Professional Documents
Culture Documents
Gereinden fazla sayda yaplm llerden hi birini seip ayklamaksnz, 1. Bilinmeyenlerin en uygun deerini belirlemek, 2. llerin, kesin deerlerin ya da bunlarn fonksiyonlarnn duyarlklarn (ortalama hata) ve gvenirliklerini saptamaktr. Geometrik ya da fiziksel byklklerin llmesi sonucunda elde edilen deerler hata ile ykldr. Sz konusu hatalar; 1. lme iini yapanlarn duyu organlarnn yetersizliinden, 2. l aletlerinin yeterince gelimi olmamalarndan, 3. Fiziksel evre koullarndan kaynaklanabilir. Bu nedenle uygulamada gerekli sayda l ile yetinilmez, gereinden fazla l yaplr. ller arasndaki ilikileri grebilmek ve llerle bilinmeyenler arasndaki fonksiyonel ilikileri kurabilmek iin dengeleme hesab yaplr. Hatasz l olmaz l Hata = Kesin deer l + Dzeltme = Kesin deer Hata = l Kesin deer Dzeltme = Kesin deer l
Hatalar oluma nedenlerine gre genelde drde ayrlr 1. 2. 3. 4. Kaba hata Dzenli (sistematik) hata Dzensiz (rastlant, tesadf) hata Gerek hata
Kaba Hatalar: Kaba hatalar genellikle dikkatsizlikten kaynaklana hatalardr. GPS lmelerinde anten boyunun yanl llmesi, uzunluk lmelerinde bir erit boyunun unutulmas, a lmelerinde 65g yerine 95g okunmas ve yazlmas gibi. Kaba hatalar l tekrar ile giderilebilirler Dzenli (sistematik) hata: Bu tr hatalar ly ayn ynde ve ayn miktarda etkileyen kk hatalardr. l tekrar ile giderilemezler. Yirmi metrelik bir elik erit metrenin uzunluunun gerek deerden 1 mm eksik olmas, nivelmanda mira lek hatas, teodolitlerde daire blme hatalar, refraksiyon vs. gibi dzenli hatalar ounlukla tannamaz. l aletleri ayarlanarak ve en uygun lme yntemleri uygulanarak etkileri azaltlabilir. Belirlenebildikleri durumlarda l sonucuna dzeltme getirilerek etkileri giderilebilir.
Dzensiz (rastlant, tesadf) hata: Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen (+) bazen de (-) ynde etkilerler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmas, aletlerin ayarlarnn tam yaplamamas, scaklk, rzgr gibi d etkenlerin deiken olmas gibi nedenlerden ortaya kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar ile ya da dzenli hatalarda olduu gibi l sonucuna dzeltme getirilerek giderilemezler. Gerek hata: llerin gerek deerlerinin bilindii durumlarda sz konusudurlar. Bir dzlem genin i alarnn toplamnn gerek deeri 200g dr. alarn llen deerlerinin toplamndan 200g karlrsa gerek hata bulunur.
t=
[e ]
i
(n )
Ortalama (karesel ortalama, standart sapma) hata: Ayn bir bykln llmesi sonucunda elde edilen bir l dizisinin gerek hatalarn kareleri toplam l saysna blnr ve hesaplanan bu deerin karekk alnarak bulunur. Eer ortalama hata gerek deerlerden elde ediliyorsa (n ) n Eer ortalama hata dzeltme deerlerinden elde ediliyorsa
mo =
[ee ]
mo =
[vv]
n -1
(n )
Olas (muhtemel) hata: Bir bykln llmesi sonucunda elde edilen l dizisinin gerek hatalar mutlak deerlerine gre sralanrsa dizinin ortasndaki hatadr.
Bal (rlatif) hata: llen bir bykln duyarlk lt olan ortalama hatasnn, llerin ortalama deerine blnmesi ile bulunan orandr. m b= o l ort rnek: Bir GPS ana ait on adet gen kapanma hatalar aada verilmitir. Duyarlk ltlerini hesaplaynz.
No 1 2 3 4 5 No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hata ( e i ) mm -2.123 1.132 -1.674 -2.591 -1.772 No 6 7 8 9 10 Hata ( e i ) mm 2.979 0.475 4.414 -0.717 0.763
ei
-2.123 1.132 -1.674 -2.591 -1.772 2.979 0.475 4.414 -0.717 0.763
e ie i
4.507 1.281 2.802 6.713 3.140 8.874 0.226 19.483 0.514 0.582
n = 10
[e ] =18.640 [e e ] = 48.124
i
Mutlak Hata
t=
18.640 = 1.864 mm 10
Ortalama Hata mo =
[ee ] =
n
48.124 = 2.194 mm 10
Olas Hata 0.475 0.717 0.763 1.132 1.674 1.772 2.123 2.591 2.979 4.414 1.674 + 1.772 r= = 1.723 mm 2
rnek: Bir uzunluk on kez llm ve aadaki l deerleri elde edilmitir. Duyarlk ltlerini hesaplaynz.
No 1 2 3 4 5 No 1 2 3 4 5 6 7 8
li (m)
180.57 180.62 180.63 180.65 180.56
No 6 7 8 9 10
li (m)
180.62 180.57 180.61 180.62 180.55
li (m)
180.57 180.62 180.63 180.65 180.56 180.62 180.57 180.61
vi = x - l i (cm)
3 -2 -3 -5 4 -2 3 -1
e ie i
9 4 9 25 16 4 9 1
x=
l1 + l 2 + ... + l n = 180.60m n
i
n = 10
[ v ] =30 [v v ] = 106
i i
30 = 3 cm 10
9 10
180.62 180.55
-2 5
4 25
1 2 2 2 3 3 3 4 5 5 Olas hata r =
rnek: Uzunluu 100.000 m olan bir ayar baz iki ayr lme ekibince mm birimine kadar l yaplarak elik eritle on kez llmtr. Hangi lme ekibi daha duyarlkl sonu elde etmitir.
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
li (m) 1. ekip
100.002 99.998 99.995 100.003 100.000 100.003 100.001 99.998 99.998 100.004
li (m) 2. ekip
100.000 99.999 100.005 100.007 99.994 99.995 99.997 100.002 100.003 99.998 1. ekip 2. ekip
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
li (m)
100.002 99.998 99.995 100.003 100.000 100.003 100.001 99.998 99.998 100.004
e i = li - 100.000 (mm)
2 -2 -5 3 0 3 1 -2 -2 4
e ie i
4 4 25 9 0 9 1 4 4 16
li (m)
100.000 99.999 100.005 100.007 99.994 99.995 99.997 100.002 100.003 99.998
e i = li - 100.000 (mm)
0 -1 5 7 -6 -5 -3 2 3 -2
e ie i
0 1 25 49 36 25 9 4 9 4
n = 10
[e ]=24 [e e ] = 76
i
n = 10
[e ] =34 [e e ] = 162
i
[e ie i ] =
[e i e i ] =
Sonu: 1 numaral lme ekibi iin duyarlk ltleri daha kk ktndan bu ekibin lme doruluu dier ekipten daha yksektir. Duyarlk ltleri arasnda Ortalama hata > Mutlak hata > Olas hata yani m0 > t > r ilikisi vardr.
Korelasyon (Ballk, liki) llen bir byklk kaba ve sistematik hatalardan arndrldktan sonra i gerek hatalarn oluturan nedenler belirlenmeye allr. Dzensiz hatalar birok parametrenin birleimiyle oluur. x gerek uzunluk l 1 , l 2 ,......, l n ller
1 = e11 + e12 + e13 + ... + e1n 2 = e21 + e 22 + e23 + ... + e2 n . Elemanter hatalar . n = en1 + e n 2 + e n3 + ... + enn
l 1 - x = 1 l 2 - x = 2 Gerek Hata . l n - x = n
Bu elemanter hatalarn bir ksm veya sadece biri dierlerinden byk olup tm llerde tekrarlanyor olabilir. Bu parametrenin ller zerindeki etkisi ayndr. i gerek hatalar ayn e ii deerinden etkileniyorsa bu ller birbiri ile baml olur ve bu bamll gsteren lte korelasyon denir. Bu bamllk fiziksel ortamdan kaynaklanyorsa fiziksel korelasyon, ller iin yazlan fonksiyonel modelden kaynaklanyorsa matematik korelasyon olarak adlandrlr. Fiziksel korelasyon ller arasnda fiziksel iliki varsa ortaya kar. Matematiksel korelasyon ise ller birbirinden bamsz olsa bile (fiziksel korelasyon olmasa bile) matematik model gerei ortaya kabilir. Kenarlarnn gerek uzunluklar x ve y olan bir dikdrtgenin kenarlarnn yeterince ok sayda lldn varsayalm. xe ait lleri l1 , ye ait lleri l 2 vektrnde toplayalm. x y
11 l 11 1 l 12 12 1 . = . - . x . . . l 1 1n 1n
21 l 21 1 l 22 22 1 . = . - . y . . . l 1 2 n 2n 11 12 e1 = . . 1n
e 1 = [e 11 e 11 e 1n ]
12 = 1 1 n
T
2 2 e 1 e 1 = e 11 + e 12 + + e 12n
e 2 = [e 21 e 22 e 2n ]
= 2 2 n
2 2 T
2 2 2 e 2 e 2 = e 21 + e 22 + + e 2 n
e 1 = [e 11 e 11 e 1n ]
12 = 1 2 n
T
e 1 e 2 = e 11 e 21 + e 12 e 22 +e 1n e 2n
yukardaki bantlardan hesaplanr. ller arasndaki korelasyon katsays aadaki eitlik yardmyla hesaplanr.
12 = 12 = 1 2
1 2 1 1 2 2
T T
Korelasyon katsaysnn snr deerleri - 1 r12 1 arasndadr. 12 = 0 ise ller arasnda yani x ve y arasnda bir bamllk yoktur.
12 0 ise ller yani x ve y birbirine bamldr 12 = 1 ise ller arasnda %100 korelasyon (fonksiyonel bamllk) vardr.
Gerek deerler bilinmedii durumda kesin deerler yardmyla korelasyonlar dzeltmelerden yararlanarak elde edilebilirler.
[l 1 ] = eT l1 x=
Dzeltmeler
2
v v m = 1 1 n-1
2 1 2 m2 =
v v2 n-1 v v2 n-1
m12 = m1 m2
T 1
T 2
m12 =
r12 =
v1 v 2
T T
r12 = 0 ise ller arasnda yani x ve y arasnda bir bamllk yoktur. r12 0 ise ller yani x ve y birbirine bamldr r12 = 1 ise ller arasnda %100 korelasyon (fonksiyonel bamllk) vardr.
Bu son bantlar l1 ve l 2 llerinin kendi aralarnda korelasyonlu olmadklar durumda geerlidir. llerin (n: l says) arlklar farkl)
rij
K ll varyans-kovaryans matrisi
m12 r12 m1 m2 K ll = r13 m1 m3 r m m 1n 1 n m12 m12 K ll = m13 m 1n m12 2 m2 m23 m2n r12 m1 m2 2 m2 r23 m2 m3 r2n m2 mn m13 m1n m23 m2 n 2 m3 m3n 2 m3n mn r13 m1 m3 r23 m2 m3
2 m3
r3n m3 mn
r1n m1 mn r2 n m2 mn r3n m3 mn 2 mn
pll = Qll1
rij = 0
0 0 0 2 mn
m12 m2 0 0 Qll = 0 0
0
2 m2 2 m0
0 0
2 m3 2 m0
0 0
0 0 0 2 mn 2 m0
2 m0 2 m1 0 pll = Qll1 = 0 0
0
2 m0 2 m2
0 0
2 m0 2 m3
0 0
0 0 0 2 m0 2 mn
m 2 0 K ll = 0 0
0 m2 0 0
0 0 0
m2
0 0 0 m2
m2 2 m 0 Qll = 0 0
0 m2 m2 0 0
0 0 m2 m2 0
0 1 0 0 = 0 0 0 m2 m2
0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1
1 0 pll = 0 0
0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1
rnek: Bir EUnn kalibrasyonu iin karlkl be l ile korelasyon belirlenmeye allmtr. llen bazn uzunluu 9605.343 m. olduuna gre a) Bu aletle llen uzunluklarn ortalama hatalarn ve aralarndaki korelasyonu bulunuz. b) llere ait varyans-kovaryans matrisini oluturunuz. c) Birim lnn karesel ortalama hatas 15 mm ise llerin ters arlk matrisini hesaplaynz. d) llerin arlklarn hesaplaynz N o 1
l 1 (m)
l 2 (m)
e 1e 2
9605.343 0
1034 = 1 1 = = 206 .786 n 5 1. llere ait varyans (karesel ortalama hatann karesi)
2 1
991 = 2 2 = = 198.3 n 5
2 2
12 =
12 =
2 1010 = = 202.1 n 5
12 202.1 = = 1 2 14.4 14.1 2
T 1 T 1 T 2
T 1
1 2
= 0.998
Korelasyon katsays
12 K ll = 12
K ll = m Qll
2 0
Qll =
K ll 2 m0
276.69 - 281.99 pll = Qll1 = - 281,99 288.53 rnek: Bir EUnn kalibrasyonu iin karlkl be l ile korelasyon belirlenmeye allmtr. e) Bu aletle llen uzunluklarn ortalama hatalarn ve aralarndaki korelasyonu bulunuz. f) llere ait varyans-kovaryans matrisini oluturunuz. g) Birim lnn karesel ortalama hatas 2.3 mm ise llerin ters arlk matrisini hesaplaynz. h) llerin arlklarn hesaplaynz N o 1 2 3 4 5
l 1 (m)
9605.32 86 9605.32 57 9605.33 00 9605.32 82 9605.33 12
l x1 = 1 n 9605.3287
v1 = x1 - l 1
(mm) 0.1 3.0 -1.3 0.5 -2.5
v1v1
0.0 9.2 1.6 0.3 6.1 =17 v2 v2 1.5 9.9
v v m = 1 1 n-1 = 4.3
2 1
v v m = 2 2 n-1 = 7.7
2 2
N o 1 2
l 2 (m)
9605.32 79 9605.32 60
l x 2= 2 n 9605.3430
v 2= x 2 - l 2
(mm) 1.2 3.1
v1v 2
0.2 9.5
r12 = 0.957
K ll = m Qll
2 0
Qll =
K ll 2 m0
Hata Yaylma Kural llen byklklerin ortalama hatalarnn bilindikleri durumlarda llerin herhangi bir fonksiyonunun ortalama hatasnn hesaplanmas dengeleme hesabnn ok sk rastlanan konularndandr.
2 2 Hata yaylma kural sadece ilk llere uygulanr. Deneysel varyanslar m1 , m2 ve deneysel kovarvaryans m12 olan l1 , ve l 2 llerinin herhangi iki fonksiyonu aadaki gibi yazlabilir.
x = f (l 1 , l 2 ) y = g (l 1 , l 2 )
Bu fonksiyonlarn l1 , ve l 2 llerine gre diferansiyelleri
dx = dy =
f f dl 1 + dl 2 l 2 l 1 g g dl 1 + dl 2 l 2 l 1
a1 = b1 =
f l 1 g l 1
a2 = b2 =
f l 2
g l 2
dx = a1 dl 1 + a 2 dl 2 dy = b1dl 1 + b2 dl 2
Fonksiyonlarn diferansiyeli matris gsterimi ile df = A dl
dx dy = a1 a2 dl1 b b dl 1 2 2
m12 a1 2 m2 a2
b1 b2
a1 b 1
a2 b2
2 2 2 (a12 m12 + 2a1a2m12 + a2 m2 ) (a1b1m12 + (a1b2 + a2b1 )m12 + a2b2 m2 ) 2 2 2 2 (b12m12 + 2b1b2 m12 + b2 m2 ) (a1b1m1 + (a1b2 + a2b1 )m12 + a2b2m2 )
K ff
2 mx = mxy
mxy 2 my
2 2 2 my = b12 m12 + 2b1b2m12 + b2 m2 2 mxy = a1b1m12 + (a1b2 + a2b1 )m12 + a2b2m2 Genel hata yaylma kural
2 2 2 mx = a12 m12 + 2a1a2 m12 + a2 m2
lk llerin korelasyonsuz olduklar durumda m12 = 0 varyans-kovaryans matrisi kegen bir matristir.
m12 K ll = 0 0 2 m2
m2 K ff = x mxy
mxy 2 my
Not: Hata yaylma kural sadece yeterince l bulunan durumlarda uygulanr. Fazla l varsa hata yaylma kural uygulanmaz. Fonksiyonun kesin deeri ve ortalama hatas dengeleme yaplarak bulunur.
rnek: Bir genin iki i as ve ortalama hatalar verilmitir. Bu genin nc asn ve ann ortalama hatasn hata yaylma kural uygulayarak hesaplaynz. Verilenler stenenler g a =53.5870g m = g =? a 8cc
b =57.6139g
mb =
10cc
mg
=?
1. zm g = 200 - (a + b ) =88.7991g
Fonksiyon
mg = 12.8cc
dg = -da - db
2 2 mg2 = ma + mb
= 82 + 102 = 164
2. zm g = 200 - (a + b ) =88.7991g
Fonksiyon
df =
dl
g [d ] = a
g
dg = -da - db
g
g da b db
[d ] = [- 1
m 2 K ll = a 0
da - 1] db
0 64 0 = 2 mb 0 100
K ff = A K ll AT
[- 1
- 1]
[- 64
64 0 0 100
- 100]
K ff = [164]
mg2 = 164
mg = 12.8cc
rnek: ki kenar ve aralarndaki a verilen bir dzlem gende ann karsndaki kenar ve ortalama hatasn hesaplaynz. a=? Verilenler stenenler a =130.2080g 40cc a=? c b=280.50m 20cm ma =? b c=170.40m 15cm a
1. zm a 2 = b 2 + c 2 - 2bc cos a
ma = 21.7cm
2. zm
a 2 = b 2 + c 2 - 2bc cosa
da =
df
[d a ] = a b
[da ] = b - c cosa a
c-b cosa a
bc sin a da a db cc r da
0 m 0
2 c
K ff = A K ll A
[0.921
0.767 0.017 ]
[368.4
172.6 27.5]
ma = 21.7 cm rnek: ki kenar ve aralarndaki a verilen bir dzlem gende ann karsndaki kenar ve ortalama hatasn hesaplaynz. a=? Verilenler stenenler a =130.2080g a=? c b=280.50m 20cm ma =? b c=170.40m 15cm a
2 ma = 472.13
rnek: Dik kenarlar llen bir dik genin hipotensn ve ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler stenenler b=142.53m 8cm a=? c=92.68m 5cm ma =? a=? b
a2 = b2 + c 2
2a da = 2b db + 2c dc b c da = db + dc a a da = 0.838 db + 0.545 dc
a = 170.01m
ma = 7.2cm rnek: ki kenar llen bir dikdrtgenin alannn ortalama hatasnn kk olmas iin hangi kenarnn daha duyarlkl llmesi gerekir? Verilenler stenenler b a F=? ma a m F =? b mb
F ab = dF b da + a db =
2 2 2 mF b 2 ma + a 2 mb =
rnek: ki kenar ve aralarndaki a llen bir dzlem genin alann ve alann karesel ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler stenenler c a=35.40m 0.03m F=? c=28.15m 0.02m m F =? a =42.1605g 50cc a a 1. zm 1 F = a c sin a 2
ma cc r
mF = 0.34 m2
2. zm 1 F = a c sin a 2 df = A dl
[d F ] = F a
F c
da F db a da
[d F ] = 1 c sin a 2
1 a sin a 2
da 1 a c cosa dc 2 da
m 2 a K ll = 0 0
0 mc2 0
K ff = A K ll AT
[8.6547
10.8837 392.9275]
[0.0078
0.0044 0.000002]
2 mF = 0.1158
ma = 0.34 m2
rnek: Bir as ve buna komu bir kenar llen bir dzlem dik genin kar kenarn ve kenarn karesel ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler stenenler h=? s=100.00m 0.05m h=? s a
a =25.14g
h = s tan a
4c
mh =?
a ya gre trev
dh = tan a ds + s
2 h 2 2 s
dh 1 = s da cos 2 a 1 da cos 2 a
2
1 m = tan a m + s 2 cos a
mh = 0.07 m
ma c r
rnek: A noktasna bal olarak ekildeki kulenin x yksekliini ve yksekliin karesel ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler stenenler x=? s cos z s=72.50m 3mm x=? z z=80.3060g 5cc mx =? s h=1.50m
x= s cot z + h
h
1 dz sin 2 z
dx= cot z ds - s
2 mx =
A
2
(cot z )2 ms2 + s
1 sin 2
mz cc r
mx = 9.6 mm rnek: Bir parselin kenar lleri, llerin duyarlklar ve aralarndaki korelasyonlar aada verilmitir. a) Bu llerin varyans-kovaryans matrisini oluturunuz. b) Bu fonksiyonlarn ortalama hatalarn hesaplaynz c) llerin fonksiyonlar arasndaki korelasyon katsaysn hesaplaynz. Verilenler l1 =48.00 m Fonksiyonlar 3 cm 2 cm 1 cm r12 = 0.6 r23 = 0.8 r14 = 0.5
F1 = 2l 3 - 3l1 1 F2 = l 1 - 2l 2 + l 4 3 2
l 2 =52.00 m
l 3 =40.00 m
l 4 =79.00 m
mij = rij mi m j
2 cm
m34
m34
9 3. 6 0 3.6 4 1.6 0 1. 6 1 0 0 3
F1 = 2l 3 - 3l1
F2 = 1 l 1 - 2l 2 + l 4 3 2
d f = A dl
Fonksiyonun varyans-kovaryans matrisi 9 3.6 0 3.6 4 1.6 0 1.6 1 0 0 3 3 0 0 4 - 3 0.5 0 0 2 - 160 1 0 - 342.5 85 K ff = - 342.5 25609.3
2 0 - 3 0 0.5 0 - 160 1
2 mF1 K ff = mF1 F2
mF1 F2 = 2 mF2
2 mF1 = 85
mF1 = 9.22
cm cm
m = 25609.3
2 F2
mF1 = 160.03
mF1 F2 = -342.5
rF1 F2 =
rnek: Bir parselin kenar lleri, llerin duyarlklar ve aralarndaki korelasyonlar aada verilmitir. d) Bu llerin varyans-kovaryans matrisini oluturunuz. e) Bu fonksiyonlarn ortalama hatalarn hesaplaynz f) llerin fonksiyonlar arasndaki korelasyon katsaysn hesaplaynz. Verilenler l1 =33.260 m Fonksiyonlar 12 cm 11 cm 20 cm 9 cm r12 = 0.5 r23 = 0.2
F1 = 2l1 + 3l 2 - l 2 4 F2 = l2 + 2l 4 3
l 2 =25.340 m
l 3 =56.330 m
l 4 =12.000 m
rnek: a kenarn ve kenarn ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler stenenler c =125.36 m 6 cm a=? g cc a =62.8416 20 ma =? cc b =87.9320g 20
g = 200 - (a + b )
sin( g ) = sin(a + b )
a c = sin a sin g
da =
a =c
sin a sin g
a = c
sin a sin(a + b )
sin a c cos a sin(a + b ) - c cos(a + b ) sin a c cos(a + b ) sin a dc + da db 2 sin(a + b ) sin (a + b ) sin 2 (a + b )
3 cm 4 cm 2 cm
stenenler a=? ma =?
a
c
cosa =
a 2 + b2 - c 2 2ab
2a 2ab - 2b(a 2 + b 2 - c 2 ) 2b 2ab - 2a(a 2 + b 2 - c 2 ) 2c 2ab da + db dc 2 2 (2ab ) (2ab ) (2ab )2
- sin a da =
2a 2ab - 2b(a 2 + b 2 - c 2 ) 2b 2ab - 2a(a 2 + b 2 - c 2 ) 2c 2ab da db + da = dc 2 2 (2ab) sin a (2ab ) sin a (2ab )2 sin a
da = -
Arlk llerin duyarlklarn ve onlarn ne derece gvenilir olduklarn tanmlayan bir katsaydr. Bir uzunluk ayn duyarlkta 12 kez llm olsun. Aritmetik ortalama aadaki gibi yazlabilir. l + l 2 + ....... + l12 x= 1 n lk 5 l bir gurup, sonraki 4 l 2. grup ve dier ller 3. gurup ller olarak dnrsek
l1 + l 2 + l 3 + l 4 + l 5 5 l6 + l7 + l8 + l9 u2 = 4 l 10 + l11 + l 12 u3 = 3 u1 =
x=
5 u1 + 4 u2 + 3 u3 5+4+3
Kesin deer
Buradaki; 5, 4 ve 3 katsaylarna arlk denir. Kesin deer hesabn geniletirsek p l + p 2 l 2 + + p n l n [ p l] x= 1 1 = [p] p1 + p 2 + + p n Genel aritmetik ortalama lk bamsz llerin ortalama hatas m0 ise, bu l gruplarnn birincisine yaylma kural uygulanrsa, l + l 2 + l 3 + l 4 + +l 5 u1 = 1 5 1 1 1 1 1 du1 = dl 1 + dl 2 + dl 3 + dl 4 + dl 5 5 5 5 5 5
1 1 2 1 2 1 2 1 2 m = m12 + m2 + m3 + m4 + m5 5 5 5 5 5 m1 = m2 = = m5 = m0 ise
2 u1 2 2 2 2 2
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 m = m0 + m0 + m0 + m0 + m0 5 5 5 5 5
2 u1
2 m0 5 m2 2 mu 2 = 0 4 m2 2 mu3 = 0 3 2 mu1 =
mi2 =
2 m0 pi
pi =
Arln tanm
m0 : ilk bamsz llerin karesel ortalama hatas, mi : herhangi bir lnn karesel ortalama hatas, Aritmetik ortalamann arl
l1 + l 2 + ....... + l n n 1 1 1 dx = dl 1 + dl 2 + + dl n n n n x=
1 1 2 1 2 2 mx = m12 + m2 + + mn n n n
m1 = m2 = = mn = m0
2 mx = 2 2 2 m0 m0 m0 + 2 + + 2 n2 n n 2 m0 n2
2 mx = n 2 m0 n
2 mx =
px =
Buradan farkl tekrardaki llerin arl, duyarl ve gvenirliinin farkl olduu sonucuna ulalr. Arlkl Ortalamann Arl
x=
p1l 1 + p2l 2 + + pn l n p1 + p2 + + pn
x=
p1l 1 p2l 2 pl + + + n n [ p] [ p] [ p] p1 p p dl 1 + 2 dl 2 + + n dl n [ p] [ p] [ p]
2 2 2
dx =
2 x
p 2 p 2 p m = 1 m12 + 2 m2 + + n mn [ p] [ p] [ p]
pi =
2 mx = 2 m0 mi2 2 1 2
Arlk tanmndan
mi2 =
2 m0 pi
2 p m0 p 2 m2 p 2 m2 + 22 0 + + n2 0 [ p] p1 [ p] p2 [ p] pn
2 mx =
p1 2 p p 2 2 m0 + 22 m0 + + n2 m0 2 [ p] [ p] [ p]
2 2 mx = m0
(p
+ p2 + + pn 2 [ p] = m0 2 [ p] [ p]2
2 mx =
2 m0 [ p] elde edilir.
2 m0 mi2 arlk tanmndan
pi =
px =
Bu aklamalara gre karesel ortalama hatalarla arlklar arasndaki dnm bants iin, pi =
2 m0 mi2 den hareketle
2 2 2 m0 = p1m12 = p2m2 , , = pn mn
Karesel ortalama hatann birimi olmasna karn ayn trden ller iin arlk birimsiz, farkl trden ller iin birimlidir. pi =
2 m0 cc 2 cm 2 = = = birimsiz m12 cc 2 cm 2
pi =
cc 2 = birim cm 2
cc cc cc rnek: Bir a lmnde karesel ortalama hatalar m1 = 6 , m2 = 15 , ve m3 = 10 1 dir. kinci lnn arl p2 = 4 olarak verilmitir. P ve P3 arlklarn hesaplaynz.
2 p1 m2 = 2 p2 m1 2 p2 m3 = 2 p3 m2
den den
p1 = p2 p3 = p2
2 m2 = 25 m12 2 m2 = 9 2 m3
rnek: Bir dzlem gende llen alarn arlklar nc ann arln bulunuz. g = 200 - (a + b )
dg = -da - db
2 2 m2 = m + m
2 m0 m = pi den hareketle 2 i
mg2 =
2 0
2 m0 pg 2 0
2 m =
2 m2 m0 2 m = 0 p p ve tanmndan
m m m2 = + 0 p p p
1 1 1 = + p p p
1 1 1 = + p 6 3
p = 2
rnek: Ayn aletle ayn kii ayn bykl birinci kez n sayda ikinci kez m sayda lyor. l saylar arasndaki ilikiyi arlk cinsinden bulunuz. l + l + + l 1n l + l 22 + + l 2 m x = 11 12 y = 21 n m 1 1 1 1 1 1 dx = dl11 + dl 12 + + dl1n dy = dl 21 + dl 22 + + dl 2 m n n n m m m
1 2 1 2 1 2 mx = m11 + m12 + + m12n n n n
2 2 2
1 2 1 2 1 2 2 m y = m21 + m22 + + m2 m m m m
2 mx = n
2 m0 n2
2 my = m
2 m0 m2
2 px m y = 2 p y mx
rnek: ekildeki A ve B noktalar arasndaki Dh ykseklik fark eit uzaklkta olacak ekilde n kez alet kurularak belirlenmitir. Dh ykseklik farknn arln hesaplaynz. Dh = Dh1 + Dh2 + + Dhn dDh = dDh1 + dDh2 + + dDhn
2 2 2 2 mh = mDh1 + mDh2 + + mDhn
B d Dh3
Dh
Ayn geki, ayn alet, ayn lmeci iin ykseklik farklarnn ortalama hatalar eit alnabilir
mDh1 = mDh2 = + mDhn = m0
Dh2
d A d
Dh1
s
m = nm
2 h
2 0
d iki mira arasndaki mesafe eit alnrsa n alet kurma says olmak zere s n@ d olur.
2 mh =
s 2 m0 d
k=1 km iin Sonu: Nivelmanda arlklar geki uzunluu ile ters orantldr. rnek: ekildeki A ve B noktalar arasndaki l uzunluu eit uzaklkta olacak ekilde n kez ( s1 , s2 , , sn ) elik erit metre ile llmtr. l uzunluunun arln hesaplaynz.
p h =
k s
p h =
1 s(km)
l = s1 + s2 + + sn dl = ds1 + ds 2 + + dsn
ml2 = ms21 + ms22 + + ms2n
Ayn geki, ayn alet, ayn lmeci iin Uzunluklarn ortalama hatalar eit alnabilir
ms1 = ms 2 = = ms n = m0
s3 s2 s1
l
A
n= l s
olarak bulunur.
x1 =
l11 + l 12 + ....... + l 1, 20 n
2 mx1 =
2 m0 22 4 = = n 20 20
l + l 22 + ....... + l 2, 20 x2 = 21 m
2 m0 32 9 m = = = m 20 20 2 x2
px1 = p x2
2 2 m0 m0 = 2 2 mx1 mx2
2 2 m0 m0 = 4 9 20 m
m=
9 20 = 45 4 kez
rnek: Bir nivelman anda B noktasndan A noktasna l1 ve C noktasna l 2 ykseklik farklar llmtr. A dan C ye olan ykseklik farknn karesel ortalama hatasn bulunuz.
l1 = 12.544 m l 2 = 37.182 m H A = H B + l1
HC = HB + l 2
s1 = 5 km s2 = 3 km
m0 = 10 mm B
l1
s1
A s2 C
l2
DH AC = H C - H A = H B + l 2 - H B - l 1 = l 2 - l1 d DH AC = dl 2 - dl 1
2 mDH AC = ml22 + ml21
pi =
2 m0 102 = = 50 m = pl 1 10 5 2 l1
mDH AC = 8.95
1 pi byklne ters arlk denir. Arlk kavram bamsz Arln tersi olan llerin dengelenmesi ve bunlara hata yaylma kuralnn uygulanmas iin yeterlidir. Ters Arlk kavram ise korelasyonlu llerin dengelenmesi ya da korelasyonlu llere genel hata yaylma kuralnn uygulanabilmesi iin gereklidir. qi =
lk bamsz ller l1 , l 2 , , l n nin dorusal bir fonksiyonu y = a0 + a1l1 + a2l 2 + + anl n eklinde olsun. Hata yaylma kural uygularsak dy = a1dl1 + a2dl 2 + + an dl n
2 2 2 2 2 my = a12 m12 + a2 m2 + + an mn1
mi2 =
2 m0 pi yararlanarak
qy =
1 T = a p -1 a py
qi =
q y = a Qll a
q2 .
Korelasyonlu llerin ters arlk matrisi Q dolu bir matristir. Bu matrisin kegen d m qij = ij 2 m0 tanm yaplrsa, korelasyonlu llerlerin ters arlk matrisi Qll ile elemanlar iin varyans-kovaryans matrisi K ll arasndaki ilikiler kurulabilir.
2 K ll = m0 Qll
q11 q12 q13 . q1n m13 . m1n q . q2 n m23 . m2 n 21 q22 q23 2 2 = m0 q31 q32 q33 . q3n m32 m3 . m3n . . . . . . . . . 2 qn1 qn 2 qn 3 . qnn mn 2 mn 3 . mn Varyans-kovaryans matrisi Ters Arlk (Kofaktr) Matrisi m12 m21 m31 . m n1 m12 2 m2
rnek: Bir genin kenarlar EU ile llm ve a, b, ve c kenarlarnn karesel ortalama hatalar verilmitir. Birim arlkl varyans 225 mm2 ise llen kenarlarn ters arlk matrisini bulunuz. Verilenler (mm) ma =16.2 mab =187.76 mm mb =15.3 mm mc =20.6 mm
2 ma K ll = mba mca
mab
2 mb mcb
mac mbc = 2 mc
2 K ll = m0 Qll
2 m0
=225 mm2
q13 1.1664 0.8345 0.9672 q23 = 0.8345 1.0404 0.8718 q33 0.9672 0.8718 1.8860
qii = qij =
mi2 2 m0 mij 2 m0
rnek: Bir noktann konumu a aklk as ve s kenar uzunluu ile verilmitir. a asnn standart sapmas (karesel ortalama hatas) 1.5cc, s uzunluunun 2 cm ve aralarndaki korelasyon 0.6 olarak verilmitir. a) a ve s byklklerinin varyans-kovaryans matrisini
2 b) Birim arlkl varyans m0 = 5 cm2 olduuna gre arlk katsaylar matrisini c) ve ters arlk katsaylar matrisini oluturunuz. Not: Birimleri ile beraber
a x= s
2 ma = 2.25(cc)
2
m2 K ll = a msa
mas ms2
mas = ms2
varyans-kovaryans matrisi
K ll = m Qll
2 0
Qll =
K ll 2 m0
2
2 m0 = 5cm 2
cc 0.36 cm 0.80
pll = Qll1
cm - 1.56 cc 1.95
Arlk matrisi
rnek: Bir genin kenarlar EU ile llm ve a, b, ve c kenarlarnn karesel ortalama hatalar verilmitir. llen kenarlarn ters arlk matrisini bulunuz. Verilenler ma =16.2
rab = 0.5
mm mb =15.3 mm mc =20.6 mm
2 ma K ll = rab ma mb rac ma mc
rabma mb
2 mb rbc mb mc
rac ma mc 16.22 0.5 16.2 15.3 0.9 16.2 20.6 rbc mb mc = 0.5 16.2 15.3 15.32 0.7 15.3 20.6 mc2 0.9 16.2 20.6 0.7 15.3 20.6 20.6 2
m0 = 20.6 mm seersek
q12 q22 q23 q13 q23 = q33
2 m0
Birim lnn Ortalama Hatas Bir bykle ait n sayda bamsz l yaplm olsun. Bu byklklerin ortalamas alnarak bykle ait kesin deer bulunabilir. Kesin deere gre her bir lnn kesin deerden fark lye getirilecek dzeltme olarak bulunur. l + Dzeltme = Kesin Deer l i + vi = x pi (arlk) --------------------------------v1 = x - l 1 p1 vi = x - l i l + Gerek Dzeltme = Gerek Deer l i + ei = m
ei = m - l i
i = vi + ( - x)
l i = x - vi
v2 = x - l 2
vn = x - l n
p2
pn
pi (arlk) -----------------------------------------1 = v1 + ( - x ) p1
2 = v2 + ( - x )
p2
pn
--------------------------------p1v1 = p1x - p1l 1 p2v2 = p2 x - p2l 2 ..... pnvn = pn x - pnl n --------------------------------[ pv] = x [ p] - [ pl] = 0 [ pl] x= [ p]
n = vn + ( - x )
-----------------------------------------p11 = p1v1 + p1 ( - x ) p22 = p2v2 + p2 ( - x ) ..... pn n = pnvn + pn ( - x ) -----------------------------------------[ p ] = [ pv] + [ p]( - x ) [ p ] = 0 + [ p]( - x )
2 2 Gerek deerler bilinmediinden gerek dzeltme e da bilinmez. e i ler yerine mi ( mi gerek dzeltmelerin en uygun tahmini deerleridir)ler yazlrsa
pi =
n -1
m0 =
[ pvv]
n -1
Arlklar (duyarlklar) farkl birim lnn ortalama hatas
Bu bant arl 1 olan bir lnn ortalama hatasn verir. (n-1) fazla l saysdr. Bilinmeyen says u olan bir problemde
m0 =
[ pvv]
n-u
Birim lnn ortalama hatas (Duyarlklar farkl korelasyonsuz)
m0 =
[vv]
n-u
Birim lnn ortalama hatas (Duyarlklar eit korelasyonsuz)
Ortalama hata kavram tek bir l iin deil duyarlklar eit ayn trden l guruplar iin sz konusudur. mi2 =
2 m0 pi arlk tanmndan
mi =
m0 pi
rnek: ekildeki a as 5, 2 ve 2 kez yaplm llerden srasyla 101g.120, 101g.220 ve 101g.180 olarak hesaplanmtr. a asnn kesin deerini ve karesel ortalama hatasn hesaplaynz. [25 p.] B
x=
x=
p1 l1 + p2 l 2 + p3 l 3 [ pl ] = p3 + p2 + p3 [ p]
5 101.120 + 2 101.220 + 2 101.180 910.4 = = 101.155 5+2+2 9
a
C
No 1 2 3
(g)
x=
[ pl] [ p]
v = x (c ) - l
3.5 -6.5 -2.5
pvv
5 2 2
[ pvv] =
m0 =
[= p]
101.155
158.25
[ pvv] =
n -1
158.25 = 8.9c 3 -1
ller arasnda sabit bir otokorelasyon [e ie j ] mij = n(n - 1) 2 n(n - 1) [e ie j ] = mij 2 n(n - 1) 2 [e ie j ] = rij m0 2
rij =
mij 2 m0 varsa
e e 2 e e =v v+ + (n - 1) rij m0 n
T T T
2 (n - 1) e e = n v v + n(n - 1) rij m0 T T
n(n - 1) e blersek
e e v v 2 = + rij m0 n n -1
T T
e e v v 2 - rij m0 = n n -1
T T 2 m0 (1 - rij ) =
v v n -1
T
2 m0 =
v v (n - 1) (1 - rij )
m0 =
v v (n - 1) (1 - rij )
x=
[l] = eT l
mij 2 m0
mij mij m
2 0
rij rij 1 .
2 e K ll e = m0 n { + (n - 1) rij } 1
2 2 mx = m0
1 T e K n2
ll
1 + (n - 1) rij n
1 + (n - 1) rij v v m = n (n - 1) (1 - rij )
T 2 x
1 + (n - 1) rij v v m = n (n - 1) (1 - rij )
T 2 x
Bamsz llerde
rij
=0 dr
2 mx =
v v n (n - 1)
mx =
m0 n
rnek: Bir nirengi noktasnn ykseklii civarda bulunan 6 nirengi noktasna yaplan dey a gzlemleri yardmyla dengelenecektir. Civardaki nirengi noktalarnn ykseklikleri nivelmanla bulunmutur. Bir tek noktaya alet kurularak llen dey alardan hesaplanan r ykseklikler arasndaki korelasyon katsays ij =0.87 olduu bilindiine gre duyarlklar eit olan bu yksekliklerin ortalama hatasn hesaplaynz. Verilenler (mm) rij =0.87 h1 =628.45 h2 =628.59
h3 =628.46 h6 =628.53
m0 = ? mx = ?
h4 =628.42
l i (m) 628.45 628.59 628.46 628.42 628.55 628.53
h5 =628.55
vi = x - l i (cm) 5 -9 4 8 -5 -3
[v]=
x=
[h]
n = 628.50 m kesin ykseklik
vT v = [v v ] =220
T
m0 =
cm
Birim
lnn
ortalama hatas mx = m0 hatas 1 + (n - 1) rij 1 + (6 - 1) 0.87 = 18.4 = 17.4 n 6 cm Kesin deerin ortalama
Korelasyon gz ard edilerek bamsz ller iin karlan bantlarla hesap yaplrsa
m0 =
[vv]
n -1
mi =
6.6 m0 = = 2.7 6 n cm
Aklama: ller arasndaki korelasyonun gz ard edilmesi ortalama hesaplanmasnda yanl (kk) sonularn elde edilmesine neden olur.
hatann
ift ller Yardm le Ortalama Hata Baz byklkler gidi-dn olarak yada karlkl llrler (nivelman, kenar ls) Arlklar Eit l iftleri l + Gerek Dzeltme = Gerek Deer l1i + e 1i = l 2i + e 2i = m l1i - l 2i = e 2i - e1i di = e 2i - e1i d1 = -e11 + e 21 d 2 = -e12 + e 22 ... d n = -e1n + e 2n
[dd ] = [e1e1 ] + [e 2e 2 ]
n n n
[dd ] = m 2 + m2
n
2 0
m =m =m
[dd ] = 2 m2
n
0 2 m0 =
2 1
2 2
[dd ]
2n
m0 =
[dd ]
2n Tek bir gidi ya da dn lsnn ortalama hatas
ml =
m0 1 = 2 2
[dd ]
n
Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas
rnek: Bir poligon ann 12 noktasndaki krlma alar ikier yarm dizi gzlenmi ve l deerleri aada verilmitir. Tek bir yarm dizilik lnn ortalama hatasn ve iki yarm dizinin ortalama hatasn hesaplaynz. No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 I. Yarm Dizi 176.6533 198.6518 193.8955 189.5445 201.9753 215.2592 196.1276 188.5691 190.6712 194.2566 203.6533 172.1097 II. Yarm Dizi 176.6568 198.6488 193.8980 189.5435 201.9738 215.2622 196.1241 188.5751 190.6722 194.2586 203.6503 172.1062
d cc = I - II
-35 30 -25 10 15 -30 35 -40 -10 -20 30 35
[dd ] =
9425
n = 12
m0 =
[dd ] =
2n
9425 = 19.8cc 2 12
E[ pe1e 2 ] = 0
[ pdd ] =
n
2 2 m0
2 m0 =
[ pdd ]
2n
m0 =
[ pdd ]
2n m0 1 = 2 2
Tek bir gidi ya da dn lsnn ortalama hatas
ml =
[ pdd ]
n
Gidi-dn llerinin ortalamasnn ortalama hatas (Arl p = 1 olan ift llerin ortalama hatasnn ortalama Hatas)
mi =
m0 pi ml pi
ml i =
rnek: Bir nivelman anda 12 nokta aras ykseklik farklar gidi-dn llmtr. Geki uzunluklar ve llen ykseklik farklar aada verilmitir. 1 km uzunluundaki bir gekide bir tek gidi ya da dn lsyle bulunan ykseklik farknn ortalama hatas ve gidi-dn llerinin kesin deerinin ortalama hatasn bulunuz.
No Gidi
Dn
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
8.746 5.665 12.225 17.524 15.243 14.948 7.172 6.989 28.775 10.155
8.739 5.680 12.227 17.541 15.235 14.936 7.185 6.974 28.765 10.163
Geki Uzunluu (km) 3.5 3.8 1.9 2.2 0.8 1.2 1.5 1.8 1.4 2.6 n = 10
d mm= Gidi - Dn
pi=
0.29 0.26 0.53 0.45 1.25 0.83 0.67 0.55 0.71 0.38
1 skm
[ pdd ]=
740.39
[ pdd ] =
2n
[dd ]
s = 740.39 = 6.1 mm 2n 2 10
Korelasyonlu l iftleri Duyarlklar eit ve korelasyonlu dizilerden 1. si l1 ve 2. si l 2 vektrlerinde toplansn. pi (arlk) -----------------------------d d = e1 e1 + e 2 e 2 - 2 e1 e 2
T T T T
d i = -e 1 + e 2
d d e1 e1 e 2 e 2 e e = + - 2 1 2 n n n n
T T T T
d d 2 = m12 + m2 - 2 m12 n
2 2 m0 = m12 = m2
r12 =
m12 m1 m2
d d 2n (1 - r12 )
T
d d m0 = 2n (1 - r12 )
Duyarlklar ve korelasyonlar eit l iftlerinde bir tek gidi ya da Dn lsnn ortalama hatas
Elektronik uzaklk lerlerle karlkl olarak llen nirengi ya da poligon kenarlar ve ayn anda karlkl olarak gzlenen dey alar korelasyonlu l iftleridir. Bu l iftlerinin
ortalamas alnarak bulunan kesin deerlerin ortalama hatas iin hata yaylma kural uygulanrsa
li =
l 1i + l 2i e li = 2 2 1 1 1 T dl i = dl 1i + dl 2i = e dli 2 2 2
1 T e K ll e 4
1 m12 2 = m0 2 m0 r12 r12 1
ml2 =
2 m0 K ll = m12
T
r12 =
m12 2 m0
2 e K ll e = m0 2(1 + r12 )
ml2 =
l1
1985.028 2217.541 2828.989 814.235 3517.524 1206.087 2613.761 1540.914 1453.438 1839.392
l2
1985.013 2217.549 2828.979 814.237 3517.509 1206.080 2613.785 1540.885 1453.455 1839.404
m0 =
mm
Bir tek lnn ortalama hatas Kesin bir lnn ortalama hatas
ml = m0
Dengeleme Hesabnn Konusu ve Ana lkeleri Uygulamal fen bilimlerinde problemlerin zm iin gereinden fazla l yaplr. llerin tmnden yararlanarak bilinmeyenlerin en uygun deerlerini (kesin deeri) saptamak dengeleme hesabnn konusudur. Bir bykle ait yaplan ok sayda lden elde edilen kesin deer herhangi bir lye oranla bir basamak daha gerek deere yakn olur. Byle bir deeri elde etmek iin n l, u bilinmeyen says olmak zere r = n - u adet farkl zm yaplabilir. Bu farkl zmleri ortadan kaldrmak ve parametrelerin tek anlaml zmn elde etmek iin aada yazlan ama fonksiyonlar ile zm yaplr.
Eit arlkl ve korelasyonsuz ller iin Arlklar farkl ve korelasyonsuz ller iin Arlklar farkl ve Korelasyonlu ller iin
Bilinmeyenlerin tek anlaml zmnde kullanlan matematik model iki modele ayrlr. Fonksiyonel Model + Stokastik Model = Matematik Model
F( x,l ) = 0
Q ll = p
-1
Fonksiyonel model: llerle bilinmeyenler arasndaki sabit geometrik ve fiziksel ilikileri gsteren fonksiyonlardr. Problemin zellii gerei bu fonksiyonlar dorusal olmayabilir. Ancak En Kk Kareler (EKK) Yntemi ile zm yapabilmek iin dorusal olmayan fonksiyonel model dorusallatrlmaldr. Bu nedenle dorusal olmayan fonksiyonel modeller Taylor serisine alarak dorusallatrlr. Stokastik model: llerin duyarlklar (ortalama hata, arlk) ve aralarndaki korelasyonlar konusunda dengelemeden nce elde bulunan bilgilere denir. Stokastik model ller yada bilinmeyenler arasndaki apraz ilikileri, duyarlklar yanstan ve istatistik teorisine gre kurulan modeldir. Stokastik model sadece fiziksel nedenlere dayal ilikileri yanstyorsa kegen varyans-kovaryans matrisi olarak karmza kar. Ancak bu yap her zaman geerli olmaz. ller bamsz olsa bile fonksiyonel modelden elde edilen deikenler baml olabilir ve bunun sonucu olarak varyans-kovaryans matrisi dolu bir matris olarak karmza kar. Bir dengeleme probleminde n = l says u = bilinmeyen says (tek anlaml zm iin gerekli l says)
f = n-u fazla l says n > u ya da f > 0 n = u ya da f = 0 n < u ya da f < 0 zm yaplabilir. ise fazla l vardr. ller dengelenerek kesin deerler bulunur ise tek anlaml zm denklem zm ile elde edilir ise tek anlaml zm iin yeterli l yoktur. Varsaymlara dayal
Dengeleme hesab; fonksiyonel modelin trne gre; a) Dolaysz (direkt) ller dengelemesi, b) Dolayl (Endirekt) ller dengelemesi, c) Koullu (artl) ller dengelemesi, d) Bilinmeyenli Koullu ller dengelemesi, e) Bilinmeyenleri arasnda koul bulunan Dolayl ller dengelemesi Dengeleme hesab; stokastik modelin trne gre; a) Eit arlkl ve korelasyonsuz b) Arlklar farkl ve korelasyonsuz c) Arlklar farkl ve Korelasyonlu
Dolaysz (Direk) ller Dengelemesi Aranan bykln dorudan lld durumlarda bilinmeyenlerin en uygun deerini belirlemeye dolaysz ller dengelemesi denir. Arlklar eit ve korelasyonsuz dolaysz ller dengelenmesi Bir byklk n kez llsn. lk bamsz ller l1 , l 2 ,...,l n olsun. Buna gre matematik model, x llerin kesin deeri olmak zere; l i + vi = x l + dzeltme = kesin deer --------------------------------------------------------l1 + v1 = x v1 = x - l1 l 2 + v2 = x v2 = x - l 2 ...... l n + vn = x ...... vn = x - l n vi = x - l i
Bu bykle ait llerin duyarlklar (arlklar) eit olsun pi =1 (i=1, 2, , n). Burada n l says, u bilinmeyen says olmak zere, f = n-u = n1 tane zm vardr. Tek anlaml zm iin [vv ] = min art (eit arlkl ve korelasyonsuz ller) ile zm yaplr.
......
2 vn = x 2 - 2 xl n + l 2 n
[vv] = min olmas iin fonksiyonun x bilinmeyenine gre birinci trevi sfra eitlenmelidir.
[vv ] = 2nx - 2[l] = 0 x nx - [l] = 0 Normal denklem x=
[l]
n
Kesin deer
Sonu: arlklar eit ilk bamsz llerin EKK ile dengelenmesi sonucunda elde edilen kesin deer, gzlemlerin aritmetik ortalamasdr. Hesap kolayl iin kk deerlerle allr. x iin x0 gibi bir yaklak deer seeriz. Bu durumda kesin deer x = x0 + dx olur ( dx : dengeleme bilinmeyeni) vi = x - l i vi = ( x0 + dx ) - l i vi = dx - (l i - x0 ) vi = dx - li --------------------v1 = dx - l 1 v2 = dx - l2 vn = dx - ln Denetim lemleri Dzeltmelerin Toplam Kontrol [v ] = 0 [v] = n x - [l] [v] = n dx - [l]
x= dx =
li = (l i - x0 )
[l]
n
[l]
n
dx = n
[l]
n
Dzeltmelerin Kareleri Toplam Kontrol [vv] vi = dx - li [vv] = dx [v] - [vl] denklemi vi ile arplrsa vi = dx - li - [vl] = -dx [l] + [ll] denklemi - l i ile arplrsa [vv] = dx [v] - dx [l] + [ll] [v] = 0 olduu iin
Duyarlk Hesaplar
m0 =
[vv]
n -1
Birim lnn ortalama hatas Aritmetik ortalamann (bilinmeyenlerin) karesel ortalama hatas
mx =
m0 n
rnek: Bir a ayn gn ayn aletle ayn lmeci tarafndan 12 kez gzlenmi aadaki deerler bulunmutur. Ann kesin deerini, bir lnn ortalama hatasn ve kesin deerin ortalama hatasn bulunuz [v ] = 0 ve [vv] kontrollerini yapnz. No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
l (g )
l = l i - x0 ( ) 0.8 0.7 1.0 1.5 1.5 0.2 1.3 1.7 1.2 1.8 2.9 2.4 [l] = 17.0
dx =
cc
v = dx - l i (cc) 0.62 0.72 0.42 -0.08 -0.08 1.22 0.12 -0.28 0.22 -0.38 -1.48 -0.98
67.46188 67.46187 67.46190 67.46195 67.46195 67.46182 67.46193 67.46197 67.46192 67.46198 67.46202 67.46204
[v] = 0.04
[l] = 17.0 = 1.42cc
n 12
m0 =
6.02 = 0cc.74 n -1 12 - 1 Gzlemlerin ortalama hatas 0.74 m mx = 0 = = 0cc.21 12 n Kesin deerin ortalama hatas =
[vv]
Kontroller
[v] = 0.04 @ 0 [vv] = 6.02 [vv] = [ll] - dx[l] = 30.10 - 24.14 = 5.96 2 [vv] =[ ll] - [l] = 30.10 - 289 = 6.02
n 12
Arlklar Farkl ve korelasyonsuz dolaysz ller dengelenmesi Bir byklk n kez llsn. lk bamsz ller l1 , l 2 ,...,l n olsun. Bu llerin arlklar da p1 , p2 ,..., pn olsun. Buna gre matematik model, x llerin kesin deeri olmak zere; l + dzeltme = kesin deer l i + vi = x vi = x - l i
Hesap kolayl iin kk deerlerle allr. x iin x0 gibi bir yaklak deer seeriz. Bu durumda kesin deer x = x0 + dx olur ( dx : dengeleme bilinmeyeni) vi = x - l i vi = ( x0 + dx ) - l i vi = dx - (l i - x0 ) Fonksiyonel Model vi = dx - li ---------------v1 = dx - l 1 v2 = dx - l2 vn = dx - ln li = (l i - x0 ) Stokastik Model Arlklar ---------------p1 p2 pn
Burada n l says, u bilinmeyen says olmak zere, f = n-u = n1 tane zm vardr. Tek anlaml zm iin [ pvv ] = min art (arlklar farkl ve korelasyonsuz ller) ile zm yaplr.
[ pvv] = dx 2 [ p] - 2 dx [ pl] + [ pll] [ pvv] = min olmas iin fonksiyonun dx bilinmeyenine gre birinci trevi sfra eitlenmelidir.
[ pvv ] = 2 [ p ] dx - 2[ pl] = 0 x [ p] dx - [ pl] = 0 Normal denklem
dx =
[ pl] [p]
x = x0 + dx
Denetim lemleri
=0
[ pvv] = dx [ pv] - dx [ pl] + [ pll] [ pvv] = [ pll] - dx [ pl] [ pvv ]= [pll] - [ pl] [ pl] [p] 2 [ pvv ]= [pll] - [ pl] [ p]
Duyarlk Hesaplar
[ pv] = 0
olduu iin
m0 =
mi = mx =
[ pvv]
n -1
m0 pi m0 [ pi ] Birim lnn ortalama hatas Gzlemlerin ortalama hatas Kesin deerin (Genel aritmetik ortalama) ortalama hatas
rnek: Nivelman lleri ile bir noktann yksekliini belirlemek iin be ayr noktadan ykseklik tanmtr. Noktann be ayr gekiden elde edilen ykseklikleri l i ve geki uzunluklar si aada verilmitir. Yeni noktann kesin yksekliini, llerin ve kesin yksekliin ortalama hatalarn hesaplaynz ve denetim ilerini yani kontrollerini yapnz.
[ pv] =
0 ve
[ pvv]
No 1 2 3 4 5
pi =
3.2 5.0 1.6 1.9 1.0
10 si (km)
m0 pi
[ p= ]
12.7
x= 157.040 olarak seilsin 0 [ pl] = 128.7 = 10.1 mm dx = [ p] 12.7 x = x0 + dx = 157.040 m + 10.1 mm = 157.0501 m Kesin deer
m0 =
138.49 = 5.9 mm n -1 5 -1 10 km geki uzunluklu birim lnn ortalama hatas 5.9 m = 1.7 mm mx = 0 = 12.7 [ p] Kesin deerin ortalama hatas
[ pvv] =
Kontroller
[ pv] = -0.4 mm @ 0 [ pvv] = [ pll] - dx [ pl] = 1442.7 - 10.1 128.7 = 142.83 2 [ pvv ]= [pll] - [ pl] = 138.47 [ p]
Arlklar Farkl ve korelasyonlu dolaysz ller dengelenmesi Duyarlklar (arlklar) ve korelasyonlar farkl n sayda gzlem yaplm olsun ve x bilinmeyeni iin x0 yaklak deeri seilsin. x = x0 + dx Li = l i - x0 Kesin deer telenmi gzlemler Dzeltme denklemleri Fonksiyonel model Arlk matrisi Stokastik model
v = e dx - L
p ll = Q ll
-1
p ll v = v Q
-1 ll
v = min
v p ll v = (e dx - L ) p ll (e dx - L ) = e dx - L p ll (e dx - L )
T T T T
v p ll v = e p ll e dx 2 - e p ll L dx - L p ll e dx + L p ll L v p ll v = e p ll e dx 2 - 2 e p ll L dx + L p ll L v p ll v = min
v p ll v x
T
T
p ll
= 2 e p ll e dx - 2 e p ll L = 0
T
e p ll e dx - e p ll L = 0
dx = e p ll L e p ll e
T T
Normal denklemler
Denetim lemleri
e p ll v = 0
Kontrol
T
e p ll v = e p ll e dx - e p ll L
e p ll v = e p ll e
T T
e p ll L e p ll e
T
- e p ll L = 0
v p ll v
Kontrol
T
v p ll v = v p ll e dx - v p ll L v p ll e = e p ll v = 0 v p ll L = L p ll v v p ll v = - L p ll v
T T T T T T T
p ll
- L p ll v = - L p ll e dx + L p ll L L p ll e = e p ll L
T T T T
p ll
T
v p ll v = L p ll L - dx e p ll L
v p ll v = L p ll L T T
(e p ll L ) 2 e p ll e
T
Duyarlk Hesaplar
m0 =
mi =
v p ll v n -1
Birim lnn ortalama hatas Gzlemlerin ortalama hatas ( pii , Ters arlk yaylma kural uygulanrsa Q ll p ll e e p ll e
T
m0 pii
p ll
qx = a Q a
qx =
qx =
e p ll e p ll e
1 e p ll e
T
e p ll Q ll p ll e (e p ll e)2
T
de
p ll Q ll I =
birim matris
px =
1 T = e p ll e qx
mx =
m0 = m0 qx px
mx =
m0 e p ll e
T
v p ll v (n - 1) e p ll e
T
Arlklar Farkl ve korelasyonlu dolaysz ller dengelenmesi Duyarlklar (arlklar) ve korelasyonlar farkl n sayda gzlem yaplm olsun ve x bilinmeyeni iin x0 yaklak deeri seilsin. x = x0 + dx Li = l i - x0 Kesin deer telenmi gzlemler Dzeltme denklemleri Fonksiyonel model Arlk matrisi Stokastik model
v = e dx - L
p ll = Q ll
-1
p ll v = v Q
-1 ll
v = min
v p ll v = (e dx - L ) p ll (e dx - L ) = e dx - L p ll (e dx - L )
T T T T
v p ll v = e p ll e dx 2 - e p ll L dx - L p ll e dx + L p ll L v p ll v = e p ll e dx 2 - 2 e p ll L dx + L p ll L v p ll v = min
v p ll v x
T
T
p ll
= 2 e p ll e dx - 2 e p ll L = 0
T
e p ll e dx - e p ll L = 0
dx = e p ll L e p ll e
T T
Normal denklemler
Denetim lemleri
e p ll v = 0
Kontrol
T
e p ll v = e p ll e dx - e p ll L
e p ll v = e p ll e
T T
e p ll L e p ll e
T
- e p ll L = 0
v p ll v
Kontrol
T
v p ll v = v p ll e dx - v p ll L v p ll e = e p ll v = 0 v p ll L = L p ll v v p ll v = - L p ll v
T T T T T T T
p ll
- L p ll v = - L p ll e dx + L p ll L L p ll e = e p ll L
T T T T
p ll
T
v p ll v = L p ll L - dx e p ll L
v p ll v = L p ll L T T
(e p ll L ) 2 e p ll e
T
Duyarlk Hesaplar
m0 =
mi =
v p ll v n -1
Birim lnn ortalama hatas Gzlemlerin ortalama hatas ( pii , Ters arlk yaylma kural uygulanrsa Q ll p ll e e p ll e
T
m0 pii
p ll
qx = a Q a
qx =
qx =
e p ll e p ll e
1 e p ll e
T
e p ll Q ll p ll e (e p ll e)2
T
de
p ll Q ll I =
birim matris
px =
1 T = e p ll e qx
mx =
m0 = m0 qx px
mx =
m0 e p ll e
T
v p ll v (n - 1) e p ll e
T
Dolayl (Endirek) ller dengelenmesi Dengeleme hesabnda bilinmeyenler genellikle nokta koordinatlardr. Nokta koordinatlarnn belirlenebilmesi iin dorultu, a, ykseklik fark, uzunluk gibi byklkler llr ve onlarn fonksiyonlar yardmyla koordinatlar belirlenir. Yani bilinmeyenler dorudan llmeyip onlarn fonksiyonlar olan dier byklkler gzlenir.
Arlklar Eit Dolayl (Endirek) ller dengelenmesi Dzeltme Denklemlerinin Kurulmas ve Dorusallatrlmas l + Dzeltme = Bilinmeyenlerin Fonksiyonu Li + vi = fi ( x, y, z ,..., u ) i = (1,2,..., n) n: l says u: bilinmeyen says
Bilinmeyenlerin hesaplanmasnda kullanlan fonksiyonlar (denklemler) bazen dorusal olmayabilir. Bunlar TAYLORa gre seriye alr yani dorusallatrlr ve ikinci derece ve daha yksek derece terimler gz ard edilir. Dorusallatrma iin bilinmeyenlerin yaklak deerleri kullanlr. x = x0 + dx y = y0 + dy u = u0 + du Kesin deeri x x0 dx y y dy 0 u = u0 + du Bilinmeyenlerin = Bilinmeyenlerin + Dengeleme Yaklak deeri Bilinmeyenleri
f f f Li + vi = fi ( x0 + y0 + z0 ,...,u0 ) + i dx + i dy + i dz + y x 3 z 3 23 12 0 12 0 1 0
ai bi ci
- l i = -{Li - fi ( x0 + y0 + z0 ,...,u0 }
v =
x - l
Arlklar eitse p1 = p2 = = pn = 1 Stokastik model 1 0 0 0 1 0 p= 0 0 1 0 0 0 Matris formatnda stokastik model Arlklar eit olduu iin ama fonksiyonu [vv ] = min olur. Fonksiyonel modelde her iki tarafn karesi alnp toplanrsa
[vv] = [aa] dx 2 + 2[ab] dx dy + 2[ac] dx dz - 2[al] dx + [bb] dy 2 + 2[bc ] dy dz - 2[bl ] dy + [cc ] dz 2 - 2[cl ] dz + [ll] [vv] nin x, y ve zye gre ksmi trevi alnp sfra eitlenirse
[vv ] = 2[aa ] dx + 2[ab ] dy + 2[ac ] dz - 2[al] = 0 x [vv ] = 2[ab ] dx + 2[bb] dy + 2[bc ] dz - 2[bl] = 0 y [vv ] = 2[ac ] dx + 2[bc] dy + 2[cc ] dz - 2[cl] = 0 z
[aa] dx + [ab] dy + [ac] dz - [al] = 0 [ab] dx + [bb] dy + [bc] dz - [bl] = 0 [ac] dx + [bc] dy + [cc] dz - [cl] = 0
Normal denklemler
[ab] [ac] dx [al ] [bb ] [bc ] dy - [bl ] = 0 [bc ] [cc] dz [cl ] Matris formatnda Normal denklemler
AT A x - AT l = 0
Nx-n=0
Sabit terimler
n = AT l
Normal denklemler simetriktir. Denklem says bilinmeyen says kadardr. Kareli katsaylar [aa ] , [bb ] , [cc] her zaman + dr.
a
a1 a2
. an
c
c1 c2
. cn
-l
s
s1 s2
. sn s1 = a1 + b1 + c1 + - l 1 s2 = a2 + b2 + c2 + - l 2 sn = an + bn + cn + - l n
b1 b2
. bn
- l1 - l2
. - ln
Her iki taraf ( a, b, c, l ) arpp, taraf tarafa toplarsak, Normal denklemlerin kuruluu olan Gauss tablosunu elde etmi oluruz.
dx
dy
dz
Sabit
Toplam
- [al] - [bl]
[as] [bs]
[cc]
- [cl]
[cs] - [ls ]
Dzeltme denklemlerinin her iki taraf dx, dy ve dznin katsaylar ile arplp taraf tarafa toplanrsa
[av] = [aa] dx + [ab] dy + [ac] dz - [al] [bv] = [ab] dx + [bb] dy + [bc] dz - [bl] ac] dx + ] + cc ] [cv] = [1444[bc4dy 4[44dz 4[cl] 44 2 4 4 3
0
Dzeltme denklemlerinin her iki taraf v lerle arplp stunlar halinde taraf tarafa toplanrsa
[vv] = -[lv]
Dzeltme denklemlerinin her iki taraf l lerle arplp taraf tarafa toplanrsa
Matris zm Dengeleme bilinmeyenleri Elde edilen dx, dy, dz dengeleme bilinmeyenleri, dzeltme denklem eitliklerinde yerine konarak dzeltmelerin saysal deerleri elde edilir.
x = N -1n
dx x = dy dz
Bu deerler dorusal olmalar gerekmeyen ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak Li + vi = fi ( x0 + dx, y0 + dy, z0 + dz ,..., u0 + du ) Olup olmadklar denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap hatalarndan arndrlm olduunu gsterir. Duyarlk Hesaplar Gzlemlerin Ortalama Hatas
m0 =
[vv]
n-u
Duyarlklar eit gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Q=N
-1
qxx = qxy q xz
qxy q yy q yz
Bilinmeyenlerin Bir Fonksiyonun Ortalama Hatas Dengeli ller bilinmeyenlerin bir fonksiyonudur. f = F ( x, y, z) Taylora alrsa
f f f f = F ( x0 , y0 , z0 ) + dx + dy + dz 14243 { z x y { {
f0 fx fy fz
f = f 0 + f x dx + f y dy + f z dz
q ff = f x2 q xx
rnek: ekli verilen dik yamuk biimindeki bir parselin kenar uzunluklar elik eritle llmtr. Duyarlklar eit olan bu lleri dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz. llerin dengeli deerlerinin ortalama hatalarn ve parselin alannn kesin deerinin ortalama hatasn hesaplaynz. l3 z
l1 l2
l3
l4
l5 l6
l4 l1 x
l2 y
zm admlar 1. Bilinmeyenlerin seimi Dik yamuun belirlenebilmesi iin en az elemannn bilinmesi gerekir. Bu nedenle dik kenar (x, y, z) bilinmeyen olarak seilir ve dier kenarlar bu bilinmeyenler cinsinden elde edilir. 2. Dengeleme kararnn verilmesi l says n = 6 Bilinmeyen says u = 3 Serbestlik derecesi = fazla l says = n u = 3 > 0 dengeleme var. 3. Yaklak deer seimi: x, y, z iin yaklak deerler seilir. x = x0 + dx y = y0 + dy z = z0 + dz x0 y0 z0 = 20.00 m = 15.00 = 40.00
4. Stokastik model
Arlklar eitse p1 = p2 = = pn = 1 Stokastik model 1 0 0 0 1 0 p= 0 0 1 0 0 0 Matris formatnda Stokastik model 5. Fonksiyonel model ( v = A x - l ) Her l iin bir dzeltme denklemi yazlr. Dzeltme denklemleri kurulur ve gerekirse indirgemeler yaplr l1 + v1 = x v1 = x - l 1
l 2 + v2 = y
l 3 + v3 = z
v2 = y - l 2
v3 = z - l 3
l 4 + v4 = l 5 + v5 = l 6 + v6 =
y 2 + ( z - x) 2 y2 + z2 x2 + y2
Dzenlenirse
v4 = v5 = v6 =
y 2 + ( z - x )2 - l 4 y2 + z2 - l 5 x2 + y2 - l 6
Bu denklemlerin x, y ve zye gre ksmi trevi alnp, yaklak deerler yerine konursa v1 = dx - (l 1 - x0 ) v2 = dy - (l 2 - y0 ) v3 = dz - (l 3 - z0 )
v4 = v5 =
z 0 - x0 y + ( z 0 - x0 )
2 0 2
dx +
z0
y0 y + ( z0 - x0 )
2 0
2
dy +
z0 - x0 y + ( z0 - x0 ) 2
2 0
dz - l 4 -
2 y 0 + ( z 0 - x0 ) 2
y0 y + z0
2 0 2
dy +
y + z0
2 0
dz - l 5
2 2 y0 + z0
v6 =
x0 x + y0
2 0 2
dx +
y0 x + y0
2 0 2
dy - l 6
2 2 x0 + y0
vi
= = = =
ai
dx dx
bi 1
dy + dy
ci
dz -
li
(l 1 - x0 )
v1 v2
v3
= 1
(l 2 - y 0 )
(l 3 - z 0 )
1
z 0 - x0
2 y0 + ( z 0 - x0 ) 2
dz z0 - x0
2 y0 + ( z0 - x0 ) 2
v4
dx
y0
2 y0 + ( z0 - x0 ) 2
dy +
dz -
(l
2 y0 + (z 0 - x0 ) 2
v5 v6
= =
x0 x + y0
2 0 2
y0 y + z0
2 0 2
dy + dy
z0 y + z0
2 0 2
dz -
2 2 l 5 - y0 + z0
2 2 l 6 - x0 + y0
dx
y0 x + y0
2 0 2
v1 v2
v3
= 1 = =
dz dz dz -
0 0 0 4 8 5
v4
v5 v6
= -0.80 dx = = 0.80
v = A x - l
a 1
-l
dx
dy
=
dz
Sabit
Toplam ( s )
[aa]
2.28
[ab] = 0 [bb]
1.8433 =
- [al] = -0.80 -
[cc]
2.5167
[ll] = 104.97
Normal denklemler 2.28 dx = 0 = 1.8433 dy + 0.8088 dz 8.2083 0 = dx + 0.8088 dy + 2.5167 dz 0.64 10.6889 0 0.64 dz - 0.80
0 - 0.64 dx 0.80 2.28 0 1.8433 0.8088 dy - 8.2083 = 0 - 0.64 0.8088 2.5167 dz 10.6889 Matris formatnda Normal denklemler
AT A {
N
x -
AT l {
n
=0
Nx-n= 0
7. Bilinmeyenlerin Bir Fonksiyonun Ortalama Hatas Parselin alan bilinmeyenlerin fonksiyonu olarak yazlr ve fonksiyon katsaylar hesaplanr.
1 y ( x + z) 2 1 1 1 df = y dx + ( x + z ) dy + y dz 2 24 3 2 { { 1 24 f =
fx fy fz
8. Normal Denklemlerin zm
dx
dy
dz
Sabit
s
5 20 10 25 30 0.84 -0.3684 -5.5563 -5.5563 3.0143 -8.0034 -5.3297 2.6888
1 2.28 2 0 16 -1 17 0
[ls ] =
85.2728 [vv] = 41.1648
dy
dz
Sabit
f
5 20 10 25 30 14 34 38 750 -328.9474 3000 3000 -1627.5268 750 -356.7638 179.4787 0 Q ff
s
6 21 11 26 31 15 35 39 750.84 -329.3158 2994.4437 2994.4437 -1624.5124 741.9966 -361.0935 182.1675
1 2.28 2 0 16 -1 17 0
[ls ] =
85.27288
41.1648
= 5193142.8316
6 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 2.28 + 0 - 0.64 - 0.80 + 750 = 750.84 11 = 2 + 7 + 8 + 9 + 10 = 0 + 1.8433 + 0.8088 - 8.2083 + 3000 = 2994.4437 15 = 3 + 8 + 12 + 13 + 14 = - 0.64 + 0.8088 + 2.5167 - 10.6889 + 750 = 741.9966 16 = 1 / (-1) = 2.28 / (-2.28) = -1 17 = 2 / (-1) = 0 / (-2.28) = 0 18 = 3 / (-1) = (-0.64) / (-2.28) = 0.2807
19 = 4 / (-1) = (-0.80) / (-2.28) = 0.3509 20 = 5 / (-1) = (750) / (-2.28) = -328.9474 21 = 6 / (-1) = (750.84) / (-2.28) = -329.3158 22 = 2 17 + 7 = 0 0 + 1.8433 = 1.8433 23 = 2 18 + 8 = 0 0.2807 + 0.8088 = 0.8088 24 = 2 19 + 9 = 0 0.3509 + (-8.2083) = -8.2083 25 = 2 20 + 10 = 0 (-328.9474) + 3000 = 3000 26 = 2 21 + 11 = 0 (-329.3158) + 2994.4437 = 2994.4437 27 = 22 / (-22) = 1.8433 / (-1.8433) = -1 28 = 23 / (-22) = 0.8088 / (-1.8433) = -0.4388 29 = 24 / (-22) = (-8.2083) / (-1.8433) = 4.4531 30 = 25 / (-22) = 3000 / (-1.8433) = -1627.5268 31 = 26 / (-22) = 2994.4437 / (-1.8433) = -1624.5124 32 = 3 18 + 23 28 + 12 = (-0.64) 0.2807 + 0.8088 (-0.4388) + 2.5167 = 1.9822 33 = 3 19 + 23 29 + 13 = (-0.64) 0.3509 + 0.8088 4.4531 10.6889 = -7.3119 34 = 3 20 + 23 30 + 14 = (-0.64) (-328.9474) + 0.8088 (-1627.5268) + 750 = -355.7638 35 = 3 21 + 23 31 + 15 = (-0.64) (-329.3158) + 0.8088 (-1624.5124) + 741.9966 = 361.0935 36 = 32 / (-32) = 1.9822 / (-1.9822) = -1 37 = 33 / (-32) = (-7.3119) / (-1.9822) = 3.6888 38 = 34 / (-32) = (-355.7638) / (-1.9822) = 179.4787 39 = 35 / (-32) = (-361.0935) / (-1.9822) = 182.1675
[vv] = 4 19 + 24 29 + 33 37 + [ll] [vv] = (-0.80) 0.3509 + (-8.2083) 4.4531 + (-7.3119) 3.6888 + 104.97 = 41.1648
Q ff
= 5 20 + 25 30 + 34 38 = 5193142.8316
qzz = 1 / 32 = 1 / 1.9822 = 0.5045 q yz = qzy = 28 qzz = -0.4388 0.5045 = -0.2214 qxz = qzx = 17 q yz + 18 qzz = 0 (-0.2214) + 0.2807 0.5045 = 0.1416 q yy = q 1/ 22 + 28 yz = 1 / 1.8433 + (-0.4388) (-0.2214) = 0.6396 qxy = q yx = q q 17 yy + 18 yz = 0 0.6396 + 0.2807 (-0.2214) = -0.0621 qxx = 1/ 1 + 17 qxy + 18 qxz = 1 / 2.28 + 0 (-0.0621) + 0.2807 0.1416 = 0.4783
q xx Qxx = q yx qzx q xy q yy qzy qxz 0.4782 - 0.0620 0.1411 q yz = - 0.0620 0.6397 - 0.2208 qzz 0.1411 - 0.2208 0.5028
11. Dzeltmeler
v1 = dx v2 = dy
v3 = dz
v4 = -0.80 dx + 0.60 dy + 0.80 dz - l 4
v1 = 1.39 v2 = 2.83
v3 = 3.69
v4 = -0.80 1.3863 + 0.60 2.8346 + 0.80 3.6888 - 4 = -0.46
v5 = 0.35 dy + 0.94 dz - l 5 v6 = 0.80 dx + 0.60 dy - l 6 12. Denetim lemleri vi 1.39 2.83 3.69 -0.46 -3.55 -2.19 vi vi 1.92 8.03 13.61 0.21 12.59 4.80 41.1648 li 0 0 0 -4 -8 -5 = vi l i 0 0 0 1.83 28.38 10.95 41.1648
v5 = 0.35 2.8346 + 0.94 3.6888 - 8 = -3.55 v6 = 0.80 1.3863 + 0.60 2.8346 - 5 = -2.19
[vi vi= ]
4 = l 4 + v4 = l 5 = l 5 + v5 = l
y 2 + ( z - x) 2 y2 + z2
= l 4 25.035
= l5 = l6
42.765 25.028
l 6 = l 6 + v6 = x 2 + y 2
15. Gzlemlerin Ortalama Hatas
m0 = m0 =
[vv]
n-u
Duyarlklar eit gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
cm2 = 0.84 m2
Arlklar Farkl Dolayl (Endirek) ller dengelenmesi Dzeltme Denklemleri (Fonksiyonel Model) v1 = a1 dx + b1 dy + c1 dz + - l1 Arlk (Stokastik Model) p1
v2 = a2 dx + b2 dy + c2 dz + - l 2 ...
vn = an dx + bn dy + cn dz + - l n
p2
... pn
v1 a1 v a 2 = 2 vn an
b1 b2 bn
c1 c2 cn
dx l 1 dy l 2 - du l n
v =
x - l
p1 p2 pn Stokastik model
[ paa] dx + [ pab] dy + [ pac] dz - [ pal] = 0 [ pab] dx + [ pbb] dy + [ pbc] dz - [ pbl] = 0 [ pac] dx + [ pbc] dy + [ pcc] dz - [ pcl] = 0
Normal denklemler
[ paa ] [ pab ] [ pac ] dx [ pal ] [ pab ] [ pbb [ pbc dy - [ pbl ] = 0 ] ] [ pac ] [pbc ] pcc ] dz [ pcl ] [ Matris formatnda Normal denklemler
AT p A
x - AT p l = 0
Nx-n= 0
Sabit terimler
n = AT p l
Normal Denklemlerin zellikleri: Normal denklemler simetriktir. Denklem says bilinmeyen says kadardr. Kareli katsaylar [ paa ] , [ pbb] , [ pcc ] her zaman (+) dr.
a
a1 a2
. an
c
c1 c2
. cn
-l
s
s1 s2
. sn s1 = a1 + b1 + c1 + - l 1 s2 = a2 + b2 + c2 + - l 2 sn = an + bn + cn + - l n
p1 p2
pn
b1 b2
. bn
- l1 - l2
. - ln
Her iki taraf ( p, a, b, c, l ) arpp, taraf tarafa toplarsak, Normal denklemlerin kuruluu olan Gauss tablosunu elde etmi oluruz.
dy dz [ pas ] = [ paa ] + [ pab] + [ pac] - [ pal] dx [ pbs ]= pba +] pbb + ] pbc - ]pb[ ] [ [ [ l [ pcs] = [ pca] +[ pcb + pcc [- pcl [ paa] [ pab] [ pac] ][ ] ] - [ pls ] = -[ pal ] -[ pbl - pc] [ pll ] [ l+ ] [ pbb] [ pbc] [ pcc]
Sabit
Toplam
v1 = a1 dx + b1 dy + c1 dz + - l1
p1
v2 = a2 dx + b2 dy + c2 dz + - l 2 ...
vn = an dx + bn dy + cn dz + - l n
p2
... pn
[ pav] = [ paa] dx + [ pab] dy + [ pac] dz - [ pal] [ pbv] = [ pab] dx + [ pbb] dy + [ pbc] dz - [ pbl] [ pcv] = [1444+ [44 dy 4[44444pcl] pac dx pbc ] ] 4 42 + pcc] dz - [ 4 3
0
[ pav] = 0, [ pbv] =
0, [ pcv] = 0
Dzeltme denklemlerinin her iki taraf pv lerle arplp stunlar halinde taraf tarafa toplanrsa
[ pvv] = -[ plv]
Dzeltme denklemlerinin her iki taraf pl lerle arplp taraf tarafa toplanrsa
Matris zm Dengeleme bilinmeyenleri Elde edilen dx, dy, dz dengeleme bilinmeyenleri, dzeltme denklem eitliklerinde yerine konarak dzeltmelerin saysal deerleri elde edilir. vi = ai dx + bi dy + ci dz + - l i Dzeltmeler llere eklenerek dengeli ller hesaplanr.
Bu deerler dorusal olan ilk dzeltme denklemlerinde yerine konarak Li + vi = fi ( x0 + dx, y0 + dy, z0 + dz ,..., u0 + du ) Olup olmadklar denetlenir. Bu ilem dengeleme ilemlerinin tmnn hesap hatalarndan arndrlm olduunu gsterir. Duyarlk Hesaplar Gzlemlerin Ortalama Hatas
m0 =
[ pvv]
n-u
Duyarlklar farkl gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
Q=N
qxx = qxy q xz
qxy q yy q yz
q xz q yz q zz
mi =
rnek: ekli verilen dik yamuk biimindeki bir parselin kenar uzunluklar elik eritle llmtr. Duyarlklar eit olan bu lleri dolayl ller yntemine gre dengeleyiniz. llerin dengeli deerlerinin ortalama hatalarn ve parselin alannn kesin deerinin ortalama hatasn hesaplaynz. NN l i (m) si (km) 1 43.156 0.65 2 19.218 0.80 3 33.524 1.00 4 57.440 1.40 5 23.962 1.50 6 14.267 1.95 Ha = 80.673 m A
l1
l5
x 1
l2
l6
l4
z 3 l3 2 y
zm admlar 1. Bilinmeyenlerin seimi 1, 2 ve 3 numaral noktalarn yksekliklerinin belirlenebilmesi iin l yeterlidir. Bu nedenle yeni noktalarn ykseklikleri (H1, H2, H3) bilinmeyen olarak seilir. x = H1, y = H2, z = H3 2. Dengeleme kararnn verilmesi l says n = 6 Bilinmeyen says u = 3 Serbestlik derecesi = fazla l says = n u = 3 > 0 dengeleme var. 3. Yaklak deer seimi: x, y, z iin yaklak deerler seilir. x = x0 + dx y = y0 + dy z = z0 + dz x0 = H a + l 1 y0 = H a + l 5 123.829 m 104.635
z0 = H a + l 4
m 138.113 m
Nivelmanda arlk 0 0 0 0 0 1.54 0 1.25 0 0 0 0 0 0 1.00 0 0 0 p= 0 0 0.71 0 0 0 0 0 0 0 0.67 0 0 0 0 0 0.51 0 5. Fonksiyonel model ( v = A x - l )
pi =
1 si (km)
Her l iin bir dzeltme denklemi yazlr. Dzeltme denklemleri kurulur. Denklemler lineerdir. l1 + v1 = x - H a v1 = x - H a - l 1
l 2 + v2 = x - y
l 3 + v3 = z - y l 4 + v4 = z - H a l 5 + v5 = y - H a l 6 + v6 = z - x Bu denklemlerde v1 = x0 + dx - H a - l1
v2 = x - y - l 2
v3 = - y + z - l 3 v4 = z - H a - l 4 v5 = y - H a - l 5 v6 = - x + z - l 6 x = x0 + dx , y = y0 + dy , z = z0 + dz yerine konursa v1 = dx + x0 - H a - l1
v2 = x0 + dx - y0 - dy - l 2 v3 = - y0 - dy + z0 + dz - l 3 v4 = z0 + dz - H a - l 4 v5 = y0 + dy - H a - l 5 v6 = - x0 - dx + z0 + dz - l 6
v2 = dx - dy + x0 - y0 - l 2 v3 = - dy + dz - y0 + z0 - l 3 v4 = dz + z0 - H a - l 4 v5 = dy + y0 - H a - l 5 v6 = - dx + dz - x0 + z0 - l 6
v1 = dx - (l1 + H a - x0 ) v2 = dx - dy - (l 2 + y0 - x0 ) v3 = - dy + dz - (l 3 + y0 - z0 ) v4 = dz - (l 4 + H a - z0 ) v5 = dy - (l 5 + H a - y0 ) v6 = - dx + dz - (l 6 + x0 - z0 ) vi = ai dx dx dx + dx 1 1 1 dy dy dy + 1 dz + 1 1 dz dz + bi dy + ci dz li (l 1 + H a - x0 ) (l 2 + y0 - x0 ) (l 3 + y 0 - z 0 ) (l 4 + H a - z 0 ) (l 5 + H a - y0 ) (l 6 + x0 - z 0 )
v1 v2
v3
= 1 = 1 = = = = -1
v4
v5 v6
v1 v2
v3
= 1 = 1 = = = = -1
dx dx 1 1 dy dy + 1 1 + 1 dx dy + 1
dz dz dz +
0 24 46 0 0 17
v4
v5 v6
v = A x - l
a 1 1 0 0 0 -1
b 0 -1 -1 0 1 0
c 0 0 1 1 0 1
-l 0 -24 -46 0 0 17 dz
s 1 -24 -46 1 1 17
Sabit
dy
=
[ paa]
3.3013
[ pab]
1.2500
[ pac]
0.5128
Toplam ( s )
= =
[ pbb]
[ pbc]
2.9167
[ pll]
dx + 2.9167 dy 1.2500
dx 0.5128
= 0
3.3013 - 1.2500 - 0.5128 dx - 38.7179 - 1.2500 2.9167 - 1.0000 dy - 76.0000 = 0 - 0.5128 - 1.0000 2.2271 dz - 37.2821 Normal denklemler
AT p A 123
N
x - AT p l 13 2
n
= 0
Nx-n= 0
7. Normal Denklemlerin zm dy dz 3.3013 1.2500 0.5128 1.0000 0.3786 0.1553 2.9167 1.0000 2.4434 1.1942 1.0000 0.4887 2.2271 1.5638 1.0000 [pvv] = dx sabit -38.7179 11.7282 76.0000 61.3398 -25.1046 -37.2821 -13.3172 toplam -37.1795 11.2621 76.6667 62.5890 -25.6159 -36.5678 -11.7534
q xx Qxx = q yx qzx
q xy q yy q zy
q xz 0.4357 0.2614 0.2177 q yz = 0.2614 0.5620 0.3125 qzz 0.2177 0.3125 0.6395
10. Dzeltmeler v1 = dx - (l1 + H a - x0 ) = 5.12 mm v2 = dx - dy - (l 2 + y0 - x0 ) = 2.06 mm v3 = - dy + dz - (l 3 + y0 - z0 ) = -16.54 mm v4 = dz - (l 4 + H a - z 0 ) = 8.52 mm v5 = dy - (l 5 + H a - y0 ) = -20.94 mm v6 = - dx + dz - (l 6 + x0 - z 0 ) = 20.39 mm 11. Denetim lemleri vi 5.12 2.06 -16.54 8.52 -20.94 20.39
p
li 0 -24 -46 0 0 17 =
12. Bilinmeyenlerin Kesin Deeri x = x0 + dx = 123.834 m y = y 0 + dy = 104.614 m z = z 0 + dz = 138.122 m 13. Dengeli ller
=l +v = x-H l1 1 1 a
=l +v =x-y l2 2 2
= l 1 43.161 m = l 2 19.220 m
= l + v = -y + z l3 3 3 =l +v =z-H l4 4 4 a =l +v = y-H l5 5 5 a = l + v = -x + z l6 6 6
= l3
33.507 m
m0 = m0 =
[ pvv]
n-u
Duyarlklar eit gzlemlerin ortalama hatas (standart sapmas)
mm mm mm
mi = m0 pi
m1 = 13.8 mm m4 =20.2 mm
m2 =15.3 mm
m5 =20.9 mm
m3 =17.1 mm m6 =23.9 mm