200

DN BLGLER

Hz. Peygamber on yana kadar amcasnn himayesinde, amcas tarafndan z ocuklarndan ayrmadan efkat dolu bir ilgi ile yetitirilmiti. Amcas yeeninin gelime dneminde dahi ilgisi kesmemi, ticaret iin kard kervanlaryla birlikte onu da ya nnda gtryordu. Bylece peygamberimiz, 13 yandan itibaren ticaret kervanlaryla Suriye istikametindeki ehirlere gidip gelme ye balamt. c. Genlii: Hz. Peygamberin ticaret kervanlaryla seyahata kmaya al mas ile hayatnda yeni bir dnem balyordu. Bu dnem onun 25 yana kadar devam etti. Mekke'ye hakim olan Kurey kabilesinde ticaretle megul ol mak yaygn idi. Senede iki defa byk kervan kalkard. Bunlardan birisi k aylarnda Yemen'e, yaz sezonunda am'a giderdi. Hz. Peygamber ou kere amcas Ebtlib'in nezaretinde, bazen de di er amcas Abbas ile birlikte bu seyahatlere katlyordu. Nitekim 17 yanda iken amcas Abbas ile birlikte Yemen'e gitmiti. Dnyann her yerinde ve her zaman ticarette doruluk en b yk zelliktir. Peygamberimiz 12-25 yalar arasnda katld tica ri seyahatlerde kendisinde grlen drstlkten dolay pek ok ti caret kervan kendisine teslim edilir olmutu. Hz. Peygamber ken disine emanet edilen bu kervanlar gtrp getiriyordu. O hak hu kuk konusunda hatr gnl dinlemez, hile yapmaz, verdii szde durur, i ortaklarna kar vefal davranr, kimsenin ne hakkn yer, ne de kimseye hakkn yedirirdi. Drstl ile dikkatleri o kadar zerine ekmiti ki herkes tarafndan, "gvenilen kimse" manasna gelen "Emin" lakab ile tannr olmutu. 25 yama ulatnda yetikin bir delikanl olarak btn fazileth meziyetleri zerinde toplam bulunuyordu. Kurey'in teki genleri gibi sefahate dalmyor, ahlka uymayan davranlardan kanyordu. Ticaret kervanlar ile olan meguliyeti srasnda Hz. Hati ce'nin klesi Meysere ile birlikte Suriye cihetine gitmi, bu seya hatten bol kazarila dnmt. Nihayet, Hz. Peygamber 25, Hz.

SYER

201

Hatice 40 yalannda iken aralarnda kylan bir nikahla bu iki mmtaz insan hayatlarn birletirmilerdi. Artk Hz. Peygamberin hayatnda yeni bir safha alyordu. P rl prl bir ahlka sahip olan bu iki insan saadetle dolu bir yuva kurmak, temiz bir hayat geirmekten baka bir ey dnmyor lard. Babasz yaamann acsn tadan o mmtaz insan, artk mstakbel bir baba idi. Artk bundan sonra evlad sahibi olmann tadn da, gerektiinde evlad acsn da tadacakt. d. Peygamber oluu: Mutlu bir aile yaants ierisinde olan Hz. Muhammed, gen lik dneminde olduu gibi hibir ktle bulamyor, ahlka uy mayan davranlardan kamyordu. Bir baka tabirle cenab Hakk, onu her trl ktlkten koruyordu. Hz. Muhammed iinde yaamakta olduu toplumun ahlkn dan holanmyor, onlann yapt gibi putlara tapmyor, putlar e refine verilen yemeklere katlmyordu. Btn bunlardan ireniyor, bir taraftan bunlarn iinde bulunduu duruma acyordu. Krk yama yaklat sralarda zaman zaman gibden bir se sin kendisine ' T Muhammed" nidas ile seslendiini duyuyordu. Zaman zaman Mekke sokaklarmdaki talarn kendisini selamlad n duyuyordu.* 39 yanda olduu yln ikinci yarsnda sadk r yalar grmeye balad. Grd ryalar, sabah aydnl gibi ay nen kyordu. Bu gelimeler, peygamberimizde, yaratln ince liklerini dnmek ve kinat tefekkr arzusunu uyandrd. Zaten ocukluunda ve genliinde durmadan doruluk, hak ve hakikat yolunda ilerlemiti. te krk yama yaklat srada Mekke'ye mil uzaklkta bulunan Hra da (Nr da)ndaki maaraya eki lip dncelere dalmt. teden beri Mekke'de zhidler vard. Bu kimseler Receb ay gelince evrede bulunan tenha yerlere ekilirlerdi. Her zhid'in "Hra" danda muayyen bir yeri vard. Hz. Peygamber (sav) de Ramazan aynda yanma bir miktar er zak alarak Hra dana kard. Yine bir Ramazan aynda inzivada
Mslim, Fezil, 2; Tirmiz, Menakb, 3; Msned, 5/86, 95, 105

202

DINI BILGILER

ken, gece yars arkasndan bir ses kendisine ad ile seslenip a ryordu. Etrafna baknd, kimseyi gremedi. Ses ikinci defa tek rarland halde ilgilenmedi. Fakat o srada birden bire her taraf bir nur kaplaynca dayanamad, kendinden geerek bajald. Ayld zaman karsnda insan eklinde bir melek grd. Melek kendi sine "OKIT' dedi. Hz. Muhammed: - Ben okuma bilmem, diye cevap verdi. Bunun zerine melek Hz. Peygamberi takatsiz brakmcaya kadar skt ve "OKU' emrini tekrarlad. Hz. Peygamber de ayn cevab tekrarlad. Melek kendi sini tekrar skt. Bu hal kere tekerrr etti. Sonunda Rslullah melein eliinde "Alak" suresinin ilk ayetlerini okudu.^ Kur'n- Kermin vahy yoluyla peygambere teblii bu suretle balam bulunuyordu. Bunun zerine Raslllah ban kaldrd zaman, Cebrail'i hem grd, hem sesini duydu. Korku ierisinde hayat arkada Hz. Hatice'nin yanma dnd srada "beni rt nz, beni rtnz" diyebildi. Kendisine geldii zaman durumu Hz. Hatice'ye anlatt. Hz. Hatice peygamberi teskin ve teselli etti. Ken disini amcasnn olu olan, zamann muvahhid ve bilginlerinden Varaka b. Nevfele" gtrd. Varaka bir durum deerlendirmesi yaptktan sonra gerekten onun peygamber olduunu, kendisine gelen melein, Hz. Musa'ya gelen melein ayns, Cebrail olduunu bildirdi. Bir sre vahy kesildi ise de bir gn gene Hra dandan iner ken kulana bir ses geldi. Ban kaldrnca melei grd. Tela ierisinde eve gelip, "beni rtnz" buyurdu. O zaman Cebrail "Mddessir" suresini kendisine tebli etti. 2. Hz. Peygamberin insanlar ve Bu Davetin zellikleri: islm'a Daveti

Mddessir suresinin ilk ayetleri arasnda yer alan cenab Hak kn ji.f-" "... kalk artk (azb ile) korkut."^ Emri zerine yl kadar sren bir sre Hz. Peygamber, insanlar gizh olarak, tatl

Tecrd Tercemesi, 1/9 Mddessir Suresi, 2

SYER

203

szle ve tlerle slm'a davet etti. O, insanlardan grd anla yszlklara sabrla gs geriyordu. Nihayet insanlar aka s lmiyete davet etmesine dair emirler gelmeye balad. Cenab Hakk bu emirlerde yle buyuruyordu:

"imdi sen ne ile emrolunuyorsan (kafalar atlatrcasna) apa k bildir ve mriklerden yz evir".''
^Jjjjtr _)jl j

"Sen (ilkin) en yakn hsmlarn (Allah'n azab ile) korkut."* Bu ayetlerin nazil olmasndan sonra slm tarihinde ak da vet balam bulunuyordu. Peygamberimiz bu emri yerine getir mek zere harekete geti. lerinde amcalar Ebtalib, Zbeyr, Ebleheb, ve Abbas'm bulunduu bir akraba gurubunu yemee da vet etti. Yemekten sonra kendilerini slm'a ard. Ancak bata Ebleheb olmak zere kendilerinden kabul grmedi. A m a o ylmad. Bu kerre Haimoullarm davet ederek Safa tepesinden u so ruyla onlara seslendi: - Size u tepenin ardndan bir dman ordusunun geldiini haber versem inanr msnz? Oradakilerin hepsi birden: - Evet inanrz. nk senin hi yalan sylediini duymadk, dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber: ^ yle ise Allah'a yemin ederim ki nasl uykuya yatyorsanz, bir gn yle lecek ve sonra uykudan uyanr gibi diriltilecek ve yaptklarnzdan hesap vereceksiniz. unu da iyi biliniz ki ebed bir cennet ve cehennem vardr. ldkten sonra iyiler cennete, k tler cehenneme gideceklerdir. nnzdeki gnn azab ile sizi korkutmakla grevliyim. Benim Allah'tan getirdiim din ve inan sistemi, dnya ve ahirette sizi selamete karacaktr. Allah'n bir liine ve benim onun peygamberi olduuma iman edenler, kendisi ni azaptan kurtaracak, iman etmeyenler, ok iddeth bir ceza gre-

Hcr Suresi, 94 uar Suresi, 214

204

DN BLGLER

eklerdir. Bu ii benimle birlikte zerinize almaa ve bana yardm etmee hazr msnz? Buyurdu. Dinleyenler aknlk ierisinde idiler. Henz kk bir o cuk olan Hz. Ali bu daveti olumlu karlam, bu davada Hz. Pey gamberin yannda olacan sylemiti. Oysa dierlerinden bazla r peygamberimizle alay etmeye kalkmt. Hatta amcalarndan Ebleheb, "bizi bunun iin m ardn?" diyerek kt ve incitici laflar syledi. slm'dan nce putperestliin Arap yarmadasnda yaygn ol duu biliniyordu. Hatta Kbenin ierisinde her kabileye ait kk l bykl yzlerce put bulunuyordu. Hz. Peygamberin insanlan slm'a ilk davetinin en nemli zellii tek Allah'a inanmak idi. Hz. Peygamber her vesile ile put lara tapmann terk edilmesini ve tevhid inancna dnlmesini sy lyordu. Kur'n'm bu dnemde inen ayetleri tetkik edilince, ayet lerin ahiret inanc, Allah'a iman, mnafklar gibi iman meselesine ait hkmleri ihtiva ettii grlr. kinci bir zellik Hz. Peygamberin sabr ve metanet zerinde oka durmasdr. O mslman olanlara, her trl ikence reva g rlrken, onlara iddetle muKbele etmeyi deil, sabr ve metane ti tlyordu. 3. ilk Mslmanlar:

Hz. Peygamber Hra danda karlat ve kendisini ar tan, hayretten hayrete srkleyen olaylardan sonra evine dnd nde, hayat arkada Hz. Hatice'den destek gryor, moral alyor du. Birlikte Varaka'ya gittikten sonra Hz. Hatice kocasnn pey gamber olduunda tereddt etmemi ve ona iman ederek ilk ms lman olmak erefini kazanmt. Baz alimler, ilk mslman olan topluluklar ierisinde Hz. Hatice, Hz. Ali, Hz. Zeyd, Hz. Ebubekir'i ilk gurup olarak zikrederler. Buna gre kadnlardan Hz. Hatice, ocuklardan, Hz. Ali, azatl klelerden Hz. Zeyd, erkeklerden Hz. Ebubekir ilk mslman olan kimselerdir. Bir de "Sbikn-u slm"Aan bahsedilir ki bunlar sekiz kii

SYER

205

olaralc gsterilmelctedir. Ali, Zeyd, Ebubekir, Osman, Zbeyir, A b durrahmn, Sa'd ve Talha Radyallah anhm hazretleridir. 4. Mekkeli Gsterdikleri Mriklerin Hz. Reaksiyonlar Peygambere Kar

Hz. Peygamberin slmiyete aka davete balamasndan son ra Mekkeliler eitli sebeplerle bu davete iddetle kar koydular. Bu sebeplerin banda mriklerin ileri gelenlerinin mevki ve n fuzlarn kaybetme endiesi geliyordu. Zira slmiyet snf farkn ortadan kaldryor, eitlik getiriyordu. Mekke'deki hayat, ticarete bal bir hayat idi. Btn Araplarn mukaddes bildikleri Kabe Mekke'de idi. Kbenin ii putlarla dolu idi. slmiyetin putlar ortadan kaldrmas ile Mekke'nin ticaret merkezi olmaktan kaca endiesi vard. ounlukla iptidi (ilkel) milletlerde ana-babadan grlen eylerden kopmama zellii vardr. Hz. Peygamberin puta tapma y terk etmeye ilikin szlerini "Biz babalarmz bunlara tapar bulduk. Bunlardan nasl vazgeeriz"^ diyerek reddediyorlard. Mekke'nin ileri gelenlerinde yerlemi bir kanaat vard: Bir kimsenin toplumun bana geip lider olabilmesi iin iki nemli art vard. Bol servet ve ok evlat sahibi olmak. Hz. Muhammed (sav) de bu zellikler, onlann grne gre bulunmad iin hal kn lideri olup onlara yol gstermeye layk deildi. Gerek bu sebepler ve gerekse bakaca dncelerle Hz. Mu hammed'in davetine Mekkeliler kar ktlar. Sadece bu daveti kabul etmeyip reddetmekle kalmadlar. Tevhid davetini etkisiz b rakmak, daha balangcnda baarszla mahkum etmek iin gayret gsterdiler. Menfur emellerine ulamak iin eitli yollara bavurdular. Bunlar arasnda yoksul ve kle "olanlara ikence yapmak ge liyordu. Aslen Yemenli olan Ysir ailesinden aile reisi, Ysir, ei Smeyye slm urunda cann verip ilk slm' ehidi oldular. Bi-

9- Baknz; Bakara, 170; Mide, 104; Yunus, 78; Enbiya 53; uar, 78; Lokman, 21; Zuiruf, 22, 23. ayetleri

206

DINI BILGILER

ll-i Habe, Eb Fuheyre, Suheyb, Habbb, Lbeyne, Zinnre, Mehdiyye ve mmi Abs gibi fedakar mslmanlar bu dayanl maz ikenceleri yaadlar. Mrikler, ikencelerini zaman zaman bizzat Hz. Peygambere yneltiyorlard. Kimi zaman Ukbe b . Ebi Muajrt gibi gz dnmler, efendimizin zerine Kbede namaz klarken pislik dolu deve ikembesi atyorlard. Bazen Ebleheb'in karsnn yapt gibi Raslllahm geecei yollar dikenle dolduruyorlard. Bu ilh davetin teblii mcadelesinde Hz. Peygamberin kar sna kanlar, onun stn seciyesine ve faziletli kiiliine leke srmekten ekinmiyorlard. Bizzat Kur'n, muarzlarnn efendi mize "Byc, air, mecnun" gibi iftiralar ettiklerini anlatmak tadr, Kar koymaktaki sluplarnn bir netice vermediini grnce, Mekke'nin ileri gelenleri, inananlar arasna girmemi olmasna ramen Hz. Peygamberi himaye eden, onu savunan amcas Ebtalib'e giderek, yeeninin ileri srmekte olduu davasndan vazge mesini istediler. Hatta arzu edildii takdirde ileri srlecek istek leri kabul edeceklerini bildirdiler. Hz. Peygamber bu konudaki g rler kendisine ulanca amcasna u karl verdi: "- Amcacm, vallahi bu iten vazgemem iin gnei sa eli me, ay sol elime verseler, Hz. Allah bu dn stn klmcaya kadar veya ben bu uurda lnceye kadar vazgemeyeceim." Daha ileri safhalarda mrikler, mslman olanlarla her tr l mnasebeti keserek boykot yntemini uyguladlar. Ksaca ifade edersek, Mekkelilerin ilk davet karsnda gsterdikleri reaksiyon lar u kademelerden geiyordu: Alay ve hakaret -ikence mnase betleri kesme- iddet. 5 . Habeistan Gleri Hz. Peygamberin Taif ve Seyahati:

Mriklerin eziyetleri had safhaya ulanca Hz. Peygamber bir gurup mslmana Mekke'yi terk edip, baka diyarlara gitmelerine

Baknz: Enbiya, 5; Sfft, 16; Kalem, 2. ayetleri

SYER

207

zin verdi. Yaplan planlamaya gre mslmanlar Habeistan'a hicret edeceklerdi. Hz. Peygamber, kafile hareket etmeden u sz leri syledi: "- Orada bir hkmdar vardr ki kimseye hakszlk yaptrmaz. Oras doru ve emin bir yerdir. Allah (cc) bir kap amcaya kadar oraya gidiniz." slm'da ilk hicret kafileri ilerlerken, 4' kadn olmak zere 15 kiiden oluuyordu. Bu ilk hicreti gerekletirenler arasnda Hz. Osman ve ei Hz. Rasulllah'm kz Rukiye (ra)da vard. Hz. Pey gamberin risalet grevinin beinci ylnda gerekleen bu hicretten maksat, Mekke mriklerinin eziyetlerinden kurtulmakla beraber, slm' baka yerlere yaymak gibi ulv gayesi de vard. lk hicret ten bir sene sonra ikinci bir kafile daha Habeistan'a hareket etti. nk ilk giden kafilenin orada iyi karlandna dair haberler almyordu. kinci hicret kafilesinde 77 erkek, 13 kadn olmak ze re 90 kii bulunuyordu. Gerek birinci, gerekse ikinci Habeistan hicret olaylarnn yu karda ifade edildii zere mutlu bir sonucu vard. Bu yol ile ms lmanlar Mekke mriklerinin ikence ve zulmnden kurtul makla kalmyor, ayn zamanda slmiyet, Arap yarmadas dn da da yaylma imkan bulmu oluyordu. Mekke mrikleri, mslmanlarn Habeistanda glenip, kendilerini tehdit etme ihtimali endiesinden hareketle Habe kralna bir eli gnderdiler. Bu yol ile mslmanlara kar bir ter tip iine girmi oluyorlard. Habe kral her iki taraf da dinleyip, slmiyet hakknda gerekli bilgileri aldktan sonra, mslmanlar himaye etmeye karar verdi. Bylece Habeistan hicreti mspet so nular ve gzel semereler vermiti. Mslmanlarn karlamakta olduklar ikence ve kt mu amele devam ederken, peygamberliin 10. Ylnda Hz. Peygambe rin iki nemli dayana; Ei Hz. Hatice ve amcas Ebtalib vefat ettiler. Maddi alanda bu iki destein ortadan kalkmas, mrikle rin ikence zulmlerini artrmalarna yol at. Mslmanlar ara snda znt o kadar ziyadelemiti ki bu yl, slm tarihilerince "Hzn Yl" olarak isimlendirilmitir.

208

DN BLGLER

Hz. Peygamber, ler eye ramen grevini yerine getirmelste ftur gstermiyor, vazifesini ifade de Itusur etmiyordu. Mekke ev resinde Tifde "Sakf kabilesi vard. Onlarn slm' kabul halin de, Mekke dnda byk bir kitle mslman olmu olacakt. Bu dnce ve mitle Hz. Peygamber, yanma azadls, Hz. Zeydi de alarak Bi'setinin 10. Yh evval aynda Taife gitti. Fakat Taifliler, onun tebli ve teklifine iltifat edip mslman olmadlar. Msl man olmamakla kalmayp, ilerinden bir takm sefilleri kkrta rak Hz Peygamberi talatmlard. O, her eye ramen, rabbine olan sonsuz gvenini yitirmemi, Taif dnda bir baa girince, mbarek ayaklar kan iinde, yorgun bir halde alemlerin rabbine ellerini ve gnln aarak niyazda ve halini arzda bulunmutu. 6. Akabe Batlar ve
'<a\''^j

Hicret:
i^f^' V iLi "Habbim, sen

Cenab Hakk ezelden ebede kadar ileyecek kanunun hkm

n bildirmi ve .U^ ^

sevdiklerini hidayete erdiremezsin. Fakat biz, dilediimizi hidaye te eritiririz."** Buyurmutur. Hz. Peygamberin akrabalar ve hem ehrileri, onun kendilerine sunduu ebed kurtulu yolunu gre mez, dnya ve ahiret saadetini temin edecek daveti kabul etmez ken, Hac mevsimlerinde yabanc diyarlardan gelenler, bu ilh da vetle ilgilenmilerdi. Hz. Rasulllah, hacc mevsiminde Mekke dna karak Ka be'yi ziyaret maksad ile gelen evre kabile ve kafile mensuplar ile sohbette bulunur ve onlan slm'a davet ederdi. te gene byle bir hacc mevsiminde bi'setin, 11. Ylnda Medine'den gelen Hazrec ka bilesine mensup alt kiiye slm davetini iletmiti. Bunlar: Es'ad b. Zrre, Rf b. Mhk, Avf b. Hdris, Kutbe b. mir, Ukbe b. mir ve Hais b. Abdullah idiler. Bu alt kiilik topluluk, birinci ve ikinci Akabe bitlannn ekirdeini tekil etti. Bunlar Medine'ye dn lerinden itibaren evrelerine slm' anlattlar. Ertesi 3^1 Mekke ile Mina arasnda yer alan Akabe denilen yer-

Kasas Suresi, 56

SYER

209

de peygamberimizle buluarak tarihte 1. Akabe biati olarak adlan drlan olajn gerekletirdiler. Saylar 12 kii idi. Bunlarn lO'u Hazrec, 2'si Evs kablesindendi. Hz. Peygambere u hususlar ihti va eden bir and verdiler. - Allah'a irk komamak, - Doru olan her ite peygambere kar gelmemek, - Zina yapmamak, - Hrszlk yapmamak, - iftira etmemek, - ocuklar ldrmemek. Bu anda sadk kaldklar takdirde, cennete ve yksek derece lere nail olacaklarm, kendilerine Hz. Peygamber mjdelemiti. Bu 12 kiilik mslman gurubu kendilerine slm' i"etecek bir zt istediler. Bunun zerine Hz. Peygamber Mus'ab b. Umeyr'i bu maksatla grevlendirdi. Medine'li bu gurubun banda bulunan Es'ad b. Zrre ve pey gamberimizin grevlendirdii Mus'abn gayretli almalar so nunda islmiyet Medine'de yaylma istidad gsterdi. Bu alma larn sonunda, bi'setin 13. Ylnda gene Akabe'de peygamberle bu lumak zere, ikisi kadn 75 kiilik bir gurup olarak geldiler. kin ci Akabe batmda Hz. Peygamber kendilerinden "kadnlarm ve o cuklarn nasl koruyorlarsa kendisini ylece korumak zere" biat etmelerini istedi. Onlar da kendilerine uzatlan Hz. Peygamberin mbarek elini tutarak, teklif buyurduu gibi bat ettiler. Akabe batlar slm'n teblii ve yaylmas, gelimesi husu sunda nemli bir dnm noktas oldu. O gne kadar Mekke'de zu lm ve ikence gren mslmanlar artk kendilerine Mekke dn da destek olacak dost bir guruba sahip bulunuj'orlard. Akabe batlarmdan sonra Mslmanlk Medine'de hzla ya ylmaya balad. te yandan Mekke mrikleri ikencelerini ar trdka artrdlar. Hz. Peygamber: "Artk sizin hicret edeceiniz ehrin iki kara talk arasnda hurmalk bir yer olduu bana gs terildi." buyurarak mslmanlarn Medine'ye hicretlerine izin verdi.

210

DN BLGLER

lk hicret eden Eb Seleme oldu. Mslmanlar birer -ikier hicret etmeye balamlard. Sahabeden pek ou gizlice harekete geerek hicreti gerekletiriyordu. Ancak Hz. mer klcm ekmi ve mriklere meydan okuyarak: te ben Medine'ye gidiyorum. Anasn alatmak, karsn dul, ocuklarn yetim brakmak isteyen arkama dsn." diyerek ak a hicret etmiti. Mslmanlar Mekke'den Medine'ye intikal ettike kendilerini oradaki mslmanlar karlyor, onlara kucak ayor ve gereken yardm gsteriyorlard. Mekke'de maln mlkn ve yaknlarn brakarak, inanc u runda yurdunu terk edip Medine'ye g edenlere "muhacir", bun lara yardmc olanlara da "Ensr" dendi. Ksa sre de hemen hemen ashabn hepsi g etmiti. Peygam ber Hz. Ebubekir ve Hz. Ali'yi alkoydu. Bunlarn dnda msl man olduu iin zulme uram, hapsedilmi mslmanlar da Mekke'de idiler. Hz. Ebubekir de hicret iin izin isteyince Peygam berimiz (sav): - Sabret, belki Allah (cc) sana bir arkada verir, diyor ve hicre tine engel oluyordu. Kurey'in ileri gelenleri bu gelimeler karsnda durumun kendileri iin tehlikeli olmaya baladn, mslmanlm hzla yaylmakta olduunu grerek bir eyler yapmak gerektiini d ndler. "Dr-un-Nedve" denilen toplant yerinde bir araya gelerek ya placak eyler hususunda tartmaya baladlar. Mnakaalar id detli geiyordu. Meselenin z, Hz. Muhammed'in vcudunu orta dan kaldrmakt. ok eitli fikirler ileri atld. Sonunda Ebcehil yle bir teklifl;e bulundu: Muhammed'i ldrmekten baka are yok. Bu i i in her kabi leden bir gen seelim. Bunlar toplu olarak Muhammed'in zerine yryp, onu bir hamlede ldrsnler. Yalnz kimin ldrd bel li olmasn. Bylece Himler btn kabilelerle baa kamaz, kan davasnda bulunamaz. Onlar diyete raz olurlar, biz de kurtuluruz.

SIYER

21X

Ebcehil'in bu menfur dncesi ittifalla kabul edildi. Bu komployu gerekletirmek zere her kabileden birer kii almak su retiyle 40 kii setiler. Bunlar gece vakti Hz. Peygamberin evini kuatacaklar, sabahleyin evden karken saldrya geeceklerdi. Bu korkun plandan haberdar olan Hz. Peygamber, yaplmas tasarlanan gece Medine'ye hicrete karar verdi. armak suretiyle bir takm tenbihatta bulunarak onu yatrp, evden ayrld. Evden karken suresini suikastn Hz. Ali'yi yatana okuyarak

mriklerin arasndan geip gitti. Hibirisi onu gremediler. Sabahle3rin yatakta yatann Hz. Ali olduunu grnce hayretler iin de kaldlar. Hz. Peygamber Ebubekir (ra) ile hicret etmeyi planlamt. Planlad gibi Mekke'den ayrldlar. Mekke civarndaki Sevr ma arasnda gn kaldktan sonra Medne-i Mnevvereye mtevec cihen harekete getiler. Gerek maarada, gerekse yolda mrikle rin amansz takiplerine ramen Hz. Allah'n hfz-u himyesi saye sinde sekiz gnlk sk bir yolculuktan sonra Medine yaknlarn daki Kba'da kendilerini karlamaya gelenlerle kucaklaarak Ra sulllah da hicreti gerekletirmiti. Hz. Peygamber Kubda 14 gn kald. Bu sre ierisinde oraya ilk mescid ina edildi. Daha sonra muhteem bir alayla harekete geildi. Medne-i Mnevvereye mteveccihen yola klmt. Rnuna vadisine gelindiinde burada le vakti olmutu. Cuma namaz klnd. Hz. Peygamberin Medine'ye girii ok muhteem idi. Halk K ba'dan ehre kadar yol kenarlarnda sra olmu, ocuklar, kadnlar enlikler yapyor, manzumeler okuyup defler alarak mslmanla rn bu byk sevincine katlyorlard. Herkes bu aziz misafirin kendi evine inmesini, kendi msfiri olmasn istiyordu. Fakat o kimseyi gcendirmemek iin devesinin serbest braklmasn istedi. Deve, bugnk Mescid-i Nebevinin bulunduu, o zaman bo arsa olan yerde, Hz. Halid b. Zeyd Eb Eyyb el-Ensrinin evinin yanna kt. Bylece Hz. Peygamber Halidin msairi oldu.

MEDNE DEVR TOPLU BAKI

1. islm'

tebli

asndan

hicret:

Hicret olay, slm tarihide mhim olduu kadar, dnya tari hinde de mhim bir olaydr. Bu hadise mslmanlarn kurtuluu ile birlikte slm inklbnn balangcyd. slmiyet hicret saye sinde yaylma imkan buldu. Hicret yoluyla slmiyet Arap yar madasn evreleyen corafi snrlarn dna taarak dnyaya kendisini tantma frsat buldu. Daha sonralar kabul edilen bir kararla bu olay, slm tarihin balangc olarak kabul edildi. te hicret olay, slm davetinin yaylmasna imkan hazrla mas bakmndan ok nemlidir. Bu yol ile slmiyete cihanmul olma kaplar alm, tm dnya ile temas imkan elde edilmi ol du. Bu dncenin en belirgin delili, Hz. Peygamberin Medine'de yerletikten sonra zamann kkl bykl devletlerine eliler gndermesi ve elileriyle devlet bakanlarna hitaben yazd s lm'a davet mektuplardr. 2. Kub tim-retim ve Medine mescidlerinin hizmetlerine almas: inas ve ei

Hz. Peygamberin hicret srasnda Medine'ye ulamadan Kubada ksa bir sre kaldn yukarda kaydetmitik. Hz. Peygamber

214

DN BLGLER

bu sre ierisinde bo durmam, adeta bir amele gibi alarak sr tnda tad kerpi ve talarla Kubda bir camiin temelini atm ve balad bu ii oradan ayrlmadan tamamlamt. Medne-i mnevvereye geldiinde Hz. Peygamberin devesi bo bir arsaya kmt. Rasulllah bedelini deyerek bu arsay sa hiplerinden ald. Arsa zerinde yaban hurma aalan ve bir ta km mezarlar vard. Aalar sklp, mezarlar kaldrld. Buraya bir mescid ina edilmesi dnlyordu. Mescidin inas iinde Hz. Peygamber bizzat alt. Mhcirn ve Ensr da kendisine yardmc oldular. Olduka sade bir tarzda mescidin inas tamam land. Temel tatan, duvarlar kerpiten, tavan hurma dal ve yap raklarndan, zemin akl talanndan ibaretti. Fakat bu sadeliin yannda ifa ettii ok nemli bir grev var d. Gerek Medine mescidi, gerekse Kub mescidi, ibadetlerin yeri ne getirilmesi yannda eitim ve retim iinde ok etkin bir biim de kullanlyordu. Medine mescidinin kble cihetine gre arka sol kesine hurma dallarndan bir ardak, bir eit oda yapld. Evi, ailesi bulunmayan mslmanlar burada yatp kalkyorlard. Bura sna "Suffe", burada kalanlara da "Ashb- Suffe" deniyordu. Bura da kalanlar slm'n ilk eitim-retim messesinin sekin ren cilerini meydana getirmilerdir. Bunlarn yatakhanesi Suffa, snf lan mescid, retmenleri de Hz. Peygamberdi. Bu messeseye s lm'n ilk "Yath retmen Okulu" diyenler vardr. Zira Hz. Pey gamber evre kabilelerden slm' renmek zere bavuranlara buradan yetimi kimseleri gnderirdi. Burada devaml kalanlarla birlikte zaman zaman msafir olarak inip geici bir durumda ka lanlarla say ykseliyor, 70 ile 400 kii arasnda deiiyordu. Suffada kalanlarn erzakn, Medine'deki varlkl mslmanlarn yar dm ile Hz. Peygamber salyordu. Burada en ok kalan ve bura daki eitimden en ok istifade edenlerin banda Eb Hreyre ve Eb Zerr el-fri geliyordu.

3. Medinelilerle

yaplan

antlamalar:

Medine-i mnevvere de mslmanlar bulunduu kadar, YahuTevbe Suresi, 108. Ayetin tefsirine bavurunuz.

SYER

21_5

di ve Hristiyanlar da bulunuyordu. Hz. Peygamber bu kark top lum iinde, genel olarak mslmanlarn, zel olarak da Mekke'den muhacir olarak gelen m'minlerin gvenlik ve sosyal ihtiyalarn karlamak zere bir takm giriimlerde bulundu. Bunu temin et mek zere bir takm antlamalar yapt. Bu antlamalar: a. Mekke li ve Medineli mslmanlar arasnda b . Mslmanlarla Medi ne'deki gayri mslimler arasnda olmak zere ikiye ayrlr. a. Mhcir-Ensr arasnda yaplan kardelik ve antlama esaslar antlamas

Cahiliyye dneminde Araplarda "Hlf denilen yeminle kuru lan dostluklar vard. Bu dostluun teesss etmesi iin taraflar meydana getiren fertlerin her biri, ii sv dolu kaba ellerini bat rr, sonra ellerini Kabe duvarna srerek birbirlerine destek ola caklarna and verirlerdi. Hz. Peygamber bu cahiliyye dnemi al kanln j ' S L ^ V i ^ . _ ^ V "slm'da hlf yoktur''^^ buyurarak ortadan kaldrmt. te yandan Mekke'den g eden mslmanlar, evlerini barkla rn terk ederek geldiklerinden, yoksul durumda idiler. Bu durum karsnda hem bu problemleri zmek, hem de mslmanlar arasnda kaynamay temin etmek zere Hz. Pey gamber her bir muhaciri, ensardan bir zat ile karde yapt. Bu kar delik, topluluk nnde herkese ilan ediliyordu. Bu kardeliin esas din idi, inan idi. Fakat sadece inan safhasnda kalmyor, pratik ve ekonomik hayatta etkisini gsteren esaslar da ihtiva ediyordu. yle ki: - Her bir Medineli karde, yanna Mekkeli kardeini alacak, yuvasnda barndracakt. - ki karde birlikte alacaklar, kazanacaklar ve kazanlar aralarnda bleceklerdi. - ki kardeten birinin lm halinde, dieri lene miras ola cakt. (Daha sonra bu hkm kaldrld)

Mslim, Fezil-us-Sahbe, 4, 20, 206; Buhar, Kefalet, 2 edeb, 67; Eb Dvud, Ferz, 17

216

DINI BILGILER

Birbirleriyle karde olanlar 45'er (bir baka rivayete gre 150'er kiDden ibaretti. Daha sonra nazil olan Sjk j j ^ ^ ' tiyle bu kardelik cihanmul hale geldi.!* b. Mslmanlarla Yahudiler arasndaki vatandalk ant lamas ve antlama esaslar: Medine'deki Yahudiler, ekonomik hayata hakim idiler. ncele ri Hazrec ve Evs kabileleri arasnda kan atma ve kavgalarn devamndan kar umarlard. Hz. Peygamberin gelmesi ve bu iki kabilenin mslman olmas ile karlar zedelenmi oldu. Hz. Pey gamberin Medine'ye gelmesinden nce bakanla seilme duru munda olan Abdullah b. beyy ve taraftarlar bal bana bir problemdi. Bunlar ile Yahudiler arasnda bir takm gizli ilikiler vard. Mriklerin ise hem bunlarla hem de Yahudilerle karkh menfaat ilikiler vard. Hz. Peygamber, nce mslmanlar kendi ilerinde salamla trmak iin Ensar ile Muhacirin arasnda kardelii gerekletirdi. Bundan sonra sra ayn ehirde beraber oturmakta olduklar yahudilerle karlkl olarak sorumluluklar ortaya koyan bir andlamann tespitine gelmiti. Rasllallah gerekli temaslar yapa rak, mslmanlarla yahudiler arasnda bir andlama yapmaya muvaffak oldu. Andlamann baz maddeleri yle idi: 1. Medine iinde ve dnda herkesin can gvenlii vardr. 2. Medine iinde harp yasaklanmtr. Taraflardan hibirisi mriklerle ibirlii yapmayacaktr. 3. ki topluluktan birisi nc bir tarafa sava ilanna mecbur kalrsa, birbirlerine yardm edeceklerdir. 4. ehir dman saldrsna urarsa, savunmas ortak yapla caktr. 5. Her iki topluluk dn inanlarnda hrdr. 6. ki taraftan birinin bakalaryla yapaca barlara dier tarafda katlacak. aye

Hucurt Suresi, 10

SYER

217

7. Diyet deme halinde, diyetler belli esaslar dahilinde ortak laa denecek. 8. Mslmanlarla yahudiler ilikilerini dostane yrtecekler.

218

DN BLGLER

SYER BLM LE LGL KAYNAK LSTES 1. Ku'n- Kerm 2. Ktb- Sitte 3. Berki A. Himmet-Keskiolu Osman, Htem-ul-Enbiy Hz. Mu hammed ve Hayat, Ankara, 1966 4. Eblfd bn-ul-Esr, El-Bidye vn Nihye, Beyrut, 1966 5. Hamidullah Muhammed, slm peygamberi, (Tere. M. Said Mutlu-Salih Tu) stanbul, Tarihsiz 6. Hamidullah Muhammed, Rasulllah Muhammed, (Tere. Salih Tu) st. Tarihsiz 7. bn-u Him, Essret-un-Nevebij^ye, Msr, 1936 8. Konrapa Zeki, Peygamberimizin Hayat, stanbul, 1968 9. Koksal M. Asm, Hz. Muhammed ve slmiyet, stanbul, 1981 10. Mevln ibl, Asr Saadet, (Tere: . Rza Dorul, Sadeletir me; O. Zeki Molla Mehmetolu) stanbul, 1973 11. Thir-ul-Mevlev, Mslmanhm Medeniyete Hizmetleri, s tanbul, 1974 12. Zebd, Zeyn-d-Dn Ahmed, Sahh-i Buhr Muhtasar Terd-i Sarih, (Tere: Babanzade A. Naim-Kamil Miras) Ankara 1970

Drdnc

Blm

AHLK

I S L A M ve A H L A K

1. D I N V E A H L K M N A S E B E T I :

Din ile ahlk arasndaki mnasebeti tespit edebilmek iin n ce "insan nedir?" sorusuna cevap aramak yerinde olacaktr. Zira hem din, hem de ahlkn muhatab ve uygulama alan insandr. nsan garip bir yaratla mliktir. Onun zelliklerini incele yenler iin akllan aknlkta brakacak derecede harikalar mev cuttur. nsan' inceleyen kimseyi dehete drecek bir takm hal lere ahit olmamak kabil deildir. Her eyden nce insan, hakikati aramak istidad zere yaratl mtr. Aynca sonsuzu kavramak hrs insanda ftrattan gelen bir zelliktir. nsan bu zellikleriyle tm yaratklardan farkl bir me ziyete sahip bulunmaktadr. Aziz ve celil olan Allah insana, melek ile hayvan arasnda yle bir mertebe vermitir ki, eer o mertebenin hakkn gerei gibi ed decek olursa, melekler ona hizmeti olur. Fakat insanlk vazifele rini unutur, insanlk mevkiinin icaplanm yerine getiremezse yle aa derecelere der ki, insan dndaki mahlktn en aa se viyesinde olan bile bu dklkten ikrah eder. Ahlkn kayna hakknda pek ok grler vardr. Beeriyetin ilk devirlerine kadar inildiinde fazilet ve rezalet duygusunun in sanda yarathtan mevcut olduunun ortaya ktn grrz. n-

222

DN B.GLER

san hayatn dzenleyen ve yaama tarzlar ile ilgili kanunlar on lara reten, dindir. Bu itibarla ahlki grevleri ilk olarak bildire nin de din olmas lazm gelir. Bu cihetle baz bilginler din dnda hibir ahlk kabul etmemektedirler. "Hz. Peygamberin s"^^^ r ^ ^ " B e n ancak, gzel ahlk tamamlamak iin (peygamber olarak) gnderildim"^ buyur mas da bu dnceyi desteklemektedir. Ayrca tm insanlar hayran brakan bir husus var ki fazilet rnei yaaylarn gelimesi, daima din ve inan hususunda in sanlarn kuvvetli olduklar zamanlara rastlamaktadr. Aksine kalplerde iman duygusunun gevemeye balad zamanlarda ah lk esaslar gevemi, tesirini kaybetmi ve toplumlarda irkinlik ler, rezaletler ban alm yrmtr. slm ahlklarna gre ahlkn kayna dindir. Bir de mantk yoluyla unu syleyebiliriz. ayet ahlk bir takm dncelerin veya genelde toplumu meyda na getiren kimselerin anlaylarna gre tespit etmi olsak, birbi rinden farkl pek ok ahlk anlaynn ortaya kaca tabiidir. Bir gurup insann fazilet sayd eyler, bir baka guruba gre rezalet sajalabilir. Fakat, ahlk, dinden kaynakland iin byle bir durum sz konusu olmaz. Zira tm semav dinlerin kayna vahydir. Dinde kaynak birlii olunca, dzenlemelerin kayna din olan ahlki retiler de ayn dorultuda olur. Diyebiliriz ki din ile ahlk birbirinden ayrlmazlar. Toplumu inceleyici bir bakla tetkik edersek, genellikle dindar kiilerin ay n zamanda ahlkl kiiler olduunu grrz. 2. SLM'IN AHLKA VERD NEM slmiyette itikad ve ibadetle ilgili hkmlerin Kur'n'a da yand malumdur. slm ahlk ile ilgili hkmler de itikadi ve ibadetle ilgili hkmlerde olduu gibi Kur'n'a dayanrlar. yi ve kt olan iler ve davranlar Kur'n'da bildirilmi, kanlmas ge reken ktlklerin gerek dnyada, gerekse ahiretteki yaptrmlar (meyyideleri) gsterilmitir.
Muvatta', Husn-ul-Hulk, 1

AHIK

223

islm ahlkm, inan ve ibadetlerden ayr dnmek mmkn deildir. Burada u noktann belirtilmesinde fayda vardr. slm ahlk, cenab Hakk'n Kur'n'da bildirdii ve Hz. Peygamberin bizzat rnek alarak yaayp sunduu ahlktr. Ku'n- Kerm dik katli bir ekilde incelendii zaman ahlkla ilgili yzlerce ayet bul mak mmkndr. Hz. Peygamberin hayat, batan sona ahlktr. Bu itibarla ahlkla ilgili olarak onun szlerinin saylamayacak ka dar ok olduunu syleyebiliriz. Biz bu hususta Kur'n'dan baz ayetleri ve Hadis-i eriflerden bir ksmn zikretmekle yetineceiz. a. Ayeti kerimeler ve mealleri:

J ^ l pLlj C l ^ G cr

SJ^^J^

JLJI Jh

"(Namazda) yzlerinizi dou ve bat ynne dndrmeniz iyi lik deildir. (Yani iyilik sadece bu davrannz deildir.) Fakat iyi lik, Allah'a ahiret gnne, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman eden, maln seve seve akrabaya, yetimlere, yoksullara, dile nenlere, kle ve esirleri kurtarmak iin veren, sz verdikleri za man szlerini yerine getirenlerin, skntda, hastalkta ve savata sabredenlerin iyilii dir...

"Allah'a ibadet edin. O'na hibir eyi ortak komayn. Anaya, babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalma, kleleri nize iyilik edin. Allah kendini beenen ve bbrlenenleri sevm o v "3

2- Bakara Suresi, 177 ^- Nisa Suresi, 36

224

DN BLGLER

j't U'jk'l ^ 1

JjL

'CJL

l '.<LL\

^jiljL,

j i VI I j j l l i V 1,1 jj

"Rabbin kesin olarak unlar emretti: Ancak kendisine ibadet edin. Anaya, babaya gzellikle muamele edin. Eer onlardan biri veya ikisi birden senin yannda ihtiyarlk haline ularsa, sakn onlara " f bile deme ve onlar azarlama, ikisine de iyi ve yumuak sz syle. kisine de acyarak tevazu kanadn indir ve yle de: "Ey Rabbim, onlar beni kkken terbiye edip yetitirdikleri gibi, sen de kendilerine merhamet et."*
^ Ijij t Ji j LjjL ^ iJ^^j j^' j j^j iy 1 lJ ^^^i^ l ^Ul I^JI L

UI tlll ' j L ^ j ^ ' I

"Ey insanlar, sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve sizi birbirinizle tamasmz diye milletlere ve kabilelere ayrdk. phesiz ki sizin Allah katnda en erefliniz, takva (dindarlk) bakmndan en ileride olamnzdr."^

>J

Q,\

"M'minler ancak kardetirler. O halde kardelerinizin arasn dzeltiniz.'*

"Sen balama yolunu tut. yilii emret ve cahillerden yz e vir."'

'fki'J^'fkij

"Ey iman edenler, kendi ev ve odalarnzdan baka evlere sa hipleri ile alkanlk temin edip izin almadan ve selam vermeden girmeyin. Bu sizin iin daha hayrldr."
sr, 23, 27 Hucurt, Suresi, 13 Hucurt Suresi, 10 A'raf, 199 Nur Suresi, 27

AHLK

225

"phesiz Allah (cc) adaleti, iyilii ve akrabaya vermeyi emre der. Ak ve takn ktlkten, zulm ve serkelikten men eder".

"Kim zerre miktar bir iyilik ilerse onun mkafatn grecek. Kim de zerre miktar bir ktlk ilerse onun cezasn grecektir."*"
...ili '^Sj > v i . ^ S j G
USt 'i

0^

5jl- 1)1 ybl"j ^

ISJ

"Andolsun ki Allah'n Rasulnde sizin iin, Allah' ve ahiret g nn umanlar iin ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir rnek vardr."*! 6. Hadisi erifler ve melleri:^^

"yi ahlk Allah'n yaratt en byk eydir." .<LJ j l l [y, j i i l V ^ j i l , "yi ahlk cennet amellerindendir."

"Ahlk dinin kab (onun d, dtan koruyan)dr."

"Dinden sonra akln ba, (en akllca yaplan ey) insanlara se vimli davranmaktr."

"jri ahlka sarl. Zira insanlarn en iyi ahlkllar dn en 5ri olanlardr."

9- Nahi Suresi, 90 Zilzl Suresi, 7-8 Ahzb Suresi, 21 'Z- Bu balk altndaki hadis-i erifler, Buhari mtercimi merhum Babanzade Ahmed Naim beyin "slm ahlknn esaslar" isimli eserinden ahnmtr Eser st. 1963 te Ycel yaynlar arasnda neredilmitir

226

DN BLGLER

.jjlj "slm iyi ahlktan ibarettir."

(.ili,/1

"Cenab Allah kulunun hem suretini, hem de ahlkn gzel yaratp da atee yedirmez."
t f o ' f f - f ^ ^ af > o f ff' ^ ' ff o ' f ' ^

"Kiinin asaleti dn, soyu gzel ahlk, insaniyeti de akldr."

"Siz tm insanlara mallarnzla iyilik etmeye yetiemezsiniz. yle ise gler yzllkle ve iyi ahlkla yetiiniz."
jllJl ol-^j ^JI J i^'-^' ''^ <ll

"Cenab Hakk, bu dni kendisine has klmtr. Dininize c mertlik ve iyi ahlktan bakas yakmaz. yle ise dnnizi onlarla zinetleyiniz."

"inizden en ok sevdiim ve kyamette bana en yakn olan nz, ahlk en gzel olannzdr."

"M'minlerin imanca en mkemmeli, ahlk en gzel olandr."

"insann bahtiyarl gzel ahlkdr. Fena ahlk ise bedbaht lk alametlerindendir."

^',_,uX L u V jJlJ 6 ^ j J-.^ J ^

jl*Ji

j l l J ^jlu

"Sirke nasl bah bozarsa, kt ahlk da (yaplan) amel (ler)i y le bozar. yi ahlk ise gnein kar erittii gibi hatalar eritir."

AHLAK

227

"Fena ahlk uursuzluktur. En ktleriniz, ahlk fena olanlarnzdr." 3. SLM'DA AHLK VAZFELER a. Hak ve vazife kavramlarnn tanm: Hak, szlkte doru, doruluk, gerek ey, alacak, bir i kar l alman ey ve pay gibi manalara gelen bir kelimedir. Bu szlk manalarnn altnda hakk yle tanmlayabiliriz: "Bir ahs zerinde bir baka ahs veya Allah'a ait olmak zere sabit olan ey" haktr. Bu tanma gre bir takm haklara "kul hakk" denilebilecei gi bi, insanlar zerinde Allah'n hakk da vardr. Vazife ise, szlkle "ykmllk" manasn ifade eden bir keli medir. Dn bir terim olarak ise: "Dinin yerine getirilmesini istedi i ey"dir. Genel bir ifade ile sylersek, vazife btn varlklarn uy mak zorunda olduklan kanun demektir. Hakk ile vazifenin tanmlarndan yle bir sonu kyor. Hak ile vazife birbirine bal iki mefhumdur. Nerede hak varsa, orada vazife sz konusudur. Bunu bir rnekle aklayalm: "ocuklar zerinde ana-babanm hakk vardr" dediimiz za man ana-baba iin hakk, ocuklar iin vazife vardr. Baka bir rnek: "Varhkh bir kimsenin haccetmesi Allah'n hakkdr." dediimiz zaman, haccetmek vazifesi kulun; hakk da Allah'n olur. b. Allah'a ve peygambere kar vazifelerimiz:

ba. Allah'a kar vazifelerimiz: Bizi insan olarak yaratp hayat veren, esirgejap koruyan, salk-afyet ve saysz nimetler veren Allah'a kar grevlerimiz var dr. Bu vazifeler unlardr: 1. tikd vazife: Allah tealaya kar yerine getirmemiz gere ken vazifelerin banda ona inanmak gelir. Ona inanmann tabii

228

DN BLGLER

bir uzants olaral, dier inanlmas gereken hususlarda inan mak, Allah'a kar yerine getirmemiz gereken itikad grevlerimiz iindedir. Cenab Hakk: (^jJI .itujv V L L ^ jluj
j l i J 3 t ^ J l ,_.l3<Jlj
<JJLUJ

4JIL

I j L i I j L i j^JJI j L j^j
J

0L
Jjpl

ji>.V"l

^G^lj

4 I A , j j <Lakj

4JJL

"Ey iman edenler, Allah'a, peygamberlerine, peygamberlerine indirdiine (Kur'n'a), daha nce indirdii kitap (lar)a olan iman nzda sabit ve daim olunuz. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve ahiret gnn inkar ederse, muhakkak hida yetten uzak bir sapkla der" buyuruyor. Demek oluyor ki ksaca "ment" de zikredilen hususlara iman etmek, Hz. Allah'a kar her m'minin yapmas gereken iti kad bir vazifedir. 2. Kulluk vazifesi: Cenab Hakk Kur'n'da ^ V i j j j ^ oJ. j

j j ^ ^! "Ben insanlar ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattm"!* buyuruyor. Gerek akl ve gerek nakl bakaca hibir delil bulunmasa dahi bu ayet, kullarn Allah telaya kar ibadet (kulluk) vazifeleri olduu hususunu ispata kfidir. Hz. Peygamberden rivayet edilen bir hadis-i erif kulluk vazi fesinin ne olduunu en gzel bir ekilde anlatyor: Hz. Muaz b. Cebel anlatyor: "Peygamber (sav) bana: - Ey Muz, Allah'n kullar zerindeki hakk nedir bilir misin? diye sordu. Bende: - Allah'n rasul daha iyi bilir, dedim. Bunun zerine Rasl lallah: -Allah'n kullar zerindeki hakk, kullarn Allah'a itaat ve kul luk etmesi ve Allah'a hibir eyi ortak komamasdr"!^ buyurdu.
Nisa Suresi, 136 Zariyt Suresi, 56 Tecrid Tercemesi, 8/310

AHLK

229

Bir baka ayeti kerimede de:

CAS^I

jj^b

"Sana lm gelinceye kadar rabbine ibadet et"* buyuruluyor. Demek oluyor ki mkellef olan her fert, lnceye kadar kulluk va zifesini yerine getirmelidir. 3. Allah'a dua edip yalvarmak: steklerimizi ve yalvarp yakar malarmz sunacamz yegane merci Hz. Allah (cc) tr. O kullar nn kendisine dua etmelerini, isteklerini kendisine bildirmelerini taleb ediyor. Bir baka deyile, dileklerimizi ve yalvarlarmz baka hibir ahs ve mercie deil, sadece Allah tealaya yapmamz grevimizdir. 4. kretmek: Bize her trl nimeti veren yalnz Allah (cc) dr. Bu itibarla O'nu oka zikretmek ve nimetlerine kretmek gre vimizdir. 5. Her ite onun rzasn gzetmek: Bir baka deyile yaptmz btn hareketlerimizde; sevdiklerimizde-sevmediklerimizde "Rabbim bu davranmdan honut mudur?" diye dnmek ve onun ra z olaca fiil ve hareketleri yapmak, honut olmayacaklarn terk etmek yolunu tutmamz gerekir. Hatta sevmediklerimizi Allah iin sevmemek, sevdiklerimizi de Allah iin sevmek bir vazifedir. 6. Hz. Allah'n ad anld vakit, sayg lleri iinde olmak ve kendimiz O'nun adn andmzda sayg ile anmak da Allah teala ya kar vazifelerimizdendir. bb. Hz. Peygambere kar vazifelerimiz: Her mslmamn Allah'a kar vazifesi olduu gibi peygambe re kar da bir takm vazifeleri vardr. Bu vazifeler unlardr: 1. Peygambere inanmak: Bu ayn, zamanda dn ve zarur bir grevdir. Zira onun peygamberliine inanmak, imann artdr. 2. Peygambere itaat etmek: Hz. Peygambere itaat etmek, Kur'n'da pek ok ayette mslmanlardan istenmi bir husustur. Ayn zamanda ona itaat etmek, dnya ve ahiret saadetine vesile dir. Bu hususu. Nisa, 13, 80; Enfal, 1, 20, 46; Nr, 52, 56; Ahzb, 71 ayetleri aka ifade etmektedir.
Hcr Sure.si, 9S

230

DN BLGLER

3. Peygamberi her eyden ok sevmek: Cenab hak tevbe suresi 24. Ayetinde Hz. Peygamberi kan ba itibariyle en yakn akraba larmzdan bile ok sevmemizi istemektedir. Hz. Peygamber de bir hadis-i eriflerinde kendisini bu derecede sevmediimiz takdirde iman etmi olmayacamz haber veriyor.*'' Bu hususta sahabe-i kiram, hayatlarn feda edercesine davranarak, onu sevmiler, ona cn- dilden balanarak mslmanlara rnek olmulardr. 4. O'na salt- selam getirmek: Hz. Peygambere her m'minin mrnde en az bir defa salavat getirmesinin farz olduunu syle yen alimler vardr. Zira ahzab suresi 56. Ayeti m'minlere bunu emretmektedir. 5. Hz. Peygamberi sayg ile anmak: Hem O'nu sayg ile anmak, hem de anld zaman sayg gstermek salat- selam getirmek va zifelerimiz arasndadr. c. ahslarmza kar vazifelerimiz:

Malumdur ki insan denilen varlk, beden ve ruh olmak zere iki ayr unsurdan yaplmtr. Bu bakmdan kiinin kendisine kar yapt vazifesi beden ve ruh olmak zere iki ksmda incelenir. Bedeni ynden cismimizi, yiyecek, giyecek ve evremizi temiz tutmamz, bir vazifedir. Her hususta temiz olmak, dinimizin emirlerindendir. Baz ibadetlerin sahih olabilmesi iin abdest ve gusln emredilmi olmas, misvak ile ilgili emirler, dinimizin temizlie verdii nemin belgesidir. Ayrca salmza dikkat etmek, hastalklardan korunmak ve hasta olduumuz takdirde tedavi olmak iin almak da ahsm za kar yerine getirmemiz gereken vazifelerdendir. Salmz korumak iin hastalklara kar g;erekli koruma ve tedavi grevlerini yerine getirmek yeterli deildir. Ayrca bedeni mize zarar veren iki ve uyuturucu madde gibi zararl alkanlk lara kaplmaktan kendimizi korumalyz. Cenab hak insanlara kendilerini tehlikeye atmamalar emrediyor.**

Buhar, iman, 6-7; Mshm, iman, 70 Bakara Sures,i 194

AHLK

231

Aynca insanlar birbirlerinin hayatn korumahdrlar. Cenab Hakk insanlara bu vazifeyi yklemek iin, intihar ve adam ldr meyi yasaklamtr. Ruhi ynden ahsmza kar yapmamz gereken vazife, ruhu muzu salkl tutmak ve onu manevi gdalarla beslemek, eklinde ifade edilebilir. Bunu gerekletirmek iin de salam bir inanca sa hip olmak, ibadetlere devam etmek, rendiimiz bilgileri doru renmek ve batl inanlardan, hurafelerden uzak durmak gerekir. Aynca fazilet saylan meziyetlerle nefsimizi donatp, rezalet saylan eylerden uzak durmamz da ruh ve manevi ynden nefsi mize kar yapmamz gereken vazifelerimizdendir. d. Ailemize kar vazifelerimiz:

Bilindii zere ailenin temeli kar kocadan ibaret iki kiidir. Kar-kocadan meydana gelen ocuklarla kk bir topluluk oluur. Bu toplulukta kar-kocanm ve ana-baba ve ocuklann birbirine kar vazifeleri vardr. Aile iinde, ahslar itibariyle vazifeleri u ksmlarda inceleyeceiz: da. Kar Kocann Birbirlerine Kar Vazifeleri: Ailede sorumluluk kocaya aittir. Cenab Hakk yle buyuruyor: "Erkekler kadnlar zerine h a k i m d i r l e r . L ^ ^^^^ Bununla beraber hem kadm, hem erkek belli bir sorumluluk altn dadr. Hz. Peygamber . . . ^ Jj> j^G "Hepiniz oban snz, hepiniz gttnzden sorumlusunuz. Devlet bakan oban dr. Aile reisi, aile fertlerinin obandr. Kadm da evinin ve ocukla rnn obandr."^ hadisiyle bu kiisel sorumluluu anlatyor. Aile nin sorumluluunu stlenen koca einin ve ocuklarnn ihtiyala rn karlamakla vazifelidir. - Koca eiyle iyi geinmek, ona iyi davranmakla mkelleftir. - Koca eini, yuvasn ve oluk ocuunu ihmal etmemeli, on larla gerei gibi ilgilenmelidir.
Nisa Suresi, 34 '"> Riyz-us-Slhin, 1/324

232

DN BLGLER

- Koca aile fertlerinin din ve dnya ile ilgili olarak gerekli ei timi almasn salamal, onlann bu konudaki eksikliklerini gider meli, ibadet ve ahlk ile ilgili hususlarda onlar kontrol etmelidir. te yandan kadn da kocasna kar bir takm vazifelerle y kmldr. Bir baka deyile kocann kansnda bir takm haklar vardr. Kadn kocasna kar saygl olmal ve onun honutluunu ka zanmay grev bilmelidir. Hz. Peygamber bu hususun nemini u ha disleri ile bildiriyor. li^JJ iVJ^f ' J V ^ o ^ V jlV'jki j l l ^ ^ t'j^'-^'J "ayet bir kimsenin bakasna secde etmesini emredecek olsaydm, herhalde kadnn kocasna secde etmesini emrederdim."^^ Bir baka hadis-i erifin meali de yledir: "Herhangi bir kadn, kocas kendisinden raz olduu halde ve fat ederse, cennete girer."^^ - Kadn kocasna kar kadnlk vazifesini yerine getirmekte ku sur gstermemelidir. Dn bir engel bulunmadka her hal- karda ko casnn cinsi arzusunu yerine getirmelidir. Hz. peygamber bu konuda yle buyuruyor: "Kadn ocak banda dahi olsa kocasnn davetini kabul e t s i n . N i t e k i m kocasnn izni olmadan kadnn nafile oru tutmamasnn ve kocas kendisine dargn olarak sabahlayan kadna meleklerin lanet ettiinin bildirilmesi^* bu mhim grevin ihmali ge rekesine dayanr. te yandan bu mhim grevin ihmal edilmedii ailelerde kar-koca arasnda sevgi artar ve aile balar glenir. - Kadn kocasnn bulunmad zamanlarda onun izni olmadan evine onun rzas olmayacak kimseyi eve almamal ve onun izni ol mayacak yere gitmemelidir - Kadn evinin ve ocuklannn bakm ile ilgilenmelidir. - Kadn kocas ile arasnda geen evlilik hayatna ait yaant snn srlarn bakalanna sylememelidir. Bu, kadn iin bir grev olduu kadar erkek iin de bir grevdir.
2'22232''Tirmiz, Rada', 10; Eb Davut, Nikah, 40; bn-i Mce, Nikah, 4 Tirmiz, Rada', 10; bn-i Mace, Nikah, 4 Tirmiz, Rada', 10 Riyz-us-Salihn, 1/323

AHLK

233

d.b. Ana babann ocuklara kar grevleri: 1. ocuklann ihtiyalarn karlamak: Bu grev babaya gre u ayetle bildirilmitir: J jjJ>Ji j

-^.^
"Babaya annelerin jdyecek ve giyecei bir bortur."^^ Bilindii zere ocuun ilk gdas anne stdr. Kadnn yiyeceini temin etme mkellefiyeti kocaya ait olunca dolaysyla ocuun da ihtiya cn, meru ve hell yol ile temin iin alp abalamak erkein g revidir. Gazzli yle der: "Haramdan oluan stte bereket yoktur. ocuun gelimesi byle bir gdaya dayanrsa, tyneti haramla yorulduundan, tabiat ktlklere eilimli olur."^^ Hz. Peygamber de yle buyuruyor: "Bir adamn hayr yolunda harcad parann en iyisi, ailesine harcad paradr.''^' Anneye gre ise bu grev u ayetle bildirilmitir:
jiOj ^jl j l j l > J

J^I^

Jil>=' I > * j V j I

*^j

oI-JIjJIj

"Emzirmeyi tam yapmak isteyen anneler, ocuklarn tam iki yl emzirsinler."2 2. ocua gzel terbiye vermek: Aile yuvas, ocuun ilk retim messesesidir. Bu kurumun retmenleri anne-babadr. Hz. Peygamber bir hadislerinde yle buyurur: "Hibir baba ocuuna gzel terbiyeden daha stn bir bata bulunmamtr."^ Bir ayeti kerimede de oluk ocua dn vecibelerin emredilmesi gerektii bildiriliyor: "Ailene namaz emret..."" stLjl^ iiul 'JJy,

3. ocua gzel bir isim koymak da ebeveyne den bir vazifedir.

Bakara Suresi, 233 M. arc, Gazaliye Gre slm Ahlk, shf. 222 Riyazus-Salihin, 329 Bakara Suresi, 233 Tirmizi, Bir ve Sla, 33 T h Suresi, 132

234

DINI BILGILER

4. Eitim ama geldiinde ocuun gerekli eitimi almasn salamak. 5. Evlenme ama geldiinde dengi bir ele evlendirmek. Ev lenme iinde uyulacak l, slmi ller olmaldr. d.c.ocuklarn ebeveyne kar grevleri: 1. Ana-babaya itaat ve iyilik etmek: Kur'n'da Allah'a ibadet etmek ve ona irk komamak emri nin hemen arkasndan, ana-babaya iyilik edilmesine dair emir zikredilmektedir.^* Hatta mslman olmayan anne-babaya bile, din ileri dnda iyilikle muamele edilmesi gerektii Kur'n'm emridir. ^2 2. ocuklar ana-babanm maddi ihtiyalarm karlamakla mkelleftir: Cenab Hakk buyuruyor:

>> ^j*^

Lj J.'.""l I C>i b

"Ey rasulm, onlar neyi nafaka olarak vereceklerini sana soru yorlar. De ki maldan vereceiniz ey, ana-babanm, akrabann, ye timlerin ve yolda kalm kimsenindir. Hayr olarak ne yaparsanz, Allah onu bilir ve mkafatn verir."^^ 3. Ana-babaya kar gelmemek ve onlara sz ve davranlarda saygsz davranmamak: Ana-babaya " f bile denmemesi hakkndaki Kur'n buyruu^* bu konudaki btn emirlerin kaynadr. 4. Ana-babanm rzalarn elde etmek iin almak: Hz. Peygamberin . -aU'^"- ^ <uX'.j ^ 'Jj\ <.Li_,

Baknz: Bakara, 83; En'am, 151; sra, 23 ^2' Lokman Suresi, 15 Bakara Suresi, 215 S"- sra, 23

AHLK

235

"Allah'n rzas ana-babanm rzasnda, gazab da onlarn gazabndadr."^^ Hadisi bu meselenin nemini ortaya koyuyor. 5. Ana-babanm Kur'n- Kerim: vefatndan sonra onlar rahmetle j^^i; anmak: "^j

Rabbimiz, hesabn yaplaca kyamet gnnde beni, anambabam ve btn m'minleri bala"^ ayetiyle bu hususta nasl davranacamz bize retmektedir. e. Topluma kar vazifelerimiz.

Zaruri bir durum olmadka insanlarn toplu olarak yaadkla rn bir bakma buna mecbur olduklarm biliyoruz. Byle oluu in sann yaratlndan gelen bir zelliktir'. Hucurt suresi 13. Ayeti buna iaret ediyor. Gelii gzel bir topluluk olarak yaamak bir mana ifade etmez. Hep bir arada yaayan insanlar bir hedef ve gaye etrafnda toplan maldrlar. Cenab hakk buna iaretle Vj l ^ -]! jlkj l j l . c ^ i j "Hepiniz topluca Allah'n ipine (Kur'n'a) sarlnz. Paralanp ay rlmaynz."' Buyuruyor. Bundan anlalyor ki bir toplumun mensubu olan her ferde den en nemli grev, birlik ve btnl korumaktr. Tabii dir ki bir toplumda iyiler bulunduu gibi, kti.iler de bulunur. Kt kim selerin yapt yle eyler olur ki, bunlarn vahim sonular yalnz kendilerini ilgilendirmez. Yaplan ktlklerden kendileriyle bir likte bakalar da zarar grrler. Bu itibarla toplumda kt kimse lerin yaptklarna "bana ne?" mant ile bakmamak gerekir. Top lumun aydn ve akl eren, iyilikten yana olan fertleri bunlar uyar mal ve yaplan ktlklere engel olmaldr. Toplum halinde yaayan insanlar mtereken bir vatan ze rinde yaarlar. Vatan, kuru bir toprak paras deildir. Orada or tak hatralara sahip olan bir millet vardr. Vatann tm zerinde

Tirmiz, Birr ve Sla, 10 brahim suresi, 41 I-i Imrn, 103

236

DN BLGLER

O milletin her birinin sahibi bulunduu manevi deerler vardr. Bu sebeple gerektiinde her trl yol ile onu savunmak icab eder. Du ruma gre urunda can bile seve seve verilmelidir Nitekim air, vatan yle tarif ediyor: "Bayraklar bayrak yapan stndeki kandr. Toprak, urunda len varsa vatandr." Toplumun sahip olduu kamu malna hyanetlik etmemek de bir vazifedir. Zira kamu malnda dul, yetim, yoksul-zengin, herke sin hakk vardr. Bu bakmdan toplumda kamu malnn korunma s o toplumu meydana getiren her bir ferdinin grevidir.

AHLK DEERLERDEN BAZILARI Birinci nitede slm ahlknn Kur'n ve snnete dayand n kaydetmi, insanlarca tespit edilen ahlki deerlerin toplum dan topluma farkl olacan ifade etmitik. Ahlkn kayna bee ri olduu takdirde bir insan veya toplulua gre gzel ve ahlki deer olan ey, bir baka insan veya toplulua gre irkin ve de ersiz olabilir. Bir rnek: Hrszlk, dinimizde hem yasak hem gnahtr. Dier dinlerde de byle bir anlay yaygndr. Halbuki ilk alarda Yuna nistan da yaayan sparta medeniyetine mensup insanlar, hrszl erefli bir i sayarlard. kinci rnek: Gnmzde Avrupa'da yaayan mslmanlar iin kurban kesmek bal bana bir problemdir. Zira bat toplumuna gre slmi usule uygun bir biimde hajrvann kesilmesi ho karlanmamakta, bu ilem, hayvana ikence yapmak eklinde telakki edilmektedir. Oysa bu toplumun mensubu olan pek ok insan, ss, moda ve ehevi zevk uruna bir krk giyebilmek iin pek ok hay vann katl-i ama tabi olmasnda bir mahzur grmemektedir. Bu bakmdan ahlki deeri tespit ederken insanlarn anlay ve telakkileri noktasndan deil, slm'n anlay noktasndan ha reket etmeliyiz. Mslmanlara gre slm'n emrettii her ey g-

238

DtN BLGLER

zel, yasaldad ier ey de irltin olmaldr. imdi slm'da birer meziyet olarak telakki edilen baz ahlki deerleri grelim; 1. Doruluk:

Doruluk kiinin btn davranlarnda, insanlarla olan iliki lerinde dinin emirlerine, akim ve ilmin kurallarna uyarak, kendi haklarn gzettii kadar bakalarnn haklarn da gzetmesi de mektir. Bir baka deyile doruluk, "mstakim" olmak demektir. Doruluk, dinimizde emredilen ve her mslmanda bulunmas is tenilen bir meziyettir. Gnde be vakit namazmzda pj~.',.,'j L j L j i "Ya rabbi, bi ze mstakim olan yolu gster" manasna gelen Fatiha suresinin 6. Ayetini tekrar tekrar okuyoruz. Doruluk, cenab Hakk tarafndan hem peygamberimize hem ms lmanlara emredilmi bir husustur. Kur'n'da; v ' ^ ^ j ' ^ ' V ^-^ff^^ . \'J^ Vj ilil "Ya Muhammed, emrolunduun gibi dosdoru ol. Seninle beraber tevbe edenler de doru olsunlar. Ar gitmeyiniz"^* buyurulu yor. Bir baka ayet de yledir: .IJ^JCL^\ ^ IjJjS j <ll
olun."39

fji^'t j^JlI ' ^

"Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve dorularla beraber Hz. Peygamber bir gn kendisine gelerek; Ey Allah'n rasul, slm'a dair bana yle bir sz syle ki, o hu susta sizden baka kimseye sormaya ihtiyacm kalmasn, diyen bir mslmana hitaben; "Allah'a inandm de, sonra da dosdoru ol. Buyurdular."*" air ne gzel sylemi: nsana sadakat yarar grse de ikrah Dorunun yardmcsdr Hazreti Allah.
Hd Suresi, 112 Tevbe suresi, 119 Mslim, man, 62

AHLAK

239

2.

alkanlk:

Hz. Allah almakla ilgili olarak Kur'n'da yle buyururur;

"nsan iin kendi almasndan baka hibir ey yoktur.""** . lI'jJI | > ^ V j5^^vl j <ii j i i i l a "Allah'n sana verdii mal ile ahiret yurdunu ara. Dnyadan da nasibini unutma."*^ "Namaz (Cuma namazm) klnca yer yzne dalm da Al lah'n fazlndan rzk arayn."*^ almakszn bo oturarak bakasna yk olmak, dilenmek, dinimizde ho ve makbul bir davran deildir. Zamanmzda gl olmak, sadece silahla deil, ayn zamanda ekonomi ile de gl olmak mmkndr. Bunun iindir ki msl manlar ok alp, lkesini gl ve zengin bir hale getirmek iin gereken katkda bulunmaldr. Hz. Peygamberin alma hakknda pek ok hadisleri vardr. Bunlardan bazlarnn meali yledir: "Hi kimse el emei ile kazandndan daha hayrl bir ey ye memitir."** "Davud peygamber, kendi el emeinden baka bir ey yemezdi"*5 "Doru szl ve kendisine gvenilir tccar, (kyamette) pey gamberler, sddklar ve ehitlerle birlikte olacaktr."* 3. Sorumluluk:

Gerek kiisel, gerekse toplumsal yaantmzda sorumluluk,

Necm Suresi, 39 Kasas Suresi, 77 Cuma Suresi, 10 Buhar, By", 15 Buhar, Buyu', 15 Tirmiz, Buyu', 4

240

DN BLGLER

huzurlu yaamn temel prensiplerinden biridir. Kur'n'da msl mana sorumluluunu hatrlatan ayetler vardr. Cenab hak buyuruyor ki:

"Kim, zerre kadar iyilik yaparsa onu bulur. Kim de zerre kadar ktlk yaparsa onu bulur."*'
. j > . ^ p L i j>o j _ > i y

PLJS.

J=Jl

Ji

"De ki Hak(k bildirmek) Allah'tandr. steyen iman eder, iste yen kfir olur."

"Allah (cc) yaptndan sorumlu deildir. Haluki onlar (insan lar) sorumlu olacaklardr."*
. C ( J " p l ft'..'l j f ^ l l l J j o j j l j j j i J I tjl'..."l j

"And olsun ki kendilerine peygamber gnderdiklerimiz kimsele ri sorumlu tutacamz gibi peygamberleri de sorumlu tutacaz."^
. V j i l u l <ic i

icvji

JijG

J^^'j

il

"4

a 1h4j L.

"Hakknda bilgi sahibi olmadn eyin ardna dme. phe siz kulak, gz ve kalb (yaptklarndan) sorumludur."^! Genel olarak ayet ve hadislerde bildirilen sorumluluk yannda, slm'da kiisel sorumluluk esastr. Hibir kimse bakasnn yapt ndan ve gnahndan sorumlu tutulmaz. Cenab Hakk buyuruyor: (SJ=-^ JJ Jb jJP t > J oiil j-ii lSJ*! ^

"Kim doru yola giderse ancak kendisi iin, doru yolda bulun mu olur. Kim de sapklk ederse ancak kendi aleyhine sapklk eder. Hibir gnahkar, bakasnn gnahn tamaz."^^
Zilzl Suresi, 8 Kehf Suresi, 18 Enhiy Suresi, 2 A'rf Suresi, 5 sr suresi, 36 sr Suresi, 15

AHLK

241

, 'CJJU^ ij^^ ilk j J ^

M^C

oV.

^J ^

'a tl'

it

"Onlar gelip gemi bir mmettir. Kazandklar kendinedir. Si zin de kazandnz kendinizedir. Siz onlarn yaptklarndan so rumlu olmazsnz."^^ Kiisel sorumluluk esas olmakla beraber, yaplan ijalik veya ktln bakasna sirayet etmesi halinde sorumluluk yaygnla r. Bir baka deyile iyilik ve ktlk devam ettike onu ilk yapan da yapmaya devam edenlerle birlikte payn almaya devam eder. Peygamberimiz (sav) yle buyuruyor: "Her kim slm iinde gzel bir r aarsa, bu gzel r ken disinden sonra da takip edilip srdrlrse, kendi sevaplarndan hibir ey eksilmeksizin onu srdrenlerin sevaplarnn benzeri kendi lehine yazlr. Her kim de slm iinde bir ktlk (kt bir adet) karrsa, bu ktlk kendisinden sonra srdrlrse, kendi gnahlarndan hibir ey eksilmeksizin, onu srdrenlerin gnah larnn benzeri o kimsenin zerine yazlr."'^* Kur'n- Kermde bu hususa u ayetle iaret ediliyor:
^ U o V I ^ j l i j f ^ a j ^ Ji^^j ' j j ' O- J 5-ll^l ^Ji fJij Iji' \JLLJ

"... nk onlar kyamet gnnde kendi gnahlarn kamilen yklendikten baka saptrdklar bilgisizlerin gnahn da ykle nirler. Dikkat edin, yklendikleri yk ne ktdr."^^ Ayrca .. J j > l a l ^ j ^ O ^ "Hepiniz obansnz..." hadisi^^ de ay n ekilde her mslmanm sorumlu olduunu bize hatrlatmaktadr. 4. Hogr ve balama:

nsanlarn topluluk halinde yaamalar, yaratllar icab ve kanlmaz bir sonutur. uras da bir gerektir ki her insann evBakara Suresi, 134 Mslim, man, 15 =5- Nahi Suresi, 25 Riyz-us-Salihn, 1/324

242

DN BLGLER

resinde yaayan dier liimselerle ililiileri diledii gibi olmayabilir. nsan bazen fkelenmesine sebep olacak bir durumla karlaabi lir. Hatta bazen lakszlk ve ktlklerle bile karlaabilir. Bu durumlarda karlalan vaziyetin ayns ile karlk ver mek mmkndr. Fakat ktle iyilikle mukabele etmek, yap lan ktl affederek hogrl davranabilmek Hz. Allah'n tavsiyesidir. Bu trl davrananlarn, bu hareketlerinin karlnda ilh mkfat vardr. phesiz byle davranabilmek byk bir fa zilet, olgunluk ve mslmana yakan bir harekettir. Kur'n bu hususta yle diyor;

"Ktln cezas, ona denk bir ktlktr. Fakat kim balar ve dman ile arasn dzeltirse onun mkafat Allah'a aittir."^''

"yilik ve ktlk bir deildir. Sen fenal iyilikle savutur."^* Affedici olmak ve hogrl olmak, insann deerini artrr. Bu huylarn aksi olan kin ve intikam ile insann kk dmesine sebep olur. Takva sahibi olanlar "bollukta ve darlkta harcayp yedirenler, fkelerini yenenler ve insanlarn kusurlarn balayanlardr."^ Ayrca aadaki ayetlerde balama ve hogrl olmann ge rekliliini ve manevi deerini bildirmektedir.

"Af yolunu tut, bala, iyilii emret ve cahillerden yz evir.""

"Her kim sabredip (suu) balarsa, ite bu, azm olunacak i lerdendir."*

ra Suresi, 40 Fussilet Suresi, 34 9- l-i Imrn, 134 - A'rf, Suresi, 199 ra Suresi, 43

AHLK

243

Raslllahm hayatndaki uygulamalar hogr ve balama rnekleri ile doludur. Yllarca eziyetlerine muhatap olduu, hatta ldrlmesi iin kendisine suikasde bavuran Mekkelilere, Mek ke'nin fethedildii gn yle sesleniyordu: - Ey Mekkeliler, imdi size nasl muamele edeceimi sanyor sunuz? Bu soruyu Mekkeliler yle cevapladlar: - Hayr umarz. Sen merhametli bir karde ve temiz yrekli bir karde olusun. Bunun zerine Hz. Peygamber: Ben de size Yusuf peygamberin kardelerine dedii gibi "Size bugn ayplama yok. Sizi Allah affetsin. O esirgeyicilerden daha esirgeyicidir."^^ derim. Haydi gidiniz, hrsnz. Buyurdu.^ Hz. Peygamberin byle davranmas yle bir etki gsterdi ki Mekkelile rin hepsi mslman oldular. Affedici ve hogrl olmak herkesin yapabilecei bir ey de ildir. Bunun iin nefse hakim olmak ve yeterince olgun olmak ge rekir. Nitekim yaygn bir ata sz yle der: "Ktle ktlk, her kiinin ii. Ktle iyilik er kiinin ii." 5. efkat ve Merhamet.

Merhamet ve efkat, cenab hakkn yarattklarna acmak, on larn iyiliini arzu etmek ve onlara yardm etme istei iinde olmak demektir. Merhametin kayna ilh bir duygudur. Cenab Hakkn isimlerinden olan "Rahmn"da bu mana, mbalaal bir ekilde mevcuttur Cenab Allah Kur'n'da kendisi iin "Merhamet edenle rin en merhametlisi" manasnda i a ^ ^ i j ^ j I ve "Merhamet edenle rin en hayrls" manasnda c a ^ ' tabirini kullanmtr.^* Sevgili peygamberimiz, merhamet ve efkatin insanlar aras mnasebetlerdeki nemini u szleriyle ifade ediyorlar:

"Merhamet etmeyene merhamet olunmaz."^^

Ysuf Suresi, 93 bn-i Hiam IV/55 Baknz: A'rf, 151; Yusuf, 64, 92; Mu'minn, 109, 118 Buhar, Edeb, 18; Mshm, Fezail, 65;

63.

244

DN BLGLER

"nsanlara merhamet etmeyen kimseye Allah da merhamet etmez." "Merhamet edenlere Allah da merhamet eder. Yer yzndekilere merhamet ediniz ki, gktekiler de size merhamet etsinler."'' 6. Hayr severlilik:

Hayr ki iyilik demektir. Her gzel i iyiliktir. Hayr ve iyilik yapmak, insanlar aras mnasebetlerde olumlu sonular verdii gibi Allah tealanm rzasn kazanmaya da vesile olur. Kur'n'da hayr yapmak tevik edilmi, hayr yapanlarn ula aca gzel sonular bildirilmitir. Cenab Hakk buyuruyor:

"... Kendiniz iin nceden gnderdiiniz her hayn Allah katn da bulacaksnz."*
,<(J| < Q JJ j a i . ^ L JI Ij) Vt Lj

"Hayrdan ne yaparsanz, onu Allah bilir."^

"lm iyi bir i yaparsa faydas kendinedir."''" Hz. Peygamber, srail oullarndan gayr- meru bir hayat ya ayan bir kadnn susam bir kpei sulamakla affa nail olduu nu bildirmitir.^* 7. Kahramanlk ve Cesaret:

Hayatta baarl olmak iin insanda var olmas gereken karar verme, azimli olma ve hakkm meru yoldan elde etme gibi zellik ler cesaret ile elde edilir. Ayn zamanda cesaret ve kahramanlk ahlki faziletlerdendir. Hz. Peygamberin:
Mslim, Fezil, 66; Tirmizi, Birr, 16 Eb Davud, Edeb, 58 Bakara Suresi, 110 9- Bakara Suresi, 215 - Csiye Suresi, 15

AHLK

245

"Allah'm korkaklktan sana snrm"'^ buyurmas her mslmanda korkakln zdd olan kahramanlk ve cesaret duygular n bulunmas gerektiini ifade etmitir. 8. Sabr ve tokgzllk

Sabr, slmiyetin ok nem verdii konulardan birisidir. Kur'n'da 70'ten fazla yerde sabrdan sz edilmitir. Hz. Peygam ber kendi yaaynda sabrn gzel rneklerini vermi ve msl manlara oka sabr tavsiye etmitir. Cenab Hakk:

"Dorusu kim Allah'tan korkar ve (dt felakete) sabreder se, muhakkak ki Allah ijdlik edenlerin mkafatn boa kar maz."' buyuruyor. Bir baka ayet de yledir; JSJ oV'U'j ^ 6'

"... Bunda oka sabr ve kr edenler iin ayetler vardr."'* Hz. Peygamber (sav) de yle buyuruyor: "Sabr gsteren kimseyi Cenab Hakk sabrl klar. Sabrdan daha hajnri ve geni bir nimet hi kimseye verilmemitir.""^ Tokgzllk, kanaatkar olmak demektir. Yoksa tokgzl olmak demek, dnyay terk edip onunla ilgilenmemek deildir. Tokgzl olmay miskin bir hayat srmek manasnda anlayanlar, bu husus ta gerekeni bilmemek ve yanl anlamaktan ileri gelen bir vaziyet ierisindedirler. Tokgzl olmak, kanaat sahibi olmann bir sonu cudur. Kanaat tkenmez bir hazinedir. Bu meziyet insana ayn za manda ruh zenginlii kazandrr ve ihtiraslarndan arndrr. Sa'd hazretleri oluna nasihat ederken ne gzel sylemitir:
Riyz-us-Salihn, 1/163 '2- A. Hamdi Akseki, Ahlk Dersleri, shf. 163 Yusuf Suresi, 90 brahim Suresi, 5 - Tirmiz, Birr, 76

246

DN BLGLER

"Olum, zenginlik istediin zaman onunla beraber kanaat da iste. nk kanaati olmayan kimseyi servet zengin etmez."'' 9. iffet ve Izzet-i nefs:

ffet kelimesi, namuslu olmak manasna gelir. Bu kelimenin ifade ettii meziyet kendisinde bulunan kimse, bata cinsel istek olmak zere tm arzularn kontrol altnda tutarak her trl a rlktan saknr. ffetli olmak bir fazilettir. Bu fazilete sahip olan kimseler kt yola sapmayan, zina ve edepsizlikten kendisini ko ruyan kimselerdir. Cenab Hakk insan ehvet ve daha baka bir takm duygular la yaratmtr. Esas olan bu duygular yok etmek deil, meru bir ekilde tatmin etmektir. ffet faziletine sahip olanlar, meru bir yol ile evlenerek, h e m ahlki ller iinde kalrlar, hem de insan so yunun temiz bir ekilde devamna vesile olurlar. Kur'n ve hadis te iffetli olmak tavsiye edilmi ve bunun temini iin nasl hareket edilecei bildirilmitir.'''' zzet-i nefs'e gelince: zzet-i nefs, kiinin kendisini deerli grmesi ve erefini koru mas demektir. Burada ifade edilen kiinin kendisini deerli gr mesi ile kibirlenmeyi birbirine kartrmamak gerekir. zzet-i nef sine deer veren kii kibirlenip bbrlenen kii demek deildir. z zet-i nefsine dkn olan kimse, vakar ve haysiyetini koruyan kimsedir. zzeti nefsin yokluu zillettir. Cenab Hakk: 'r^''iA '^j^ J

"Biz gerekten insanolunu mkerrem kldk."^* Buyurarak in sann aziz bir varlk olduunu beyan buyurmutur. zzet-i nefsine dkn olmayanlar her trl irkinlii ve rezaleti ilemekten e kinmezler. zzet-i nefsi bu ller iinde anlamayan kii nefsine dkn lkte ar giderse ucub ve kibre, ihmalkar davranrsa, zillete der.
Riyz-us-Salihn, 1/163 Baknz: Nisa, 34; Nr, 30-31; Ahzb, 3.5; Meric, 29-35. ayetleri sr Suresi, 70

AHLK

247

10. Emnete

riyet

ve

cmertlik:

Emanete riyet, slm dininin zerinde titizlikle durduu ah lki esaslardan birisidir. Emanet problemi o derecede nemlidir ki peygamber olan zatn sfatlarndan birisi "emn" olmak, yani ema nete riayet eder olmaktr. Cenab Hakk: Lji! J
oliVl

^^ y f^^A'ti <l

"Hz. Allah size emaneti ehline vermenizi emrediyor."'' Buyu rarak emanete riayet edilmesini m'minlerden istemitir. Ema nete riayetin aksi olan hyaneti Hz. Allah yasaklam ve yle bu yurmutur.

"Ey iman edenler! Allah'a ve peygambere hainlik etmeyiniz. Bile bile aranzdaki emanetlere de hainlik etmeyiniz."*" Hz. Peygamber de emanete hyanetlik etmeyi mnafkln alametinden biri saymtr.** Bir baka hadis-i erifinde ise:

"(Emanete riayet etmeyerek) i ehli olmayana verilince artk kyametin kopmasn bekle." buyurarak emanete hainlii kyame tin yaklatm bildiren bir alamet saymtr. Cmertlie gelince: Cmertlik slm'da gzel ahlk esaslarndan birisidir. Cmert liin manas, istemedii ve hakk olmad halde muhta bir kim seye, karlk beklemeden bol bol vermektir. Cmertliin ars is raf, yokluu cimriliktir. Hem israf, hem cimrilik Kur'n'da yasak lanan kt huylardandr. sraf, sr suresi 26. Ayeti ile yasaklanm, israf edenlerin ey tann kardeleri olduu bildirilmitir.*^ Cimrilik de Allah tealanm
- Nisa Suresi, 58 s- Enfal Suresi, 27 Mslim, iman, 107 Buhar, ilim, 1 sra Suresi, 27

248

DN BLGLER

sevmedii huylardandr ve cimrilik ahiret azabna sebeptir.* yle ise mslman, cimri olmad gibi msrif de olmamaldr. nsan c mertlie kendisini altrmal, evresine ve oluk ocuuna rnek olmaldr. Cmertlikte esas olan sadece vermek deildir. Bir hare ketin cmertlik sajnlabilmesi iin, iyi niyetle ve Allah nzas iin ya plm olmas gerekir. Aksi halde karlnda bir hizmet, teekkr ve vg veya mukabilinde herhangi bir ey beklenen yardmlar, c mertlik saylmaz. Hz. Peygamber cmertlik meziyetine sahip bir kimsenin dere cesini yle beyan ediyor: "Cmert kii Allah'a yakn, cennete ya kn, insanlara yakn ve cehennemden uzaktr.^ 11. Vefa:

Verilen szde durmak, sz yerine getirmek manalarna gelen vef, ahlki davranlarn gzellerindendir. Vefann tersi olan ah de vefaszlk, hibir mslmana yakmayan irkin bir davrantr. Kur'n'da ve peygamberimizin szlerinde ahde vefa gstermeyi emreden ifadeler vardr. Cenab Hakk buyuruyor:

"Verdiiniz szleri yerine getiriniz. Zira ahidlerinizden sorum lusunuz."

.joiklk Ijl 41I j^ju j

"Bir de andlama yaptnz zaman, Allah'n ahdini yerine ge tiriniz."' . j j i J u Ijij'l IjL l^fl

"Ey iman edenler! Baladnz akidlere vefa gsteriniz." Ahde vefa gstermek bjrk faziletlerdendir. Bunun zdd olan verilen sz yerine getirmemek ve szde durmamak hainlikNisa, 36, 37; l-i Imrn, 180 85- Tirmiz, Birr, 40 8". sr Suresi, 34 Nahi Suresi, 91 Mide Suresi, 1

AHLK

249

tir ve mnafklli alametlerindendir.* Bir baka hadisin manas da yledir: "Kim ki bir mslmana verdii szden dnerse, Al lah'n gazab, meleklerin bedduas ve tm halkn nefreti onun zerine olsun."" 12. Sevgi ve Sayg:

Sevgi ve insanla birlikte ftrattan var olan bir duygudur. Ms lman bir kimsenin gnlnde kin ve dmanlk yer almaz. Allah'a ve rasulne man noktasnda buluan m'minlerin kalpleri Allah tarafndan bir sevgi ile, man sevgisi ile birletirilmitir. Cenab Hakk buyuruyor:

"... Ve (onlann) kalblerinin arasn sevgi ile birletirdi. Yoksa yerjoiznde ne varsa hepsini harcasaydn yine onlann kalplerini birletiremezdin."* Bir mslman iin ideal sevgi, Allah sevgisidir. Bu ideale ula mak gayesi gzetildike artk insan, neleri sevip neleri sevmeyece ini tayin etmekte glk ekmez. Zira Allah (cc) neleri sevip nele ri sevmediini kitabnda bildirmitir. Allah tela fesatlar, zalim leri, kafirleri, haddi aanlan, kibirlenenleri ve msrifleri sevmez. Buna mukabil takva sahiplerini, iyilik edenleri, sabredenleri, ada letten aynimayanlar ve tevekkl edenleri sever. O halde m'min, Allah'n sevmediklerinden uzak durur ve O'nun sevdii meziyetle re sahip olma gayreti iinde olur. Sevgi konusunda bir dier l de udur: nsan sevdiini bir kar uruna deil, Allah iin sevmelidir. Sayg, sevgi ile balantl bir duygudur. Daha ziyade kkler bu duyguya sahip olurlar. Sayg gsterilmesi gerekenler, sadece yaa ve makamca byk olanlar deildir. Bir de sayg gsterme miz gereken manevi deerlerimiz vardr. Bu deerlere kk b yk her m'min sayg gstermelidir. Cenab Hakk:
Mslim, mn 107 Tecrid Tercemesi, 6/662 Enfal Suresi, 63

250

DN BLGLER

"Kim ki Allal'n (dininin) nianelerine sayg gsterirse (ite bu) kalplerin takvasndandr"^ buyuruyor. 13. Edep ve Haya:

Edep - k i terbiye demektir- slm dininin ahlki temellerinden biridir. nk dinimizin emrettii tm gzellikler "Edeb" kelime si iinde toplanmtr. Edep hususunda takip edilecek yol, Hz. Pey gamberin yolu olmaldr. Kur'n- Kerm o byk peygamberi y le tantyor: j ] l J^ '\ j "Gerekten y Muhammed! Sen b yk bir ahlk zeresin." Yce peygamberimiz de edebini yle ha ber veriyor: ^ ^ J [ > - ^ ' I j j^jl "Beni rabbim terbiye etti ve ne g zel edeblendirdi."* Ksaca sylersek edep, akl tamamlayan ve nurlandran, insa n olgunlatran ve kurtulua erdiren hayrl bir sermayedir. Ede bi kazanmak iin edep ve terbiyesi yksek kiilerle dp kalk mak ve kazandktan sonra da edebi muhafaza iin gayret sarf et mek gerekir. Edeb ile haya birbiri ile i ie, birbirinden ayrlmayan iki par adan mteekkil, tek bir varlk gibidirler. Zira utanmak manasna gelen haya, edepten bir paradr. Utanmayan kimse de edep olmaz. Utanga olmak, insan iin bir dklk deildir. Bilakis yk sek bir fazilettir. nk, Hz. Peygamberin szyle pkeVi ^ L ^ 1 "Haya imandandr."^ Raslllah bir baka szlerinde'<k'J^ ^liUI "Hayann hepsi hayrdr"^ buyurmulardr. Eb Sad el-Hudr hazretleri, Hz. Peygamberin bir kzdan daha utanga olduunu bildiriyor.'

Hacc suresi, 32 Kalem Suresi, 4 Syt, Cami-us-Sar, 2/95 Buhar. Edeb, 77; Mslim, man, 59 ''- Buhar, edeb, 76 Buhar, Edeb, 77

AHLK

251_

Edep ve haya faziletlerine sahip olan kimseler, ayplanacak i leri yapmaktan iddetle kanrlar. Utanma duygusu, ktlklerin nne ekilmi bir set gibidir. Bu setin yklmas ile her taraf k tlk seli kaplar. 14. Vatan kavram ve sevgisi:

Vatan, atalarmzn bizim huzur iinde yaamamz iin kanla r ile sulayarak bize emanet ettikleri topraklarn btndr. Vatan ki, orada domu bym ve sosyal evremizi orada oluturmuuzdur. Karnmz vatanmzda doyurur, engin bir hrri yet iinde bir ucundan br ucuna gezer, dolarz. Ancak, bir toprak parasn vatan yapan sadece bu madd ba lar deildir Her eyden nce vatanmzn bir tarihi vardr. Yzler ce yldan beri atalarmz bu vatan zerinde yaam, gereinde bu vatan iin seve seve lmlerdir. Btn milletimizin asrlar tesin den gelen hatras bu topraklarda gmldr. Din, dil, can, mal, eref gibi maddi ve manevi varlklarmz va tan topraklarnda koruyabiliriz. Vatan olmazsa her eyimiz diyebi leceimiz bu deerlerin hepsi tehlikeye girer. Bu itibarla vatanm z savunmak ve ona candan balanmak boynumuzun borcudur. Vatanmzn z sahibi olan bizler, onu korumada ve gereinde savunmada tek bir vcd olmalyz. Nitekim Hz. Peygamber, ms lmanlardan meydana gelen bir topluluun nasl olmas gerektii ni beyan ederken yle buyuruyor: "VI'minler birbirini sevmekte ve birbirlerine acmakta tek bir vcut gibidirler. Vcudun bir orga n rahatsz olursa dier organlar da bu yzden atelenir ve uyku
suz kalr."9

O halde vatan ve milletimizi sevmek, bata gelen grevleri mizdendir Vatanm sevmeyenlerin o vatan iin gereken vazifeyi yapmalarn beklemek bounadr. 15. Bayrak Sevgisi:

Bayrak, tarihi boyunca kk byk btn toplumlarda eref

Buhar. Edeb, 19; Mislim, Tevbe, 17-18

252

DN BLGLER

sembol ola gelmitir. Dinimizde de bayrak ve sancak mukaddes bir semboldr. slm'dan nce de bayran sayg deer olduu bi linmektedir. Mekke'li mriklerin Bedir'de ve dier savalarda mslman larn karsna kardklar asker topluluklarda srf bayrak ta mak grevi ile ykml bir kabile bulunuyordu. Nakledilen bir ri vayete gre Uhud'da mrikler, bayraklarn yere drmemek iin yle bir gayret sarf ettiler ki bu uurda on bir bakan can ver mi, on ikinci olarak bir kadm bayra tamak zorunda kalmt. Bajfrak kelimesinin ifade ettii mana arapada "Liva" ve "Rye" olarak geer. Hz. Peygamberin hayatnda pek erken bir devrede bayra gr mekteyiz. Hicret esnasnda Hz. Peygamber Elem kabilesinin yur dundan geerken, kabilenin bakan mslman olmutu. Bureyde adndaki bu zat Rasulllah korumak zere iki kii grevlendir miti. te bunlar iki ayr bayrak ekmi vaziyette idiler. Kattnnin kaydettiine gre Bureyde alelacele bu iki bayran kuman temin etmek maksad ile sarnn kuman kesmiti.! Hz. Peygamberin kkl-bykl 28 askeri seferde bayrak kulland bilinmektedir.!! slm tarihinde bilinen savalardan Hz. Peygamberin katlmad Mte savanda, bayrak kumandan Zeyd b . Hrisde idi. Onun ehit edilmesiyle bayra Cafer b. Ebtlib ald. O da ehit oldu. Bunun zerine bayra Abdullah b. Ravha ald. Onun da ehit edilmesiyle bayra ve kumanday Halid b. Vehd ald. Savaa itirak etmedii halde Hz. Peygamber Medine'de cami nin minberinde iken, savan safahatn olduu gibi mslmanlara anlatt ve "En sonunda sanca Allah'n kllarndan bir kl ald" buyurdular. Bu szleriyle Hz. Halid'in sanca eline aldn bildiri yorlard. Hatta bu olaydan sonra Hz. Halid'e, "Allah'n klc" ma nasna gelen "Seyfullah" lakab verilmiti.
99- ibn-u Sa'd, Tabalst, 2/28-29 Kattn, Et-tertb el-driyye, 1/317 Muhammed Hamidullah, slm Peyamberi, (Ter. Said Mutlu-Salih Tu) 2/253 102. >3CRID Tercemesi, 100/291

AHLK

253

bn-i Abbas'n nalslettiine gre, Hz. Peygamberin bayra ze rinde -il Jjluj 'jlkl JJiV <Ji V ibaresi yazl idi. Hz. Peygamberin bir "Ukaab", bir de "Rbe" adnda iki bayra vard. Naklettiklerimizden ortaya yle bir sonu kyor ki bayrak dinimizce de mukaddestir. eref ve haysiyet semboldr. Bu iti barla, her mslmamn bayran sevmesi hem milli, hem dn yn den ahlki bir grevdir.

SON

Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, 2/225

254

DN BLGLER

AHLAK BLM LE LGL KAYNAK LSTES 1. Kur'n- Kerm 2. Ktb- Sitte 3. Ahmed b. Hanbel, Msned, Beyrut, Tarihsiz 4. Ahmed Naim, slm Ahlaknn Esaslar, (sadeletiren: . Rza Dorul) stabul, 1945 5. Akseki A. Hamdi, slm Ahlak, stanbul, 1968 (dal Neriyat) 6. Berki A. Himmet-Keskiolu Osman, Hatemul Enbiya Hz. Mu hammed ve Hayat, Ankar, Ankara, 1966 7. Hamidullah Muhammed, slm'a Giri, stanbul, 1967 8. z Mahir, Din ve Cemiyet, stanbul, 1973 9. Kandehlev, Muhammed Yusuf, Hadislerle Mslmanlk (Tere: A. M. Bykmar-A.. Tekin-.F. Harman) stanbul, 1980 10. Kandemir M. Yaar, rneklerle slmAhlak, stanbul, 1980 11. Kardav Yusuf, slm'da Hell ve Haram, (Tere: Mustafa Varl) st. 1971 12. Mverdi, Ebl-Hasan, Edeb-ud-Dny ved-Dn, (Tere: S. Kip-A. Snmez) stanbul, Tarihsiz 13. Mevln ibh, Asr- Saadet, (Tere: mer Rza Dorul, Sadele tiren: O. Zeki MoUamehletolu) stanbul, 1973 14. Suyt, Celleddin Abdurrahman, Cmius-Sar, Msr, Tarih siz (M. Muhammed Ammara neri) 15. Topalolu Bekir, slm'da Kadn, stanbul, 1966 16. Turgut Ali, Kur'n- Kerme gre Ahlk esaslar, stanbul, 1980 17. Zebd Zeynd-Dn Ahmed, Sahhih-i Buhri, Tecrd-i Sarh Muhtasar, (Tere: A. Naim-K. Miras) Ankara, 1970