RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS gemeyecek kadar insann son 10 yl ierisinde sahip olduklar mal varlklarnn deeri milyar dolarlarla ifade edilmektedir. Mihail Gorbaovun SSCB Komnist Partisi Birinci Sekreterlii grevine seilmesinin ardndan, batmakta olan Sovyet ekonomisinin kurtarlabilmesi iin yrrle soktuu liberalleme almalar ve reformlar, hzla paralanmaya doru giden lkede yeni bir snf ortaya karmtr. Gorbaovun reformlar ile balatlan liberalleme almalar sayesinde ilk sermaye birikimlerini gerekletiren bu snf, SSCBnin dalmasndan sonra hayata geirilen zelletirme sayesinde lkedeki mal varlklarnn byk bir ksmn eitli yollarla (genelde hukuk d) zerlerine geirmitir. Balangta Novy Russki yani Yeni Ruslar olarak adlandrlan bu kesimin giderek glenmesinden sonra Rusyada ve Bat dnyasnda SSCBden kalma politik terminolojilere atfta bulunulurmuasna oligark2 olarak adlandrlmaya balanmtr. Rusyada oligark kavram, tarihte devlet kurumu, ya da daha genel olarak ynetme ve ynetilme ilikileri zerine ilk yazl belgelerden birisi olan Herodotos Tarihi'nde bahsedilen ynetim ekli ile kartrlmamaldr. Zira, Herodotos ilk kez iktidarn biimlerini, kiisel iktidar, aznlk bir grup elinde bulunan iktidar, ya da halk iktidar olmak zere, balk altnda tanmlam ve bunlar srasyla, monari, oligari ve demokrasi olarak adlandrmt. Burada bahsi geen oligaride bir ynetim eklinden ziyade bir snf kastedilmektedir. Bu snf Yeltsin dneminde ekonomik gcne politik gler de katarak Kremlin ierlerine kadar girmi ve o dnemde iyice palazlanarak glenmitir. Ekonomik glerini Yeltsin dneminde politik alanda rahata kullanarak bakanlarn ve babakanlarn atanmasnda kilit roller stlenen bu snf, eenistan savandan, lkenin i ve d gvenlik sorunlarna kadar birok alan2

RUSYADA SYASET VE OLGAR

Sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir snf gibi davranmaktan vazgesinler! Vladimir PUTN Giri Sovyetler Birliinde her zaman zt unsurlar bir arada bulunmutur. Sovyetler hem Avrupal hem Asyal idi. 11 saat dilimine blnmt; 12 lkeye, okyanusa snr vard. Kuzeydeki topraklarnn ou donmutu; gneyindeki cumhuriyetlerde ise pek ok l vard. ounlukla Hristiyan bir toplumdu ancak, ayn zamanda dnyann en byk beinci Mslman lkesiydi. Nfusunun yars Rus olsa da yzden fazla etnik grup yayordu. Rusann en ok konuulan dil olmasna ramen ayr alfabelerin kullanld yine yzden fazla dil de, snrlar dahilinde konuuluyordu.1 Sovyetler Birliinin halefi Rusya Federasyonu da bugn blnm bir toplumdur, ancak bugn blnmeyi oluturan etkenler farkldr ve daha ok ekonomiktir. Planl ekonomiden zel mlkiyet tabanl piyasa ekonomisine geiin en belirgin sonucu insanlarn gelirleri arasndaki farkn ve bunun sonucu olarak da yaam standartlar arasndaki mesafenin giderek almasdr. Bugn Rusyada kii bana den milli gelir 2000 dolarn biraz zerindedir ve 40 milyondan fazla insan yoksulluk snrnda yaamaktadr, fakat, saylar iki elin parmaklarn
1

Stephen White, Russias New Politics: The Management of a Postcommunist Society, Cambridge niversitesi Yayn, Cambridge, 2000, s. 144.

Oligark sz Rusyada ilk defa 2 Haziran 1995te Vek Gazetesinde Olek Baygo tarafndan yazlan Portret Oligarha v Molodosti isimli makalede kullanlmtr. Ancak oligark kelimesinin yaygn bir ekilde kullanm 1997den sonra olmutur. 20 Eyll 1997de Segodnya Gazetesinde SGB-Argo Bank Genel Mdr Aleksandr Smolenski ile yaplan syleide bu kelimeden geni bir ekilde istifade edilmitir. Oligark kelimesinin bilimsel literatre geii Boris Nemtsov tarafndan Mart 1998de dzenlenen Buduee Rossii: Demokratiya ili Oligarhiya isimli konferans ile olmutur. Oligarh, Kommersant-Vlast, 23-29 Haziran 2003.

RUSYADA SYASET VE OLGAR da sz sahibi olmutur.3 Ellerindeki maddi gle Yeltsinin ikinci defa seilmesinde byk katklar olan bu kesim, hasta Yeltsin iktidarnn son dnemlerinde yeni bir veliaht arayna girmitir. 1998den balayarak yaklak 1 yl ierisinde veliaht denemeleri birbirini izlemitir. Ancak srasyla denenen Kiriyenko-Primakov ve Stepainin babakanlklar Yeltsini ve oligarklar tatmin etmemitir. Araylarn srdren Yeltsin ailesi, Devlet Bakanl Aparatnn Mdr ve ayn zamanda Yeltsinin kz Tatjana Dyaenko ile evli olan Valentin Yumaevin teklifi ve kznn sraryla Yeltsin ikna edilmi ve Voloinin formaliteleri yerine getirmesiyle de bir sre nce Federal Gvenlik Servisi (FSB) bakanlna getirilen Vladimir Putin nce babakan ve sonra da veliaht olarak atanmtr. Yeltsin, 1999 yl sonunda Rus halknn yeni yln kutlamak iin televizyon karsna getii zaman yeni yl kutlamalarnda alkol snrn zorlayan Rus halknn byk bir ounluu Yeltsinin her zamanki klasiklemi yeni yl kutlama mesaj okuyacan dnm ve aslnda Yeltsinnin bu konumasnda Rusya tarihinde yeni bir dnemi aacak olan aklamalarda bulunacan aklna bile getirmemitir. Bakan Yeltsin, sakin ifadelerle Rus halknn yeni yln kutladktan sonra duygusal bir konuma yapm ve kendisinin ynetimden ekilerek yerine o zamana kadar Rus halknn pek de tanmad ve bir sre nce Babakanlk makamna atad Vladimir Putini aday gsterdiini belirtmitir. 31 Aralk 1999da Bakan Yeltsin bir direktif imzalayarak Babakan Putini Devlet Bakanlna vekaleten atadn aklamtr. Bu direktif ile Rusya Federasyonu Anayasasnn 3. Maddesinin 92 bendine gre, Putin resmi olarak 31 Aralkda saat 24.00 itibariyle Yeltsinden grevi devralmtr. Yeltsinin bu aklamasyla 2000 ylna Putin ile giren Rusyann i ve d politikasnda hzl bir deiim sreci balamtr. Darda Rusya blgesel bir sper g ve bir enerji sper gc olma ynnde admlar atmaya balarken, ieride federal yap glendirilmi ve Kremline yeni bir ynetim anlay getirilmitir.
3

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Putinin yeni ynetim anlaynn temelinde hi phesiz ki, Yeltsinden farkl olarak tek bana ve gl ynetim bulunmaktadr. Putin, ilk olarak, Kremlini eitli glerin etkisinden kurtarmak iin seimleri bile beklemeden ie koyulmutur. Yeltsinden iktidar vekaletle devralan Putinin daha seilmeden oligarklara ynelik sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir snf gibi davranmaktan vazgesinler! szleri o dnemde fazla ciddiye alnmamtr. Putinin bu uyarsn o dnem Rus medyas tarafndan Prens Berezovski ya da Rasputin4 diye nitelenen ve Kremlindeki iktidarndan son derece emin olan Rusya'nn en byk oligark Boris Abramovi Berezovski,5 Putin'in oligarklarn nfuzunu azaltamayacan ve Putin'in oligarklar, oy kaygsyla, oy kazanmak iin eletirdiini ifade ederek konuyu sadece geitirmitir. Ancak, seildikten ksa bir sre sonra Rusyann en byk iki oligark Boris Berezovski ve Vladimir Gusinskinin mal varlklarna el konularak yurt dna kamak durumunda braklmas Putinin aslnda hi de aka yapmadn gstermitir. Putin, gemi dnemde kendi ynetim anlayna ters denleri sistemden elimine etmeyi profesyonelce baarmtr. Putinin verdii mesaj gayet aktr ben sizin haksz yere edinmi olduunuz servetlerinize dokunmayacam, siz de politikaya ve devlet ynetimine karmaya almayacaksnz. Bu ilk icraatlar oligarklar iin yeterince ak olmutur ve oligarklar bir sre Rus i politikasna karmamlardr.

Boris Berezovski BDT Genel Sekreterlii gibi olduka yksek saylabilecek bir brokratik greve atanm ve ayrca daha nce eenistan grmelerini organize etmiti.

29 Haziran 1871de Sibiryada dnyaya gelen Grigory Efimovi Rasputin bir kilisede alrken ayn zamanda herhangi bir eitimi ve zellikle de tp eitimi olmamasna ramen deiik yollarla insanlar tedavi etmekteydi. Bu sralar Rus ar II. Nikolayn tek varisi olunun hasta olmas ve tedavi edilememesi ar ailesiyle Rasputinin yollarn kesitirmitir. Rasputin imparatorluun tek varisini tedavi ederek arlk ailesine yaknlk kurmu, zellikle de arn ei Aleksandra Federovna ile zel ilikiler kurmutur. Rasputin bu ilikilerini imparatorluun ynetimine kadar gtrm ve ynetimde olduka etkili olmaya balamtr. 30 Aralk 1916da ar ailesi tarafndan ldrlmtr. Mistik gleri olduuna inanlan Rasputin arlk tarihinin son dnemlerinde ok nemli roller oynamtr. Matrena Rasputina, Rasputin: Vospominaniya Doeri, Zaharov Yaynevi, Moskova 2001. Berezovski ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Paul Khlebnikovi Godfather of the Kremlin, Harcourt Yaynevi, 2000 Londra.

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Gei dneminde devlete ait mallar ok az deerlerle zerlerine geirenler genelde kesime ayrlabilir. Bunlardan ilki ve en ok pay sahibi olanlar Fabrika Mdrleri olmutur. Bu kesim zelletirme baladnda yneticisi olduu fabrikay rahatlkla zerlerine geirmilerdir. kinci kesimi Nomenklatura oluturmaktadr. Daha ok eski brokratlardan oluan bu snf ise ikinci en ok pay alan kesim olmutur. Ellerindeki brokrasi gcyle fabrika ve devlete ait petrol alanlar bu kesim ile buralarda yneticilik yapanlar arasnda paylatrlmtr. Oligari yolunda hzla ilerleyen nc kesimi ise bunlarn dnda olmalarna ramen nceki saydmz kesimlerle de ibirlii yaparak ve iyi frsatlar kollayarak zengin olanlardr. Bu kesim ierisinden oligark olanlar sayca az olmalarna ramen sonradan yrttkleri baarl almalarla ok byk olanaklar elde etmi ve sahip olduklar mallar da iyi deerlendirerek bugnk servetlerine ulamlardr.7 Reformlarn dier ynn tekil eden ve yeniden datmn kurallarn dikte eden bir dier faktr de zelletirme idi. Bu srecin 1992-1994 yllar arasnda gerekleen birinci dalgasnda, ieriden bir takm kimselerin zelletirilen kurumlarn te ikisini devraldna ahit olundu; bylece bata yneticiler ve mdrler olmak zere eski kar gruplarnn karlar tasdik edildi. Buradaki temel ama, ekonomik kalknma ve etkinlik anlamnda mill gelirde bir art deil; eski kar gruplarnn yeni rejime monte edilmesi olmutur. zelletirmenin Temmuz 1994te balayan ikinci dalgas, zaten liberalleme hareketleri ile servet biriktirmeye balayanlar iin bulunmaz bir frsat olmutur. Bu dnemde SSCBden devralnan dev enerji irketleri bit pazarna dm mallar gibi neredeyse bedavaya zel sektre gemekteydi. Vladimir Potaninin sahip olduu nterros gurubu tarafndan 1995de 170,1 milyon dolara satn alnan Norilsk Nikelin sadece 2001deki kr 1 milyar dolar olmutur. irketin bugn ulat deer 10 milyar dolar civarndadr.8 Yaplan aratrmalar Sovyetlerin dalmasndan sonra yaplan zelletirme
7

I. BLM

1. OLGARK SINIFININ DOUU 1.1. Oligarklarn Kapitalistleme Sreci Oligarklar SSCBnin dalma srecinde ve sonrasnda doru yerde, doru zamanda ve doru kiilerle dostluklar kurarak bugnk servetlerine ulamlardr. SSCBnin dalmasyla planl ekonomiden vazgeen Rusyada fiyatlarn ve ticaretin ksmen serbestlemesi, servetin yeniden datlmasna ve yeni kar gruplarnn ortaya kmasna sebep olan ilk faktrdr. Bunun ardndan gelen devalasyon ve enflasyon, muazzam kazanmlar olan finansal gruplarn ortaya kmas iin gerekli zemini hazrlamtr.6 zellikle eski kamu bankalarnn zelletirilmesinde takip edilen sre, bir nevi bugnk Rus oligarklarnn devlet aleyhinde giritikleri ilk ciddi finasl kazanmlard. Menatep, Inkombank, Oneksimbank ve Vladimir Gusinskinin Most Bank finns sahasndaki devlet mlkiyetinin daha ok politik yollarla el deitirmesine ilk ciddi rnekleri tekil etmitir.
6

Michael McFaul, A Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy, International Security, S. 22, (K 1997/98), s. 17

Marshall Goldman, Render Unto Caesar: Putin and the Oligarchs, Current History, Ekim 2003, ss.320-326. Doklad Soveta po Nacional'noy Strategii: Gosudarstvo i Oligarhiya, http://www.kprf.ru/projects/economy/admin/ 12412.shtml, 27 Mays 2003.

5 1

6 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR faaliyetlerinden sonra, bugn Rusyann en byk 64 kuruluunun kontrol paktelerinin yzde 85inin 8 byk oligark gurubunun elinde toplandn gstermitir.9 Ayn ekile Carneigie Enstits'nn yapt aratrmaya gre, halen Putin'in sava at oligarklar lke GSMH'snn yzde 40'n ve ihracatn da yzde 90'n kontrol altnda tutmaktadrlar.10 Byk enerji irketlerini devralmay ilk baaranlar genellikle finans gruplaryd. Bankalar, medya ve ham madde en favori hedeflerdi. Bu dnemde oligarklar basn zerinde ciddi etkilere sahip olmulardr: Berezovski, ORT, TV-6, Nezavisimaya Gazeta, Novaya zvestiya, Kommersant ve Ogonyok gazete ve dergilerini kontrol altnda tutmaktayd; Potanin, Komsomolskaya Pravda, Komsomolets, Russki Telegraf gazetelerini ve Ekspert dergisini kontrolne almt ayrca Lukoil ile zvestiyann mlkiyetini paylayordu; Gusinski ve sahibi olduu bankasna ait etkili saylan Segodnya gibi bir ok gazete, bamsz televizyon kanal ve radyo istasyonu vard.11 Gazprom, Trud ve Rabochaya Gazeta gazetelerini kontrol ediyordu ancak Berezovski ve Gusinskinin devre dna karlmasyla bu kiilere ait olan medya organlarnn byk bir ksm da yine Gazpromun kontrolne gemitir. 1.2. Oligarklarn Siyasete Girii Yeni gelien i dnyasnn ykselen isimlerinin politikaya bulamas 1990larn ortasnda, likidite skntsna den hkmetin i borlanmaya gitmesi ile olmutur. Dnemin Devlet Bakan Yeltsin tarafndan ekonomi politikalar ile desteklenen, kendisiyle ve kimi zaman ailesiyle de sk ilikiler kurmu olan bu yeni sosyolojik yapnn bireyleri, 1996 ylnda Komnist Parti Bakan Gennadi Zganov karsnda yeniden seilme ans gittike aza9

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS lan Yeltsinin seilmesi iin gerekli finansman ve destei saladlar. Bu koullu destek oligarklarn devletin st kademelerinde grevler almalar iin zemin oluturdu. 1996 yl devlet bakanl seimlerinde Yeltsinin Komnist Parti Bakan Gennady Zganov karsnda seimi kaybetme tehlikesi ortaya knca kendi iktidarlarna zarar vermelerinden korktuklar iin Yeltsini destekleyen oligarklar, Yeltsinin ikinci dnem devlet bakanl zamannda politikaya istedikleri gibi kartlar ve bu srada devletin at ihalelerden de aslan payn almay ihmal etmediler. nk farkna vardklar bir gerek vard ve o da devletin verdiklerini bir gn geri alabileceiydi. Bu balamda daha sonraki seimlerde de kendilerinin karlarn kollayacak liderlerin baa gelmesi iin altlar ve iktidardakilerle ok atmamaya zen gsterdiler. Putin, hi bir zaman selefi Yeltsin gibi, bu snfn basksyla babakanlarn ya da bakanlarn grevden almamtr. Rusyada gei dneminin nimetlerinden faydalanan, hasta devlet bakan Yeltsinin zayf iktidarnda gcnn doruuna ulaan oligarklar iin be aamal plann ilk aamas olan kapital toplama, basn ve Duma zerinde greceli etkinlik kurma devreleri baarlm ve sra drdnc blmne gelmitir. imdi artk parlamento zerinde tam ve etki salamak ve Babakanlk makamn ele geirmek aamasna gelinmitir. Bunun baarlmas durumunda sra niha hedef olan devlet bakanl zerindeki hakimiyete ve hatta onun elde edilmesine gelecektir. Aslnda Putinin iktidara gelmesinde byk rol olan oligarklar iin Putinin izledii politikalar beklenen bir gelime deildi ve oligarklar iin tam anlamyla srpriz olmutur. Bu manada oligarklarn iktidar oyunu Putinin gelmesiyle bozulmutur. Putinin oligarklarn hesaplarn bozmasnn ardndan nispi sessizlik salanm ve bir sre oligarklar politika dna itilmitir. Ancak Berezovski ve Gusinsskiden boalan yeri yeni oligarklar doldurmaya balamtr. Bu oligarklar ierisinde en iddiallarndan birisi Mihail Hodorkovski olmutur. 1.3. Mihail Hodorkovskinin Ykselii Mihail Hodorkovside Sovyetler Birliinin dalma srecini ve yeni Rusyann Pazar ekonomisine gei abalarn iyi deerlendirerek bugnk ser8 2

10 11

Bu guruplar arasnda; , Mihail Hodorkovski (Yukos), Roman Abramovi (Ruski Aliminyum, Sibneft), Mihail Fridman (Alfa Grup), Oleg Deripaska (Ruski Aliminyum, Bazovy Element), Vladimir Potanin (nterros). Putin ile Rus Milyarderlerin Sava, Akam Gazetesi, 16 Kasm 2003. Stephen White, Russias New Politics: The Management of Post-Communist Society, (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), s. 150.

7 1

RUSYADA SYASET VE OLGAR vetine ve gcne ulamtr. Hodorkovski, bugn sahip olduu servetin temelini Yeltsin iktidarnn ilk dnemlerinde yaplm olan zelletirme ile elde etmitir. Bu dnemde zelletirme, liberalleme hareketleri ile servet biriktirmeye balayan Hodorkovski ve onun kuruluuna nayak olduu Menatep12 irketi iin bulunmaz bir nimet olmutur. Bugn Rusyann en byk petrol irketi olan Yukosun hisselerinin yaklak yzde 78i 1995de Menatep tarafndan 350 milyon dolara devralnmtr. Bu devir ileminden yaklak iki yl sonra Yukosun 1997de deeri yaklak 9 milyar dolara ykselmitir. Nisan 2003te Sibneft ile birlemesinin ardndan YukosSibneftin hisselerinin deerinin bugn 45 milyar dolara ulat ifade edilmektedir.13 ahsi serveti Bat basnna gre sekiz ve Rus gazetelerine gre ise yaklak 11 milyar dolar olan YukosSibneft Bakan Hodorkovski, kurmu olduu irketlere Bat tr ynetim anlay getirmi, Batl uzmanlar altrm ve kendi irketlerini Batl denetim irketlerine amaktan ekinmemitir. Btn bu gayretlerle Hodorkovski, Rusyann en ak ve en verimli petrol irketini ortaya karmtr. Bu irket YukosSibneft olarak gnde yaklak 2,06 milyon varil ham petrol retimiyle tek bana Kuveytin gnlk retimine eit bir miktarda retim kapasitesine sahiptir. irket rezervleri asndan ise 19,4 milyar varil petrole sahip olduu tahmin edilmektedir. Rusyann Lukoilden sonra ikinci byk zel petrol irketi Yukos ile beinci byk irket olan Sibneftin birleme kararnn Austos 2003de Anti-Tekel Bakanl tarafndan uygun grlmesinin ardndan YukosSibneft, British Petroleum (BP), ExxonMobil ve Royal Dutch Shell irketlerinden sonra dnyann drdnc en b12

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS yk petrol reten irketi olurken, Rusyann bir numaral irketi olarak piyasada yerini almtr. YukosSibneftin 2003 yl itibariyle petrol retimi Rusyann toplam retiminin yzde 28ine ulaarak 119 milyon ton olmutur. Bu ise Hodorkovskinin artk kontrol edilebilir olmaktan ktn gstermektedir ve Kremlin iin bu durum tahamml edilebilir deildir.

13

Endstrileraras Bilimsel ve Teknolojik Gelime Merkezi (MENATEP) 1987de Hodorkovskinin nayak olmasyala, Mendelyev niversitesinin 13 mezununun kimya, otomasyon ve bilgisayar konularnda bilimsel aratrmalarnn finanse edilmesi iin kurulmu olduu bir irkettir. zelletirme srasnda Menatep aktif bir rol oynamtr. devletin piyasaya srd Voucherlar (hisse) iin bir piyasa oluturdu ve yeni zelletirilen pek ok irketin kontroln ele geirdi. Menatepin kontrol ettii holdingler kimya, inaat, tekstil, tketim mallar, madencilik ve petrol gibi alt kategoriye ayrlabilir. En nemli petrol holdingi olan Yukos 22 Nisan 2003de Sibnefti de satn alarak lkenin birinci, dnyann drdnc byk petrol irketi haline gelmitir. http://www.ulfsbo.nu/ussr/mikhail_khordorkovsky.html Doklad Soveta po Nacional'noy Strategii: Gosudarstvo i Oligarhiya, http://www.kprf.ru/projects/economy/admin/ 12412.shtml, 27 Mays 2003.

9 1

10 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Yukosa kar Rusya Basavclnn am olduu dava ve yrtlen operasyonlar ilk defa bir Duma milletvekili tarafndan verilen soruturma nergesi ile balamtr. Bu operasyonlar sadece Hodorkovski ile snrl deildir. Ayn ekilde baz Yukos alanlarna kar da soruturmalar almtr. Yukosa kar ilk soruturma Ocak 2002de Yukos yneticilerinden Ramil Bugdanova kar yolsuzluk iddiasyla balatlmtr. Daha sonra da Mays 2003de Yevgeni Rbine kar yolsuzluk davas aan Basavclk, 2 Haziran 2003de Aleksey Piguini 7 kiinin lmnden sorumlu tutarak cinayet davas amtr.14 Ancak YukosSibnefte kar yrtlen operasyonlarn en nemlisini Yukosta en byk paya sahip Menatep Grup Bakan Platon Lebedevin 2 Haziran 2003de yolsuzluk sulamalaryla tutuklanmas oluturmutur.15 2 Temmuz 2003te Yukosun ikinci adam Platon Lebedevin tutuklanmas ve Mihail Hodorkovski ile sonradan srail vatandalna geecek olan Leonid Nevzlinin ifadesine bavurulmasyla Kremlin YukosSibneft Operasyonunu resmen balatmtr.16 2.2. Oligarklar Sendikas Devrede YukosSibnefte kar soruturmalarn balatlmas ve Menatep Bakan Lebedevin 1994 ylnda bir gbre fabrikasnn zelletirilmesi srasnda devlet maln alma iddiasyla tutuklanmas Rusyada oligark operasyonlarnn balatldn ve bu olayn giderek byyeceini gstermitir. Operasyonlarn genilemesinden ekinen oligarklar bir yandan kar ataa geerken, dier yandan da Kremlin ile uzlama zemini aramaya balamlardr. Bu amala 11 Temmuzda Rusyann Oligarklar Sendikas olarak bilinen, Rusya Sanayici ve adamlar Birlii (RSPP) Bakan Arkadi Volski, Bakan Putine bir mektup yazarak Federal Gvenlik Servisi FSB ve Rusya Basavclnn oligarklara ve YukosSibnefte kar balatm olduu soruturmalar durdurmasn istemitir. Ancak bu mektuba Kremlinden bir tepki gelmeme14 15 16

II. BLM

2. KREMLNN OLGARK OPERASYONLARI 2.1. Sonun Balangc SSCBnin egemen snfnn ayakta kalan kesimi, Nomenklatura (buna Rusadan artk Bat terminolojisine Siloviki olarak da geen ordu, FSB, ileri Bakanl ve dier gvenlik rgtleri temsilcileri ile Dileri ve st dzey Kremlin brokrasisi temsilcileri dahildir) Rusyada son on yl ierisinde devasa imkanlara kavuan oligarklarn sahip olduklar finansal ve politik gler sebebiyle brokrasi ve siyasetin kontrol edebilecei boyutlarn ok tesine gemesini ilerine sindirememektedir. Putin ile beraber iktidar sahiplenen ve bu yeni dnemde ok byk politik imkanlara kavuan Nomenklaturann iktidarn tehdit edecek boyutlara ulaan oligarklar iin yeni bir giriimin balatlmas artk bir zorunluluk haline gelmitir. Berezovski ve Gusinskinin alt edilmesinden sonra 2000 yl ortalarnda Kremlin ile oligarklar arasnda imzalanan Centilmenlik Anlamasnn miadn doldurmas ve zellikle Hodorkovskinin ban ektii grup tarafndan seimler ncesi Rusyada kar politik ataa geilmesi zerine Kremlin ekibinde yeni bir oligark operasyonu balatlmas dncesi ortaya karmtr.
11

van Sas, Xodorkovski Uejaet, Nezavisimaya Gazeta, 7 Ekim 2003. Nikolay Vardul, Ugolovne Dela Yukosa, Vlast Dergisi, 7-3 Temmuz 2003. Nikolay Vardul, Oni Sajalis Za Rodinu, Vlast Dergisi, 7-13 Temmuz 2003

12

RUSYADA SYASET VE OLGAR si ve soruturmalarn devam etmesi zerine 21 Temmuzda bir ok oligarkn ve organizasyonlarn imzaladklar ikinci bir mektup yazlarak Kremline gnderilmitir. kinci mektupta sadece varolan rahatszlk belirtilmemi, ayn zamanda btn Rusya iin yeni bir genel toplumsal anlama art da teklif edilmitir.17 Oligarklar Sendikas olarak bilinen, Rusya Sanayici ve adamlar Birlii (RSPP) Bakan Arkadi Volski, bu sre zarfnda Bakan Putinle oligarklara kar balatlan basklar konusunu grm olmasna ramen Kremlin kesinlikle balad ii bitireceini ve kara listede bulunan oligarklarn mutlaka temizleneceini aka ifade etmese bile davranlaryla bunu gstermitir. Hodorkovskinin tutuklanmasndan nce devreye giren Rusya Sanayici ve adamlar Birlii herhangi bir netice alamadn grm ve elinden de fazla bir ey gelmediini anlamtr. Bir sre sessizliini koruyan ve bu arada basna ve kamuoyuna ynelik sosyal programlarla gndeme gelen sanayiciler Hodorkovskinin tutuklanmasndan sonra tekrar Bakan Putinle tekrar bir araya gelmi ve souk bir atmosferde geen toplantda tavizsiz bir tavr sergileyen Bakan Putine kar sessiz olmay yelemilerdir. 2.3. Hodorkovski Tutuklanyor Beklendii ekilde Rusyada oligari piramidinin en st noktasnda yer alan Hodorkovski, 25 Ekimde zel uayla bir i gezisine giderken Sibiryada uan yakt ikmali srasnda kamuflaj giysili zel gler tarafndan bir terrist avn andran operasyon ile uaktan indirilerek tutuklanm ve derhal bakent Moskova'ya gtrlerek sorguya alnmtr. Ardndan da 31 Ekimde Rusya Basavcl YukosSibneftin en byk hissedarlarndan olan Offshore irketi Menatepe ait hisselerin yzde 44ne el koymutur. Hodorkovskinin tutuklanmas ve ardndan YukosSibneft hisselerinin bir ksmna el konulmas manevra gc kazanmak iin Hodorkovskiyi bakanlktan ayrlma gibi yeni baz karlar almaya itmitir. 25 Ekimde Hodorkovskinin
17

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS tutuklanmas YukosSibneft iin sonun balangc olmutur. Tutuklama karar, ardndan hisselere el konulmas ve Hodorkovskinin istifas tm yurtii ve yurt d analizcilerin tahminlerinin aksine Putinin, zerine gittii Hodorkovskiyi tamamen bitirmeye kararl olduunu gstermitir. Putine gre Rusyadaki oligarklar zelletirme srasnda ok byk haksz kazanlar elde etmilerdir ve bir nevi robber barons yani hrsz baronlar olarak da adlandrlabilecek bu kesimlerin yaptklar yanlarna kar kalmamaldr. Hodorkovskinin tutuklanmasndan sonra arac olmak amacyla Bakan Putinle grmek isteyen politikac ve iadamlarnn saylarnn artmas zerine 28 Ekimde Putin bir aklama yapmak durumunda kalm ve bu konu ile ilgili olarak kimse ile grmeyeceini belirtmitir.18 Olayn bytldn savunan Putin, Bu dava hakknda yrtlen speklasyonlarn ve histerilerin sona ermesi gerekiyor. Gvenlik gleri yasalara uygun bir operasyon yapmtr, operasyonla ilgili her hangi bir toplant ya da pazarlk yok diyerek, geri evirmitir. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, Hi kimse yasalardan kaamaz, kiilerin zengin olmas yarglanmayacaklar anlamna gelmez deyerek, Hodorkovskinin daha uzun sre hapiste kalacann sinyalini vermitir. Bu arada Rus basavclnn da ses tonu gittike sertlemektedir. Basavc vekili Koleznikov, Hodorkovski hakkndaki soruturmann acilen tamamlanmasnn hedeflendiini, ama soruturmann 12 ay ya da iki yl daha srebileceini de belirtmitir. Bylece Koleznikov, dierler oligarklara da gzda vermeyi ihmal etmemektedir. Basavc vekili Koleznikov, Hodorkovskinin tutuklanmas ile ilgili olarak yle konumutur: Evet Hodorkovski katil deildir, kimseyi ldrmemitir. Ama asgari maalar konusu da vardr. Yaklak 49 bin Rus vatanda emekli maan alamamtr. Bunlar ne yiyeceklerdir? Bu durum ayrca 100 bin kadar ocuun bakmdan yoksun kalmas demektir. Dardaki dier para babalar yoksul vatandan ne yaptn bir dnsnler! Ceza Yasas bunlar iin en fazla 10 yl hapis cezas
18

Nikolay Vardul, Sem Del c Pravom Perepiski, Vlast Dergisi, 28 Temmuz-3 Austos 2003.

Tatyana Gurova, Aleksandr Privalov, Vbor Prezidenta: M Teryaem Ego! Ekspert Dergisi, No: 41 (396), 3 Kasm 2003.

13

14

RUSYADA SYASET VE OLGAR ngryor, ne yazk ki daha fazla deildir. Basavc Vekili, zelletirme uygulamalarnn iptal edilecei ve doal kaynaklarn devlete devredileceinden de aka szetmektedir.19 Sibiryann Novosirsk ehrinde 7 ayr sutan tutuklanan Hodorkovskiye kar Rusya Basavcl u ittihamlarda bulunmutur: Rusya Federasyonunun ceza kanununun 159. maddesi ile dolandrclk, 135. maddesi ile yarg kararlarn uygulamama, 198 ve 199. maddelerine gre gelir ve kurumlar vergisini dememe, 165. maddesi ile yalanclk ve gveni ktye kullanarak mal varlklarna zarar verme, 327. maddesi ile evrakta sahtecilik ve 160. maddesi ile de bakasna ait olan varl harcama. Bunlarn yan sra, 1998-1999 yllar arasnda 1,7 milyon dolarlk vergi karma ve sigorta gideri dememe sularndan yarglanmaktadr. Dier yandan imdilik dorudan kendisi ile ilikilendirilememesine ramen Yukosun gvenlik grevlileri adam ldrme suuyla yarglanmaktadrlar ve bu sularn da Hodorkovski ile balantlar kurulabilir. Mihail Kodorkovskinin serbest braklmas iin yapt temyiz bavurusu, kiilik mahkeme heyetince reddedilmitir. Bu sonu zerine Kodorkovskinin avukat Anton Drel, Rus Yksek Mahkemesine ya da Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavuracaklarn bildirmitir. Moskova Basavc Yardmcs Kalenikov ise, Kodorkovskinin dava ilemleri yznden iki yl cezaevinde kalabileceini sylemitir. Kalenikov, Dava iki ay iinde sonulanabilir. Eer gerekirse tutukluluk sresini 2 yla karabiliriz diyerek Hodorkovskinin bir sre daha hapiste yatabileceini ifade etmitir. 2.4. Hodorkovskinin Kahramanlatrlmas Kremlinde artk geri dn olmayan bir operasyon balatlmtr ve bu operasyonda hedef olarak Hodorkovski seilmitir. Buna gre nce YukosSibneft ve bakan Hodorkovski bask altna alnmak ve ardndan da Bere19

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS zovski ve Gusinski gibi yurt dna kaa zorlanmak istenmitir. Ancak Hodorkovski, bunu yapmam ve tutuklanacan bile bile geri dnmtr. roniktir ki, Yeltsin dneminin frtnal yllarnda genelde ok da yasal olmayan yollardan ok ksa bir sre ierisinde devlete ait yer alt servetlerini zerine geirerek bugnk servetine ulaan Hodorkovski, Rusyada hapse girmeyi gze alarak liberal dnce, hukuk ve demokrasinin savunucusu konumuna gelmitir. imdi yaratlan hava erevesinde Rusyada demokrasinin yerletirilmesi iin hapis yatan bir Hodorkovskinin politik arl elbette ki, daha farkl olacaktr. Mihail Hodorkovskinin tutuklanmas bir oklar iin srpriz olsa da, Hodorkovskinin kendisi iin pek de yle olmamtr ve anlalmaktadr ki, Lebedevin tutuklanmasnn ardndan Hodorkovski bu ana hazrlanmtr. Hodorkovski, Rusyaya geri dnmesi ncesinde yapm olduu aklamalarda temel dnce olarak dierleri gibi srgne kamayacan ve gerekirse siyasi bir mahkum olarak Rusya'da kalacan belirtmitir.

Horst Kluser, Savclarn Ses Tonu Ykseliyor, http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.43251.1.html,

15

16

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS oligarklarn banda Rusyann mega oligark Mihail Hodorkovski gelmektedir. Rusyada oligarklar zaman zaman Rus siyasal sistemine eletiriler getirseler de Bakan Putini hedef alan eletirilerden kanmakta veya ok gerekliyse bunu medya yoluyla analistlerine yaptrmaktadr. Ancak, 7 Aralk Duma seimleri, Mart 2004de ise Devlet Bakanl seimleri ncesinde siyaseten aktifleen Mihail Hodorkovski, Putinin politikalarn eletirmekten ekinmemi ve bata liberal eilimli Yabloko (Elma) ve Soyuz Pravh SilSPS (Sac Gler Birlii) olmak zere kendilerine fikren yakn olabilecek partilerin yan sra; bugn Putinin en dili siyas rakibi ve Rusyann en rgtl ve en gl partisi olan Rusya Federasyonu Komnist Partisi (KPFR) gibi Putine en nemli muhalefeti yapan partilere Duma seimleri ncesinde maddi destek verebileceini aklamtr. Hodorkovskinin siyasi yelpazenin deiik kesimlerinden bir ok partiye destek vermesi ve kendi adamlarn parti listelerinin st sralarna yerletirmesi Kremlinin endielerinin pek de yersiz olmadn gstermektedir. Zira, bata Yabloko, SPS ve KPRF olmak zere baraj ama ans olan parti listelerinden seilecek yeni Duma milletvekillerinin byk oranda Hodorkovskinin etkisi altnda olaca hesaplanmaktadr. Ayrca dar blge seim blgelerinden ve bamsz aday olarak da Hodorkovskiye bal kiilerin Dumaya girmeleri beklenmektedir.20 Dier yandan oligarklar sadece Duma seimlerinde deil, ayn zamanda Federal blgelerdeki valilik (Gubernator) seimlerinde de ciddi baarlar kazanma ansna sahiptir ve ukotka blgesi gibi baz valilikler daha imdiden oligarklarn kontrolndedir. Rusyann Moskovadan uzaklatka i ve uzak blgelerinde yerel fabrika mdrleri yerel yneticilerden daha gl konumdadrlar. rnein Sibirya Alminyum Fabrikas kendi korumalar ve politik gcyle bir ok konuyu ehir ynetimine dikte etmektedir. Belirli blgelerde kmeleen ve bazen o blgenin valisi olarak karmza karken bazen de blge valisinden bile gl olan oligarklar genelde blgeler zere uzmanlam ve Rusya corafyasn kar alanlarna gre blmlerdir. Adeta bir centilmenlik an20

III. BLM 3. HODORKOVSKNN TUTUKLANIININ SEBEPLER 3.1. Neden Hodorkovski? Hodorkovskinin tutuklanmasnn ve YukosSibnefte ynelik srdrlen operasyonlarn birden fazla sebebinin olduu dnlmektedir. Bu sebepleri aadaki u balklar altnda toplamak mmkndr:
q q q

Hodorkovskinin Politik Arzular Etnik Yahudi Kimlii

Uluslararas Piyasalar Alma ve Rusyann Enerji Politikalarn Etkileme Giriimleri

q

Petersburg Ekibinin G Mcadelesi

3.1.1. Hodorkovskinin Politika Arzular Rusyada Putinin upravlyaemaya demokratiya yani ynetilebilir demokrasi anlayn beenmeyen ve bu sebeple de politikaya ilgi gsteren
17 1

Anatoli Kastyukov, Na Hodorkovksogo Neyehala Kra, Nezavisimaya Gazeta, 4 Temmuz 2003.

18 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR lamas yapm gibi her oligarkn genelde kendi kar ve hkmranlk alan bulunmaktadr. Oligarklar Rusyadaki mevcut bakanlk sisteminden memnun deillerdir ve zellikle de Hodorkovski Rusyada ynetim ekli zerinde yeni tartmalar amak istemektedir. Fransada olduu gibi yar bakanlk veya parlamenter sistemin Rus halkna daha ok yarar salayacan iddia etmektedir. Bunu oligarklarn kendileri iin mi, yoksa halk iin mi istediklerini kestirmek gtr ancak, kesin olan u ki, oligarklarn iktidar zerindeki kontrolleri, maddi glerini kullanarak setirecekleri milletvekilleriyle parlamenter sistemde imdikine gre ok daha kolay olabilecektir. Her ne kadar Hodorkovskinin 2008e hazrland iddia edilse de tutuklanmas ve ardndan YukosSibneft bakanlndan ayrldn aklamas, bu politik adayn planlarn daha nceye alabilir ve Putinin soruturmalarndan yakay kurtarabilmesi durumunda 2004 seimlerinde bile devlet bakanlna Putine kar aday olabilir. Hodorkovski, maddi yardm yapt partilerin (KPRF, Yabloko, SPS v.d.) desteklemesi durumunda Putin karsnda ciddi ansa sahip olabilir. Ancak unutulmamas gereken bir nokta vardr. Her ne kadar Hodorkovski politikaya girebilecei ynnde sinyaller verse de aslnda Hodorkovskinin karsnda ok ciddi bir etnik kimlik sorunu bulunmaktadr. Zira, bugn Rusyada tamak olduu Yahudi kimlii sebebiyle bu pek g olacaktr ve Rus halknn Yahudi bir bakan kabul etmeye hazr olmad dnlmektedir.21 Ancak bu, Hodorkovskinin Rus i politikasn etkisi altna alamayaca manasna gelmemektedir. 1963 doumlu olan Mihail Hodorkovski Alman Der Spigel dergisine yapm olduu bir aklamada, 45 yana geldii vakit artk irket ynetimiyle ilgilenmek istemediini ve politikaya girebileceini sylemitir. 2008de Putinin grev sresi tamamlandnda Hodorkovski ilgin bir tesadfle tam olarak 45 yanda olacaktr.22 Hodorkovski, gerek ekonomik ve gerekse de politika amalar erevesinde Rusya iinde ve uluslararas alanda imaj a21 22

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS lmas ierisine de girmitir. Bu amala Hodorkovski, Rusyada yllk yaklak 100 milyon dolarlk bir rakam sivil toplum kurulular aracl ile sosyal faaliyetlere harcamaktadr. Rusya dnda ise 1 milyon dolar Amerikan Kongre Ktphanesine ve 500 bin dolar da Carnegie Vakfna balamtr.23 Rusyann en byk oligarklarndan olan Berezovski bir gazeteye yapm olduu aklamada her oligarkn devlet bakan olmak arzusunda olduunu belirtmesi bu manada dikkat ekicidir.24 Mihail Hodorkovskinin politik hesaplarna gre nce desteklemi olduu partiler kanalyla (Yabloko, SPS, KPRF v.d.) parlamentoda (Duma) belirli bir etkinlik kazanmak ve ardndan da parlamentodaki ounluktan faydalanarak oktandr tartmaya at parlamenter sisteme geii salamaktr. crac organ olarak Babakanln n plana gemesiyle de, yine etkisi altnda olan Duma ounluunu kullanarak babakanlk koltuuna oturmay planlad dnlebilir. Maddi gcne Duma seimleri neticesinde politik g katmas ve Hodorkovskinin Rusyada olduka etkin bir konuma gelebileceinin belirlenmesi Putin iktidar ve bu iktidar kimse ile paylamak istemeyen Silovikilerin arlnda olan Petersburg Ekibinin kesinlikle kabul edemeyecei bir durumdur. BBCnin de duyurduu gibi Hodorkovski, Kremlin'i serveti ile deil, politik anlayyla rahatsz etmitir. Baz uluslar aras yayn organlarnda da Yukosa kar balatlan soruturmalarn Hodorkovskinin politik arzularna gem vurmak amac tad ifade edilmektedir.25 3.1.2. Etnik Yahudi Kimlii: Sra Kimde? Rusya Basavclnn giriimleri sonucu mal varlklarnn byk bir ksmna el konulduktan sonra hapse girme tehlikesiyle karlaan Rusyann en
23

24

25

Karl Grobe, Antisemitismus in Russland, Frankfurter Rundschau, 29 Ekim 2003. Natalya Arhangelskaya, Komitet Po Delam Oligarkov, Expert Dergisi, No 18, 19 Mays 2003.

Timothy O'Brian, How Russian Oil Tycoon Courted Friends in U.S, The New York Times, 5 Kasm 2003. Galina Sidorova, Novaya Maska Oligarha, Soverenno Sekretno Gazetesi, No 6, Haziran 2003. Chrystia Freeland, Andrew Jack Russia For Sale: The Oligarchs Who Won The Battle for Strategic Assets are Now Seeking to Cash in on their Investments The Financial Times (ngiltere), 6 Ekim 2003.

19

20

RUSYADA SYASET VE OLGAR byk iki oligark Yahudi asll Berezovski ve Gusinski yurtdna kamak zorunda kalmlardr. Putinin oligarklarla mcadelesine Yahudi asll iadamlar ile balamasnn basit bir tesadften ibaret olmad sylenebilir. Zira, Putinin Rusyasnda aslnda tesadflere pek yer yoktur.26 Baba tarafndan Yahudi olan Hodorkovskinin Putinin imeklerini zerine ekmesi Nisan aynda Yukosun dier Yahudi asll iadam Abramoviin sahibi olduu Sibneft ile birlemesiyle iyice su yzne kmtr. Hodorkovskinin bu birlemeyi baarmas ve daha sonra da yurt dna alma giriimleri ile beraber politik arzular da beslemesi Putinin tepkisini operasyona dntrmtr. Seim atmosferine giren Rusyada sistem iin rahatszlk yaratan oligarklara ynelik av sezonu balamtr. Uluslararas dzeyde son derece salam ilikiler kuran Rusyann en zengin ve prestijli iadam Mihail Hodorkovski, birka maskeli FSB grevlisi tarafndan tutuklanarak hapse atlabiliyorsa, daha kk boyutlardaki oligarklar iin Rusyada bundan sonra kendilerini gvende hissetmeleri son derece g grnmektedir. Bu gvensizlik Yahudi etnik kimliine sahip oligarklar iin daha vahim bir hal almaktadr. Bu sebeple oligarklar iin bundan sonra iki olas seenek kalmtr. Kremlini yneten yeni politik elite biat edeceklerdir veya mal varlklarn mmkn olduu kadar yurtdna karacaklardr. kinci ihtimalde de yine Kremlin elitinin rzasn almak durumundadrlar. Bir dier seenek olan yurtd ortaklklar kurarak kendilerini gvene alma seenei ise son hadiselerden sonra yabanc sermayenin kendilerini gvende hissetmelerini olduka zorlatrd iin en azndan ksa dnemde ihtimal d grlmektedir. Hodorkovski operasyonunun imdilik baaryla srdrlmesi, Rusyada srann kimde olduu sorusunu gndeme getirmitir. Byle bir durumda gzler Abramovie evrilmitir. ukotka blgesi valisi ve ngilterenin Chelsea Village Spor Klb bakan Yahudi asll iadam Roman Abramoviin yatrmlarn yurtdna karma giriimleri ve zellikle de Berezovski ve Gusinski ile balayan ve imdi Hodorkovski ile devam eden Yahudilere y26

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS nelik oligark avnn bir ok Batl ve Rus analizcinin ngrd gibi Roman Abramovie de sirayet edip etmeyecei tartmaldr. Ancak unutulmamas gereken bir ayrnt bulunmaktadr. Yeltsin dneminde Ailenin kasas durumunda olan Abramovi ba Kremlin ile belada olan dier oligarklardan farkl olarak Kremlin kart politikaya bulamamakta ve Putinin uygulamalaryla ilgili herhangi bir yorumda bulunmaktan kanmaktadr. Ancak Chelseayi alarak Avrupann gndemine giren Abramoviin Sibnefti Yukos ile birletirmesi, Berezovski ile de eski i orta olmas ve daha da nemlisi Yahudi olmas, srann kendisine geleceinin iaretleri olabilir. Aslnda Rusya Basavcl 2001de Sibnefte kar soruturma amak istemi o dnem Ailenin gl yesi Voloin tarafndan bu engellenmitir. Ama ksa sre ierisinde operasyonlarn Abramovie sirayet etmesi bu operasyonlardaki Yahudi rengini baskn bir ekilde ortaya karr ki, Kremlinin bu gerekeyi uluslararas arenada savunabilmesi pek g olacaktr. Rusyada Yahudi oligarklara kar yrtlen bu operasyonlarn srailin dikkatinden kamas dnlemezdi. Nitekim byle de olmutur. Her ne kadar dorudan ilikili olmad ileri srlse de, Yahudi asll iadam Horokovskinin tutuklu bulunduu Kasm ay banda ilgin bir tesadfle srail Babakan aronun Moskovay ziyareti anlamldr. Rus ve srail basnnda kan haberlere gre Hodorkovskinin tutuklanmas Putin-aron grmesinde gndeme gelmitir. aron bu grmede zellikle sadece Hodorkovski konusunu deil, olaya daha geni bir perspektiften yaklaarak genelde Yahudilerin tutuklanmasn gndeme getirmitir.27 Ha'aretzin belirttiine gre aron, bu grmede hem bir Yahudi olarak, hem de srail Babakan olarak Rusyada Yahudilerin tutuklanmasndan rahatszlk duyduunu ve bu gidiatn Rusyada antisemitist eilimlerin glenmesine sebep olabileceinden endie ettiini ifade etmitir. YukosSibneftde yzde 8 hisseye sahip olan ve Rusyann en zenginler sralamasnda 1,1 milyar dolarlk servetiyle 11. srada bulunan Leonid Nevzlin daha sonra bu soruturmalarn devam etmesi zerine srail vatandalna geerek bu lkeye yerlemitir. Di27

Sinan Ogan, Ayfer Erdem Rusyada Siyaset ve Oligarklar, Stratejik Analiz, S. 43, ss.47-54

Andrey Terehov, Konstantin Kapitonov, aron Obespokoen Arestami Evreev, Nezavisimaya Gazeta, 5 Kasm 2003.

21

22

RUSYADA SYASET VE OLGAR er yandan sraildeki Ma'ariv gazetesi de YukosSibneftin dier bir byk hissedar Vladimir Dubovun da sraile geldiini ve burada yaamaya baladn iddia etmitir.28 3.1.3. Uluslararas Piyasalar Alma ve Rusyann Enerji Politikalarn Etkileme Giriimleri Bugn Rusyada devlet kontrolnde ve Bakan Putinin yetkisinde olan ABD ile enerji ibirlii almalarnn gerekletirilmesi konusunda son dnemlerde Hodorkovski ciddi abalar gstermeye balam ve ABD ile bu konuda st dzey grmeler yapmtr. Ayn zamanda kendi irketine bal boru hatlar da yapmay planlayarak Rusyann enerji politikalarn dorudan etkileyebilecek bir dier konuya daha girmek istemitir. Hodorkovskinin kendi kontrolnde olacak boru hatlar yapma planlar ve d ilikilerde ancak Devlet Bakan sfat ile Putinin yetkili olduu konularda uluslararas alanda partnerler bularak grmeler yapmas, Hodorkovskiyi hedef yapan sebepler arasnda yer almtr.29 Zira, Hodorkovski, Sibiryadan geerek Murmansk blgesine uzanan ve oradan da ABDye petrol ihracn salayacak bir petrol boru hattnn inas iin yaklak 4 milyar dolarlk bir proje zerinde almaktayd. Ancak Rusya hkmeti boru hatlar inasnn devletin tekelinde olduunu ileri srerek buna izin vermemitir.30 Hodorkovskinin kendi boru hatlarn yapmasna izin verilmemesinde ve aslnda genel itibariyle YukosSibnefte kar balatlan operasyonlarda YukosSibneftin rakipleri arasnda yer alan Rus Transneft ulam ve Rosneft petrol irketinin ve zellikle de Rosneft bakan Sergey Bagdanikovun da ciddi etkisinin olduu iddia edilmektedir.31 Zira, Bagdanikovun Kremlin ve gvenlikiler ile ok sk bir ibirlii sz konusudur ve Bagdanikov Rus28 29

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS yadaki zel petrol irketlerine ciddi muhalefet yapanlarn banda gelmektedir. Hatrlanaca zere Lukoil Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattna katlmak isteini akladnda, yine Rusya ierisinden en byk muhalefet Transneft ve Rosneft irketlerinden yaplmtr. Lukoil bakan Vahit Alekperov ile de bu dnemde belirli bir srtme yaayan bu ikilinin bastrmas ve Kremlinin bu ikiliden yana tavr taknmasyla Lukoilin Bak-Tiflis-Ceyhan2a katlmas arzusu daha sonra rafa kaldrlmtr.32 Ayn ekilde rakiplerinin Hodorkovskinin politik arzularn abartarak Kremline yansttklar ve Putinin Hodorkovskinin zerine gitmesi iin gerekli altyapy oluturmaya altklar da bilinmektedir. Hodorkovski ayn zamanda Rusyann enerji politikas konusunda Kremlin ile farkl dnceler ierisinde olmutur. Hodorkovski Rusyann mmkn olduu kadar Bat dnyasna daha fazla ham petrol satmas gerektiini dnrken ve bu yolda almalarn srdrrken, Kremlin fakl dnmektedir. Rusya Enerji Bakanl, daha ziyade Suudi Arabistan ile ibirliine gidilmesi ve uluslararas piyasalarda petrol fiyatlarnn dmesini nleyerek daha fazla gelir elde edilmesi fikrini desteklemektedir.33 Bilindii gibi uluslararas piyasalarda petroln her varili iin oluacak 1 dolarlk fiyat d, Rusya devlet btesinin 2 milyar dolarlk bir gelirden mahrum olmas manasna gelmektedir.34 1998 krizini daha sonra ykselen petrol fiyatlar sayesinde atlatan Rusyann petrol fiyatlarnn dmesini istemeyecei aktr. Hodorkovski bir yandan Rusyann enerji politikasn etkileyebilecek tehlikeli admlar atarken, dier yandan da uluslararas piyasalara almak ve YukosSibnefti bir uluslararas irket haline dntrmek iin aba harcamtr. Bunun iin YukosSibneft hisselerinin yaklak yzde 25-40lk bir ksmnn sat iin uluslararas grmeler srdrmtr. Bu abalar baz evrelerce yurtdna sermaye karl olarak deerlendirilmitir. Ancak bu satn gerekletirilmesi durumunda Hodorkovski, bir yandan irketine gl
32

30 31

Ha'aretz, 6 Kasm 2003. Lilya vedsova, Arest Hodorkovskogo, http://www.carnegie.ru/ru/pubs/media/68278.htm, 30 Ekim 2003. Dimitri Sivyakov, Vlast Boloy Nefti, Ekspert Dergisi, No: 4, 3 ubat 2003. Nikolay Silaev, Krizis Smeynh ennostey, Profil Dergisi, 4 Haziran 2003.

33 34

Sinan Oan, Baku - Ceyhan Policy of Russia between Kremlin and Lukoil, Turkish Daily News, 9 Haziran 2002. Martin Sieff, Yukos Drama No Earthquake in Russia, In The National Interest, 6 Kasm 2003. Manfred Quiring, Putins reiche Kinder verlassen das Land, Welt am Sonntag, 13 Ekim 2003

23

24

RUSYADA SYASET VE OLGAR bir yurtd ortak bulmu olacak, dier yandan ise bu sat sebebiyle elde edilecek scak parayla Rusyadaki iktidar mcadelesinin finansmann salama imkan kazanm olacaktr. Potansiyel mteriler arasnda ExxonMobilin yan sra; ChevronTexaco ve Royal Dutch/Shell irketleri de bulunmaktadr. Bu satn gereklemesi durumunda uluslararas piyasalarda deeri daha da artacak olan YukosSibneft ayn zamanda, Rusyann kaynaklarn en verimli kullanan irket konumundadr. YukosSibneftin ExxsonMobile hisse ihrac haberi Bakan Putinin de dikkatinden kamamtr. Putin bu konu ile ilgili olarak yapm olduu aklamada bylesine byk bir ibirliinin devleti yakndan ilgilendirdiini ve irket yneticilerinin devletin genel politikasn ilgilendiren bylesine stratejik bir konuda Rusya Federasyonu Hkmeti ile danmalarda bulunmas gerektiini belirtmitir.35 Putinin bu aklamalarna ramen ExxonMobil ile grmelerini srdren ve kendisinden son derece emin olan Hodorkovski, Putinin bu uyarsn hafife alarak hkmete ve Kremline bilgi vermek ve izin almak ihtiyac duymamtr. imdi Rusya btesinin en byk gelir kaynan oluturan ve Rus d politikas ierisinde stratejik aralardan birisi olan petrol konusunda, kendisine danlmadan ABD irketlerine satlmas giriimleri elbette ki, Yeltsin dneminde yaplan zelletirmeleri kanunsuz bularak, bunlarn yeniden gzden geirilmesini ve gerekirse Rusada nasyonalizatsiya veya deprivatizatsiya olarak geen milliletirmeye dnlebileceini dnen ve muhafazakar bir kesim olan Kremlin ekibi iin kabul edilebilir bir durum deildir. YukosSibnefte ynelik operasyonlarn ardndan Rusya resmi yetkilileri devletin enerji alanndaki etkinliini ve kontroln artracak abalara giriilmitir. Bu balamada Devlet Bakan Putin 17 Kasmda hkmetle yapt toplantda enerji kaynaklarnn zellikle petroln yurtdna ihracatn kolaylatran ve devletin kontroln azaltan enerji ihracatn dzenleme yetkisinin tekrar hkmete iadesi istemitir. Putinin bu aklamasn yorumlayan Babakan Yardmcs ve Maliye Bakan Aleksey Kudrin bu durumun petrol ihra35

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS cat kotalarn da dzenleyen ve ihra edilen petroln vergilendirilmesine snrlamalar getiren Gmrk Tarifeleri yasasnn kaldrlmas iin hkmetin giriimde bulunaca anlamna geldiini belirtmitir. Mays 2002de Devlet Dumasnda kabul edilen yasada petrole ilikin gmrk vergileri iki ayda bir hkmet tarafndan Rus petrol piyasasndaki ortalama fiyat zerinden yeniden dzenlenerek uygulanmaktayd. Yasaya gre, petrol rnleri benzin, mazot ve motorinden alnacak gmrk vergisinin ham petrole uygulanan gmrk tarifesinin yzde 90dan fazla olmas yasaklanmaktadr. Gmrk tarifesi yasasnda yer olan bu yzde 90lk snrlama Yukosun Dumadaki lobi almalar sonucunda ortaya kmt ve kamuoyunda Yukos dzenlemesi olarak biliniyordu. Hkmet ayrca bte iersinde yaklak yzde 40lk bir pay olan petrol gelirlerinin daha yararl biimde kullanabilmek iin 2005 btesinde petrol fiyatn varil bana 20 dolardan hesaplamay ve fiyat artndan doacak gelirleri ise ayr bir fona aktarmay kararlatrmtr.36 zellikle gvenlikilerin petrol gibi stratejik kaynaklar zerindeki arlklarn daha da artracaklar dnlmektedir. Rusya Savunma Bakan ve Petersburg ekibinin gl yesi Sergey vanov, lkenin stratejik kaynaklarnn daha sk bir ekilde devlet denetiminde tutulmas gerektiini ifade etmitir. vanov, devletin zellikle petrol rezervlerinin idaresinde daha fazla rol oynamasnn nemini vurgulayarak imdiki petrol retiminin Sovyet dnemindeki almalar sayesinde yaplabildiini kaydetmi ve Rus zel petrol irketlerini yeni rezervlerin bulunmasna ynelik ilave yatrmlar yapmadklarn belirtmitir. vanovun bu aklamas Yukossibnefle beraber dier zel irketler zerindeki devlet arlnn artaca beklentilerini glendirmektedir. zetle, gelimeler Yukos olay ile nedeniyle ska gndem gelen ve Putin ve dier st dzey resmi yetkililer tarafndan srekli yalanlanan Rusyada zelletirme sonularnn tekrar gzden geirilmesi konusunun zellikle enerji alannda devletin konumunu yeniden deerlendirilmesi anlamnda tartldn gstermektedir.
36

www.ngv.ru, 7 Ekim 2003.

Nazim Cafersoy, Rusyada Devletin Enerji Kaynaklar zerinde Kontrol Glendirme Giriimleri ASAM Gnlk Kresel Deerlendirme Blteni, 18 Kasm 2003, www.avsam.org

25

26

RUSYADA SYASET VE OLGAR 3.1.4. Petersburg Ekibinin G Mcadelesi Yeltsin dneminde Kremline hakim olan unsur Rus politik terminolojisine Semya yani Aile olarak gemiti ve devlet bu aile bireyleri tarafndan ynetilmekteydi. Putin iktidarnda ise Rus politik hayatnda yaanan bir ok deiiklikle beraber Kremlini yneten ekip de deimi ve tabiatyla Rus politik terminolojisine yeni bir kavram girmitir. Putin Rusyasnda Kremlini yneten ekip artk Piterskii yani Petersburglular olarak anlmaktadr ve bu yeni kavram Ailenin yerini almaktadr. Yeltsin, iktidar Putine devrederken Aileye dokunulmayaca ynnde bir garanti almt. Zaten Putin iktidara geldikten sonra ilk imzalad direktif Yeltsin ve ailesine dokunulmazlk salayan belge olmutur.37 Bir oklarna gre bu dokunulmazlk zrhna sahip Ailenin kapsam ierisinde Yeltsin ekibinden baz st dzey brokratlar ve oligarklar da bulunmaktayd. Gerekten de politikaya karmayan ve Putini eletirmek cesaretini gstermeyen Ailenin brokratik ve oligarik yeleri bugne kadar bu dokunulmazlk zrhna sahip olarak yaamlardr ve Putin de Yeltsine verdii sz bugne kadar baz istisnalar dnda tutmutur. Putinin aile bireylerinin baz yelerine dokunmas yukarda ifade edildii gibi bir istisnadr ve bu istisna ancak Putinin oligarklar ve aile yesi bireyler iin izmi olduu krmz hatt geenler iin uygulanmtr. Rus i politikasnda bugn genel anlamda oligarklar ve zelde YukosSibneft zerinde sren mcadelenin bir ok sebebi olmasna ramen belki de bunlardan en nemlilerinden birisi Silovikler, dier anlamda Petersburg ekistleri ile politikaya karmak isteyen Moskova Ekibi veya Aile arasnda devam eden mcadeledir. Kremlin ynetimi ierisinde iki ekip arasnda uzun sreden beri bir mcadele srmektedir. Oligark-Aile ekibinin politik manada en stnde Devlet Bakanl Ofisi Eski Mdr Valoin bulunmaktayd. Dier yandan tarafsz bir duru sergilemeye alsa da Babakan Mihail Kasyanovu da bu ekibe dahil etmek mmkndr. Oligarklarn byk bir
37

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS kesimi bu ekip ierisinde yer almaktadr. Hodorkovski, Abramovi, Deripaska, Fridman, ubays bunlar arasndadr. Seim srecine giren Rusyada Oligarklara yaplan basklar ve Rus siyasal yaamnn yeniden yaplandrlmas konusunda ciddi bir koalisyon mevcuttur. zellikle bu koalisyonun YukosSibneft, Alfa Grup ve Bazovy Element arasnda daha sk bir hal almas dikkat ekmektedir. Petersburg ekibinin banda bizzat Putinin kendisinin bulunmasna ramen Kremlindeki mcadeleyi Putin ve Yedinnaya Rossiya adna ekibin iki gl ismi gor Sein ile Viktor vanov yrtmektedir. gor Sein, Kremlin aparatnn st dzey yneticisi, eski KGB grevlisi ve Putinin Petersburg Belediyesinde alt dnemden mesai arkadadr. Viktor vanov ise yine Kremlin aparatnn st dzey yneticisi, eski KGB grevlisi ve FSB eski bakan yardmcsdr. Kremlin ierisinde mcadeleyi srdren bu ekibe dardan Petersburg ekibinin dier yeleri destek vermektedir. Bu ekibin en etkin yeleri arasnda iktidar partisi olarak bilinen Yedinnaya Rossiyann yneticisi ve ayn zamanda Petersburgun eski politikaclarndan olan ileri Bakan Boris Grzlov gelmektedir. Savunma Bakan ve eski KGB generali olan Putinin eski alma arkada Sergey vanov ekibin dier gl adamdr. Sergey vanov, bu ekip ierisinde Bakan Putinin en gvendii birka isimden birisidir. Kremlin evrelerinde 2008ed Putinin aday olmamas durumunda Petersburg ekibinin aday olarak Sergey vanovun ismi gemektedir. Petersburg ekibinin beyinlerinden birisini Rus stihbarat Tekilat FSBnin bakan, eski KGB grevlisi ve Putinin FSB bakan iken yardmcs olan Nikolay Patruevdir. Putin iin dier bir gvenilir isim Narkotik Maddelerle Mcadele Komitesi Bakan olan Viktor erkesovdur.38 Bu ekibin en byk finansal gc ise Gazprom Bakan Aleksey Millerdir. Miller, Putinin en yakn adamlarndan birisi ve zellikle de Putinin Bamsz Devletler topluluu (BDT) politikalarnda Gazpromu d politika arac olarak kullanan baarl bir brokrattr. Dimitri Kozak ile grevden alnan Valoinin yerine atanan Dimitri Medvedev ekip ierisinde yldz parla38

lya Bulavinov, 'Koloda RossiskoY Federatsii', Vlast Dergisi, 10 Kasm 2003.

Aleksey Elekseyevi Muhin, Piterskoe Okrujenie Prezidenta, Moskova 2003, s. 7.

27

28

RUSYADA SYASET VE OLGAR yan dier brokratlar oluturmaktadrlar. Devlet Bakannn ynetim oifisindeki isimlerden Vladimir Kojin, Ekonomik Kalknma ve Ticaret Bakan German Gref, Maliye Bakan Aleksey Kudrin, Salk Bakan Yuri evenko ve iadam Leonid Reyman ekip ierisinde Putine yakn olan isimler arasndadr. Bu ekip ierisinde Rusada Siloviki39 olarak da adlandrlan gvenlikiler olduka etkindir. Gvenlikilere Petersburg ekistleri de denilmektedir. Petersburg ekistleri ile oligarklar arasnda Rusyann politik gelecei zerinde mcadele yaplmaktadr. Petersburg ekibi ve Siloviklerin bu mcadelede yeterince gc olmasna karn gerekli maddi kaynaklar bulunmamaktadr. Oligarklar ise maddi kaynaa sahip ancak devlet st kademesinde ynetim mekanizmasna etki konusunda yeterince gl deillerdir. Petersburg ekibi ve Siloviklerin etkisi altnda bulunan baz devlet oligark ve/veya bu ekibe biat eden baz oligarklar mevcuttur. Gazprom Bakan Aleksey Miller, Lukoil Bakan Vahit Alekperov ve Transneft gibi kamu irketleri veya devletin kontrolnde olan irketler, Moskova Belediye Bakan Yuri Lujkov gibi gcn korumak iin bu ekip ierisinde yer alan politoligark ile zel sektrde olmasna ramen srann kendisine geleceinden korktuu iin iktidar partisi Yedinnaya Rossiyann 5 Temmuzdaki kongresinde boy gstererek iktidara sizinleyim mesaj veren Vladimir Potanin gibi oligarklar bunlar arasndadr. ktidar-Oligark mcadelesi ierisinde devlet tarafndan bu oligark kurum ve/veya kiiler etkin birer silah olarak da kullanlmaktadr.40 Aslnda Petersburg ekibi tam bir dayanma ruhu ile hareket etmektedir. Hemehrilik duygusu bu ekip ierisinde olduka gelimitir ve kadro seiminde nemli gstergelerden birisidir. Putinin kendisiyle yaplan sylei sonucu yazlan kitap olan Ot Pervogo Litsa kitabnda Petersburgluluk mile ilgili olarak u ilgin aklamada bulunmutur: Moskovay sevmediim sy39

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS lenemez sadece olarak Petersburgu daha ok seviyorum. Moskova kesinlikle bir Avrupa ehridir. Onun kendi sorunlar vardr. Ancak burada hayat btn cokusuyla devam etmektedir. tiraf etmek gerekir ki, Petersburg bykehir deildir ama politik bir ehirdir.41 te bu cmlelerle Putin Petersburgun Rusyann artk politik bakenti olduunu ve daha uzun yllar Petersburg ekibi ile beraber Petersburgun da daha uzun yllar Rusyann geleceinde sz sahibi olacan gstermitir.

40

Rusada Siloviki olarak adlandrlan gvenlikiler; Putinle beraber iktidarda arlklar giderek artan istihbaratlar (FSB), generaller ve dier i gvenlik elerinin st dzey yneticilerinden olumaktadr. Bu grup Petersburg Ekibinin brokratik kesimi ile koalisyon halindedir. Sinan Oan, Putinin Oligariyi Milliletirme abalar: Yukos Olay, Stratejik Analiz, Aralk 2003, S. 44, ss-17-31.

41

Boris Mazo, Piterskie Protiv Moskovskih, Eksmo Yaynevi, Moskova 2003, s. 21.

29 1

30 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Maliye Bakan Aleksey Kudrin, Duma st Kanad Sovyet Federasyonu Bakan Sergey Mironov, Trkiyedeki Saytayn muadili olabilecek otnaya Palata Hesaplama Odas Bakan Sergey Stepain gibi isimler bu gruba destek veren ve ekiple beraber hareket eden gler arasndadr. Rusya Basavcs Vladimir Ustinov ekibin vurucu glerinden birisidir ve soruturmalar bizzat yrtmektedir. Hesaplama Odas ve Rusya Basavcl Putin iktidar ile beraber balayan oligark mcadelesinde en nemli iki enstrman oluturmaktadr.42 Dier yandan 2000 ylnda Putinin iktidar devralmasndan itibaren bugne kadar Petersburgdan 2 binden fazla st dzey ynetici ve brokrat Moskovaya gelerek lke ynetiminde ve brokrasi kademelerinde kilit noktalarda grevler almlardr ve Petersburg ekibine brokratik aamalarda destek vermektedir.43 Her iki kesim ierisinde de ayrca i gruplamalar mevcuttur. Oligarklarn sindirilmesine ynelik balatlan sre Putin sonrasn dizayn etmeye ynelik bir nevi erken hesaplamadr. Ancak gzden karlmamas gereken ok nemli bir ayrnt bulunmaktadr. 2008de Putinin bakanlk sresi dolacaktr ve Putin hukuksal olarak nc defa aday olamayacaktr. Ancak Putinin o dnem reytinginin halen yksek olmas durumunda herhangi bir gereke ile nc defa aday olmayacann garantisi yoktur. Burada Beyaz Rusyann Rusya Federasyonu ile birlemesi yeni bir devleti ve hukuksal dzeni ortaya karr ki, bu da Putin iin hukuksal engelin alarak nc defa aday olmasnn nn aabilecektir. Rusyada iki kesim arasnda sren mcadeleyi sadece politik veya ekonomik sebeplerle snrlamak doru olmayacaktr. Bu mcadelenin i politik ve ekonomik sebepleri olduu gibi uluslararas sebepleri de bulunmaktadr. imdilik bu mcadele YukosSibneft zerinde younlamtr. YukosSibnefti kontrol altna alma mcadelesinde Petersburg Ekibi ile ABD&srail Ekibi arasnda ciddi bir mcadele yaanmaktadr. Bu mcadele gstermektedir ki, YukosSibneft olay ve devam eden mcadele sadece parasal veya
42

PUTNN EVRESNDE YER ALAN PETERSBURG EKB VE OLGARKLAR

43

Valeriy Federov, Avtandil uladze, Epoha Putina, Tayn i Zagadki Kremleyovskogo Dvora, Eksmo yaynevi, Moskova 2003, s. 334. Piterskie Protiv Moskovskih, Kto Kogo?, Megepolis-Ekspress, No: 34, 25 Austos 2003.

31 1

32 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR sadece politik sebeplerle yaplmamaktadr. Bu mcadele ok daha geni ve girift bir mcadelenin su yzne km grntsdr. Her iki kesim de birbirini tehdit olarak alglamaktadr. Bu tehdit alglamas Petersburg ekibi iin zaman zaman izofrenik bir hal almaktadr. Bu konuda basnda oligarklarn darbe yapacaklarna dair yazlar kmakta Kremlin evrelerinde bu konuda ciddi raporlar hazrland ifade edilmektedir.44

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

IV. BLM 4. HODORKOVSKNN TUTUKLANIININ ETKLER 4.1. Kremlinde Deprem Hodorkovskinin tutuklanmas ve YukosSibneft ounluk hisselerine devlet tarafndan el konulmas Rus i politikasnda da adeta bir deprem etkisi gstermitir. Siloviklerin ataklarna karn oligarklar savunan ve liberal ekonomi taraftar olan Devlet Bakanl Ofisi Mdr Aleksandr Stal'evi Voloin, Hodorkovskinin tutuklanma kararn yanl bularak istifa etmi ve yerine yardmcs Dimitri Medvedev atanmtr. Bakan Putin aslnda Aleksandr Voloinin istifasnn 2000 ylndan beri gndemde olduunu syledikten sonra Voloini ok terbiyeli ve akl banda birisi olarak tanmlamtr. stifasndan sonra devlet bakanndan byle ho szler duymak Kremlinin btn srlarna haiz olan Voloinin kar tarafa geerek iktidara kar radikal sylemlerde bulunmasn engellemek iin atlm bir adm olarak deerlendirilebilir. Kremlin'in arkasndaki asl gler arasnda gsterilen ve Rusya'nn ynetim piramidinde nc adam olarak grlen 47 yandaki Voloin, liberal reformlardan yana grleri ve i dnyasnn karlarn savunmasyla ta34 2

44

z Doklada v Rossii Gotovitsya Oligarhiceskiy Perevarot, Vlast Dergisi, 14-20 Temmuz 2003.

33 1

RUSYADA SYASET VE OLGAR nnmaktayd. Rus politik evrelerinde Putini yaratan adam olarak tanmlanan Voloinin istifas Kremlinde devam eden mcadelede Siloviklerin baars olarak kabul edilebilir. Kremlin'in bu anahtar figrnn istifa etmesi veya buna zorlanmasn Maliye Bakan Aleksey Kudrin, Yeltsin ynetiminden kalan Bizans dneminin sonu olarak tanmlamtr.45 Gerekten de Voloin Kremlinde Yeltsin dneminden kalan en nemli siyasi gt. Ancak Voloinin yardmcs Vladislav Jurevi Surkov ve gor uvalovun Kremlinde kalmaya devam etmesi ve hatta Kremlindeki sorumluluk alannn bir miktar ykseltilmesi bu sayfann daha kapanmadn gstermektedir. Aleksandr Stal'evich Voloinin istifasyla yerine daha nce yardmcs grevinde bulunan Dimitri Medvedevin atanmas ve onun yardmcl grevine de Dmitri Kozakn getirilmesinin son dnemlerde ynetimde arl giderek artan gvenlikilerin Rus sermayesine ve yabanc sermayeye verdikleri devleti grntsnden kurtulmak amac tad dnlmektedir. Zira, Dmitri Medvedev beklentilerin aksine FSB kkenli deildir ve liberal grleri ile bilinmektedir.46 Bylece ekibe liberal grl kiilerin de alnmasyla Kremlin ekibi grnt yenilemek istemitir. Rusyada Silovikiler ve Oligarklar arasnda Rusyann gelecei zerinde ok ciddi bir mcadele yaanmaktadr. William Safirein47 de dedii gibi bu mcadele, sava zamannda ran veya Irak arasnda bir tercih yapmak gibidir ki, bu mcadeleden her iki taraf da ciddi zarar grecektir. Ancak fillerin bu dansnda en fazla zarar gren yine fakir ounluu oluturan Rus halk olacaktr. 4.2. YukosSibnefte stifa: Yeni Bakan Kukes Vergi karmak ve resmi evrakta sahtecilik yapmak da dahil 7 ayr sutan gzaltna alnan, ve 1998 ylndan beri YukosSibneft irketinin Ynetim
45

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Kurulu Bakan olarak grevini srdren Hodorkovski, 3 Kasm 2003 Pazartesi gn meydana gelen gelimeler karsnda tutuklu bulunduu Matrosskoy Tiiny (Denizci Sessizlii) isimli tutukevinden yazl bir aklama yaparak YukosSibneft petrol irketinin Ynetim Kurulu Bakanlndan ayrldn kamuoyuna duyurmutur.48 Hodorkovski yapt aklamada dnya ekonomisine yn veren bir enerji irketi kurmay dlediini, ancak son gnlerde yaanan gelimeler sonucu bu planlarndan vazgemek zorunda kaldn bildirmitir. Hodorkovski ayrca, yneticilerin, YukosSibneft'in kresellemeye uygun grevini yerine getirmeyi baaracaklarna inandn belirtmitir. Hodorkovski, bundan sonra YukosSibneft'e bal bir kurulu olan "Ak Rusya Cemiyet" isimli bir sivil toplum kuruluunda alacan ve Rusya'da sivil toplumun ve demokrasinin glenmesi iin aba gstereceini ifade etmitir. Hodorkovskinin, 3 Ekimde YukosSibnetfin bakanlndan istifasnn ardndan YukosSibneftdeki dier ynetim kurulu yesi olan ABD vatanda Semen Kukes bu greve getirilmitir. Hodorkovskinin yerine zellikle ABD vatanda olan birisinin getirilmesi bu dnemde anlamldr. 4 Ekimde bu grevi devralrken bir basn toplants dzenleyen Semen Kukes, YukosSibnetfin dnyann en byk petrol irketlerinden birisi olarak almalarn bu alanda yrteceini ve politikaya bulamayacan bildirmitir. Kukes grevinin YukosSibnetfin verimli bir ekilde almasn salamak olduunu bildirmitir.49 phesiz ki, Kukesin bu aklamalar piyasalar sakinletirmek amalyd ve Kremlin evrelerine anlaabiliriz mesaj nitelii tamaktayd. Ancak, bu belirsizlik ortamnn devam etmesi ve Kremlinden geri adm atlacana dair hibir iaretin gelmemesi Kukesin bu abalarnn baar ansn azaltmaktadr. Semen Kukes ABD vatandadr ve bylesine sancl bir dnemde Kremlinin basklarn bir ABD vatandann gs germesinin daha kolay olaca hesaplanarak bu greve getirildii dnlmektedir. Ancak Kukes ile beraber YukosSibneft ynetimine giren ABD vatanda says bulmutur. Bu durum Kremlinin houna gitmemektedir. Ku48 49

46 47

Nick Paton Walsh, Andrew Osborn, Russian prosecutors put Abramovich in their sights, The Guardian, ngiltere, 04 Kasm 2003. 'Oktjabrskiy Perevorot', Profil Dergisi, No: 41 (360), 3 Kasm 2003. William Safire, Siloviki Versus Oligarchy, The New York Times, 5 Kasm 2003.

Mihail Hodorkovskiy Yukos Ynetim Kurulu Bakanlndan stifa Etti RBC, 04 Kasm 2003. Anna Skornyakova, Yukosom Budet Rulit Amerikanets, Nezavisimaya Gazeta, 5 Kasm 2003.

35

36

RUSYADA SYASET VE OLGAR kesin bu greve getirilmesinin bir dier manas da irketin mevcudiyetini devam ettirecei ve ExxonMobil gibi muhtemel alclarla sat grmelerinin devam ettirileceidir. Zira Kukes, daha nce grev yapt TNK petrol irketinin ngiliz BPye satndan nemli tecrbelere sahiptir. Kukes, YukosSibneftin eski Bakan Mihail Hodorkovskinin istifa etmesinden sonra ynetim kademelerinde de bir deiiklik olmayacan ifade eden Kukes, Hodorkovskinin YukosSibnefte tekrar dnmeyi planlamadn ifade etmitir. YukosSibneft iin yeni bir isim olmayan Semen Grigorevi Kukes, 1946 yl Moskova doumludur. Rus asll olan Kukesin ei Amerikaldr. 1969 ylnda Moskova niversitesi Kimya Teknik Enstits mezunudur ve 1977 ylnda master derecesi almtr. Kukes, 1977 ylnda Amerika Birleik Devletlerine giderek, 1977-1979 yllarnda Rice niversitesinde almaya balamtr. 1979da Amerikan Phillips Petroleum irketinde teknik konulardan sorumlu ynetici olarak almtr. 1986da ise Amaco irketinde yine teknik konulardan sorumlu ynetici olarak atanmtr. Amaco Eurasiann bakan yardmcs olarak 1995de Moskovaya dnen Kukes, daha sonra Yukostan ald teklif zerine bu irkette bakan yardmcs olmutur. 19961998 yllar arasnda Yukosun bakan yardmcs olarak grev yapan Kukes, daha sonra TNK petrol irketine bakan olmutur. TNK hisselerinin yzde 50sini ngiliz BPye satnda nemli bir rol oynayan Semen Kukes, Haziran 2003de yeniden YukosSibnefte geri dnm ve ynetim kurulu yeliine atanmtr. Semen Kukes 1998 ylnda TNK petrol irketinin bakan iken Central European Economic Reviewde Avrupann en iyi yneticileri arasnda Top 10 ierisinde gsterilmitir.50 Yaanan gelimeler ve Hodorkovskinin YukosSibnetfin bakanlndan istifas phesiz ki, gizli pazarlklarn ve bir manevrann neticesidir. 4.3. Uluslararas Tepkiler ve Giriimler Hisselerinin yzde 50ye yakn bir ksmn ExxonMobile satma planlar yapan ve bu global piyasaya gl bir ekilde kma planlar yapan Yukos50

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Sibneftin piyasalarda biraz deer kaybetmesine sebep olabilecek durumlarn yaratlmasna bu pastadan pay almak isteyen Bat, balangta tepkisiz kalmtr. Fakat, gelimelerin beklentilerin ok tesine gemesi ve kantarn topuzunun fazla karlmas Batdan itirazlarn gelmesine sebep olmutur. Bat, Berezovski ve Gusinski ile balayan ve Hodorkovski ile devam eden oligarklar operasyonunun dier iadamlarn da kapsayp kapsamayaca, ne zaman ve nasl neticelenecei konusunda ciddi endieler tamaktadr. YukosSibneft olayna Batnn tepkisi farkl olmutur. Burada iki ayr Batdan ve iki farkl yaklamdan sz etmek mmkndr. ABD bu konuda Bakan Putini ciddi bir ekilde eletirirken, AB lkelerinden st dzey ve dorudan Bakan Putini hedef alan eletiriler gelmemitir. zellikle Almanyada muhalefet partileri, Babakan Schrder'den Rusya Devlet Bakan Putin'in eenistan ve Yukos olayyla ilgili rotasn aka eletirmesini talep etmektedirler. 6 Kasm 2003de Romada yaplan AB-Rusya diyalog toplantsnda konu gndeme gelmitir.51 Toplant sonras basn temsilcilerinin bu konudaki sorularn yantlarken talya Babakan Berlusconi (kendisi de talyan oligark saylabilir) bu konuda Putine destek verirken, Putin, yapm olduu bir aklamada birka yl ierisinde milyarlarca dolar kazananlardan bunun hesabnn sorulacan ancak, her eyin kanunlar erevesinde yaplacan sylemitir.52 talya Babakan ve AB Dnem Bakan Berlusconinin eenistan ve Yukos konusunda Rusya ynetimin desteklemesine kar AB Komisyonu bu tutumun sadece Berlusconinin ahsi gr olduunu aklamtr.53 Eskiden Rusya Bat grmelerinde eenistan, Dnyesteryan v.b gibi sorunlar hep grme masasna getirilirken imdi Hodorkovski sorunu da bu listeye eklenmi ve saylan dier sorunlarla beraber anlmaya balanmtr.
51

52 53

Vedemosti, 3 Temmuz 2000.

Julija Petrovskaya, Andrey Terehov, Evropejskie Lideru Zadadut Vladimiru Putinu Voprosu po Vsem Chuvstvitel'nm Dosye, Nezavisimaya Gazeta, 6 Kasm 2003. Rus ORT Tv Kanal Vremya Haberler Program, 6 Kasm 2003. Svetlana Babayeva, Sblijenie Rossii c Evropay Mojet Zamedlitsya, zvestiya Gazetesi, 10 Kasm 2003.

37 1

38 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR ABD Dileri Szcs Richard Boucher, yasalarn uygulamasna saygl olduklarn, ancak son gelimelerin yasalarn sadece belirli insanlara ynelik uygulandna dair sorular gndeme getirdiini sylemitir. Boucher, Bu davada yasalarn hkimiyeti kuralnn olumsuz ileyecei endiesi tayoruz demitir. ABD Savunma Bakan eski Yardmcs Richard Perle ise, Rusyay G-8den ihra etmeyi teklif edecek kadar ileriye gitmitir. Yahudi gn engelledii iin Moskovay Jackson-Vanic dzenlemesiyle cezalandran ABD ile Rusya arasnda imdi Yahudi kkenli Hodorkovski olay ile yeni bir sorun yaanabilir. Zira Rusyann Hodorkovskinin tutuklanmasn eletiren Washingtona yant ok sert olmutur. Rus Dileri Bakanl szcs Yakovenko, Washingtonn Hodorkovski olayyla ilgili patavatsz ve saygsz aklamalarda bulunduunu sylemitir. Yakovenko, insan haklarn ihlal eden tarafn, Irak ile Guantanamo ssnde, yzlerce El Kaide ve Taliban phelisini yarglamadan hapiste tutan ABD olduunu kaydetmitir.54 Aslnda demokrasi asndan ok ilgin bir zaman diliminden geilmektedir. ki byk devlet ve iki byk oligarkn ayn anda gndeme geldii bu dnemde iki ayr demokrasi ve iki farkl netice ortaya kmaktadr. ABDnin en byk oligarklarndan birisi olan milyarder George Soros, sahip olduu kapitalin bir ksmn politikalarn beenmedii George W. Bushun yeniden bakanla seilmemesine adad bir zamanda ABDde bu davranndan dolay ne hapse girmekte ve ne de her hangi bir baskya maruz kalmaktadr. Ancak dier yandan Rusyada politikaya biraz heves gsteren Mihail Hodorkovskinin politika ak kendisine pahalya malolmaktadr. Politkaya ilgi gsterdii iin tutuklandna dair herkesin zerinde ortak fikir birliine vard Hodorkovskinin dt durum ile bulunduu lkenin demokrasi seviyesi arasnda herhalde dorudan bir iliki ortaya konabilir. Aadaki fkra bu durumu iyi bir ekilde ortaya koymaktadr. Souk Sava yllarnda yle bir siyasi fkra anlatlrd: Bir Amerikal ile bir Rus, kimin lkesinde daha fazla hrriyet var, tartmasna giriirler. Ame54

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS rikal yle der: 'Beyaz Sarayn nnde dikilip avazn kt kadar Ronald Reagan aptaln biridir diye barsan kimse senin klna bile dokunmaz.' Rus cevap verir: Bizde de durum hi farkl deil. k Kzl Meydana, bar, Ronald Reagan aptaln biridir diye. Bak bakalm, sana karan olacak m? Rusyada maalesef demokrasi dzeyi istenilen seviyeye eriememitir. Hakl da olsa haksz da olsa, ynetimi eletirebilmek demokrasinin vazgeilmez esidir. Bunu hala idrak edemeyen eski zihniyet, giriteki fkrada olduu gibi ABDyi eletirmeyi tercih etmektedir. Hodorkovskinin tutuklanmasnn ardndan Rusya iinden ve dndan eitli kurululardan tepkiler gelmitir. Bu kurululardan uluslararas alanda etkin olan Amnesty International Hodorkovskiyi siyasi dnce sulusu olarak grdklerini aklamtr.55 Ayn ekilde Sorosda Putin'i devlet kapitalizmi yapt gerekesiyle sert bir dille eletirmitir. Hodorkovskinin siyasi dnce sulusu olduunu belirten Soros, Bakan Bushun, Bakan Putini arayarak ona doru yolda olmadn bildirmesi gerektiini ifade etmitir.56 Rusya ierisinde ise eitli siyasi partiler Hodorkovskinin tutuklanmasn sert bir ekilde eletirmilerdir. Yabloko Partisi lideri Grigory Yavlinski Rusyada tedavi yntemi hastaln kendisinden daha kt durumdadr ifadesiyle aslnda Rusyada yaananlar ok ince bir slupla zetlemitir. 4.4. Hodorkovskinin Tutuklanmasnn Rus Politikasna Etkileri Hodorkovskinin tutuklanmas seimler ncesi Rusyada politik dengeleri bozacak ve g dalmn yeniden dzenleyecek niteliktedir. zellikle kontrol altndaki i medyann oligarklara kar tutumlu yaynlar ve halkn zaten bilinen byk sermayeye kar olumsuz tutumuyla birlemesi 7 Aralk seimlerinde Putinin partisi olarak bilinen Yedinnaya Rossiya Partisinin konumunu glendirmi ve Hodorkovskinin maddi olarak destekledii rakip partiler ile mcadelede ansn artrmtr. Bu oy kaybnn zellikle semen
55 56

2001de Kondolize Rice ile ABDde gren, sk sk ziyaret ettii ABD Kongresinde iyi dostlar bulunan ve son olarak da Bushun Moskova ziyereti srasnda Enerji Bakan Spencer ve Bush ile gren, ayn zamanda arkasnda gl Yahudi lobisi destei bulunan Hodorkovskiyi ABDnin savunaca ve bu tutuklamay kolaylkla kabel etmeyecei dnlmektedir.

Manfred Quiring, Kreml hetzt gegen neues Yukos-Management, Die Welt, 6 Kasm 2003. Gerald Nadler, Soros Condemns Oil Magnate's Detention, The Washington Post, 13 Kasm 2003.

39 1

40 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR ounlu byk sermayeye olumsuz bakan ve YukosSibneft tarafndan finanse edildii anlalan Komnist Partisinde yaanaca dnlebilir. Hodorkovskinin en ok destekledii iki parti olan liberal Yabloko ve SPS partileri bu kriz ncesinde Bakan Putini gerektiinde destekleyen partilerdendi. Ancak, bu tutuklanma hadisesinden sonra her iki partinin de Bakan Putinle ilikileri giderek ktleme trendine girmitir. Dier yandan seim srecine girilen Rusyada Hodorkovskinin destekledii Yabloko ve SPS partileri arasnda oktandr rafa kaldrlm olan iki partinin birlemesi tekrar gndeme gelmitir. 5 Kasm 2003te SPS e bakanlarndan Anatoliy ubays, Yabloko Partisi Bakan Grigory Yavlinskiye bir mektup yazarak birleme prosedrnn bir an nce balatlmasn arzuladklarn belirtmitir.57 Ancak Yavlinskinin olumsuz tavr birleme konusunun daha zamana ihtiyac olduunu gstermitir. Rus i politik yaam ve i dnyas iin ok byk bir hadise olarak grlen tutuklama Rusyada iktidar ile i oligarisi arasndaki ilikilerde yeni bir dnemi balatacak niteliktedir. Hodorkovskinin tutuklanmas hususunda Bat analizcilerinden farkl olarak Rusyadaki analizciler ve i evrelerindeki uzman elitler Putinden ziyade Hodorkovskiy sulamay yelemilerdir. Dier yandan oligarklar bu konuda biraz da bask olmas sebebiyle sessiz kalmay tercih etmilerdir. Ancak oligarkalarn 2000 yl ortalarnda Kremlin ile imzaladklar Centilmenlik Anlamasn bozduu gerekesiyle Hodorkovskiye kar bir kzgnlk ierisinde olduklar ifade edilmektedir.58 Ancak buna ramen oligarklarn Hodorkovski ile dayanmas devam etmektedir. Rusyann Oligarklar Sendikas olarak bilinen, Rusya Sanayici ve adamlar Birliinin (RSPP) Bakan Putin ile grmesinin ardndan yaplan seimlerde Hodorkovski YukosSibneft bakanlndan istifa etmesine ramen bu kurumun ynetim kurulu yeliine yeniden seilmitir. 328 bin yesi olan RSPPnin Bakan Arkadi Volski, Hodorkovskinin neden yeniden seildii ynndeki soru zerine Hodorkovskinin daha yarglanmad ve kesinle57 58

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS mi bir hkmnn olmadn belirterek imdilik susuz olan Hodorkovskiyi sememizden daha doal bir ey olamaz demitir.59 Savclktan yaplan aklamada Hodorkovski'nin vergi karma dahil 7 deiik sutan yarglanacan belirtilmesine ramen, bu operasyonun daha ok politik motifler tad dnlmektedir. Zira Hodorkovskinin tutuklanmasyla e zamanl olarak YukosSibneftin destekledii parti olan Yabloko partisinin seim merkezinde de, YukosSibneftle ilgili olarak soruturma balatlmtr. Bu operasyonlar, seim srecine giren Rusyada halk geneli tarafndan desteklenmesine ramen, Rus i politikasnda beklenmedik gelimeler dourabilir.

RTR Planeta, Vesti Program, 5 Kasm 2003. Jason Bush, Can Putin Contain The Fallout?, Business Week, 14 Kasm 2003.

59

Nikita Dmiriev, 'Hodorkovskiy Pereizbran v Pravlenie RSPP', Utro, 14 Kasm 2003.

41

42

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS nomik sisteminde devam eden ve adeta Rusyada burjuvazinin milliletirilmesi srecine dnen bu operasyonun sadece YukosSibneft ile snrl kalmayaca ve Kremlinin el koyduu YukosSibnefti sindirmesinin ardndan srann dier oligarklara da gelecei dnlebilir.

V. BLM 5. YUKOSSBNEFT OPERASYONUNUN RUSYA EKONOMSNE ETKLER 5.1. Yukos Operasyonunun Ekonomik Faturas YukosSibneft olay sadece Rus politik sisteminde deil ayn zamanda Rusya ekonomisinde de adeta bir deprem yaratmtr. Mihail Hodorkovski'nin tutuklanmas ve ardndan YukosSibneft ounluk hisselerine el konulmas sonucu Rusya Menkul Kymetler borsasnda bata YukosSibneft hisseleri olmak zere bir ok irket hissesinde ciddi dler yaanmtr. Rusya borsas yzde 15 civarnda deer kaybederken, Rus Euro tahvilleri de sata gemitir. lk gn YukosSibneft hisseleri yaklak yzde 20 deer kaybetmitir. Bir baka ifadeyle YukosSibneft'in piyasa deeri 5.6 milyar dolar dmtr ve bu d devam etmektedir. Rus Borsas Mays 1999'dan bu yana en yksek oranl gnlk dn yaamtr. Rus Borsas'nda hzl dler nedeniyle ilemler durdurulmu, Ruble Dolar karsnda hzla deer kaybetmitir. Dnyann drdnc byk irketi olan ve ayn zamanda ismi Tpra almak isteyen irketler arasnda geen Yukossibneft irketi sebebiyle Hodorkovskinin tutuklanmas Trkiyeyi de etkilemi ve Tpra hisseleri yzde 6.5 deer kaybetmitir. Rus politik ve eko43

Rusya ekonomisinin bugnk durumuna ve iktidar-oligark ekimesine bakldnda bunun Rus sermaye yapsna son derece olumsuz yansd grlmektedir. Rusya Merkez Bankas verilerine gre Temmuz-Eyll 2003 dneminde dier bir ifadeyle YukosSibneftin ortaklarndan Platon Lebedevin tutuklanmasnn ardndan Rusyadan yurtdna sermaye ka rekor seviyeye ulaarak 7,7 milyar dolar olmutur.60 imdi Platon Lebedev ile kyaslanamayacak lde byk bir figr olan Hodorkovskinin tutuklanmasyla yurt dna sermaye kann pik noktasna ulaaca hesaplanmaktadr. Dier yandan uluslararas derecelendirme kuruluu Standart&Poor's Yukos olaynn ardndan sermaye kann lkenin derecelendirmesini olumsuz etkileyecei uyarsnda bulunmutur. Bu sermaye kann aslnda son derece olumlu sinyaller veren Rusya ekonomisindeki iktisadi gerekelerden ziyade politik gerekelere dayand dnlmektedir.
60

Katja Tichomirowa, Sonderkommando Durchsucht Yukos Zentrale, Berliner Zeitung, 7 Ekim 2003.

44

RUSYADA SYASET VE OLGAR Uzmanlar bu ka YukosSibneft olay ile ilikilendirmektedirler. Bu konu Putinden farkl olarak Rusya Babakan Mihail Kasyanovu son derece rahatsz etmekte ve Kasyanov bu durumun Rusyaya yabanc sermaye giriini olumsuz etkileyeceinden endielenmektedir. Kasyanov bu endielerini dile getirirken Rusya basn aslnda srann Kasyanova geldiini bildirmektedirler. YukosSibnefte kar yrtlen soruturmalar Bat medyasnda dikkatle izlenmektedir. Bu olay karsnda Bat medyas Hodorkovskiyi demokrasi ve serbest pazarn savunucusu olarak grmekte, Putin ekibi ise Rusyann uluslararas imajna zel sektre bask yaparak zarar veren bir grnt oluturmaktadr. 1998'deki krizin etkisini, yksek petrol fiyatlarnn da yardmyla ksa srede atlatmay baaran Rusya, uzun sredir istikrarl bir yola girmi grnyordu. Ancak, imdi Rusya'daki finansal evreler ve danmanlk kurulular yetkilileri, Hodorkovski'nin tutuklanmasnn uluslararas yatrmclarn Rusya'ya kar zaten az olan gvenini sarsaca ynnde birlemektedirler. 5.2. Oligark Operasyonlarnn Ekonomik Felsefesi Oligark operasyonlarn yrten Kremlindeki devleti kanat ile Sovyetler Birlii dnemi zlemi ile yaayan Rus halknn fakir ounluu Rusyadaki oligark avn olumlu karlarken aslnda yabanc sermayeye de pek scak bakmamaktadrlar. Bu sebeple Sovyet mentalitesini hala terketmemi bu kesim iin yabanc sermayenin kaabilecei endiesi ok da geerli bir sebebi oluturmamaktadr. Sovyet nomenklaturas mantyla hareket eden bu kesim ksa vadede pek farkna varmasa da, orta ve uzun vadede Rusya, bu tr krizlerin faturasn ok ar deyecektir. Zira dev hammadde kaynaklarna sahip olan Rusya iin yabanc sermaye, yabanc teknoloji ve i mentalitesi Rusyann bu gn her eyden ok ihtiya duyduu ve yarn da bugnknden daha ok ihtiya duyaca en nemli yaam kaynaklarndan birisidir.
45 1

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Hodorkovskiye istinat edilen sular dier iadam/oligarklar iin de aynen istinat edilebilir ve dolaysyla da hadiseye bu l ile yaklald takdirde lkede bir tek iadam bile kalmayabilir ve hepsinin de Hodorkovski gibi u an gzaltnda olmas gerekir. Dolaysyla Hodorkovskinin sadece kendisine istinat edilen ekonomik sulardan dolay tutuklanmad ve politik motiflerin ok gl ekilde kendisini gsterdii grlmektedir. Hodorkovskinin Rusya Basavclnn iddia ettii gibi 7 ayr sutan hkm giymesi gerekiyorsa ortada yanl giden bir eylerin olduu muhakkaktr. Zira Hodorkovski ve YukosSibneftin bu sular tek bana ilemesi mmkn deildir ve brokrasiden hem de st dzey bir yardm grmesi gerekir ki, bu da Hodorkovski ile beraber bu kiilerin de tutuklanmasn gerekli klmaktadr. Ancak bilebildiimiz kadaryla Rusya Basavcl imdiye kadar hibir brokrat tutuklamamtr. Putinin oligarklar operasyonunu destekleyen Rus halknn ounluu Hodorkovskinin tutuklanmasn ilahi adalet olarak grmektedir. Ancak halk Hodorokvski'nin kendisine isnat edilen onca suu brokratlarn yardm olmadan ileyemeyeceine inanmaktadr. 4,5 milyar dolar vergi deyen YukosSibneftin vergi karma gibi bir sutan yarglanmas da baka bir ilgin durumu oluturmaktadr. Reformcu grleri ile bilinen Hodorkovski, hkmeti ve brokratlar eletirmekten hi ekinmemitir. Bir syleisinde Rusyann beceriksiz brokratlar yznden milyarlarca dolar kaybettiini, bu brokratlarn dillerinin kemiinin olmadn ve bu brokratlar dinlemek yerine onlar kovmak gerektiini ifade etmitir.61 YukosSibnefti dier irketlerden ayran, onun sadece dnyann drdnc byk irketi olmas deil ayn zamanda Rusyada demokrasinin yerlemesi ve brokrasinin effaf olmas iin ok byk aba sarfetmitir. Son olaylar, Trkiye'de olduu gibi Rusya'da da ekonomi ile siyaset arasndaki ban ne kadar gl olduunu ortaya koymutur. Peki, Rusyada61

Dimitri Sivyakov, Vlast Boloy Nefti, Ekspert Dergisi, No: 4, 3 ubat 2003.

46 2

RUSYADA SYASET VE OLGAR ki Hodorkovski olay ile Trkiyedeki Uzan davas arasnda bir paralellik kurulabilir mi? Kanaatimizce kurulabilir. Zaten Rus medyas da zaman zaman byle paralellikler kurmaktadr. Rus medyas; nsana yle geliyor ki, Uzan, genel bir Rus oligark tipidir. Rastgele bir oligark deil, iktidara sadk olmayan veya sadk olmadndan phelenilen oligark tipi ifadelerini kullanmtr.62

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

VI. BLM

6. YUKOSSBNEFT OPERASYONUNA RUS HALKININ BAKII 6.1. Rus Halknn Oligarklarla lgili Dncesi Rusyada kamuoyu ve Kremlin gndemini uzun sreden beridir igal eden ve uzunca bir sre daha megul edecee benzeyen oligarklar konusu ile ilgili Fond Obestvennoye Mneniya isimli kurulu tarafndan yaplan kamuoyu yoklamalar neticeleri aada verilmitir. 24 Temmuz 2003te Rusya genelinde yaplan kamuoyu aratrmalarnda Rus halkna sorulan Rusyann en byk oligark sralamasnda aadaki tabloda da grlecei gibi ilgin bir durum ortaya kmtr. Zira, Berezovski hala bu listedeki lider konumunu srdrmektedir.

62

Kommersant, 19 Austos 2003.

47

48

RUSYADA SYASET VE OLGAR

Kamuoyu Yoklamalarna Gre Oligarklarn Listesi 1988 Yl Sralamadaki 2000 Yl Sralamadaki 2003 Yl Sralamadaki Oran % Yeri Oran % Yeri Oran % Yeri B. Berezovski R. Abramovi A. ubays V. Gusinski M. Hodorkovski V. ernomirdin V. Potanin 23 18 4 17 4 1 2 8 3 9 36 4 15 25 5 3 1 6 3 2 5 7 39 20 17 7 7 6 4 1 2 3 4 5 6 7

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS 17 Temmuz 2003te Rusya genelinde yaplan kamuoyu yoklamasnda halka, oligarklarn lkeye ne salad sorusu sorulmutur. Yukardaki tabloda da grlecei zere halkn yzde 59u oligarklara kar olumsuz bir gr ierisindedir. lke ierisinde ve uluslar aras medyada Putinin oligarklar politikas eletirilse de halk nezdinde bu politikalar destek grmektedir. Dolaysyla i ve d medyadan farkl olarak Rus halk oligarklarn Rusyaya faydasndan daha ok zarar olduunu dnmektedir. Rusya iin byk bir ans olan Bakan Putinin oligarklarla olan mcadelesi bu anlamda yaklak 17 adet milyardere karlk 40 milyon yoksulluk snrnda yaayan insanlar ierisinde barndran Rus halkndan destek grmektedir.64 Kasm 2003de yaplan bir baka kamuoyu aratrmasnda anket yaplanlara sorulan Mihail Hodorkovskiy Neden Tutukland? sorusu ilgin neticelerle sonulanmtr. Rusya'nn en byk kamuoyu aratrma kuruluu olan "Kamuoyu Fonu" tarafndan Rusya'nn 100 yerleim biriminden ve 44 blgesinden toplam 1.500 denekle Kasm ay banda yz yze grmek suretiyle bir kamuoyu aratrmas yaplmtr. Rus vatandalarndan yzde 71'inin Mihail Hodorkovski'nin tutuklanmasn duymu olduu anlalan kamuoyu anketinde deneklere iki soru yneltilmitir. Deneklere yneltilen sorular ve alnan cevaplarn deneklerin eitim durumlarna gre dalm aada verilmitir.

Kaynak: http://bd.fom.ru/report/map/of032806

17 Temmuz 2003te yine bir baka kamuoyu yoklamasnda oligark deyince akllarna ne geldii sorusuna halkn yzde 25i kanund yollarla zengin olmu insanlar cevabn verirken, yzde 24 sadece zengin insan olarak tarif etmitir. Oligarklar kimdir sorusuna fikrine bavurulanlarn yzde 8i lkede gerek iktidar sahipleri derken, yzde 1i politikaclar cevab vermitir.63 Oligarklarn lkeye Katklar
Fikrim yok %33 Zarar Getiriyor %59

Fayda Salyor %8

Kaynak: Oligarki Kak Ponyat, www.fom.ru, 17 Temmuz 2003

64 63

http://bd.fom.ru/report/map/d032811

Sinan Ogan & Ayfer Erdem, Politics and oligarchs in Russia, http://www.turkishdailynews.com/old_editions/11_03_03/feature.htm, 3 Kasm 2003.

49

50

RUSYADA SYASET VE OLGAR Hodorkovskiy'nin Tutuklanmasn Nasl Karlyorsunuz?

Hodorkovskiy'nin Tutuklanmasn: Onaylyor Onaylamyor Kararsz Cevapsz (Hodorkovski'nin tutuklanmasn hi duymam) 29 Ankete Katlanlarn Tm (%) 28 14 28

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

Hodorkovskiy'nin Tutuklanmasnn Sebepleri?

Hodorkovskiy'nin Tutuklanmas: Sadece isnat edilen sulardan ibaret Baka sebepler de var Kararsz Cevapsz (Hodorkovski'nin tutuklanmasn hi duymam) 29 Ankete Katlanlarn Tm (%) 16 27 27

VII. BLM 6. YUKOSSBNEFT OPERASYONUNUN DEERLENDRLMES 6.1. Rusya Asndan YukosSibneft Operasyonu: Kayplar, Kazanlar... Olduka iyimser gerekelerle ve halk adna yaplan YukosSibneft operasyonu, aslnda Rusya ekonomisine ve onun yoksulluk snrnda yaan byk kitlelerine ok byk ek ykler getirebilecek niteliktedir. Zira, 60 milyar dolar bteye sahip Rusya ekonomisi iin yaklak 40 milyar dolarlk YukosSibneftin bir gnde 10 milyar dolara yakn deer kaybetmesi, borsadaki bu dn, borsada ilem gren dier irketlere de yansmasyla Rus borsalarnda ve uluslararas borsalarda milyarlarca dolara varan deer kayplar elbette ki, ekonomiye olumsuz etkide bulunacaktr. Dnya ekonomisini dahi etkileyen bu krizin netice itibariye Rusya ekonomisini etkilememesi dnlemez. 1998deki gibi bir ekonomik krizi tetikleme dinamiklerine sahip bu hadise sebebiyle de yine kriz ksn veya kmasn Rusya ekonomisi ar faturalar deyecektir. Bugn Rusya btesinin yaklak 60 milyar dolar ve Merkez Bankas dviz rezervlerinin yaklak 65 milyar dolar olduu dnlrse bu sermaye kalar ve borsalarda uranlan zarar hi de azmsanmayacak ldedir. Sonu itibariyle de bu faturalar fakir ounluk kitleleri demek durumunda kalacaktr.
52

Sovyetleri Birliinin dalmasnn ilk yllarnda kamuoyu Rusyada yaanan olaylar yakndan takip etmekte ve tepki gstermekteydi. Ancak zaman ierisinde arlaan ekonomik koullar kamuoyunu tepkisizletirmi ve hatta Rus kamuoyu Rusyada meydana gelen olaylar ok fazla takip etmemeye balamtr. Ancak yukarda ankete katlan deneklerin ortalama yzde 71lik ksmnn Hodorkovskinin tutuklanmasn biliyor olmalar Rus kamuoyunun bir ok olaydan farkl olarak oligarklar ile ilgili bu hadiseyi takip ettii grlmektedir. Rus kamuoyunun bu hadiseyi yakndan takip etmesine ramen son tahlilde Putinin kararlarn destekledii ve oligarklara kar pek de sempati ierisinde olmad da anlalmaktadr.

51

RUSYADA SYASET VE OLGAR Kremlin tarafndan planlanan ve uygulamaya konulan YukosSibneft operasyonu neticesinde her ne kadar Hodorkovski YukosSibneft bakanlndan istifa ettiini aklasa da sonrasnda yaanan gelimeler Rusya asndan pek de i ac deildir. Bu operasyonlarla Rusyann kayplar u balklar halinde sralanabilir:
q

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

q

Putin, oligarklarn zerine giderek geni ve fakir halk kitleleri zerinde Robin Hood imaj gelitirmi ve sahip olduu halk desteini aha da artrmtr.

Hodorkovskinin tutuklanmasnn ardndan Rusya ve uluslararas borsalarda ilem gren Rus hisselerinde yaanan dler sebebiyle genel toplamda Rusya 20 milyar dolardan fazla bir kayba uramtr. Belki de parayla llemeyecek oranda Rusya ve Bakan Putin, uluslararas arenada imaj kaybna uramtr. Haziran aynda Yukos ikinci bakan Platon Lebedevin tutuklanmasyla balayan sermaye ka en st seviyeye kmtr ve bu sermaye kalarnn devam edecei dnlmektedir. Hodorkovskinin istifasyla yerine Kremlinin kendi vatandalar gibi rahat bask yapamayaca bir ABD vatanda bakan olarak seilmitir.

Bu hadisenin hem getirisi ve hem de gtrs hakknda hi phesiz ki, daha geni deerlendirmelerde bulunulabilir ve bu liste daha da uzatlabilir. Ancak imdilik gzken bir tek gerek vardr. O da Rus halknn bu mcadeleden yine kaybeden olarak kacadr.

Bu operasyonlarn grlen ve beklenen faydalar ise unlar olabilir:

q

Hodorkovskinin politik planlarna bir lde ve imdilik engel olunmutur. Bu operasyonlar ile Rusyada ok popler olan bir deyimle Kto v lesu hozayin yani kimin patron olduu herkese gsterilmi ve politikaya heves gstermek isteyen dier oligarklar bir sreliine de olsa sindirilmitir. Petersburg ekibi bu krizden glenerek kmtr ve Rusyada gerek gcn kendilerinde olduunu bir kez daha gstermitir.
53 54

RUSYADA SYASET VE OLGAR

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS zellikle de petrol ve alminyum gibi stratejik sahalardaki iadamlarna kar balatm olduu basklar ve bu kesimin uluslararas piyasalara alm giriimlerini engellemeye ynelik faaliyetler sz konusudur. Ancak bu basklar ters ynde tepkiler dourabilir. Zira kendisini gvende hissetmeyen bu kesim bu gvensizlik ortamnda ellerindeki malvarlklarn bu defa ok daha dk fiyatlarla Batl irketlere satmak iin giriimlerini daha da younlatrabilirler. Bu durum Kremlinin hesaplarn alt st edebilir ve Rusya tahmin edilenden ok daha byk zararlara urayabilir. Yine Rusyada oligari kapitalizmine kar srdrlen bu olumsuz tavr Rusyann oktan beridir Dnya Ticaret rgtne (DT) girme almalar nnde yeni bir engel tekil edebilir.

SON SZ Rusyada van Grozniden beri yaklak son 500 ylda i politika dinamikleri srekli d politikaya hizmet etmitir. Ancak Sovyetler Birliinin dalmas ve Yeltsinden sonra Bat ile daha scak ilikiler kurma politikalar gden Putin ile beraber Rusya tarihinde ilk defa d politikann i politikaya hizmet etme ans ortaya kmtr. Ancak, Putin ile balayan oligarinin miladna son verme giriimleri imdi bu ans baarszla uratabilir. Bu baarszlk Rusyada demokrasiyi glendirme abalarn ve Rusyann Bat toplumu ierisinde yer almas nnde ciddi bir engele dnebilir. Bakan Putin, Rus halknn genel isteine uygun olarak Yeltsin dneminde haksz kazanla Rusya halknn geneline ait olan servetlerin zerine konan oligarklara kar sava amakla doru bir karar vermitir ancak, bu amaca ulamak iin izlenen metot yanltr. Hodorkovskinin tutuklamas, dier yandan, Kremlin'in iindeki liberal kanat ile, ekonomiyi hala elinde tutmak isteyen ve zellikle de yabanc yatrmclarn petrol ve doalgaz gibi baz sektrlere girmesinden rahatsz olan, eski Sovyeti ahinler arasndaki mcadeleyi yanstmaktadr. nk YukosSibneft, Rusya'nn Batya almak isteyen irketlerinden birisidir ve bu tutuklamadan hemen nce Amerikan ExxonMobil petrol irketinin YukosSibneftten nemli bir pay almas konusunda pazarlklar yaplmtr. Kremlinin
55

Ayrca Kremlin ile Rus i oligarisi arasnda devam eden bu mcadelede ciddi bir mentalite sorunu yaanmaktadr. Her ne kadar Bakan Putin, aklama yaparak her hangi bir kamulatrmann yaplmayacan ifade etse de Petersburg ekibi Yeltsin dneminde yaplan bir ok zelletirme faaliyetinin yeniden gzden geirilmesi gerektiini ileri srmektedir. Daha nce yurt dna kaan Berezovski ve Gusinskinin malvarlklarnn byk bir ksmna el konulmas ve imdi YukosSibneft hisselerinin bir ksmna el konulmas milliletirme isteklerinin giderek glendiini gstermektedir. Rusyada gittike glenen bu devleti zihniyetin zellikle de stratejik sahalarda kontroln yeniden devlete gemesi iin almalarn ve milliletirmelerini eitli gerekelerle devam ettirecekleri dnlebilir. Dier yandan Kremlin ekibinin gerekten ak bir ekonomi istedii phelidir. Zira ak bir ekonomide devletin nemli mekanizmalarnda grevli olan ve sadece maalar ile geinmeyen bu kesimin gelir kaynaklar da ortaya km olacaktr. Bu mcadelenin bir dier ynn ekipler aras mcadele oluturmaktadr. Bu mcadelede Petersburg ekibi oligarklarla hareket eden Yeltsin dneminden kalan son brokratik gleri de temizleme ve glerini artrma imkan yakalamlardr. Rusyada devam eden oligark avnn baz istisnalar dnda Yahudilerden ibaret olmas ve sradaki hedefin yine bir Yahudi olan Abramovi olduunun iddia edilmesi akla bu mcadelenin devlet ve i ynetiminden Yahudilerin temizlenmesi isteini getirmektedir. Dier yandan
56

RUSYADA SYASET VE OLGAR Rusyada bir anlamda liberalizmin temsilcisi durumunda olan Hodorkovskinin tutuklanmas Rus i politikasnda giderek etkinliini artran muhafazakar eilimlerin daha glenmesine ve Rusyada zaten varolan antisemitizm duygularnn glenmesine sebep olabilecektir. YukosSibneftin liberal eilimli partiler ile merkez ve/veya Komnist Partisine destek vermesi ve iktidar partisi olan Yedinnaya Rossiiya (Birlik Partisi) zerinde Kremlin Ekibi ile mcadeleye girmesi oligarklarn Rus i siyasetini kontrol altnda tutma gayretlerini gstermektedir. Duma seimlerinde baar ans olduka yksek olan Hodorkovskinin Rus i politikasn kilitleme ans bulunmaktadr ve 2004 ylnda olmazsa bile 2008 seimlerinde oligarklarn Petersburg ekibi karsna olduka gl bir ekilde kma ihtimali olduka yksektir. Dolaysyla bu yeni dnemde Hodorkovskinin Putinin karsna sadece maddi gc ile deil, siyasi gc ile de kabilecek konumda olmas ihtimalinin glenmesi Putini politik mnda nleyici vuru yapmaya mecbur etmitir. Bakan Putin, Hodorkovskiyi bitirmek uruna Rusyann ok byk ekonomik ve politik kayplara uramasna sebep olmutur. Ancak Putin, bu kadar byk bir ekonomik kayb ve Rusyann uluslararas bir oyuncu olarak kresel jeopolitie geri dnd bir zamanda uluslararas alandaki prestij kaybn gze alabiliyorsa Kremlin ekibi iin Hodorkovski ve oligarklardan kaynakland dnlen zararn ok daha byk olduu iddia edilebilir bir varsaymdr.

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

EK PETERSBURG EKB VE OLGARK GRUBUNA AT NEML SMLERN ZGEMLER A - Petersburg Ekibi: Petersburg ekibi ierisinde Rusada Siloviki olarak da adlandrlan gvenlikiler hem sayca ve hem de gleri itibariyle olduka etkindirler. Siloviki olarak adlandrlan gvenlikiler; Putinle beraber iktidarda arlklar giderek artan istihbaratlar (FSB), generaller ve dier i gvenlik elerinin st dzey yneticilerinden olumaktadr. Bu grup Petersburg Ekibinin brokratik kesimi ile koalisyon halindedir. Gvenlikilere Petersburg ekistleri de denilmektedir. Bu ekip ayrca kendi ierisinde eitli koalisyonlar da kurmu durumdadr. Petersburg ekibi Kremlin, Savunma, iileri ve FSBde olduka etkindirler. Bu ekip iin imdi etkin olunmak istenen alan enerjidir. Bu sebeple de enerji alannda etkin olan oligarklar la bu ekip arasnda ciddi bir mcadele szkonusudur. Petersburg ekibi Kremlinde olduka gl olmasna ramen hkmette istenilen oranda g salayamamlardr. Bu ekibin hkmet ierisindeki asl gcn Maliye Bakan Aleksey Kudrin ile Ekonomik Kalknma ve Tica-

57

58

RUSYADA SYASET VE OLGAR ret Bakan German Gref oluturmaktadrlar. Petersburg grubunun hkmetteki temsilcileri kendisini oligarklara daha yakn hisseden Babakan Kasyanov ile zaman zaman basna kadar yansyan anlamazlklar yaamaktadrlar. Petersburg ekibinin de kendi oligarklar veya kendilerine destek veren oligarklar mevcututur. Aleksey Miller bunlarn banda gelmektedir. Bu ekiple beraber hareket eden Rosneft Bakan Sergey Bogdanikov, Mejprombank Bakan Sergey Pugaev, Lukoil Bakan Vahit Alekperov, Transneft Bakan Semen Vayintog ve zel sektrde olmasna ramen srann kendisine geleceinden korkarak bu ekibe yanaan nterros grubu bakan Vladimir Potanin bunlar arasndadr. Putinin Hodorkovski operasyonlar ile sinen oligarklarn bir ksmnn nmzdeki dnemde kendilerine dokunulmamalar karl bu ekibe yanaacaklar tahmin edilmektedir. Sergey vanov: (Savunma Bakan) Bakan Putin ile Babakan Mihail Kasyanovdan sonra en sk gren (2000 ile 2003 yllar arasnda 41 defa resmi olarak grmlerdir) ve Putin zerinde en etkili olan isimlerin banda gelmektedir. Sergey vanov, 1953 Petersburg doumludur. Petersburg Devlet niversitesi Filoloji ve KGB Yksek Okulu mezunudur. Mezun olduktan sonra KGBde almaya balamtr. Daha sonra KGBnin d istihbarat blmne geen vanov, bir sre svire, Finlandiya ve Kenyada almtr. Austos 1998de FSB Bakan Yardmcs olmutur. 1999 ylnda Rusya Federasyonu Gvenlik Konseyi Bakanlna getirilmitir. 28 Mart 2001den itibaren ise Rusya Federasyonu Savunma Bakanl grevini srdrmektedir. Boris Vyaeslavovi Grzlov: (ileri Bakan) Yedinnaya Rossiyann bakan ve ayn zamanda Petersburgun eski politikaclarndan olan Boris Grzlov, 15 Aralk 1950 Vladivostok doumludur.
59

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Petersburg Elektroteknik Enstits mezunudur. Enstitden mezun olmasnn ardndan Komintern isimli retime ynelik bilim ve teknolojik bir kurumda alan Grzlov, bu kurumda uzay iletiim sistemleri zerinde almtr. Daha sonra 1977 ylnda Elektronpribor kurumuna geen ve orada yaklak 20 yl alan Boris Grzlov, 1996-1999 yllar arasnda niversitede retim grevlisi olarak alm ve ayn zamanda Ustinov niversitesine bal Yeni Teknolojiler Merkezini ynetmitir. Grzlovun 1985 ylnda Petersburg Belediye meclisi yelii iin ilk seim giriimleri baarszlkla neticelenmi ancak bu Grzlovu politikadan soutmamtr. Grzlovun politikadaki ikinci denemesi 1999da Petersburg Gubernatrl iin aday olan Viktor Zubkovun seim kampanyasn yrtmek olmutur. Ama bu deneme de baarszlkla sonulanm ve Zubkov seimleri kaybetmitir. Nihayet 1999 ylnda yaplan Duma seimlerde Edinstvo Partisi aday olarak seilmi ve Grzlovun politikada hzl ykselii balamtr. Grzlov Dumaya girdikten sonra nce 12 Ocak 2000de Edinstvo Partisinde fraksiyon liderliine seilmitir ve 26 Mart 2001de ise Rusya Federasyonu ileri Bakanlna atanmtr. Sadece 9 Ocak 2000 tarihinde Putin ile tanan Boris Grzlov, bugn Bakan Putinin en yakn evresinde yer alan isimlerden birisidir. Bundan nce birbirini tanmayan iki politikacnn tanmasnda ve Bakan Putinin Grzlova kar besledii sempatide Devlet Bakanl Ofisi Mdr yardmcs Dmitri Kozakn nemli rol olmutur. Grzlov, FSB Bakan Nikolay Patruev ve Dmitri Kozak ile Petersburgda ok nceden tanm ve iyi bir diyalog kurmutur. Nikolay Patruev: (FSB Bakan) Ynetimde Putinin adam olarak nitelendirilebilecek birka isimden birisi olan Patruev Petersburg ekibinin en nemli yelerindendir. Putinin yakn dar evresinde yer alan Patrev Putin ile ailece grmekte ve ou zaman birlikte zaman geirmektedirler. Rus stihbarat Tekilat FSBnin bakan ve eski KGB grevlisi olan Patruev, Putinnin FSB bakan iken yar60

RUSYADA SYASET VE OLGAR dmcs grevini yrtmtr. Bu grevi srasnda sorumlu olduu ekonomik gvenlik konular bugnk oligark operasyonlar iin olduka nemli tecrbeler salamtr. Nikolay Patruev 1951 Petersburg doumludur. 1974de Petersburg Devlet niversitesi Gemi Yapm Mhendislii Fakltesi mezunu olan Patrev,1975 ylndan Petersburga KGB grevlisi olarak almaya balamtr. Daha sonra Federasyona bal cumhuriyetlerden olan Karelyada Milli Gvenlik Bakan olmutur. 1993 seimlerinde Duma st kanad iin milletvekili aday olan Patruev bu seimleri kazanamamtr. Politika kulvarndaki bu baarsz giriimin ardndan ok daha iyi bildii i olan istihbarat alannda hzla ykselmeye balamtr. 1998de devlet Bakanl ofisine geerek ofis mdr yardmcs olmutur. Daha sonra bu grevinden alnarak 5 Ekim 1998de FSB bakanlna getirilmitir. Bu grevini baaryla srdrmesine ramen zaman zaman grevinden ayrlacana dair Rus basnnda sylentiler kmaktadr. Byle bir ihtimalin gereklemesi durumunda istihbarat sisteminde olduka baarl bir isim olan yardmcs Vladimir Pronev ve Viktor vanov bu grev iin ansl isimler arasndadr. gor vanovi Sein: (Devlet Bakanl Aparatnda Mdr Yardmcs) gor Sein, Kremlin aparatnn st dzey yneticisi, eski KGB grevlisi ve Putinin Petersburg Belediyesinde alt dnemden mesai arkadadr. Devlet Bakanna kar enformasyon ve dkmantasyon ilerinden sorumludur. Ayn zamanda Putinin imzalad btn dkmanlarn hazrlanmasndan ve devlet bakanna mracaat eden vatandalardan da yine Sein sorumludur. gor Sein, Petersburg ekibinin en gl yelerinden birisidir. Oligarklar operasyonunun hazrlanmas ve uygulanmasnda etkili olan isimlerden birisi olduu dnlmektedir. gor Sein, 1960 Petersburg doumludur. Petersburg Devlet niversitesi Filoloji mezunudur. Mezun olduktan sonra Rusya ierisinde eitli yerlerde askeri tercman olarak alan Sein bu grevini bir sre Mozambikde
61

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS srdrmtr. 1998 ylndan itibaren Petersburg Belediyesinde almaya balamtr. 1999 ylnda Babakann sekreterya Mdr yardmcs ve 2000 ylndan itibaren ise Babakanlk Aparat Mdr olmutur. Sein ayn zamanda Austos 1999dan beri Devlet Bakanl ofisinde almaktadr. Viktor Petrovi vanov: (Devlet Bakanl Aparatnda Mdr Yardmcs) Devlet Bakanl Aparatnda vatandalk, devlet dlleri ve zellikle de aparatn personel ilerinde sorumlu olarak almaktadr. 1950 Novgorod doumludur. 1987de Petersburg Devlet niversitesi elektronik mhendislii blm mezunudur. 1977 ylndan itibaren KGBde almtr. Daha sonra ad FSB olarak deien bu kurumda yaklak 20 yl alm ve bu kurumun bakan yardmclna kadar ykselmitir. 1987-1988 yllar arasnda Afganistanda yksek rtbeli subay olarak almtr. 1994 1996 yllar arasnda yine bakan Putin gibi Petersburg belediyesinde almtr. 1996-1998 yllar arasnda Teleplus isimli kurumda genel mdrlk yapmtr. 1998 1999 FSBde Daire Bakan olarak alan vanov, 1999 2000 yllar arasnda FSB Bakan Yardmcl yapmtr. 2000 ylndan itibaren Devlet Bakanl Aparatnda mdr yardmcs olarak almaktadr. Viktor vanov, Kremlinde yeterince gl bir konuma sahiptir ve Nikolay Patruev ile yakn dost olmalarna ramen onun yerine FSB Bakan olmak isteindedir. Viktor vanov, zellikle ekonomik gvenlik konularnda uzmandr ve Kremlinde i elitleri ile iyi diyalogu olan Voloine ve Surkova muhalif olan isimlerin banda gelmektedir. Dimitri Anatolovi Medvedev: 1965 Petersburg doumludur. Kremlin tarafndan yaynlanan resmi zgemiinde birinci snf devlet danman olarak tanmlanmaktadr. 1987de Petersburg Devlet niversitesi Hukuk Fakltesi mezunu olan Medvedev,1990da hukuk alannda doktora derecesi almtr. Daha sonra ayn fa62

RUSYADA SYASET VE OLGAR kltede 1999 ylna kadar retim grevlisi olarak almtr. Bu grevi ile e zamanl olarak 1990-1995 yllar arasnda ayn zamanda Putinin de grev yapt Petersburg belediyesinde almtr. 1999da Rusya Hkmeti Aparatnda mdr yardmcs ve daha sonra Devlet Bakanl Aparatnda mdr yardmcs olarak almtr. 2000 ylndan itibaren yine e zamanl olarak ve Rusya Devletini temsilen Gazpromda Ynetim Kurulu Bakan Yardmcl ve bakanl yapmtr. Ekim 2003den itibaren ise Voloinin istifasyla Devlet Bakanl Aparat Mdr olarak almaya balamtr. Medvedev, Petersburg ekibinin genelinden farkl olarak asker veya gvenliki kkenli deildir ve liberal grleri ile tannmaktadr. Rus i politikasnda bugn genel anlamda oligarklar ve zelde YukosSibneft zerinde sren mcadele aslnda Silovikler, dier anlamda Petersurg ekistleri ile politikaya karmak isteyen Moskova Ekibi veya Aile arasnda devam eden mcadeleden baka bir ey deildir. Kremlin ynetimi ierisinde iki ekip arasnda uzun sreden beri bir mcadele srmektedir. Oligark-Aile ekibinin politik manada en stnde Devlet Bakanl Ofisi Mdr Valoin bulunmaktadr. Dier yandan tarafsz bir duru sergilemeye alsa da Babakan Mihail Kasyanovu da bu ekibe dahil etmek mmkndr. Oligarklarn byk bir kesimi bu ekip ierisinde yer almaktadr. Hodorkovski, Abramovi, Deripaska, Fridman, ubays bunlar arasndadr. Seim srecine giren Rusyada Oligarklara yaplan basklar ve Rus siyasal yaamnn yeniden yaplandrlmas konusunda ciddi bir koalisyon mevcuttur. zellikle bu koalisyonun Yukos, Sibneft, Alfa Grup ve Bazovy Element arasnda daha sk bir hal almas dikkat ekmektedir. Vladislav Jurevi Surkov: (Devlet Bakanl Aparatnda Mdr Yardmcs) Hodorkovskinin tutuklanmas zerine Devlet Bakanl Ofisi Mdrl grevinden ayrlan Aleksandr Stal'evich Voloinin en yakn adam ve Voloin gibi oligarklara yaknl ile bilinmektedir. zgemiinde daha nce alt kurumlara bakld vakit de grlecei gibi srekli oligarklarla ve on63

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS larn kurulularnda grev yapan Surkov, Voloinin istifasndan sonra grevinden ayrlaca beklentisi olsa da, beklentilerin aksine grevinde bir miktar ykselme bile olmutur. Devlet Bakanl Aparatnda Mdr Yardmcs grevi ile Devlet Bakan iin i politika hazrl yapmaktadr. Ayn ekilde devlet bakannn Duma st Kanad, Seim Komisyonu, Siyasi Partiler ve toplumsal hareketler, toplumsal ve dini kurumlar sendikalar ile ilikilerini dzenlemektedir. Dumann alt ve st kanadnda Devlet Bakann temsil etmektedir. Medya organlarn kontrol etmekte ve genelde Bakan Putinin i politika ilikilerini koordine etmektedir. 1964 Solnseva doumludur. Uluslarars ilikiler Fakltesi mezunudur ve ekonomi alannda master derecesine sahiptir.1990 ylna kadar Sivil Toplum Kurulular formu bakan olarak almtr. 1991-1996 yllar arasnda Hodorkovskinin kurmu olduu Menatep de, 1996-1997 yllar arasnda Rosprom ve Alfa Bankda ynetici olarak almtr. 1998-1999 yllar arasnda Rusyann en nemli Tvlerinden olan ve ounluk hisseleri o dnem Berezovski ve Abramovide bulunan ORT Tvde Genel Mdr Yardmcs olarak almtr. 1999 ylndan itibaren Devlet Bakanl Aparatnda Mdr Yardmcs grevini srdrmektedir. Viktor Vasilyevi erkesov: (Narkotik Maddelerle Mcadele Komitesi Bakan) Putinin niversite yllarndan okul arkada olan Viktor erkasov 1950 Petersburg doumludur. 1973 ylnda Petersburg Devlet niversitesi Hukuk Fakltesi mezunudur ve Putinden iki dnem nce okuldan mezun olmasna ramen balantlar kopmayan iki yakn dost durumundadrlar. Putinin yakn arkadalarnn bir ou gibi ersesovda istihbarat kkenlidir veuzun yllar KGB ve FSBde almtr. 19921995 yllar arasndan FSB bakan yardmcl grevine kadar ykselen Viktor erkasov, 2000 ylnda Putinin Rusya Federasyonu Kuzey-Bat blgesi temsilcisi olarak atanmtr. General rtbesindeki Viktor erkasov Mart 2003de Putin tarafndan bu grevinden alnarak Narkotik Maddelerle Mcadele Komitesi Bakanlna getirilmitir.
64

RUSYADA SYASET VE OLGAR German Gref: (Ekonomik Kalknma ve Ticaret Bakan) Petersburg ekibi ierisinde n plana kan figrler arasndadr. Bu ekip ierisinde ok nadir grlen bir zellie sahip olan Gref milliyet olarak Alman aslldr. Bir zamanlar Anotoli ubay ile yakn ilikiler ierisinde olan German Gref, hatta bir dnem ubaysn adam olarak anlmtr. Putinin bilinen alman sempatisine 1993 ylnda tant Grefin nemli katklar olduu iddia edilmektedir. German Gref, 1964 Kazakistan doumludur. Ancak Gref ailesi aslnda Petersburgludur ve 2 dnya sava srasnda Petersburgun Almanlar tarafndan ablukaya alnmas srasnda gvenlik gerekesiyle Kazakistana g ettirilmitir. 1990 Omsk Devlet niversitesi Hukuk Fakltesi Mezunu olan Gref, 1991de daha sonra Putin ve Sobak ile tanaca Petersburg Devlet niversitesi Hukuk Fakltesinde doktoraya balamtr. Bir sre Petersburgda eitli grevlerde alan Gref, 1998de Mlkiyet leri Bakan Yardmcl (zelletirme) grevine getirilmitir. Putinin devlet bakan seilmesinden sonra Mays 2000den itibaren ise Ekonomik Kalknma ve Ticaret Bakanl grevini srdrmektedir. Aleksey Kudrin: (Maliye Bakan ve Babakan Yardmcs) Rus asll olmasna ramen asker olan babasnn grevi gerei 1961 ylnda Letonyada dnyaya gelmitir. 1983 ylnda Petersburg Devlet niversitesi Ekonomi Fakltesinden mezun olmutur. 1988 ylnda ekonomi alannda doktora derecesi almtr. Bir sre niversitede retim grevlisi olarak alan Kudrin, bu almalar srasnda zellikle Anotoly ubays ile yakn mesaide bulunmutur. 1990 ylnda bu ubays ekibi ile beraber Petersburg Belediyesinde almaya balamtr. Kudrin 1993 Duma seimlerinde aday olmu ama seilememitir. 1996 ylnda Devlet Bakanl Ofisinde almaya balayan Kudrin 1997de Maliye Bakan Yardmclna atanmtr. 1998 ylnda Gazprom ynetim Kurulu yeliine seilmitir. Ocak 1999da Maliye Bakan Yardmcl grevinden ayrlarak Enerji irketi RAO
65

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS EESin Ynetim Kurulu Bakan Yardmclna getirilmitir. Haziran 1999da Maliye Bakan Yardmcl grevine yeniden tayin edilmitir. Mays 2000de ise Maliye Bakan ve Babakan Yardmcs olarak atanmtr. Putinle iyi ilikilerinin yan sra; Devlet Bakanl Ofisi Mdr Yardmcs Dmitri Kozak ile de scak ilikilere sahiptir. Babakan Kasyanovun her hangi bir ekilde bu grevinden ayrlmas veya uzaklatrlmas durumunda Rusya Federasyonu Babakanlna en yakn adaydr. Sergey Mironov: (Duma st Kanad Sovyet Federasyonu Bakan) Sergey Mironov, Putin ekibine sonradan dahil olan figrlerden birisidir. Bu sebeple de ilk halka ierisinde yer almas g gzkmektedir. Mironov, 1953 ylnda Petersburg doumludur. 1979 ylnda Petersburg Devlet niversitesi Jeofizik Fakltesinden ve 1995de Ekonomi Fakltesinden mezun olmutur. Okumay seven Mironov 1997de Devlet Bakanl Akademisini bitirmi ve 1998de ise Hukuk Fakltesinden mezun olmutur. Bir sre Jeofizik Mhendisi olarak alan Mironov bu grevle Moolistanda da bulunmutur. 1991 ylnda i hayatna atlamaya karar veren Mironov bir sre i hayatnnn eitli alanlarnda altktan sonra 1994de Petersburg milletvekili seilmi ve Belediye Bakan Sobak ile almaya balamtr. Putinin politikaya girmesiyle de Putinin seim kampanyasnda alan Mironov Aralk 2001den beri Duma st Kanad Sovyet Federasyonu Bakan grevini ve ubat 2002den beri ise Bamsz Devletler Topluluu Parlamentolar Birlii Bakanl grevini srdrmektedir. Sergey Stepain: (otnaya Palata Hesaplama Odas Bakan) Sergey Stepain asker olan babasnn grevi gerei 1952 in doumludur.1973 ylnda SSCB ileri Bakanlna bal Petersburg Yksek Politika Akademisi mezunudur. Tarih alannda doktora derecesine sahiptir. 1973-1980 yllar arasnda SSCB ileri Bakanlna bal zel birliklerde grev yapmtr. 1980-1992 yllar arasnda SSCB ileri Bakanlna bal
66

RUSYADA SYASET VE OLGAR yksekokullarda retim eleman olarak almtr. 1990 ylnda Rusya milletvekili olarak seilmi ve parlamentoda zellikle gvenlikle ilgili komisyon bakanlklarnda bulunmutur. ileri Bakanlndaki grevlerinin yan sra eitli dnemlerde FSBde alm ve FSB adna bata eenistan olmak zere eitli blgelerdeki operasyonlara katlmtr. amil Basayevin Budyanovskdaki baskn ve ok miktarda rehine almas zerine bu grevlerinden uzaklatrlmtr. 1995de hkmet aparatnda almaya balayan Stepain, 2 Temmuz 1997de Rusya Federasyonu Adalet Bakanl ve Gvenlik Konseyi yeliine grevine getirilmitir. Mart 1998de bu grevlerinden alnarak ileri Bakanlna nce vekaleten ve Nisan 1998de ise asaleten atanmtr. 1999da bu grevi ile beraber Babakan Yardmcl grevine getirilmitir. 1999da Duma seimlerinde milletvekili olmutur. Yeltsin ve Aile ekibinin Valiaht denemeleri srasnda Mays 1999 ile Aralk 1999 yllar arasnda ok ksa bir dnem Babakanlk grevini srdrmtr. Ancak aile tarafndan veliaht olamayacana karar verildikten sonra bu grevinden alnm ve yerine Putin Babakan olarak atanmtr. Putinin veliahtlk deneme dneminde Stepain ok deerli tecrbelerini Putin ile paylamaktan ekinmemitir. 2000 ylndan itibaren Rusyann bir anlamda Saytay olarak nitelendirilebilecek ve Putinin oligarklarla mcadelesinde en nemli vurucu silahlarndan birisini oluturan otnaya Palata Hesaplama Odas Bakanl grevine Putin tarafndan getirilmitir. Veliahtlk konusunda bir dnem Putin ile beraber iki seenekten birisi olan ve bu rekabet yznden Putin ile kk bir krgnlk yaamalarna ramen Putin ile ailece gren dar evre ierisindedir. Aleksey Borisovi Miller: (Gazprom Bakan) Rus terminolojisinde Gaz Generalleri olarak da bilinen Gazprom yneticileri Rus siyaseti ierisinde de ciddi bir arla sahiptir ve hkmetin enerji politikasnn belirlenmesinde dorudan etkili olmaktadrlar. Neredeyse devlet iinde devlet olarak tanmlanabilecek Gazprom irketi iinden daha nce babakanlar ve bakanlar ile st dzey brokratlar karm bir kurumdur. Rusyada Gazprom ile ilgili yaplan esprilerde devletin mi Gazpro67

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS mu ynettii yoksa, Gazpromunmu devleti ynettiinin tam olarak kestirilemedii anekdot olarak anlatlr. Gazpromun ilk bakanln daha sonra babakan olan ve Putin iktidara geldikten sonra da Ukraynaya bykeli olarak atad Viktor ernomirdin yapmtr. ernomirdinden sonra 1992den itibaren Gazprom bakanln Rem Vayhirev yrtmtr. Putin iktidara geldikten sonra dier alanlarda olduu gibi Rusya iin politik ve ekonomik bir g olan Gazpromum bakanlna kendi ekibinden birisi olan Enerji Bakan Yardmcl grevini yrten A. B. Milleri 30 Mays 2001 kurum bakanlna getirmitir. Aleksey Miller 1962 Petersburg doumludur ve Petersburg Ekonomi Fakltesi mezunudur. Bir sre Petersburgda eitli grevlerde alan Miller, 1989 ylnda ekonomi alannda doktora nvan almtr. Bir sre niversitede altktan sonra 1991-1996 yllar arasnda Bakan Putin gibi Petersburg belediyesinde st dzey grevlerde bulunmutur. 1996-1999 yllar arasnda Petersburg limannda alan Miller, 1999-2000 yllar arasnda Baltk Boruhatlar Sisteminin genel mdr olarak grev yapmtr. 2000 ylnda Rusya Federasyonu Enerji Bakan Yardmclna getirilen Miller 2001 ylndan itibaren Gazprom bakanln yrtmektedir. Aleksey Miller, Bakan Putinin Petersburgdan alma arkada ve olduka gvendii brokratlarndan birisidir. Vahit Alekperov: (Lukoil Bakan) Forbes Dergisinin aratrmalarna gre Rusyada en zengin 5. kiidir. 1950de Bakde doan Alekperov kimya mhendisidir ve 1979 ylnda Sibiryadaki Tiumen Petrol fabrikalarnda almaya balamtr. lk idari grevine 1984te Kogalimneftgazda genel mdr olarak balam ve buray 1990 ylna kadar ynetmitir. nce milletvekili sonra da Petrol ve Enerji Bakan Vekili olmasyla Moskovaya gelmi bir sre sonra da vekil deil de bakan gibi davranmaya balamtr. Bu dnemde Sovyet petrol endstrisinin paralanmas ve zelletirilmesinde etkili bir pozisyonda bulunmutur. Son68

RUSYADA SYASET VE OLGAR raki yl o zaman lkenin en byk zel petrol irketi olan Lukoilin bakanln stlenmi ve ireketi Bat tarz petrol firmalar gibi ekillendirmitir. 1995te Babakan Viktor ernomrdin drt ayr dev petrol irketini de Lukoile devretmitir. u anda Lukoilin ABDde rafineri ve dolum tesisleri vardr ve Hazar Denizi fabrikasnn geliimine de katkda bulunmaktadr. Dier oligarklar gibi Alekperov da medyaya el atmtr ve u anda birka televizyon kanal ile zvestiya gaztesinin sahibidir. Bunun yannda Alekperovun Kremlin Partisi olan Yediniya Rossiya Partisini destekledii bilinmektedir Vladimir Olegovi Potanin: (nterros Holding Bakan) Forbes Dergisinin 1998de en zengin Rus setii ve dnyann en zeki 10 iadam ierinde gsterdii Potanin 1961de domu, Dileri, d ticaret ya da KGBde almak isteyenler iin elit bir okul olan Moskova Uluslararas likiler Enstitsn (MGMO) bitirmitir. Potanin, Vneekonombanktaki paralarn iyi deerlendirerek 1993te Oneximbank kurmu ve bakan olmutur. Austos 1996dan Mart 1997ye kadar Babakan Birinci Vekili, yani hkmetin ikinci adam olarak grev yapm ancak politik karlarn i dnyas karlarndan ayramad eletirileri zerine istifa etmitir Potanin, lkenin 20 irketini Interros ad altnda toplayarak zerine geirmitir. Bunun yan sra Norilsk Nikel, Sviyazinvest Telekomnikasyon, Sidanko Petrol ve pek ok lojistik ve otomobil irketlerinin sahibidir. Potanin getiimiz gnlerde iktidar partisi olan Yedinaya Rossiya Partisinin kongresine katlm ve ak desteini vermitir. B Oligark Grubu: Yeltsin dnemine atfla bu gruba Rus politik terminolojisinde Semya yani Aile denilmekteydi. Ancak zaman getike ailenin etkisini kaybetmesi bu grubun daha ok oligarklar olarak adlandrmalarna sebep olmutur. Oligarklarn Putin ile 2000 ylnda yaptklar Centilmenlik anlamasna ramen zaman zaman bu grubun politik arzularna gem vuramamas Putinin
69

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS oligark av balatmasna sebep olsa da ok byk paralara sahip olan oligarklarn en azndan sahip olduklarn koruyabilmeleri iin politikadan uzaklaabilecekelri pek dnlmemektedir. Oligark grubu Petersburglular olarak anlan Putinin ekibiyle ciddi bir atma ierisindeler. Oligarklar ok byk maddi imkanlara sahiptirler ve bu maddi glerine politik g katmak istemektedirler. Petersburglular ise Putinle beraber ok byk politik gler elde etmi olmalarna ramen halen yereli maddi olanaklara sahip olammalard ve bu maddi gcn kayna olarak oligarklar grmektedirler. Dolaysyla hayati kar alanlar atan bu iki kesimin mcadelesinin daha uzun sre devam edecei dnlmektedir. Her ne kadar Babakan Mihail Kasyanov bu ekibin etkin bir yesi olmasa da fikri yaknlk sebebiyle eline imkan getii durumda bu ekiple beraber hareket edecei dnlmektir. Bu yzden Kasyanov bu ekip ierisinde gsterilmitir. Dier yandan aada bu ekibin ancak baz gze arpan elemanlar bu listeye alnmtr. Yoksa Rusyadaki i oligarisinin byk bir ksm bugn sessiz kalsalar da aslnda kendilerini bu ekip ierisinde grmektedirler. Mihail Mihailovi Kasyanov: (Babakan) 1958 Moskova Doumlu olan Kasyanov Petersburg ekibi ieirisnde Petersburglu olamya ender st dzey yneticidir. Moskova Ulatrma Enstits mezunu olan Kasyanov daha sonra SSCB Devlet Planlama Komitesine bal enstitde Yksek Ekonomi tahsili yapmtr. 1981-1990 yllar arasnda Devlet Planlama Komitesinde eitli grevlerde almtr. 1990 ylnda Rusya Federesyaonu D ekonomik likiler Komitesinde st dzey yneticilik grevine getirilmitir. 1993-1995 yllar arasnda Maliye Bakanlnn d krediler ve d borlar konusunda sorumlu Daire Bakanl grevinde bulunan Kasyanov, 1995 ylnda Maliye Bakan yardmcl grevine atanmtr. 1999da Maliye Bakan olmutur. 2000 ylnda bu grevinin yansra Babakan yardmcl grevini de stlenmitir. Daha sonra ayn yl Rusya
70

RUSYADA SYASET VE OLGAR Federasyonu Hkmeti Babakanlna atanmtr. Mihail Kasyanov Putin ynetimi ierisinde i dnyasna yaknl ile bilinen birka isimden birisidir. Mihail Hodorkovskinin tutuklanmasn hata olarak belirtmekten ekinmeyen Kasyanov bu tr davranlarn yabanc sermayeye olumsuz etkide bulunacan belirtmektedir. Kasyanovun bu grevden ayrlaca uzun sreden beri tartlsa da bugne kadar bu grevini srdrmektedir. Aleksandr Voloinin Hodorkovski sebebiyle Devlet Bakanl Ofisi Mdrl grevinden ayrlmasndan sonra Kasyanovun da ayrlaca iddia edilmi ancak bu idia da gereklememitir. Ancak 7 Aralk Duma seimleri veya 14 Mart Devlet Bakanl seimlerinden sonra Kasyanovun Babakanlk grevinden ayrlmas iin Petersburg ekibinin Bakan Putine basklarn younlatracaklar dnlmektedir. Kasyanovun bu grevinden ayrlmas durumunda yerine en gl adaylarn banda Kudrin gelmektedir. Ancak Putinin Kasyanovu grevden almas ihtimali imdilik gl gzkmemektedir. Dier yandan Kasyanovun bu grevini 2008 kadar srdrmesi durumunda bu tarihteki devlet bakanl seimlerine gl aday olarak girebilecei ihtimali yksektir. Aleksandr Stal'evich Voloin: (Devlet Bakanl Ofisi Eski Mdr) 1956 Moskova doumludur. 1978 ylnda Moskova Ulam Mhendislii Fakltesinden ve 1986da ise Sovyet D Ticaret Akademisinden mezun olmutur. 1978-1983 yllar arasnda demiryollar idaresinde almtr. 1986-1992 yllar arasnda ise Sovyet D Ekonomik likiler Bakanlnda almtr. 1992de Analiz isimli danma ve pazarlama irketi gene mdr olmutur. 1993-1995 yllar arasnda Esta Co. simli irketin genel mdrln yrtmtr. 1995-1997 yllar arasnda Federal irketler Birlii bakanl yapmtr. 1997de i dnyasndan Kremlin aparatna geer ve Bakanlk Ofisinde mdr olan Bakan Yeltsinin damad Valentin Yumaevin zel kalem mdr grevini stlenir. Eyll 1998den itibaren ise Devlet Bakanl Ofisi Mdr Yardmcl grevine getirilir ve ekonomik konulardan sorumlu olur. Voloinin oligarklarla olan yakn ilikisi bu grevi sebebiyle balam olur. Yumaevin istifasnn ardndan 19 Mart 1999da Devlet Ba71

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS kanl Ofisi Mdr ve ayn zamanda RF Gvenlik Konseyi yesi olur. Her iki grevini de Ekim 2003 yl sonu itibariyle istifa ederek brakmtr. Rus politik evrelerinde Putini yaratan adam olarak nitelendirilen Voloin, Putinin bu greve getirilmesinde ve daha sonra da devlet bakan olarak olarak baarlarnda nemli katklar vardr. Mihail Hodorkovski Borisovi: (YukosSibneft eski Bakan ve Ak Rusya Kuruluu Bakan) 26 Haziran 1963 Moskova doumludur. Babas Boris Moiseyevi Hodorkovski ve annesi Marina Filipovna Kalibr isimli bir fabrikada almtr. Orta snf bir ailenin ocuu olan Mihail, maddi durumlar iyi olmayan ailesinin geimine katk salamak amacyla Etalon isimli bir inaat irketinde almtr. 1986 Moskova Kimya Teknoloji Enstits ve 1989 Moskova Ekonomi Enstits mezunudur. 1986-1989 yllar arasnda Moskovada Komnist Partisi Komsomol rgt bakanl yapmtr. 1990 ylnda bugnk servetine ulamadaki en byk ara olan Menatepi kurarak 1996ya kadar bakanln yapmtr. Balangta bir ok deiik ilerle itigal eden Menatep, daha sonra bankaya dntrlmtr. Menatepin daha SSCB zamannda zellikle de sknts ekilen bilgisayar ithalat iine girdii ve bu dnemde artk sermaye biriktirmeye balad belirtilmektedir. Menatep Bank Moskova Belediyesine ait olan bir bankann hisselerini devralarak piyasada belirli bir pay elde etmitir. 1992-1993 ylnda Rusya Federasyonu Enerji Bakan yardmcl ve Babakan Danmanl, 1995de Rosprom irketinin bakanlna, 1996da Yukos bakan yardmcl, 1997de Rosprom-Yukos bakanl yapmtr. Nisan 2003e kadar Yukos bakanln yapan Hodorkovski bu tarihte Yukosun Sibneft ile birletmesinden sonra YukosSibneftin bakanln stlenmitir. Rusyada oligari piramidinin en st noktasnda yer alan Hodorkovski, 25 Ekimde zel uayla bir i gezisine giderken Sibiryada uan yakt ikmali srasnda kamuflaj giysili zel gler tarafndan bir terrist avn andran operasyon ile uaktan indirilerek tutuklanm ve derhal bakent Moskova'ya
72

RUSYADA SYASET VE OLGAR gtrlerek sorguya alnmtr. Ardndan da 31 Ekimde Rusya Basavcl YukosSibneftin en byk hissedarlarndan olan Offshore irketi Menatepe ait hisselerin yzde 44ne el koymutur. Hodorkovskinin tutuklanmas ve ardndan YukosSibneft hisselerinin bir ksmna el konulmas manevra gc kazanmak iin Hodorkovskiyi bakanlktan ayrlma gibi yeni baz karlar almaya itmitir. Vergi karmak ve resmi evrakta sahtecilik yapmak da dahil 7 ayr sutan gzaltna alnan, ve 1998 ylndan beri YukosSibneft irketinin Ynetim Kurulu Bakan olarak grevini srdren Hodorkovski, 3 Kasm 2003 Pazartesi gn meydana gelen gelimeler karsnda tutuklu bulunduu Matrosskoy Tiiny (Denizci Sessizlii) isimli tutukevinden yazl bir aklama yaparak YukosSibneft petrol irketinin Ynetim Kurulu Bakanlndan ayrldn kamuoyuna duyurmutur. Hodorkovski, bundan sonra YukosSibneft'e bal bir kurulu olan "Ak Rusya Cemiyeti" isimli bir sivil toplum kuruluunda alacan ve Rusya'da sivil toplumun ve demokrasinin glenmesi iin aba gstereceini ifade etmitir. Vladimir Gusinski: (Eski oligark) Gusinskinin gemii biraz dier oligarklardan farkldr. Yalnzca Gubkin Petrokimya ve doalgaz Enstitsnden mezun olmakla kalmam tiyatroyla da ilgilenmi olan Gusinski 1988de Gorbaevin kooperatif izni ile Most isimli bir danmanlk firmas kurmutur. Bu ii srasnda o dnem Moskova Belediye Bakan Yuri Lujkov ile tanm ve Most Bankasn kurmasnda ondan yardm almtr. Banka, yzde 150-200 gelir getiren devlet fonlarndan satn alm ve 1994te lkenin en byk bankalarndan birisi olmutur. Gusinskiyi dier oligarklardan farkl yapan, onun sahip olduu nfuza zelletirme sayesinde devlet giriimlerini zerine geirerek deil de lke apnda geni bir medya ana hakim olarak sahip olmasdr. Ancak bu byk medya patronu sahip olduu kamuoyunu etkileme gcn ynetimin aleyhine kullanmaya baladnda, televizyon kanallarna
73

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS devlet tarafndan el konulmutur. Statkoyu bozmaya kalkan Gusinski eitli sebeplerle kez snrd edilmitir . u anda Yunanistanda bulunan Gusinskinin Rusyaya iadesi konusunda durumalar devam etmektedir. Rusya ve Dnya Yahudileri kongrelerinin bakan yarcmcl sfatlarn tayan, ayn zamanda Rus ve rail vatandalna sahip olan Gusinsky, 21 Austos gn Tel Avivden uakla Atina Havaalanna inerken tutuklanm ancak, srail ve ABDden Yunanistana yaplan st dzey basklar neticesinde 100 bin Euro kefaletle serbest braklmtr.Rusya Basavclnn Gusinsky hakknda dzenledii ve iadesine gereke gsterdii su dosyas kara para aklama ve dolandrclk iddialarn iermektedir. Ancak aslnda Yahudi asll Rus oligark Gusinskynin hakknda kara para aklama ve dolandrclk gibi iddialar bulunmakla beraber asl neden Rus i politika dinamiklerine dayanmaktadr. Gusinskynin yahudi asll olmasnn yan sra Rus medya devi MediaMostun sahibi olduu dnemde bu medya imparatorluunun bnyesinde bulunan NTV televizyonu, Segodnya gazetesi ve haftalk togi dergisi gibi yayn organlarnda Putin ynetimi ve de zellikle eenistan Savan eletirmesi, bu savla ilgili sansrsz yaynlar yapmas Gusinskynin Putinin temizlenmesi gereken oligarklar listesine girmesine sebep olmutur. Boris Berezovski: (Eski oligark) 1946 doumlu, Forbes Dergisinin ilk beinde yer alan Berezovski, Rus mafyasnn da ba olarak bilinir ve Trkede Gri Kardinal manasna gelen Sery Kardinal olarak da anlmaktadr. Logovaz ile balad otomobil ticareti hayat bir ara Rusyada satlan her arabadan hisse alr hale gelmitir. te yandan, Rus havayolu irketi Aeroflotun sahibi olamasa da irket zerinde byk nfuza sahip olmutur. Bunun yan sra ORT televizyon kanal ile bir ka dergi ve gazete zerinde de etki sahibi durumuna gelmitir. Uzun sre devletin st kademelerinde de grev yapan Berezovski, 1999 ylnda eenlerin hazrlad dnlen ve 230 kiinin ld Moskovadaki bombalama olaylarndan sorumlu tutulmakta ve een General Basayevin Dastana saldrmasn da finanse ettii iddia edilmektedir. nk bu olaylar tam
74

RUSYADA SYASET VE OLGAR da Berezovski ve evresinin yolsuzluklarnn ortaya kt bir dnemde patlak vermi ve kamuoyunun ilgisini baka yne ekmede baarl olmutur. Getiimiz gnlerde Berezovski ngiltereye iltica etmek iin bavurmu ve bavurusu da kabul edilmitir. Anatoly ubays: (RAO EES Bakan) Tm oligarklar iinde iadaml deneyimi en az olan ubaystr. 1955te Leningradta doan oligark, 1998de lkenin elektrik tekeli UESin bana getirilene dek akademisyenlik ve daha sonra da brokratlk yapmtr. Gorbaev dneminin glasnost ve demokratikleme politikalar ile politik reformcular arasnda bulunmu, Belediye Bakan Anatoli Sobakn reform idaresine katlmtr. Yeltsin dnemi babakanlarndan Yegor Gaydardan bir reform program istendiinde o da ubays Devlet zelletirme Komitesinin bana getirmitir. zelletirme politkalarnn mimar ubaystir ve bir ka kiinin elinde byk servetler birikirken, Rusyada kii bana den geilrin 1980 sonlarndakinin yarsna dmesinin ve bugn zengin ile fakir arasndaki uurumun sorumlularndan birisi olarak gsterilmektedir. ubays bir ekilde Yeltsinin reformcular tasfiye politkalarnn dnda kalm ve 1992 ile 1998 yllar arasnda defalarca grevden alnp tekrar getirilerek Babakan Vekili olarak brokraside ykselmeyi baarmtr. Daha sonra Yeltsin tarafndan IMF ile grmeleri yrtmekle grevlandirilen ubays lkeye 22 milyar dolarlk kredi verilmesini salamtr, ki bu rakam beklenin iki katdr. ubays kendi mal varln, zelletirmeden sorumlu kii olarak dier oligarklara baz hizmetler salayarak oluturmutur. rnein 1995te Yeltsin onu grevden aldnda Aleksander Smolenski, ubayse 3 milyon dolarlk faizsiz kredi salamtr. Oligark arkadalar sayesinde biriktirdii mal varl dierlerininki ile karlatrldnda ubaysin aralarnda en fakir olduunu sylemek mmkndr.

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS Roman Arkadeyevi Abramovi: (ukotka Blgesi Valisi) Yahudi asll olan Roman Abramovi 1966 Saratov doumludur. Annesini doum srasnda ve babasn da ok kk yata kaybeden Abramovii amcas evlatlk aarak bytmtr. Abramovi Moskova Petrol Gaz Akademisi mezunudur. Rusyann Pazar ekonomisine getii Yeltsin dneminden en iyi yararlananlardan birisidir. dnyasna hzl giren Abramovi, 1992-1995 yllar arasnda 5 byk firma kurmutur. 1993-1996 yllar arasnda sve kaynakl Runi__m S._ irketi Moskova temsilciliini yapmtr. 1995 ylnda o dnemin en byk oligark olan Yahudi asll Boris Berezovski ile ortak ilere giren Abramovi, 1995-1996 yllar arasnda 10 irket daha kurmutur. 1996-1997 yllar arasnda sonradan sahibi olaca Sibneft irketinin Moskova brosu mdr olmutur. 1997den itibaren Sibneft irketi bakanlna atanmtr. 1999 seimlerinde ok byk bir oy oranyla ukotka blgesinden Dumaya girmitir. 24 Aralk 2000 ylnda ise ukotka blgesi Valilik seimlerini yzde 90 oyla kazanarak Vali olmutur. 2003 ylnda ngilterenin Chelsea Village Spor Klbn satn alarak bu klbn bakan olan Abramovi bir anda Avrupann gndemine girmitir. Yeltsin dneminde Ailenin kasas durumunda olan Abramovi, bugn Bakan Putine kar en byk muhalefeti yapan ve ngiltereden siyasi snma alarak bu lkede yaamak durumunda olan Boris Berezovskinin eski ortadr. Baz kaynaklar her iki Yahudi oligark arasnda i ilikisinin halen devam ettiini iddia etmektedir. Nisan 2003de sahibi olduu Sibnefti Yukos ile birletiren Abramoviin Rusyada yrtlen oligark operasyonunda sradaki hedef olduu iddia edilmektedir. 2003 ylnda Forbes Dergisine gre yaklak 5,7 milyar dolarlk servete sahiptir. Abramoviin Rusyada sahip olduu malvarlklarnn bir ksmn elden kararak yurt dna tamaya alt dnlmektedir. Oleg Vladimirovi Deripaska: (Rusal Bakan) Bazovy Element ve Sibirksiy Alminyum gibi irketlerin sahibi olan Oleg Deripaska, Yeltsin dneminde aile olarak adlandrlan ekibin en nemli

75

76

RUSYADA SYASET VE OLGAR yelerinden birisi olmutur. zellikle Yeltsinin damadnn ilk karsndan olan kzyla evlenen Oleg Deripaskann ans bu tarihten itibaren daha fazla alm ve zellikle de alminyum gibi Rusyann en stratejik irketlerinin sahibi olmutur. irketlerini Rusal isimi altnda toplayan Oleg Deripaskann da Putinin gazabna urayacak oligarklar listesinde ad gemektedir. Ancak Yeltsin ile akraba olmas Deripaskaya belirli bir koruma salamaktadr. 1968 Djerzinski doumlu olan 1983 MGU Fizik Fakltesi ve 1996 Plehanov ekonomi niversitesi mezunudur. Oleg Deripaskann ailenin eski yeleri Aleksandr Mamut, Andrey Mel'nienko, skandera Mahmudov ve Roman Abramovi ile beraber Rusya GSMHsinin yzde yirmisini elerinde bulundurduklar ifade edilmektedir.

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

KAYNAKLAR
KTAPLAR Stephen White Paul Khlebnikov Matrena Rasputina Aleksey Muhin Boris Mazo Valeriy Federov Russias New Politics: The Management of a Postcommunist Society, Cambridge niversitesi Yayn, Cambridge, 2000. Godfather of the Kremlin, Harcourt Yaynevi, 2000 Londra. Rasputin: Vospominaniya Doeri, Zaharov Yaynevi, Moskova 2001. Piterskoe Okrujenie Prezidenta, Moskova 2003. Piterskie Protiv Moskovskih, Eksmo Yaynevi, Moskova 2003. Epoha Putina, Tayn i Zagadki Kremleyovskogo Dvora, Eksmo yaynevi, Moskova 2003.

DERGLER Ekspert Ekspert Ekspert Ekspert Tatyana Gurova, Aleksandr Privalov, Vbor Prezidenta: M Teryaem Ego! No: 41 (396), 3 Kasm 2003. Dimitri Sivyakov, Vlast Boloy Nefti, No: 4, 3 ubat 2003. Dimitri Sivyakov, Vlast Boloy Nefti, No: 4, 3 ubat 2003. Natalya Arhangelskaya, Komitet Po Delam Oligarkov, No 18, 19 Mays 2003.

77

78

RUSYADA SYASET VE OLGAR

Current History Megepolis-Ekspress Stratejik Analiz Stratejik Analiz Profil Profil Vlast Vlast Vlast Vlast Vlast Vlast Marshall Goldman, Render Unto Caesar: Putin and the Oligarchs, Ekim 2003. Piterskie Protiv Moskovskih, Kto Kogo?, No: 34, 25 Austos 2003. Sinan Oan, Ayfer Erdem Rusyada Siyaset ve Oligarklar, S. 43. Sinan Oan, Putinin Oligariyi Milliletirme abalar: Yukos Olay, Aralk 2003, S. 44. Nikolay Silaev, Krizis Smeynh ennostey, 4 Haziran 2003. 'Oktjabrskiy Perevorot', No: 41 (360), 3 Kasm 2003. lya Bulavinov, 'Koloda RossiskoY Federatsii', 10 Kasm 2003. z Doklada v Rossii Gotovitsya Oligarhiceskiy Perevarot, 14-20 Temmuz 2003. Nikolay Vardul, Ugolovne Dela Yukosa, 7-3 Temmuz 2003. Nikolay Vardul, Oni Sajalis Za Rodinu, 7-13 Temmuz 2003. Nikolay Vardul, Sem Del c Pravom Perepiski, 28 Temmuz-3 Austos 2003. Buduee Rossii: Demokratiya ili Oligarhiya isimli konferans ile olmutur. Oligarh, 23-29 Haziran 2003.

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

stifa Etti 04 Kasm 2003. Ha'aretz 6 Kasm 2003.

In The National Interest Martin Sieff, Yukos Drama No Earthquake in Russia, International Security zvestiya Kommersant Soverenno Sekretno Nezavisimaya Gazeta Michael McFaul, A Peace: Domestic Politics in the Making of Russian Foreign Policy, S. 22, (K 1997/98), Svetlana Babayeva, Sblijenie Rossii c Evropay Mojet Zamedlitsya, 10 Kasm 2003. 19 Austos 2003. Galina Sidorova, Novaya Maska Oligarha, So No 6, Haziran 2003. Anna Skornyakova, Yukosom Budet Rulit Amerikanets, 5 Kasm 2003.

Nezavisimaya Gazeta van Sas, Xodorkovski Uejaet, 7 Ekim 2003. Nezavisimaya Gazeta Julija Petrovskaya, Andrey Terehov, Evropejskie Lideru Zadadut Nezavisimaya Gazeta Andrey Terehov, Konstantin Kapitonov, aron Obespokoen Arestami Evreev, 5 Kasm 2003.

Nezavisimaya Gazeta Anatoli Kastyukov, Na Hodorkovksogo Neyehala Kra, 4 Temmuz Turkish Daily News Sinan Ogan & Ayfer Erdem, Politics and oligarchs in Russia, 3 Kasm 2003 Turkish Daily News Sinan Oan, Baku - Ceyhan Policy of Russia between Kremlin and Lukoil, 9 Haziran 2002. Gerald Nadler, Soros Condemns Oil Magnate's Detention, 13 Kasm 2003 Timothy O'Brian, How Russian Oil Tycoon Courted Friends in U.S, 5 Kasm 2003.

GAZETELER Akam Berliner Zeitung Business Week, Die Welt Putin ile Rus Milyarderlerin Sava, 16 Kasm 2003. Katja Tichomirowa, Sonderkommando Durchsucht Yukos Zentrale, 7 Ekim 2003. Jason Bush, Can Putin Contain The Fallout?, 14 Kasm 2003. Manfred Quiring, Kreml hetzt gegen neues Yukos-Management, 6 Kasm 2003.

The Washington Post The New York Times

The New York Times, William Safire, Siloviki Versus Oligarchy, 5 Kasm 2003. The Financial Times Chrystia Freeland, Andrew Jack Russia For Sale: The Oligarchs Who Won The Battle for Strategic Assets are Now Seeking to Cash in on their Investments 6 Ekim 2003.

Frankfurter Rundschau Karl Grobe, Antisemitismus in Russland, 29 Ekim 2003. RBC Mihail Hodorkovskiy Yukos Ynetim Kurulu Bakanlndan 79

80

RUSYADA SYASET VE OLGAR

The Guardian Utro Vedemosti, Nick Paton Walsh, Russian prosecutors put Abramovich in their sights, ngiltere, 04 Kasm 2003. Nikita Dmiriev, 'Hodorkovskiy Pereizbran v Pravlenie RSPP', 14 Kasm 2003. 3 Temmuz 2000.

RUSYA-UKRAYNA ARATIRMALARI DZS

Welt am Sonntag Manfred Quiring, Putins reiche Kinder verlassen das Land, 13 Ekim 2003. NTERNET ADRESLER Fom Fom: Turkish Daily News ASAM Petrolneftgaz Deutsche Welle ULFSBO KPFR Carnegie Kim Kimdir TV KANALLARI ORT Tv Kanal RTR Planeta, Vremya Haberler Program, 6 Kasm 2003. Vesti Program, 5 Kasm 2003. :http://bd.fom.ru/report/map/of032806 : www.fom.ru : http://www.turkishdailynews.com/old_editions/11_03_03/feature.htm, : www.avsam.org : www.ngv.ru : http://www2.dw-world.de/turkish/politik/1.43251.1.html : http://www.ulfsbo.nu/ussr/mikhail_khordorkovsky.html : http://www.kprf.ru/projects/economy/admin/ 12412.shtml : http://www.carnegie.ru/ru/pubs/media/68278.htm : www.dosye.ru

81 1

82 2