100 SORUDA JN TRKLER ve TTHAT ve TERAKK

SNA AKN
Gerek Yaynevi - stanbul - Birinci Bask: Mart 1980
www.iskenderiyekutuphanesi.com

NDEKLER
GR Soru Soru Soru Soru Soru Osmanl toplum yaps hakknda neler sylenebilir? 19. yzyln sonlarnda ynetenler snfnn durumu neydi? 19. yzyln sonunda dnya ne durumdayd? Bu dnemde Osmanl Devletinin genel durumu neydi? Jn Trk deyimi nesil ortaya kt? BRNC BLM 1889-1908 Dnemi A. Olaylar Ve Gelimeler Soru 6 Soru 7 Soru 8 Soru 9 Soru 10 Soru 11 Soru 12 Soru 13 Soru 14 Soru 15 Soru 18 Soru 17 Soru 18 Soru 19 Soru 20 Soru 21 Soru 22 Soru 23 Soru 24 Soru 25 Soru 26 Soru 27 Soru 28 B. Genel Soru 29 Soru 30 ttihat ve Terakki hareketi nasl dodu? Hrriyetilerin 1889'dan 1895'e dein faaliyetleri nasl zetlenebilir? Ermeni sorunundaki belli bal gelimeler nelerdi ve bunlar T'yi nasl etkiledi? Bu dnemde T'nin yaps zerine neler biliyoruz? 1896 darbe giriimi, bir de Abdlhamit'in 1897 Harbiye 'harekt' nasl olmutur? Ahmet Rza Bey kimdir? Mizanc Murat kimdir, neler yapmtr? Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan mtareke nedir, nasl sonular dourmutur? 1899 yl Jn Trk tarihinde neden bir dnm noktas olmutur? Damat Mahmut Paa kimdir, Jn Trk hareketine ne gibi katklar olmutur? 1902 Birinci Jn Trk Kongresi nasl zetlenebilir? Sabahattincillerin Mir Recep Paa tasars nedir? Sabahattin Beyin bellibal dnce ve faaliyetleri nelerdir? Makedonya sorunu nedr ve Jn Trk faaliyeti zerinde nasl etkileri olmutur? Rus-Japon savann etkileri neler olmutur?

1906 ylna dein zgrlklerle ilgili balca olaylar nelerdi? Avrupa'daki rgtler 1906 ylnda ne gibi gelimeler gsterdi? am'da kurulan zgrlk rgtler hakknda neler biliyoruz? Osmanl Hrriyet Cemiyeti nasl kurulda ve T ile nasl birleti? 1907 kinci Jn Trk Kongresi zerine neler biliyoruz? Makedonya sorununun Hrriyetin iln arefesin de ald durum neydi? Ordu iinde ne gibi honutsuzluklar vard? Hrriyetin iln nasl oldu? zmlemeler zgrlk akmn kadrolarn nasl insanlar oluturuyordu? Jn Trklerin ideolojisi neydi?

KNC BLM t'nin Denetleme ktidar (1908-13) A. Abdlhamit'in Tahttan ndirilmesine Dein Soru 31 Soru 32 Soru 33 Soru 34 Soru 35 Soru 36 Soru 37 Soru 38 Soru 39 Yeni dzenin bocalamal ilk gnleri nasl geti? T iktidara ne lde egemen olabildi? stanbul'da basn nasl bir tutum iine girdi? Hrriyetin ilnnda Kanun-u Esasinin hukuk durumu neydi? Kmil Paa kabinesi nasl kuruldu, program neydi? Ynetimde yaplan yenilikler nelerdi? Bu srada ne gibi d bunalmlar kt? D bunalm frsat bilerek karlan Kr Ali ve Karagz olaylar nedir? Merutiyetle gelien kadn hareketi ve d bunalm zerine buna kar gelien tepki neydi? Soru 40 Soru 41 Soru 42 Soru 43 Soru 44 Soru 45 Soru 46 Soru 47 Soru 48 Soru 49 Soru 50 Soru 51 Soru 52 Soru 53 Soru 54 Soru 55 Soru 56 Soru 57 Soru 58 Soru 59 Soru 60 Soru 61 Soru 62 nedir? Yeni dzene kar askerler ne gibi tepkiler gsterdiler? Yeni dzende ne gibi i hareketleri ve tepkiler oldu? Sabahattincilerin muhalefete balamas nasl oldu? Seimler dolaysyla eitli milletler nasl programlar hazrladlar? T'nin, baka bir deyile Trklerin program neydi? Milletler acsndan seimler ne gibi sorunlar dourdu? T'nin seimler dolaysyla karlat baka baz sorunlar nelerdi? Meclis nasl ald? T ile Kmil Paa'nm atmas nasl geliti? Dervi Vahdet? ve ttihad- Muhammedi Cemiyeti hakknda neler biliyoruz? lmiye mensuplar Hilmi Paa hkmetine kar nasl harekete geirildiler? 31 Mart arefesinde istibdat evrelerin tutumu neydi? 31 Mart arefesinde ordudaki durum neydi? 31 Marta doru olaylar nasl geliti? 31 Mart olay nasl kt? syan kim kartt? Ayaklanma nasl bastrld? Ayaklanma boyunca Mebusan Meclisinin davranlar neydi? Abdlhamit nasl tahttan indirildi? Mehmet Reat nasl bir adamd? ngiltere ve Almanya'nn Osmanl Devletine kar tavrlar neydi? ngiltere ve Almanya'nn 31 Mart olayndaki tutumlar ne olmutur? T bakmndan Hrriyetin ilnndan Abdlhamit'in tahttan indirilmesine kadarki srenin

bilanosu B. t'nin Denetleme ktidarndan Atlmasna Dein Soru 63 : T'nin denetleme iktidarndan atlmasna dein Mahmut evket Paa'nm kazand nem neydi? Soru 64 : Merut slahat dneminde neler yapld? Soru 65 : T'nin 1909 Kongresinin baz zellikleri nelerdi? Soru 66 : T'deki Cemiyet-Frka ikilii sorunu neydi? Soru 67 : T'nin sonraki nizamnamelerle urad yap deiiklikleri nelerdir? Soru 68 : T neden gizlilie ve tedhi yntemlerine bavuruyordu? Soru 69 : T'nin iktidar konusundaki tutumu neydi? Soru 70 : Cemiyetin stlendii eitli grevler hangileriydi? Soru 71 : 1909 ylnda T'nin denetleme iktidarn gerek iktidara dntrme mcadelesi ve balca siyasal olaylar nasl cereyan etti? Soru 72 : T'nin Mahmut evketle ilikileri acndan Hakk Paa hkmeti nasl tahlil edilebilir? Soru 73 : Trkiye'nin bamszlk mcadelesi asndan 1910 borlanmas nasl deerlendirilebilir? Soru 74 : Hakk Paa hkmeti zamannda muhalefet nasl geliti? Soru 75 : 1910 ve 1911 yllarnda kan isyanlar hangileridir ve ne gibi etkileri olmutur? Soru 76 : Trablusgarp Sava nasl kt ve Osmanl siyasal hayatn nasl etkiledi? Soru 77 : Sait Paa hkmeti zamannda ne gibi siyasal gelimeler olmutur? Soru 78 : Trablusgarp Sava ve d olaylar ne gibi gelimeler gstermitir? Soru 79 : Sait Paa kabinesinin istifasna ve T'nin denetleme iktidarndan dmesine yol aan gelimeler nelerdir? Soru 80 : Balkan Savama yol aan gelimeler hangileriydi? C. Mahmut evket Paa'nn ldrlmesine Dein Soru 81 : Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi zamannda ne gibi olaylar oldu? Soru 82 : Kmil Paa hkmeti zamannda ne gibi olaylar oldu? Soru 83 : Mahmut evket Paa hkmeti zamanndaki balca olaylar nelerdir? . Genel zmlemeler Soru 84 : T'nin denetleme ktidar Trkiye'ye neler getirmitir? Soru 85 : T'nin denetleme iktidar srasnda fikir hayat ne gibi gelimeler gsterdi? C BLM t'nin Tam ktidar Dnemi (1913-18) A. Savan Balamasna Dein Soru 86 Soru 87 Soru 88 Sait Halim hkmeti zamanndaki balca i gelimeler nelerdir? Sait Halim hkmeti zamanndaki balca d gelimeler nelerdir? Osmanl Devleti Cihan Savama nasl girdi?
?

B. Sava Dnemi Soru 89 : ktisad bamszln iln nasl oldu ve sava, iinde nasl bir iktisat siyaseti gdlmtr? Soru 90 : Trkiye bakmndan Cihan Savann ana olaylar nelerdir? Soru 91 : Sava iinde iktidar mcadelesi nasl cereyan etti? Soru 92 : Yakup Cemil olay nedir? Soru 93 : Talt Paa nasl Sadrzam oldu?

Soru Soru Soru Soru Soru Soru Soru

94 : Ermeni tehciri nasl oldu? 95 : Sava sresince Osmanl-Alman ilikileri ne gibi gelimeler gsterdi? 96 : Savataki toplum gelimeleri ve slahat hareketleri nelerdir? 97 : Sava srasnda fikir hareketlerinde ne gibi gelimeler gze arpar? 98 : Savan sonunda ne gibi gelimeler oldu? 99 : T'nin sonu nasl geldi? 100: T ksaca nasl deerlendirilebilir?

Soru 1: Osmanl toplum yaps hakknda neler sylenebilir? Klasik Osmanl toplumu (1450-1550) bir stat toplumu grntsndedir. Ayrcalkl snf olarak askeri snf yani ynetenler, br yanda reaya yani ynetilenler vard. Askeri snf, banda bulunan padiahla birlikte lkeyi ynetiyor, buna karlk kendisine refah iinde yaamasn salayan olanaklar veriliyordu. Ayrca, bu snf vergi de demiyordu. Askeri snf ikiye ayrlyordu: bir yanda icrai askeri zmre, te yanda ulema zmresi. crai askeri zmre ynetim ve askerlik gibi yrtme ilerine bakard. Bunlar padiah kulu idiler, yani padiahn buyurduunu gz kapal yerine getirmekle ykmlydler. Padiah herhangi birinden honut kalmazsa onu azletmek, yarglamadan cezalandrmak, hatt ldrtmek (siyaseten katil) yetkisine sahipti. En kk sipahiden, yenieriden, koca sadrzama kadar btn icrai askeri zmre kuldu. Bunlarn, ya da atalarnn birou Hristiyanlktan devirilmi kimselerdi. Devletin yksek mevkilerinde bulunan kullar, byk servet biriktirecek durumda olurlard. Onun iin, ldklerinde, mal varlklarna devlet el koyard (msadere). Onlar da buna karlk, are olarak, msadere edilemeyen vakflar kurarak ocuklarn servetlerinden yararlandrma yoluna giderlerdi. Ulemaya gelince, din, adalet, eitim ilerine bakarlard. Bunlar kul olmadklar iin, yarglanmadan cezalandrlamazlar, mallar da msadereye tbi deildi. Ulemann kkeni -onlarda devirme sz konusu olmad iingenellikle Trk ve muhakkak Mslmand. Msadere sz konusu olmaynca yksek ulemann biriktirdii byk servetler, ldklerinde, vrislerine geerdi. Bylece ortaya kan byk ulema ailelerinin aristokratik bir kimlii bulunduu sylenebilir. Zira bunlar yalnz serveti geirmekle kalmyorlar, adet yksek ulemalk mesleini de oullarna geiriyorlard: zellikle gerileme dneminde ulemalk kademelerini abuk atlayabilmeleri iin daha kkten oullarn ilmiyye mesleine girmi sayyorlard (beik ulemal). Ynetilenlere gelince, bunlar ya tarmla uraan iftiler ya da esnaflk (dkknclk, zanaatkrlk) yapanlard. Ayrca, az sayda olduu anlalan ehirleraras ve uluslararas ticaret yapanlar vard. Amerika ktasndan gelen deerli madenlerin etkisiyle, nemli lde parasal olmayan bir iktisadiyata gre ayarlanm tmar dzeni sarsld, yerine devletin tarmsal

vergileri iltizam usulyle ald bir dzen geldi. Klasik dneminde merkezi bir feodalite ya da Asya retim Biiminde bir devlet olan Osmanl Devleti, toprak zerindeki sk denetimi iltizam usul yznden yitirdii lde ademimerkezi bir feodaliteye doru dnt. Yava yava, tara erafnn iinden yre ve blgelerin gl adamlar olan ayanlar tredi. yanln toprak ve blge egemenliinin kkeninde ok kez zorbalk (mtegallibelik) ya da tefecilik yatyordu. Tarmsal smrye dayal bu yeni grup, klsik Osmanl toplum dzeninin ynetenler snfna yeni bir unsur olarak ekleniyordu. te yandan, Avrupa'da kapitalizmin ve zellikle sanayi devriminin gz kamatrc gelimeleri ticaret biiminde gitgide artan bir baskyla Osmanl lkesini etkiledii oranda yeni bir snf dodu. Zaten iltizam sisteminin ileyebilmesi iin gerekli olan borlar saklamak zere sarraflk kurumu -ki zellikle Ermeni ve Rumlarn elindeydi- geni lde palazlanmt. Avrupa ticaretinin byk gelimesi ve bu arada biraz da Osmanl Devletinin dknlemesi sonucu, Avrupa tccarlarnn Osmanl lkesindeki ilerini yrtmek ya da onlarla i yapmak suretiyle zenginleen bir Mslman olmayan burjuva snf ortaya kt. Gerek Mslmanlarn, gerekse Avrupal iadamlarnn isteksizlii sonucunda bu iki taraf arasnda yle bir ibirlii pek olmuyordu. Bu nc snf, Osmanl Devletinin dknlemesi sonucunda Byk Devletlerden birinin vatandalna ya da himayesine girmek yolunu bularak, keyf ilemlere kar dokunulmazlk kazand gibi, bu sayede birok ayrcalklar ve Osmanl uyruundakilere kar haksz rekabet imknlar elde etti. Soru 2: 19. yzyln sonlarnda ynetenler snfnn durumu neydi? Bu dnemde padiahn, klasik dnem padiahlarna gre ok daha lks bir hayat srdn sylemek mmkn grlyor. Zira Osmanl Devleti, en dkn yzyl olan 19. yzylda ok geni bir saray yaptrma faaliyetine girimitir. Kagir olarak yaptrlan ve Avrupa slubunda denen bu saraylar, Topkap Sarayna ve o gne dek yaptrlm saray ve kklere gre ok lks yerlerdir. Topkap Saray geni bir alan kaplamakta birlikte yaln ve gsterisiz bir yapya sahiptir. stelik Trk evinde ve Topkap Saraynda mobilya kavramnn bulunmamasna karlk, 19. yzylda yaptrlan saraylar alafranga olup bu yzden mobilya ve eitli ss eyalar ile doludur. lk byk alafranga saray olan Dolmabahe Saray, Osmanl Devletinin ngiltere ve Fransa ile Krm Savanda mttefik olduu bir srada, 1853'de Abdlmecit tarafndan yaptrlmtr. 1854'de Avrupa'dan ilk borlanmann yaplm olmas, yoksul duruma dm fakir imparatorluktaki bu sefahat ve tantanann aklamasdr. Bundan sonra daha bir dizi saray yaplmtr:

Abdlaziz dneminde raan, Beylerbeyi, Yldz gibi nemli saraylarn ina edildiini gryoruz. Alafranga sarayl ve mobilyal bu pahal yaama slubu alafranga aile hayatn getirebilseydi, hi deilse o ynden bir tasarruf salanm olurdu. Oysa alafranga bina ve mefruatla birlikte eski harem hayat olduu gibi srdrlmtr. Siyasal alanda II. Mahmut dneminde kkten dnmler olduunu gryoruz. 1826'da yenieri ocann kaldrlmas, te yandan Mehmet Ali Paa dnda gl ayanlara kar yrtlen baarl mcadele, vakflara devletin el koymas giriimi gibi olaylar, Sarayn gcn uzun zamandr grlmemi bir zirveye ulatrmtr. Vaka-i Hayriye ile askerler, 1876'daki ksa sren bir istisna dnda 1908'e dein srecek olan bir siyaset sahnesinden silinme dnemine girdiler. Mustafa Alemdar Paa'nn yenieriler tarafndan ldrlmesi ve ondan sonraki mcadelelerle, egemenliklerini stanbul'a dein uzatm olan ayanlar dahi bakentteki siyaset sahnesinden nemli lde itilmi durumdaydlar. Artk Saray, karsnda hibir frenleyici gcn bulunmad bir kadir-i mutlak olmutu. Ne var ki bu g ksa sreliydi. Nizip yenilgisi (1839), II. Mahmut'un btn adalatrma abalarnn, -ki, bu konudaki gayretleriyle onun Byk Petro'nun benzeri olduu hakl olarak sylenmitir- bouna olduunu, Osmanl Devletinin Mehmet Ali Paann gcn snrlandrabilmek iin yabanc devletlere muhta olduunu ortaya koymutu. Bylece Saray mutlakiyeti, zirveye ulatktan pek ksa bir sre sonra ykld. Artk en byk g, ngiltere ve Fransa'nn etkin destei sayesinde, Tanzimatn Franszca bilen. Tercme Odasndan yetimi hariciyeci Paalarnn eline geti. Bu Tanzimat Paalarnn ileri gelenleri, daha ok ngiliz desteine sahip olan Mustafa Reit Paa ve daha ok Fransz desteine sahip olan li ve Fuat Paalardr. Fuat Paa, durumlarn yle anlatmtr: Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukardan, biri aadan gelir. Bizim memlekette yukardan gelen kuvvet cmlemizi eziyor. Aadan ise bir kuvvet hsl etmeye imkn yoktur. Bunun iin pabuu mutas gibi yandan bir kuvvet kullanmaya muhtacz. O kuvvetler de sefaretlerdir. Paann dedii gibi, aadan kuvvet alnamazd, nk bu takdirde tara adna konuacak olan ayanlara sz hakk verilmi olacakt. Bunun tesinde, Tanzimatlarn dorudan halkla temas kurmalar her halde beklenemezdi. Kald ki, yksek brokrasinin gitgide iddetini arttran alafrangalama hastal bunlarn halktan yabanclamasna, onunla ba kurulmasnn imknszlamasna yol ayordu. Sivil Tanzimat Paalarnn gcn arttran baka baz gelimeleri de anmak gerekir. 1826'da II. Mahmut, o gne dein devletin devlet adamlarnn lmlerinde servetlerine el koymasn salayan msadere usulne son vermiti. Tanzimat ise padiahlarn siyaseten katl yetkisine son vermiti

(son olarak II. Mahmut M. Reit Paann koruyucusu Reislkttap Pertev Efendiye kar bu yetkisini kullanmt). Daha nce askeri snftan ulema zmresinde olduu zere, can gvenliine sahip olup servetini miraslara brakma hakknn brokrasiyi ve zellikle st brokrasiyi ayrca glendirdii phesizdir. te yandan, 19. yzyln ortasndan itibaren Avrupa sermayesinin Osmanl lkesinde youn olarak giritii borlandrma ve demiryolu, madencilik, bayndrlk, belediyecilik alanlarndaki yatrmlarnn en ok yksek brokrasiye komisyon, speklasyon, idare meclisi yelii, hatta rvet gibi daha da zengin olma olanaklar salad biliniyor. Fakat 1871'de li Paann lm ve Fransa'nn Prusya'ya yenilmesi zerine durum deimeye balad. Demokratik Fransa'nn hezimeti, hem kendisini yenen yetkeci Prusya'nn, hem kendisinin daha nce Krm Savanda yendii mutlakiyeti Rusya'nn Avrupa siyaset sahnesinde sivrilmesine yol at. Bu da demokrasinin zayflamas, mutlakiyetin glenmesi olarak yorumland ve Osmanl siyaset hayatnda etkisini gsterdi. Zaten li Paann lmyle yreklenmi olan Abdlaziz, Rus eliliine yaslanan, fakat kendisine fazla direnmeyen Mahmut Nedim Paay sadrazam yapt. Geri Rusu ve Abdlazzci brokratlarn karsnda Mtercim Rt, Hseyin Avni, Mithat Paalar gibi ngilizciler de varsa da bunlar sonu olarak yenileceklerdir. 1875'de Osmanl Devleti, hemen hibir iktisad alana yatrlmam olan d borlanmalar sonucunda iflasla kar karya kalm bulunuyordu. Babli, 6 Ekim 1875'de d bor faizlerini yar yarya indirmek kararn almak zorunda kalnca, bor tahvillerinin balca mterisi olan ngiliz ve Fransz tasarruf sahiplerinden son derecede fkeli tepkiler geldi. Bu durumda Hersek, Bulgaristan syanlar da knca, Osmanl Devleti Rusya karsnda yapayalnz kald. Abdlaziz in tahttan indirilmesi, I. Merutiyetin iln da bu durumda para etmedi: Osmanl-Rus 93 Harbi (1877-78) patlak verdi. Merutiyetin ve ngilizciliin bir yarar salayamamas karsnda Abdlhamit, bata Mithat Paa olmak zere ngilizcileri ve Merutiyeti tasfiye etmekte ve mutlak, hatt mstebit bir ynetime gitmekte bir zorluk ekmedi. Bu koyulaan istibdatla birlikte Vkela Meclisi (Bakanlar Kurulu) gerek bir karar uzvu olmaktan km. Saray en ufak sorunlarda dahi son karar mercii olmutur. Sarayn bu stnl ve Babli Paalarnn glgede kal 1908'e dein srmtr. Subaylarn durumuna gelince, yenieri ocann kaldrlmasna ve dzenli bir ordu kurmak ynndeki abalara ramen, askerlik mesleinin itibar ykselmi deildi. Zira yenierilerin, i savalar dahil, karlat arka arkaya baarszlklar, yeni ordularn kurulmasyla sona ermi deildi. Bu durumda Devletin ayakta kalabilmesi d destee bal olduundan, bu konuda balca grev diplomatlara dyordu. Nitekim hkmetin de esas

itibariyle hariciyeci Paalarn elinde olduunu grdk. Hariciye mesleinin yannda subaylk meslei kesinlikle ikinci snf bir meslek durumundayd. Mekteb-i Ulum-u Harbiyenin, yani Harb okulunun 1834'de kurulmasna ramen, mektepli subaylar orduya sayca egemen olmaktan uzakt. Subaylarn -ve bunlarn arasnda en yksek rtbelerde Paalar da vardnemli bir blm alayl idi. Bu, erlikten yetimek demekti. stidatl grlen erler erba yaplyor ve gze girebildikleri lde bu yoldan yava yava ykselebiliyorlard. Bunlarda yetenek aranmakla birlikte, st makamlarn bir ltfu olarak ykselebildikleri iin daha sdk, ve keyfilie daha kolay let oluyorlard. Nitekim, bunu bildii iin Abdlhamit, Sarayda ve stanbul'da bulunan I. Orduda alayl subaylar tercih ediyordu. Devrimci subaylar genellikle mektepliler arasndan -daha Harbiye sralarndayken- kyordu. Fakat Abdlhamit gibi mstebit bir Padiahn bu gerekeyle askeri okullarn gelimesini ksteklemesi zordu. Zira Devleti ayakta tutabilmek iin iyi yetimi, bilgili subaylara ihtiyac vard. Bunlar, bata Makedonya olmak zere ounlukla stanbul dnda- kendilerine en ok ihtiya duyulan yerlere yolluyordu. Bylece hem bu 'tehlikeyi' savuturmu, hem de ihtiyac karlam oluyordu. Ondan sonra da terfi ve dllendirmelerde bunlar unutuyor ve yaknndaki sadk alayl subay bendelerini daha da sdk klmak iin onlar ihsanlara bouyordu, zellikle bu gzden ve gnlden rak subaylarn ylda ancak 6 ay maa alabildikleri de eklenirse, tablo tamamlanm olur. Soru 3: 19. yzyln sonunda dnya ne durumdayd? Dnya tarihinde ilk kez kapitalist dzeni toplumda egemen klacak olan Bat ve Orta Avrupa, 16. yzyln bandan itibaren adm adm yeryzndeki stnln kurmaya yneldi. Keiflerle dnya ticaretinin aracsz, deniz yolundan ilemesi, Yeni Dnya servetlerinin ve deerli madenlerinin yamalanmas saland. Bu olanaklar, ypranm ve soysuzlam feodal snfn yannda, zerk kentlerde yuvalanp geliebilmi olan burjuvaziye byk bir atlm gc verdi. ktisadi stnl ele geiren burjuvazi, artk siyasal egemenlii de ele geirmeye yneldi. Bu, ilk kez ngiltere'de Cromwell devrimiyle oldu (1646). Kta Avrupas 1,5 yzyl kadar sonraki Fransz Devrimiyle ayn yolun yolcusu oldu. Fakat ngiliz burjuvazisinin alm olduu, bu n, onun Sanayi Devrimini balatmasn ve I. Cihan Savana dein dnyann en gl lkesi olmasn salad. Avrupann ticareti kolaylatrmak ve gelitirmek iin kurmaa balad denizar smrge imparatorluklar, igc (kle) salamak bakmndan ve yerleme alanlar olarak da nem kazand (Kuzey Amerika, Gney Amerika, Gney Afrika, Avustralya, Yeni Zelanda gibi). Sanayi devriminin gelimesi, smrge imparatorluklarnn daha da gelimesini zorunlu kld. Zira sanayinin geni aptaki retimine rahat pazarlar ve bu sanayinin ihtiyac

olan ham maddelerin rahata salanabilecei kaynaklar gerekiyordu. Bu uurda smrgelerde yollar, limanlar yapld, ticaret merkezleri gelitirildi, madenler iletildi, iftlikler kuruldu ya da kyller sna bitki retimine itildiler. Smrge halknn sanayi rnlerine mteri olabilmesi iin yerli lonca sanayileri, bazen zorla, sndrld. Smrgelerin anayurt yneticilerine, kilise adamlarna, isiz ve maceraperestlere mevki ve i alan salama ilevinin de nemli olduunu unutmamak gerek. 19. yzyln son eyreine geldiimizde, kapitalist lkelerde yeni bir gelime gze arpmaktadr. elik, elektrik, petrol, sentetik kimya, iten yanmal motor gibi yeni alanlarn ortaya kmasyla 'ikinci' bir devrim geiren sanayide, tekelleme balamtr. Kk irketlerin yerini tekel ya da yar-tekel niteliinde dev irketler almaktayd. Bu srecin smrge edinme abasn hzlandraca akta, Fakat dnyada smrge olmaya aday olup henz el konmam lkeler (bunlar geri, kapitalizme geememi lkelerdi) azalm olduu iin bu bir yar halini almt. Siyasal birliklerini kurmalar zaman alm olduu iin bu yara ge katlm olan Almanya ve talya bakmndan bu zellikle nemliydi. 1878-1914 dneminin sonunda, Avrupa dnda emperyalist lkelerden birinin deneti altna girmemi pek az yer kalmt. Geri in, ran, Osmanl Devleti gibi szm ona bamsz lkeler vard ama bunlarn bamszl, emperyalizme dayankllklarndan ok, emperyalist lkelerden birinin onlara tek bana el koyamam ya da emperyalist lkelerin bunlar paylamak konusunda aralarnda uyuamam olmalarndan leri geliyordu. Bununla birlikte, emperyalistler, kapitlasyon dzeni, d borlar, yatrmlar, nfuz blgeleri sayesinde buralar 'ortak smrgeleri' durumuna drmlerdi. Balkan ve Latin Amerika gibi iktisadiyatlar zayf lkeler de -Hristiyan olmalar, bazlarnn nispeten elimi olmas gibi nedenlerle resmen smrge olmak ihtimalleri olmamakla birlikte- d bor ve yatrmlarla 'ortak smrge' durumundan ok da uzak deillerdi. 1889'da Jn Trk hareketi baladnda, emperyalist lkeler arasndaki dengede nemli bir deiiklik olumutu. Birok iktisad alanda ABD ve Almanya ngiltere'yi geride brakmaya balamlard. ngiltere iin ABD'nin bu atlm belki o denli rahatsz edici deildi, nk ABD'nin ngiltere'yi tehdit eden bir smrge edinme hrs yoktu. ABD, hegemonyasn iktisadi yollardan kurma eilimindeydi. Ayrca ABD'nin iktisadi gelimesi nemli lde ngiliz yatrmlarnn eseriydi. Oysa Almanya smrgelere daha a bir lkeydi ve bu uurda ngilizlerin deniz egemenliine meydan okumak ynnde admlar atyordu. Onun iin Almanya'nn iktisadi atlmlar ngiltere iin gitgide daha ok rahatszlk veren bir olay olmak istidadndayd. Soru 4: Bu dnemde Osmanl Devletinin genel durumu neydi?

Bilindii gibi, Osmanl Devleti ykselme anda o devir devletlerine gre hayli baarl bir siyasal - askeri - iktisadi rgtlenmeye sahipti. Son derecede etkili bir sava makinesi yerleik bir tarmsal yapnn ve byk kentlerin gerekleriyle uyumlatrlmt. O an ilkel ulam aralarna ramen, ok geni bir alana yaylm olan imparatorluk, sk bir merkeziyetilikle ynetilebiliyordu. Etkili bir sava makinesi olmasna ramen, Osmanl Devleti, topraklarndan ve denizlerinden geen uluslararas ticaretin ihtiyalarn da karlyordu. Bu sistem, keiflerin dourduu sonularn karsnda yozlamaa balad. Yeni dnyadan akp gelen altn ve gm geni lde parasal olmayan bir iktisadiyatn varlna gre ayarlanm olan tmar sistemini gereksiz klyordu. Oysa tmar sistemi, Osmanl siyasal - askeri - iktisadi uyumunun can eviydi. Para iktisadiyatnn yaygnlamas iltizam sistemini de yaygnlard. Bunun yaratt huzursuzlua byk bir nfus oalmasnn ve uluslararas ticaret yollarnn okyanuslara kaymasnn etkilerini de eklersek, Anadolu'yu silkip sarsan, ky hayatn irazesinden karan Celli isyanlarnn nedenlerini buluruz. 16. yzyln ikinci yarsn ve 17. yzyln ban kaplayan bu isyanlar ve kylerin il yavrusu gibi cra kelere daldklar Byk Kagunluktan sonra, ortalk az ok duruldu ve yozlama devam etmekle birlikte, Osmanl Devleti 18. yzyln sonuna dek az ok kendi bana buyruk ve kendi dinamii ile srklendi. Fakat artk bu dnemde Osmanllar pes ettirecek gelimeler balyordu Avrupa'da. Sanayi devrimiyle birlikte burjuvazi siyasal iktidara el atmaktayd. Merkez bir feodalite olmaktan kp, merkeziyetsiz bir feodaliteye doru gerilemi bulunan Osmanl Devleti, III. Selim ve II. Mahmut dneminde yapt baz ciddi silkinme abalarna ramen, Avrupann yeni dinamik gc karsnda tutunamad. Daha baarl atlmlar yapan Mehmet Ali Paa Msrnn karsnda lkesini koruyabilmek iin bamllamann kabul demek olan Osmanl - ngiliz ticaret szlemesini yapt (1838). Bunun at yeni kaplarla Avrupa sanayinin retim stnlkleri birleince, Osmanl lonca sanayi kt. Tanzimat (1839) ve Islahat Fermanlar (1856) Osmanl Devletinin ortak smrge haline gelmesinin duraklarndan ibaretti. 1854 de d borlar, Devletin burnuna Avrupa mali evrelerince taklan bir hzma oldu. Silh almaya ve Avrupa usul saraylar yapp iinde Avrupavari lks tketim yapmaa harcanan bu paralar, Devleti mukadder iflasa gtrd (1875 tenzil-i faiz karar). Msr da bu srada ayn duruma dm bulunuyordu. ngiltere ve Fransa ile Krm Savanda (1853) balam olan balay artk kesinlikle son bulmutu. Avrupa seyirci kalrken, Rusya bir kez daha Osmanl lkesini istila etti. Avrupa'ya ilerici, yani irin grnebilmek iin verilebilecek en son taviz

olan merutiyet de (1876) para etmedi. Fransz ve ngiliz alacakllarn geliri eski dzeyini bulmadka Osmanllar irin grn em ezlerdi. 1881'de Muharrem Kararnamesiyle, Osmanl borlarnn alacakllarn temsil eden Dyunu Umumiye daresi kuruldu. dare, devletin bir takm gelirlerine alacakllar adna el koyacak ve borlar deyecekti. dare, sanki Maliye Nezaretine rakip bir rgt haline geldi. 191 1'de idarenin 8931 memuru varken, nezaretin memurlar 5472 idi. Bu srada idare, devlet gelirlerinin % 27 sini topluyordu. Dyunu Umumiye daresinin kurulmasna ramen, Osmanl Devleti Abdlhamit dneminde 1875 ncesinde Bat Avrupa'da sahip olduu sempatiyi bir daha hi elde edemeyecekti. Bir kez bu lkelerde Bulgar isyannn ne denli kanl biimde bastrld konusunda OK youn bir propaganda yaplmt. Sonra merutiyet dzeninin tatil edilmesi, ngilizci Mithat Paaya yaplan muameleler vard. ncs, Ermeni isyanlar byk sempati, bunlarn bastrlmas Avrupa kamuoyunda ayn oranda anti-pati toplayacakt. Son olarak, biraz da Ermeni sorunundaki Alman tarafszl dolaysyla Almanya ile Osmanl hkmeti arasnda gelien yaknlk, Badat demiryolu siyaseti ve Almanya'nn Abdlhamit'i islamc bir siyasete tevik etmesi gibi unsurlarn eklenmesiyle zellikle Mslman smrgeleri bulunan devletlerce byk kukuyla karlanacakt. Btn bu olumsuz tablonun iinde iyimserlie elverili olan, ya da yle gibi grnen baz unsurlar yok deildi. rnein, Napolyon Savalarndan sonra ngiltere'nin kesin dnya hegemonyas 1871'de Alman birliinin gereklemesi ve ABD'nin gelimesi karsnda gitgide glgeleniyordu. zellikle Almanya'nn ngiltere'nin karsna dikilebilecek bir duruma gelmesi, Osmanl Devletine -bu rekabetin salayabilecei frsatlar ok dikkatle kullanlmak artyla- nefes alma imknlar salayabilirdi. Daha da nemlisi, Osmanl lkesinin srekli erimesi, nihayet yneticileri eskisine gre bir kalknma atlmn andran bir abaya getirebilmiti. Bu aba, Avrupa'nn ortak bir smrgesi olan Osmanl Devletinin kuramsal bamszlnn gereklik kazanabildii, Bablinin serbeste davranabildii belki de tek alanda; yani eitimde gerekleecekti. Gerekten de, Lle Devrinden beri kurula gelen yksek eitim kurumlar, yaygn -bir ilk ve orta retim sistemine dayanmad iin, beklenen etki ve yaranan salamyordu. II. Mahmut, birok yksek okul kurmasna ramen, rtiye sistemini balatrken, kura kura iki tanecik rtiye kurabilmiti (1838). 1850'-ye gelindiinde, ancak 870 rencisi olan 6 rtiye bulunuyordu. Oysa zellikle Abdlhamit dneminde rtiyeler, imparatorluun her yannda ald gibi, 1875'ten itibaren asker rtiye ve idadi sisteminin de balatldn, ya da yaygnlatrldn gryoruz. 1908'de 31 tane retmen okulu vard. Ayrca birok yeni yksek okullar. Darlfnun (yani

niversite, 1900) alm, mevcut yksek okullar gelitirilmiti. Abdlhamit gerek emperyalist lkelerin basks, gerekse lkedeki Mslman olmayanlarn ileri eitim sistemleri karsnda tutunabilmek iin bu yola bavurmak zorundayd. Yoksa, ada bir eitimi yaygnlatrmakla ktidar iin tehlikeli bir yol tutmu olduunun pekala farkndayd. nc olarak, imparatorluun pek ilkel olan ulatrma sistemi bu dnemde yine eski hzyla gelimeye devam etmise de zellikle Anadolu'yu ve Arap illerini yararlandrd iler yine de nemle belirtmek gerekir. Karayolunun genellikle hemen hemen yok denecek derecede az ya da ie yaramaz olduu engebeli bir lkede, demiryollarnn yaplmas, birok blgeleri ilk kez ticari bir anlamda birbirlerine ya da bir merkeze balyordu. 1860'da ilk alan hat Romanya'dayd. 1875'de btnlenmi demiryolu hatlarnn uzunluu 1543 km. iken, 1908'de bu say 5137 km. idi. Bu sayya dahil olan 1564 kilometrelik Hicaz demiryolunun bizzat devlet tarafndan yaplm ve iletilmi olmas zikre deer (Eldem, 164). Fakat 1913 ylnda toplam Osmanl demiryolu uzunluunun kk Belikannkinden az olmasn da belirtmek gerekir. Ayrca, Abdlhamit tahta geldiinde Osmanl lkesindeki hemen btn merkezler birbirlerine telgrafla balanm bulunuyordu. Tabi hemen belirtmek gerekir ki, Osmanl Devletine yaplan yabanc yatrmlar, kazan elde etmek amacndan baka, lkeyi daha iyi smrebilmek, bir de mukadder saylan 'hasta adamn' lmnde mirasta pay sahibi olabilmek iin topraa aklm birer mlkiyet kaz olmak hedefini de gdyorlard. Fakat Osmanl yneticilerinin ve bu yneticiler arasndan kan aydnlarn, Osmanl lkesinin emperyalist lkelerin ortak bir smrgesi durumunda olmas, lonca sanayinin nerdeyse yok olurcasna kmesi karsnda ok byk ve srekli bir znt ektikleri sylenemez. Belki de bu durumu kanlmaz bir alnyazs olarak gryorlard. Ancak li Paa, Krm savandaki sava arkadalnn iyimserliiyle ve belki de pek iktisad gdlerle olmayarak, Paris Kongresinde (1856) kapitlasyonlarn kaldrlmasn nerecek olmu, fakat bu neri derhal hasralt edilmiti. Buna karlk, feodal bir ynetici snfa mensup olan Osmanl aydn, Mslman olmayanlarn ezici ounlukta olduklar yerlerin bile devletten kopmas karsnda byk zntye kaplm ve srekli olarak bu duruma are aramtr. Zira feodal kafa in asl deer topraktr ve o, her eyden nce tarm ve kyly smrmesini bilir. Toprak kayb, smr alannn daralmas ve ikinci olarak da yneticilerin alanlarnn azalmas demekti. Soru 5: Jn Trk deyimi nasl ortaya kt? 1865'de stanbul'daki Belgrat Ormannda piknik yapan alt gen, ttifak- Hamiyyet adnda gizli bir dernek kurdular. Bunlarn arasnda Mehmet ve Namk Kemal Beyler vard. Ortak tutumlar. li ve Fuat Paalarn

siyasetine muhalefetleriydi. ktidardaki bu paalar Avrupa byk devletleri karsnda fazla tavizci buluyor, buna ramen Osmanl btnlk ve egemenliinin yine de gerektii gibi korunamadna, devletin dalmaya doru gittiine inanyorlard. (1860-64 yllar arasnda Lbnan, Romanya, Karada. Srbistan ya zerklik elde ettiler ya da daha zerk bir duruma geldiler.) Hrriyetiler, i siyasette ise; bu Paalarn ar bir istibdat kurduklarn, bir sredir yrtmee baladklar gazeteciliklerinin nne dikilen yaptrm ve engellerden idrak ettiler. Kendilerince, bu durumda yaplacak ey, halka siyasal haklar tanmak olarak grnd. Bylece, Mslman olmayan halkn Osmanl Devletinden ayrlmak istemesi iin, ya da Byk Devletlerin aznlklardan yana mdahalesi iin bir neden kalmyordu. nk byle bir dzende halk, yalnz Tanzimatn getirdii nimetlerden yararlanmakla kalmayacak, kendi siyasal kaderini de kendi tyin edecekti. Tabi, bu sayede Tanzimat Paalarnn istibdad da son bulmu olacakt. Demek ki merutiyeti istemekle, bu genler hem devleti kurtarmakta olduklarna, hem de daha demokratik bir siyasal dzen urunda mcadele ettiklerine inanyorlard. 1867'de, kiisel nedenlerle Fuat Paayla ekimesi dolaysyla Paris'te zengin bir srgn hayat yaayan Msr Prensi Mustafa Fazl Paa da Osmanl lkesindeki merutiyeti akmn iinde olduunu gstermek amacyla, Franszca baz mektuplar yaymlad. Bunlardan birinde, kendisini Gen Trkiye Partisinin temsilcisi olarak sundu. Bu yaktrma Avrupa'da tutundu. Akmn byle bir ad almas zerine rgt de, daha sonra Paris'te Namk Kemal, Ziya, Ali Suavi'nin katlmasyla yeniden kurulduunda, Yeni Osmanllar Cemiyeti adn benimsedi. Zaten ttifak- Hamiyyet'in kurucular, rgtlenirken Avrupa'daki gen rgtleri, zellikle Gen talya rgtlerini rnek almlard. Bylece artk hasta adam denen Osmanl Devletini zgrlk yollardan kalkndrmak amacn gdenlere, Franszca Jeune Turc- Jon Trk denildi. Bilindii zere, 19. yzylda feodaliteye kar mcadele eden liberal-kktenci hareketler gen adyla anlyordu. Bunlarn en nls 1831'de Mazzini tarafndan kurulan ve talya'nn cumhuriyet ynetimi altnda birlemesini amalayan Gen talya rgtyd. Avrupa'da, gerek I. Merutiyet iin alan Namk Kemallerin kuana, gerekse II. Merutiyet iin alanlara Jn Trk denildii halde, Trkiye'de Jn Trk deyince daha ok 1889'dan sonraki dnemde, II. Merutiyet iin aba gsterenler anlalmaktadr. lk devrimci kuak ise Trkiye'de daha ok Yeni Osmanllar diye tannmaktadr (baz yazarlar bunlara Gen Osmanllar da demektedirler.) Tunaya; Yeni Osmanllar hareketine Avrupa'da Jn Trk denilmi olmasndan harektle, 1889'dan sonraki akm iin kinci Jn Trk hareketi deyimini de kullanmtr

(Tunaya. 102). Soru 6: ttihat ve Terakki hareketi nasl dodu? 1877 ylnn banda Abdlhamit'in Mithat Paay srmekle balatt bask hareketi; Rus ordularnn Ayastafanos'a dein gelmeleri zerine Mebusan Meclisinin 1908 ylna dek datlmasyla devam etti(1878). Bu baskc dzenin nemli nedenlerinden biri, cinnet getirdii iin tahttan indirilmi bulunan V. Murat' yeniden tahta karmak iin yandalarnn iki komplo giriimi olmutur. lki Ali Suavi'nin nderi olduu raan Vakas, ikincisi de Cleanthi Scalieri - Aziz Bey komitesinin hazrlklardr. Her ikisinin de ngilizlerin desteiyle masonlarn yapt giriimler olduu anlalmaktadr. Abdlhamit'in merutiyeti askya alma karar ve bu tr komplolar, Abdlhamit'in kuruntulu tabiatyla birleince ortaya kopkoyu bir polis hkmeti kt. Bata basn, anlatm ve toplant haklar olmak zere, zgrlkler kaldrld ya da geni lde kstland. ktidarn dizginlerini kendi elinde toplayan Abdlhamit, bizzat kendisine bal olan ve jurnal vermeyi tevik eden bir hafiye sistemi, zel mahkemeler, keyf tutuklama ve srgnlerle herkesi sindirdi, lke apnda bir tedhi havas estirdi. Mithat Paaya yaplan muameleler bunun bir simgesi oldu. Bu da Yeni Osmanllarn balatm olduklar hrriyeti mcadelenin yeniden canlandrlmasna zemin hazrlad. te yandan, Osmanl Devleti Berlin Kongresinde urad toprak kayplaryla kalmamt. Bu kayplarn yava, fakat n alnmaz bir orap sk gibi devam ettii grlyordu. 1881'de Fransa, Tunus'u himayesine alm, ertesi yl ngiltere, Msr' gal etmiti. Geici gibi grnen bu igalin srekli bir nitelie dnt grlyordu. te yandan Berlin Kongresinde zerk bir vilyet haline getirilen Dou Rumeli, 1885'de isyan etti ve Bulgaristan'la fiilen birleti. Bu olaylar karsnda Abdlhamit'i en uygun frsatlardan bile yararlanmaktan alkoyan ar ihtiyat, hrriyeti bir muhalefetin devletin kurtarlmas gerekesine de dayanmasn mmkn klyor, hatt belki ou muhalifler iin nde gelen muhalefet nedeni oluyordu. Bylece, Yeni Osmanllarn muhalefeti yeniden canlanm oluyordu. Geri bu kez muhalefet byk lde daha gen ve farkl bir kadroya dayanyordu ama. Yeni Osmanllarn ve zellikle Namk Kemal'in muhalefet edebiyat bunlarn fikri gdalarn oluturacakt. Sonradan ttihat ve Terakki (T), adn alacak olan rgtn kuruluu 1889 ylna rastlar. Bu tarihe dein, grlen muhalefet hareketleri 1) Mithat Paann sadaretten azli ve srlmesi zerine harbiyeli rencinin kurduklar fakat zerine pek az ey bildiimiz gizli rgt, 2) raan olay (20 Mays 1878), 3) Scalieri-Aziz Bey komitesi (Temmuz 1878'de yakalandlar), 4) Bu son komiteden Ali efkati Beyin Napoli ve Cenevre'de 1879 ve 1881

arasnda kartt stikbal Gazetesidir. Bunlar dnda kayda deer nemli bir giriime rastlanmamaktadr. (1889'da Asker Tbbiyede kurulan gizli rgtn ad ttihat-i Osmanidir. Kurucular, bu okuldaki rencilerden shak Skuti, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet, brahim Temo, Hseyinzade Ali idiler. Tunaya, bu dernein Fransz devriminin 100. yldnmnde kurulmu olmasna, Ramsaur ise Bat etkisinin artm olmasn simgelemek bakmndan okulun Sirkeci istasyonuna yaknlna ve bir yl nce Paris - stanbul arasnda dorudan ilk tren seferlerinin balam olmasna dikkati ekmektedirler. (Tunaya 1952, 104; Ramsaur 1957, 14). Petrosyan, rgtn kurucusu brahim Temo'nun daha nce, memleketi olan Arnavutluk'a gidip gelirken uram olduu talya'da ziyaret ettii mason localarnn zerinde yapm olduu etkiyi anmaktadr. Byk Fransz htilalinin Jn Trkler gibi birok bakmdan Baty ilham kayna olarak alan, Osmanl Devletinin hi deilse madd artlarn ngiltere, Fransa, Almanya gibi ileri Batl devletlere benzetmek isteyen, stelik an merebine uygun olarak romantik bir dnya bak olan kimselerde nasl bir heyecan yaratt tahmin edilebilir. Bu adan, br aklamalar da nemli olmakla birlikte, en yakn aklamann Tunaya'nn ki olduu sylenebilir. Soru 7: Hrriyetilerin 1889'dan 1895'e dein faaliyetleri nasl zetlenebilir? ttihad- Osmani, Askeri Tbbiyedeki kuruluundan sonra bu ve baka yksek okullarda yaylmaya devam etti. Abdlhamit dzeninde byle bir muhalefet rgt ancak gizli olabilirdi. Nitekim dernek, talyan ihtillci Carbonari rgtnden esinlenerek, hcreler halinde rgtleniyordu. Buna ramen, rgtn uzun sre i eitim saylabilecek toplantlar yapmakla yetindii, eyleme hatt propagandaya gemek konusunda acele etmedii gze arpyor. Gerekten de, ttihat ve Terakki'nin yurt dndaki nde gelen nderlerinden Ahmet Rza dahi, Hdavendigr (Bursa) Maarif Mdr iken 1889'da Paris sergisini ziyaret etmek vesilesiyle izin alp geldii Fransa'da kald halde, 6 yl kadar belli bal herhangi bir muhalefette bulunmam, ancak 1895'de Meveret Gazetesini karmaa balamtr. Dernek kurucularndan brahim Temo'nun anlarndan 1895 ylna dein dernein, yeni ye kazanmak, gizli toplantlar yapmak, Namk Kemal, Ziya Paa gibi Yeni Osmanllarn yaptlarn, bir de Londra'dan gelen ran zgrlk severlerinin ve Ali efkati'nin yaynlarn okumakla vakit geirdiini, bunun dnda bir eylemi olmadn gryoruz. Nitekim 1889'da, 1893'de ve 1895'de Ermenilerin Babali yrynden nce tutuklanan brahim Temo, her seferinde mutlakiyet ynetimi iin hayli hafif saylabilecek muamele grr ve ksa zamanda affedilerek salverilir.

Fakat, ne zaman ki Ermeni sorunu bir bunalm hafine dnt, o zaman zgrlkler eyleme gemek, hkmet de daha kktenci bastrma tedbirine bavurmak zorunluluunu duydular. Yksek okul rencilerini ve ynelenler snfn gizli bir muhalefet derneine ye olmaya sevk edecek birok neden vard. En bata, yukarda belirtildii gibi hkmetin Osmanl topraklarnn kayp gitmesine bir trl engel olamamas ve uygulad baskc dzen geliyordu. Bundan baka, mesleki ya da zmresel honutsuzluk nedenleri de vard. Harbiye rencilerinin ve donanmann, amcas Abdlaziz'i tahttan indirmedeki etkin rolnden tr ordudan ve donanmadan ok kukulanan Abdlhamit, cephanesiz nian talimi yaptrmak, donanmay Hali'ten kprdatmayarak rtmek gibi tedbirlere bavuruyordu. Ayrca, ou taral ve halk ocuu olan subay adaylar (Tanzimattan itibaren k ve makbul meslek, Franszca bilen bir hariciye, ya da dahiliye memuru olmakt) stanbullu arkadalarnn, hele zel paazade snflarnda okuyanlarn yannda vey evlt muamelesi grdklerini ve greceklerini fark ediyorlard. Bu arada unu da kaydetmek gerekir ki,(Ahmet Rza ile stanbul'daki ttihad- Osman .mensuplar arasndaki haberlemeler sonucunda, 1889 il 1895 arasndaki bir tarihte (1895'de olmas daha muhtemeldir) rgtn ad deiti ve Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti oldu aada grlecei zere, Ahmet Rza Paris'e geldiinde. Fransz pozitivistlerinin ba olan Pierre Lafitte'in derslerine devam etmi ve bu akma skca balanmt. Bilindii gibi, Auguste Comte pozitivizminin dsturu ntizam ve Terakki (Ordre et Progres) idi. htimal Ahmet Rza'nn telkinleri sonucunda, bu dsturu ksmen olsun benimsediler. Terakkiyi alp ttihatla birletirdiler. ntizamn ihmali, herhalde dernein devrimci olduu ya da olmas gerektii dncesinden, ttihatin tercihi ise, Osmanlcl belirterek, rgtn adn Mslman olmayanlara ekici klmak abasndan ileri gelmi olmaldr. Bilindii gibi Osmanlclk, ya da Namk Kemal'in Osmanl milliyetilii, ttihad- Anasr (unsurlarn ittihad) ilkesiyle de anlatlyordu. Soru 8: Ermeni sorunundaki belli bal gelimeler nelerdi ve bunlar T'yi nasl etkiledi? Bulgaristan'n Osmanl Devletinden kopmasndan sonra lkede zerklik ya da bamszlk ynnde ilerleme kaydetmemi tek Hristiyan unsur kalyordu: Ermeniler. Fakat Ermenilerin bu ynde ilerlemek konusunda iki talihsizlikleri vard. Biri, en kalabalk olduklar Dou Anadolu'da bile hibir blgede ounlukta olmamalaryd. kincisi ve daha nemlisi, bu blgenin ulatrma sisteminin gelimemi, corafyas etin, denizden eriilmesi pek zor olmasyd. Daha nemlisi diyorum, nk Batnn gznde, Hristiyanlarn Mslmanlarn karsndaki durumunun sz konusu olduu

yerde demokrasi nemli deildi. Ne var ki Ermeniler, donanmalarn ya da seferi kuvvetlerin kolay kolay eriemeyecekleri yerlerde yayorlard. Fakat Osmanl Devletinden kopmay btn Hristiyan uluslar baarmlard. stelik Osmanl Devleti onlara fazlasyla kof, Avrupallarn tevikleri ise pek inandrc grnyordu. Yukarda iaret edilen elverisiz koullara ramen, bunu yapmak aslnda bir kumard, ama onlar -daha dorusu onlar adna karar alma yetkisini kendilerinde gren tedhi rgtleri- bu kumara girdiler. Oysa Ermeniler, Rumlarla birlikte, Anadolu'nun burjuvazisi durumundaydlar. Zanaatlarda olsun, ticarette olsun -zellikle Dou ve Gneydouda- nemli bir yerleri vard. Tarmla da urayorlard. Askerlik yapmamalar da onlara bir stnlk salyordu. Yunan isyanndan beri Osmanl brokrasisinde de gittike nem kazanan bir mevkileri vard. Fakat ulusuluk duygularnn onlara alanmasyla birlikte durumlar onlar tatmin etmez oluyordu. Ulusuluk duygularn alamakta en nemli etken Amerikan misyoner rgtlerinin, zellikle Ermenilerin kalabalk olduklar yerlerde atklar misyoner okullaryd. Amerikal misyonerlerin hedef olarak zellikle Ermenileri semesi. Ermeni okullarnn Rumlarnkine gre daha az gelimi olmasna ve Ermenilerin Protestan olmaa daha yatkn olmalarna balanabilir. Mdahale iin vesile olabilecek, ticaret ya da siyaset ilerinde kullanlabilecek. ngilizce bilen bir Protestan aznln varl tabi ngiltere'nin de iine geliyordu. Fakat herhalde Ermenilere umut kaplarnn ald izlenimini veren byk olay, 93 harbi oldu (1877-8 Osmanl-Rus sava). Ruslar, bu savata Osmanl Ermenilerini kkrtmak iin abalarda bulundular ve Ayastafanos Antlamasna Ermenilerden yana dzeltmeler yaplmas hakknda bir madde koydurdular (md. 16). Bylece, bu ynde Rus mdahale kaps alm oluyordu. Ruslarn Ermeniler araclyla Orta Douya, yani Hindistan yoluna sramas ihtimali karsnda tellanan ngiltere de, bu "konuda Rusya'dan geri kalmamak istiyordu. Ayastafanos'u bozmann creti olarak Kbrs' elde eden ngiltere, bu arada Hristiyanlardan yana dzeltme yaplmas ykmlln de koparyordu. Gerektende, Berlin Antlamasnda, Ermenilerin bulunduklar yerlerde slahat yaplmas, onlarn erke ve Krtlere kar korunmas, alnacak tedbirlerin arasra Devletlere bildirilmesi ve bunlarn bu uygulamalara nezaret eylemesi ngrlyordu {md. 61). Yllarn gemesiyle, Ruslarn dorudan yardmyla da olsa kurulmu bulunan Romanya, Bulgaristan gibi lkelerin her zaman Rusya'nn uydusu olarak davranmayacaklar, bazen ona kafa tutabilecekleri ve bu tr bamsz devletlerin aslnda Rusya'y Boazlara yaklatrmaktan ok, bir engel gibi

karsna dikilip onu uzaklatrdklar anlalmaa baland. Zaten 1881'de III. Aleksandr'n tahta gemesiyle birlikte bu ar koyu bir istibdat ve milliyetlere kar da bir Ruslatrma siyaseti gtmee balad. Son Rus ar II. Nikola da (1894-1917) babasnn siyasetini srdrd. Almanlarn da Osmanllarla dostluk siyaseti gtmek kararnda olduklar anlalnca, Ermenilerin elinden tutabilecek balca devlet olarak ngiltere kalyordu. Bu srada, dikkatini Uzak Dou'da yaylmaya vermi bulunan Rusya'nn ilgisini Yakn Dou'ya ekmek ngiltere'nin iine geliyordu, zira bu blgede Rusya'nn karsna daha ok engeller ve mttefikler karabilmek mmknd. 1880'de Byk Devletler Ermeni slahat iini biraz kurcaladlarsa da fazla zerinde durmadlar. 1887'de Hnak, 1890'da Tanaksutyun Ermeni ihtilal rgtleri kuruldu. Hnak Cenevre'de kurulmu, fakat merkezini Londra'ya tamtr. Bu rgtler en son Bulgaristan'da meydan gelmi olan olaylar tekrarlamak istiyorlard: Kanl bir isyan, sert bir tepki ve kanl bir bastrma, katliam var diye Avrupa kamuoyunun ayaa kaldrlmas, byk devletlerin mdahalesi, zerklik ya da bamszlk. Nitekim 1889'dan itibaren olaylar balad: Musa Bey Vakas, Erzurum olay (1890), Kumkap gsterisi (1890), Merzifon, Kayseri, Yozgat olaylar (1892-3). Ermeni olaylarnn 1889'da, yani ttihad- Osmaninin kurulduu yl balamas, iki hareketin de ilham kaynann ayn olduunun kant saylabilir. Fakat asl trmanma yl 1894 oldu. O yaz, ngiltere'nin Van konsolosu Ermenilerin bulunduklar blgeleri gezdi. Ardndan Bitlis'in Sasun kasabas merkez olmak zere, kanl bir isyan balatld. syan, yine kanl bir biimde bastrld. ngiltere iddetli baz giriimlere hazrland. Rusya, Almanya, Fransa ii yokua srdlerse de yine de ngiltere, Rusya ve Fransa ile bir slahat program sundu. Vali atamalarnda bykelilerin grlerinin alnmas, nahiye mdrlerinin seimle gelmesi, Hristiyanlarn jandarma ve memur olabilmeleri gibi eyler isteniyordu. Abdlhamit buna yanamaynca Ermeniler toplanp Babli zerine yrye getiler (30 Eyll 1895). Padiah, buna engel olmak iin asker gndermediyse de, Mslman halk Ermenilerin karsna kt. 3 gn sreyle kam atmalar oldu. Byk Devletlerin tepkisi zerine, Abdlhamit, geni kapsaml bir slahat programn iln etmek zorunda kald (8/11/1895). Ama gerekte bu program tam olarak uygulanmad. Zaten program tam olarak uygulansayd da, nce zerklik, ondan sonra bamszlk peinde olan Ermenilerin bununla tatmin olmayacaklarn herkes biliyordu. Ermeni eylemleri 1915'e dein srp gitmitir. Ne var ki. Ermeni eylemini btn iddetiyle stanbul'un iinde gren az ok bilgili gzler -ve bu arada tabi T'ciler de vard- Osmanl Devletinin

beklenen sonunun geldiine ya da en azndan 93 harbindekine benzer byk bir zlme ile kar karya bulunduuna hkmettiler. (Mays 1895'de Abdlhamit, Devletlerin istei zerine Girit'e Hristiyan bir vali atamt. Bu da biroklarna bu adann da elden kmasnn bir hazrl gibi grnmt.) Hele T'liler iin. Ermeni komitecilerinin eylemcilii yannda kendi rgtlerinin olaanst uyuukluu fena halde srtt. Devleti kurtarmak gerekiyordu -bu bunalm Abdlhamit'in bunu yapamayacan gsteriyordu- ve biraz bir eyler yapmak zamanyd. Temo'nun anlarndan anladmza gre, ilk kez iki bildirge hazrlanarak gizlice datld, duvarlara yaptrld. Bunda Ermenilerin kstahane hareketlerine teessf edilmekle birlikte, bu davranlarn zulm, istibdat ve idaresizlikten ileri geldii belirtiliyor ve halk, Ermenileri tedibe alacana, devlet kaplarn (Babli, eyhlislamlk, Yldz) mstebitlerin bana ykmaa arlyordu. stanbul'daki ittihatlar eyleme iten tela, Paris te de sonu verdi O gne dek pozitivizmi incelemekle ve kendince. Osmanl Devletinde yaplmas gereken dzeltmeleri neren az ok akademik mahiyetteki 6 layihay hazrlayp Abdlhamit'e sunmakla yetinen Ahmet Rza, birden gayrete gelerek Halil Ganem'le birlikle ayda iki kez kacak olan Franszca Meveret dergisini karmaa balad (1895 sonu). Ayn sralarda stanbul'daki T rgtnn nerisi zerine T'nin Paris ube Reisi oldu. Bu sralarda Mekteb-i Mlkiyede retmen olan Murat Bey (Mizanc Murat). brahim Temo ve shak Skt, Tunal Hilmi. zmirli Refik Nevzat, kil Muhtar, Selnikli Nzm gibileri -birincisi dnda bunlarn hepsi Tbbiyeliydi- yurt dna kayorlard. Zira T'nin artan faaliyeti karsnda Yldz Saray da basky arttrm bulunuyordu. T'li Tbbiyelilerin birou bildirge datma iinden tr hapse dtler ya da uzak yerlere srlmee balandlar. Aydnlar daha rahat ve etkili muhalefet almalar yapabilmek, baskdan (uzak yerlere atama, srgn) ylgnlk gibi nedenlerle Msr'a, Avrupa'ya kayorlard. 1896 ylnda olaylar devam eder. Van'da Ermeniler, Girit'te Rumlar (Mays) ayaklanr. Daha da mthi bir olay, stanbul dndan, nasl geldikleri belli olmayan Ermeni komitecilerinin Osmanl Bankasn basp igal etmeleri olmutur (26 Austos). Bu da yeniden kanl Mslman-Ermeni atmalarna yol at. Byk devletlerin mdahalesiyle bankadaki tedhiiler snr dna karldlar. Tahmin edilecei zere, bu olaylar T'yi yeniden harekete geirdi. Gerekten de, bu sralarda Avrupal diplomatlar iin Abdlhamitin tahttan indirilmesi, Osmanl lkesinin paylalmas, harclem bir konu haline gelmiti. Bu konuda balca giriim ngiltere'den, balca muhalefet de. Uzak Dokuda rahata 'i grmek' isteyen ve artk Ermenilere fazla bir yaknlk duymayan. Rusya'dan geliyordu. Osmanl Devletinin geirmekte

olduu bu tehlikeler karsnda T yeniden harekete geti. 1896 ve 1887 yllar iinde iki tane darbe giriimi dzenlendi, fakat her ikisi de ortaya karld. Sonu olarak grlyor ki, Ermeni olaylarnn yapt yanklar dolaysyla -1895 yl bir dnm noktas olmutur. Abdlhamit'e kar muhalefet sertlemi, o da buna istibdad ynetimin, iddetlendirmek, karar yetkisini bsbtn Sarayda toplamak, jurnalcilik ve hafiyelii yaymak, Hilafet yetkilerini daha ok vurgulayarak ne srmek gibi tedbirlerle cevap vermitir. Soru 9: Bu dnemde T'nin yaps zerine neler biliyoruz? 1906'dan nce zgrlk hareketlerin en civcivli dnemi 1895-7 yllar olmutur. Bir nceki sorunun cevabnda grdmz zere, 1895 ncesinde T varla yok arasndadr. Byle olunca, elimizde bulunan, tarihi belirsiz, ilk ayrntl rgt nizamnamesini 1895-6 yllarna yerletirmek yanl olmaz sanyorum. 39 maddelik bu nizamnameye gre (Tunaya SP 117-22) hkmeti hazirann adalet, eitlik, zgrlk gibi insan haklarn ihlal eden ve btn Osmanllar ilerlemeden alkoyan ve vatan yabanc tasallutu altna dren ynetimine kar slm ve Hristiyan yurttalar uyarmak iin kurulmutu T (md. 1.). Cemiyet, kadn ve erkek bilcmle Osmanllardan oluacakt. Mslmanlarn nderliiyle kurulan ve gerekte Hristiyanlarn iltifat etmedikleri, daha dorusu, pek yaklatrlmadklar ihtilalci gizli bir rgte kadn yelerin alnacandan sz etmek -uygulamaya hi konmam olsa da- gerekten pek cretli ve ada bir tavr olmaktadr. stelik, ilk maddede kadnlardan sz edilmesinin rastlant ya da edebiyat olmad kantlanmak istenircesine, apayr bir maddeyle onlarn ye olabilecekleri ve ayn hak ve grevlere sahip bulunacaklar zenle belirtilmitir (md. 37). Dikkat edilecek bir baka husus, Abdlhamit'in kendisinden sz edilmemesi, hkmeti hazirannda lml saylabilecek bir biimde eletirilmesidir. Greceimiz gibi, zellikle Takla divan- harbinden sonra (1897), muhalefetin slubu sertlemitir. Osmanl slalesinin saltanat ve hilafette kalaca maddesinde, merutiyeti, insanlk ve uygarlk haklarn kabul etmeyenler, eriat ve Kanuna aykr davrananlar iin lzm gelen muamele ngrlmektedir (md. 4). Cemiyetin amac, a) hkmet ynetimini insan haklarnn koruyucusu ve uygarlkta ilerlemenin kayna olan usul meverete dndrmek, b) muhafaza hsn ahlka, c) genel eitimin ilerlemesine, ) genel olarak insanlk ve uygarla hizmet etmek olarak tarif edilmekteydi (md. 3). Bu amaca engel olanlara ya da Cemiyeti her gna tehlikeye uratanlara,

vatan dman gzyle baklacakt. (Ayrca nakden, kalemen, bedenen Cemiyete hizmet etmesi gereken yeler bunlardan birini olsun yapmayp Cemiyeti aldatrlar ya da Cemiyeti dolandrrlarsa, kendilerine vatan haini muamelesi yaplacaktr: md. 32). Bu birdenbire sertleen ifade, 1908'de geliecek olan Cemiyet-i Mukaddese tavrnn bir iareti saylabilir. lgin bir baka yn; Cemiyetin, merutiyetin iadesinden sonra da devamnn ve amalar ynnde hkmete muavenet ve mzaheret etmesinin kutsal bir grev olarak ngrlm olmasdr (md. 5). Bu da, 1908'de greceimiz, iktidara gelmeden, iktidar denet altna almak modelini hatrlatmaktadr. Cemiyetin merkezi stanbul'dadr. rgtn beyni, bir reis ve 4 yeden oluan stanbul Meclisi daresidir. Taradaki rgt ubelerinin banda bir reis ve iki yeden oluan ube Meclisi dareleri vardr. ube yeleri dahil; Cemiyetin byn yeleri stanbul Meclisi daresini oluturan 5 kiiden her birinin bakanl altnda bulunan be kola ayrlmlardr. Her ye ancak 3 kii tanr: kendisini Cemiyete alan st (mafevki) ve dier bir st, bir de kendisinin Cemiyete alabilecei kimseyi ki astdr (madunu). Her yenin bir kol numaras, bir de sra numaras vardr. yeler, yukarya doru yani kk numaralardan kol balarna doru haberleri iletirler, emirler ise aaya doru kol balarndan kk numaral yelere doru ulatrlr(md.6-10). Ramsaur, rgtn talyan Carbonari rgtnn modelinden yararlandn 1889'da Cemiyet kurulmazdan nce bir yaz, memleketine giderken Brindisi ve Napoli'ye urayan brahim Temo'nun, bir arkadayla bir Mason locasn ziyaret ettiini ve oradan Carbonarinin mahiyeti ve talyan tarihindeki yeri konusunda bilgiler aldn anlatyor (15-6). Ramsaur, hcreye yani kollara gre numaralama usulnden de sz ediyor. rnein, Temo 1/1 numarasn tayormu: 1. kolda 1 sayl ye (Temo 20). Hcre usulnn 1895 ncesinde var olmu olmas, incelemekte olduumuz nizamnamenin 1895-6 yllarna ait olmasna engel deildir. T'nin 1895 ncesi uyuukluu, bu dnemde bu denli ayrntl bir nizamnamenin varln pheli klmaktadr. Nizamnamede sz edilen reisin Hac Ahmet Bey olduunu bundan sonraki blmde greceiz. Cemiyetin cidd bir rgt olduunun bir iareti de, bir ifresinin ve hatt her ubede ayr bir anahtarnn bulunmasyd (md. 38). Cemiyetin esas defteri, gvenlik nedenleriyle yurt dndaki ubelerden birinde bulunacakt (md. 15). Gizli bir ihtilal rgt olmasna ramen, T'nin henz 'sertlememi' olduunu 30. maddeden anlyoruz. Buna gre, bir ye; Meclisi darenin verdii grevleri yapmaa ykml olmakla birlikte, mkul sebepler ileri srerek bundan kanrsa, Meclisi dare onu grevden affedebilir. Etmezse, (ve herhalde grevi yapmamakta diretirse) ye grevini yapmam saylacandan bunu

ahidikenlik (sznden dnme) gzyle baklacak ve Cemiyete verdii para geri verilmeyecektir. Soru 10: 1896 darbe giriimi, ve Abdlhamit'in 1897 Harbiye harekt nasl olmutur? 1896 ylna dein T'nin balca faaliyet merkezinin Asker Tbbiye olduunu grdk. Fakat gerek daha nce yaplm olan almalar, gerekse Ermeni olaylarnn alevlenmesi dolaysyla T rgt baka evrelerde -rnein memurlar, subaylar, ulema, Harbiye Mektebinde- geni lde yaylm bulunuyordu. T faaliyetinin devam iin bu nemliydi, zira Tbbiyelilerin hapsi, srgn, kamas sonucunda Tbbiyenin zgrlk bir merkez olarak zayflam olduu tahmin edilebilir. 1896'da T'nin banda Harbiye Nezareti Levazm Dairesi muhasebe mdrlerinden Hac Ahmet Bey (Efendi?) bulunuyordu. Bu srada rgtte Merkez Kumandan (1. Frka K.?) Kzm Paa, Krt eriflerinden Seyyit Abdlkadir, Numune-i Terakki Ders Nazr Hseyin Avni, Divan- Muhasebat Reisi Zht B., ra-yi Devlet Mddeiumumisi Kemal B., Serasker Rza Paann yaveri efik ve Saray Muhafz Hurit Bey, Bedev Tekkesi eyhi Naili Efendi vard. Darbe Austos aynda yaplacak, kilit adam durumunda bulunan Kzm Paa, Babliyi bir hkmet toplants srasnda igal edecek ve veliahd Reat Efendi karlacakt. eyhlislamdan Abdlhamt'in padiahlk yapamayacana dair fetva alndktan sonra, tahta V. Murat getirilecek, onun salk durumunun elvermedii anlalrsa, Reat Efendi Padiah olacakt. Bir baka kaynaa gre, Abdlhamit'e kar bir suikast de tasarlanm bulunuyordu. Ne var ki, harekete geilmezden bir gn nce Numune-i Terakki Mdr Nadir Bey, Tokatlyanda otururken ikinin etkisiyle bo bulunup ya da bile bile, olacaklar Zlfl smail Paaya anlatt, o da Saraya yetitirdi. Sonu olarak rgtn btn ileri gelenleri Trablus, Bingazi, Fizan, Akk gibi lkenin uzak kelerine srgn edildiler. Bunlarn arasndan yurtdna kaabilenler olmutur. zellikle bugnn baz mstebit doulu hkmdarlaryla karlatrlnca, Abdlhamt'in kendisini devirmek isteyenlere kar hayli yumuak davrand grlr. Hele Kzm Paann kodra'ya mutasarrf atanmas hayli ilgintir. Bu 'yumuakl' nasl aklayacaz? Mithat ile Mahmut Cellettin Paalar Taif'te bodurmas, Abdlhamit'in, kesin gerek grdnde bu tr yollara bavurmaktan ekinmediini gstermektedir. Abdlhamit'in yumuakl, nce, Ermeni olaylarndan tr sarslm olan uluslararas nfuzunun, sertlik siyaseti gderse daha da sarslabilecei korkusundan ileri gelmi olabilir. kinci bir ihtimal de, mutlakyeti btn saltanat boyunca srdrebileceinden o srada kukulu olmas ve bunun iin de, merutiyetin geri gelmesi ihtimalini kabul ederek, byle bir geii lke ve kendisi iin

yumuak bir biimde yapmak zere bu yolu tutmu olmasdr. Saltanat boyunca Devlet Salnamelerinde Kanun-u Esasi'yi yaymlatm olmas, bu htimali glendiriyor. 1897'de zgrlklerin yeni bir faaliyet merkezi olarak Harbiye Mektebi belirdi. Harbiye Mektebi Franszca retmeni iken Rodos'a srlen, fakat oradan Avrupa'ya kamay baaran rksulu Ahmet Beyin gizli mektuplamalarda yapt telkinler sonucunda. Mahir Sait, Giritli Abdlhalim gibi renciler Hseyin Avni Paa komitesini kurdular. Ayrca bir de Sleyman Paa komitesi bulunduu ortaya kt. Bunlar, Asker Mektepler Nazr Zeki Paay ldrmekle ie balamay kararlatrmken ele verildiler. O srada eyleme balamak konusunda byk bir hazrlklar olduu tahmin edilemez, nk 1897, Osmanl-Yunan Savann yldr. Bir kaynaa gre ilerindeki hain, Avrupa ile haberlemeyi yneten Giritli Halim'di. Baka bir kaynaa gre, bu, yabanc postahanelere mektup gtren ve gelen mektuplar oradan alan Petro adnda bir komisyoncu tccard. Sanklar, Takla'da kurulan harp divannda yarglandlar, birou idam hkm giydiyse de 31 Austos'ta bu cezalar hapse evrildi. 78 tanesi eref vapuruyla Trablusgarba gnderilip asker hapishanede hapsedildiler. Alnan tedbirler arasnda, Harbiye'deki iki snfn tard, Asker Tbbiyenin Glhane'den Haydarpaa'ya tanmas da vard. Soru 11: Ahmet Rza Bey kimdir? Ahmet Rza, Eyll 1857'de stanbul'da Vaniky'de dodu. Babas ngiliz Ali Beydi. ngiliz denilmesinin nedeni, Krm Savanda cadiye Kasrna yerleen ngiliz askeriyle grmesiydi. Zira Ali Bey, Hariciye memuru olduu iin yabanc dil bilirdi. Daha sonra, r-y Devlet ve Meclis-i Ayan yeliklerinde bulunmutu. leri fikirlilii dikkati ektiinden. 1879'da Konya'ya srld. A. Rza'nn annesi slaml kabul etmi olan ve bir yazara gre ceddi Trk olan Avusturyal bir hanmd. A. Rza Sultani'den sonra Hariciye Tercme Odasnda ksa bir sre ktiplik yapt. Sonra, belki de abasn ziyarete gittiinde grd Anadolu manzaralarnn da etkisiyle, Fransa'da Grignon'da tarm tahsiline gitti. Babasnn lm haberi zerine yurda dnd. Sermaye bulamad iin ve krsal yerlerde gvenlik olmad dncesiyle tarm yapmaktan vazgeti. Bursa Mlk dadisinde muallim ve mdr oldu. Maarif Nazr Mnif Paann dikkatini ektiinden bir yl sonra Bursa Maarif Mdr oldu. A. Rza'nn 1889'da Paris'e gittiini ve orada kalarak pozitivizmi rendiini ve Padiaha baz slahat layihalar sunduunu, 1895'de Ermeni olaylarnn alevlenmesi zerine artan zgrlk faaliyetle birlikte Meveret'i karmaa baladn, grdk. A. Rza, ayn zamanda ttihat ve Terakkinin Paris ubesinin bakan oldu. Meveret'i Albert Fua (Selnikli. Yahudi), Aristidi Paa (Rum), Halil Ganem (Lbnanl Marun) ile kurmu

olmas hayli Osmanlc bir yaklam olduunu gsterir. Nitekim Aristidi, Osmanl - Yunan sava srasnda T'lilerce Yunan yandal diye yorumlanan ve onlar ok kzdran bir tavrla yaz yazabilmiti. Daha nce, A. Rza'nn pozitivist olduunu, o srada pozitivizmin ba olan Lafitte'in derslerine devam ettiini grdk. Pozitivizmin kurucusu Auguste Comte (1798-1857) idi. Fransz htilalinde byk bir gelime gsteren akilcilik akmna kar ihtilalin ve savalarn byk alkantlar iinde mistik, dinci, duygucu, gerici tepkiler domakta gecikmedi. te pozitivizm, metafizii reddederek yeniden bilimin, gerekiliin stnln iln ediyor ve hatt bilimin toplum -toplumbilim (Comte sosyoloji terimini bulan kimsedir)- ve birey -ruh-bilim- olaylarn da aklayacan ileri sryordu. Fakat toplum olaylarn aklarken, pozitivizm tutucu bir renk alyor, bulduu toplum yasalarna gre toplumsal ilerlemenin dzen iinde olabileceini, artk ilerlemek iin ihtille gerek olmadn sylyordu (bu gr, ntizam ve Terakki dsturu ile ifade ediliyordu), herhalde Comte'un yeni bir ihtillin bir ii ihtilli olaca sezgisinin ve kurulu dzeni destekleme abasnn bu konuda etkisi olmu olmaldr. A. Rza iin pozitivizm ekiciydi, nk bir kez dorudan Hristiyanlkla ilgisi olmayan bir akmd. Sonra Osmanl Devleti nesnel ve Ussal baz esaslara gre deil, resmen ve fiilen bir padiahn lutfu ile, keyfiyle ynetiliyordu. Aklc ve bilimci bir dnce akm bu yzden de A. Rza'ya ok ferahlatc gelmi olmaldr. nc olarak, 93 harbini ve Rus ordusunun Yeilky'e geliini yaayanlar iin, Osmanl Devletinin byk bir sarsnt' daha geirdii takdirde dalp gitmesi korkusu vard. Dalmay nleyecek tek g olarak yine de padiahlk vard. Onun iin de pozitivizmin ihtillcilii reddetmesi, A. Rza'ya uygun gelmi olmaldr. erif Mardin'in saptad, bir baka nokta da udur: pozitivizmin siyasal tercihi yetkeci (otoriter) bir dzen ynndeydi. Ayrca, 19. yzyln son eyreinde Alman Real-politika anlaynn etkisiyle, Avrupa'da, Mardin'in totaliter ncesi diye tarif ettii akmlar hayli rabetteydi. Ynetenl er-y n etilenl er ayrmnn geleneksel olarak can alc bir neme sahip olduu, eitimin de yaygn olmaktan pek uzak bulunduu bir Osmanl gelenei iinden kan A. Rza iin de sekinci-yetkeci bir tercihin bulunmas olaand. Burada bir hususu belirtmekte yarar vardr. A. Rza gibi bir kimsenin iten ve bilgili bir biimde belirli bir gre balanmas T'yi inceleyenler iin ok nemli olmakla birlikte, Avrupa dnce akmlarnn etkisini abartmaktan saknmak gerekir, zira Osmanl zgrlklerinin bak asn belirleyen asl olay, Bat emperyalizminin basks karsnda Osmanl Devletinin var olup olmamas sorunuydu -yani, Tunaya'nn dedii gibi, Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorusu; Dou Rumeli, Msr, Girit. Ermeni,

Makedonya, Tunus olaylar Abdlhamit'in bu iin stesinden gelemeyeceini gsteriyordu. Daha ada bir ynetim kurmak, Abdlhamit mutlakiyetine son vermek, ynetime ada okul mezunlarnn arln koydurmak, Mslman olmayanlara (ve bu arada Mslmanlara) siyasal haklar vermek, hem uluslararas dzeyde Devletin devamn salamak, hem de lkeyi kalkndrmak iin are gibi grnyordu. Btn zgrlkler byle bir programn altna imzalarn atarlard herhalde. Bunun tesinde, grlerinde, kimi pozitivizme, kimi islamcla, kimi Trkle, kimi ademi merkeziyetilie, kimi Osmanlcla, kimi Batcla arlk verebilirdi. Ama hep ayn soruna zm aranyor, ayn program destekleniyordu. Bu aklamalardan sonra, Franszca Meveret'in ilk saysnda (3 Aralk 1895) A.Rza'nn T'nin program diye ortaya koyduu baz esaslara bakalm (Ramsaur 24-5). 1) nce, baz yksek kiilerin ibirliinin saland belirtilerek. Bat kamuoyuna gven verilmekte ve bu gibiler Bat ile Dounun ortak karn gz nnde bulunduran, banazlktan uzak Avrupallar olarak tarif edilmektedir. 2) Dzenin korunmas asndan hanedann yklmas deil, ilerleme anlaynn yaylmas istenmekte, Dzen ve lerleme dsturuna bal bulunulduu ve iddet yoluyla elde edilecek dnlerden nefret edildii sylenmektedir. 3) u ya da bu vilyet iin ya da belirli bir millet iin{deil, btn lke ve btn Osmanllar iin slahat gereklidir. 4) lerleme gereklidir ama Osmanl varlk artlar ve dou uygarlnn zgnl korunmal ve Batdan ancak bilimsel evriminin genel sonular, zmlenebilecek ve bir halk zgrlk yolunda ilerletecek eyler benimsenmelidir. 5) Osmanl yetkesinin yerine yabanc devletlerin dorudan mdahalesine karyz. Bu, banazlktan ileri gelmemekte -zira dinsel sorun kiiyi ilgilendirir- fakat meru bir yurttalk ve ulus haysiyetinin sonucudur. Bu be maddede zetlenebilecek esaslarn ne lde T'nin grlerini yanstt tartlabilir herhalde nemli lde A. Rza'nn kiisel grlerini yanstyordu. Dikkat edilirse, pozitivizm ve tbir caizse, Pierre Loticilik ar basmakta, Kanun-u Esas ve merutiyet ise hi sz konusu olmamaktadr. T yurt iinde bu sralar hkmet darbeleri hazrladna gre, iddete kar tepkinin de rgte paylalmad anlalr. Yine 1895 ylnn sonunda kan Trke Meveret de Osmanllarn birlemesi gereini belirttikten sonra, cehalet olduka Kanun-u Esasinin arzulanan salayamayacan, ulm ve maarifi yaymak, Ekmeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin zararnda aramayan adam

yetitirmek gerektiini sylyordu. Bu gibi adamlar olmaynca halk, Kanunu Esasiden yararlanamayaca gibi, onu elinden de karrd (Mardin 135-7). Bir buuk yl sonra, Franszca Meveret'in 15 Austos 1897 gnl ve 41 sayl nshasnda, ayn gazetenin 3 Aralk 1895'de sylediklerinden farkl olarak, en bata, Tanzimattan beri yrrle konmu, fakat artk hkmlerinin ou uygulanmayan mevzuata ve tabii, Kanun-u Esasiye gereken nem veriliyordu (Bayur I, 1, 258-60). htimal, T mensuplar, eitim kalknmasna -Kanun-u Esas ve merutiyeti ikinci plana itercesine ncelik veren ve halk merutiyete istidatsz bulan A. Rza'ya kar tepki gstermiler, o da bu yzden hayli deiik bir program sunmak zorunluunu duymutu. Soru 12: Mizanc Murat kimdir, neler yapmtr? Murat Bey Dastanldr, orada 1853'de domutur. renimini Sivastopol'de bir Rus lisesinde yapmtr. 1873'de stanbul'a geldi. irvanizade Rt Paann himayesine girerek memur oldu. 1878'de Mlkiye'de retmen oldu. Verdii tarih dersi renciler zerinde, Tarh- Umum kitab ise genel olarak ok etkili oldu. Tarihi, zgrln srekli geliimi asndan ele alyordu. 1886'da haftalk Mizan gazetesini karmaa balad (Mizanc lakab buradan gelmektedir). Mizan eletirileriyle ok abuk tannd, etkili oldu. Murat'n eletirileri yle mmkn oluyordu: Padiaha vgler yadryor ve eletirilerini yalnzca hkmetlere yneltiyordu. Fakat Mizan yine de 1890'da kapatld. Sonra, Mizancnn Dyun-u Umumiyeye Komiser atandn gryoruz. Kendisinin devlet adam olmak hayalleri besledii bunun iin Sait Paa gibi devlet adamlaryla temaslar yapt, T'lilerle de temaslar olduu, fakat onlarn ilerine bulamamaa tina gsterdii anlalyor. Bir yandan da Padiaha erimee, onu etkilemee alyordu. Fakat belki de T'liler le olan temaslar yznden, Abdlhamit'ten umduu yz bulamad. Oysa rzasn alarak ona memleketin durumu hakknda bir layiha sunmutu. Yl 1895 idi ve Ermeniler ayaa kalkm bulunuyorlard. Aydnlara bir eyler yapmak zebunluunu duyuran o tel iinde, o da Kasmda Rusya'ya kat. Mizanc, belki biraz Rusya'da lise renimi yapm olmasndan, biraz da Mlkiye'de ve aydn kamu oyunda yapt isimden dolay, hayli gururluydu. Avrupa devlet adamlaryla grmelerde bulunarak Osmanl Devletini zor durumlardan kurtardn ileri sryor anlarnda. Bunlarn nemli lde hayali iddialar olduu sylenebilir. Paris'e geldiinde, kendisine verdii havalardan tr A.Rza ile yldzlar barmamt. stelik, T'ye balanmak konusunda da hevesli deildi. Ancak 3 oy iinde Padiah slahat yapmaa ikna edemezse T'ye girecekti. Zaten bu slahat konusundaki dnceleri de hayli sudand. Kanunu Esaside ngrlen iki Meclis yerine kk bir istiar meclis istiyordu. slamiyete, Hilafete, Padiahla byk

nem verirken, te yandan ok kozmopolit bir havayla, Osmanl Devletinde yaplacak slahat, Tanzimat Paalar gibi Avrupa'nn mdahale ve teminatna balamay dnyordu. Bu da tabi idi, nk demokratik unsurlara dayanmaynca, slahat yapabilmek iin baka -dardan- bir dayanak noktas gerekiyordu. Murat, Mizan' Msr'da karmak konusunda ngiliz Babakan Lord Salisbury'nin muvafakatini aldktan sonra (bu kendi iddias!) Kahire'ye hareket etti. Orada kurulmu bulunan T ubesi yerine Osmanl ve ngiliz memurlaryla temaslarda bulundu, Mizan' kartt. 1893yaznda ngiliz ynetimi, Babli'nin basksn ne srerek Murat' Msr'dan kartt. stanbul merkezinin alamaz bir hale getirilmesi sonucunda bir eit merkez durumuna gelen Paris'e dnen Murat, o gz A. Rza'nn yerine T Paris ubesinin bakanlna getirildi. Murat'n dncelerinin T'nin izgisine ne denli aykr olduunu grdk. Bununla birlikte, onun, esas dncelerinden vazgeerek T'nin bandaki subay ve asker tbbiyelilerin ynergelerine uygun davranp yaz yazaca anlalyordu. A. Rza'ya kar balca itiraz, kendisinin slam duygular gzetmemesi -bununla birlikte islmiyeti toplumsal bir ba olarak da yararl gryordu- ve bunu duyurmaktan ekinmemesiydi. te yandan, A. Rza'nn, ilkeleri konusunda kat davranan, eilip bklmeyen, etin bir kiilii vard. Bu nedenlerle A. Rza bir sre T'-den dahi kovuldu. Fakat Murat'n bakan yaplmasnn ne denli yanl olduu ksa srele anlalacakt. Yeni durumun bir belirtisi de, T faaliyet merkezinin Nisan 1897'de Cenevre'ye tanmas. Mizan'n da orada kmasyd. T'nin yeni izgisinin bir zellii de, iddet yntemlerini benimsemesi ve Abdlhamit'e kar suikast tasarlar yapmasyd. Bu kararda Ermeni eylemleriyle younlaan iddet ortamnn ve zgrlklere kar sertleen tutumun payn aramak yerinde olur. Fakat 1897'de Cenevre'deki Osmanl htilal Frkas ve Kahire'deki T'lilerce yaplan iki suikast hazrl sonulanamad. Bu srada A. Rza iddet yntemlerine kar itirazn srdrd gibi baz T'liler de suikastte bomba kullanlmasn doru bulmuyorlard. Zaten 1897 ylnda Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan bir 'mtareke' btn bu faaliyetlere ara verdi. Soru 13: Jn Trklerle Abdlhamit arasnda yaplan mtareke nedir, nasl sonular dourmutur? Abdlhamit, lke dndaki zgrlklerin almalarn nlemek iin eitli yollar deniyordu. Bunlardan biri, bunlarn barndklar memleketin hkmetine bask yapmakt. rnein, A. Rza Meveret'i bu yzden svire'ye ve burada hurufat Osmanl hkmetince satn alnd iin de Belika'ya tamak zorunda kalmt. 1897'de de Meveret aleyhinde dva ald. Btn bunlara ramen

Fransz liberal kamuoyunun destei sayesinde yine de T'liler Bat Avrupa'da barnmakta zorluk ekmediler. Bu yzden, Abdlhamit 1897'de zgrlklerle anlamak zere harekete geti. Tfenkilerinden, ok, gvendii Ferik Ahmet Celalettin Paay -bu zat, ald grevler dolaysyle serhafiye (ba hafiye) diye de bilinirdi- Avrupa'da zgrlklerle grmelerde bulunmaya yetkili kld. Byle bir anlama iin ortam son derecede elveriliydi. Zira Abdlhamit ynetimi o yl Yunanistan'a sava ilan etmi ve bu savat kazanm bulunuyordu. Bu olay yle geliti: Berlin Kongresinde Byk Devletler parsa toplarken, Yunanistan da ihmal edilmemi, Tesalya ve Epir'de snrn Yunanistan lehinde deitirilmesi kararlatrlmt. Nitekim, 1881'de yaplan bir antlamayla Yunanistan Tesalya'y ald, Epir Osmanl Devletinde kald. Fakat Megalo deac Yunanistan bununla yetinecek deildi. 1886'da Yunan kuvvetlerinin snr geme giriimi pskrtld. 1896'da Girit isyannn balamas zerine Yunanllar harekete getiler. ubat 1897'de Girit'e kartma yaptlar. Byk Devletler bunu tasvip etmeyerek onlar da Girit'e kartma yaptlar. Yunan milisleri bir yandan da Tesalya snrnda ve Makedonya'da faaliyete getiler. Byk Devletlerin tutumundan yreklenen ve bir kez daha hareketsiz kalmasnn nfuzunu ok sarsacan dnen Abdlhamit -bir yl nce T'nin darbe giriiminin baarya ulamasna ramak kalmt- 18 Nisan 1897'de 56 saat mzakereden sonra Yunanistan'a sava iln etti. Yaplan muharebe sonucunda Tesalya gal edildi. Rus arnn araya girmesiyle 20 Maysta mtareke yapld. Geri sonra stanbul'da toplanan uluslararas konferans 13 Eyllde Trklerin igal ettikleri btn yerleri boaltmalarna karar verdi. (Antlama 4 Aralkta yapld, Tesalya Haziran 1898'de tahliye edildi.) stelik 4 byk Devletle (Almanya, Avusturya dndakiler) yaplan 18 Aralk 1897 gnl bir antlama. Girit'i tarafsz ve zerk klyor ve valilii 5 yl sreyle Byk Devletlerin onadklar Hristiyan valiye, yasama gcn de yerel bir meclise veriyordu. Bylece urunda savalan ve zafer kazanlan Girit elden km oldu, fakat bir sre bu i halktan gizli kald. 20 Ekim 1898'de, Mslmanlarn ngilizleri hedef alan baz taknlklar zerine Osmanl askeri ve ynetimi adadan karlp, 30/11/1898'de Yunan Kralnn olu Yorgi'nin Girit valisi atandnn Babliye bildirilmesiyle durum ayan beyan ortaya kt. Fakat ne olursa olsun, uzun srmese de, Abdlhamit'in an, nicedir bir Osmanl zaferi grmemi bulunan halkn gznde ok ykseldi. (Osmanl Devletinin 4 milyon altn sava tazminat ve Yunan uyruklarnn baz kapitler ayrcalklarn yitirmeleri gibi baz ufak kazanlar olmad deil.) Abduihamit kazand bu nfuzdan yararlanarak iki ey yapt. Biri, yukarda grdmz gibi Harbiye Mektebindeki rgtlenme ortaya

ktnda, sorumlularna, o gne dek pek grlmemi ar cezalar verdirmek, ikincisi de lke dndaki T'lileri mcadeleden vazgeirmek oldu. Serhafiye Ahmet Celalettin Paa Haziran ortasnda Paris'e geldi. Jn Trklerin Paa karsnda gsterdikleri geveklik ve danklk ancak unun kant olabilir: zgrlkler iin balca tasa. Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorunuydu. Abdulhamit ynetiminin Yunan zaferi, geri gelen bir canlln belirtisi olduuna gre, zgrlk dvas ikinci plana geiyordu. Nitekim Temmuzda, af hakknda bir duyuru olmadan zmirli Hocazade Ubeydullah Efendi yurda dnmee raz olmutu. 22 Temmuzda Paris Osmanl Bykeliliinin resm teblii kt. Buna gre, Avrupa'da muzr yaynlarda bulunanlar Padiaha affediliyorlard. Dnecek olurlarsa, kendilerine parasz pasaport, yolluk ve liyakatlerine gre memuriyet verilecekti. Avrupa'da renimlerini srdrmek isteyenlere maa balanacakt. Bildirinin kmasndan on gn sonra, zararl yaynlar srdrenler Osmanl uyrukluundan karlacak ve yurtlarna dnmelerine izin verilmeyecekti. Bildiri derhal sonu vermee balad. Ahmet Paa zel ktibini Cenevre'ye gnderdi. Bunun zerine Murat'a yetki verilerek Paann yanna gnderildi. Paris Jnleri de Fuat Paa torunu Hikmet Beyi grevlendirdiler. Gya Abdlhamit'in artlarn, kabul etmenin karlnda baz tvizler elde edilmee allacakt. Fakat Paa, byle bir pazarln Padiahn azamet-i ahanesine dokunacan sylyordu. Kendi haline braklrsa istedikleri slahatn hepsini tedricen yapacakt. Sonunda Paa ancak memleketteki siyasal hkml ve tutuklularn aff artn kabul etti. Ama nce Murat Bey stanbul'a dnecekti. Zaten, grld gibi, Murat Beyin grleri T'ninkilerle pek badamyordu. Daha Ahmet Paa Fransa'ya gelmeden A. Rza'nn T'den karlmas iinden dolay bakanlktan istifa etmeye kalkmt. Ahmet Paa ile grmeleri de esas kendi adna yapt, T'nin uyarlarn dinlemeden 14 Austos'ta stanbul'a gelmesinden, anlalyordu. Murat Beyin yapt anlama T'yi balamamakla birlikte T saflarnda byk bir zlme oldu. Hikmet, Rahmi, Sleyman Nazif, Bnb. Ahmet, Dr. Hasan, Haim Beyler dnenler arasndayd. Baka bir blm Jnler renimlerini srdrme yoluna gittiler. nc bir ksm ise -shak Skut, Dr. Abdullah Cevdet, Tunal Hilmi, rksulu Ahmet, Serasker Yaveri efik, Ali Kemal, Rauf Ahmet Beyler- eliliklerde grev aldlar (bunlardan ilk bir sre Osmanl gazetesi evresinde mcadeleyi srdrmee altlar). Sonu olarak Abdlhamit, aldanmaa hazr durumda olan T'lileri bir gzel aldatm oldu. 31 Austosta Takla mahkmlarnn idam cezalarn hapse evirmekle yetinerek, szn tutmu sayd. 5 Eyllde Serhafiye stanbul'a, 8 Eyllde 78 Takla hkmlsn tayan eref vapuru

Trablusgarb'a hareket etti. T'lilerin istedii slahat olmad. Dndnde, Murat'a hafiyelik nerisinde bulunulduu, kabul etmemesine ramen ry Devlet yeliine atand anlalyor. Fakat Hrriyetin ilnna dein gz hapsinde ve ondan sonra da merutiyetilerin gznde pheli bir kii olarak yaayacakt. Ahmet Paa ile hibir temasa yanamayan ve mcadeleyi srdren A. Rza, Dr. Nzm, Halil Ganem, bu tutumlarndan tr byk saygnlk kazandlar. lke dnda kalmak ihtiyatn gstermi olanlardan bir blm, bir sre sonra mcadeleye dnmek ya da ona dardan desteklemek imknn elde ettiler. Abdlhamit ile yaplan mtarekeden (Austos 1897) 1899 sonuna dein Jn Trk hareketi srekli bir zlme gsterdi. Bir takm yaynlar kyordu ama bunlarn Abdlhamit ynetimine satldklarn gryoruz. Geri satanlar, mcadeleyi srdrecek paray elde etmek iin bu ii yaptklarn ileri sryorlard ama bu tr davranlar hareketin saygnln yitirmesine, bu ise zlmenin hzlanmasna yol acyordu. Zaten paraszlk derdi biraz da Abdlhamit'le yaplan mtarekenin yurttan para yardm yapanlarda dourduu umutsuzluun bir sonucuydu. Nitekim Trkiye'den gizlice gnderilen paralarn bu sralar iyice azald anlalyor. Austos 1897'de Tunal Hilmi ve Cenevre grubundan arkadalar, baz yaynlarn, T'nin lzumsuz evrak ve bozuk hurufatnn teslimi karlnda 4000 frank aldlar. Bu parayla 1 Aralk 1897'de Tunal Hilmi, shak Skt, Abdullah Cevdet, Nuri Ahmet, Reit, Halil Muvaffak, kil Muhtar, Refik Beyler Cenevre'de Osmanl gazetesini karmaa baladlar. Bunlar, Ahmet Rza ve Mizanc Murat'a gre daha gen ve daha kktenci bir kuak oluturuyorlard. Mardin'e gre gazetenin hitab ettii kimseler, grece varlkl ve aydn bir tara orta tabakasyd. Abdlhamit'e kar yneltilen sert eletiriler arasnda. Trkle ve hatta cumhuriyetilie doru bir eilim sezilmektedir. Bu arada Osmanl'y karan! Cenevre T grubuyle Ahmet Rza'nn evresi arasnda yeniden bir yaknlamann balad da gze arpmaktadr. Fakat paraszlk yznden Cenevre grubundaki T'liler, birer ikier eliliklerde grev almak zorunda kaldlar. 1899 sonunda Osmanl gazetesi kapanmak zorunluluu ile kar karya kalm bulunuyordu. Bu arada (1898 sonu) Kahire'deki T'liler, karmakta olduklar Kanun-u Esas gazetesini 1000 ngiliz lirasna satmak durumunda kalmlard. Aralarnda eliliklerde memuriyet kabul edenler, hatt stanbul'a dnenler de olmutu. Geri bu perianlk iinde Kahire'de 3 Eyll 1899'da Hak gazetesinin kmaya balamas olumlu bir gelimeydi ama partizan olmayan aydn Osmanl kamuoyunda bu olup bitenlerin hi de iyi bir izlenim brakmad tahmin edilebilir. Soru 14: 1899 yl Jn Trk tarihinde neden bir dnm noktas

olmutur? Nasl Ermeni bakaldrma hareketlerinin younlamas zgrlk akm 1895'de canlandrmsa ve nasl Osmanl - Yunan sava ayn akm 1897'de gevetmise, 1899 yl da akm canlandrmak bakmndan bir dnm noktas olmutur. Buna yol aan olay da, Almanlarn Badat demiryolu tasarsnn somutlamasdr. 4 (Langer 792) ya da 6 (Earle, 42) Ekim 1888'de yeni kurulan ve Haydarpaa - zmit hattn satn alan Anadolu Demiryolu irketi -bu Deutsche Bank'n da katld, bir Alman ortaklyd- zmit ile Ankara arasna demir yolu yapm imtiyazn, ald. Bu hat, Ocak 1893'de hizmete ald. 15 ubat 1893'de ayn irket Eskiehir - Konya demiryolunun imtiyazn ald, ve bu hat ise 1896'da hizmete ald. Artk Toroslar aacak bir demiryolu gndeme giriyordu. Fakat bu denli byk bir lokmann kendisine rahat rahat yedirilemeyeceini Alman sermayesi kavram olmalyd ki. Berlin'de Deutsche Bank ve Anadolu Demiryolu irketi ile Osmanl Bankas ve zmir - Kasaba (Turgutlu) Demiryolu irketi arasndaki grmeler sonucunda. Franszlarn % 40 orannda sermaye ile Badat hattna katlmalar Almanlarn ayn orana sahip olmalar, % 20nin Trk sermayedarlarna nerilmesi, irketin katlmak isteyen baka devletlerin, sermayelerine de ak bulundurulmas kararlatrld. Bu Alman - Fransz birliine ve daha 1888'de, Ankara hattnn imtiyaz verilirken Anadolu Demiryolu irketinin Samsun, Sivas, Diyarbakr, Badat'a dein demiryolu yapmasnn ilke olarak kabul edilmesine ramen, yine de meydan bo kalm deildi. 1898'de bir Avusturya - Rus irketi tarafndan Trablus - am - Basra arasnda bir demiryolu tasars ortaya atldysa da (Kapnist tasars), arlk hkmetince Trkiye'yi gelitirir ve Rus demiryolu programn aksatr diye benimsenmedi. Daha ciddi bir rakip, bir ngiliz sermaye grubunu temsil eden Mr. E. Rechnitzer'in skenderun-Basra tasars olmutur. Bu tasary Nafa Nezareti, Abdlhamit'in enitesi Damat Mahmut Paa ve tabi, ngiliz Bykelisi Sir Nicholas O'Conor destekliyorlard. Ne var ki, 12 Ekim 1899'da Gney Afrika'da Boerlerle balayan sava, ngiltere'nin bu konuya gereken nemi vermesine engel oldu. Almanlar, Badat hattnn imtiyazn elde edebilmek iin ii gayet sk tutmulard. Daha nce 1889'da 'geerken' stanbul'a uram olan Kayzer II. Wilhelm, bu sefer Ekim -Kasm 1898'de, Osmanl Devletine tantanal bir resm ziyaret yapm, bu arada Filistin ve Suriye'ye de gitmi, Abdlhamit'in ve genel olarak Mslmanlarn dostu olduunu iln etmiti. Hibir Byk Devletin reisi Abdlhamit'in hkmdarl srasnda Osmanl Devletini ziyaret etmemi ve etmeyecekken, Kayzerin byle bir ziyaret yapmas Abdlhamit'i muhakkak ki ok etkilemitir. Fakat 25 (Langer, 792) ya da 27 (Earle, 72) Kasm 1899'da Konya - Badat hatt n

imtiyaznn Anadolu Demiryolu irketine verilmesinde Osmanl - Alman yaknlndan baka etkenler de saylabilir. Bir kez Fransz demiryolu sermayesi Rumeli, Ege, Suriye ve Filistin blgesinde, ngiliz demiryolu sermayesi de yine Ege blgesinde yeterince egemen durumdaydlar. Almanlara da frsat tanmak Osmanl denge siyasetinin bir gereiydi. Sonra, Osmanl hkmetinin Suriye -Mezopotamya - Basra Krfezini birletirecek bir demiryolu yerine Anadolu'yu da bu blgelerle btnletirecek, Toroslar engelini aacak bir yolu yelemesi normaldi. te Almanya ile Abdlhamit ynetimi arasnda younlaan ve somutlaan dostluk, bir ksm ngiliz evrelerini ve karlarn ngiltere'ye balam olan baz Osmanl evrelerini, tedirgin ettiinden bunlarn destei hatta katlmasyla Jn Trk akm nemli bir canlla kavuturuldu. 1899'da Tunal Hilmi Bey; Mehmet, Emin, Faik, Nazmi, Haydar, Fahri Rza, Ziya, Ahmet, Cemil Beylerin katlmasyla T'nin Kahire merkezini yeniden kurdu. Bu Srada Msr hanedannn Jn Trk hareketine kar faal bir ilgi gstermee baladn gryoruz. Msr'n ngiltere'nin fiil denetinde olduu dnlrse, bu anlamldr. Nitekim Prens Mehmet Ali Paa Halim sz konusu ilgiyi,! Tunal Hilmi ile talya'ya bir inceleme gezisi yapmak ve talya'nn Brindisi kentinde bir Yeni Osmanl Kongresine (Jn Trk szn byle tercme etmeyi uygun grm olacaklar) n ayak olmak derecesine vardrd. 15 Eyll 1899'da gnderilen davetiyelerle, btn belli bal zgrlkler. 20 Ekimde toplanacak bu kongreye arldlar. arlanlar arasnda Osmanl lkesi iinde bulunan birok kimselerin ve bunlarn arasnda T'yi kuran kuaktan bir hayli yal, Kmil, Tevfik, Nzm, Recep, Hasan Fehmi gibi az ok ngilizci ya da bu ynde eilimli saylabilecek Paalarn bulunuu dikkati ekiyor. Tabi bunlarn ve arlanlardan smail Kemal, Murat, Hseyin Cahit, Tevfik Fikret, Recaizade Ekrem Beylerin byle bir kongreye katlmalar hatta davetiyeye aka cevap vermeleri bile imknszd. Birok ynlerden Kongreye olumlu tepkiler gelmesine ramen, Kongre zamannda toplanamad. Biraz aada greceimiz zere, Damat Mahmut Paa Trkiye'den kanca, Tunal Hilmi Msr'dan Fransa'ya geldi. Burada, A. Rza'nn Kongreye kar kt ve balca itiraz nedeninin, giriimin Prens M. Ali Paa Halim'den gelmi olduu anlald. A. Rza'nn bu Prensin iten olmayp ard niyetli olmasndan phelenmi olmas muhtemeldir. Gerekten de, bu Prensin bundan nce ve bundan sonra zgrlk bir eylemine pek rastlamyoruz. Belki de A. Rza Kongre giriimine kar kt iin, Damat Mahmut da katlmayacan bildirdi. Bylece bu ilk kongre giriimi akamete urad. Abdlhamit ynetiminin Alman siyasetine ne lde balandnn bir gstergesi de, Gney Afrika'da ngilizlerin Boerlere kar kazandklar

kk bir baar zerine yaplan bir siyasal nmayie kar gsterilen tepkidir. 19 Kasm 1899 gn baz ngilizci Trkler, grup halinde ngiltere eliliine giderek, ngiliz hkmdarna bir kutlama telgrafnn ekilmesini salamak istemilerdir. lke ynnden, Trklerin ngilizcilik yapmas ve hele Boerlere kar kazanlan emperyaliste baarlar karsnda sevinmeleri ok gariptir. Abdlhamitin beklenebilecek, fakat bugnk gzle hayli ar saylabilecek tepkisi, bu kiileri tutuklatp srmee kalkmak olmutur (ngiliz elisinin mdahalesiyle nce serbest braklmlar, ancak sonradan yine de srlmlerdir: Bunlarn arasnda smail Sefa, Hseyin Siret, Amasya Mebusu olacak olan smail Hakk da vard). Bu yzden ortaya kan arpk ortamda, rnein Asker Tbbiyeli renciler de, bir ayaklanma srasnda okula ngiliz bayra ekmek fikrini ortaya atarak zgrlk bir davranta bulunduklarn sanyorlard. te Kasm 1899 sonunda Konya - Badat hattnn n imtiyaznn Almanlara verilmesi zerine -yukarda grdmz gibi- skenderun - Basra hattn yapmaa talip olan ve Mr. E. Recnitzer'in (Kuran Maymon diye birisini de anyor -TT, 67) temsil ettii ngiliz grubu yenilmi oldu. Bu arada bu grup iin Padiah nezdinde giriimde bulunmu olan Damat Mahmut Paa, iin Almanlarda Kalmas karsndaki znt ve kzgnlkla, oullar Prens Sabahattin ve Lutfullah' alarak Avrupa'ya kat. Bu sayede Jn Trk hareketi yeni bir canllk kazanm oldu. Grlyor ki, zgrlk mcadele Osmanl Devletindeki ngiliz - Alman emperyalist rekabetinin bir boyutu haline gelmiti. Almanlar arlklarn arttrdklar lde, ngilizler ve ngilizciler zgrlk harekete destek oluyorlard, Osmanl lkesinden kaanlar arasnda Mithat Paann olu Ali Haydar Mithat (Ekim 1899) ve daha nce Mithat Paa ile alm olan Arnavut smail Kemal (1 Mays 1900) de vard. Soru 15: Damat Mahmut Paa kimdir, Jn Trk hareketine ne gibi katklar olmutur? Koca Hsrev Paann Grc klelerinden Kaptan- Derya Damat Mehmet Halil Rfat Paann oludur (doumu 1853/55?). Kk yata yetim kalan Damat Mahmut Celalettin Paa, zel br tahsil grdkten sonra, o zamanlar det olduu zere, raklktan yetimek zere Babliye girmi, Franszcasnn kuvvetlenmesi iin iki yl kadar Paris eliliinde memur olmu, dnte Abdlmecit'in kz ve Abdlhamit'in kz kardei Seniha Sultanla evlendirilmitir. Abdlhamit, tahta getikten sonra henz 24 yalarnda bulunan Mahmut'a vezirlik payesi ve Adliye Nazrl verdirmi, ondan yakn bir danman gibi de yararlanmtr. Fakat 1878 yaznda, Seniha Sultann khyas Hac Bekir Efendi vastasyla Scalieri - Aziz Bey komitesiyle ilgi kurmu olduu anlalnca, Paay azlettii gibi, onunla temaslarn da kesmitir. Kuran'a gre, (TJT, 64) Abdlhamit daha sonra

enitesinin bu ilerden habersiz olduunu anlaynca, ona Evkaf Nezaretini ve ray Devlet Mlkiye dairesi yeliini nermi, fakat o bu nerileri, reddetmi. Nihayet, yukarda da belirtildii zere. Almanlarn Badat demiryolu tasarsna kar rakip kan ngiliz sermayesinin tasarsndan yana, Abdlhamit nezdinde arln koymak istemiti. Almanlarn n imtiyaz almalar karsnda duyduu fkeyle, Mahmut Paa Jn Trk olmaya karar vererek, iki olu Sabahattin ve Ltfullah' yanna alarak Fransa'ya kat. Ka salayan pasaportun ngiliz sermaye grubunun temsilcisi Maymon tarafndan salanm olmas ve Lord Salisbury'nin imzasn tamas anlamlyd. Kuran, D. Mahmut'un ngilizlerden yana yapmaa kalkt araclkta, memleketinin yarar dnda hibir kar gtmediini iddia ettikten sonra, Abdlhamit'in demiryolu iinde nasl devletlerin oyunca olup haysiyetsiz bir siyaset gttn gstermee almaktadr. Bu ikincisi byk lde doruysa da hibir kar beklemeden yabanc sermaye gruplarna araclk etmek, zellikle o zamanda, grlmemi olmasa bile, herhalde ender grlebilecek bir durumdu. Abdlhamit'in, D. Mahmut'un ka karsnda her zamankinden daha fazla tela etmi olduu anlalyor, zira Paa, Saraya mensup yksek mevki sahibi bir kimseydi. Nitekim Padiah, Paay u ya da bu yoldan geri getirtmek iin youn bir faaliyette bulunacakt. Bu arada Paa sert eletirileri ieren bir telgraf gnderdi Abdlhamit'e; Paann gelii Jn Trk evrelerinde nemli bir canlanmaya yol amt. Etkin bir katkda bulunabilmek iin Paris'ten Cenevre'ye geldi oullaryla birlikte ve kapanmak zere olan Osmanl gazetesini shak Skt'den devrald. Gazete, 1 Temmuz 1900'de Londra'da, 15 Ekim 1900'de de Folkestone'da kmaa balad. Gazetenin sahibi ve mal bakmdan destekleyeni D. Mahmut olmakla birlikte. Paann gazetecilikle pek megul olmad anlalyor. O. Paris'ten sonra Londra'ya, oradan Hidiv Abbas Hilmi Paann misafiri olarak Msr'a, sonra yeniden Paris'e (1901), Korfu'ya, yeniden Paris'e gitti. Abdlhamit'e yksek perdeden atp tutan Paa bir sre sonra Padiahn evresine sald adamlarla, dnme pazarl iine girdi. Bu ite memleket zlemi ve para sorunlarnn (belki Seniha Sultan zleminin) da pay vard. Paris'te baz sermaye evrelerinin oluturduu bir sendika, her ay 1000 lira denmek zere 10.000 lira bor verdi. Daha sonra Msr'a gidildiinde Hidiv kendilerine 1000 lira aylk balad. Hidiv bir altn madeni imtiyaz peinde olduu iin o sralarda Abdlhamit'e yaranmak istiyordu. Kendilerini stanbul'a gndermeyi nerdii zaman, red cevab ald iin bu para kesildi. Bu sefer Osmanl Bankasndan bir hesap yanl biiminde havadan bir 1000 lira geldi ve Paa bu parayla Msr'dan ayrlabildi. Kuran, bu tr yardmlarn, zamannda Mithat Paadan da esirgenmemi olduunu

belirtiyor. Abdlhamit. Paay geri getirtmek iin ona bir takm sular isnad etmi, istemedii bir eyi yapmasn nlemek zere de Seniha Sultan gznn altnda olmas iin Yldza getirtmiti. nce sert tavrlar alan Paa, daha sonra Sarayn adamlaryla yksek perdeden pazarla balam, kendisine yaplan hakaretlerin sorumlusu diye Abdlhamit'in gsterdii Hariciye Nazrnn ve Paris Sefiri Mnir Bey'in cezalandrlmalarn, kendisinin 15 gn sreyle bavekil atanmasn, borlarnn denmesini istemitir. Tabi Paa daha sonra ilk iki art komaz olmu, hatta katktan bir yl kadar sonra, kendisine iliilmeyecei konusunda yabanc {herhalde ngiliz) kefaleti gibi salam bir gvence altnda dnmee raz grnecekti. Ne are ki, ngilizler, Jn Trkler ve en nemlisi Paann oullar dnmesini istemiyorlard. ngilizler, Mays 1900'de stanbul'a dneceini iitince, bunu nlemek iin Paris'e Sir Smith Bartlett adna birini gndermilerdi. Msr'da, Paann oullar, Umum Osmanl Vatandalanmza diye balayan ve bir Jn Trk kongresi neren iki bildirge yaymlayarak, babalarnn yapmad bir biimde siyaset alanna atlp Paann dnme eilimlerine kar koydular. Son olarak. Brksel'de Paa ar hastaland. Bu srada buraya gelen Paris Elisi Salih Mnir Bey, ona yeniden dnmesini nerdi ve olumlu cevap aldn duyurdu. Bunun zerine, Brksel'e giden Sabahattin Bey, bunu babasna yalanlatt. Paa 17 Ocak 1903'de ld. Soru 16: 1902 Birinci Jn Trk Kongresi nasl zetlenebilir? Sabahattin ve Ltfullah Beylerin bir bildirgesiyle yaplan ar zerine, Paris'te 4 ubat 1902 tarihinde topland ve 9 ubat'a dein srd. Byle bir kongrenin toplanmasna en nemli engel, gelecek delegelerin yol ve Paris'te ikamet masraflaryd. Baz delegelerin Msr, Kbrs, Bulgaristan, Romanya'dan gelmek zorunda bulunduklar dnlrse, iin nemi anlalr. te bu paray, kaynann ne olduunu bilemediimiz, fakat tahmin edebildiimiz (ngiliz kaynaklar), ahs namna bir borlanmayla Sabahattin salamt. Kongre delegelerinin fotorafnda 35 kadar delege olabilecek kii grnyorsa da, delege saysnn 47 (Ramsaur) ya da 60-70 (Kuran) olduunu ileri sren kaynaklar vardr. Bence delege saysnn 40 civarnda olduu sylenebilir. Tunal Hilmi'nin Kongreye anlmam olmas ve Kongre yneticilerinin D. Mahmut'un fahr bakanlnda (kendisi kongreye katlmad) Sabahattin. smail Kemal, Ali Haydar, Mozoros (Muzurus?), Kiki s (Gidi?), Kaymakam smail Hakk (Paa), Fardi, Hseyin Siret Beylerden olumas delegelerin 'seilmi' olduunu ve kongrenin Sabahattin'in setii kimselerin egemenlii altnda cereyan ettiini gstermektedir. Trk, Arap, Arnavut, Krt, erkes, Ermeni (iliyan), Rumlarn, temsil edildii anlalyor. Osmanl hkmetinin Fransz hkmeti

nezdinde gsterdii faaliyet sonucunda toplant, zel olarak, bir Fransz duygudann evinde balayabildi. Kongrede iki nemli tez ortaya atld. Birincisine gre yalnz propaganda ve yaynla devrim yaplamazd onun iin de asker kuvvetlerin de devrim almalarna katlmasn salamak gerekiyordu. smail Kemal'in ortaya att bu gre kar kan olmad ve nitekim az sonra bu yolda bir giriimde de bulunuldu. kinci tez, devrim salamak iin yabanc mdahalesinin davet edilmesi ynndeydi. Kuran'a gre, bu gr, Ermenilerce ortaya atlmt. Sabahattin ise bunun sakncalarn belirtmekle birlikte, devrim kargaal srasnda rast gele, 'karc' mdahaleleri nlemek iin, menfaati menfaatimize uygun... hr ve demokrat hkmetlerle anlamakla sz konusu sakncalarn giderilebilecei kansndayd. Bu hkmetlerin ngiltere ve Fransa olduu phesizdir ve sz konusu mdahalenin 'mdahaleyi nlemek iin bir mdahale' olduu anlalyor. Bunun, btn artlaryla gereklemesi kaydyla akllca bir gr olduu sz gtrmez. Ne var ki. Kongrenin bu konudaki karar byle deildi. Kongre kararyla Abdlhamit ynetimi ile Osmanl halklar arasnda hibir ba bulunmad duyuruluyordu (md. 1). Osmanl halklar arasnda, Hatt- Hmayunlar ve uluslararas andlamalardaki haklar tanyan, yerel ynetime katlma olanaklar salayan, hak ve grev asndan yurtta eitlii getiren, onlarda, Osmanl birliini koruyacak tek ey olan Osmanl hanedanna kar ballk duygusu ilham edecek bir anlama kurulacakt (md. 2). Bundan baka, urunda aba gsterilecek hedef iziliyordu: Osmanl Devletinin btnlk ve blnmezlii; ilerlemenin art olan, ite asayi ve barn salanmas; bata 1876 Kanun-u Esasisi olmak zere Devletin temel yasalarna saygnn salanmas (md. 3). Son olarak, uluslararas andlamalara ve zellikle Berlin Andlamasna uyulacak ve Trkiye'nin i dzeniyle ilgili olduu lde bu hkmler lkenin btn vilyetlerine uygulanacakt (md. 4). Bu son maddenin zellikle Ermeni asndan ve Berlin Andlamasnn 61. maddesi hedeflenerek kaleme alnd sylenebilir. 61. maddeye gre, halk. Ermeni olan vilayetlerde slahat gecikmeksizin yaplacak. Ermeniler erke ve Krtlere kar korunacak ve ara sra bu yolda alnacak tedbirler Devletlere bildirileceinden bunlar, bu tedbirlerin yrtlmesine nezaret edeceklerdi. Kongre kararna gre, bu tipik mdahale durumu btn lkeye yaygnlatrlyordu. Bu yetmiyormu gibi, daha sonra yaplan ve kabul edilen bir neriyle, sz edilen mdahale kaps daha ak ve seik bir duruma sokuldu. yle ki, kararlarn uygulamaya sokulabilmesi iin kurulacak olan komite, Paris ve Berlin Antlamalarnn imzacs olan devletlerin

manev desteini ve hayrhah eylemini salamak iin bunlarla temas edecekti. Ama, Trkiye'deki asayile ilgili uluslar aras andlamalarn ve bunlardan kan uluslar aras belgelerin uygulanmas, ve her birine yararl olabilecek biimde bunlarn devletin btn vilayetlerine uyarlanmasyd. Ademi merkeziyet, hatt zerklik ynndeki mdahalenin bu denli aka onanmas ve stelik onu davet etmek iin Devletler nezdinde giriimde bulunulmasnn, istenmesi, mdahaleyi istemeyenlerin, yani Ahmet Rza ve arkadalarnn sabrn tarm, onlar kopmaya itmitir. (Zaten bu grubun Sabahattin'in hayli tekelci bir tutumla dzenledii ve Sabahattincilerin egemen olduu bir topluluk iinde hayli tedirgin bulunduu var saylabilir.) Bu son neriye katlmayanlar, A. Rza dnda, Dr. Nzm, Hoca Kadri, Yusuf Akura, Ferit (Tek)idiler. Mdahaleyi reddederken de, byk ihtimalle, Lorando ve Tubini adl tatl su Frenklerinin Osmanl hkmetinden olan alacaklar yznden, 3 ay nce (5/11/1901) Fransz donanmasnn Midilli'yi igal etmesi olay da bunlarn gzlerinde canlanyordu. Geri o gne dein A. Rza yalnz ve yalnz btn imparatorluu kapsayan genel slahat salamak artyla bir d mdahaleyi zaman zaman savunur gibi olmutu. Ama ileri srlen mdahale tezlerinin onun gznde hep lkeyi paralayc biimlere brnmesi karsnda, mdahaleyi toptan reddetmekten baka bir are olmad sonucuna ulam olmalyd (Bayur,I, 1, 268-70). Ermenilere gelince, Sabahattincilerden elde ettikleri bunca dne ramen, kendilerini yine de ayrmak ihtiyacn duydular. Siyasal dzeni dntrmek konusunda Osmanl liberalleriyle ibirlii yapacaklarn, fakat Trkiye'nin birlik ve varlna kar deil de, siyasal, iktidara kar olmak zere kendi zel eylemlerini srdreceklerini ve Berlin Antlamasnn 61. maddesiyle 11 Mays 1895 muhtrasnn ve ekinin ve Fransz hkmetine sunduklar muhtralarn uygulanmasn amaladklarn bildirdiler. T'nin eylem alannda ne denli etkisiz kald ve Ermenilerin son amacnn zerklik yoluyla bamszlk olduu dnlrse, kendi ayr eylemlerini srdrmelerini olaan karlamak gerekir. Ne var ki, sonradan. Kongreye katlan Ermeniler grlerini deitirmi olmallar ki. Kongrenin sonunda yaymlanan bildirgeden, bunlarn vakitsiz ve hatta karlarna aykr bulduklar merutiyet iin mcadele konusunda bile br delegelere katlmay reddettiklerini reniyoruz. Sabahattincilerin gsterdikleri byk anlaya ramen benimsenen bu hayalet, ya hep, ya hii tutumun Ermeni ulusuna ok zarar verebilecek bir tutum olduunu aklamaa gerek yoktur sanyorum (Ramsaur 66-72). Birinci Jn Trk Kongresinin balca sonucu zaten genellikle fazla bir birlik gsterememi olan Jn Trk hareketinin blnn ortaya karmak oldu. Soru 17: Sabahattincilerin Mir Recep Paa tasars nedir?

1902 Kongresinin kararna uygun olarak, Sabahattinciler, merutiyete ulamak iin Osmanl askerini kullanmak giriiminde bulundular. smail Kemal'in ortaya att tasardan, Trablusgarp'ta kumandan olan Arnavut Recep Paann, hemehrilik gayretiyle buyruundaki askeri, istibdada son verme iine tahsis edecei anlalyordu. Bunun zerine Sabahattin ve Fazl Beyler Malta'ya gidip Recep Paann yaveri evket Beyle grtler. Askerler, manevra bahanesiyle kentin dna karlp, Sert'ten gemilere bindirilecekti. Paa, askeri Arnavutluk'a karmay dnm ama evket B. Arnavutluk'un d mdahaleye daha ak, tehlikeli bir blge (ve belki bakente uzak) olduunu syleyerek onu vazgeilmi, karma blgesi olarak Dedeaa' kabul ettirmiti. Sabahattin B. daha cretli dnyor, gemilerin anakkale'den sokulup askerin stanbul civarnda bir yere (Ahrkap) karlmasn savunuyordu - sonunda bu gr ar bast. Bu konuda Recep Paann onay alndktan sonra, . Kemal Paris'teki ngiltere elisine giderek meseleyi at. ona uygun grnm olmal ki, eli . Kemal'e Dileri Bakan Lord Lansdowne ile grebilmesi iin bir mektup verdi. Bakan, Alman mparatorunun ziyareti dolaysyla Londra dnda olmakla birlikte, Kemal, Dileri Mstear Lord Sanderson ile grt. kinci bir grmede, Sanderson, Lord Lansdowne'un, giriimi el altndan desteklemeyi vaad eden bir mektubunu okudu. Gemiler anakkale'ye geldiinde ngiliz donanmas da Beike'de olacakt. D dnyann olaydan hemen haberdar olmamas iin, Odesa ve Kstence telgraf hattnn da kesilmesi uygun grlyordu. in bir de mal yn vard. Bunun iin Trkiye Mill Bankasnn sahibi, Sir Ernest Cassel'den 10.000 altn bor alnd. Kemal, arkadalarna haber vermeden Lord Cromer'la grmek in Msr'a gitti. Ayn zamanda Hidiv A. Hilmi ile de grt ve onun vastasyla Lord Kerri (?) Bankasndan 4.000 altn daha saland, Tabii. A. Hilmi gibi ikili oynayan birisine konunun almas yanlt, fakat Kemal bol parayla grmee ve yaamaa, ayrca devrimi 'aristokratik' yollardan yrtmek gerektiine inanyordu. Bu srada gemileri salamak iin Sabahattin, Ltfullah, Fazl, Musurus, Gidi Atina'da toplanm bulunuyorlard. Fakat Trablusgarp'tan gelen arkadalar Reit Sadi, Recep Paada tereddtler belirdiini bildirdi. Kahire'den Atina'ya gelen . Kemal ise hemen Yunan kralna komu, darbeyi gerekletirmek iin ondan, bata para olmak zere, yardm istemiti. Kral buna tepki gstermi, darbecilerin Yunanistan'dan ayrlmasn istemiti. Grld gibi, . Kemal daha ok para ve 'arstokratik destek' peinde kouyor, bu uurda her kapy alabiliyor, ii cidd tutmuyordu. stelik kendisinin en ilgilendii eyin bamsz bir Arnavutluk Prenslii olduu ynnde de baz ciddi pheler vard. Oysa btn tasarnn esas bu kaypak . Kemal'in Recep Paaya sz

geirebilmesine dayanmaktayd. Tasarnn yrmeyecei ortaya kmt. evket Bey'e, zntsnden, inme geldi. Soru 18: Sabahattin Beyin belli bal dnce ve faaliyetleri nelerdi? Trkiye'de zel eitim gren Sabahattin (1877-1948), Avrupa'da almalarn toplumbilim ynnden srdrd. Durkheim'den ayr yeni bir sosyoloji, Science Socalei (lm-i tima) kuran Le Play okuluna ve o okuldan Edmond Demolins'e baland. Demolins'e gre iki tip aile ve dolays ile (Le Play okulu mantna gre) ki tip de toplum vardr: tecemmi ve infiradi (communautaire, particulariste). Tecemmi aile ve toplumda kiiler teebbsten yoksundurlar, her eyi topluluktan beklerler. nfradi aile ve toplumlarda ise, kiiler her eyden nce kendilerine gvenirler, aileye, toplulua, devlete, bakmazlar. kinci tip aile ve toplum, hayat kavgasnda daha baarldr. Anglo-Saksonlar da bunun en iyi rneidir. Demolins, Anglo-Saksonlarn Esbab Faikyeti Nedir? Adl kitabnda bunu aklar. Anglo Sakson toplumu tekilat bakmndan ademi merkeziyet, kiisel dzeyde ise bireycilik ya da ahsi teebbs (kiisel giriim) niteliklerine sahiptir. Sabahattin'e gre Osmanl Devletinde yaplacak i, merutiyetin ilan ile bitmemektedir. nk Abdlhamit istibdad, byk lde toplum artlarnn sonucudur. Bu artlar deitirilmezse, yeni bir istibdat kanlmaz olur. Merutiyetle birlikte istibdadn gerekten kkn kazyabilmek iin, Devlet ynetiminde ademi merkeziyeti kurmak, kiilerde de ahsi teebbs gelitirecek tedbirler almak gereklidir. 1902 Kongresinin Jn Trklerin blnmesiyle sonulandn grmtk. Recep Paa tasarsnn suya dmesinden sonra Dr. Bahaettin akir gibi Avrupa'ya yeni kaanlarn giriimiyle 1905 sonlarnda yada 1906 banda Jn Trk hareketini toplayabilmek iin Paris'te almalarda bulunuldu ve bir programn hazrlanmas grevi Sabahattin'e verildi. O, bu programa ademi merkeziyet ilkesini sokunca, Jn Trklerin bln artk kesinlemi oldu. Bilindii gibi, Osmanl Trkleri zerklik ya da zerklie yaklaan her trl ynetimsel rgtlenmeye karydlar, zira bir blgeye zerklik vermek ok kez burann er ge imparatorluktan kesinlikle kopmasyla sonulanyordu. Ademi merkeziyet ise sanki btn lkeyi kaplayan bir blgecilik ya da zerklik getiriyordu. Buna karlk, Sabahattincilerin savunmas uydu: Kanun-u Esasinin 108. maddesinde illerin ynetiminde tevsi-i mezuniyet (yetkilerin genilii) ilkesinin uygulanaca belirtiliyordu. Kanun-u Esasinin Franszca evirisinde bu deyim decentralfsation diye evrilmi olup, bununda Trkesi ademi merkeziyettir. Hemen anlalaca zere, bu Karaku mantk, program Demolins'in terminolojisine uydurmak iin kullanlmaktadr. Bylesine bir abann deil Sabahattincilerin iddia ettikleri bilimsellikle, hatta

ciddiyetle dahi badamad aktr. Gereklik dzeyinde de, Mslman olmayanlar arasnda azgn bir ulusuluk ve hemen her yerde 'hasta adam' saylan mparatorluu paralamak, blmek emelleri kol gezerken, ademi merkeziyeti istemek imparatorluktan vazgemek demekti. Oysa Sabahattin, bu yoldan imparatorluu ayakta tutabilecei inancnda grnyordu. ngiltere ve ABD'nin ademi merkeziyeti -ki bu. zamanla ve sanayi gelimesiyle birlikte gitgide azalmtr-muhtemelen, bu iki lkenin ada ve denizar olmasndan, yani Jeopolitik durumundan tr kolay kolay istila edilemez olmasnn bir sonucuydu. Bir Fransa, bir Almanya, hele bir Osmanl Devletinin byle bir ayrcal olmadna gre, ademi merkeziyete Anglo-Sakson lkeleri denli yatkn olmas beklenemezdi. Jn Trklerin blnd kesin olarak anlalnca Sabahattin; Fazl, . Kemal, Nihat Reat, Dr. Rfat, Miralay Zeki, Dr. Sabri, Hseyin Tosun, Milasl Murat, Hseyin Siret Beylerle Teebbs ahs ve Ademi Merkeziyet Cemiyetini kurdu (herhalde 1906'da). 1906'da Paris'te aylk Terakki gazetesi kmaa balad. lgintir ki, bu gazetenin ilk saysnda aklanan Cemiyet amalar arasnda, Meveret'in ilk saylarn hatrlatrcasna, bir kez olsun merutiyet. Kanunu Esasi szckleri gemiyordu. Sabahattin akln, teebbs ahsi ile ademi merkeziyete takmt. Terakki dahi ancak 9. saysnda k amalar arasnda Kanun-u Esasiyi sayabilmitir. Cemiyetin yaynlanan tz her milliyetin saysal oranna gre oluturulacak Vilayet Umumi Meclislerinin vilayetlerin maliyesi, kanun ve nizamlarna ait konularda tam ve geni yetkiye sahip olmasn ngryordu. Ayrca, mebuslarn Vilayet Meclisi yeleri arasndan seilecei esas kabul ediliyordu. Mebuslarn kimler tarafndan seilecei belirtilmemi olmakla birlikte, mebus adaylarnn Vilayet Meclisi yeleri olmas, dnlen devlet rgtne neredeyse federasyondan da tede, konfederatif bir hava vermektedir. Sabahattinciler mebuslarn Vilayet Meclislerince de seilmesini dnyor idiyseler konfederatif niteliin daha belirginlemi olaca doaldr (Bayur I. 1. 289-93). Soru 19: Makedonya sorunu nedir ve Jn Trk faaliyeti zerinde nasl etkileri olmutur? Makedonya aa yukar Osmanl vilayetini (Kosova, Selanik. Manastr) kapsayan ve birok uluslardan insann oturduu bir blgedir. Bu blgenin byk bir paras Ayastafanos Antlamasyla Bulgaristan'a verilmi, fakat Berlin Antlamasnda yeniden Osmanl Devletine iade edilmiti. Bulgarlar burann kendilerine bir ara verilmi bulunduunu unutmayarak, 1897'den balayarak, blgede youn bir tedhiilik faaliyetine girieceklerdi. Geri vilyetin nfusunda 1,5 milyonla (Bayur'a gre ou Trk, az Arnavut) Mslmanlar bata geliyordu ama, Hristiyan Avrupa'nn genel eilimi,

Mslmanlar demokratik haklar olabilecek bir insan topluluu saymak ynnde pek deildi. 900.000 nfusla Bulgarlar Hristiyanlar arasnda bata geliyor, pelerinden Rumlar (300.000), Srplar ve Ulahlar (yzer bin) takip ediyordu. Blgede bu unsurlar karmakark durumda oturuyor ve onun iin de, Avrupallarn kafasnda burann er ge Osmanl egemenliinden kmas muhakkak saylmakla birlikte, blgenin btnyle ya da para para kime ait olaca byk bir sorun olduundan, kurulu dzen srp gidiyordu. Bu arada Bulgarlar, br unsurlar kartmak ya da sindirmek ve bu yoldan kendi haklarn Avrupa kamuoyuna duyurmak iin tedhiilik, propaganda v.b. yollardan yararlanyorlard. br unsurlarn da bir takm kar hareketleri phesiz vard. Osmanl ynetimi ise, Makedonya'da egemenliini srdrebilmek iin asayii salayabildii grntsn vermee abalyordu. Bulgarlar, 1902'ye dein mzmin olarak srdrlen bu faaliyeti, 21 Eyll 1902de, 1876'da kendilerinin Bulgaristan'da, Ermenilerinse daha sonra Anadolu'da yer yer ve stanbul'da denedikleri zere, genel bir ayaklanmaya dntrmek istediler. Bir ay kadar sren ayaklanma bastrld ama, Avrupa kamuoyunun dikkati yeterince ekilmi olduundan, zaten Berlin Antlamasnn ngrd Avrupa denetiminde Giritvari slahat, gndeme girdi. Aralk 1902'de Abdlhamit vilayete Genel Mfetti olarak Hseyin Hilmi Paay atad ve bir dizi slahat, tedbirini yrrle koyduysa da, 1897 Rus-Avusturya anlamas gereince Balkan siyasetleri e gdlm bulunan bu iki devlet, ie el koyarak daha kapsaml bir program gelitirdiler. (Makedonya'daki youn faaliyet, biraz da 1897 anlamasnn bir Arnavut Prenslii dnda, blgenin Balkan devletleri arasnda paylalmasn ngrmesinin sonucuydu.) ubat 1903'de iki devlet Viyana Islahat Programn ortaya koydular. 2 Austosta Bulgar etecileri Aziz Elli adn alm olan ve 3 ay sren genel ayaklanmay balatarak slahatn kkten biimler almasn istediler. Gerekten de, ngiltere, Makedonya'ya Hristiyan bir genel valinin atanmasn istedi. arla Avusturya mparatoru Mrzsteg'de buluarak Viyana programnn tesinde bir slahat program hazrladlar ve Byk Devletlerin onayn aldktan sonra bunu Babliye verdiler (9 Ekim 1903). Bunun en nemli hkmlerinden biri, Genel Mfettiin yanna deneti ve mfetti durumunda bir Rus ve bir Avusturyal memurun verilmesiydi. Dieri, blge jandarmasnn bana bir yabanc generalin gelmesi, yabanc subaylarn da jandarmada grevlendirilmesiydi. General bir talyan'd ve Makedonya 5 blgeye ayrld ve her blgeye bir Byk Devletten 25 subay verildi (Almanya bu ie girmeyi kabul etmedi). Ayrca vilayet btesinin Osmanl Bankasnca denetlenmesi ngrlyordu.

Bunun yalnzca bir 'ara durak' olduunu, ete faaliyetinin durmadn sylemee hacet yok. Fakat Makedonya, Mekteb-i Harbiye mezunu gen subaylarn bir ulusuluk okulu oldu. Uluslar iin yapmadn brakmayan etelerin. Osmanl subaylarnn nnde canl birer rnek olduklar phesizdi. Ayrca, ylda ancak 6 ay maa alabilen Osmanl subaylarnn, kerli ferli Avrupal meslektalarnn yannda eziklik duyduklar da muhakkakt. unu da belirtmeli ki, Abdlhamit ynetimi, alayl subaylara gre daha az sadk, fakat sava sanatnda daha bilgili olduklar iin Harbiyeli subaylar stanbul'da tutmamak ve Devletin en duyarl noktas olan Rumeli'deki iki orduya gndermek hususunda zen gsteriyordu. Rumeli'deki mektepli subay younlamasnn ve bunlarn oradaki yaantlarnn, Abdlhamit istibdadna son vermekte kesinlikle etkili olacan greceiz. Subaylarla ilgili bu durum dnda, Makedonya sorununun baka bir etkisi daha olmutur. Ermeni sorununun Devletin gelecei konusunda yaratt byk kayglarn, Yunanistan'a kar kazanlan zaferle nemli lde hafiflediini ve bunun Jn Trk hareketini nasl olumsuz etkilemi olduunu grdk. imdi, Makedonya sorununun bu biimde patlak vermesi, Devletin gelecei hakkndaki tasalan yeniden younlatrd. Fransz mahmilerinin (Osmanl uyruu olup sonra yabanc himayesi altna girerek kapitlasyon dzeni erevesinde fiilen o devletin uyruu imiesine muamele gren kiiler) bir alacaklar yznden Midilli Adasn igal ederek ganbot diplomasisi uygulamasna girien Fransa'dan (1901) sonra, Metrovie ve Manastr konsoloslar ldrlen Rusya, donanmasn neada'ya gndererek baz dnler elde etti (1903). Ayn yl, Avusturya ve talya donanmalar Selanik'te gvde gsterisi yaptlar 1905 ylnda, Rusya ve Avusturya'nn giriimiyle, vilayette mali ynetimin Osmanl Bankasnda olmas ve Hilmi Paann yanndaki Rus ve Avusturyal 2 memurdan baka, mal ileri de denetlemek zere br 4 byk devletin de murahhaslar atamas nerildi. Osmanl hkmetinin bunu kabul etmemesi zerine, Almanya dndaki 5 devlet donanma gnderip Midilli ve Limni adalarnn gmrk ve postahanelerini igal ettiler. Bunun zerine Byklerin istekleri kabul edildi. D mdahalelerin bu dzeye varmas. Ermeni sorununa gre ilerin daha da atallam olduunu gsterir. Bu gelimelerin, Bu devlet nasl kurtarlabilir? kayglaryla davranan Jn Trkleri kamlam olduu phesizdir. Soru 20: Rus - Japon savann etkileri neler olmutur? Ruslar 1890'dan sonra Uzak Douda geni bir yaylma faaliyetine giritiler. 1891'de Sibirya demiryolunun yapmna baladlar. Yaylmann balca hedeflerinden biri, bu srada byk bir zaaf iinde olan in ve zellikle Manurya idi. Bokser isyan zerine Rusya Manurya'y igal etti(1900).

Ruslar buradaki igallerine son vermeye yanamadklar gibi, Japonya'nn gz dikmi olduu Kore'ye de el atmaya niyetlenmeleri Japonya'y, kendisini nemsemeyen Rusya'ya kar savaa itti(8 ubat 1904). Zaten Japonya, 1902'de -Rusya'nn in'deki yaylmasn kaygyla izlemi olan ngiltere ile bir ttifak antlamas yaparak, kendisini salama alm bulunuyordu. Btn Avrupa'nn hayret dolu baklar nnde Japonya, karada ve denizde Rusya'y pe pee yenilgiye uratt. Savaa son veren Portsmouth Andlamasyla Rusya, Japonya'nn Kore'deki nceliini tand gibi, boaltmay kabul ettii Manurya'daki haklarn da devretti. Ayrca Sakhalin adasnn yars Japonlara verildi. (5 Eyll 1905). Rus - Japon savann ok geni ve derin yanklar oldu. Bir mutlakiyet ynetimi olduunu kvanla iln eden ve her trl muhalefeti amansz biimde ezen arlk istibdad, bir Asya devleti nndeki bu yenilgiden tr derin bir sarsnt geirdi. Hkmet, isteksizce fakat mecburen, yasad olan muhalefete, demokrasi ynnde birtakm dnler vermek durumunda ald. Yetersiz olan bu dnler, muhalefetin itahn kabartmaktan baka bir ie yaramad. Merutiyet ynnde istekler oalrken. ar ancak istiar yetkileri olan bir meclisten sz edebiliyordu. Bu arada ii hareketleri balam, lkeyi grevler kaplamt. i Sovyetlerinin (meclislerinin) kurulmas, orduda ve bahriyede isyanlar, tam bir ihtilal ortam yaratm bulunuyordu. Japon savann sonulanmasndan sonra ar, 30 Ekim 1905 bildirgesiyle yasama yetkileri olan bir meclisi ve baz demokratik haklar salayan bir anayasay kabul etmek zorunda kald. Bylece liberal muhalefeti sosyalist muhalefetten ayrmay baard ve komnist ihtilal denemesini bastrd. Fakat artk Rusya'da istibdat son bulmu, merutiyet kurulmu oluyordu. Bu olaylarn dnya zerindeki yanklar da geni oldu. Her eyden nce, bir Asya lkesinin Avrupa'nn byk bir devletini savata kesin bir yenilgiye uratmas, Avrupallarn yenilmezlii, Avrupal olmayanlarn kaderinin Avrupallarn smrgesi olmak, olduu efsanesini ykm oluyordu. Avrupal olmayan uluslar da gayret edip ilerleyebilir, ada uygarlk dzeyine kabilirlerdi hem de, Japonlarn yapt gibi ulusal kimliklerinden ve geleneklerinden fazla fedakrlk etmeden. Bu olayn Avrupal olmayan uluslarda -bu arada tabi Trklerde- ne byk umutlar uyandrd tahmin edilebilir. Hatt, Abdlhamit'te putperest Japonlara slmiyeti kabul ettirmek hayallerinin dahi uyand rivayeti var. (Kuran'a gre Abdlhamit, Japonya ile siyasal ilikiler kurulmas iin ngiltere'nin aracln. Japonlar Mslman olur da halifelik iddiasna kalkarlar diye geri evirmi; T, 193.) Bu doru olmasa da Abdlhamit'te Japonya'ya kar bir sredir derin bir ilginin uyanm olduu 1889'da Erturul adl okul gemisiyle Japonya'ya bir heyet

gndermesinden bellidir. (Ne yazk ki gemi ihtimal Abdlhamit donanmasndaki baka gemiler gibi rtlm olduu iin frtnaya tutulunca, batmtr.) kinci olarak, bilindii gibi bazen bir lkedeki siyasal dzen deiiklii, benzer durumdaki baka lkelere de yaylabilir. Mutlakyetin kalesi saylan Rusya'da merutiyetin kurulmas, dnyann kanlmaz olarak demokrasiye doru yrdn gsteriyordu. Zira artk Avrupa'nn 6 Byk Devletinden hi biri mutlakiyet ya da diktatrlk deildi. ABD bir demokrasiydi ve Japonya dahi merutiyetle ynetiliyordu. Bu durumun etkileri gzkmekte gecikmedi, ran'da, daha Aralk 1905'de merutiyeti ihtill balad ve 5 Austos 1906'da ah Muzafferddin merutiyeti iln etmek zorunda kald. 1908'de Osmanl Devleti merutiyet oldu. 1906'da in'de merutiyete doru bir ynelme oldu (1908'de bir anayasa iln edildi ama parlamentonun toplanmas bir trl gereklemiyordu), fakat bunun kt stnde, kald ve savsakland anlalnca Ekim 191 1'de ihtilal kt. Ayn yln sonunda Sun Yat-Sen cumhurbakan seildi. Sz edilen demokratik hareketlerde Rusya rneinin etkisini grebiliriz. Bir de u var: zellikle Osmanl Devleti, ran gibi Rusya'nn faal olarak karabildii yerlerde, arlk hkmeti buralarda mutlakiyeti destekliyor, demokratikleme giriimlerini nleyici tedbirler alyordu. Bylece hem kendi mutlakiyetini uluslararas alanda payandalam oluyor, hem de bu lkelerde -minnet borcu altndaki hkmdarlarna daha kolay sz geirebildii iin- dilediini yaptrabiliyordu. rnein, arlarn gerek Abdlaziz'i, gerekse Abdlhamit'i -mutlak hkmdar olmalar ve kalabilmeleri ve yalnz bunun iin-desteklediklerini biliyoruz. Soru 21: 1906 ylna dein zgrlklerle ilgili balca olaylar nelerdi? Burada 1906 ylna dein eitli rgtlerin faaliyetleri ksaca anlatlacaktr. Ermeniler, 1895-6 olaylar sonunda kendilerini tatmin edecek esasl bir sonuca ulaamamlard. Mu, Adana gibi blgelerde zaman zaman kardklar karklklar da kk apta olaylard. Bunun zerine 1905 ylnda Edouard Jorris namndaki bir Belikal anaristle anlaarak, Abdlhamite kar bir suikast dzenlediler. 21 Temmuz gn Cuma selaml iin her zamanki gibi Yldz Camiine giden Padiahn tam oradan ayrld anda patlayacak bir bomba hazrland. Bomba selaml grmek isteyen bir yabanc gezgin gibi oraya gelmi olan Jorris'in at arabasnda gizliydi. Patlamadan az nce Abdlhamit'in birisiyle bir ey konumas onu kurtard. Suikast amacna ulasayd, stanbul'da byk kargaalklar karlaca anlalyor. Olayda 26 kii ldyse de Jorris, Belika hkmetinin kapitlasyon hukukundan yararlanarak yapmaa kalkt mdahale zerine, Abdlhamit tarafndan baland ve 500 altn ihsanla salverildi. Hatta Abdlhamit'in Avrupa'da onu hafiye olarak

kulanm olduu da sylenmektedir. 1904 ylnda nemlice saylabilecek bir olay da, ser hafiye Ahmet Celal ettin Paann Jn Trk olmasyd. Abdlhamit'in Jn Trklere kar davranlarndan ve onlara verilen szlerin tutulmamasndan tr can sklan Paa, Msr'a kat. Karsndan kalan serveti kullanarak, Jn Trklere yardmlarda bulunuyor ve bu sayede Mustafa Fazl Paann Yeni Osmanllarn basna getii gibi Jn Trklerin bana geebileceini umuyordu. Bunun iin giriimlerde bulunmu ve bir layiha dzenlemiti. Merkeziyet - ademi merkeziyet konusuna girmekle birlikte, nder olabilmek iin olacak, uzlatrc bir gr ileri srmt. (Daha sonra kendisi herhalde T'nin karsndaki Sabahattinci muhalefete katlm olmal ki, Hareket Ordusunun gelii zerine stanbul'dan kaanlar arasnda o da vard.) Fakat belki bu ynde umduunu bulamad iin, Abdlhamit'e kar bir suikast giriimi hazrlad. Suikast Ethem Ruhi ve Arif (Kei) Beyler yapacaklard, fakat ikincisi stanbul'da, zerinde bombalarla yakalannca i kald. Bir rivayetten anlaldna gre, Abdlhamit -ihtimal bu suikast giriimine karlk olmak ve kendi gvenlii asndan Sreyya adnda birine Celalettin Paa'nn vurulmas iini havale etmi ve o da bir yabancy grevlendirmi. (Bu konuda bilinenler bu kadar.) Bu arada Sabahattinciler 1906'da kmaa balayan Terakki gazetesini Trkiye'ye sokmak; stanbul (Vefa dadisi rencisi Satvet Ltfi), zmir (Necdet ve Faiz Beyler), Erzurum (Hseyin Tosun ve Serdarzade Stk Beyler), Trabzon (Hicabi ve Sancakbeyizade Mehmet Beyler), Kastamonu, Ege Adalarnda rgt kurmak; Veliahd Reat Efendi ile haberleerek ondan, tahta geince merutiyet ynetimine gitmek vaadini almak, bu sz Sir Edward Grey ve M. Clemenceau'ya iletmek gibi faaliyetlerde bulunuyorlard. 1907'de olmakla birlikte belki daha nemli bir i, Trablusgarp Askeri Rdiyesinde Franszca retmeni olup daha sonra Avrupa'ya kaan Hseyin Tosun Beyin Kafkasya yoluyla Erzurum'a gitmesi ve rsum-u ahsiyye ile hayvanat- ehliye rsumu adndaki yeni vergileri ileri srerek burada isyan kartmasyd. syan srasnda Erzurum ars bir hafta kapal kalm, fakat sonunda isyan sonu vermemi. H. Tosun da yakalanmt. Ama bu sayede yeni vergiler hi bir yerde uygulamaya sokulamad. (Bayur I, 1, 338). 1902'de Kuleli Askeri dadisinde Trabzonlu Ahmet Bedevi Kuran, Darendeli smet, Niancal Mazhar ve Bosnal Veli ihtilalci Askerler Cemiyetini kurdular. Cemiyet baz gizli bildirgeler datmaktan baka, Abdlhamite kar suikast de tasarlyordu. Birinci suikast giriimi, suikast yapacak olann vazgemesi zerine boa gittikten sonra, ikinci giriim tam Jorris'in bombal suikastnn yapld gn, Krehirli Rza'nn Abdlhamit'in dikkatini ekip bir dileke vermesi olmu (bunun neresi

suikast, pek anlalmyor). Kuran'n anlatna gre, bu giriim hi bir sonu vermemi, stelik Abdlhamit bu sayede bombadan kurtulmu (Rza da askerlikten karlm). Orta ve yksek renim rencileri arasnda hayli yaygn rgtlenmeler bulunduunu gryoruz. Bunlardan biri, Vefa dadisinden sonra Mercan dadisine geen Satvet Lutfi'nin de iinde bulunduu ve Hamit (Ongunsu), Ferit Necdet, Namk Zeki (Aral), Dr. Mahmut Beylerin Eyll 1904'de kurduklar Cemiyet-i nklabiyedir. Cemiyetin yayn uzvu Mecmua-i nklabiye'dir. Hcre biiminde rgtlenen bu genlerin rgt baka renim kurumlaryla de temaslar kurmutur. rnein, Harbiye, Asker Tbbiye, Topu, Bahriye, Halkal Ziraat Mektepleri ve Darafaka ile ibirlii ve bir Harbiye ve Yksek Mektepler ttihad meydana getirilmiti. Abdlhamit'in Osmanl veraset usuln deitirerek, olu Burhanettin Efendiyi Veliahd yapaca, hatta onun lehinde tahttan feragat edecei sylentileri zerine, bunu protesto eden bildirgeler datlmt. Daha sonra Satvet Ltfi'nin evi baslm, kendisi de ngiliz Byk Eliliine snmak zereyken, yakalanp Hrriyetin ilnna dein tutuklu kalmtr. Soru 22: Avrupa'daki rgtler 1906 ylnda ne gibi gelimeler gsterdi? 1902 Kongresindeki blnmeden sonra Jn Trkler bir danklk dnemine girmilerdir. Recep Paa darbesi uygulamaya sokulamaynca, Sabahattinciler bir sre hareketsiz kaldlar. A. Rzaclar ise zaten iddet hareketlerine kar kyorlard. Geri Kongrede aznlkta kalmlard ama Sabahattincilerin ounluk olmas zellikle Mslman olmayanlarn desteiyle idi. Bu sonuncular ise Kongreden sonra kendi alemlerine dalmlard. lgin bir nokta, 1902-6 dneminde A. Rzaclarn T adn kullanmam olmalardr. Bunlarn balca nemli faaliyeti, 10 Nisan 1902'de Msr'da karmaa baladklar ura-y mmet dergisi olmutur (bunun ynetiminde Sami Paazade Sezai'nin, Silistreli Hamdi'nin. Ahmet Ferit Bey'in adlar gemektedir). lk sayda kan programdaki (Mardin 186-7) amalar yle zetlenebilir: 1) Osmanl Devletinin siyasal bamszlk ve toprak btnln her trl yabanc Mdahaleden korumak ve iade-i evketine almak; 2) Merutiyeti kurmak iin Kanun-u Esasiyi yrrle sokmaya almak; 3) Islahat Osmanllarn abalarndan beklendiine gre, Osmanllar bu ynde aydnlatmak ve uyarmak, Osmanl uluslar arasndaki balar ve yaknl gelitirmek; 4) Hkmet bandakileri ihtiyalar ve ada ilerlemeler konusunda aydnlatmak ve grevini yapmaya davet ve icbar etmek; 5) Osmanllarn en ileri uluslarn dzeyine kmak istidadna sahip

olduunu kantlamaa almak; 6) Osmanl hanedannn Saray esaretinden kurtarp bilimden haberli klmak ve lkeye yararl olacak biimde hanedann hilafet ve saltanatta kalmas iin aba gstermek. Daha nce grdmz, 1895de Franszca Meverette aklanan programa gre bunun, daha ok rgtn mal olduu sylenebilir. Ortak noktalar, mdahaleye kar klmas, Osmanlcln vurgulanmas iddete iltifat edilmemesidir. Ne var ki, bu yeni programda iddetin reddi daha nceki program denli kesin deildir ve cbar etmek sz baz ak kaplar brakr gibidir. Osmanl ve Dou yaaynn zgnln korumak sz konusu olmamakta, merutiyeti geri getirmek esas vurgulanmaktadr. Mardin'e gre, hanedann yaaynda getirilecek dzeltmelerden sz edilmesi, Tunal Hilmi ve Abdullah Cevdet gibi hanedann gereksizlii trnden dnceler besleyenlere kar bir tepkiydi. Bu doru olabilir, fakat Sarayn d grn dnda, eski geleneklerini byk lde srdrmekte oluu, bu ynde bir dzeltmeyi ok gerekli klar mahiyetteydi. Yeni Osmanllar kua aydnlarnn toplanma yerlerinden biri Sami Paa'nn kona olmutu. Onun olu Sezai Bey, 1906 ylna dein ura-y mmet'in bayazlarndan birounu yazd. Kendisi, Namk Kemal ve Victor Hugo'nun hayran, siyasi bir romantikti. Bu yllarda Recep Paa fiyaskosundan sonra Sabahattin'in de kendini bilimsel almalara verdiini gryoruz. Babas D. Mahmut Paa'nn mal olup, 1900'den beri nce Londra, sonra Folkestone'de yaymlanmakta olan Osmanl gazetesi 16 Nisan 1902 tarihinden balayarak, yani 1. Jn Trk Kongresinden sonra. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin uzvu olmaktan kt. Hrriyetperveran Frkas Cemiyet-i Merkeziyesi'nin vasta-i neriyat oldu. 1903'de D. Mahmut ld. Osmanl'y karan Ethem Ruhi, Sabahattinin ademi merkeziyeti grlerine katlmyordu. Anlalan Sabahattin bu srada gazete sahibi olmak konusunda pek hevesli de deildi. Sabahattin'in muvafakati ile E. Ruhi gazeteyi Kahire'ye gtrd. Hidiv Abbas Hilmi ile Mehmet Ali Halim Bey'in mali destei salanm bulunuyordu. Sabahattincilerin Hrriyetperveran Frkas konusundaki, bilgilerimizin azl, belki de bu rgtn fazla bir varlk gsterememi olmasnn bir gstergesi saylabilir. Durum bu merkezdeyken, 1906 ylnda Paris'te nemli bir kprdanma balamtr. Kuran ve Mardin bunu bir lde Paris'e yeni kaan Dr. Bahaettin akir'in kiiliine balyorlarsa da (Mardin. B. akir'i Parti Sekreteri mevkiine geen Stalin'le karlatryor), bunda 1905 olaylarnn byk payn da aramak gerekir. Bunlarn banda, daha nce incelediimiz Rus-Japon savann ve Rus ihtilalinin etkilerini gryoruz. Sonra, belki ayn olaylarn etkisiyle Abdlhamit'e 21/7/1905'de Ermenilerce yaplan

bombal suikast, 26/11/1905'de Makedonya'da zorla slahat yaptrmak iin Almanya dndaki be byk devletin Midilli'ye ve daha sonra Limni'ye asker kararak gmrk ve P.T. dairelerini igal etmeleri olaylarn da unutmamaldr. Ermenilerin giriimi Jn Trklerin uyuukluunu, Makedonya ii de Devletin yeni bir bunalm ve paralanma, belki toptan dalma dnemine girmekte olduunu sergiliyordu. Artk yeni bir balang, cidd bir rgtlenme zaman gelmiti. te bu sralarda, B. akir btn Jn Trkleri bir rgt iinde toplayabilmek iin Sabahattin'le temas etmi ve B. akir, Sabahattin, A. Rza, Sami Paazade Sezai, Dr. N. Reat, Dr. Nazm, Dr. Sabr, Fazl A. H. Mithat, Hseyin Tosun, Milasl Murat toplantlar yapmlardr. Sonu olarak Sabahattin'in programn ortaya koymas istenmi, o da ademi merkeziyet esasn ileri srnce, birlemenin olanakszl anlalmt. Bunun zerine ayr ayr rgtlenmelere gidilmi, grdmz gibi Sabahattin, Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti adndan vazgeerek Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyetini kurmu, Terakki gazetesini karmaa balamtr. Bylece 1902 Kongresinde beliren blnme kesin bir biim almtr. Mardin, B. akir'in giriimiyle balayan grmelerin aradaki blnmeyi kesinletirmeyi amalam olabilecei dncesindedir. Daha sonra Msr'da bu blnmeyi gidermeyi amalayan, fakat Sabahattin'e eilimli olduu anlalan Cemiyet-i Ahdiye-i Osmaniye kuruldu. Bu Cemiyetin bildirgesinde eitli milletlerin faaliyeti infiratkarane'de bulunduklar kaydediliyor ve btn unsurlarn birlemesi gerektii belirtiliyordu. Ayrca, istibdadn yklmasnn yetmeyecei, Kanun-u Esaside tannan haklarn ve ynetimde tevsi-i mezuniyet ilkesinin seikletirilmesi ve geniletilmesi gerektii syleniyordu. Bu kurulua Araplk davasnn karp karmad sorulmaa deer bir sorudur. A. Rzaclara gelince, ttihat ve Terakki ismine 1902 Kongresinden beri fazla iltifat etmedii anlalan bu grup yeni bir hamle yaptn belli etmek iin, bir deiiklik yaparak Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti adn benimsedi. Bu yeni kuruluun zellii, yayn faaliyeti dnda geni ve ciddi bir rgtlenme atlmna girmesiydi. Yeni Cemiyetin bu yan, ayrntl tznden, bir ifresi bulunmasndan, yazma defterdeki mektuplarn saysndan (296) belli olmaktadr (Kuran T JT, 194-228). B. akir ve Dr. Nazm'n ar bast bu rgt, sonu almak isteyen, bir an nce Osmanl lkesinde ve dnda yaygnlamak, kklemek kararndaki bir rgttr. Yazmalarn yapld balca yerler Bulgaristan, Girit, Msr, Bosna - Hersek, Kbrs, Romanya, Kafkasya, stanbul, Selanik, Trabzon ve zmir'dir. 1906 ylnda ura-y mmet gazetesi Msr'dan Paris'e tand. Cemiyetin nizamnamesi (Tunaya SP. 123-6). Cemiyetin vatan ve milletin mutluluunu isteyen Osmanl yurtseverlerince daimi bir siyasal cemiyet

olarak kurulduunu aklamaktadr. Daimi szc herhalde ciddiyeti dile getirmek istemekte, belki bu bakmdan nceki rgtlenmelere gre fark anlatmaktadr. Ama, adal, kavmi adetlere ve ihtiyalara uygun olarak yaymak, Osmanl uluslar arasnda vatanperverane ve insaniyetkar bir birlik iin almak. Devletin siyasal bamszln ve toprak btnln korumak ve ona eski gcn vermek, Osmanl hanedan hilafette ve saltanatta kalmak zere merutiyetin iadesi ve genel slahat yaplmasdr, (md. 2-5). Grld gibi, ama merutiyeti getirmekle snrlandrlmam, geni kapsaml tutulmutur. Cemiyete, cins ve mezhep ayrd etmeksizin kadn ve erkek herkes girebilecektir (md. 6). Ne var ki, 2/6/1906 gn Bulgaristan'da Kzanlk ubesine yazlan bir mektupta, Biz gayri mslim bir Osmanly cemiyetimize alrsak ancak baz art dahilinde alabiliriz. denmektedir. Hemen ardndan, Mslmanlk dahi bir yana itilerek, Cemiyetimiz halis bir Trk cemiyetidir, denmektedir. Greceimiz gibi gerek, bu son cmlenin iinde dile getirilmitir. Ayrca, bildiimiz kadaryla bu dnemde T'nin ya da T'nin gerekte hibir kadn yesi bulunmad da belirtilmelidir. Hatrlanaca gibi, 1895-6 Nizamnamesinde de byle bir adalk taslamas vard. Nizamnameden, Cemiyetin hayli gevek bir yapya sahip olduu, para sorununun byk nem tad izlenimi edinilmektedir. rgt, ubeler ve Heyet-i Merkeziye den olumaktadr. Nizamname-i Esasiyi kabul eden ve kendi Nizamname-i Dahilisini Heyet-i Merkeziye ye mhrleten ubeler Cemiyete katlm saylyordu (md. 9). ilerinde ve yerel konularda serbest olan ubeler, gelirlerinin en az yarsn Heyet-i Merkeziye ye gndermek zorundaydlar. Her ube btesi elverdii takdirde her trl masrafn karlamak artyla Heyet-i Merkeziye ye katlacak bir ye seebilirdi. Heyet-i Merkeziye ye ye gnderebilen ube says 5'ten az olursa, br ubelerden ve yabanc lkelerdeki yelerce 5'e karlyordu bunlar (md. 11-2, 15) Nizamnamede, B. akir ve. Dr. Nzm gibilerden beklenebilecek ve 1907 Jn Trk Kongresindekine uygun bir eylemcilik havas pek sezilmemektedir. Yalnz Heyet-i Merkeziye de aznln, ounluun kararn yrtmek ya da istifa etmek zorunda olduu hkm vardr ki, T durumundaki bir kuruluta normal saylabilir. Bunun dnda. 1908 T Nizamnamesinde grlecek olan davaya ihanet edenler iin dnlm ayrntl cezalandrma hkmlerine yer verilmemitir. Tersine, kltrn ilerlemesine hizmet ynne arlk verilerek (md. 26) ve hatta Heyeti merkeziye, maksad cemiyeti takip eden her frkaya hatta bu yolda hkmete bile muavenette bulunacaktr. (md. 30) gibi bir hkmle ihtilalci deil slahat bir havaya girilmektedir. Nitekim yelere ettirilen

yemin de ayn lml hatta gevek havadadr: Sultan Abdlhamid'i Sani'nin idare-i keyfiye ve mstebidesi devam ettike, Kanunu Esasiye-i Osmaniye'nin ahkm mevkii icraya vaz-olunmadka hkmeti Osmaniye'ye arz ve dehalet ve hizmet etmiyeceime, daima maksad cemiyete sadk ve hadim kalacama, esrar cemiyeti ifa etmiyeceime ve cemiyet namna gnderilen ianat derhal cemiyete teslim edeceime din ve namusum zerine... Dikkat edilirse burada Abdlhamit'in tahttan indirilmesi talebi yoktur, ve merutiyeti kurduu takdirde, Abdlhamit ynetimine hizmet kapsnn alaca anlam kabilmektedir. Nizamname, Cemiyete Heyeti Merkeziye'nin bir reis seebileceini ngrm olmakta birlikte (md. 20), Cemiyet, eitilik urunda bu yola gitmemeyi yelemitir (Kuran T JT 196). Bu. A. Rza'y semek zorunda kalmamak iin de bir are olarak grlm olabilir (bakas seilecek olsa, buna A. Rza tahamml edemezdi). Nizamnamenin para iine nem vermi olduunu grdk. Fakat Msrl beyzadelerin Yeni Osmanllar devrinde oldua gibi bu ihtiyac geni lde karladklar anlalyor. Bunlar arasnda Mustafa Fazl Paann oullar Mahmut B. ve Prens Mehmet Ali Paa, Prens Sait Halim Paa vard. Birincisi A. Rza'ya Meveret'in karlmasnda ve yabanc dilde yazmalara yardm etmekle grevliydi. kincisi, hesap ilerine bakan Dr. Nzm'a nezaret ediyordu. ncs T'nin mfettiiydi. 1895-6 Nizamnamesiyle karlatrldnda. 1906 Nizamnamesinin dorudan eyleme gemesi zor, yurt d bir rgtn izlerini tad sylenebilir. Hcre rgtlenmesine gidilmedii gibi ubelerin kendi nizamname dahilin de olmas ngrlmt. Bu son durum, bir eit federatif yapya iarettir. Bir bakma gereki bir tavr saylabilir bu, zira yurt dnda az ok aleni alan bir Heyeti Merkeziyenin yurt iinde gizlilik ve polis basks altnda alan ubeleri denetim altnda tutabilmesi, onlarn rgtlenme ihtiyalarn ngrebilmesi zordu. 1906 Nizamnamesinin ncekinden baka bir fark isim tasrih ederek Abdlhamit'i hedef almasyd. Byle bir sertleme 1897 Takla divan- harbinin ve Abdlhamit'in 1897 mtarekesinden sonra kendisinden beklenen yumuamay gstermemi olmasnn bir sonucu saylabilir. Soru 23: am'da kurulan zgrlk rgtler hakknda neler biliyoruz? 1320'de, yani 1904'de ya da 1905'in banda, am'da Vatan adnda bir rgt kuruldu. rgt ticaretle uraan, Hamidiye arsnda dkkan sahibi ve am'da srgn bulunan Dr. Mustafa (sonradan orum milletvekili Mustafa Cantekin), Dr. Yusuf, Eczac Rait Tahsin, Baytar Mehmet, Kimyager Hseyin, Kazm, Ltfi'den oluuyordu. Son iki isim dndakilerin ounluu oluturduklar ve mspet ilimle uraan meslek sahipleri olduklar, subay olsalar da muharip snftan olmadklar dikkati ekiyor.

am'da ordu birlikleri arasndaki asl nemli rgtlenmede rol oynam olan Mustafa Kemal'e gelince: 1902'de Harbiye'yi bitiren M. Kemal, zgrlk yaynlar izlemekle birlikte, bildiimiz kadaryla herhangi bir gizli rgte katlmam, yalnz elle yazlm gizli bir gazete karrken yakalanm, fakat olay rtbas edilmitir. 11 Ocak 1905'de, M. Kemal, Erkanharp Yzbas olarak Erkanharbiye (Harp Akademisi) snflarn bitirdi. Bu srada baz arkadalaryla bir apartman dairesi kiralayarak orada toplantlar yaptklar iin tutuklandlar ve M. Kemal birka ay tutuklu kald. Salverildiklerinde, staj yapmak zere 2. (Edirne) ve 3. (Selanik-Manastr) ordularndaki birtakm birliklere kura ile atanacaklar, aralarnda anlarlarsa kuraya gerek kalmayaca bildirildi. Bunun zerine, aralarnda arabuk anlamalar pheyi ekti ve 2. orduyu seenler Erzincan'da 4. Orduya, 3. Orduyu seenler am'daki 5. Orduya atandlar (5 ubat 1905). Esasen, M. Kemal'in dosyasnda Memleketi olan Selanik'e vesaiti sehile (kolay vastalarla) ile gidemeyecei bir yere gnderilmesi kayd vard. 1906 yl iinde (kaynaklar, ilkbahar, yaz. Ekim, Aralk hatta 1905 gibi ok eitli tarihler zerinde duruyorlar: Selanik'e gittiinde Osmanl Hrriyet Cemiyetinin henz kurulmam olduu kabul edilirse, bunun erken bir tarih olmas gerekir) M. Kemal, Dr. Mustafa, 30. Svari Alay Kumandan Bnb. Ltfi. M. Kemal gibi staj yapmakta olan Mfit (sonradan Krehir milletvekili Mfit zde). Dr. Mahmut ile Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurar. M. Kemal, Bnb. Ltfi'nin (byk ihtimalle Vatan Cemiyetindeki Ltfi) brlerinin kesin ihtilalcilikleri karsnda ekingen davrandn ve o yzden ayrlmak zorunda brakldn anlatmtr. Vatan ile Vatan ve Hriyet Cemiyetleri arasnda balca farkn, ikincisinde M. Kemal'in nder durumunda olmas ve bunun sonucu olarak onun ordu'da rgtlenmee nem veren daha atak bir kurulu olduu sylenebilir. M. Kemal Suriye, Lbnan, Filistin'de her gittii yerde Cemiyeti yaym, fakat blge halknn Trk olmay, bilin dzeyinin hem topun aznda olan, hem de daha zengin ve aydn olan Rumeli'ye gre gen ve mektepli subay younluunun daha az oluu, blgenin ihtilalci gizilliini (potansiyelini) kstlyordu. Nitekim, M. Kemal birok tehlikeleri gze alarak, Msr ve Pire yoluyla gizlice Selnik'e geldi. Burada zorlukla bir hava deiimi raporu alarak almaya koyuldu. Arkada (hatip) mer Naci, topu Hsrev Sami (Kzldoan), Selanik Askeri Rtiyesi tarih ve edebiyat retmeni Hakk Baha, bu Rtiyenin Mdr Bursa'l Tahir, Selanik Muallim Mektebi Mdr Hoca smail Mahir, Mustafa Necip'le Vatan ve Hrriyet'in Selanik ubesini kurdu. Fakat kendisinin Selanik'te bulunduu stanbul'ca haber alndndan, hemen am'a dnd ve Vatan ve Hrriyet Cemiyeti bu yzden bir varlk

gsteremedi. Bayur, M. Kemal Selanik'te iin banda olsayd, T'ye egemen olabileceini, o zaman da Osmanl Devletinin karlat ykmlardan saknabilecei gibi kurgusal bir gr ileri sryor. (Atatrk, Ben ibanda olsaydm Rumeli gitmezdi... dermi.) (Bayur, Atatrk, 21.) Geri M. Kemal Eyll 1907'de kendisini Manastr'a ve 13 Ekim 1907'de Selanik'e tayin ettirdi, ama frsat kamt bir kez. Rumeli'de baka bir rgt kurulmu ve bu kk salm bulunuyordu. Soru 24: Osmanl Hrriyet Cemiyeti nasl kuruldu ve T ile nasl birleti? 1906 ylnn Eyll aynda Selanik'teki on arkada Mithat kr'nn (Bleda) evindeki bir toplantnn sonunda Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdular. Temmuz'da bir Cuma gn smail Canbolat'n evinde balayan bu arkadalarn toplantlar, rnn bylece vermi oluyordu. Bu on kii. Bursal Tahir, Naki (Ycekk) (Selanik Askeri Rtiyesi Franszca retmeni. Yzba), Talat (Selanik Posta ve Telgraf Bamdrl Tahrirat Kalemi Bakatibi). Mithat kr (Bleda) (Selanik Maarif Muhasebecisi, Selanik erafndan, idadi muallimi), Rahmi (Selnikli bir gen, sonra zmir Valisi), mer Naci (Yzba), Kazm Nami (Duru) (Miriyet Yaveri), smail Canpolat (Mlazm), Hakk Baha, Edip Servet (Tr) idi. Baka bir kaynak, son iki kii yerine Yzba smail Hakk ile Sleyman Fehmi'yi anmaktadr. Bu on kii Talat, smail Canpolat ve Rahmi Beyleri sonradan Merkez-i Umumi adn alacak olan Heyet-i Aliye olarak setiler. Gerek am'daki, gerekse Selanik'teki rgtlenmelerde 1905 Rus ihtilalinin ve bu ihtilal zerine bu lkede ve ran'da kurulan merutiyet ynetimlerinin, ayrca Makedonya bunalm zerine Rumeli'de Avrupa mdahalesinin somut bir biimde giderek artmasnn byk etkisi olduu phesizdir. Grdmz gibi, Avrupa mdahalesi Makedonya'nn belirli blgelerinde 5 Byk Devletin jandarma subaylar grevlendirmeleri biimini alyordu. Bu durumun, zellikle ulusu bir ideolojinin sahibi bulunan mektepli subaylarda nasl bir tepki uyandrd tahmin edilebilir. Ki, bu subaylar Avrupallarn himayesindeki jandarma subaylar refah iindeyken iki ayda bir maa almalar, terfi ve taltiflerde stanbul'da bulunan ve byk ounluu alayl olan 1. (Hassa) Ordusu subaylarna ncelik tannmas yznden zaten Abdlhamit ynetimine kar krgn bulunuyorlard. Osmanl Hrriyet Cemiyeti, Rumeli'deki i savaa benzer ortamdan da yararlanarak byk bir gizlilik iinde ve hcre biiminde rgtlenerek yaylmaya balad. Bu tr bir rgtlenme teden beri zgrlk Osmanl kurulularnda grlm bir eydi. Ayrca Bulgar ete faaliyetini yrten Makedonya Komitesinin (IMRO, Makedonya htilal rgt) de byle

rgtlenmi olduu anlalyor. Cemiyetten bir ye, ye alnabilecek uygun bir kimseye rastlarsa, onu iyice aratrdktan sonra Cemiyete alnmasn neriyordu. Cemiyet bunu kabul ederse, adaya, durumu kimseye aklamamaa and imek art ile, teklifte bulunuluyordu. Raz gelirse, rehberi (onu tanyan ye) onu gece vakti gzleri bal olarak Cemiyete girmek iin and ime treninin yaplaca eve getiriyordu. Eve girince, bir odaya sokuluyor, rehberi gzlerini ap Cemiyete girmek konusunda srar edip etmediini soruyordu. Olumlu cevap alrsa, adayn gzlerini yeniden balayarak baka bir odaya sokuyor ve bir masann nndeki iskemleye oturtuyordu. kiilik and ime kurulundan biri yazl bir sylevi ona okuyordu. Bunda, milletin gasp olunan hukuku sarihas ve vatann duar zaaf olmasnn nedenleri anlatlyordu. Sonra Cemiyete girme niyeti yeniden soruluyordu. Israr etmesi halinde, aday ayaa kaldrlyor, sa eli masann zerindeki Kuran'a, sol eli tabanca ve haner zerine konuyor ve u yemin tekrar ettiriliyordu: Cemiyetin esrarn ve mensubininden bittesadf rendiklerinden hi birinin ismini en edit ikencelere duar olsa da f etmeyeceime ve Devleti Osmaniyenin (Kanunu Esasi) ahkam dairesinde hakk hakimiyeti ekber evlada intikl etmek zere l-i Osman uhdesinde kalmas ve umum efrad Osmaniyenin bil tefriki cins ve mezhep naili saadet ve hrriyet olmas iin l nihayetlmr alacana ve duar felket olan efrad Cemiyete ve ailelerine muavenet eyleyeceine ve Cemiyetin mukarreratn tamamiyle ifa edeceine ve ayed ihaneti tebeyyn ederse cezay idama raz olduuna dair din, vicdan ve namusuna ve Cenab hakkn ismi azametine... Bu bitince lolandrlan odada adayn gzleri alyor ve omuzlarndan ayaklarna kadar krmz bir kumaa brnm, yzleri, yalnz gz yerleri ak olan siyah maskeli and iirme kurulunu gryor ve Heybete uruyordu. Bundan sonra artk Cemiyete girdii, Kardelerinden her trl yardm grecei, bir ihanette bulunursa Bizzarure ldrlecei. Cemiyet numarasnn ve Cemiyet emirlerinin rehberi aracl ile bildirilecei anlatlyor ve gzleri balanarak ilk gzlerinin baland yerde yeniden alyordu, Osmanl Hrriyet Cemiyetinin istibdat ortam iinde almalarn hayli kolaylatrd anlalan bir rgt de Mason localar olmutur. Cemiyetin birok yeleri Mason olduu gibi, localar yeni ye kazanmak iin elverili bir ortam salyordu. Zira Masonluun dinler aras hogry dahi ieren liberal ideolojisi, zaten zgrlklk iin elverili bir balang oluyor, Masonlua kabul konusunda ince elenip sk dokunmas ise Masonlara gvenmeyi kolaylatryordu. Bunun da tesinde, Masonluktaki gizlilik, rgt kurmak isteyenler iin koruyucu oluyordu. Daha nce zaten Masonlarn baz dzenlerine hedef olmu olan Abdlhamit ynetiminin

localardan hi holanmad tahmin edilebilir. Ne var ki, localar, Avrupa Masonluunun uzantlar olarak kapitlasyon dzeninden, yani yabanc devlet himayesinden yararlanyordu. rnein Macedonia Risorta ve Labor et Lux localar talyand. Bu localarn, zgrlk akma Avrupal Masonlar arasndan duyguda salamak gibi bir yarar da oluyordu. Sonu olarak denebilir ki, Masonluun T zerinde baz etkileri olmusa da, TMasonluk ilikisinde balca gd, Masonluun istibdat ortamnda zgrlklere gvenli bir alma ve rgtlenme ortam salamas olmutur. Yani, daha ok T lilerin Masonluu ara olarak kullanm olmalar sz konusudur. Ramsaur, Bektailikle de benzer bir iliki olabileceinden sz ediyor. Rza Tevfik'e gre Talat Paa, eyhlislm Musa Kzm Efendi, kendisi gibi hem Mason, hem Bektai imiler. Cemiyet, 2. ve 3. Ordularn iinde hzla yayld. Manastr, Bursal Tahir, Bnb. Sleyman Askeri, Bnb. Vehip, Temen Atf gibilerinin nderliinde nemli bir merkez oldu. Ayrca Resne (Kolaas Niyazi), Ohri (Kolaas Eyp Sabri), skp (Yrb. Galip), Gevgili (mer Fevzi Mardin), Edirne (smet nn, Kazm Karabekir, Seyfi Paa, Hseyin Kadri), Drama gibi yerlerde de rgtlenmeye gidildi. Fakat Saray olup bitenleri hissetmee balam olmalyd ki. Mart 1907'de, Talat Bey, mer Naci ve Hsrev Sami'yi bularak, onlarn tutuklanmas iin telgrafla gizli emirler verilmi olduunu bildirdi. Bunun zerine bunlar, yurt dna. Paris'e katlar. Gitmeden nce, kendilerine Ahmet Rza ya da Sabahattin Bey gruplarndan biriyle birlemek zere bunlar inceleme grevi verildi. Tahmin edilecei zere Terakki ve ttihat Cemiyetinin programn Osmanl Hrriyet Cemiyetinin amalarna daha uygun bularak, ura-y mmet'te yazlar yazmaa baladlar. Uzun tartmalardan sonra Terakki ve ttihat ile Osmanl Hrriyet Cemiyetinin birletirilmesi konusunda anlamaya varld. A. Rza'y en ok rahatsz eden ey uzun sredir reddetmi olduu, fakat Hrriyetilerin esas ald ihtilalcilii benimsemekti. Fakat sonunda ihtilal ilkesini de kabul etti bu yola gitmenin gereki olduu ve o denli tehlikeli olmad sonucuna varm olmalyd. Bu arada birleen rgtlerin Terakki ve ttihat adn benimsemeleri de bu adn gelenei dolaysyla kabul edildi. Bundan sonra Rahmi Beyin daveti zerine Selnikli Dr. Nzm Selnik'e arld. Hoca Mehmet Efendi ad ve kl ile Atina zerinden gizlice Selnik'e gelen Dr. Nzm, burada da Terakki ve ttihat adn kabul ettirdi. Bu btn Osmanl Hrriyet Cemiyeti yeleri arasnda yaplan bir plebisitle yelerce de onayland. 27 Eyll 1907 gn dzenlenen bir belgeyle iki rgt resmen birletiler. Bu birleme aslnda konfederatif bir nitelik tayordu. Paris'te harici, Selanik'te dahili olmak zere. Cemiyetin iki Merkez-i Umumisi, iki nizamnamesi, iki maliyesi olacak, iki Merkez-i

Umum yalnz ikna ile birbirlerinin davranlarn deitirebileceklerdi. Yukarda grdmz zere, 1906 Terakki ve ttihat Nizamnamesi zaten federatif bir yapda olduu iin bu, zorluk yaratmyordu. Yalnz, bata r-y mmet gazetesi olmak zere, Paris'teki Trke yaynlara dahili Merkez- Umuminin yardm ve katlmas ngrld gibi, bu Merkez-i Umumnin nerilerinin de dikkate alnmasnn zorunlu olduu ve dolaysyla bu konuda sorumlulua da katlaca esas kabul edildi. Elimizde, 1908'de baslm, Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Tekilt Dahiliye .izamnamesi vardr. Bu nizamname gizli ve kanun d bir cemiyetin nizamnamesidir. Bata be yeli bir Merkez-i Umumi, sonra st-ast srasyla Vilyet, Liva, Kaza, Nahiye, Ky Merkez Heyetleri ve bunlar yneten er kiilik idare heyetleri vardr (md. 3-24). Ayrca idare heyetlerince atanan heyet-i tahlifiyeler vardr ki, grevleri yeni giren yelere and itirmektir. (md. 25-29). yeler 3-5 yeli uabat- esasiye'ler meydana getirirler (md. 43-47). Bunlar T'nin hcreleridir. Kanun d bir cemiyetin kongre ya da genel kurul toplantlar yapmas pek zor olacandan, Merkez-i Umum ve idare heyetleri bir alt basamaktaki merkez heyetlerinin gsterecekleri adaylar arasndan grev sresi bitmi olan stteki idare heyetleri (ya da Merkez-i Umum) tarafndan seilirler (md. 12). Cemiyetin amac; vatan, iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak ve milleti iinde bulunduu zulm ve esaretten karp insanla lyk bir biimde yaatmaktr. Bu amalara varmann yolu ise 1293 Kanun-u Esasi'sinin temami-i tatbiki ve devam meriyeti olduundan, bu, cemiyetin esas amac olmaktadr. Ayrca birinci ve ikinci amaca varmann bil fark cins ve mezhep btn Osmanllarn kutsal grevi ve ak menfaatlerinin gerei olduu da hatrlatlmaktadr (md. 1). Ayrca Cemiyet'in fedai yelerden meydana gelen fedai ubeleri vardr. yeler Cemiyet'in kutsal amac urunda hayatlarn feda etmee mecbur olmakla birlikte, icraat- hususiye ve Cemiyet'in zabta grevlerinde fedailik iin, yeler tamamen gnll olarak adlarn idare heyetine bildirirler. Fedailik idare heyetlerinin deneti altnda yaplaca gibi, bunlarn gsterdikleri sre iinde yerine getirilecektir. Kusurlu olarak grevini yapmayan ya da eksik yapanlar yirmi drt saat iinde cezalandrlacaklardr. Grlyor ki gnll bir grev olan fedailik, bir kere fedailii gerektiren dev kabul edildikten (bu da gnllyd) sonra zorunlu bir i olmaktadr. Ayrca fedailer yaplacak iler konusunda tekliflerde bulunabilmekle birlikte, merkez heyetlerinin bilgisi dnda, kendi bamsz teebbsleriyle i gremezler (md. 52). Bu madde karsnda Hrriyetin ilnndan sonra genellikle T'ye mal edilen suikastlerin -bunlarn T

tarafndan yapldklar kabul edilirse- nasl yapld meraka deer. Zira buna gre T'lilerin yapaca her suikastten T yetkililerinin haberli olmalar gerekiyordu. Madde 55'e gre de fedailerin yardma ihtiyac olan ailelerinin geimi salanacak ve haklarnda, hal tercmesi ile yaptklarn anlatan kitaplar yazlacak ve arada srada kutsal mezarlarna gidilerek anma trenleri yaplacak nutuklar irad olunacaktr. T gibi ihtillci bir kuruluta fedailere bu derecede nem verilmesi doal grlmelidir. T'nin Cemiyet'in karlarn korumak ve i disiplini salam tutmak istediinin bir belirtisi de anlalan 1908 nizamnamesi ile hazrlanan Usul Muhakemat ve Mcazat Fasldr. (TSP 135-7). Bu fasln birinci maddesine gre 1) yurdu ya da Cemiyet'i tehlikeye sokanlar 2) hareketleri Cemiyet'in almalarn kstlayanlar. 3) Cemiyet amacna zarar verecek davranlarda bulunanlar cezalandrlr. Muhakemeyi merkez heyetleri yaparlar. Sular eittir: kabahat, cnha, cinayet. lk iki suun ancak T yelerinin hafif disiplinsizliklerini kapsad anlalyor. Cezalar, tevbih, tekdir ve para cezasdr. Cinayet sularnn cezas idamdr. Bu ceza T yelerinin ihanet derecesine varan davranlarna verilir. Ayrca Cemiyet yesi olmayp her ne kast ve niyetle olursa olsun Cemiyet'in kutsal, yurtsever hedeflerine varmay engelliyenler de bu cezaya arptrlrlar. Acele durumlar bir yana, bu cezann Merkez-i Umumice onaylanmas gerekir. Burada dikkati eken en nemli nokta, Cemiyet'in yurt karlarna hizmet etmek, onlar korumak iin gerekirse adam ldrmee hazr bulunduudur. Tabii, hemen akla gelen soru, smail Mahir Paa ve Hasan Fehmi Bey'in ldrlmeleri srasnda 1908 nizamnamesinin fedailikle ilgili maddeleriyle Usul Muhakemat ve Ceza Faslnn yrrlkte bulunup bulunmaddr. Zira, byle bir durum varsa ve suikastler de T'lilerin ii kabul edilirse, bunlardan Merkez-i Umumi haberliydi demektir. Soru 25: 1907 kinci Jn Trk Kongresi zerine neler biliyoruz? Baz kaynaklara gre eitli Ermeni rgtleri 1906 ylnda birletikten sonra, 1907 ylnda Cenevre'deki Tanaksutyon Cemiyeti, Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet ile Terakki ve ttihat Cemiyetlerine ortak bir kongre toplamak nerisinde bulundu (Kuran TJT 234. Ramsaur 125). Bununla birlikte giriimin T'den geldiini ne sren bir T mektubu da dikkati ekmektedir (Bayur-1.1.388-9). 31/8/1907'de yaplan bir andlama ile Rusya ve ngiltere'nin ran, Afganistan, Tibet gibi uyumazlk konularn zdkleri hatrlanrsa. Kongre nerisinin T'den gelmi olabilmesi muhtemeldir. Zira bu Rusya'ya kar Osmanl Devletinin 'geleneksel' koruyuculuunu yapm olan ngiltere'nin siyasetinde kesin bir dn yapmas gibi yorumlanabilirdi ki, bir anlamda Osmanl Devletinin dalmasnn iaretiydi. Bu durum. T'yi telaa drm ve onda Almanc

siyaset yznden Osmanl -ngiliz dostluunun balca engeli olarak gzken Abdlhamit'in tahttan indirilmesini hzlandrmak arzusunu uyandrm olabilir. Ayrca Avusturya - Macaristan ile Rusya'nn 15 Eyll 1907'de ardndan ngiltere'nin 18 Aralkta Avrupa'nn Makedonya'daki mdahalesini genileten tasarlar ortaya atm olduklarn, da hatrlamak gerekir. Kongre in Paris'te Sabahattin'in yerinde bir hazrlk komitesi topland. Sabahattinciler Dr. Nihat Reat (Belger), Fazl Beyler; Terakki ve ttihad' Dr. Bahaettin akir ve Hsrev Sami Beyler; Ermenileri Malumyan ile baka birisi temsil ediyorlard. Hayli ekimeli olduu anlalan bu toplantlardan sonra, 27 Aralk 1807 gn Kongre A. Rza, Sabahattin ve K. Malumyan'n ortak bakanl altnda ald. A. Rza'nn hilafet ve saltanat haklarnn sakl tutulaca yolunda bir karar alnmasn istemesi, baz tartmalara yol amsa da, bu engel de Ermenilerin uzlac bir tavr taknmalaryla almtr. rnein, kurulacak Meclisin bir kurucu meclis olmas dncesinde olduklar halde, T'nin ortal fazla 'dalgalandrmamak' gerekesiyle buna kar kmas zerine, bu konuda srar etmemiler, Osmanl Devletinin mlk ve siyas bamszln kabul etmiler, ayrca asker vermemek, genel (hedefsiz) tedhiilik yntemlerinden vazgemilerdir (Bayur I, 1,391-5). htimal, Rumeli'deki rgtlenme konusunda baz bilgilerin Ermeniler ve Sabahattncilere ulam olmas bu tavrn nedeni olmutur. T'nin Paris, Merkezi Umumisi, Kongre hazrlnn bir paras; olmak zere Kongreye kabul ettirmek istedii esaslar nceden saptamt. Merutiyeti geri getirmek gibi beklenebilecek ilkeler dnda ilgin saylabilecek noktalar yleydi: 1) Saltanatta veraset usulnn (bu babadan byk oula deil, sllenin en yals esasyd) hibir biimde deitirilmemesi, 2) Osmanl lkesi iinde rgt olmayan komitelerin Kongreye alnmamas, 3) Yabanc mdahalesinin kat'iyyen reddedildiinin ortak bir notayla bildirilmesi ve bunun basna da aklanmas, 4) lkeyi ate ve dehete sokarak yabanc mdahaleyi davet edecek olan tedhiiliin kesinlikle reddedilmesi, 5) Eylem alanlarnn snrlandrlmas ve rnein Erzurum gibi bir yerde T'nin muvafakati olmakszn genel ihtilal harektna Ermenilerin katlmamas. Bu noktalar incelendiinde, d mdahale korkusu ve Trk olmayan rgtlere kar duyulan hayli derin gvensizlik belli olmaktadr. 29 Aralk gn almalarn tamamlayan Kongre, uzun bir bildirge karmt. Bildirgeyi imzalayan rgtler, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti, Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet-i Merutiyet Cemiyeti, Ahd- Osmani Cemiyeti (Msr), Londra'da Trke ve Arapa kan Hilafet'in yaz kurulu, Tanaksutyon, Msr Cemiyeti srailiyesi, baz

Ermeni yaynlarnn yneticileri idi. zellikte Bulgar Arnavut ve Rum rgtlerinden Kongreye bir katlma olmam olmas dikkati ekiyor oysa rnein Rumlar arlmt. Kongre bildirgesi, Osmanl Devletini oluturan milletlerin birlik olmay baardklarn ve abalarn birletirerek amaca ulancaya dein ihtilal yolunda srar edeceklerini duyuruyordu. Ama, Abdlhamit'i tahttan inmee zorlamak, dare-i hazirann esasndan deitirilmesi, parlamenter dzenin kurulmasyd. Bu arada Abdlhamit ynetimi en ar biimde sulandrlyordu. Yalnz Hristiyanlara deil. Mslmanlara da Krm'a dek giden kanl bir stibdat yaatldndan, Ermeni ve henz devam eden Arabistan krmndan sz ediliyor, Padiahn Byk kt, Krmz Sultan nvanlarn kazand hatrlatlyordu. Ayrca, eitime engel olunduu, okullarn kapatld, retmenlerin hapse atld, ak kalan okullarda ise amansz bir sansrn eitimi hie indirgedii, basnn tamamen esaret altnda olduu; a ve sefil halktan toplanan haksz vergilerin bayndrlk alannda harcanacak yerde istibdad ayakta tutmak iin kullanld; gidi geliin yasaklanmas ile kimseye pasaport verilmemesi yznden ticaret yaplamad; vergiler, tefecilik, asayisizlik, yol yokluu, kylden tohumunun bile zorla alnmas yznden tarmn mahvedildii; btn bunlardan tr muhaceret, ktlk ve krma yol ald anlatlyordu. D siyasette Abdlhamit'in zel bir siyaset (Alman siyaseti olacak) izleyerek. Devleti itibardan drd, zgrlksever devletlerin (Fransa ve ngiltere olacak) rabet ve muhabbetini nefrete dntrd syleniyordu. Bu son devletler slahat vaatlerine karlk, Paris ve Berlin antlamalarnda Osmanl Devletini klliyen paylalmaktan korumularken, slahat uygulamaktan inatla kanmt Abdlhamit. Oysa bu yaplsayd, memleket yeni bir hayat kazanr, imdi bereket iinde bulunurdu. Onun yerine uluslar hakl olarak isyan ediyor, bu da d mdahaleye yol ayordu. Bildirge, aratrma ve almadan alkonan ulema ve hkemaya; haksz vergilerle ezilen, topraktan bile yoksun kyl, iftilere; gvenlik ve zgrlk olmad iin iini yrtemeyen tacirlere; sefalet iinde tutulup vatanda zerine yrmee zorlanan askerlere; bask altndaki btn milletlere hitab ediyordu. ilerin, mlki memurlarn, iletme sahiplerinin listeye girmedii dikkati ekiyor. Kentlerde hatr saylr niceliklerine ve uyanklklarna ramen iilere hitab edememesi Jn Trk Kongresini oluturan delegelerin dnya grs konusunda baz ipular vermektedir. Ki, Tanaksutyon Ermenilerin sosyalist koludur. Buna ramen gsterilen bu nemli ihmalde, dier delegelerin burjuva ideolojisinin ve bir de Avrupa'nn egemen glerine mmkn olduu denli sevimli grnmek abasnn payn grebiliriz, iletme sahiplerinin anlmamas, Osmanl Devletinde bunlardan Osmanl uyruklu olanlarnn azlna balanabilir.

Bildirgede dikkati eken bir nokta, Trk ve Ermenilere ait eitli frkalarn yeni faaliyetlerinin salad semerelerden sz edilmesiydi. Bu, Abdlhamit ynetimini uyarabilecek -ama herhalde ama bu olmayp, yldrmakt- bir aklamayd. Hedefe varmak iin kullanlacak yntemler de saptand. Bunlar, silahl direnme; siyasal ve iktisadi grev, memur grevi; vergi vermeme; ordu iinde propaganda; genel ayaklanma; gelimelere gre baka yntemler idi. Kongre, ayrca, ran Mebusan Meclisine ve hapishane ya da srgnde bulunan zgrlklere sevgilerini gnderdi. Ulusal etelere ise birbirleriyle ya da halka kar mcadele edecek yerde, silahlarn Abdlhamit hkmetine evirmeleri ars yapld. Bir dahaki Kongrenin 1908 sonlarna doru toplanmas kararlatrlmakla birlikte, delegelerin kulaklar kirite olacak ki, mecburiyet zuhurunda bu tarihin deitirilebilecei kabul edildi. Kongrelerin arasnda, dahil rgtleri bulunan frkalar arasnda egdm salamak zere bunlarn temsilcilerinden oluan, gizli, tz bulunan Muhtelit Daimi Komite kuruldu. Komitenin ileri son derece gizli tutulacak, srlar aklayan ya da baka biimde amaca aykr davranan hainler, Muhtelit craat Komitesince cezalandrlacaklard. Bundan baka, Trke, Arapa, Krte, Arnavuta, Ermenice, Bulgarca, Rumca risaleler bastrlacak ve datlacak, zellikle kyller, memurlar, asker ve subaylar, ulema, yksek snftan olanlara, kadnlara hitaben uyar yazlar yazlacakt. Burdaki listeye memurlarn alnm olduu, fakat iilerin yine ihmal edildii, tccarlar yerine yksek snf gibi daha kapsayc bir ifade kullanld, bu arada tacir szcnn belki kapsayabilecei, fakat bu ikinci deyie giremeyecek olan esnafn akta kald dikkati ekiyor. O srada Osmanl Devletinde kadnlara seslenmek ihtiyacnn duyulmu olmas ise hayli ada ve belki lks bir tavrdr. 1907 Kongresinde 1902 Kongresini baarsz klan d mdahalenin davet edilip edilmemesi konusu ortaya atlmad. Bu, Ermenilere Sabahattincilerin T ile anlamak kararnda olduklarnn bir gstergesi saylabilir. in garibi, grdmz gibi, baz ynleriyle gizli kalmas daha doru olmas gereken Kongre kararlarn Ermeniler 5 Ocak 1908'de Pro- Armenia dergisinde yaymladlar. Bununla da kalmayp, kendi yntemlerinin benimsenmesinden tr vndler. Ancak Osmanl Hrriyet Cemiyetinin sraryle zorlukla ihtilalci yola girmi olan A. Rza, Ermenilerin tedhii izgisine getirilmi gibi gsterilmesine kar tepkide bulundu Meveret stunlarnda. Onlar, Kongre kararlarn yaymladklar ve Trklerin tedhiilii benimsediklerini ileri srdkleri iin eletirdi. A.Rza'nn, hakl olarak, ihtilalciliin tedhiilii mutlaka iermedii grnde olduu ve Ermeni tedhiilerin yntemlerini tasvip etmedii anlalyordu. Belki de

biraz bu tartmann etkisiyle. Kongrenin kurmu olmas gerektii Muhtelit Daim Komitenin nemli bir faaliyetini bilmiyoruz. Zaten T ile Ermenilerin uyumasnn pek iten olmadna dair iaretler vardr (Bayur I.1,391.401). Gerekte T'nin ilk kez 1907 Kongresinde ak seik ortaya koyduu ihtilalcilii, mnhasran ordu ihtilali hatta ordu darbesi esasna dayanmaktayd. T'nin bunun dnda bir ihtilal modeline yanamamas, uzun srebilecek bir karkln d mdahaleyle birlikte (zellikle Rusya'dan) ya da bu olmadan da lkenin dalmasna yol aabilecei korkusundand. Onun iin T, ok zaman aka Abdlhamit'in lmesini gzleyen bir 'bekleme' rgt kimliine brnmt (Bayur I,1, 266-7). Belki de A. Rza'nn sk sk ne srd, Kanun-u Esasinin mucizeli bir zm olmad, iin esasnn eitim seferberliinden geen bir toplum kalknmas olduu dncesi de yukarda anlan nedenlerle ihtilali tahrik etmekten korkan bir insann zrt tesellisi mahiyetindeydi nk kendisi de bilmekteydi ki, Abdlhamit mutlakiyeti srdke zledii eitim atlm da hi yaplmayacakt. Soru 26: Makedonya sorununun Hrriyetin ilan arifesinde ald durum neydi? Grdmz gibi, 1902'de kanl bir biimde patlayan Makedonya sorunu, 1905 ylna dein -bu konuda deta birbirleriyle yaran- Avrupa siyasal evrelerinin dikkatini ekmee, Avrupa donanmalarnn Osmanl kylarnda gvde gsterilerine konu olmaa devam etti. htimal Rusya'daki karkln da etkisiyle, 1906 yl sakin getiyse de, 1907 ylnda Makedonya ii yeniden kurcalanmaya baland. Rusya, belki de eskisi gibi gl olduunu gstermek istedii iin, Avusturya ile el ele vererek stanbul'daki elileri aracyle Makedonya iin bir adliye slahat tasars hazrlad (15 Eyll 1907). Buna gre her vilayette biri Mslman, br Hristiyan, ikier adliye mfettii olacak, adliye memurlarnn says arttrlacak, harp divanlar da adliyenin denetlemesi altnda olacakt. Byle bir tasarnn gelmekte olduunu stanbul hkmeti hissetmi olmalyd ki, ksa bir sre nce Mrzsteg anlamas uyarnca adli slahat yapldn ve henz uygulanmaya konulmayan yerlerde bunu uygulatmak iin harekete geildiini, adli slahata gerek bulunmadn bildirdi. Fakat Osmanl ynetiminin kar karya bulunduu iflasn bir gstergesiydi ki genellikle Osmanl istekleri karsnda elverili tavrlar almak isteyen Almanya dahi, bunu, Konya sulama tasars ve Badat demiryolu gibi konularda karlamakta olduu zorluklardan yaknmak iin vesile yapyordu. te yandan ngiltere de 18 Aralk 1907'de bir genelge hazrlad ve Byk Devletlere, Makedonya ilerinin bozukluunu ne srerek burada yabanc

subaylarn fiilen jandarma komutanl yapmasn, Jandarma saysnn arttrlmasn, seyyar bir jandarma birliinin kurulmasn ve blgedeki Osmanl askerinin azaltlmasn nerdi. Bu neriden balca amacn (Almanlarn nazlanrken yaptklar gibi), bata petrol olmak zere, Babliden istenen imtiyazlar iin bask yapmak olduu anlalyor. Avusturya tutumunun da bu ynden gdlendiini biliyoruz (Bayur I, 1. 217-8, 231-2; Kuran T JT 248). 1908 ylnda ngiltere, Makedonya iini daha faal bir biimde kovuturmaya balad. 29 Ocak 1908'de ngiliz Kralnn Parlamento sylevinde Makedonya'da slahat iinin yeniden ele alnmas gerektii belirtildi. Nitekim, bu devletin 3 Mart 1908 genelgesinde, vilayet iin Mslman ya da Hristiyan tek bir vali, bunun sresinin belirlenmesi ve ancak Byk Devletlerin rzasyle sresinden nce azledilebilmesi, maann bunlarn kefaleti altnda olmas, Trk askerinin azaltlmas neriliyordu. Ruslar, buna karlk, genel vali yerine Mfetti-i Umuminin ibanda kalmasn nerdiler (26 Mart). ngilizler, Mfett-i Umumnin stanbul'a sormadan bteyi onaylayabilmesi, atama ve azil yetkisine sahip olmas artyle bunu kabul ettiler (4 Nisan). br devletler de Rus nerisini benimsediler. Bylece vilyetin zerklik ynnde nemli bir adm daha att grlyordu. Bunun, Makedonya'y Osmanl tutmak iin didinen, abalarn boa gittiini grdkleri oranda T rgtne sarlan gen mektepli subaylar ok etkiledii ortadayd. Bayur, Makedonya'da ounluk Mslman olduuna gre, zerklikten Trklere bir zarar gelmeyeceini, nk bunun Makedonya'nn bllmesini nleyeceini sylyor (I, 1, 413). Blnmesini nleyecei doru olmakla birlikte, Trklerin, burann Osmanl Devletinden kopmayp Osmanl kalmasn tercih etmeleri doal ve doru bir tutumdu. zerklik ya da bamszlk, ancak blgenin paralanarak bakalarnca ilhak edilmesi ihtimali karsnda ehven-i er olabilirdi. Mslmanlarn, iktisadi gszlkleri, iyi bir eitim sistemine sahip olmamalar, ulusuluk ideolojisinin yaylmam olmas. Mslmanlarn hatr saylr bir blmnn Arnavut oluu. Byk Devletlerin ve Balkan devletlerinin tadklar ve Mslman ounluu ounluk saymamak eilimindeki hal zihniyeti gibi nedenlerle zerklik ya da bamszlk durumunda ounluklarn etkili bir biimde duyuramamalar ihtimali de ok yksekti. Bundan sonraki soruda da greceimiz gibi, ngilizlerin Makedonya giriimi Hrriyetin ilan devriminin yakn nedeni olacakt. Soru 27: Ordu iinde ne gibi honutsuzluklar vard? Ordu derken, herkesten nce Hrriyetin ilan ihtillini yapm olan mektepli subaylar kastedilmektedir. Bunlarn birok ikyetleri vard. Bata alayl subaylarn karsndaki durumlar geliyordu. stanbul'daki

Hassa Ordusuna, yani 1. Orduya alayl subaylarn atanmas tercih ediliyordu, zira, daha nce anlatld zere, bunlar daha sdk, daha kapkulu zihniyetti idiler. Hassa Ordusu ise her eyden nce Abdlhamit'in gvenlii demek olduundan, terfi ve nianlarda her zaman bu Ordu nce dnlyor, dier ordular ihmal ediliyordu. Ayrca, grld gibi, iki ayda bir maa verilmesi gibi bir durum da phesiz kzgnlk yaratan bir etkendi (Bayur I, 1 434-6). Kzgnlk yaratan baka bir ey, Abdlhamit'in korkular yznden ordunun gerek mermilerle eitim yapmamasyd. Yine bu korkular yznden, donanma (Abdlhamit, bu donanmann Abdlazizi tahttan indirmek iin Dolmabahe Sarayn denizden kuatmakta kullanlm olduunu gz nnde bulunduruyordu), Hali'te bekletiliyor hatta rtlyordu. Sylentiye gre gemilerde sebze yetitiriliyor, donanmaya yeni alnan baz gemilerin de hareket etmemesi iin baz nemli paralar sklp alnyordu (Ramsaur 116). Yunan harbinde donanmann Hali'ten kmas ve hele yolda kalmadan anakkale'ye ulamas bile byk mesele olmutu. Rumeli'ye zg ikyetler de vard. Gzel giyimli, k Avrupa Jandarma subaylarnn yannda Osmanl subaylar fakirliklerini, pejmrdeliklerini daha ok hissediyorlard. Yabanc jandarma subaylarnn denetimindeki Osmanl Jandarma subaylar zel muamele grdkleri halde, asayii korumakta etkili olamyorlar, yine bizim ordu subaylarna kalyordu. Soru 28: Hrriyetin lan nasl oldu? Hrriyetin ilnnn yakn nedeni. ngiltere'nin 3 Mart 1908 genelgesiyle Makedonya konusunda yapt giriim oldu. ( ngiliz Elilii Batercman Fitzmaurice gre, hzlandrc etkenler olmasaym. htilalin, Abdlhamit'in tahta k yldnm olan 1 Eyllde yaplmas planlanmm. Bayar 907.) Bu, T'yi harekete geiren bir uyarm oldu. Tabi, hemen eklemek gerekir ki, bu arada T'nin Rumeli'deki rgt de iyice yaylm, harekete gemek iin gerekli olan gelimeyi btnlemiti. Makedonya iinin yeniden ele alnmas devrimin yakn nedeni olmakla birlikte, temel neden daha geneldi. 1897 Osmanl - Yunan savandaki zafer, Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorusuna Abdlhamit iktidarnn cevap verebilecei izlenimini uyandrm, fakat bu izlenim ksa zamanda silinmiti. Ayam kadrolar, Osmanl Devletinin dalma srecinin bu sefer hangi lke parasn kapp gtreceini byk bir karamsarlk iinde bekliyorlard. Israrl iaretler bu lke parasnn Avrupa'nn Makedonya diye adlandrd Vilayet olacan gstermekteydi. Bu temel neden dnda mektepli memur ve subaylarn iktisad, toplumsal, siyasal durumlarndan tr ikyetlerini ve bir de Rus - Japon savann btn alanlarda dourduu sonularn psikolojik ortamdaki etkilerini de kolaylatrc etkenler olarak eklemek gerekir.

ngiltere'nin 3 Mart 1908 genelgesi ksa zamanda Paris'teki T merkezinde duyuldu ve bu merkezin Selanik'teki i merkeze yazd 16 Mart 1908 yazsna konu oldu. Bunda, ngiliz tasarsnn uygulanmas halinde, Makedonya'nn bamsz olacan, bunun zerine Arnavutluk'un haliyle elden gidecei (Dou Pakistan gibi?) ve snr stanbul kaplarna dayanm olacandan, bakentin Asya'ya tanmas gerekeceini, bunun ise Osmanl Devletini Avrupa devletlerinin arasndan kararak onu ikinci ve hatt nc derecede bir Asya devleti haline, bir eit ran durumuna sokaca savunuluyordu (Bayur I, 1, 414). Bu durumun, Anadolu'da demiryollarnn Rumeli'ye gre az gelimi olmasnn asker ynak kabiliyetine etkisi dolaysyle. Devletin asker gcn de azaltacana iaret olunuyordu. Rumeli iin savan gze alnd belli edilirse. Avrupa geriliyecekti, fakat Abdlhamit ynetiminden byle bir tutum beklenemezdi. Bu durum karsnda Paris merkezi u tedbirleri neriyordu: 1) Telgrafhanelerin Mslmanlarca igaliyle, hkmete, Avrupa'nn Makedonya konusundaki tasavvurlarnn kabul edilmeyeceinin bildirilmesi; 2) Byk Devletler konsolosluklarna kalabalk heyetler halinde gidilip ayn hususun belirtilmesi; 3) Hristiyanlar kadar Mslmanlarn da kt ynetimden ikyeti olduklarnn aklanmas; 4) Bildirgeler yaymlanarak, eitli unsurlarn, amalar bamszlk deil de slahat ve adalet ise, ekyalktan vazgeerek ounlukla birlikte yasalarn uygulanmasn istemee arlmas; 5) Avrupa kamuoyunda Osmanl makamlarnn etecilik karsnda aresiz kald ileri srldne gre, T yesi subaylardan, genelge yoluyle, Rum, Bulgar, Srp etelerinin yok edilmesi konusunda aba gstermelerinin istenmesi. Paris merkezinin nerilerinin bir etkisi olduunu dnmek mmkndr, zira bunlardan ilk drdnn u ya da bu biimde uygulandn biliyoruz. Beinci tedbirin uygulanp uygulanmadn bilmiyoruz. Fakat Abdlhamit ynetimine kar kesin mcadele baladnda -Niyazi Bey rneinde grdmz gibi- artk Hristiyan etelerine kar mcadeleye son verilerek, bunlarn etecilikten vazgeerek merutiyet urunda birlikte mcadeleye arldklarn biliyoruz. Ne yazk ki, Paris merkezinin elde bulunan yazma defterleri 28 Mart 1908 gnne dein gelmekte, bundan sonraki yazma defteri ya da defterleri bulunmad iin, olan bitenleri daha ok olaylardan izlemek zorunluu vardr. Son olarak, 26 Mart 1908 gnl bir yaz zerinde biraz durulabilir. Bunda, Makedonya sorununun Fransz Parlamentosunda ele alnmas dolaysyle, A. Rza'nn bir Fransz milletvekili nezdinde yapmakta olduu bir kulisten sz ediliyor, ihtilal ilerinde kylden ok iilerden yararlanlabilecei, ttn fabrikalarna gelen mevsimlik iiler, zellikle okur-yazar olan Rodop'lu iiler zerinde almak gerektii, Arnavut eraf aracyle, askere alnacak Arnavutlar

arasna Sarayda ajanlk yapacak fedailer sokulabilecei anlatlyordu. Bu noktada Bayur'un (I, 1, 430-4) zerinde durduu bir noktaya nemle iaret etmek gerekir. Abdlhamit istibdadnn Bizansvari ynetim biimi, T gibi ok gizli ve ordu iinde geni bir yaygnlk kazanm bir rgtle etkili bir mcadeleye elverili deildi. yle ki, zellikle asker Paalarn birleerek kendisini devirmeleri tehlikesine kar srekli olarak onlar arasnda kskanlk ve rekabetleri krklemesi gerekiyordu. Onlar da, Efendilerine gven telkin edebilmek iin, byle kskanlk konular yaratmak ya da varmasna davranmak zorundaydlar. Bu, kapkullar arasnda Dou mutlakyetinin istedii dayanmaszlk ve rekabetin, belki hayli ar biimiyle, 19. yzyl sonlarnda ve 20. yzyl balarnda yaatlmas demekti. Birbirleriyle uraan, birbirlerini Efendilerinin gznden drmek iin abalayan, jurnal eden, hi deilse bir blmnn yeterlikleri pheli alayl Paalarn, birbirlerini elmeleyecekleri, rnein bir T'ye kar mcadeleyi etkili bir biimde srdremeyecekleri ortadadr. Nitekim 1907 sonu ve 1908'in ilk yarsnda Selanik'te 3. Ordu kumandan vekili olarak Ferik Esat Paa, ona bal Selanik ve Manastr blgelerinde kendisiyle ayn rtbede birer komutan, skp ve Seres'te ise kendisinin iki rtbe st, yani mir olan Tatar Osman Fevzi ve brahim Paalar bulunuyordu. Bal bana bu durum dahi disiplinsizlik yaratacak bir nitelikteydi. stelik bu Paalar, zaman zaman birbirleriyle uram, birbirleri aleyhine Jurnaller, raporlar yaza bilmilerdir. Bu konuda daha ncesine ait baka bir rnek, Serhafiye Ahmet Celalettin Paa ile Paris Elisi Mnir Bey arasndaki ilikilerdir (Kuran T JT, 4557). T'nin varln resmen duyurmas, 1908'in Mays ay iinde oldu. T Manastrda Rusya dndaki Byk Devlet konsolosluklarna bir layiha sundu. Bunda, ngiliz Dileri Bakan Sir Edward Grey'in Makedonya bunalmnn zm iin oraya bamsz bir valinin atanmasn, Rus hkmetinin ise uluslararas nitelikte bir Genel Mfettilik istedii belirtiliyordu. Mslman ve Hristiyan btn Osmanllar yabanc mdahalesine karydlar. 2000 yldr Makedonya diye bir devlet olmamt. Eski devletleri diriltmek gerekiyorsa Lehistan ne gne duruyordu? Dertli olan yalnz Makedonya deil, istibdat basks altnda bulunan btn lke ve btn Osmanl uluslaryd. Makedonya dahil, btn lke mutlu klnmak isteniyorsa, yksek rtbe ve makam sahiplerini bir yana iterek, kurulmu olan T'nin hrriyet mcadelesine yardm edilmeliydi. Makedonya'daki Mslmanlara gelince, bunlar ounluktayd ve birok tahriklere ramen br uluslara kar sabrl bir sayg gstermekteydiler. Ama bu sabrn da snrlan olmas doald. Bundan sonra Makedonya bunalmnda Rusya'nn Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan'n sorumluluunu belirten, Krm

Sava'ndaki ittifakn hayalleriyle ssl bir blm geliyordu. Avrupa yardm etmek istiyorsa, Osmanl Devletinin ayrlmaz bir paras olan ve urunda lmee hazr bulunulan Makedonya'ya mdahale heveslerinden vazgemeli, istibdat ynetiminin arlklarna son vermek iin stanbul'da ve tedhiilii nlemek zere Sofya, Atina ve Belgrat'ta baskda bulunmalyd. Fakat istibdad perdesini yrtacak olann nce biz olduu belirtiliyordu. Bu layiha, Makedonya konusunda duyulan bir telan ifadesi olduu denli, bir lde T'nin kendisine olan gvenin de bir belirtisi saylabilir. Be devletin konsolosluklarna verilen bir layihann Osmanl makamlarna szmamas pek beklenemezdi. Dikkati eken baka bir nokta, Ruslara kar Krm Savandaki ngiliz- Fransz-talyan- Osmanl ittifakndan dem vurulmasyd. Oysa o gnden ve zellikle 1875'ten bu yana kprlerin altndan ok sular akm, hatta 1894'de Franszlar Ruslarla gizli ittifak yapmlar, 1907'de ise ngilizler Ruslarla uzlamlar ve aralarnda yakn bir dostluk balamt. te yandan bu lkelere rakip olan Almanya Osmanl Devletini uzunca bir sredir baz snrlar iinde destekler durumdayd. Herhalde Abdlhamit, Rumeli'de dzene kar bir eylerin dnmekte olduuna dair srekli haberler almaktayd ama jurnal sistemi uzun sredir yle olur olmaz istihbarat tevik etmekteydi ki, Kurt geliyor diye sk sk baran kk oban misali gerek tehlike kapy almaa balaynca, gerekli tepki ve duyarl grmemi olmas muhtemeldir. Konsolosluklara verilen layiha ile ortaya km olan Cemiyet olan bitene kar daha duyarl olmak zorundayd. Selanik'te Merkez Kumandan olan Yarbay Nzm B., Padiah yaverlerindendi. Daha nce izin almadan stanbul'a gittii ve 2000 kuru maa zammyle dnd, kumar oynad, gazinolardan ve Rejiden para ald, Enver Beyin kz kardeiyle evli olduu halde onu boamak zere bulunduu anlalyor. Bu arada Nzm B. yeniden stanbul'a arlnca Cemiyet harekete gemee karar verdi. Mustafa Necip, smail Canbolat ve Enver'in yardmyle Nzm Beyi vurur. (Bayur'a gre 29 Mays, Ramsaur'a gre 11 Haziran 1908'de: bu tarihlerden birinin Rum, dierinin Milad olmas ihtimali de vardr). Yaralanan Nzm B., stanbul'a gtrlr, Enver de Tikve'e kap gizlenir. Bunun zerine Abdlhamit, gvendii adamlardan kodral- smail Mahir Paa bakanlndaki bir heyeti, 3. Ordunun cephaneliklerini tefti etmek bahanesiyle Selnik'e gnderdi. Kosova taraflarnda da Miralay brahim B. bakanlndaki bir heyet, selam- ahaneyi tebli etmekle grevlendirildi. 3. Ordu Komutan Vekili Esat Paa ve Kurmay Bakan Ali Rza Paa merkeze alndlar. Esat Paann yerine brahim Paa atand. Oysa bu komutan da umulduu gibi kmad ve Hseyin Hilmi Paa ile ibirliine

balad, hatta . Mahir Paann Temmuz banda geri arlmasn salad. Mahir Paa, stanbul'da, H. Hilmi Paay, hatta Sadrazam Avlonyal Ferit Paann damad Ali Paay sadakatsizlikle sulad. Bunun zerine Bursa'ya srld ve Hrriyetin ilanndan az sonra da T tarafndan dzenlenen bir suikastte ldrld. Bu arada. Abdlhamit, 3. Ordudan 2 subay istemiti. Gelenler, Kurmay Ali Rza ve Topu Hasan Rza adnda iki albayd. Bunlarn uzunca bir sre stanbul'da alkonmalar, tutuklandklar sansn uyandrdndan. T bunlarn geri gnderilmesini istedi. Bylece hem T'nin gc hem de gelenlerin o kafada olduklar anlaldysa da, Saray, daha yumuak yollar tercih ederek onlar iade etti. Bundan sonraki nemli adm ve ihtilalin fiilen balamas, 3 Temmuz 1908 gn Resne'de Kolaas Niyazi Beyin 200 kadar asker ve 200 kadar sivilden oluan hayli kalabalk bir eteyle daa kmas oldu. Bu olaydan nceki nemli gelimelerden biri, Rus ar ile ngiliz Kralnn Reval'de 9 Hazirandaki bulumalaryd. T'nin Rumeli'nin yazgs konusundaki telan dorulayan bir olayd bu te yandan, Manastr'da bulunan ve Sarayn hafiyesi olan Alay Mfts, Niyazi ve arkadalarnn ihtilalci almalarn renmi bulunuyordu. Durumun farkna varan Niyazi, T'den izin alarak, daa kmak ve aka mcadele etmek kararn verdi. Gitmeden nce, kladan birok silah ve para ald. Gidenler arasnda Resne Belediye Reisi Hoca Cemal, Maliye Mfettii Tahsin Efendi, Polis Mdr Tahir B. de vard. Niyazi, Yldz'a, Rumeli Mfetti-i Umumiliine ve Manastr Valiliine yazd yazlarla hafiye paalarn dnmesini, Kanun-u Esasinin hemen yrrle konularak Mebusan Meclisinin toplanmasn yumuak saylabilecek bir dille istedi. Artk T'li baka subaylar da ihtilale katlmaya baladlar ve hareket, rgtn mal oldu. 5 Temmuzda Manastr T rgt, kentin sokaklarna merutiyeti bir bildirge yaptrd. Padiah, duruma egemen olmak iin iddetli tedbirlere bavurmas gerektiini anlamt. Metrovie'de 18. Nizamiye Frkasnn Komutan Arnavut emsi Paa'y, Niyazi'nin hareketini bastrmakla grevlendirdi. Paa, okumas yazmas kt, alayl ve Padiaha ok bal sert bir askerdi. 7 Temmuz'da Manastr'a geldi ve Yldz'la haberletikten sonra yola kmak zereyken, T'nin fedai bir subay Temen Atf (Kaml) tarafndan vurularak ldrld. Paa, yoluna devam edebilseydi belki de Niyazi'nin hareketini bastrabilecekti. Paay vuran Atf, T'nin onayn almakla birlikte, kendi giriimiyle ii yapm ve kap kurtulabilmiti. Olayn Sarayda ve ona bal evrelerde nasl bir ylgnlk yaratt tahmin olunabilir. Manastr Mntka Kumandan Osman Hidayet Paa, T'nin ne denli dal budak salm olduunu sezdiinden, bu srada bir t heyeti istemekten baka are bulamaz.

Nitekim Niyazi'yi bastrmak iin miralayla ykseltilerek grevlendirilen emsi Paann damad Rfat Beyin dahi T'li oluu, bunun bir rneidir. Gen mektepli subaylarn genellikle T'li oluu, Niyazi gibi ortaya kp isyan edenlere kar alnacak tedbirleri nceden felce uratyordu. Niyazi'nin daa kp, bu hareketin bastrlamamasndan sonraki nemli olay, Firzovik toplantsdr. Haziran ortalarna doru Kosova'da bulunan baz yabanclar. Firzovik'te bir elence dzenlemeyi tasarlarlar ve hazrla giriirler. Herhalde Makedonya'nn Osmanl Devletinden koparlmas ynndeki gelimelerden ikilli olan o blgenin Arnavutlar, bu hazrlklar, Avusturya'nn asker bir igal hareketini rtmek in dzenlenmi bir hile olarak yorumlarlar ve silhl olarak oraya toplanmaa balarlar. Haber, dallanp budaklanarak yaylr ve bu toplulua katlanlarn saylan ertesi ay 30.000'e kadar ykselir. Yava yava Avusturya'dan bir hareketin sz konusu olmad anlalr. Bu arada, toplantnn sknetle dalmasn salamak zere Kosova Valisi Mahmut evket Paa tarafndan 8 Temmuzda grevlendirilen ve T'li olan Miralay Galip B., bunu merutiyetten yana bir toplantya evirmek iin urayordu. Necip Draga gibi Arnavut ileri gelenleri yardmc olurken, sa Bolatin gibileri buna kar kyorlard. Galip Beyin gelitirmek istedii tez uydu: Rumeli'de yabanc mdahalesinin son bulmas iin merutiyet dzeni geri gelmeliydi Sonunda bunu baard. 20 Temmuz gn Padiaha sunulmak zere Sadrzam ve eyhlislama Kosova halk adna 180 imza ile ekilen telde, devletin glenmesi iin snnet-i nebevyeden ve Padiahn onaylayp iln etmi olduu Kanun-u Esas gerei bulunan meveret usulnn iade edilmesi, yani Bir millet meclisinin toplanmas isteniyordu. Cevap kmaynca, 22 Temmuzda bir tel daha ekilerek Teskin-i heyecan kabil olmuyor. Halk msellhan aa doru akn ediyor. diye srar edildi. Bu durum, ordudaki bir isyana, bir halk isyannn da boyutlarn katmaktayd. stelik bu syan, mparatorluun; en duyarl ve en gz nnde bulunan bir yerinde oluyordu ve bunu yapanlar da Abdlhamit'in ok gvendii Arnavutlard. te bir yandan orduda, Niyazi Beyinki gibi, te yandan halkn Arnavutlar gibi sadk bir kesiminde bakaldrma hareketleri belirdii bir srada, bu gailelerle uraacak askeri ve mlk mekanizma T'li subaylarca giriilen tedhi ve propaganda faaliyeti sonucunda meflu bir hale getirilmi bulunuyordu. Nzm Beyin, ems Paann ve dier baz istibdatlarn vurulmas olayn yukarda grdk. smail Mahir Paa heyeti Manastr Alay Mftsyle Selanik'ten dnerken gemide bir hukuk rencisinin saldrsna urar ve iki kii lr iki kii yaralanr (12 Temmuz). 15 ile 24 Temmuz tarihleri arasnda Anadolu'dan getirtilen 18.000 asker de yolda gelirken, ya da Selnik'e ktktan sonra yaplan propaganda sonucunda merutiyeti safa ekilmilerdi. 17 Temmuzda. Padiahn bir fermann okurken

Manastr Mntka Kumandan Osman Hidayet Paa vurulur. Son olarak da, Niyazi Beyin Resne Mill Taburu ile 20 Temmuzda daa km olan Eyp Sabri B. kumandasndaki Ohri Mill Taburu 22-3 Temmuz gecesi Manastr'da birleerek emsi Paann yerine Manastr Fevkalade Kumandanlna atanm bulunan ve grev yerine 12 Temmuzda gelen Mir Tatar Osman Fevzi Paay 2000 kiilik kadar bir kuvvetle gelip daa kaldrrlar. 23 Temmuz gn 21 pare topla Manastr'da Merutiyet T tarafndan iln edilir. Yine o gn, T Rumelinin birok merkezinde Merutiyeti trenlerle ilan eder ve durum bir telgraf yamuru halinde Yldz'a duyurulur ve hkmetin de buna uymas istenir. Zaten Abdlhamit bunun byle olacan anlam ve Almanc diye tannan Avlonyal Ferit Paay 21/22 Temmuz gecesi azledip yerine Sait Paay getirmitir. Kmil Paa da Meclis-i Vkelaya memur edilir, yani Devlet Bakan olur. Her iki vezir de liberal ve ngilizlere yakn diye tannrlar. Abdlhamit'in niyeti. Merutiyeti akma uymak ynnde olmakla beraber ve gelen telgraf yn Saraya toplanm olan kabineye bu iin kanlmazln belli etmekle birlikte, kapkulu zihniyetinden baka Abdlhamit kuruntular ile artlandrlm vezirler, bir trl beklenen karar veremeyince, Abdlhamit bu iin sorumluluunu kendisi gslemek zorunda kalr ve Merutiyeti iln ettirir (23/24 Temmuz gecesi). ln, renksiz ve heyecansz herhangi bir resm ilan gibi 24 Temmuz sabah stanbul gazetelerinde kar. Oysa o sabaha Selanik, Hrriyetin ilnn 101 pare topla kutlamaktayd. Sonu olarak Abdlhamit istibdadna son veren hareketin, Rumeli'deki T'li subaylar tarafndan gerekletirilmi olduunu, hatt bu subaylarn kendilerinin ounlukta bulunduklar z rgtlerini kurmu olduklarn ve T adn da sonradan, gelenee sayglar dolaysyle ve bir d balant salamak amacyle benimsediklerini gryoruz. Demek ki, Hrriyeti getirenler, her eyden nce mektepli subaylardr" ve kurduklar Osmanl Hrriyet Cemiyetinin yllardr Avrupa'da almakta olan T, ya da T, ya da baka bir Jn Trk rgtyle ilk bata herhangi bir ilgisi olmamtr. Tabi ki bu, T'nin ya da genel olarak zgrlklerin yurt iinde ya da dnda 1889 ylndan balayarak yapm olduklar mcadelenin bouna olduunu sylemek deildir. Bunu herhangi bir biimde lye vurmak imknsz olmakla birlikte, 1905'ten sonra am'daki ve Rumeli'deki rgtlenmelerin sz geen mcadelenin salad birikime pek ok eyler borlu olduklar muhakkaktr. Ayrca, 1907 ncesinin T'sinin (ya da T'sinin) Hrriyetin ilnndan sonra etin bir siyasal iktidar mcadelesine girecek olan yeni T'ye pek ok kadrolar salad, nk Hrriyeti getirdikten sonra T'li subaylarn byk ounluunun siyasetten kendi meslek alanlarna dndkleri ortadadr. Yine de eski ile yeni T ayrm

zerinde ve ikisinin arasndaki kopukluk zerinde srar etmekte yarar vardr. Nitekim T'ninl889'daki ilk kurucularndan brahim Temo'ya Hrriyetin ilnndan sonra Selanik'te yaplan ac muamele bunu gstermektedir: Sz arasnda ben cemiyetimizin muvaffakiyetinden sevinerek bahsederken. Cemal Bey (Paa) bana: Doktor, hangi cemiyeti murad ediyorsunuz? Bizim bu cemiyetimiz, sizin vatan haricinde altnz cemiyet deildir. Bu cemiyet, Manastr ve Selanik mahsuldr, gibi szlerle, kendilerinden bir mid besledii mi ima eder bir tarzda beni fkirda gibi tanmak istemedi. (Temo 215) Soru 29: zgrlk akmn kadrolarn nasl insanlar oluturuyordu? zgrlk akmn tipik kadrosunu 1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetinde bulabiliriz. Bu Cemiyet kurucularna ve ondan sonra Cemiyete katlanlara bir gz atarsak bu kadrolarn pek byk ounlukla a) Trklerden, b) Genlerden, c) Ynetenler snf mensuplarndan, d) Mekteplilerden, e) Burjuva zihniyetlilerden olutuunu ve genellikle bu be niteliin kiilerde bir arada bulunduunu grrz. Bu nitelikleri gzden geirirsek, 1899'da kurulan ttihad-i Osmani rgtnn Askeri Tbbiyedeki Mslman genlerce kurulduunu grrz, fakat hi deilse kurucular arasnda Trklerin ounlukta olduklar sylenemez. Hele yurtdndaki Jn Trklerin arasnda Mslman olmayanlarnda bulunduu gze arpmaktadr. Hatrlanaca zere, A.Rza Mevereti hibiri Mslman olmayan Halil Ganem, Aristidi Paa, Albert Fua ile kurarak sanki mkemmel bir Osmanlclk rnei vermee zenmiti. Sabahattin dahi Musurrus Gidis ile almt. Ne var ki A. Rza'c kanat, yukarda grdmz gibi, Bulgaristan'a yazd 2/6/1906 tarihli mektupta, Mslman olmayan bir Osmanly Cemiyete almann ancak baz artlar dahilin de olacan belirtmi ve amac daha da seik bir biimde belirtmek iin, Cemiyetin halis bir Trk Cemiyeti olduunu eklemiti. Aada da grlecei zere, T bu yndeki gelimesini srdrm ve Trkln koruyucusu ve temsilcisi bir rgt niteliini muhafaza etmitir. Cemiyetin genlerden olumasna gelince, ihtilalci bir rgt mensuplarnn genlerden olumas olaan saylabilir, zira genler her yerde genellikle daha sabrsz, daha atak ve tehlikeleri gze almaa hazrdrlar. Fakat bundan daha nemli olan husus u ki, yallar brokratik merdivende daha ykselmi olmak dolaysyla, elde ettiklerini kaybetmek korkusunu daha ok duyuyorlard ya da kapkulu zihniyetiyle daha uzun sre temasta bulunmu olmak sebebiyle, sadakat ynnde daha ok artlanm oluyorlard. Jn Trklerin bana, zaman zaman Yeni Osmanllara koruyuculuk yapm olan Mustafa Fazl Paa rneindeki gibi, baz koruyucu paalar gemek istemi ya da gemise de, T'nin iinde bunlarn ok nfuz sahibi olduklar, hatt

T'nin bnyesine kaynatklar pek sylenemez. Bu arada Damat Mahmut Paa, Ahmet Cellettin Paa, Msrl Prensler bata Sait Halim Paa... gibi rnekler hatra gelmektedir. A. Rza'nn dahi Hrriyetin ilnndan sonra T iindeki nfuzunu yitirmesi ve bir lde bu yzden gerici saylabilecek bir tutuma srklenmesinde, belki A. Rza'nn yalanm olmasnn da bir paynn bulunduu dnlebilir. zgrlk akmn tipik mensubunun nc zellii, ynetenler snfndan, yani askeri ya da mlki brokrasiden oluudur. Bu srada Osmanl Devletinde serbest meslek sahipleri, zellikle Mslmanlar arasnda pek az olduklarndan, bunlar dahi mektepli yneticilerin bir uzants saylabilirler. zgrlk akmla halk katlarnn, yani esnaf, ii ve kyllerin fazla bir ilgisi olmamtr. Ayn ekilde Hrriyetin lnna dein sermaye sahiplerine ya da tara erafna (toprak aalarna) da pek rastlamamaktayz. Mekteplilik niteliine gelince, bu, Jn Trk'n ideolojisini belirleyen en nemli etkendir. Mektepli, yani askeri ya da mlki olup Batnn ada eitim kurumlarn rnek alan bir eitim Kurumunda (baka bir deyile medrese dnda) yetimi olan bir kimse, geleneksel yneticilerden bambaka bir insandr. Mektepli demek, az ok ada yani Avrupa bir dnya grne sahip kimse demektir. Bu adam Avrupa'nn hemen her alanda stn olduuna ve Osmanl Devleti kurtulacaksa nemli lde Avrupa'ya benzemesi gerektiine inanmtr. Bu adam devletin ve ynetimin, yalnzca bir padiahn ya da baz paalarn keyif ya da istekleriyle ayakta durmamas gerektiinin, kurumlam ve nesnel olan, yani kiisel olmayan esaslara gre halka bir hizmet sunmak amacna ynelmesi gerektiinin az ok bilincindedir. Yine az ok bilmektedir ki, iinde ykselecekse, padiahn keyfi ya da lutfuyla deil, iinin ehli olmas ve iini iyi yapmasnn bir sonucu olarak ykselmelidir. Sahip olduu diploma, iinin ehil olduunun nesnel kant olduu iin, ie alnmak ve iinde ykselmek onun hakkdr, yoksa batakilerin lutfu deildir. Fakat yine bilmekte ve ac bir biimde grmektedir ki, devletin ve ynetimin dedii maalar, yapt iler, terfiler v.s. yaygn olarak padiahn salad bir nimet, bir ltuf olarak grlmekte, yorumlanmaktadr. Son olarak, aada da greceimiz zere. T'li burjuva zihniyetlidir. Bu grd eitimin bir sonucudur. Ynetenler snf mensubu olup burjuva snfnn zihniyetine nasl sahip olunabilecei sorulabilir. nsan nesnel koullan itibariyle bir snfa mensup olup baka bir snfn zihniyeti yani znellii iinde olabilir. Fransz ihtilalinde baz soylularn, yani feodallerin, inanlar dolaysyle burjuva olan ihtilale hizmet edip snflarna ihanet ettikleri grlmtr. Ayn biimde, sosyalist ya da komnist parti mensuplarnn, hatt nderlerinin bir ounun burjuva, hatt soylu olduklar grlmtr. te Osmanl Devletinin bu dneminde birok

mekteplilerin nesnel olarak ynetenler snfna bal olduklar halde, kafa yaplar itibariyle, esas itibariyle burjuva olduklar ve lkenin ancak bir burjuva dzeni iinde kalknabileceine inandklarn gryoruz. "te bylece, tipik T'liyi Trk, gen, ynetici, mektepli, burjuva zihniyetli olarak tanmlam oluyoruz. Soru 30: Jn Trklerin ideolojisi neydi? Petrosyan'n da kabul ettii gibi, gerek Yeni Osmanllarn, gerekse Jn Trklerin ideolojisi burjuva ideolojisi diye nitelenebilir. Yenialarda Avrupa'da merutiyet ve demokrasi nasl burjuvazinin istekleri arasnda bakeyi igal ediyor idiyse, Avrupa'da grdkleri merutiyeti isteyen gen Trk aydn yneticileri kendileri kapitalist olmamakla birlikte, zihniyetlerinin feodallik yerine burjuvala ynelik, olmas dolaysyle, bu istei (ve br ada isteklerini) ileri srmek suretiyle bir burjuva dzeni istemi oluyorlard. Geri zgrlklerin byk ounluunun taleplerini bu biimde tanmlyabilecek bir bilinte olmadklar muhakkaktr. Ama mekteplilik sayesinde edindikleri ada, Avrupai dnya grnn ve zlemlerinin bilimsel tanm da bundan baka bir ey deildir. Nitekim T'nin iktidar olmasyle birlikte, Osmanl Devletinde Trklerin denetindeki kapitalist gelimenin gzle grlr bir biimde ortaya kmas T'nin Osmanlc ve slamc szlerine ramen uygulamada dpedz Trk ulusuluu davasn benimsemesi, szn ettiimiz burjuva zihniyetinin rnleridir. Hrriyetin ilnndan evvel, nce A. Rza'nn ve ondan sonra Sabahattin Beyin Abdlhamit'in tahttan indirilmesi, Kanun-u Esasi ve merutiyet davalarn bir yana iterek toplumsal deimeye byk ncelik vermeleri, A. Rza'nn feodal tipin tam tersi olan ekmeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin zararnda aramayan adamn yetitirilmesini, yani eitimi ne srmesi ve bunu tarm ve sanayide gelimeyi salayacak biricik kaldra olarak vurgulamas; Sabahattin'in, burjuvazinin dnyada ilk kez siyasal egemenlii ele geirdii Anglo-Sakson toplumunu yceletirerek kiisel giriime dayal bir toplumun yaratlmasn nermesi, hep burjuva zihniyetinin somut ifadelerinden baka bir ey deildi. Hrriyetin ilnndan nce, T nizamnamelerinde tamamen gstermelik ve dolaysyle anlamsz olarak kadnlarn da erkekler gibi eit hak ve grevlerle rgte girebileceklerinin aka belirtilmesi, o zamanki Osmanl Devleti iin ar ya da fantezi saylabilecek bir adal, yani burjuvaca bir itiyak dile getirmektedir. Burada, greceimiz gibi, 1908 T programnda yer alan toprak datm talebini, Hrriyetin ilanndan sonra ii hareketlerine kar taknlan olumsuz tavr, daha nce 1907 Kongresi bildirgesinde sosyalist Ermenilerin varlna ramen hitap edilen snf ve zmreler sralanrken iilerin srarla ihmale uramasn da saymak yerinde

olur. Osmanl Devletinde kk bir grup, Selnikli ya da dnme, denilen kimseler, Trkler arasndaki ilk burjuvaziyi oluturuyordu. te yandan ticaretle uraan br Trkler ya da ticaret ve sanayi alannda kendini gstermek isteyen aydn zihniyetli feodal eraf da yok deildi. Ne var ki Bat emperyalizminin ve onun kompradorluunu yapan aznlklarn ar basks karsnda Selnikliler gibi tecrbeli ve yakn dayanma iinde olmayan dier Trklerin ticaret ve sanayide herhangi bir ciddi atlm yapmalar son derecede zordu. lgintir ki, Trkler iindeki bu az sayda burjuva -ihtimal biraz da zaaflarnn bir sonucu olarak- Hrriyetin ilnndan nce burjuva dzenini getirmek isteyen T'yi, bildiimiz kadaryle, ok faal bir biimde destekleyememilerdir, hatt belki katkda bulunmaa dahi arlmamlardr. Ancak Hrriyetin ilanndan sonra hareketi desteklemiler ve hatt, Cavit Beyde grdmz gibi, nne dahi gemilerdir. 19. yzylda Osmanl zgrlk akmlarnn burjuval her eyden nce ideolojik bir olaydr, ilk planda mekteplerden edinilen, aznlk ve Avrupa burjuvalarnn yaama slplar karsnda tahrik olunan ve amac Devleti dkn durumundan kurtarmak olan bir ideoloji sz konusudur. Trk burjuvalarnn bu hareket karsnda grece edilgin bir tavr iinde olduklarn, hareketin Trk yneticilerin gen mektepli zmresince yrtldn grdk. Oysa Petrosyan biraz mihaniki bir yaklamla burjuva ideolojisinin kmasn altyapda kapitalizmin gelimesine balamak abasnda grnyor. zellikle 19. yzyln yarsndan balayarak Osmanl Devletinde kapitalist bir gelimeden sz edilebilecei dorudur, fakat bu gelimenin hemen hepsini Bat kapitalizminin ya da aznlklarn yatrmlar oluturuyordu Burjuva ideolojisini edinmemi bir Trk iin bu manzara, hayli yabanc ve yerine gre hayranlk, hayret, ilgisizlik, dmanlk gibi ancak duygu dzeyinde tepki yaratabilecek bir durumdu. Geleneksel Osmanl, slahat yapyorum diye Feodal st yapy ancak yozlatrabilirdi, yoksa onu gerek, yani bir Trk kapitalist styapsna dntremezdi. Soru 31: Yeni dzenin bocalamal ilk gnleri nasl geti? T 23 Temmuzda Hrriyeti l n etmiti ama bunu ancak Rumeli'de yapabilmiti. stanbul ve Anadolu'da o srada byle bir eyi kendi giriimiyle yapabilecek bir gc yoktu. Abdlhamit'e ramen stanbul'a egemen olabilmek iin, Hareket Ordusununkine benzeyen bir harekt ve i sava, kargaalk, d mdahale gibi ihtimalleri gze almak gerekirdi. Bunun yerine Abdlhamit'in merutiyeti iln etmesi yine T'nin bir zaferiydi ama, bu arada ve bu sayede Abdlhamit de bir lde teebbs kabiliyetini, yani olaylar ynlendirme imknn muhafaza etmi oluyordu. Baka bir deyile Hrriyetin iln srasnda bile Abdlhamit'in

padiahlna itiraz etmemi olan T, Abdlhamit merutiyeti benimseyince, onun padiahlna bsbtn itiraz edemez duruma girmiti. Bylece ortaya kan dzen, T ile Abdlhamit arasnda bir uzlam olarak beliriyordu. Kimin ne kadar tviz verecei, yani uzlamn ayrntlar ise arada ekime konusu olacakt. unu da gzden uzak tutmamal ki, merutiyetin geri gelmesiyle Abdlhamit'in idi etmi olduu bir kurum olan kabine, yani Bab- Ali paalar, bir g olarak yeniden siyaset sahnesine kyorlard. stanbul, birdenbire, resmi azdan bir ilnla merutiyetle karlanca, ne yapacan ard. Sansr yznden Rumeli'deki ayaklanmadan haberi olmad iin, merutiyet ona Padiahn bir ltf gibi geldi. Ayrca, cokunluun Padiaha teekkr biiminde aklanmas istibdat altnda uyuup kalm olan halk iin en tehlikesiz yol olarak gzkt. Zira ne sylenir, ne sylenemez, neye msaade edilecek neye edilmeyecek, henz belli deildi. 25 Temmuz gnl kdam Padiahm ok Yaa! diye kocaman bir balk koyuyor ve olmam gsterileri olmu gsteriyordu. Bu sayede stanbul sokaklara dkld. Halk, balarnda bir takm okullu ya da okul mezunu genlerin nderliinde Babliye, Yldz Sarayna ve baka resm kurumlara gidiyor ve sorumlular darya ya da pencereye, aryor, konumaa ve merutiyete ballk szleri vermee zorluyordu. Halkn bandakiler de sylevler veriyorlard. 26 Temmuzda Yldz'a giden kalabalk 50.000, kiiyi bulmutu. Ayn gn Beyazt'ta 10.000 kiilik bir miting yaplmt. lgi ekici bir nokta, Babliye yryen bir kalabaln banda bir kadnn bulunmasyd. Bundan baka 27 Temmuzda Mslman kadnlar merutiyeti yazlarla ssl arabalar iinde sokaklarda dolamlard. Btn bu olaylar lkeyi nasl byk bir heyecan dalgasnn kapladn gsterir. Gsterilerin, istibdadn sessizliine alkn devlet adamlarn ne denli endielendirdii kolayca kestirilebilir. Bunlarn nn almak iin, 27 ve 28 Temmuzda Abdlhamit'in merutiyetiliini aklayan ve devlet ilerinin yryebilmesi iin halkn iine, gcne dnmesini isteyen resm ilnlar kt. 28 Temmuzda eyhlislam Cemalettin Efendi, Padiah adna T temsilcilerini arp, Abdlhamit'in Kanun-u Esasiyi tamamyle uygulayacana dair yemin ettiini bildirmiti. Buna karlk Rza Tevfik, T'nin gsterilere son verdiini aklamt. Fakat T stanbul'a egemen olmad iin, gsteriler T'nin bu konudaki bildirilerine ramen, daha bir sre devam etti. Zaten T, kendi abalaryle elde ettii merutiyet iin Padiaha teekkr edilmesinden rahatszlk duyuyor ve ilk gnlerdeki baz bildirilerinde Padiah hi anmadan, yeni dzenin kendi abalarnn sonucu olduunu aklyordu. Bununla birlikte, bir olay T'ye, Abdlhamit karsnda dikkatli ve saygl davranmak gerektiini hatrlatt. Edirne'de Padiahm ok Yaa yazlaryle

karlanan 3. Ordu subaylar, bu yazlar indirip oradaki askere, merutiyetin nasl elde edildiini anlatmaa kalkmlard. Buna tepki gsteren askerler, 300 kadar arkadalarn Padiaha bir ktlk gelip gelmediini anlamak iin stanbul'a gndermilerdi. Ondan sonra T. Abdlhamit'e kar saygda kusur etmedi o derecede ki, muhalifleri onu bu ynden ar biimde eletirdiler. Fakat tabii 30 yllk istibdadn acsnn birisinden kmas. Abdlhamit dnda bir gnah tekesinin bulunmas gerekliydi. Abdlhamit de, aresiz. Hainler beni imdiye kadar aldatmlar, szyle buna yeil k yakt. Kabak. Baktip Tahsin P.. Mektepler Nazr Zeki P.. Ebulhuda Ef.. eski Bahriye Nazr Hasan Rami P.. Mabeyinci zzet P.. Selim Melhame gibilerinin banda patlad. Son ikisi Avrupa'ya kaabildiler. Dierleri bir sre hapis hayat yaadktan sonra T'ye servetlerinden byk paralar balayarak kurtuldular. Bursa'da bulunan Abdulhamit'in St yeeni Fehim P. ise kaarken yakalanp lin edildi. Tabii bu arada birok aziller oldu. 24 Temmuzda sansr kendiliinden son buldu, ertesi gn hafiyelik kaldrld. unu da belirtmek gerekir ki, stanbul'daki kargaalk havas Anadolu'nun birok yerlerinde de grld. Belki biraz da hrriyet kavramnn ne olduunun iyi bilinmemesinin bir sonucu olarak, sevilmeyen ynetim mirleri ve memurlara kar yer yer zorla kovma derecesine varabilen davranlar grld. Vergi tahsilat durgunlat, hapishanelerden boalan sabkallar asayii bozdular. Yeni hkmet merutiyete ayak uydurmak konusunda zorluklara uruyordu. Sait Paann 22 Temmuzda (tabii Abdulhamit'in telkiniyle) kurmu olduu kabine, iki isim dnda, nceki Ferit Paa kabinesinin aynsyd. Siyasal af da beklendii denli abuk kmad. Genelge 26 Temmuzda hazrland, ama 28'inde duyuruldu. stelik hapishanelerdeki baya mahkmlar da ayaklanarak af istediler. Kendilerine merutiyet and iirilerek salverildiler. Bu sefer de bunun yarataca asayi bozukluunun merutiyeti halkn gznden drecei kukulan belirdi. Kabinenin, o haliyle basnn eletirilerine dayanamayaca anlaldndan, 31 Temmuzda istifa etti ve yerine yeni bir Sait Paa hkmeti kuruldu. Fakat bu hkmet de ancak 5 gn dayanabildi, zira yeni hkmetle birlikte karlan ve Kanun-u Esasinin bana gelenleri ve onun baz hkmlerini aklamaa alan bir Hatt- Hmayun, byk grltler kopard. yle ki, aslnda gerei olmayan Kanun-u Esasi aklamasnn iine Abdulhamit'in, tahtnn gvenlii asndan ok nem verdii bir husus, yani Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn Sadrazam ve eyhlislam gibi Saray tarafndan atanaca hkm szdrlmt. Kanun-u Esasiye aykr olmamakla birlikte, orada byle bir hkm bulunmad, parlamentarizmin esaslaryle badamad ve zgrlkler de diken stnde bulunduklar iin, olay,

byk tepkilere yol at. Bu, hkmetin sonu oldu ve Sait Paaya, Abdlhamit'ten yana kmann yanl bir i olduunu retti. zgrlklerin diken stnde olduklarn syledik. Onlar Abdlhamit bata olduka yeni dzenin srp, srmeyecei, hakkyla uygulanp uygulanmayaca konusunda, zellikle o ilk gnlerde, belirsizlik iindeydiler. Gsteriler, tannm istibdatlarn tasfiyesini salayp devlet adamlarn merutiyete ballk and vermee zorlad iin merutiyet davasna yararl oluyor, zgrlklere gven veriyordu. Ama buna karlk Saray ve hkmet de diken stndeydi. Onlar da fazla zgrlk verilmekte olduu, ipin ucunun kaaca, kargaalk kaca endiesi iindeydiler. Bu yzden de bata Abdlhamit eski dzenin adamlar, merutiyetten vazgeilmese bile hi deilse sokak gsterilerinin basksna son vermek iin. polis ya da asker kullanarak disiplin salanmas ynn herhalde kafalarnda tartmaktaydlar. Tabii bunun sonu ne olurdu, ihtiltlara yol aar myd, amaz myd ayr bir hikyedir. Bu srada istibdadn, sinirleri hayli bozuk adamlarn byle maceral yollara gitmekten alkoymakta arl bulunan baz gelimelere iaret etmek gerekir. Gerekten de, Kanun-u Esasinin yeniden yrrle sokulduunun ilnndan gn sonra, ngiliz Eliliinin ba tercman, Sait Paay ziyaretle o zamana kadar ngiltere'nin Makedonya ve Ermenistan konularnda giritii teebbslerin dmanca niyetlerden ileri gelmediini, bununla birlikte bu etin dnemde Osmanl hkmetinin durumunu daha da zorlatracak davranlardan kanacan bildirdi. Ayrca ngiltere hkmeti, Abdlhamit ve Sait Paaya 27 Temmuz tarihli tebrik telgraflar gnderdi. br devletler ve Avrupa kamuoyu da genellikle merutiyeti iyi karladlar. Bu diplomatik destein Saray ve Babli'yi daha hogrl davranmaa zorladn ve d ihtilat konusunda bir teminat olduu iin, onlar bir lde rahatlattn tahmin etmek yanl olmasa gerekir. Soru 32: T iktidara ne lde egemen olabildi? ttihatlar bylece arzuladklar dzene kavumu oldular ama kendileri, o zamann anlayyla oluk ocuk olduklar iin iktidar bizzat ele almadlar, alamadlar. Daha nce de deinildii gibi, T saflarn kk rtbeli subaylar, kdemsiz memurlar v.s. oluturuyordu. Aralarnda devlet adam olmad gibi, devlet adam grnl yal bal adam dahi pek yoktu. karabildikleri byle bir kimse olan Avukat Manyasizade Refik B., nce Zaptiye Nezaretine atand fakat kabul etmedi ve daha sonra 30 Kasm 1908'de Adliye Nazr oldu. ktidar ellerine almadlar deyince, kimsenin kendilerini bu konuda tevik etmediini de belirtmeli, zira Babli Paalar devlet kuunu kolay kolay bakalarna teslim etmee niyetli deildiler. Yeni dzen bu paalarn ancak istibdat tannanlarn tasfiye

edebilmiti. Abdlhamit'in liberal, ngilizci, (balar sknca ngiliz eliliine snrlard bunlar) diye tannan paalarna ise ki en bata Sait ve Kmil Paalar geliyordu, gn domu bulunuyordu. stibdadn son bulmasyla, ihtimal Tanzimat paalar gibi artk serbeste at oynatabileceklerini umuyorlard. T ise iktidar bizzat ele geiremiyordu ama meydan bu paalara tamamen brakmak niyetinde de deildi. Hangi paalarn hkmette yer alacaklarn kararlatrmay ve arka plandan bu paalara yapmalar ya da yapmamalar gereken eyler konusunda talimat vermee hazrlanyordu. Bu da bir eit ktidard: yap, yapma diyebilme iktidar. Tabi, yine de T'nin seiklikle yap ya da yapma dedii hususlarn dnda paalarn dilediklerini yapabilecekleri koskoca bir alan kalyordu. te T'nin bu yap, yapma diyebilmesini denetleme iktidar diye tanmlamak mmkn grnmektedir. Nitekim T'nin varln payitahtta duyurabilmek zere Cemiyet, ayn ilk gnlerinde stanbul'a Erkan harp Binbas Cemal, Hakk Beylerle, Necip, Talt, Rahmi, Cavit Beylerden oluan bir heyet gnderdi. Heyet Sadrazamla, birincisi drt saat sren iki toplant yapt. Anlalan, Hatt- Hmayunla ilgili sert tartmalar geti, zira T, Sait Paa hkmetinin ekilmesini istiyordu. Heyetten ikisi Abdlhamit'i grdler. Eski mstebit Btn efrad- millet Terakki ve ttihat Cemiyeti zasndandr. Ben de reisleriyim. Artk birlikte alalm, vatanmz ihya edelim gibi ii sulandrmak isteyen szler syledi. T'nin bu ie ne denli sinirlenmi olaca tahmin olunabilir. Bu arada stanbul'da asker okullara, birliklere ve komutanlarna trenlerle Kanun-u Esasiye sadakat yeminleri ettiriliyordu. Yeminde Kanun-u Esasinin Padiah tarafndan ihsan edildii belirtiliyor ve Kanun-u Esas yeniden kaldrlmak istendii takdirde, T'ye yardm ve genel olarak T'ye kar fesatlk yapanlar kendi elimle ldrmek hususlarn ieriyordu. Ayrca Padiah, din, millet ve vatana sadakatle hizmet and yer alyordu. Bylece T kendini ve merutiyeti gven altna almaa almaktayd. Soru 33: stanbul'da basn nasl bir tutum ine girdi? Halkn bilgisizlii karsnda merutiyet basnna nemli grevler dyordu. Bunlarn banda merutiyeti tantmak ve retmek, sonra da onun lehinde propaganda yapmak geliyordu. Ayrca merutiyeti muhtemel saldrlara kar korumak gerekmekteydi. Gazetelere gre, merutiyetin yararlar unlard: 1) eitli zgrlkler tannacakt. 2) Bu sayede yolsuzluklar son bulacakt. 3) Ticaret, tarm ve sanayide byk bir kalknma balayacakt. Zira dnyann en gl devletleri parlamento ile ynetilen devletlerdi. (Bunun pek doru olmadn, burada sebep-sonu ilikisinin tersine gsterildiini, gl devletlerde salkl bir parlamento hayatnn

barnabildiini biliyoruz.) 4) Merutiyet dzeni sayesinde Osmanl Devleti dnyada sevilen ve saylan bir lke olacak, bylece de varln ve btnln salam olacakt. (Jn Trklerde bu sonuncunun, Bu devlet nasl kurtarlabilir? tasasnn en nemli gdlerden biri olduunu biliyoruz) lk gnlerde esen iyimserlik havas iinde bu, sanki gerekleir gibi olmutu. Byk kentlerde dzenlenen heyecanl gsterilerden bir paras ve ittihad- anasrn canl bir simgesi olarak imam, papaz ve hahamlar kol kola dolatran sahneler de dzenlenmiti. Bu bir dzenlemeydi ama Rumeli dalarndan inerek silhlarn teslim eden Balkan etecileri, bu esen havann somut sonular da dourabileceini kantlyorlard. Ne yazk ki, merutiyetin yeniden kurulmasndan ksa bir sre sonra Girit, BosnaHersek, Bulgaristan olaylar, merutiyetin, iln edildii gibi, her derde deva mucizeli bir zm yolu olmadn gsterecek ve byk bir hayal krklna yol aacakt. Gazeteler iin bir iftihar vesilesi de devrimin kansz oluuydu. Ayrca kdam, merutiyetin slmiyete ne denli uygun olduunu ve bu hkmet usulnn Hulefa-y Raidin devrinde de yrrlkte olduunu belirtmekten geri kalmyordu. Bylece merutiyetin eriatle badamad yolunda ileri srlebilecek iddialar pein olarak bertaraf edilmek isteniyordu. Soru 34: Hrriyetin ilannda Kanun-u Esasinin hukuki durumu neydi? Hrriyetin ln, resmen 23 Temmuz 1908 (10 Temmuz 1324) tarihini tayan irade-i seniye ve onun dayand Meclis-i Mahsus-u Vkel Mazbatas ile saland. 22 Temmuz 1908'de ibana gelen Sait Paa kabinesi. Rumeli'deki bakaldrma karsnda halk arasnda kan dklmesini ve yabanc devletlerin mdahalesini nlemek iin seimlere gidilmesine ve Meclis-i Mebusann toplanmasna karar vermiti. Zira hkmete sunulan 67 telgraf, Rumeli'nin kaynama halinde olduunu gsteriyordu. Mazbataya gre Kanun-u Esas zaten yrrlkteydi, yalnz Meclis geici (!) bir sure iin tatil olunmutu. Gerekten de gariplik eseri olarak Kanun-u Esasi her yl Devlet Salnamesinde yaymlanyordu. Ancak bunu anmak ya da Salnameden karmak sutu. O halde Kanun-u Esasinin Hrriyetin ilnndan nce yrrlkte olduunu ileri srmek gereklere tamamen aykr der. Padiah. Mebusann 17 Aralk 1908'deki alnda verdii sylevde; Kanun-u Esasinin I. Merutiyetin sonunda Tehir-i icrasndan sz etmitir ki, gereklere biraz daha yaklaabilmektedir. O srada Kanunun uygulanmasnda zorluklarla karlalm olduu ama artk eitimdeki ilerlemeler sayesinde merutiyete dnld ileri srlyordu. En dorusu ise Sait Paa kabinesi yeniden kurulurken (1 Austos 1908) kaleme alnan Hatt- Hmayundaki formld: Kanun-u Esasi tatil olunmutu, imdi yeniden yrrle konuluyordu. Soru 35: Kmil Paa kabinesi nasl kuruldu, program neydi?

Sait Paann T tarafndan istifaya zorlanmas zerine, Sadaret Abdlhamit dnemi paalarndan liberal (bir baka deyimle ngilizci) olan br kdemli paaya, yani Kmil Paaya dyordu. Kbrsl olan Kmil Paann Sait Paadan daha da ngilizci olmak hreti vard. Kabine, kuruluunun ertesi gn (7 Austos) Padiann nnde Kanun-u Esasiye ballk yemini etti. Bu vesileyle Abdlhamit de kendi balln dorulad. O gn Cuma selmlnda stanbul'daki eliler adna talyan Elisi, nceki selmlkta Padiahn aklam olduu merutiyeti grlerinin hkmetlerince olumlu karlandn bildirdi. T yeni kabineden ok memnundu, nk Harbiye ve Bahriye Nazrlarn kendisi saptamt. zellikle Harbiye Nazr olan Recep Paa, hatrlanaca gibi, Trablusgarp'ta vali olarak bulunmu ve bir sre Sabahattincilerin darbe tasarlarnda kendileriyle faal bir ibirliinde bulunmutu. Ne var ki, ayn nedenle durumdan son derecede kukulu olan Abdlhamit, Paay huzuruna kabul ettiinde ona sadakati konusunda Arnavut besas, yani yemini verdirmekte fazla zorluk ekmemiti. Fakat T durumdan memnundu ve bir bildiri ile Cemiyetin hkmet ilerine karmayacan aklam ve halk Padiaha ve hkmete gvenmee armt. Kuruluundan 10 gn sonra hkmetin program basnda kt. F. Ahmad'n dedii gibi, program Osmanl Devletini ada merkezi bir devlete dntrmek gibi ok iddial bir niyetin ifadesiydi. Maliye rgt, nezaretler, ordu ve donanma yeniden dzenlenecek, gereksiz memurlar emekliye ayrlacakt. Vergi sistemi gzden geirilecek, ticaret, sanayi, bayndrlk, tarm, bilim ve eitimde gelime salamak iin bir program yaplacakt. Eitlik kural gereince Mslman olmayanlar dahil btn Osmanllar askerlikle ykml olacaklard. D ilikilerde ticaret andlamalarnn gzden geirilmesi, Byk Devletlerin muvafakatiyle kapitlasyon ayrcalklarnn kaldrlmas ngrlyordu. Sz edilen muvafakati salamak iin her alanda ynetim, yabanclara gven verecek bir dzeye karlacakt. Tabi bu tr iddial programlar daha nce de eitli vesilelerle ortaya atlm, fakat Osmanl Devleti, iinde bocalamakta olduu ksr dngler yznden hibir ey elde edememiti. Soru 36: Ynetimde yaplan yenilikler nelerdi? Merutiyetin herkesi honut edecek mucizeli zmler getirecei haberi yayldnda, merutiyetin nimetlerinden hemen yararlanmak isteyen birok kimseler kmt. Kyller hrriyeti vergi dememek diye yorumlarken, memurlar da merutiyetin terfi ve maa zamm getireceini ummular ve hatt -telgraf memurlar ve polis komiserleri gibi- bazlar bu yolda harekete bile gemilerdi. Gazeteler, merutiyet konusunda uyanmasna sebep olduklar ar umutlar gemlemee alrken, T de Meclis-i Mebusann aln beklemeyi tlyordu. Ama te yandan,

istibdat dneminde iten karlanlarn geri alnacann bildirilmesi ve o dnemde terfi edememi subaylarn terfi ettirilmesi, memurlar iin de bir altn an gelii gibi grnmt. Oysa tam tersine, yeni dzende memurluk bir disipline sokuluyor ve zorlayordu. Babli, btn memurlarn ie gelmelerini ve zamannda iba yapmalarn istedi. Memuriyete atanma, ok kez yaplacak bir ile tamamen ilgisiz olarak, u ya da bu nedenle kayrlmak istenen kimselere ekmek kaps salamak isteinin ya da ihtiyacnn bir sonucuydu. Bu yzden gereinden ok fazla memur oluu ve stelik bunlarn bir ounun eitim ve ehliyetten yoksun olmalar bir tasfiyeyi gerektiriyordu. Hseyin Cahit, T'nin temsil ettii mektepli egemenliinin bir szcs olarak, 30-40 kuru maa alp 1-2 yldr memur olan ve idadi mezunu olmayan memurlara Baka meslek tavsiye edilmesini nermekteydi. Bu ihtiyatl tasfiye grnn yannda. Kmil Paa hkmetinin program, memurlarn ve nispetsiz maalarn azaltlmasn ngryordu. Hkmet, aa karlan bir memurun o devrin koullarnda hibir ie giremeyeceini ve iin insani yn bir yana, siyasal bakmdan merutiyet iin bunun tehlikeli olabileceini hesaplamam grnyordu. Bu dncelerle Tanin, tensikat (slahat) zamansz bularak, buna kesin olarak kar koydu. Hkmet bu ve baka eletiriler yznden tensikata ara vermek, yaplanlar da gzden geirmek zorunda kald. Baka eyler de vard. Yksek rtbeli subaylarn, maatan baka bir takm ek paralar aldklar belli olmutu, buna son vermek yoluna gidildi. Askeri okullarda hatrllarn zadegan snflar kaldrld ve ilmiyede de zadegann kaldrlmas yolunda bir takm admlar atld. Maliyede iine son verilenler arasnda 15 yanda gmrk mfettii olmu olan Ebulhda'nn torunu vard. En ok gze batan ayrcalklardan biri de, stanbullularn askerlik yapmamasyd. Buna Mart 1909'dan balayarak son verildi ve Hristiyanlarn askere alnacaklarna dair haberler kt. Bedel (para) vererek askerlik yapmama mknnn da ortadan kaldrlmas isteniyordu, te yandan, nazrlarn maalar da ayarland. Sadrzam 40.000. eyhlislam 30.000. nazrlar da 25.000 kuru alacaklard. Ama basnda bunu da ok bulanlar oldu ve 1296 Kararnamesindeki 20.000 kurua dnlmesi nerildi. Nazrlk para kazanma yolu olmamalyd. Fakat 100 kuruun bir altn lira olduu dnlr ve rnein bugnk altn parann deeriyle arplrsa ne byk paralarn sz konusu olduu anlalr. Nitekim bteye ekidzen vermek iin Fransa'dan getirtilmi olan M. Laurent, bteyi istedii gibi 2 milyona indirememi, ancak 4 milyondan 3 milyona indirebilmiti. Bu arada nl devlet adam olan baz paalarn gayrmenkullerinin vergilerini dk takdir ettirdikten baka, vergi borlarn da yllarca dememeleri, Mebusan'da pek sert saldrlara konu olacakt.

Soru 37: Bu srada ne gibi d bunalmlar kt? Grdmz gibi, merutiyetilerin istibdat ynetimine ynelttikleri en nemli saldrlardan biri de, onun, Devletin erefini ve lkesini gerektii gibi koruyamamas idi. Merutiyetiler, merutiyet dzeninde Osmanl Devletinin byk itibar kazanacan ve onun yeryznde var olma sorununun da bylece bir zme ulaacan ileri sryorlard. Bu ar iyimser iddia ilk nceleri dorulanr gibi olmutu. Hrriyetin iln ile Makedonya'da eteciliin dinmesi zerine, Reval'de Makedonya iin kararlatrlan yeni teklifler geri alnd. Makedonya'da jandarma subay bulunduran devletler de bunlar geri ekmee baladlar. Kapitlasyonlarn bile kaldrlmas sz konusu edildi. Merutiyetiler iin bu gelimeler bir yeniden douun mjdesi saylyordu, Ama birdenbire, Ekim balarnda, iyimser havay kknden sarsacak olay kt. Osmanl Devletine baml bir Prenslik olan Bulgaristan'n Kap Kethdas (temsilcisi) Geof, 12 Eyll 1908'de btn yabanc elilerin arldklar bir ziyafete arlmamasn bahane ederek stanbul'dan ayrld. 15 Eyll'de Rumeli demiryollarnda grev ktnda, Bulgarlar bunlara el koydular. 5 Ekimde Bulgaristan bamszln iln etti. Ertesi gn de Avusturya- Macaristan hkmeti Berlin Kongresinde, ynetilmek zere kendisine verilen ama hukuken Osmanl egemenlii altndaki BosnaHersek'i ilhak etti. Buna karlk. Yeni Pazar sancandaki igaline son verecekti. Avusturya ile Bulgaristan'n birlikte davranm olmalar bir rastlant deildi. Eyll sonlarnda Avusturya mparatoru, Bulgar Prensi Ferdinand' misafir ettiinde, Kendisine krallara zg bir arlama yaplmt. Yine 6 Ekim'de Giritliler Yunanistan'a balandklarn akladlar. 1897'den beri adada Yunan olaanst komiserleri valilik ediyorlard ama Osmanl egemenlii ve ngiliz, Fransz, talyan ve Rus askeri igali vard. Kendi igalleri altndaki bir yerin Osmanl egemenliinden karak Yunanistan'a balanmasn kabul etmek, sz konusu Byk Devletlerin Osmanl hkmetine ve zelikle yeni iln edilmi olan merutiyet dzenine kar dmanca bir davran saylacandan bunlar, Giritlilerin kararn tanmadlar. Bu durumda Yunanistan da karar tanyamad. Bosna-Hersek neden bu srada ilhak edildi? Bir gre gre, Osmanl Devletinin toparlanmaa balar gibi grnmesi zerine, Bosna'daki Mslmanlarn bu eyaleti yeniden Osmanl ynetimi altna sokmak yolunda muhtemel giriimlerine kesin olarak kar koyabilmek iin Avusturya hkmeti bunu gerekli grmt. ngiliz ve Osmanl basnna gre, Avusturya hkmeti Osmanl merutiyetini torpillemek iin byle davranm ve bu uurda Bulgaristan' da kkrtmt.

Aslna baklrsa, Osmanl Devleti fiilen fazla bir kayba uram deildi, te yandan, 26 ubat 1909'da Avusturya ile yaplan andlama sonucunda, bu devlet, 2,5 milyon altn tazminat demeyi, Yeni Pazar sancann igaline son vermeyi, br devletler de raz gelmek artyle kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etti. Bulgaristan da sonunda tazminat olarak 5 milyon ngiliz altn demee raz oldu. Bu olaylar karsnda, merutiyetilerin hayal krkl byk oldu ve greceimiz gibi, gericiler ya da feodal kafal baz unsurlar dzenin bu zayf durumundan yararlanmaa kalktlar. Bu arada bunalm srasnda Osmanl'dan yana tavr alan devletler ve zellikle ngiltere lehinde sokak gsterileri yapld. Avusturya'ya kar, Hseyin Cahit'in teklifi zerine, bu lkenin mallarna kar boykot yapld, liman iileri de Avusturya mallarn ve Avusturya gemilerini boaltmay reddettiler. Boykotu perde arkasndan T ynetiyordu, hatt bir Kaynaa gre bu konuda grevli olan Dr. Rza Tevfik idi. Boykot, Avusturya ticaret ve sanayiine nemli zararlar verdi. Avusturya hkmeti boykot kaldrlmadka Babli ile gremeyeceini aklayarak, eitli yollardan boykotu kaldrtmaa altysa da hkmet, merutiyet dzeni iinde bu konuda bir tedbir alamayacan sylyordu. Bu mutlakiyet dzenindeki bir hkmetin pek ileri sremeyecei bir zrd. Sonunda Avusturya, boykot devam ederken grme masasna oturmak zorunda kald. Boykot, dier devletlerin iine gelmeseydi, herhalde bu denli srarla srdrlemezdi. lgin bir gelime de boykotla ilgili olarak yerli sanayi, zellikle fes sanayi kurmak iin baz dncelerin ortaya atlmasyd. Emperyalist bir devlete kar iktisad ierikli bir kitle hareketi, gerileme dnemindeki Osmanl Devletinde dikkate ayan bir bilinlenme olayyd. imdi d bunalm vesile edinerek merutiyet dzenine kar ortaya kan gerici, yani istibdata yine baka bir deyile feodal baz tepkileri greceiz. Soru 38: D bunalm frsat bilerek karlan Kr Ali ve Karagz olaylar nedir? Kr Ali Halclar Camiinin Krt asll mezziniydi. Dersten mezun deildi, yani vaizlik edemezdi. Fatih Camiinde merutiyet aleyhinde bulunduu iin, 6 Ekim 1908'de Zaptiye Nezareti, tutulmas iin iddetli emirler vermiti. Buna ramen, 7 Ekimde yeniden vaaz vermi ve cemaati coturarak Saraya yry yapmaa ikna etmiti. Biroklar, yryn daha etkili olmas iin nce balarna sark sarmlard. Kalabalk Yldz'a vardnda, Bamabeyinci Nuri Paa, Abdlhamit'e Fatih hocalar ve softalarnn geldiini bildirmiti. Baktip Ali Cevat Beye gre kalabalk, isiz gsz takmndan ya da Beikta a ve tablakrlarndan 40-50 kiiydi. Kr Ali isteklerini yle saymt: Padiahm oban isteriz. obansz sr olmaz.

eriat emrediyor. Meyhaneler kapanmal. slm kadnlar ak sak sokaklarda gezmem eli. Resim kartlmamal. Tiyatrolar kapanmal. Korkma, tecelliyat var. Evliya perde altndan tecelli ediyor. Kendisi mahkemede bunlar sylediini inkr etmedi. Abdlhamit, msterih olmasn, eriatn uygulanacan sylemiti. Kalabalk geri dnerken Sadrazamla eyhlislama rastlamlar ve Padiahn eriatn uygulanmasn istediini bildirerek, onlara da bu yolda yemin ettirmilerdi. Aslnda bu, istibdat lehinde bir gsteriydi. Yldz nnde, kalabalktan biri, Kanun-u Esasyi islemiyoruz dedii gibi mahkemede bir tank, Kr Ali'nin, Mslman olmayanlar bulunduu iin Mebusan istemediini ve bu dnceye kar gelenlerin stne yrdn aklad. Kr Ali'nin obansz sr olmaz sz de bu yolda bir szd. Kr Ali'nin gemite Sarayla da bir iliii olmutu. Birka yl nce Ramazanda meyhaneler konusunda vaaz vermi, bunun zerine Saraya arlp, on lira bahi almt. Ondan sonra iki yl daha kendisine onar lira verilmiti. Kr Ali'yi kkrtan daha yksekte bir takm istibdatlarn bulunup bulunmad belli olmad ama herhalde bu Ramazan da Saraya yaranp bir eyler elde etmek umuduyla merutiyet aleyhtarl yapyordu. Ba belaya girince, d bunalmdan medet umarak (7'sinde Bulgaristan ve Bosna-Hersek iini gazeteler yazmt) btn kozlarn oynamaa karar vermi, hem istibdada dn konusunda katkda bulunmak, hem de kendisini Abdlhamit'e bir istibdat olarak tantmak istemiti. 7 Ekimde verdii vaazda Muharebe olursa korkmaynz demi ve cihattan sz etmi. Kr Ali ancak 8 Ekimde tutukland ve muhakemesi yaplarak dam hkm giydi. 8 Ekimde Beyazt Camiinde, anlalan gericilerle softalarn dzenledii bir toplant yapld. D bunalm zmek iin sava istiyorlard. stibdat yanllarnn sava istemesi bouna deildi. Sava olunca herkes birlik simgesi olarak Padiahn arkasnda birleecek, seimler grltye gidecek, dayanmay bozmamak iin seimden sz edilemeyecekti. Sonra da merutiyet rafa kaldrlacakt. 93 Harbinde de byle olmutu nitekim. Yine 7 Ekim 1908 gnnn gecesi, skdar'da Yeni Camiin imam vekili Abdlkadir, teravih namazndan sonra, yeni dzende bidatlarn arttn ve inanlarda zayflama olduunu ileri srerek, cemaate kendisini izleyeceklerine yemin ettirip peine takmt. Kalabalk, sinema ve karagz oynatan yerleri basarak perdeleri yrtm. Seyircileri datmt. Polis, olay bastrarak, Abdlkadir'le drt arkadan, tutuklamt. Bu olaylar zerine gazeteler, ulema kyafetine girmi hafiyelere dikkati ektiler. Baz ulema da yaplanlar doru bulmadklarn akladlar. Saray da bir sre sonra istibdatlarn ve onlar kkrtanlarn yakalanmasn istediini aklattrmak zorunda kald. Bu gibi olaylarda Abdlhamit, kukulan derhal

zerine topluyordu, zira bu hareketleri kendisi dzenlemi olmasa bile, bunlar onun adna ve onu yeniden mutlak hkmdar yapmak zere tezghlanyordu. Kendisini temize karmak iin, Abdlhamit'in sz edilen hareketleri reddetmesi veya knamas gerekiyordu. Tedbirler de alnmaa baland. 9 ve 10 Ekim'de Mizanc Murat, Arap zzet Paann adam olan Nazif Sururi ve Molla ryanizade Cemil, Harbiye Nezaretine hapsolundular. 17 Ekimde Murat Tiflis'e. Nazif brad'ya, Cemil Molla Kosova'ya gitmek artyle salverildiler. Bir iddiaya gre Murat Abdlhamit'e mektup yazp merutiyeti ykacak sayda taraftar toplamak iin kendisinden iaret beklediini bildirmi, Abdlhamit buna red cevab verip Murat'n Saraya gelmesini yasaklam. Murat'n davranlarnn nedeni u olabilir: Hrriyetin lnndan bir hafta sonra Murat, kollarn svayarak Mizan' karmaa balamt (30/7). lk saysnda byk bir pikinlikle T'ye hitaben ak bir mektup yaymlayp, 2 Ocak 1897'de verdii istifay hkmsz saym, stelik ube Reisi sfatyle almalarna devam edeceini bildirmiti. T, bu davrana kar sert bir tepki gstererek, gazetelerde kan bir bildiri ile kendisini Cemiyet yesi olarak tanmadn duyurdu (1/8). kinci bir tedbir de. kdam'n nerdii zere, heyecan verici haberlerle belirli olmayan zamanlarda karlan gazete ilvelerinin yasaklanmasyd. nc bir tedbir de, ordu birliklerinin polis grevlerinde kullanlabileceklerine dair bir nizamnamenin karlmasyd Soru 39: Merutiyetle gelien kadn hareketi ve d bunalm zerine buna kar gelien tepki neydi? Tanzimatla birlikte stanbul'daki zengin Mslman evrelerin, yani Paalarn hayatlarnda nemli deimeler olmu ve bunlar kadnlar da etkilemitir. Kadnlar piyano almaa, Franszca renmee,- alafranga giyinmee ve mobilyal evlerde oturmaa balamlardr. Bir yandan da kag devam ediyordu. Ama bu gelimelerin kag etkileyecei belliydi. Bu yzden Abdlhamit ynetimi, bir geriye dn yaparak, rnein, 1901 ylnda Mslman ailelerin Avrupal dad tutmamalarn, Avrupa maazalarna girmemelerini, arabalarn ilerinde dahi peelerini rtmelerini istemiti. Ayrca araflarn rengi, peelerin kalnl, ayakkablarn biimi de tespit edilmiti. Bir ara, eyhlislamn bakanlndaki bir komisyon, kzlar dokuz yan geince itah kabartc olduklar gerekesiyle bu yatan sonra okula gitmemelerini ve kz retmen okullarnn kapatlmasn istemi, fakat Abdlhamit dahi bunlar ar bulmutu (Abbott 27-8, Bayur I, 2,47). Buna karlk, Jn Trk hareketi, Avrupa bir burjuva hareketi olarak, kadnlarn durumu ve toplum iindeki yeri zerinde nemle durmutu. A. Rza bu konuyu ele alan Vazife ve Mesuliyet diye bir risale yazm, Sabahattin B.

de konferanslar vermiti. Merutiyetin iln zerine kadnlar da zgrlk isteklerini ortaya kardlar. Gsterilere kadnlarn katldklarn grdk. Kadnlar, bata Halide Salih olmak zere, gazetelere yaz yazmaa, dernekler kurmaa (Osmanl Kadnlar ttihat Cemiyeti), trenlere, toplantlara katlmaa baladlar. smet Hakk Hanm Ya Biz Ne Olacaz? diye yaz yazarken, Keecizade kbal, bu isteklerin ancak mutlu aznln kadnlarn ilgilendirdiini, zaten erkeklerin doutan kadnlara stn olduklarn ileri sryordu. Fatma Aliye ise kadnlar iin biraz dil renip sslenmenin marifet olmadn, Batda, hem Dou hem Bat kltrn derinlemesine tanyan kadnlarn varln haber veriyordu. Kadnlarmz biraz da kafalarn iletip kltrlerini arttrmaa nem vermeliydiler. Bazlar bu tartmalara irkin bir renk vermee kalktlar. Merutiyetin tesettre (rtnmeye) son verecei sylentileri balaynca. T bunun asl olmadn ileri srd. 19 Austos 1908'de birok ulema Beyazt Camii'nde toplanarak Kanun-u Esasinin eriata uygun olduunu onayladlar. Fakat Ali Mevlevi adnda biri, bir yazsnda, Kurann asr- hazra ayan bir lisan- msait ve mnasiple tefsirini nerince, grltler koptu. hafta sonra Tanin, yaznn Nazif Sururi adndaki gericiye ait olduunu aklad. Ayn gn baz cami duvarlarna eyhlislam aleyhine yaftalar yaptrld. T buna kar bir bildiri yaymlad gibi, hkmet de resm bir ilanla eriat ve slm adabna aykr gazete yazlar hakknda kanun yoluna gidileceini ihtar etti. Kmil Paa da Mizanc Murat, Cemil Molla (Molla, Vahdettin dneminde Adliye Nazr oldu) ve Nazif Sururi'yi ararak kendilerine t verdi. Bunlar 18 gn sonra tutuklanacaklard. Bu ara, stanbul gazetesine Feride imzasyle yaz yazan bir kadnn Yahudi, olduunun aklanmasnn, tutucu evrelerde olumsuz etki yapt, tahmin olunabilir. D bunalm, merutiyet aleyhtarlarnn kprdanmakta olan kadn hareketine kar da tepki gstermelerine vesile tekil etti. D bunalmn Ramazan aynda patlak vermesi de bir talihsizlikti. Bylece merutiyetin dtan yedii darbe, dinsel duygularn en hassas olduu bir zamana rastlad. 11 Ekim 1908 gnl kdam'a gre, birka zorba, bir subayn, kars ve kz ile binmi olduu arabay durdurup, fahielerle dolayor diye subay tartaklayp kadnlarn stlerini balarn yrtarlar, yzlerini aarlar. ddiaya gre olay, bir polis karakolunun nnde getii halde, polis karmam. Olay, dman kapya geldii srada kadnlarn sokaa kmasn nlemek iin bir dzenmi. Ertesi gnk kdam'da camiye giden kadnlarn araflarnn yrtlmakta olduunu, bunu yapanlarn yakalanmas iin emirler verildiini reniyoruz. Ama ayn gazetede, Teavn- Nisvan- Osmaniye Cemiyetinin kurulmakta olduu, bana V. Murat'n kz Fahime Sultan'n seildii ve bir okulla bir hastanenin yaplmasnn kararlatrld

haberi yer alyor. 14 Ekim 1908'de Beikta lin olay oldu. Bedriye adnda dul bir kadnla Todori adndaki bahvan evlenmek isterler. Kadn adamn evine gidince babas polise haber verir, polis de onlar karakola getirir. Olay duyulur ve karakolun dna toplanan kalabalk, iftin kendilerine teslimini isterler. eriata gre Mslman kadnla Mslman olmayan erkek evlenemeyecei iin, halk tepki gstermitir. Komiserin ve ulemadan birinin halk datmak abalar sonu vermeyince, Yldzdan Bnb. Osman Efendi komutasnda 40 asker getirilir. Ama asker hibir ey yapmaz, hatta Binba askeri geri ekmee kalkr. Bu srada halk karakola saldrr, fakat ate almaz. Todori ldrlr, Bedriye ar yaralanr. Oysa halkn birikmesinden lin olayna dein drt saat gemitir. Gazeteler olay tam bir felaket olarak deerlendirdiler, zira Osmanl zabta ve askerinin (hem de Yldz askeri) olaya seyirci kaldklar anlalyordu. Bu, merutiyete bir lekeydi. Binba sorguya ekildi, polis memurlar deitirildi, 13 kii hakknda kovuturma ald. Askerin, ettikleri yemine ramen gvenilmezlii karsnda, Selanik'ten jandarma okulunda yetimi 20 subayla, 3 tabur piyadenin polis greviyle stanbul'a getirilmesi kararlatrld. Ayrca Yldzdaki binlerce: askerin azaltlmas ya da Rumeli'den birliklerle deitirilmesi dnld. 19 Ekim'de ilk tabur (3. Ordu, 2. Nianc) Takla'ya yerleti, sonuncusu 30 Ekim'de geldi. Bir yandan da polislere subay nezaretinde talimler yaptrlmaa baland. 17 Ekimde kadnlarla ilgili olaylar hakknda Zaptiye Nezaretinin bir bildirisi kt. Buna gre, yalnz sarkntlk olay vard: Birincisi Kapalar'da gayet ak sak giyinmi kadnlarn, ikincisi ayn yerde subay kocasyla gezmekte olan bir kadnn bandan gemiti, ncsnde gayet iyi giyinmi bir hanm ve ocuklarla ak bir arabaya binen bir topu subay sz konusuydu. Grlyor ki, kim olursa olsun, kadn iin erkekle dolamann yasak olduu bir toplumda, Zaptiye Nezareti, deta, madurlarn balarna gelenleri davet etmi olduklar, olaylarn nemsiz olduu havasn vermekteydi. kinci olayn faili olan ve subaylarca yakalanan asker dnda, sulular bulunamam, bu da Tanin'in sert eletirisine konu olmutu. Ama sindirme abalarna ramen, kadnlar daha serbest bir hayatn snrlarn zorlamaa baladlar. Kasm ortalarnda T Kadnlar ubesi askerlere klk giyecek yardm iinde faal bir rol oynamaa alyordu. te yandan, ayn sralarda erke halayk ve klelerin ticareti yasaklanyordu. Kz ocuklarnn iptidai, rdiye ve idad okullarnda okuyabilmelerini bir programa sokmak iin ngiltere'den Halide Salih'in teebbsyle bir uzman getirtildi. Bundan baka, hemen bir nas Sultaniye Mektebinin (kz lisesi) alabilmesi iin Abdlhamit Kandilli'deki dile

Sultan Sarayn vermeyi Kabul etti. Tasarnn bir an nce gereklemesi iin Mebusanda birok paalarn ve ulemann katld bir toplant yapld (ubat 1909). Bundan sonra ve 31 Mart olayndan hemen nce, Nuriye Cemal'in teebbsyle Beyazt'ta bir kz okulunun almak istendiini gryoruz. Kasmda (1908) Selanik'te haftalk olarak kmaa balayan Kadn dergisini de anmak gerekir. Soru 40: Yeni dzene kar askerler ne gibi tepkiler gsterdiler? stanbul'da dinsel banazlkla istibdatlarn el ele vermesi ve zabta ile askerin geveklii karsnda Rumeli'den asker getirilmesi yoluna gidildi. Bu arada Takla'daki 3. taburun Cidde'ye gitmesi iin emir knca, asker byk honutsuzluk gsterdi. 28 Ekimde, ou erba olan 83 er ve erba kla dnda silah atarak, askerlik srelerinin bitmek zere olduunu ve terhis edilmek istediklerini sylediler. Abdlhamit lehinde ve kla kumandan aleyhinde gsteri de yapyorlard. Gerekten de askerlikleri bitmek zereydi ve istibdadn bu mark askerlerini Cidde'ye gndermek ar bir ceza gibiydi. tler bir fayda vermeyince, 30 Ekim gecesi Rumeli'den gelen avc taburlar klay igal ettiler. 31 Ekim sabah kla dndaki asiler, Remzi B. komutasndaki avc taburlar tarafndan evrildiler. kan atma sonunda asilerden avu ld, yaraland, kalanlar teslim oldular. Beikta olaynda hkmet bir tebli yaymlad halde, herhalde askeri bir konu olduu iin, bu sefer T bir bildiri yaymlad. Mesele, T'ye gre, gemi dnemde markla alan bir ka neferin tedibinden ibaretti. Olaydan sonra, 1. Ordu Kumandan olan Mahmut Muhtar Paa lleri ibret olsun diye Saray evresine asmak istemi ve zorlukla vazgeirilebilmiti. Abdlhamit zamannda terhis istemek iin bir eit grev yapmak olaan karlanrken, yeni dnemdeki bu allmam sertliin byk honutsuzluk uyandrmas beklenebilirdi. Kasm ortalarnda Yldz askerlerinden birounun, merutiyete olan ballklarn tantlamak iin, Arabistan'a gnll olarak gitmek istedikleri haber veriliyordu. te yandan, Yldz'daki 2. Frkann Kumandan evket Paa istifa ettirildi ve buradaki taburlarn bana drt mektepli subay getirildi. Ayn frkadan svari Kumandan Ferik Refik Paa ile Yzba Kazm Efendi altar ay, alay yazcs hsan Efendi le Mlazm Osman Efendi, er yl hapis cezasna arptrldlar. Sular, mektepli subaylarn atanmasn protesto iin bir alayl subaylar toplantsna n ayak olmalaryd. Bylece eskiden beri sregelmi olan mektepli-alayl atmas keskin lemi oluyordu. Askerlerin baka bir ayaklanmas; Aralk banda Kprl'de (skp'n gneyi) oldu. Kente bir komedi kumpanyas gelmi, kahve'de oynuyordu. Erlerin tiyatroya gitmesi yasaklanmt. Pirleve ve Koova ihtiyat

askerinden bazlar tiyatroda subaylarnn bulunduunu renince, bunu haksz bularak kavga karrlar. Subaylar onlar pskrtrler. Ertesi gn sorumlularn yakalanmasna kar klnca, kla svarilerce evrilir. Asker teslim olmaynca atma balar. Asilerden asker lr, dokuzu yaralanr; Kardakilerden bir subay, iki er lr, bir subay ve bir er yaralanr. Sonu olarak durum yle zetlenebilir: Merutiyetin gelmesi baz ynlerden tedirginlie yol amt. Bunlardan biri kadn hareketlerinin sonucuydu. Kadnlarn ka g hafifletmesi, gazetelerde yaz yazmas, dinsel taassubu, yani ehirli halkn geni kesimlerini rahatsz ediyordu. Sonra, hafiyeliin kaldrlmas, binlerce kiinin geimini zorlatrmt. Bunlar, istibdadn geri gelmesini istiyor ve frsat kolluyorlard. Kadn hareketleri ve d bunalm byle frsatlard. Ayrca, merutiyet, askerlerin ve alayl subaylarn houna gitmemiti. Askerler yeni dzenin getirdii askeri disiplini yadrgamlard. Alayllar ise, merutiyetin mmkn olan en ksa zamanda kendilerini tasfiye edecek bir dzen olduunu anlyorlard. Ama btn bu honutsuzluklar T'lileri denetleme iktidarndan drebilecek gte deildi. Henz yeterli bir rgtlenme de yoktu. 31 Mart'n gerekleebilmesi iin merutiyeti cephenin blnmesi, yani T'nin karsna merutiyeti bir muhalefetin dikilmesi gerekiyordu. Soru 41: Yeni dzende ne gibi ii hareketleri ve tepkiler oldu? Merutiyetin gelmesi iilere de mreffeh bir hayata kavumak konusunda byk umutlar vermitir. Osmanl Devletinde sanayileme asgari dzeyde olduu iin, ii says genel nfusa gre pek azd. Pek ou yabanc sermayenin emrinde ve ok zor artlar altnda alyorlard. Hrriyetin ilanndan bir hafta sonra dare-i Mahsusa vapurlarnda alanlar, geciken maa ve cretleri denmedike almayacaklarn aklamlar ve bylece istekleri yerine getirilmiti. Feshane isileri fabrika yneticilerinin ii aleyhinde yaptklar yolsuzluklardan ikayet ettiler. Austos'un ikinci yarsnda Aydn ve ark demiryollarnn iileri grev yaptlar. Eyll'de Anadolu demiryollarnn isileri greve baladlar. Baka i kollarnda da grevler hzla yaylyordu. Demiryolu iileri btn ay izin almadan gnde 16-17 saat alyor ve bir okka ekmein bir kurua alnd bir srada 7-8 kuru gndelik alyorlard. Fiyatlarn bugnk gibi dalgalanmad o dnemde, Anadolu Demiryolu irketinin 10 senelik memurlarna % 40, be senelik memurlarna % 30 zam nermesi ve bunun reddedilmesi, cret ve maalarn ne denli dk olduunu gsterir. Ayrca, Osmanl memurlar, yabanc uyruklu memurlarn fazla maa alp kayrlmalarndan yaknyorlard. nceleri Osmanl basn grevlere kar biraz anlay gsterdiyse de, bir sre sonra hizmetlerin aksamas karsnda honutsuzluunu belirtmekten

geri durmad. Ayrca, Osmanl Devleti hemen her bakmdan emperyalist lkelerin avucu iinde bulunduundan, hkmetin uzun sre grevleri ho grmesi beklenemezdi. Zaten Osmanl yneticilerinin nizam- alem zihniyeti de bu tr hareketleri iyi gzle grmesine engeldi. T ise grevlerin bir an nce bitmesi iin arabuluculuk yapyordu. 20 Eyllde Zaptiye Nezareti, ark Demiryollar iilerini, grevin hkmet ve halka zarar verdii gerekesiyle, irketin nerdii artlar kabul etmee aryordu. Nafa Nezareti, iba yapmayanlarn hibir demiryolunda alamamas iin tedbir alacan aklad. Artk grevler zabta ve asker gcyle bastrlyor, eleba ve tevikiler yakalanyordu. Bu yzden atmalar kyor, baz iyerleri yklyordu. Fakat grevin yasal bir hak olmay, Osmanl hkmetlerinin emperyalist lkeler karsnda zayf durumu ii r gtlerinin yokluu ya da zayfl, iiler arasnda siyasal bilincin gerilii, iilerin Mslman - Mslman olmayan gibi esasl bir blnme iinde bulunmalar, grev hareketlerinin baarl olmasn nlyordu. Zaten bir ka ay iinde karlan Taatil-i Egal Nizamnamesi, grevi hemen hemen yasaklam bulunuyordu. Devlet iyerlerinden baka Duyun-u Umumiye'de, Reji'de, sonra demiryollar, liman, rhtm, tramvay, su, havagaz, elektrikte de grev yapamayacakt. Maden sahipleri de, madenlerin Nizamname kapsamna sokulmasn isteyince, buralarda yaplacak grevlere de Nazar- bikayd ile baklamayaca kabul edilmiti. Buna ramen rhtm iileri grev yaptklar, gibi kayklar, arzuhalciler, dare-i Mahsusa (Adalar yolcu vapurlar idaresi) iileri, taleplerini sokak gsterileriyle aklamaktan geri kalmyorlard. Soru 42: Sabahattincilerin muhalefete balamas nasl oldu? Hrriyet ilan edilir edilmez, ademi merkeziyetiler Trkiye'ye gelerek propaganda yapmaya baladklarnda, baz zorluk ve basklara uradlar. Celalettin Arif ile Fazl Bey'ler zmir'e geldiler ve kendilerini karlayan halka sylev vermek isteyince, bu bata Dr. Nazm, baz T'lilerce kt karland. Fazl Bey, Hrriyetten nce bir ademi merkeziyet cemiyeti kurabilmi olan baz genlerin yeni dzende tutuklanm olduklarn rendi. Yine ademi merkezyetilerden Mahir Sait, Tevfik, Avni Kemal Beyler de, Anadolu gezisine karlarken tutuklandlar. Oysa, hatrlanaca gibi, 1907'deki II. Jn Trk Kongresinde T'liler ile ademi merkeziyetiler saf birlii yapmlard. Bu ittifak Hrriyetin ilanndan sonra da lke iinde srdrmek iin stanbul'da Cemal (Paa), smail Hakk (Paa) ve Bahaettin akir Beylerle Hseyin Tosun, Nihat Reat ve Muhittin (Paa) Beyler arasnda grmeler balamt. Cemal ve smail Hakk Beyler, ademi merkeziyet, tevsi-i mezuniyet anlamna geliyorsa, ileride programlarn birletirilebileceini bile ileri srmler ve

kolayca, dosta uyumulard. T'nin stanbul ubesi bir bildiri ile -deil, Kuran'n dedii gibi uyumasnfakat T ad ve program altnda Ademi Merkeziyet ve Teebbs- ahsi ve Merutiyet Cemiyeti ile birleildiini duyurdu (22 Austos 1908). 2 Eyll 1908 gn Sabahattin B., yannda babasnn cenazesi, stanbul'a geldi. Kendisine byk bir karlama yapld. Ertesi gn yaplan cenaze treniyle Damat Mahmut Paa Eyp'e gmld. Trene katlan cemaat temsilcilerini Sabahattin'in sonradan ziyaret etmesi ve bu srada Rum patriine yapt reverans, baz T'li gazetelerde patriin elini pt diye yanstld. (Oysa Sabahattin, ehzade Burhanettin ve dier Saray temsilcilerinin ziyaretlerini iade etmemiti.) Sonra, Sabahattin T toplantlarna arld halde, ona merutiyetilere para yardm yapan Msr prensleri gibi ancak protokoler bir yer verildi, stelik A. Rza'nn terbiye harici tarizlerine urad, O da Cemiyet merkezine gitmez oldu ve kar tavr almakta gecikmedi. stanbul'a gelmesinden 12 gn sonra, 14 Eyllde, yakn arkadalar Ahmet Fazl (prensin st kardei, Paris'teki ademi merkeziyet derneinin genel ktibi -Terakki ve Osmanl gazetelerinin yneticisi). Mahir Sait, Celalettin Arifin Nurettin Ferruh'la birlikte Ahrar Frkasn kurmalarn salad. Frkann bakanln yapmas istendiyse de, o, buna yanamad. htimal bunu prenslii ve mritlii ile pek badatramyordu. Fakat ilgintir ki, Dahili Nizamnameye gre (md. 19) dare Heyetinde bir reis ngrld ve dare Heyeti yeleri gizli olmad halde, hibir zaman bir reis gsterilmedi. Kamuoyu, bakanl Kamil Paaya, smail Kemal ve Sabahattin Beye yaktrmaa altysa da, iin asl belli olmad. Muhtemeldir ki, ak bakanl reddeden Prens, fahri (ve gizli) bakanl kabul etmi ya da bakanln -kendisine bir cemile olarak- ak kalmasna raz edilmiti. Ahrar'n basn uzvu olan Osmanl, Prensin parasyla kuruldu (17/3/1909'da kt). kdam, Sabah, Yeni Gazete, Volkan, Saday Millet, Serbesti gazeteleri de Ahrar' desteklemilerdir. T'ye kar muhalefetin balca eletirisi, T'nin tekelcilii ve gizliliinin ikinci bir istibdada yol aabilecei kaygsyd. Daha somut olarak, T'nin devlet ilerine karmasn ve dareye tahakkm etmesini, orduyu siyasete kartrp bir bask arac olarak kullanmasn, olumsuz tavrlaryla Mslman Olmayanlar Osmanllktan soutmasn, eski devir adamlaryla uzlap, eski devri eletirenleri ihanetle sulamasn zikrediyorlard. N. Ferruh'un, hkmetin Fransz hukuk maviri Kont Ostrorog'un (ve herhalde Sabahattin'in de) yardmlaryla hazrlad program, insan haklarn savunmakta, mahkemelerde jri usuln istemekteydi. Kanun-u Esasi'nin aka ve yalnz padiaha tand Ayan yelerini atama yetkisi, Meclis-i Umumi, Belediye yeleri ve hkmete

braklmaktayd (md. 8). Zaten padiahn ad btn programda hi gememekteydi. Baka dikkate deer maddelerinde, Kanun-u Esasinin 10810. maddelerinde yer alan tevsi-i mezuniyet ve tefkir-i vezaif kuralnn uygulanmasn salayacak kanunlarn hazrlanmas (md. 9), seimlerin tek dereceli olup 20 yandaki her erkein, vergi versin vermesin oy sahibi olmas (md. 2), adaylarn yerlilerden olmasnn aranmamas (herhalde stanbullular kayrabilmek iin) ve mebus saysnn arttrlmas (md. 5,6), ilmiye rencilerine refah iinde okumalarn salayacak tedbirlerin alnmas (md. 21) ngrlmekteydi. Soru 43: Seimler dolaysyla eitli milletler nasl programlar hazrladlar? Merutiyetin eitlik ve zgrlk dzeninde en nemli meselelerden bir tanesi de, Osmanlln ne olduunun tespit edilmesiydi. Zira bir yanda eitli milletler, bir yanda da bu milletleri birbirine balad ileri srlen Osmanllk lks vard. Merutiyet dzeninin baarya ulamas iin btn milletlerin Osmanlln gerekleri zerinde az ok bir anlamaya varmalar artt. Ama bu iin ne denli zor bir i olduu, Hrriyetin ilanndan sonra baz milletlerin hazrladklar programlardan belli oldu. Trklerin program diye bir ey yoktu ama, T programnn bu nitelikte olduu belliydi. Trk olmayan Mslmanlarn da (Araplar, Arnavutlar, Krtler, erkesler), henz ortaya attklar programlar yoktu ama, onlarn da program hazrlayan ya da hazrlayabilecek olan kulpleri vard. lk bata T'liler Hristiyan milletlerle siyasal program konusunda grmeler yapp anlamak yolunu denedilerse de, bunun kar yol olmadna karar vererek vazgetiler. Bulgarlar, Ayan Meclisinin kaldrlmasn ve geni bir adami merkeziyete gidilmesini istiyorlard. Amacn, Bulgarlarn ounluk olduklar blgeleri ilhaka hazrlamak olduunu anlamak pek de zor deildi. Sonra, Temyiz Mahkemesi ve Nezaretler bir yana, devlet dairelerinde Bulgarca yazlm dilekelerin kabul, okullara daha nce tannm olan zel haklarn srdrlmesi isteniyordu. Rumlarn program mparatorluun eitli halklarna inan, gelenek ve zelliklerine gre gelime imkanlarnn tannmasn ngryordu. Tarihte Rum milletine tannm ne kadar ayrcalk varsa (arada kaldrlm olanlar da dahil) bunlarn kabul isteniyordu. Din ve eitim alanndaki ayrcalklarn yannda, byle bir istek, Bulgar Eksarhlnn kaldrlmas ve Patrikliin elinden kan btn mallarn geri verilmesi anlamn da ierebilirdi. Askeri birliklerin ayn din ve mezhepten ve ayn yerden olma esasna gre kurulmas isteniyordu. Yerel ynetime daha geni yetkilerin tannmas ngrlmekle birlikte, Bulgar program denli ileri gidilmiyordu. Memur alnrken, milletler arasnda eitlik ilkesinin gzetilmesi istei de vard. Ulah program da benzer esaslar kapsyordu.

Programlar, geni tartmalara yol at. Askerlik konusunda Mslmanlar da, Mslman olmayanlar da. Mslman olmayanlarn askerlik yapmas esasn kabul etmekle birlikte iki taraf da buna gnll deildi. Mslmanlar, Mslman olmayanlarn eline silah verilirse, bunun Devlete kar evrilmesinden korkuyorlard. Mslman olmayanlar da askerlii, zahmetli olduu ve iten gten ayr kalmay gerektirdii iin istemiyorlard. Ama her iki taraf da iten dncelerini aklamyor ve imkansz artlar ileri sryorlard. (zellikle askeri birliklerin karma olup olmamas konusunda). En byk tartma, orduda ibadet iinin nasl zlecei konusundayd. Daha da hassas bir konu, eitlik gereince Mslman olmayanlara da tannmas gereken subaylk hakk idi. Hem gvenlik nedenlerinden dolay, hem de geim kayna olduu iin, Mslmanlarn buna yanamayacaklar belliydi. Nitekim merutiyet gelince, Harbiye ve Askeri Tbbiyeye girmek isteyen Ermeni genlerine zorluklar karlmt. Daha sonra, 25 Temmuz 1325 (1909) gnl bir kanunla, Mslman olmayanlarn askerlik yapmayarak bedel demesi usulne son verildi ve onlar da Mslmanlarn tabi olduklar esaslara balandlar. Bu, T'nin 1908 programnda vard (md. 9) (TSP s. 209) Fakat bul maddede btn Osmanllarn memur olabilecekleri tasrih edildii halde, subaylktan sz edilmemesi dikkati ekmektedir. Osmanl Devletinin gelecei bakmndan nemli bir mesele de, eitim konusuydu, zira buna gre gelecein kuaklarnn nasl yetitirilecei belirlenecekti. T'nin ne istedii belliydi: okullar sayesinde Trk olmayanlar Trkletirilecekti. Resmi olmayan okullarda ise Maarif Nezaretinin denetimi ile bunlarn programlarndaki Osmanlla, yani Trkle aykr eyler kaldrlacak ve Trkletirici etkenler sokulacakt. Resmi ya da zel ilkokullarda dersler rencilerin ana dilinde okutulacak, ama bu dil Trke olmad takdirde zorunlu Trke dersleri de bulunacakt. Resmi orta ve yksek retim kurumlarnda ders dili Trke olacak, orta retimde yerel diller de okutulacakt. Yalnz din eitimi yapan kurumlar iin bu zorunluluklar yoktu. zel orta ve yksek renim kurumlarnda ne olmas gerektii konusunda T programlarnda garip bir suskunluk vardr. Herhalde Trk olmayanlar iin resmi okullarda okumadan, yan Trklemeden memur olmak zor olacak, bu yzden Trklemek cazip saylacakt. T'nin byle bir hesap kurduu tahmin edilebilir. Soru 44: T'nin, baka bir deyile, Trklerin program neydi? Yukarda deinildii gibi seimler dolaysyla T dahi ortaya bir programla kt. Bu, bir anlamda Trklerin program demekti. 6 Ekim 1908'de uray mmet gazetesinde yaymlanan siyasi programn (TSP, 208-10) eitimle ilgili hkmleri nceki sorunun cevabnda ele alnmt, br hkmlerin

ou Kanun-u Esasi hkmleriyle ya da siyasal haklarla ilgilidir. 1) Vkelann Mebusana kar sorumluluu (md. 1), 2) Ayan yelerinin ancak te birinin Padiah, te ikisinin ise halk tarafndan seilmesi ve grev srelerinin mr boyu deil, belirli olmas (md. 2), 3) siyasal cemiyetlerin kurulmasna seik olarak Kanun-u Esaside olanak tannmas (md. 4), 4) en az onu tarafndan olmak artyla mebuslarca kanun teklifi yaplabilmesi (md. 8), 5) Mithat Paaya uygulanm olan ve Padiaha srgne gnderme yetkisi veren Kanun-u Esasinin 113. maddesinin kaldrlmas (md. 12) steniyordu ki bunlardan 1., 4., 5. maddeler 1909 Kanun-u Esasi deiikliiyle salanacakt. 3. husus yine bu Meruti Islahat dneminde Cemiyetler Kanunu ile saland. Fakat muhalif Ahrar Frkasnn da buna benzer bir talebi olmasna ramen (daha nceki 1 Eyll 1908 program. TSP. 248, md. 8), Ayan yelerinin ancak 1/3'-nn Padiah ya da hkmet tarafndan atanmas talebi, 1909 deiikliinde kanunl amamtr. T, Ayanlarn 2/3 sinin millet tarafndan seilmesini istedii halde, ademi merkeziyeti Ahrar'n bunlarn seimini Umumi Meclis ve Belediye azalarna brakmas, beklenebilecek bir ayrlktr. Yine iki Frkann da birletii bir nokta olan, servet durumu ne olursa olsun, 20 yan bitirmi erkeklerin birinci derecede oy kullanabilmesi hususu da ntihab- Mebusan Kanununa girememitir (T program, md. 3). I. Merutiyetten kalma bu kanuna gre oy kullanabilmek iin az ok vergi vermek ve bir kimsenin hizmetkarln da bulunmamak gerekiyordu. T'nin program Ahrar'a gre ok daha isteksizce de olsa. Kanun-u Esasinin 108. maddesinde ngrlen tevsi-i mezuniyetin uygulanmasn salayacak kanunlar istiyordu (md. 5). Kanun-u Esas resmi dilin Trke olduunu belirtmiti (md. 18). fakat T program, bir yanllk olmamas iin resmi dilin Trke kalacan, her trl resmi haberleme ve grmelerin Trke olacan belirtmek ihtiyacn duymutur (md. 7). Buna karlk, mezhep ayrcalklarnn olduu gibi devam ngrlyordu (md. 10). Mslman olmayanlar da Mslmanlar gibi Ahz- Asker Kanununa tabi olacaklar, fakat askerlik sresi indirilecekti (md. 9, 11). Mslman olmayanlar Mslmanlarla eit olacak, memurlua kabul edileceklerdi. Her Osmanlnn, lkenin herhangi bir yerinden mebus aday gsterilebilmesi de isteniyordu ki, bu, okumu stanbullular gzeten bir istek saylabilir (md. 20). Bu hususlar Ahrar programnda da yer almt (bu gibi maddelerden, T programnn Ahrar programna bakarak hazrland izlenimi edinilmektedir.) alma koullar ile ilgili madde hibir ey sylemiyor, amele-patron ilikilerini dzenleyecek kanunlarn szn etmekle yetiniyordu. Kyller iin, arazi sahiplerinin kanunen mahfuz olan tasarruf haklar korunmak artyla toprak sahibi olmalar ve az faizle bor alabilmeleri ngrlyordu

(md. 14). Aar iin tahmis (be yllk iltizam ihale bedelinin bee blnerek mkelleflerden toplanmas) usul neriliyordu (md. 15). Bu usul, Tanzimattan sonra uygulanm, fakat baanl olmamt. ktisadi ilerleme konusunda da bir madde vard ama ilgin bir ey iermiyordu (md. 18). Sonu olarak denebilir ki, T'nin program nemli lde Ahrar Frkasnn siyasal programndan esinlenmi ve bir bakma onun soluk bir kopyas olmak itibar ile pek de ilgin deildi. Yalnz kylnn topraklandrlmas ile lgili madde Ahrar'n programnda yer almad gibi T'nin henz toprak sahipleri snfnn etki alannn dnda olduunu gstermesi bakmndan da ok ilgintir. Zira topraksz ya da az toprakl kylye toprak verilmesi konusu (TSP'deki programlarda grdm kadaryla) T programlarnda bir daha hi sz konusu edilmeyecektir. Bunu, ayan snfnn T'yi hizaya getirmi olmasyla aklayabiliriz. Yoksa T'nin tarada herhangi bir biimde desteklenmesi beklenemezdi. Yukarda sz edilen siyasal program herhalde Merkez-i Umuminin kaleminden km bulunuyordu. Daha sonra 18 Ekim- 8 Kasm 1903 tarihleri arasnda T Kongresi toplanm ve siyasal program onamakla birlikte, baz yeni esaslar da getirmitir. Padiah, Kanun-u Esasinin muhafazasna yemin ettiine gre, merutiyete ball devam ettii srece hayat ve Padiahlk haklan T tarafndan korunacakt (md. 1). T Cemiyetinin mebus yeleri T Frkas ad altnda alacaklard (md. 3). Niyazi Beyin anlar dnda, T'liler T'nin faaliyetleri zerine yaynda bulunmayacaklar, T'nin resmi bir tarihi hazrlanacakt (md. 4). Ayrca, her vilayet merkezinde T'nin bir gazete karmaa almas kabul edilmi ve bu gazetelerin hangi esaslara gre yayn yapaca saptanmt (md. 5,7). Cemiyet nizamnamesinde tadilat ve tashihat klliye yapldn reniyoruz, ama bunun nelerden ibaret olduunu bilmiyoruz (md. 9). Ayn biimde Cemiyetin ordu ile ilikileri hakknda bir talimatname hazrland bildiriliyor, fakat bu da elimizde yoktur (md. 10). Yeni ve gizil bir Merkez-i Umumi seildii de aklanyor (md. 12). yeleri, Hseyin Kadri, Mithat kr, Hayri, Talat, Ahmet Rza, Enver, Habip Beyler, pekli Hafz brahim Efendidir (TSP. 199). Bundan sonra gelen maddede, nceki programda hi bir ey demeyen bir cmle ile geitirilmi olan iktisadi gelime konusu ilenmektedir (md. 13). Bu gelime bir yandan hkmete yaptrlacak ilerle, te yandan bizzat halkn ve T'lilerin yapaca ilerle salanacakt. T'nin her heyet-i merkeziyesinde bir ka kii kalknma sorunlaryla grevli olacakt. Bu kiiler unlar yapacakt: a) halkn ahsi teebbsn eitli yollardan uyandrmak ve tevik etmek, b) buna imkan olmayan yerlerde bizzat ie girimek, c) bu arada eitimin nemini unutmamak, gece dersleri, okullar

amak, muktedir retmenler bulmak, ticaret, tarm, ziraat odalarn tevik etmek, d) yazma aarak halkn anlayabilecei, yurttalk, eitim ve kalknma bilgileri veren kitaplar hazrlatmak, e) her meslek ve sanatta uzmanlarn yetimesi iin almak, liyakat gsterenleri Avrupa'ya, vesair mahallere gndermek. Hkmete yaptrlacak terakkiyat iki tedbirde toplanyordu: her alandaki gelime iin hemen yegane vasta olan geni yetkilerin (tevsii mezuniyet) valilere verilmesi ve vilayetleri aan ilerde hkmete mebuslar araclyla ve mebuslara da Cemiyet araclyla etki yaplmas. Grlyor ki, blc anlamlara kayma ihtimalinin bulunmad yerlerde T, Sabahattinci tezlere ok yakndr. Soru 45: Milletler asndan seimler ne gibi sorunlar dourdu? En przl i T ile Rumlar arasndaki ilikiler oldu. Rumlar seim ilerinde daha tecrbeli olduklarndan seimlere byk oranda katlyor ve oylarn da blmyorlard. Bu sayede paylarna dmesi gereken ikinci semen ya da mebus saysnn stnde ikinci semenlik ya da mebusluk kazanyorlard. Bu yzden, zellikle T'lilerin giriimiyle, yaplan seimleri iptal ettirmek iin dilekeler veriliyor ve mahalli makamlar ok kez bu istekleri yerine getiriyorlard. Ayrca, ttihatlar Trkleri rgtlemee alyorlard. Byle olunca, Rumlar da tepki gsterip boykota gideceklerini sylyorlard. Patrikhane hkmete protestolar yadryordu. T, adaylarn, Mslman olmayan milletlerle nceden yaplacak bir pazarlkla kararlatrlmasn, bylece seimlerin mcadelesiz ve kendi isteklerine uygun olarak gemesini istiyordu. Ekim sonunda Ermeniler ve Rumlarla bir anlama tasla zerinde anlald ama Rumlar caydlar. Rumlar, davalarn grlt kararak yrtmek istedikleri iin, Trk-Rum ilikilerine nem veren kdam bile Rumlar sert bir biimde eletiriyordu. Rum Patrikliinin yerilen bir davran, seimler ve Rumeli'de Rum-Bulgar ilikileri zerine yabanc eliliklere bir muhtra vermesi oldu. Ayrca, kendilerini lkede 6 milyon nfus olarak gsterip ona gre mebus karmak istiyorlard. Kasm ortalarnda zmir Rumlar silahl taknlklar yaptlar ve bir kii ld. Rumlar iki Rum mebusun seilmesini beklerken, bir tane seilmiti. stanbul seimlerinde de Rumlarn nispetsiz bir temsillerini nlemek iin T, ikinci semenlere, kimlere oy verilmesi gerektiini bildirdi. Bylece Trklerin oylar dalmayacakt. Ama bu yzden, adaylarn seilmesi, T'li ya da T ile anlam olmalarna bal oluyordu. T'ye muhalif olanlar bu durumu hi de ho karlamadlar. Fakat T'nin cevab hazrd: tavsiyelerine uymamak, Rum karlarna hizmet, hatta Trkle ihanet anlamna gelirdi. Kasmn son haftasnda Rumlar, nfus tezkeresi gsteren her kiinin hemen oy kullanabilmesini kabul ettirmek iin gsteriler

yaptlar, fakat istediklerini elde edemediler. Anlalan, bu istein amac, Yunan uyruklu Rumlara da oy kullandrabilmekti. Ermenilerle de baz meseleler kt. T, stanbul'daki iki Ermeni adayndan biri olan Zohrap Efendiye itiraz etti. Buna kar Ermeniler, iki Ermeni mebusunun seilmesinin protokolla kabul edildiini, Zohrap Efendi zerinde srar ettiklerini, taradaki seim sonularndan sonra byle bir anlamazlk kartlmamas gerektiini ileri srdler. Gerekten de. Anadolu'da Ermeniler dank ve aznlk durumunda olduklarndan, pek mebus karamamlard. Bunun zerine zmir'de Ethem B. mebusluktan istifa etti, yerine Ispartalzade stepan Efendi seildi, Zohrap Efendiye kar yaplan itirazdan da vazgeildi. Bu rnekler, seimlerin ne denli kontroll getiini gsterir. T'nin aday listesinde Ahmet Rza, Manyasizade Refik, Hseyin Cahit Beyler, Mustafa Asim, Hallayan, Zohrap ve Alber Feraci Efendiler vard, T, Rumlarla anlaamad iin, 10 mebusluk iin 8 aday gsteriyordu. Liste ile birlikte yaplan aklamada, kalan iki mebusluk iin adeta ikinci semenlerin Trk adaylardan T tarafndan makbul olabilecekleri semeleri iin tevik edildikleri grlyordu. Rumlar anladlar ki, T ile anlamazlarsa belki de hi mebus karamayacaklard. Bunun zerine T ile anlatlar ve T'nn listesine Konstantin Konstantinidi ile Kozmidi Efendiler eklendi. Btn bunlar, Osmanl milletleri arasnda Osmanllk konusunda bir anlamaya varmann ne denli g olduunu gsteriyordu. Ayrca, T'nin Trkl temsil etmek iddiasnda ve her eyin kendi denetinde olup bitmesi arzusunda olduu da anlalmt. Soru 46: T'nin seimler dolaysyla karlat baka baz sorunlar nelerdi? Sorunlardan biri T'nin her blgede kendine uygun aday bulmasyd. 2. ve 3. Ordularn varl ve daha gelimi bir blge olmas dolaysyla, Rumeli'de T iyice kk salm bulunuyordu. Buna ramen Gmlcine'de, orada tannmam mebuslarn seilmi olmas, bir ksm halkn protesto yryne yol amt. Subaylarn mebus olmalar Harbiye Nezareti tarafndan istenmeyince (anlalan seildikten sonra istifa ve mebusluk sona erince yine orduya dnmek imknlarnn tannmas gibi bir talep sz konusuydu). T'nin gnlne gre aday bulmak zor oluyordu. T'nin elinden gelse her yerde diplomal, gen, ynetici kattan Trkleri mebus yapard. Ama bu, her blgenin ayan-eraf-mteneffzan gibi adlar tayan nfuzlularn bir yana itmek demekti. Birok yerde bunu yapmak imknszd. Hseyin Cahit'in bir bayazs bu zihniyetin tipik bir rneiydi. Buna gre mebuslarn ancak vilayet ahalisinden seilebilmeleri esas kaldrlmal

(Ahrar Frkas da bunu savunuyordu) ve 20 yan aan herkese, zenginlik derecesine baklmakszn, oy hakk verilmeliydi. Yazar, bunlara ek olarak baro, basn ve niversiteye mebus seme hakknn ve Belika'da olduu zere okumulara fazla oy hakk tannmasn neriyordu. Ali Kemal'in de buna benzer dnceleri vard. (Tanin, 11/9/1324, kdam, 9/8/1908). stendii gibi aday bulunamayan yerlerde, eraf ya da ayan yerine tercih edilebilecek bir zmre vard: ulema. Bata Anadolu, birok yerde T ulemay tercih etmitir, zira bunlarn, iktisadi karlarndan ileri gelen derebeyce (feodal) bir tutumlar olmamas ihtimali vard. Ayrca, ilerinde aydn dnceli saylabilecekler de yok deildi. te yandan, T'nin yeterince rgtlenip yeterince propaganda yapamamas gibi eksikler seimin iki dereceli olmas sayesinde giderilebiliyordu. Mesela stanbul'da Miralay smail Hakk Beyin, gazetelere verdii bir ilnla, ikinci semenleri Fevziye kraathanesinde toplantya ardn gryoruz. Sonu olarak, seimleri T'nin listeleri kazanacakt ama Trk mebuslarn dahi birou gerekten T'li saylamayacak kimseler olacakt. Bu gibiler, en ufak bir nedenle T saflarn terk edip muhalefete balayabilecek kimselerdi. Buna Trk ve Mslman olmayanlar da eklenince, T'nin neden Mebusana egemen olmakta zorluk ekecei anlalr. Soru 47: Meclis nasl ald? Seimleri silme T listeleri kazand. Ahrar'la T'nin ortak aday olan Mslman olmayanlar dndaki Ahrar adaylarndan bir tek Ankara'dan Mahir Sait seildi. Oysa rnein, stanbul Ahrar listesinde Sadrzam Kmil Paa ve Ali Kemal gibi pek tannm isimler vard. Fakat deinildii ve grlecei zere T'nin bu byk zaferi aslnda ok aldatcyd. Seimler her yerde bittikten sonra, Meclis, 17 Aralk 1908'de ald. Bir gn nce Abdlhamit yeni atanan 39 ayan yesinin adlarn aklad. I. Merutiyet ayanlarndan sa kalan kiinin bunlara katlmasyla bir bakma ki merutiyet arasndaki devamllk gsterilmi oluyordu. Al, byk bir bayram oldu. Trende bulunanlar, gnn cokunluu iinde birok kadnlarn peesiz olduklarn bildiriyorlard. Kmil Paa; Abdlhamit'i Meclise gelmee zorlukla ikna edebilmiti ama halkn kendisine gsterdii lgnca sevgi gsterisi herhalde onu piman etmemiti. Padiah adna okunan al sylevinde, eitimin yaylmas sayesinde Kanun-u Esasinin yeniden ilnna engel kalmad belirtiliyordu. Sonunda Baktip Ali Cevat'n teklif ettii cmle yer alyordu: Memleketimizin Kanun-u Esas ile idaresi hakkndaki azmim kafi ve layetegayyerdir. Mebuslarn buna bir ka gn sonra hazrladklar cevap yer yer adamakll sert ve ineliydi. Buna gre, halkn merutiyete kabiliyeti olmad doru olamazd, zira I. Merutiyetin ilnna halkn kabiliyeti artt iin

merutiyet dzeninin kurulabildii iddia olunmutu. Abdlhamit'in durumunu biraz olsun kurtarmak iin, kendisinin devlet adamlarnca aldatld ileri srlyordu. Ayrca, Meclisin datlmas da Kanun-u Esasiye tamamen aykr bir davran olarak niteleniyordu. Padiahn Kanunu Esasiyi korumak yolundaki kesin ve deimez azmine teekkr olunuyor ve milletin de bu yoldaki azminin hibir g tarafndan sarslamayaca belirtiliyordu. Ayann cevab -tahmin edilecei gibi- daha yumuakt. Eski devir dzensizliklerinin artk son bulmasna. Padiahla halk ayran uzakln kalkmasna seviniliyordu. Yalnz bir yerde, Padiahlk kutsall ve dokunulmazlnn merutiyet dzeninin srmesine bal olduu hatrlatlyordu. kdam'da Ali Kemal Mebusann aln Osmanl tarihi iinde esiz bir adm olarak alklyor, mebuslara doruluktan, haktan ayrlmamay, 1877-8 mebuslar gibi korkak olmamay, Fransz ihtilli tarihini incelemelerini tlyordu. Osmanl ordusu ve T'ye bir teekkr vard (17/12/1908). Fakat yazarn T'ye uyarmalar da vard. Artk Meclis aldna gre, T'nin kanun erevesine girmesi isteniyordu. Hkmet Meclis ve T olmak zere siyasal gcn birlikte yryemeyeceine iaret olunuyordu (14/12). Times da (17/12 haberi) nazrlarn artk yalnz Meclise kar sorumlu olmalar gerektiini, Cemiyetin gizlilii ve dolaysyla sorumsuzluu ile merutiyet dzeninin badaamayacan ileri sryordu. Ayrca, T'nin Osmanl milletlerini birbirleriyle kaynatrmak dncesinin tehlikesine iaret olunuyor ve Mecliste muhalefetin zayf olmasndan ve derin siyasal ayrlklarn bulunmamasndan yaknlyordu. Grld gibi, kdam ile Times, T'ye kar tavr almaktaydlar. Bu itirazlara kar. Hseyin Cahit, Meclisin 1876 Kanun-u Esasisine gre yetkileri snrl olduu iin, T'nin vcudunun gerekli olduu savunmasn yapyordu (Tanin, 20/12/1908). Meclisin almasna 15 gn kala ilenen bir cinayeti anmak gerekir. 2 Aralk gn, Harbiye Nazr adna yazlm sahte bir davetle Abdlhamit'in eski yaver ve hafiyesi olan smail Mahir Paa, Harbiye'ye arld ve yolda asker klkl biri onu ldrd. Bu, Hrriyetin ilanndan sonra T'ye mal edilebilecek ilk siyasal cinayetti. Bu kadar zaman sonra, salt stibdat dnemindeki faaliyetlerinden tr Paay ldrmek garip bir davran olsa gerekti. Herhalde T onun bir takm faaliyetlerini saptam olmal ve bylece hem Paay cezalandrmak, hem de T dndaki herkese ve zellikle istibdatlara gzda vermek istemi olmalyd. T'nin bundan sonraki faili mehul siyasal cinayetinin kurbanlar istibdat dneminin adamlar deil, muhalifler olacakt. Soru 48: T le Kmil Paann atmas nasl geliti? Sait Paadan sonra Sadrazam olan (6/8/1908) Kmil Paa, uzun sre devlet adaml etmi olmann gururu iinde bir vezirdi. htimal ki Tlileri

oluk ocuk olarak grmek eilimindeydi ve onlar daha ok Abdlhamit'e kar bir silh olarak yararl buluyordu. Oysa T, iktidar eline almamakla birlikte, denetleme iktidarn ciddi olarak benimsemiti. Dahiliye Nazr Reit Akif Paa istifa ettikten sonra, yerine vekalet eden Hakk B. asaleten atand (25/8/1908). Oysa ayn gn T, Merkez-i Umumi imzal bir tel ekerek Dahiliyeye Ferit Paay lyik grdn bildirmiti. ay sonraki ve yalnz Cemiyet mhrn tayan bir yazda ise (25/10/1908) Hakk Beyin mlkiye memurlarn iyi seemedii. Hariciye Nazr Tevfik Paann dilerini milletin karna gre savunamad, Zaptiye Nazr Sami Paann da devinde ehil olmad ileri srlyordu. Bunlarn yerme srasyle Ankara Valisi Nuri B., Posta Telgraf Nazr Galip B., P. Kaymakam Muhittin B., r-y Devlet Reisliine de Hakk B. uygun grlyordu. Yazda, Kmil Paann bu yerlere zor adam bulacandan Cemiyetin Erbab- vukuftan kimlerin uygun olacan soruturmu olduu belirtiliyordu. 30 Ekimde ekilen bir telgrafla da, yaznn gereinin yerine getirilmesi iddetle isteniyordu. Kmil Paa bu talepleri yerine getirmedii gibi, bunlar kstaha mdahaleler saym olduu muhakkaktr (Bayur, 204). Bulgaristan'n bakmszlk lanna vesile tekil eden Bulgar Kap Kethdas Geofun elilere verilen bir ziyafete arlmamas olaynda da, T'liler, Kmil Paann sanld gibi bir siyaset dehas olmadn anlamlard. Bamszlk ilnndan sonra Paa, kendisini ziyarete gelen bir T heyetine yz vermemi, hatta onlarla konumak bile istememiti. Ayrca Paann, Bulgarlarla olan grmeleri tek bana ynettii ve kabine arkadalarna bilgi vermedii de ileri srlyordu. Hatt, H. Cahit'e gre bir ara Paa, Cemiyeti, imdi istifa ederim, esbabn vilyata bildiririm, Bulgarlar hududu geerler, ngilizler size itibar keser. diye tehdit etmi, ve Zaten hrriyeti veren Zat- ahanedir, Cemiyet ne yapt? diye de onlar kmsemi. Bu olan bitenler, stanbul basnn iki kar cepheye bld. Kmil Paay tutanlara gre -balarnda Servet-i Fnun, Yeni Gazete, ikdam geliyordu- Kmil Paa ngiliz dostluu siyasetinin ba savunucusu olduuna gre, ona kar olmak, ngiliz dostluuna kar kmak, hatt Alman dostluunu tercih etmek demekti. Buna kar T'liler. Kmil Paaya ngiliz siyaseti yznden muhalefet etmediklerini, Alman dostluunu savunmann da ngiliz dmanln gerektirmediini ileri sryorlard. Belki bu saldrlar karsndadr ki, T'liler, yine ngiliz dostu saylan ve Kmil Paann rakibi olan Sait Paaya yanatlar. Sait Paann siyaset anlar Tanin'de yaymlanmaa balad. Times da, 3 Aralk gnl bir haberinde, Tnin Sadarete Hilmi Paay istediini bildiriyordu. Muhaliflerin, T'yi ngiliz dmanl ile sulamaktan baka bir silhlar daha vard. Buna gre T'liler, Kmil Paann yerine kendileri hkmet olmak istiyorlard. Oysa devlet ileri ocuk oyunca deildi. Bu tez, yal

ve orta yal devlet adamlarndan baka, T saflarnda da kskanlk ve haset duygularn ayaklandrd iin, etkili bir tezdi. Bunun zerine, H. Cahit, gen ttihatlarn nazrlkta gz olmadklarn aklamak zorunda kald. Fakat seimlerin yer yer sonulanmaa balamas ve stanbul'da ikinci semen seimlerinin bitmesi zerine. Kmil Paa yine de T'ye tvizde bulunmak ihtiyacn duydu. 30 Kasmda yaplan kabine deiiklii ile Tevfik Paa r-y Devletten, Ekrem B. Maarif Nezaretinden ayrldlar, raya Adliye Nazr Hasan Fehmi, Dahiliyeye Rumeli Umum Mfettii Hilmi Paalar.. Adliyeye T'li Manyasizade Refik, Maarife Dahiliye Nazr Hakk Beyler getirildiler. Fakat T bu dik bal vezirin kendi denetleme iktidarn iyiden iyiye tehdit etmekte olduunu gryordu. Hele Paann seimlerde Ahrar tarafndan aday gsterilmi olmas, herhalde tanamml zor bir durumdu. ddiaya gre, yaklak olarak 6 Aralkta Rahmi B. Yldz'a giderek, Padiahtan Paann azledilip yerine Hilmi Paann getirilmesini istemi, ama onu ikna edememiti. Haber byk tepkilerle karlat. kdam, Rahmi Beyi ak bir mektupla knarken, Times, haberin yalanlanmadna iaretle, ounluu ttihat olan mebuslara Kmil Paann siyaset tecrbesini hatrlatyor ve Su geerken at deitirmenin sakncalarn gstermee alyordu. Mebusan, Bakanlk seimi gibi nde gelen baz ileri zdkten sonra, H. Cahit, Kmil Paa hakknda bir istizah (gensoru) takriri sundu (28/12). Bunda, Kanun-u Esasiye aykr davranlarn ve d siyaset durumunun hesab isteniyordu. T'nin ortal heyecana vererek, Paay sarsmak iin bulduu silah Girit idi. 6 Ocaktan itibaren Tanin, Girit zerinde durmaa balad. 9 Ocakta bir Girit mitingi yapld. Bu arada Abdlhamit'in a sylevinde Girit anlmad halde, Sait Paann kaleminden kan Ayann cevabnda, bunun sz konusu edilmi olmas gze arpmt. 12 Ocakta Tanin, Kmil'in olu olan ve babasnn ilerine yakndan ve olumsuz bir biimde kart sylenen Sait Paa aleyhinde sert ve alayc bir yaz yaymlad. Ama neye yarar ki, 13 Ocak gn Kmil Paa Meclise gelip (bir takm mebuslar kendisini kapda alklarla karladlar) sylevini okutturduktan sonra, yine alklar arasnda oybirliiyle gvenoyu ald. H. Cahit'e baklrsa, istizah srf kendi teebbs ile verilmiti. Byle bile olsa, Paa ile T arasnda ak bir atma durumu var olduuna ve H. Cahit de ileri gelen bir ttihat olduuna gre. Paann, zaferi ister istemez T'nin hezimeti saylacakt. Olay, mebuslarn Paa olmadan devlet gemisinin yrmeyeceine inandklarn ve T'nin kendi listesinden seilen mebuslar henz bir parti disiplinine sokmadn ya da sokamadn, ve onlarla yakn balar kuramadn gsteriyordu. H. Cahit gnlerce Tanin'de bu olay tevile, yorumlamaa alt. Cemiyet de, durumun kendisi iin bir yenilgi

saylamayacan gstermek iin mebuslara bir bildiri yollayarak onlarn dnce ve davranlar zerinde hibir etki yapmak niyetinde olmadn aklad. H. Cahit bu karar, T'nin, siyasal ihtiras ve karlarn ne denli stnde yani mukaddes, olduunu gsterdii iin alklyordu. Aslnda bu garip durum T'lilerin kararsz ve blnm olmalarndan ve byle bir durumda (tecrbesizlik sonucu) H. Cahit'in istizahn nleyememi olmalarndan ileri geliyordu. H. Cahit'e gre Pasa IT'ye haber yollayarak, Eer beni drmee karar verdinizse istifa edeyim. Mecliste bana bu yatan sonra hakaret edilmesin demi. Bunun zerine Talt, Enver, Dr. Niyazi Beylerden kurulu bir heyet, kendisini ziyaretle, T'nin onu iktidarda tutmaa karar vermi, olduunu aklamlar. O da buna karlk Meclisteki T frkasna dayanarak sair dvel-i merutada olduu gibi davranacan belirtmi. Paa aklamasnda, bu istizahta Talt ve Enver'in gelip kendisini destekleyeceklerini bildirdiklerini doruluyordu. 10 ubat 1909'da Kmil Paa T'nin siyasal nfuzunu kaldrmak ya da hi olmazsa azaltmak iin teebbse geti ve bylece Paa ile Cemiyet arasnda kyasya bir iktidar mcadelesi balad. O gn, Bahriye Nazr Arif Hikmet Paann ok daha nce vermi olduu istifas kabul olunarak. Nezaretin vekletine 1. Ferik Hsn Paa getirildi. Bo olan Maarif Nezaretine de Defter-i Hakan Nazr Ziya Paa atand. Fakat asl nemlisi, Harbiye Nazr Ali Rza Paann Msr Komiserliine atanarak, yerine. 2. Feriklie ykseltilen 2. Ordu Kumandan Nzm Paann getirilmesiydi. Bu en nemli atamada T'ye danlmamas, stelik Ali Rza Paann azlindeki parlamenter usle aykrlk, deiiklikten ve olayla ilgili gelimelerden kabinenin haberli klnmamas yznden byk bir tepki dodu. Kabinenin iki Mslman olmayan nazr ile Hariciye ve Evkaf Nazrlar Tevfik ve emsettin Paalar dndaki, Adliye, Dahiliye, Maliye Nazrlar ve r-y Devlet Reisiyle eyhlislam istifa ettiler. 11 ubat gn Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi bir istizah takriri verdi. Kmil Paa istizaha cevap vermee hazr olduunu bildirirken, durumunu salamlatrmak amacyla, T'nin zerine srlmek istenen ifte bir amurdan yararlanmaa kalkt. Gya T'nin Abdlhamit'i tahttan indirmee ve Reat Efendiyi atlayarak tahta Yusuf zzettin Efendiyi getirmee hazrland yolunda basnda sylentiler kt. Bu dedikodulara gre, Rza ve Arif Paalar da bu ie yardmc olacaklard. Paa, kabine arkadalarna Nazrlar bundan dolay deitirdiini aklamt. Bylece Kmil Paa, bu sefer de Abdlhamit'le T'ye kar ittifak kurabileceini umuyor olmalyd. Paann 15 gndr durumdan haberli olduunu sylemesi nazrlar kzdrmt. Cemiyet iddiay kesinlikle reddetti. Paa da, 13 ubatta kan resm bir ilma tahttan indirme iddiasnn yalan olduunu kabullendi.

Paann T'ye kar hazrlad darbenin kabine deiikliinin tesine de gittii anlalyor. Paa, T'nin stanbul'daki asker dayana olan avc taburlarn da geri gndermee kalkm, Nzm Paay onun iin Harbiye Nazr yapmtr. Gerekten de Yanya eraf, Rum etelerinin genis bir faaliyete getiklerini iddia ederek, buna kar oradaki kumandanlarn deitirilmesini ve askerin arttrlmasn istemilerdi (29/1/1909). Kmil Paa, bunun zerine Harbiyeye yazd 8/2 yazsyla Yahya'ya, yaknlarda bulunan drt taburun gnderilmesini, ayet bu tedbir 3. Ordunun gcn azaltacaksa. stanbul'daki avc taburlarnn geri yollanmasn nermiti. Bu teklif Harbiye Nezaretinde nce olumsuz karland halde, bundan iki gn sonra (10/2) Ali Rza Paa azledilince. Nezaret teklifi benimsedi. Ama ertesi gn 3 Ordu Kumandan Mahmut evket Paa, Rumeli'deki kuvvetlerin yeterli, Yanya'da Rum ayaklanmas ihtimalinin ise uydurma olduunu ileri sryordu. T'nin gsterdii heyecanl tepki karsnda Kmil Paa, Mebusann daha nce oybirliiyle vermi olduu gvenoyuna bouna gvenmi olduunu anlad. Herhalde hava yatr umuduyla, istizah iin saptanan 13 ubat gnnde deil, 17sinde geleceini bildirdi. Fakat Mebusan ok kararlyd. Kmil Paann tutarsz tezkereleri onu sinirlendirmiti. Gvensizlik takriri verildi ve Paann istifa tehdidine aldrmayan Meclis, 198'e kar 8 oyla (53 ekimser ve 3 izinli vard) gvensizlik karar ald. Olaya askerler yakndan kartlar. 12 ubat gn baz deniz subaylar Babliye gelerek deniz kuvvetlerinde slahat istediler, Paa da bu istei gz nnde bulunduracan bildirdi. 13 ubat gn Beikta'ta demirlemi bulunan sekiz sava gemisinin svarileri byle bir zamanda ve sebepsiz olarak Nazrlarn deimesini Merutiyete uygun bulmadklarn Mebusan Meclisine bildirdiler. Buna karlk baka dier subaylar Bahriye Nezaretinde toplanarak, hazrladklar bildiride subaylarn nazrlarn seimine karmasn doru bulmadklarn, ve Arif Paann da iktidarsz olduunu ileri srerek. Arif Paadan yana olan subaylar protesto ettiler. Ayrca gazetelerde de bir takm subaylarn Nzm Paa'nn leh ve aleyhinde mektuplar kt. Kmil Paa ve ondan yana olanlar, donanma subaylarnn Meclise yazd yaz ve birok subaylarn Mecliste yaptklar basklar yznden mebuslarn ylp gvensizlik oyu verdiklerini ileri srerlerse de buna inanmak gtr. Meclis zerinde askeri bir basknn yapld muhakkakt. Bunu Halil Mentee de kabul eder. Yalnz, bu kaba gvde gsterisi yaplmadan da, T'nin ciddi bir aba ile Kmil Paa konusunda Cemiyetin grn mebuslara benimsetebilecei ileri srlebilir. Zira mebuslarn byk ounluu T listelerinden seilmi olduklarna gre, T btn arln ortaya koysayd, mebuslar da herhalde ona gre davranrlard. Ama yle yaplmad iin, ancak kaba bir gvde

gsterisi sayesinde, daha nce Kmil Paaya oybirlii ile gvenoyu vermi olan mebuslarn bu sefer ona kar dndkleri izlenimi ortaya kt. Bu yzden de T Meclise gzda vermezse, mebuslarn Kmil Paa'y ya da muhalefetin tuttuu baka birini vicdanlarnn sesine uyarak destekleyecekleri gr yayld. Oysa belki de normal bir parti disiplini ile de T, kendi listelerinden seilen mebuslar hizaya getirebilirdi. Fakat ne olursa olsun, bir sefer Sadrzam kapda karlayarak gklere karan mebuslarn, birka hafta sonra onu, savunmasn beklemeyi bile kabul etmeden byk ounlukla devirmeleri -nedenleri hakl bile olsabiroklarnda, Mebusann siyasal olgunluu ve medeni cesaretle savunabilecei belirli grleri bulunmad kansn uyandrd. Bu kandan yle bir sonuca da gidilebilirdi: Bir darbe ile T'nin siyasal etkisi kaldrlabilse, Meclis bu durum karsnda boyun eip, uysallkla muhalefetin ardndan giderdi. 31 Mart ayaklanmasn dzenleyenlerin byle bir hesap kurduklar sylenebilir ve grlecei zere, bu hesaplar da bir sre iin ksmen doru kt. Gerekte T'nin, muhalefetin ve mebuslarn dnce ve davranlanndan bu yanllklar bu zaaf ve aksaklklar, siyasal ve parlamenter grgnn eksikliinden ileri geliyordu, ki bu da uzun istibdad yllarnn bir sonucuydu. Padiahn tutumuna gelince, Ali Cevat Bey'e gre, Abdlhamit Ali Rza Paa'nn deimesini istememi, fakat Kmil Paa'nn srar zerine rza gstermi. Abdlhamid'in Hatra Defteri'nde ise Abdlhamit, Paa ile birlik olarak, avc taburlarn Rumeli'ye geri gnderme ve kalan askeri teskin ve taklil etmeyi kararlatrdklarn ileri sryor. Htra Defterinin belge deeri zerindeki pheler bir yana, Abdlhamit'in hatralarn yazd srada (1917) tahttan indiriliini T-den bildii iin, krgnlnn etkisiyle, geree aykr olarak byle yazm olmas ihtimali vardr. Tabii, bu ihtimalin doru ya da yanl, olduunu ispatlamak zordur. Ama Padiahn, istemeyerek de olsa Kmil Paa'nn isteklerine uyduunu biliyoruz. Abdlhamit, belki de T'ye kar cephe almak diye yorumlanabilecek bu davran niin yapt? Bunun muhtemel nedenleri yle sralanabilir: 1) Kmil Paa birka hafta nce ttihatlarn egemen olduu ya da yle sayld Mecliste oybirlii ile gvenoyu almt. Bu durumda Abdlhamit'in (azil usulsz de olsa) fazla direnmesi merutiyete aykr grlebilecei gibi. Meclisin bu olay yznden 180 dereceli bir dn yapacam kestirememi olabilir. Hatt belki de Meclis ounluunun T'nin elinden kam olduunu sanyordu. 2) Yeni gelecek Harbiye Nazr Nzm Paa, istibdat ynetiminin stemedii adamlardan olduu halde. Hrriyetin ilnndan sonra Recep Paa'nn besa (and) vermesi gibi, Paa'nn Padiaha yazl bir ballk senedi vermesi karsnda Padiahn onu, byle bir senet vermemi olan Ali Rza Paa'ya tercih etmemesi iin bir neden

yoktu. 3) Kmil ve Nzm Paa'nn yapmay tasarlamakta olduklar orduyu siyasetten ayrma ilemi muhtemelen Abdlhamit'in de iine geliyordu, zira ordunun siyasetten ayrlmas, bir bakma ordunun yeniden kendisine balanmas anlamna gelebilirdi. Orduyu buyruklarnda tutan Kmil ve Nzm Paalar da kendisine bal olduktan sonra, mesele yoktu. Ahrarn Kmil Paa'y desteklemesine ramen, Paa'nn o frkann leti haline gelerek kendisine yz evirmesine de pek ihtimal vermemi olabilir. Olaylardan sonra Abdlhamit, ihtiyat elden brakmayarak Baktip Ali Cevat Beye, Kmil Paa'nn byk srar zerine istemeyerek Ali Rza Paa'nn azline raz olduunu anlatan bir zabtname hazrlatt. Bylece Hilmi Paa kabinesi kuruldu. Hkmet, btn eliliklere d siyasetin (zellikle ngiliz dostluu asndan) deimediini bildirdii gibi, T adna Mehmet Arslan Bey de ngiliz eliliine giderek ngiliz dostluunun devam edeceini aklad. T ayrca Times ve Daily Telegraph gazetelerine bu yolda telgraflar ekti. Buna ramen ngilizlerin Osmanl hkmetine ve zellikle T'ye kar tavr bir hayli soudu. Bu arada Nzm Paa ile Kmil Paa muhalefetin Byk devlet adam modeli haline getirildiler. 17 ubat gn Hilmi Paa, kabinesinin programn Mecliste okudu ve gvenoyu ald. Yeni hkmet, en ufak gvensizlik iareti karsnda ekilmeyi dev bilecekti. Yabanc lkelerin kanunlarndan yararlanlacak, Osmanlclk siyaseti gdlecek ve devlet masraflarnda indirmeler yaplacakt. Soru 49: Dervi Vahdeti ve ttihad- Muhammedi Cemiyeti hakknda neler biliyoruz? Yine muhalefetin dinci kolu iinde saylmas gereken bir hareket Dervi Vahdeti tarafndan temsil ediliyordu. Dervi, Kbrsl bir hafzd. stnkr bir takm islm bilgiler edindikten sonra Nakibend tarikatine girmiti. Verdii bilgiye gre kkl ailesi ile birlikte sefalet iinde gemiti. Bir aralk iki aylna stanbul'a geldi, burada -kendi ifadesiylegz ald. Kbrs'a dndnde ngilizce rendi, 15 yl memurluk etti. 1902'de yeniden stanbul'a geldi. Mabenyden umduunu bulamadysa da Dahiliye Nazr Memduh Paa sayesinde skn- Muhacirin Komisyonunda 400 kuru maala bir memurluk elde etti. Uzunca bir sre zam grmedi ve herhalde ykselmek amacyla, velinimeti Memduh Paa'y jurnal etti. Fakat nedense yapt igzarlk geri tepti, Dervi Diyarbakr'a srld, orada buuk yl kald. Sylediine gre istibdada kar telgrafhane igali olayna katld, sonra kat, fakat yakalanarak geri getirildi. Hrriyetin ilnnda Kbrs'a dnd, mallarn satp stanbul'a geldi. Fedakran- Millet Cemiyetine girdi, onlarn fesatlk yaptn grnce kt. T'ye girmee kalkt fakat hi bir sonu alamad. 11 Aralk 1908'de Volkan gazetesini

yaymlamaa balad. Gazetenin kolleksiyonu incelendiinde bunun sradan dincilik yapan bir gazete olmad anlalr. Gerekten, gazetenin u nitelikleri olduu gze arpmaktadr: 1) slmiyeti nitelik, 2) Hrriyeti ve Kanun-u Esas dzeninden yana nitelik, 3) nsaniyeti ve medeniyeti nitelik: Gazete insaniyete hadim diye tantlr. Dervi, evrensel bartan, frklere kar doktordan, tptaki yeni bululardan yanadr. Vahdeti yazlarnda Dreyfus, Zola, Darwin'i anacak kadar bat bilgilerinden haberlidir. 4) Fedakranc nitelik: Vahdeti eski srgn ve kaknlar korur. 5) Sabahattinci ve muhalif nitelik: Dervi, bata Ahmet Rza olmak zere T'nin sivil ileri gelenlerinin iddetle aleyhindedir. Buna karlk Sabahattin Beyi (ve onun dncelerini). Kmil Paa'y tutmaktadr. Tahmin edilecei zere, bu tutuma paralel olarak ngiliz taraftarl da sz konusudur. Dervi'e gre gdlecek en isabetli siyaset ngiliz siyasetidir. Kbrs da ngilizlerin ademi merkeziyetilii sayesinde neredeyse kk bir svire olmutur. Ayrca slamc grler de ingilizlerin ve Ruslarn Mslman tebasnn hkmetlerine kar olan balln sarsmyacak biimde yrtlecekti. 6) Osmanlc, ittihad anasrc grler. Bir sre sonra, ttihad- Muhammedi Cemiyeti adndaki bir kuruluu temsilen baz kimseler Vahdeti'ye bavurarak stanbul'da kurulacak olan Mason locasna kar sz konusu Cemiyetin gelitirilmesini. Volkan gazetesinin de Cemiyetin organ olmasn teklif ettiler. Cemiyetin banda Emirizade mer Ltf ve Kayserili Ahmet Paa'nn damad Hac smail Hakk Bey vard. Dervi'e gre smail Hakk hafiyelik etmi, hatta bu yzden T tarafndan idam hkm giydirilmi biriydi. Emirizdenin ise eski eyhlislm Cemal ettin Efendiyle temas vard, stelik yalancyd. Bu nedenlerle yani bu adamlarn mutlakiyeti olmalarndan phelendii iin (Vahdet'ye gre bu adamlarn Arap milliyeti dvasn yrten Ahal Arab cemiyetiyle de ilgileri vardr.), belki de ayrca iin bana kendisi gemek istedii iin. Dervi pek ksa bir sre sonra kendi bana bir MC kurdu ve aklama ve yazlariyle br MC'ye att. Derviin kurduu MC ksa zamanda geliti. 3 Nisan 1909 gn, MC'nin al dolaysyle Ayasofya'da okutulan br mevlt byk bir kalabalk toplad gibi, MC'nin tarada da hayli hzl olarak yaylmaya balad anlalyor. MC organ oluncaya kadar, Dervi, Volkan' karmak konusunda hayli zorluklara uram, gazeteyi iki defa tatil etmek zorunda kalmt. lk balad zaman yatrd paray kaybettikten sonra bir takm kimselerden para edinme yoluna bavurmutur. Bu arada Mabeyne de bavurmu, fakat ne bakatip Cevat Bey ne de mabeyinci Emin Bey vastasyla bir ey elde edememitir. Bir aralk da Kmil Paa'nn olu Sait Paa'dan, hemerilie gvenerek 30 lira stemi, fakat o reddetmemekle birlikte savsaklaynca,

Paaya da, oluna da gcenmiti. MC i yaylnca gazetenin srm 8 bine ulat ve kr ettii gibi Dervi'i de rahata geindirmee balad. Bunlar, Vahdeti'nin Harb Dvan nnde aklad eylerdi. te yandan ayn mahkeme nnde bamusahip Cevher Aa'nn ifadelerinden anlyoruz k, Abdlhamit Volkann masonlua kar, islmiyet yazlarndan tr memnuniyet duyup Vahdeti'nin arlmasn buyurmu. Gelmesi iin kendisine haber gnderilince Vahdetiyim diye Volkan'da alan Enderunlu Ltf kagelmi: Abdlhamit ona Beyan- memnuniyet edilmesini isteyip para verdirmi. O da karlnda makbuz kesmi ve her ay yardm edilmesini istemi. Bu olay 2 defa daha tekrarlanm ve Ltf'ye toplam olarak 450 lira verilmi. Mahkeme nnde Vahdeti Abdlhamit'ten para aldn inkr etti, yalnz Enderunlu'dan bir defa 15 lira bor aldn bildirdi. Fakat Vahdeti'nin durumu bilmediine inanmak zordur, zira Ltf daha geni imknlar olan Yeni Gazete'de alt halde evlenecei bir srada Volkan'a muharrir olacan syledi ve evlenme ilnnda bu sfatn belirtti. Oysa Vahdeti kendisine hi para vermedi. Yeni evlenen bir adamn iini brakp bedava almas gariptir. Vahdeti'nin bunlar dnmemi olmas kabul edilemez. Nitekim mahkeme bunun nedenini renmek isteyince Vahdeti'nin verdii cevap pek tatminkr saylmasa gerektir: Zannederim ki, adna Volkan muharriri dedirtmek iin makaleler yazyordu. Cevher Aa'nn Vahdeti'ye haber yollam olmas Vahdeti'nin byk ihtimalle olanlardan haberli olduunu gsterir. Vahdet yerine Ltf'nn gitmesi de herhalde olayn duyulmas ve bu yzden Vahdeti'nin muhalefetle ilikilerinin bozulmas ihtimaline karyd. Yoksa Vahdeti'den habersiz olarak Ltf'nn 3 defa Yldz'a gidip Vahdet diye para alp makbuz vermesi kabul edilmesi g bir ihtimaldir. Para iin Abdlhamit'e bavurmak, mutlakyet devrinden hatta daha ncelerden kalm saylmas gereken det lleri iinde bir dereceye kadar olaand. Nitekim Fedekran- Millet Cemiyeti de Abdlhamit'e dman olanlarla dolu olmas gerektii halde, Abdlhamit'ten para elde etmee almaktan kanmamt. Vahdet, saraya bavurmasn mazur gstermek iin mahkemede Ali Keml Beyin, Yeni Gazete'nin Yldzdan para aldklar, herkesin mracaat ettii sylentilerine iaret etmiti. Fakat btn bunlarn yannda, Abdlhamit tarafndan re'sen beenilerek Yldz'a para vermek iin arlmak bambaka bir eydi: Bunda deta Abdlhamit tarafndan yaplm bir hafiyelik teklifi sz konusuydu. Onun iin, kabul ettiimiz faraziyeye uygun olarak, Vahdet Yldz'a kendisi gitmemi, Vahdet diye 3 defa Ltf'y gndermitir ve mahkeme nnde de Ltf'nn Yldz'a gidiinden haberi olmadn sylemitir. Burada sorulmas gereken bir soru udur: Abdlhamit Volkan'n

yaynlarndan neden halanmt? Herhalde Volkan'n slmiyeti yazlarn, halife olduu in, kendi durumunu salamlatryor diye kabul etmi olmalyd. Masonluk aleyhindeki tutum da hem slmiyetilie uygun geldii iin, hem de Masonluun Kleant Skalyeri olaynda ve T'nin Rumeli'deki gelimesinde oynad rol dolaysyla Abdlhamit'e cazip gelmi olsa gerektir. Fakat Volkan'n en houna giden yan herhalde bunun muhalif ve istibdada kar bir gazete olduu halde, kendisine ahsen satamamasyd. Zira grdmz gibi, Ahrar'n yani muhalefetin ileri gelen organlarnn ayrd edici bir nitelii Abdlhamit aleyhtarlyd. Hatt muhalif gazeteler iinde Abdlhamit'le iddetle uraan bir gazete de vard; bu, Serbesti gazetesiydi. Divan Harbin vard sonulardan biri de, Abdlhamit'in Tfekilerinden Miralay Halil'i Serbesti gazetesinin sahibi Mevlanzade Rifat' ldrtmee memur etmi olduu ve bu uurda grmeler yapld merkezindeydi. Yalnz Hasan Fehmi Beyin ldrlmesinde Saraydan geldii iddia edilen bu teebbslerin etkili olup olmad kesinlikle belli deildir. Vahdeti iin verilen paralarn Volkan'n kkrtc yaynlarn srdrmesi, hatt arttrmas ynnde etki yapm olabileceini kabul edebilir miyiz? Bu sorunun cevab olumsuz olsa gerektir, zira greceimiz zere ortaln bsbtn karmasnda, hele muhalefetin daha glenmesinde Abdlhamit'in kar yoktu. Kald ki Volkan'da kkrtc yaynlarn art 31 Marttan hemen nceki dneme rastlar ve bu art yalnz Volkan'a mahsus deildi, btn muhalefet gazetelerinin slubu birlikte keskinlemi, ortal daha fazla kkrtmaa balamlard. Denebilir ki Volkan'a verilen paralar 3 niteliin srdrlmesi iindi. 1) Padiaha satamamak, 2) slmiyetilik, 3) Masonluk aleyhtarl. Bu 3 nitelii srdrdke Vahdet Yldz'dan para almay hak edecekti. Bu durum Vahdet'yi bir lde balamakla birlikte, nceden ald bir tavrn devamyd ve denilebilir k Vahdet bylece Abdlhamit'in hafiyesi, yani leti haline gelmiyordu. Soru 50: lmiye mensuplar Hilmi Paa hkmetine kar nasl harekete geirildiler? 13 ubat 1909'da Kmil Paa kabinesi gvensizlik oyu ald, 13 Nisan 1909'da 31 Mart olay ba gsterdi. Grlyor ki 2 ay iinde gitgide artan gerginlik, bir patlamayla sonuland. Gerginliin artmasndaki neden, muhalefetin Hilmi Paa'nn Sadaretine bir trl raz olmamas, ve bu uurda birok areleri zorlamaa hazr olmasdr. Bu arelerden biri Kmil Paa'nn kona ve ngiliz Elilii nnde yaplmas tasarlanan gsteriler olduu gibi (26 ubat 1909). daha da tehlikeli ve uygulamaya konulan bir are din adamlarnn ve dinci evrelerin Hilmi Paa'ya ve T'ye kar harekete geirilmesiydi. Bu eit hareketle elverili olanlar, medrese, yani ilmiye talebeleriydi. Zira bunlar daha nce btn stanbullularla birlikte

askerlikten istisna edildikleri halde artk bu istisnaya son verilmekleydi. stelik bu arada stanbullularla ilmiye talebeleri arasnda eitsizlik yaratld ileri srld ve ilmiye rencileri durumu mitinglerle (27 ubat 1909) ve gazetelere yazlan mektuplarla protesto ettiler. Bundan baka, lmiye rencileri bir cemiyet halinde tekiltlandlar ve muhalefet saflarna katldlar. Yalnz, bu gibi dinci hareketleri Kr Ali ve Karagz olaylarndan ayrd etmek gerekir, zira onlar babozuk istibdat hareketlerdi. Bunlar ise tamamen istibdada kar ve Kanunu-u Esas dzeninden yana olduklarn iddia ediyorlard. una da iaret etmek gerekir ki, ulemadan biroklar dahi, T'nin liklik veya Masonluk ynndeki baz eilimleri dolaysyla cemiyete kuku ile bakyorlard. Soru 51: 31 Mart arefesinde stibdat evrelerin tutumu neydi? Fakat Abdlhamid'in hafiyesi durumunda, yani onu yeniden mstebit bir padiah olarak grmek isteyen letler vard. Bunlar Harp Divnnn tesbit edip idama mahkm ettii kimselerdi: 1) Maarif Nezareti Tefti ve Muayene Encmeni yesi ve El Adi ve Protesto gazetelerinin yazar Nadir Fevzi Bey, 2) Devlet ras yelerinden Tayyar Bey, 3) Rsumat statistik Kalemi Mdr Tevfik Bey. 4) Mabeyn zel Ttn Kycs Hac Mustafa Efendi. 5) Musahip Halil Bey. lk drdnn suu, harekt- ihtilliye ve irticaiyey ihzar zmnnda gizli bir cemiyet kurmak (Miralay Halil cemiyete sonradan girmiti), Abdlhamit'i istibdad geri getirmesi iin kkrtp korkutan jurnaller hazrlamakt. Ayrca ilk eitli tarihlerde Bu hususlar iin Mabeynden para almlard. Greceimiz gibi Harekt- ihtilliye ve irticaiyeyi ihzar ibaresini, biz, 31 Mart olayn balatmak olarak almyoruz. Sz geen ilk adam yar doru yar yanl, fakat daima kkrtc ve rktc jurnallerle Abdlhamit'ten para szdrmaa almlar ve onu mutlakiyet dzenini geri getirecek ya da kendi kudret ve yetkisini arttracak, yani hrriyet dzenini kstlayacak yola itmee almlard. Jurnallerde bildirildiine gre T, Yusut zzettin Efendiyi, Ahrar Frkas ise Reat Efendiyi tahta karmak iin hazrlk yapyorlard. kinci iddia doru olabilirdi, zira Ahrarclarn Abdlhamit'e kar tutumlar olduu belliydi. Fakat Abdlhamit'le uzlam grnen T'nin byle bir niyeti olduunu dorulayan bir bilgimiz yoktur. Zaten Nadiri Fevzi'nin bir jurnali de btn cemiyetlerin Abdlhamit'e zararl olduklarn, fakat bunlar inde T'nin Ehven-i er olduunu kabul ediyordu. Tevfik Beyin bir jurnali Mebusan nnde ayaklanma olacan haber veriyor ve artk 6070.000 kiilik cemiyetin (bu uydurma bir say olarak kabul edilmelidir) artk nne geilemiyeceini sylyordu. Bu szler, asker ayaklandktan sonra mutlakiyeti cemiyetin faaliyete geecei anlamnda yorumlanabilir. Grlyor ki Abdlhamit, merutiyeti bir padiah olmaa alrken jurnal

kabul etmekten kendini alamam ve tabi onun bu eilimini istismar etmee kalkanlar da ortaya kmakta gecikmemilerdi. Soru 52: 31 Mart arefesinde ordudaki durum neydi? 31 Mart olaynn ortamn hazrlayan dier bir etken de ordudaki honutsuzluktu. Bu honutsuzluk her eyden nce Hrriyetin ilan ile birlikte orduya hkim olan Harbiye Mektebi mezunu subaylarn kurmaa kalktklar yeni dzenden ileri geliyordu. Bunlar Harbiye mezunu olmyan, alayl denilen subaylarn ordudaki say ve rollerini azaltmak iin teebbse getiler. Bylece I. Ordudan 1400 alayl subay kadro dna karld. Sonradan Harp Divannn idama mahkm ettii subaylardan 6 tanesinin byk ihtimalle alayl olduklar anlalmaktadr. Sz konusu tasfiye hareketi yalnz alayl subaylar arasnda honutsuzluk dourmakla kalmad, ayrca orduda kalp subay olmak istiyen erbalar da tedirgin etti. Er ve erbalarn dier br ikyetleri de, yeni dzende talimlerin ok sk tutulmas ve klalarda Harbiyeli subaylarn beendikleri sert Prusya disiplininin uygulanmasyd. Oysa Hrriyetin ilnndan nce orduda disiplin ve talimler ok daha gevek tutulurdu. Asker bu bakmdan ikyetlerine din bir biim verebilmiti: Askere gre yeni dzenin skl yznden namaz ve hamam gibi din ihtiyalar da grlemez olmutu. Fakat bir yandan da disiplini geveten sebepler de yok deildi. Bir kere bir takm Harbiyeli subaylar, ve bu arada avc taburlarnn baz subaylar kendilerini siyasete, sefahate kaptrdklarndan veya ihmal yznden askerle temas kurmamlar, onun psikolojisinden habersiz bir hale gelmilerdi. Bu durumda madur olmu baz alayllarn veya askerle hemehri olan baz medrese talebelerinin askeri T aleyhinde kkrtmalar, kolay oluyordu. stelik, gen ve kk rtbeli subaylarn Hrriyetin ilnndan hemen nce kdemli kumandanlara kars ayaklanarak orduya hakim olmalar, ordudaki hiyerari anlayn sarst iin askere disiplin bakmndan kt bir rnek olmutu. Soru 53: 31 Marta doru olaylar nasl geliti? imdi 31 Mart gnne yaklatka siyasal havann nasl gerginletiini, mcadelenin nasl iddetlendiini grelim. 12 Mart 1909 gn kdamda Sinop Mebusu Ahrarc Rza Nur'un Gryorum ki Fena Gidiyor yazs kt. Fenalklar, baz gazetecilerin svp sayma detine kaplmalar, istibdat tutumlar, yolsuzluklar. Matbuat Nizamnamesi, toplantlarn yasaklanmas (toplantdan 24 saat nce zabtadan resm bir kt almak gerekiyordu) ve T'nin hkmet iinde hkmet oluuydu. Bu fenalklarn ba sorumlusu T idi. Rza Nur, merutiyetin korunmas iin T'nin varln gerekli grmekle birlikte, bu grevin Selanik ve Manastr'dan yaplabileceini, onun iin de stanbul ve Anadolu rgtnn kaldrlmas gerektiini savunuyordu. Gerekte, biliyoruz ki, normal parlamanter are,

imparatorluun en gl siyasal teekkl olan T'nin hkmete karmasna bir son vermek deil, dorudan doruya hkmeti eline alnmas yani siyasal sorumluluu aka yklenmesiydi. Oysa T, grdmz nedenlerle hkmeti eline almamasn bir fazilet olarak tantmak abasndayd. Yine Rza Nur'a gre. Mebusandaki frkalar da kendisinden olmal, yni dardaki frkalarla ilikili olmamalyd. Parlamento dndaki frkalarn parlamento iine yansmamasn istemek ilgin bir dnce saylabilir ama byle bir ey herhalde imknszd. Yer yer keyf ve belki yanl dncelere yer veren bu yaz Volkan dahil btn muhalefet gazetelerinde yaymland: The Times dahi bunun iki stunu aan bir zet ve yorumunu verdi. Sz konusu yaznn kmasndan bir gn sonra T, Ahrarn daha nceki bir ziyafetine nazire olarak Pera Palasta byk bir ziyafet verdi. Ahmet Rza burada verdii sert bir sylevde muhaliflerin hain olduklarn ima etti. 28 ve 31 Mart 1909 gnl Volkan'larda er ve erbalarn MC lehinde ve T aleyhinde mektuplar kt. Bylece muhalefetin er ve erbalar yoluyla orduya szd meydana km oluyordu. Ayrca 31 Mart gn isiz kalan alayl subaylar ehzadeba Fevziye kraathanesinde bir toplant yaptlar. 3 Nisan 1909 gn MC Ayasofya'da pek byk bir kalabalk nnde mevlt okuttu ve sonra da merkezinin aln yapt. Softalarn toplu halde mevltta hazr bulunmalar dikkati ekmiti. Ertesi gn Vahdet'ye, kendisini lmle tehdit eden ve onu adamakll korkutan Bir Subay imzal bir mektup yazld. 6 Nisan gecesi Serbesti gazetesinin bayazar Hasan Fehmi, azledilmi kaymakamlardan akir Beyle Galata Kprs'nden geerken bilinmiyen biri tarafndan tabancayla ldrld. Serbesti Tye kar keskin muhalefetiyle tannm bir gazete olduu iin ba yazarnn ldrlmesi ve ldrenin de yakalanmamas ya da yakalanamamas byk tepkilere yol at. Meseleyi kartran bir etken de baz sylentilere gre katilin Hasan Fehmi'yi ldrrken gazetenin sahibi Mevlanzade Rfat' kastederek Al Mevlan! diye barm olmas ve subay kyafetinde bulunmasyd. Kamuoyu cinayetin siyasi ve bundan T'nin sorumlu olduu sonucuna vard. Ertesi gn Babli'de ve Meclis nnde Darlfnun rencilerinin nderlik ettii gsteriler yapld. Muhalefet gazeteleri de olay zntden ok, byk bir fke ile karladlar. 8 Nisan 1909 gnl Serbesti, Vatan bu hainlerin pene-i istibdadndan kurtarlmaldr. stibdat bir merkezden kalkt, merkez-i mteaddideye geti... Ey tercman- efide-i millet olan matbuat, alnz; vatan pene-i istibdadn kuvve-i muharibesnden kurtarnz. diye sanki T'ye sava iln ediyordu. 8 Nisan gn yaplan cenaze treni ise byk bir gvde gsterisi olarak dzenlendi. kdam 30-40.000 kiilik bir kalabalktan sz ediyor ve zellikle ilmiye rencilerinin hazr bulunmalarna dikkati ekiyordu. Cenazeye katlmak iin asker kulbe

yaplan davet geri evrildii halde, Kaymakam sim adnda; bir subay Harbiye Nazrna kafa tutuyor ve subaylarn hrriyet maskesi tayan mstebitlere hizmet etmek iin kl kuanmadklarn bildiriyordu. Cinayetin ertesi gn meclisin iinde pek sinirli bir hava esmiti. Boyacyan, Zohrap, Mfit, Rza Nur, Kasm Zeynel, smail Hakk (Amasya), Kozmidi imzal bir nergeyle Dahiliyeden kaatilin neden yakalanamad soruluyordu. Baz mebuslarn srariyle bu nerge gndeme alnd. ttihatlar nergenin kabuln desteklemekle birlikte, bu konuda soukkanl bir tutum istediler. Mfit Bey ise hem Hasan Fehmi'nin hem de Meclisin alndan biraz nce, kaatili belirsiz bir cinayete kurban giden eski hafiyelerden smail Mahir Paa'nn Arnavut olduklarn, her ikisinin de kaatillerinin bulunmas gerektini, kendisinin Arnavut ve Osmanl olarak durumu protesto ettiini aklad. Ahmet Rza Bey'in Burada Arnavut Arap yok demesi karsnda yok yok, var var diye srar etti. Baka baz sinirli konumalardan sonra nerge kabul olundu. Ahmet Rza'nn istizah (gensoruyu) on gn sonra gndeme almas karsnda da Vartkes Efendi (Erzurum), sanki kacak ayaklanmay biliyormuasna yle seslendi: br Cumartesi mi? O vakte kadar neler olmaz. Hseyin Cahit'in de Merutiyet Hatralarnda itiraf ettii gibi cinayetin siyasal olduu muhakkakt. Ayrca sorumlusunun IT olduuna da fazla bir phe yoktur. Yaralanan akir Bey'e gre katilin stnde bir asker kaputu vard. Cinayet neden ilendi? Bilindii gibi Kmil Paa'nn dmesinden sonra muhalifler T'ye Kar saldrlarn byk lde arttrmlard. Bu muhalefet de slup bakmndan gittike irretlik diye tanmlanabilecek derecelere varyordu. Fakat bunun yannda T'lileri en ok kzdran nokta, Rumlarn bir takm olaylar yznden Osmanl ordusuna yakksz bir biimde saldrd bir srada bir ksm muhalefetin T'yi ypratmak iin onlarla cephe birlii halinde grnmeleriydi. Serbesti Rumlarn Trkler tarafndan katliama urad yolunda baz uydurma haberleri basm, bunlarn uydurma olduklar anlalnca da ii pikinlie vurmutu. T'nin, kendisine Trklerce yaplan muhalefeti Trkle ve vatana ihanetle bir tutmaa zaten eilimli olduunu grmtk. Bu olay ise ulusu bir adan bakldnda, gerekten ihanet kavramna yaklat iin T'lilerin byk tepkilerine amamak gerekir, te yandan, dier bir muhalefet gazetesi olan Volkan'n bu sralarda iyiden iyiye orduyu muhalefet saflarna kazanmak iin aba gstermesi, gcn ordudan alan Tlilere byk bir huzursuzluk ve fke veriyordu. te, ttihatlara gre vatan ihaneti iinde bulunan muhalefete, Volkan'n deyimiyle, gzda vermek gerekiyordu. Bu sert havay yumuatmak iin baz teebbsler olmad deil. Bunlardan ilki Ermeni Tanaksutyon Cemiyetininkiydi. Cemiyetin yaymlad bildiride

kaatilin yakalanmas gerekli grlmekle birlikte, btn siyas frka ve cemiyetlerin toplanmas, ve bunlarn meru olmyan kavgalarna son vererek birbirlerini karlkl saymalar ve gr birlii olan noktalarda birlikte almalar teklif olunuyordu. 31 Marttan sonra kurulacak olan Heyet-i Mttefika-i Osmaniye bu gre uygun bir kurulu olacakt. kdam gazetesi se buhranl zamanlarda dhi siyaset adamlarnn i banda olmas gerektiini ileri sryor, bunun iin karma hkmet kurulmasn teklif ediyordu. Yeni Gazete de 2 aylk bir mtareke ne sryordu. 13 Nisan 1909, yani 31 Mart patlak verdii gn kan gazeteler incelenirse grlr ki, baz muhalif gazeteler kacak olay bilir ya da sezercesine yazlar yaymladlar. Mesel Serbesti'de Mevlnzade bizi bizden ziyade dnen ngilizlerin dn anlatyordu: Eer asayi kurulur ve hkmet gibi varlk gsteren Cemiyet izale olunursa, Kmil Paa kabinesi zamanndaki gibi Avrupa'nn gveni geri gelir ve birok irketler, ticarethaneler, messesat- mhimme, fabrikalar darlsnaalar kurulurdu. Bu gibi kurumlarda kadro d kalan memurlara i verilmesi art koulur, bylece bu i de halledilirdi. Cemiyet sayesinde en ufak bir ilerleme salanamad belirtildikten sonra, asl kabahatin Cemiyette olmad syleniyordu. Zira ttihatlar yalnzca asllarnn, cibilletlerinin. ftratlarnn gerei olan vahilii yapyorlard, kabahat, onlar bir ecere-i habise koparr gibi yerden skp atmak cesaretini gstermiyen On Temmuz muhtedisinde, Hilmi Paa'dayd. Ayn gazetede ilgi eken baka eyler de vard. Hasan Fehmi iin gnderilen basal telgraf ve mektuplar arasndan en baa bir askerin, skp'te bulunan 5. taburdan nianc Yanyal M. Ata'nn telgraf baslmt. Bundan baka, 15 Nisan 1909 gn yaplacak matbuat hrriyeti mitingine katlma niyetlerini aklayan kimselerin yollad 6 mektup yer alyordu. Bunlardan drd Kazasker Hasan Efendi, Nuruosmaniye, Murat Paa, Siyavu Paa medreselerinin rencileri tarafndan gnderilmiti. Bylece 31 Mart olaynn gn Serbesti gazetesi de, askerlere ve softalara verdii nemle, alacak lde Volkan tipi bir muhalefete kaym bulunuyordu. 13 Nisan gn dikkati eken bir gazete de Mizan idi. Hemen hemen btn birinci sayfay Ulemann Sktu adn tayan iri punto ile yazlm bir yaz kaplyordu. 9 Nisan'daki ksa bir yaz dnda Mizan, Hasan Fehmi'nin ldrlmesinden beri byk punto kullanmamt. Bu yazda cemiyetler ve frkalar karsnda, ulemann kimin hakl, kimin haksz olduunu sylemesi isteniyordu. Nasl olsa hak bir deil miydi? Hkmet frkalar elinde olunca, velayet ondan kalkar, kalknca ibadet de sahih olmazd. eriate gre bir

lkede iki hkmet olmazd. Ulema halk irad etmek zorundayd. Bylece Mizanc, kolayca anlalaca zere, ulemann T'yi mahkm edip, muhaleti hakl bulmasn istiyordu. 31 Mart vakas gnnden bir gn nce hazrlanm bu yaz ve puntolar karsnda Mizanc Murat'n 31 Mart olayndan nceden haberli olmadn kabul etmek gerekten zordur. Byk bir patlama iin gerekli ortam hazrd. Soru 54: 31 Mart olay nasl kt? 31 Mart olay Mart 1325, 13 Nisan 1909) bugn de sk sk ad geen, yldnmlerinde zerine yazlar yazlan bir konudur. Olaya bu denli nem verilmesi, laiklik savunucularnn bunu dinsel gericiliin ok belirgin bir rnei olarak grmeleri ve btn gericilik akmlarnn tehlike ve ktlklerini o olayla aklamak istemelerinden ileri gelmektedir. unu hemen belirtmek gerekir ki, konumuz olan ayaklanmada, parola, eriat isteriz idiyse de, gerekte, ayaklanmann baskn nitelii, muhalefetin T'ye kar kalkt, fakat kt dzenledii iin ne olduu pek belirmemi, baarya ulaamam bir asker hkmet darbesidir. syan bayrann eriat oluu, bir dini smrme olayndan ibarettir. Olay o zamanki iktidar mcadelesi iinde hayati bir nem tayordu, zira Rumeli'deki ordulardan esasl bir bask gelince merutiyeti hemen iln eden ve bylece merutiyetin adam oluveren Abdlhamit, ancak 31 Mart olaynn bastrlmas dolaysyle tahttan indirilebilmit. Bylece ve Abdlhamit'in yerine gelen Mehmet Reat'n zayf bir kii olmas sayesinde. T'nin iktidar olma yolunda dikilen en nemli engellerden biri kalkm oldu. Yukardaki sorularda, olay iin zeminin nasl hazrlanm olduunu grdk. Gerek ordudan tasfiye edilmekte olan alayl subaylar, gerekse medrese rencilii sfatyle artk askerlikten kaamayan softalar, ayaklanmay yapacak olan er ve erbalar hemehrilik, eski komutanlk, din propagandas, ortak halk kltr gibi silhlarla kolayca etkileyip harekete geirebilecek durumdaydlar. te yandan, Kmil Paa hkmetinin devrilmesinde T'nin asker basksn ve Hasan Fehmi'nin vurulmasnda T'nin silhn gren muhalefet, alayl subaylara ve softalara, asker isyan balatmak zere gerekli komutu vermitir. Zaten Hasan Fehmi'nin ldrlmesinin dourduu heyecan, bunun iin elverili bir ortam tekil ediyordu. Muhalefete gre, daha nce subaylarn basksna boyun een Mebusan, bu sefer er ve erbalarn basksna boyun eecekti. Basn yoluyla erlerin bu dvaya kazanlmas ii, muhalefetin dinci az olan Volkan gazetesinin sahibi Dervi Vahdet'ye dyordu. Nitekim Mart aynn sonunda bu gazetede baz erlerin MC'den yana ve T'ye kar mektuplar kt. Btn bu harektn hedefi, Rza Nur'un ngrd, T'yi stanbul'dan skp atmak ve Kmil Paa'nn Sadaretini, Nzm Paa'nn

Harbiye Nazrln salamakt. En arka planda, bu ie manev ve belki madd destek salayan bir g olarak ngiltere duruyordu. lk ayaklanan, Hamdi avu komutasnda, Takiladaki 4. avc taburu oldu. Daha gece yarsndan ayaklanan bu tabur, subaylarn tutukladktan sonra sabahn 4'ne doru Ayasofya'da Mebusann nnde topland. Bu srada Hseyin Hilmi Paa hkmetinin tutumu Osmanl ayaklanmalar iin tipiktir: ayaklanmay, elindeki stn kuvvetlerle bastraca yerde 1. Ordu Komutan Mahmut Muhtar Paa, bastrma buyruunu btn gn bouna beklemitir nasihatlar bulmakla, nasihat yaptrmakla vakit geirmitir. Oysa bu srada ayaklananlar kla kla dolap yava yava birlikleri de saflarna ekmekteydiler. Askerin istekleri konusunda kesin bir liste olmamakla birlikte, eitli kaynaklardan anlaldna gre, askerin genel istekleri unlard- 1) eriatn uygulanmas, 2) Ayaklanmadan tr bir sorumluluk yklenmemesi, 3) Hkmetin istifas, baz komutanlarn deimesi 4) Bata Ahmet Rza, bir takm ttihatlarn istifas, ya da uzaklamas. Ne var ki bir ka tane istek listesi sz konusudur. Baz listelere gre asker Sadarete Kmil, Harbiyeye Nzm'. Meclis bakanlna smail Kemal'i istedii halde, baka baz listelerde bu istekler yer almamaktadr. Ayaklanmay karttran muhalefetin bu ii salama balamam olmas iki nedenden leri gelmi olabilir; 1) Ayaklanmann kt planlanm olmas. 2) T'ye kar darbe baarya ulatnda meydann nasl olsa, kendilerine, dolaysyla adamlar olan Kmil ve Nzm Paalara kalacana inanmalar. Oysa bir k daha vard: o da meydann Abdlhamit'e kalmas idi. Gerekten de yle oldu, meydan o gn Abdlhamit'e kald. Bir kez, askerin isteklerinin karlanmas iin gittii Meclise, mebuslar korkularndan gelemediler, grme yetersays salanamad. Uzun bekleme ve kararszlklardan sonra smail Kemal'in sraryla bir avu mebus, ancak hkmet hakknda gvensizlik karar alabildiler (ama yetersay bulunmad iin byle bir karar sakatt, hatt yoktu). Oysa hkmet o sralarda zaten Sarayda stifa etmekle meguld. Asl karar merkezinin Saray olduunu anlayan ve affolunmak iin rpnan asker, Saraya dnd. Nitekim af da, yeni Sadrzam ve Harbye Nazrnn atanmalar da Saraydan geldi. Muhalefetin ayaklandrd askeri, muhalefetin can dman Abdlhamit kazanmt. O gn akam st balamak zere. stanbul'daki bir takm asker birlikler Yldz'a gelip ballklarn sundular. (Bunda, sonradan Harp Divannn yelerini idam ettirdii, istibdadn geri gelmesini istiyen gizli Cemiyetin de bir pay olabilir.) Abdlhamit de hi deilse balkona kp karlk gstermeyi ihmal etmedi, zira muhalefetin kendisini de tahttan indirmeyi kurduunun pekl farkndayd. Fakat askerden br ktlk gelmesin diye onlar okamas. Merutiyetilerin -hem T'li hem Ahrarcbu

yaknl ileri srerek kendisini ayaklanmay kartmakla sulamalarna ve tahttan indirilmesine vesile verdi, ya da en azndan bunu kolaylatrd. O gn Mebusan Meclisi toplanabilseydi, belki, tasarland gibi duruma el koyup askerin Saraya ynelmesini nliyebilirdi. Fakat askerin -muhakkak ki tasarlanan.n tersine- yer yer mektepli (Harbiyeli)-subaylar ldrmee kalkmas, hatt bunun iin baz semtlerde aramalar yaplmas, herkesin gzn korkuttu. Bu yzden mebuslarn toplanmas iin yaplan zel ar da fayda vermedi. Nitekim. 31 Mart askerlerin 2 gn iinde ou mektepli subay olan en az 20 kii ldrdn, biroklarnn da yaralandn, biliyoruz. Daha da nemlisi, asker Hseyin Cahit'tir diye bir mebusu, ve ayrca Adliye Nazr Nzm Paa'y -hem de Meclisin nndeldrd. Askerin herhalde hesapta olmayan bu kan dkcl bir yandan T'ye kar, yrtlen tahriklerin iddetinden, bir yandan da askerin mektepli subaylara kar kendi zel tavrlarndan ileri geliyordu. Alayl (erlikten yetime) subaylarn komutanl genellikle daha gevek ve anlaylyd. Disiplin ve eitime byk nem veren mektepli subaylar belki askeri anlamak iin de gereken abay gstermemilerdi. Ayrca u vard: alayllk ilkesinin kalkmas hi deilse baz erler ve zellikle erbalar iin Paala kadar gidecek olan mutlu ykselme yolunun, kapanmas demekti. smail Kemal'in o koullar altnda Meclise gelen mebuslara mill hkimiyeti temsil eden tek kuvvet olduklarn sylemesi bounayd. O mebuslarn smail Kemal'in srariyle aldklar kararlar da, su zerine yazlm yazlar gibi etkisizdi -gerek kabineye verilen gvensizlik oyu, gerekse mebus smail Hakk Paa'nn Harbiye Nazr, smail Kemal'in de Ahmet Rza'nn yerine reis seilmesi (Zaten Meclisin Harbiye Nazr semesi Kanun-u Esasiye aykryd.) Sonu olarak Abdlhamit, Kmil Paay deilse de ona yakn saylabilecek Ahmet Tevfik Paay Sadrazam, Osmanl Yunan savann kahraman yal Gazi Ethem Paay Harbiye Nazr yapt. Fakat smail Kemal'in abalar sayesinde stanbul'daki 1. Ordunun, komutanlna muhalefetin kahraman Nzm Paa geldi. T nderleri ve mektepli subaylar ya gizlendiler, ya da stanbul dna katlar. Bir anda stanbul'da T'nin etkisi silindi. Soru 55: syan kim kartt? in kanl bir biim almas dolaysyla onu balatanlarn ona sahip kmaktan ekinmeleri, askerin sonradan Abdlhamit'e ynelmesi Harp Divannn da siyasal nedenlerle ayaklanmann derinine gitmekten kanmas (cezalandrlanlarn ou, askerler gibi fiilen ayaklanmaya katlm olanlard), olaya bir muamma havas vermitir. Bu yzden trl aklama yapla gelmitir. Birincisine gre olay diktatrlk kurmasna vesile olsun diye T dzenlemi, takat ipin ucunu karmtr. Asker kuvveti elinde tutan, iktidarda saylabilecek bir siyasal kuruluun kendi aleyhinde kendi

askerlerini -yapmack da olsa-ayaklandrmas grlm ey deildir. Zaten olaylarn da yalanlad bu aklamann zerinde durmaya bile demez. Abdlhamit ise olay dzenlememitir. yle olmasayd, onu ayaklanmadan sorumlu tutarak tahttan ndirten ordu ve bu arada suu esas tibariyle istibdat zlemler tamaktan ibaret olanlar bile dama mahkm eden o ordunun Harp Divan, bunun ak kantlarn ortaya koyarak tahttan indirmeyi hakl gstermeyi herhalde isterdi. Tabii Abdlhamit'in Hrriyetin ilnndan sonra (el altndan gizli istibdatlarla iliki kurup jurnal almaa devam etmesi) ve hele ayaklanmadan sonra (ayaklananlar knamaktan kanmas, stelik onlar okayacak bir tutum benimsemesi) tam Merutiyeti bir Padiah gibi davrand sylenemez. Fakat bu, ayaklanmann sorumluluu ile ilgili bir konu deildir. Ayrca, Abdlhamit'in ayaklanmadan, kendine bir zarar gelir diye hakl olarak korktuu ve telaa dt bilinmektedir, stelik, zaten kendisiyle uzlam durumda bulunan T'ye kar Abdlhamit'in bir harekette bulunmas mantkszlk olurdu. Kalyor nc aklama: Ayaklanmay muhalefet dzenlemi ve balatmtr. Muhalefet denince, bata Prens Sabahattin olmak zere, Kmil Paa ve olu Sait Paa, smail Kemal ve Mfit Beyler. Mizanc Murat, Mevlanzade Rfat, Said-i Krd (Nurculuun kurucusu). Dervi Vahdeti gibileri ve bunlarn buyruu ve etkisi altndaki siyasal rgtler, yani Ahrar Frkas ve onun dinsel kolu olan ttihad- Muhammedi Cemiyeti anlalr. Bir de bunlara yardmc olan gler vardr. Bunlardan biri zellikle El slm Cemiyeti ve gazetesi evresinde kmelenmi ulema ile hemen btn medrese rencileridir. Medrese rencileri ttihad- Muhammedi'nin mevluduna. Hasan Fehmi'nin cenazesine ve son olarak ayaklanmada Ayasofya'da toplanan askere byk bir kalabalk halinde katlmlard. Muhalefetin ikinci bir mttefiki, kadro dna karlm bulunan alayl subaylard. Askeri tahrik etmekte bunlarn da pek nemli pay olduu gibi, bir blm er kyafetinde ayaklanmalara katlmtr. nc bir yardmc gcn de Arnavut ulusuluu olduu sylenebilir. smail Kemal, Ergiri mebusu Mfit Bey askerin elebas Hamdi avu ve bakalar Arnavut olduklar gibi, Arnavutluktaki Arnavut ve Baskm kulpleri, smail Kemal ve Mfit Beyden aldklar telgraflar zerine ayaklanmay aka Ahrar'a mal ederek, 31 Marttan yana bir tutum takndlar. Bunun nedeni uydu: Osmanl Devletinin Rumeli'de gidici olduunu sezen Arnavutlar, Hrriyetin ilnndan sonra, ulusal kongre, okul dernek ve yaynlarla byk bir kltr hamlesi yapmlard. Ama bu almalarn T'nin Trkletirici ve merkeziyeti tutumuyla badamas zordu. Oysa Ahrarn adem-i merkeziyetilii Arnavutlara ok uygun geldii gibi Ahrarn arkasndaki ngiliz glgesi de ilerdeki bamsz ya da zerk Arnavutluk iin bir teminat olarak grlyordu.

Ahrarn ayaklanmay dzenlediinin kantlar birok kaynaklarda vardr. Fakat bunlarn balcalar unlardr: 1) Mevlanzade Rfat'n nklb- Osmanden bir Yaprak Yahut 31 Mart 1325 Kyam (Bu kitap, ayaklanmann Prens Sabahattin'in ve Kendisi dahil, dier muhaliflerin ii olduunu ak seik anlatmaktadr). 2) Hayatnda be kez hkmet darbesi ya da ayaklanmaya girimi veya bunu tasarlam olan Prens Sabahattin'in Mesleimiz Hakknda nc ve Son Bir zah' (bunda Sabahattin, Neyyiri Hakikat gazetesinin kendisini 31 Marttan sorumlu tutan yaynlarna karlk, ayaklanmay ben dzenlemedim demez, yalnzca ayaklanmann Abdlhamiti bir yne kaymasn nlemek iin donanma iinde gsterdii abalar anlatr.) 3) Harbiye Mektebinde o srada Ahrarc bir renci ve eleba olarak daha nce okulda baz bakaldrma hareketlerine nderlik etmi olan Ahmet Bedevi Kuran'n Harbiye Mektebinde Hrriyet Mcadelesi kitab ve 31 Mart Hdisesi Nasl Oldu? (Tarih Dnyas, say 13) yazs (bunlardan, Ahrarc Harbiyelilerin Mahmut Muhtar Paa'nn ayaklanmay bastrma teklifine aldrmadklar, Hamdi avu'un ayaklanmaya katlma teklifini de ancak imtihanlar vesile ederek reddettiklerini, ilk gn ayaklanmann Abdlhamiti bir yn alr gibi olmas yznden Dervi Vahdet'nin ikinci gn yaymlad ve Abdlhamit'e yaranmak istiyen ak mektup zerine Harbiyelilerin nasl Mevlanzade'ye, Mizanc'ya, Said-i Krd'ye birer heyet gnderdiklerini, bunlarn Merutiyetin tehlikede olmad konusunda dostlar Vahdeti hesabna teminat verdiklerini reniyoruz). 31 Mart gn asker iinde faaliyet gsterdii tespit olunan Vahdet'nin Harp Divan nndeki u sz ii iyi zetlemektedir: Hdisenin bir irtica olduunu bugnk hal ispat ettii iin kabul ederim. Fakat 31 Marttaki itian (karkln) irtica deil bir frka kavgasndan ibaret olduunu zannederim. 31 Marttan tr muhalefeti sorumlu tutan bir iddia hemen u soruyu akla getirecektir: Hareket Ordusunun Harp Divan neden bu ii aydnlatmad, neden asl sorumlular cezalandrmad da let durumunda olanlarla urat? Hareket Ordusunun niyeti herhalde Prensin de sorumluluunu tespit ettirip cezalandrmakt, zira stanbul igal edildikten sonra arkadalarnn birou gibi kamak yolunu sememi olan Prens, tutukland. 2-3 gn Harbiye Nezaretinde tutuklu kaldktan sonra, Mahmut evket Paa ile Harp Divan Bakan odasna gelerek zr dileyip kendisini serbest braktlar. Bir de aleni itizarname yaymland. ngilizlerin hakl olarak adamlar saydklar Prensle st kardeinin salverilmesinin ngiltere'nin basks sonucu olduu anlalyor. Avrupa kamuoyuna kar son derecede hassas olan Osmanl Devletinde bu durum yadrganmamaldr. Kald ki, bakentteki ayaklanmann ertesi gn patlak veren Adana Ermeni ayaklanmasnn

Ermeni krmyla sonulanmas, byk devletlerin sava gemilerini Mersin'e ekmi bulunuyordu. Bu da Osmanl Devletinin durumunu bir kat daha nazikletirmiti. Sonra, ngiltere'nin yapt bask dnda, bir de u vard: T, kurdurduu Merutiyet dzeninin Avrupa'da salad ve salyaca itibara adamakll bel balamt. Hakl nedenlerle de olsa, merutiyetin kurulmasndan bu yana daha bir yl bile gemeden muhalefetin tamamen ezilmesi ve nderinin idama mahkm edilmesi Avrupa'da iyi karlanmyacakt. Zaten muhalefetin nderlerinden kimi kam ya da Prens gibi gitmek zorunda braklm, kimi ayaklanmadan nce yaptklar kkrtc yaynlardan dolay hapis ve srgn cezalarna mahkm edilecekti (yalnz Vahdeti gibi ok sivri ve 'ayak takmndan' bir nder idam edilecekti). Bylece ve biraz da skynetim nedeniyle muhalefet, hi deilse bir sre iin zaten susturulmu bulunuyordu. u da akla geliyor: ayaklanmadan sorumlu tutularak, Abdlhamit Meclis tarafndan tahttan indirildi. Ayn olaydan tr muhalefetin de sulu saylmas, T'ye zaten pamuk ipliiyle bal olan mebus ounluuna (belki daha nemlisi; Avrupa kamuoyuna) hem tutarsz, hem de yanl grnebilirdi. Soru 56: Ayaklanma nasl bastrld? Ayaklanma zerine Selanik'teki 3. Ordu ile onun komutan Mahmut evket Paa'nn aldklar kesin tavr gze arpyor. Bir yandan Hareket Ordusu'nun kurulmas ve derhal stanbul'a doru yola karlmas karar altna alnrken, ertesi gn Selanik'te byk bir miting dzenlendi. Ordunun bana Mahmut evket, 3. Ordudan giden mrettep frkann bana da Hseyin Hsn Paalar getiler. Kolaas Mustafa Kemal ise bu frkann kurmay bakan oldu. stanbul'da ise Padiah, hkmet ve muhalif gazeteler (T gazeteleri kamyordu) bunca kargaalk ve grltye ramen birok olaylar gizlemee alarak, taraya hibir ey olmad, her eyin yolunda olduu izlenimini vermek iin rpndlar. Saray ve Babli vezirleri, 31 Martn kurduu, T'siz stanbul'u bir olupbitti olarak kabullenmi grnyorlard. Ne var ki muhalefet, T'nin silinmesine sevinmekle birlikte, Abdlhamit'in kazand nfuzdan son derecede tedirgindi. Muhalif gazetelerin, baz mebuslarn ve ulemann genel rgt Cemiyet-i ilmiyenin srarl arlarna ramen ancak 3. gn i toplanabilen Mebusan yaymlad bildirgeyle Saray ve kabine gibi ayaklanmay onaylam, telaa yer olmadn bildirmiti, stanbul'un bu zoraki sknetine karlk. Rumeli'deki ordularn ateli ve kararl sefer hazrlklar, te yandan her yandan T rgtnn abas ile Meclise, hkmet ve Saraya yadrlan protesto telgraflar tam bir kartlk meydana getiriyordu. Daha ilk gnden ayaklanmann ald renkten holanmayan Prens Beikta nndeki Hamidiye kruvazrnde donanma svarileriyle bir toplant

yaparak, ayaklanma daha Abdlhamiti bir yne kayarsa. Abdlhamit'in tahttan indirilmesi iin gemilerde bir meveret meclisinin toplanmasn ve kararn top tehdidiyle Saraya kabul ettirmesini kararlatrd. kinci gn Prens, olaylarn korkulan ynde gelitiini ileri srerek donanmann szn tutmasn istedi. Hamidiye svarisi, ertesi sabah dier svarilerle grtkten sonra harekete geileceini bildirdi. Fakat 3. gn svariler bu ie yanamadlar. Yalnz bir tanesi, sar- Tevfik svarisi Binba Al Kabuli Bey, e girimek zere gemicileri hazrlayc konumalar yapt. Fakat bunun zerine erler ayaklanp svarilerini tutukladlar ve Yldz'a gtrdler. Pencere nne gelen Abdlhamit, Saraynn topa tutulmak istendii iddiasn ciddiye alarak binbann kendisine teslim edilmesini istedi. Fakat binba gtrlrken erler zerine atlp onu ldrdler. Abdlhamit bu ie zldn sylemekle birlikte, katil erlere kar -ayplama yollu da olsa- hibir eyin yaplmasn buyurmad. Bundan baka, Hareket Ordusu stanbul dnda ynak yaparken Rza Nur, Nzm Paaya Hareket Ordusunu Bitirmesini, ondan sonra da Abdlhamit'i tahttan indirmesini nerdiini, fakat onun kabul etmediini sylyor anlarnda. Muhalefetin Abdlhamit'i saf d klma giriimleri bylece baarszla uraynca, meydan Hareket Ordusuna kalm oldu. stanbul gazetelerinin ve Mebusan Meclisinin Hareket Ordusu yaklat oranda ayaklanmann aleyhine dnmeleri, hkmetin de arpma olmamas iin gsterdii abalar, ayaklanan askere ylgnlk vermiti. Bu yzden 24 Nisan 1909'da stanbul igal edildiinde, bu askerin zellikle Beyolu klalarnda gsterdii direnme, kanl da olsa. umutsuz bir davrant. Bu arada Abdlhamit'in Nzm Paa'dan gelen direnme teklifini geri evirdii sylenir ki, bu onun lehine saylacak bir davrantr. Fakat Yldz Saraynda arpma olmamas iin gsterdii abalar btn stanbul iin gstermemesi aleyhine yazlabilecek baka bir noktadr. lgin olan dier bir ey de, Dervi Vahdeti'nin Hareket Ordusunun gelii karsnda Anadolu'ya kamadan nce snmak zere bavurduu iki kapdr: biri hemehrisi Kmil Paa'nn olu Sait Paa. dieri de ttihad- Muhammedi yesi ehzade Vahdettin. (Bylece Vahdettin'in daha o zamandan T'nin ngilizci muhalifleriyle kader birlii ettiini anlyoruz.) Her iki kap da ayaklanmann pis ilerine fazla batm olan Dervi'i korumay kabul etmemitir. Soru 57: Ayaklanma boyunca Mebusan Meclisinin davranlar neydi? Mebuslarn hemen hemen hepsinin T listelerinden seilmi olduklarn, Mslman mebuslarn ise T'nin bulduu ya da serbeste onaylad adaylardan olutuunu grmtk. Buna ramen, mebuslardan pek az T'yi oluturanlarn niteliinde, yani ynetici snftan, gen, diplomal ve Trk olduklarndan, T'nin Mebusandaki deneti ve hareket imknlar aslnda ok

snrlyd. Nitekim, 31 Mart ayaklanmas olunca, gerek T'li olan ve hemen gizlenen ve kaan bir avu mebus dnda, mebuslar esas itibariyle ayaklanmay bir oldu bitti olarak kabullendiler. Kabinenin istifasn da merulatrmak iin, bunu, kendi kararlarnn bir sonucu olarak gsterdiler. Oysa o ilk gn. Mecliste yetersay yoktu ki bir karar oluabilsin. Yine ilgintir ki, Ahmet Rza'nn zoraki istifas kabul edildii gibi, yerine seilen adaylardan en ok oy alanlardan biri ve Padiahn bakanla uygun grd kimse, El slm denen Volkanc izgide saylabilecek derginin yazarlarndan biri, ulemadan Halep Mebusu Mustafa Ef. idi. Ayn oturumda Mebusan, Hareket Ordusunun atalca'ya ylmakta olduunu resmen haber ald (stanbul bu gelimeyi bir gn nce duymutu.) Mebusan, hkmetle birlikte. Hareket Ordusunun stanbul'a girmemesi iin eitli heyetler gnderecekti. Hareket Ordusu, yna tamamlanmad ve aradaki zaman iinde bakaldrm askeri yumuatabilmek iin, bu talepleri kabul eder grnd. Ynak ilerleyip yaklatka (Hareket Ordusu Ayastafanos'a -Yeilkygelmi bulunuyordu) grmelerde bulunmak iin giden mebuslar dnmemee ve arkadalarn da Ayastafanos'a armaa baladlar. 8. gn Mebusanda nisap salanamad. T'liler Mebusan'a gelemediklerine gre mebus ounluu T'lilerin yanna gidecekti. Ayastafanos'a giden bir Meclisin, bir sre iin de olsa T izgisinde, daha dorusu 31 Mart aleyhtar bir izgide olmas beklenebilirdi. Gerekten de, Ahmet Rza istifa etmi ve yerine Mustafa Efendi bakan seilmi olduu halde, Ayastafanos'ta Mustafa Efendi istifa etti ve Kanun-u Esasideki usule aykr olarak Ahmet Rza yeniden bakan oldu Daha da tesi vard. Kanun-u Esasiye gre Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusundan oluan bir Meclis-i Umumi vard. Ayastafanos'ta iki heyet Ahmet Rza ve Salt Paa'nn bakanlklar altnda ortak toplantlar yapmaa baladlar. stelik, Meclis-i Umumi-i Mill gibi anayasa d ihtillci havas olan bir isim aldlar. Bu olay, baz ynleriyle Ankara'da 23 Nisan 1920'de Mebusan Meclisinden TBMM'nin oluturulmas olayna benzemektedir. Ayastafanos'ta 22 Nisan gn yaplan toplant, hemen Abdlhamit'in tahttan indirilmesi konusunu Grmee balad. Fakat Mahmut evket, stanbul denet altna alnmadan, bu konunun grlmesini ihtiyatszlk sayyordu. Nitekim, ertesi gn, yani Hareket Ordusunun stanbul'un igaline balamasndan bir gn nce, Mahmut evket, Sadarete ektii bir telle, Padiah tahttan indirmek iin geldiklerini suret-i kafiyede yalanlyordu. Bizzat Mill Meclis adna 22 Nisan'da Sadarete ekilen bir telde dahi, Kanun-u Esasiye sadk kaldka Padiahn ahsnn ve saltanat haklarnn korunaca bildirilmiti. Bu telgraflar, Meclisin sonraki davran karsnda u ya da bu ynde tevil

edilebilirse de, esas itibariyle stanbul'daki askerin direnmesini nlemek amacn gden birer aldatmaca olduu aktr. Sonu olarak denebilir ki, 31 Mart syann kartan muhalefetin, Mebusanla ilgili hesaplar tamamen yanl deildi. Mebusan, T'nin denetinde deildi. Ayrca, kudret ne yandaysa o yana eitebiliyordu. Meclisin isyan srasnda stanbul'daki davran ile Ayastafanos'taki davran arasndaki farkn, ksmen Hareket Ordusunun gc ile aklanabilecei de dorudur. Yalnz unu da yeniden hatrlatmak gerekir ki, isyann ald feci biim karsnda bizzat muhalif mebuslarn dahi -bir k kaps gsterilmek artyle-bu isyan reddetmeleri normaldi. te T, btn merutiyetilere Abdlhamiti tahttan indirmek gibi birletirici ve kimsenin itiraz etmeyecei bir hedef gsterince, srye katlmamak mmkn deildi. Soru 58: Abdlhamit nasl tahttan indirildi? 24 Nisan gn stanbul Hareket Ordusu tarafndan igal olundu. Bata Babli ve Beyolu blgesindeki klalar olmak zere, kanl da olsa ksa sren direniler dnda fazla bir direnme olmad. zellikle Yldz'daki frkalarn direnmedii gze arpyor. syanclar baszdlar ve direnmemeleri iin birok telkinlerde bulunulmutu. Yldz'da bizzat Abdlhamit binek tana karak direnilmemesi iin kesin arda bulundu. Direnen askerler, balarna geleceklerin korkusuyla, umutsuzca direnmilerdir. Mill Meclis. 27 Nisan 1909 gn yeniden stanbul'da toplanm bulunuyordu. M. evkek'in iki gn nceki tarihi tayan bir yazs, askeri harektn baaryla btnlenmi bulunduunu mjdeliyordu. Bu tahttan indirme konusunun grlmesi iin bir iaret yerine geiyordu. eyhlislam Mehmet Ziyaettin Efendi, isteksiz olduu iin ikna edildikten sonra Padiahn tahttan indirilmesi iin fetva vermeyi kabul etti. Meclisteki oylamada, isteksiz baz mebuslar manevi bask altna alnarak oybirlii ile tahttan indirme karar kt. Gerekil olmad halde padiahl oylanan Veliahdn ad Mehmet Reat't ama yeni padiahn, stanbul'u ilk kez fethetmi olan II. Mehmet'e telmihen V. Mehmet olarak tahta gemesi nerildi ve kabul edildi. Hatt bir mebusa gre, bu ikinci fetih, btn Osmanl halklarnn kalb birlii ile yapld iin, birincisinden daha deerliydi. Bylece Abdlhamit'in, Kanuni'den sonra en uzun olan ve 33 yla yaklaan saltanat son bulmu oluyordu. Muhafz ve hizmetkrlar tutuklanm ya da kam olduu iin, bir hayaletler sarayna dnen ve hatt alk sknts ekilen Yldz Saray'nda, Abdulhamit ac haberi ald. Bir de ordunun Meclisten bir istei olmutu. Abdlhamit'in stanbul'da kalmas sakncal

olacandan Selanik'te ikamet ettirilmesi uygun grlyordu. Meclis bu istei de oybirliiyle kabul etti. Daha sonra Divan- Harb-i rf Abdlhamit'i isyana katlm olduu gerekesiyle muhakeme etmek istediyse de, Hseyin Hilmi kabinesi bunu oybirliiyle reddetti. Soru 59: Mehmet Reat nasl bir adamd? Bilindii gibi I. Ahmet'ten balayarak (1603), Osmanl veraset usul senioratus, yani ailenin en by kuralna gre yrrd (yeni padiah lenin kardei, hatt amcas olabilirdi). Bundan dolay, Sultan Reat 64 yanda padiah oldu. 1918'e dein 9 yl padiahlk yapt. Babas Abdlmecit, annesi Glcemal'di. Kaynaklar, onun nazik, hatrinas, dervi merepli. saray geleneklerine bal, Dou kltr ve zellikle Farsaya vkf (kendisi Mevlev idi), fakat zayf kiilikli olduunu belirtirler. Zayf kiilik deyince, bu kaynaklarda, T ya da onun destekledii hkmetler karsnda onlarn her dediini yerine getirdii anlatlmak istenmektedir. Gerekten de, Padiah, nadir durumlar dnda nne gelen her kd imzalamtr. Hemen belirtmek gerekir ki bu Trk toplumunun demokratik gelimesi asndan ok hayrl bir olay olmutur. Zira Osmanl Devletinde batllama srecinin uzun saylabilecek bir gelime tarihi olmakla birlikte. Osmanl saraynn zihniyeti, gelenekleri ve baz rgtlenme zellikleri alacak derecede az etkilenmiti. rnein harem hayat eski biimiyle dip diri ayaktayd. Deienler, kyafet, saray mimarisi ve demesi gibi d grnle ilgili hususlard. Zihniyetin de deimediini syledim. Byle olunca, kiilikli ya da gl padiah demek, merutiyete kar tavr olan her frsatta merutiyeti zedelemee, hatt kaldrmaa hazr padiah anlamna geliyordu. O bakmdan, Reat'n zayf bir padiah olmasna hayflananlar, bilinli ya da bilinsiz olarak, merutiyet dmanlaryla saf birlii etmi saylmaldrlar. Bu gibilerin Abdlhamit'i byk bir padiah olarak kabul ettikleri de gz nnde tutulursa, onlara, Reat'n zaaflarnn bir lde aabeyinin ona yaatt baskl ve kapal hayatn bir sonucu saylabileceini da hatrlatmakta yarar vardr. Soru 60: ngiltere ve Almanya'nn Osmanl Devletine kar tavrlar neydi? Bilindii gibi, Abdlhamit, istibdat dneminde esas itibariyle Almanya'ya eilimli bir siyaset gtmt. Bu, onun iin zorunluydu, nk ngiltere Mithat Paay, Ali Suavi'yi, V. Murat', Ermenileri, Jn Trkleri destekliyordu. Almanya'nn Abdlhamit siyasetine salad destek, iktisadi imtiyazlarla mkfatlandrlyordu. Merutiyet iln edilince, istibdadn d siyasetine de tepki gsterilmi ve ngiltere'ce kar bir yaknlk balamt. Mebusanda T'nin leri gelenlerinden Babanzade smail Hakk, Badat demiryolunun yapmnda Almanlara tannm olan

haklar eletiriyordu. Yeni ngiliz elisi Sir Gerard Lowther, stanbul'a vardnda, lgnca saylabilecek bir sevin ve sevgi gsterisiyle karlanm, halk arabasn elilie kadar ekmiti. Buna karlk, grdmz zere ngiltere hkmeti de yeni dzeni desteklemi, 27 Temmuz 1908'de Sadrazam ve Padiaha kutlama telgraflar gndermi ve Osmanl hkmetine destek olacan bildirmiti. Sait Paa'dan sonra Kbrsl Kmil Paa'nn Sadarete gelmesi, ngiltere ile olan yaknln artacana iaret sayld, zira Kmil Paa ngiliz siyasetinin en nde gelen ampiyonuydu. Paa en gl devletin ngiltere olduuna inand gibi, deta kendi siyasal yazgsn bu lkeye balamt. ngiltere de bu durumun farknda olduu iin VII. Edward Kmil'in Sadarete getirilmesi zerine, Abdlhamit'i bu davranndan tr kutlamak gibi uluslararas usullere aykr bir davranta bulunmutu. Ayrca ngiliz elilii tercman Fitzmaurice'in Paa'nn drlmesinden bir ay nce yazd zel bir mektuptan reniyoruz ki. Kmil'e Grand Cross of Bath niannn verilmesi dnlmekteydi. Bu takdirde Kmil Paa 40 yl iinde bu nian alan ikinci Osmanl olacakt. Fitzmaurice, Paay lgnlk derecesinde ngiliz taraftar diye tarif ediyordu. Aslnda T de ngiltere taraftaryd ama onlar bu konuda muhaliflerinin karsnda yaya kalmaya mahkmdular. Kmil Paa Sabahattin, Mizanc Murat, Satvet Ltf (Tozan), Ahmet Bedevi (Kuran), Dervi Vahdeti gibilerinin Ingilizcilii gz kapal, ne olursa olsun trnden bir ngilizcilikti. ngilizler bu tr bir Ingilizcilii tercih ediyorlard. nk gerekte Osmanl-ngiliz dostluu imknszd ve bu imknszla ramen ngilizci olmaa devam etmek iin muhaliflerinki gibi bir tutum gerekiyordu. mknszlk undan ileri geliyordu: 19. yzyl boyunca dnyada sregelmi ngiliz stnl, gnden gne gelien ve glenen Almanya tarafndan tehdit edilmekteydi. ngilizlerin d siyasetini belirleyen belki en nemli etken buydu. Almanya'nn smrgeleri az olmakla birlikte, dnya pazarlarnda gn getike Almanlarn varl daha fazla duyulmaktayd. te yandan, ngiliz donanmasnn stnl ve dnyann her yanna yaylm olan geni ngiliz smrgelerinin Alman ticaretine kapatlmas, Almanya'nn iktisad durumunu tehlikeye sokabilirdi. Bu hegemonya yarnn savala sonulanmas her zaman beklenebilirdi. Zaten Avrupa da iki ittifak zmresine ayrlm bulunuyordu: Bir yanda Almanya, Avusturya-Macaristan, talya, br yanda Fransa, Rusya. ngiltere'nin, ngiliz-Alman rekabeti ve ngiliz-Fransz dostluu (1904) yznden ikinci zmrenin yannda yer almas en normal ihtimaldi. 1907'de Rus - ngiliz anlamas gereklemiti, ite bu durumda ngiltere'nin Osmanl Devleti ile dostluk kurmas imknszlayordu, zira Rusya'nn bu devletin lkesi ve daha nemlisi, bakenti stanbul zerinde gz vard. ki dostluu bir anda

yrtemeyecei iin, ngiltere'nin Rus ve Osmanl dostluklar arasnda bir seim yapmas gerekiyordu. Rusya daha gl ve Fransa'ya ittifakla bal olduu iin. Rus dostluunun her zaman tercih edilmesi tabii idi. Belki de ngilizler sz konusu imknszl az ok duyduklar, iin ngilizleri en ok tutan, ama Osmanl siyaset sahnesinde gsz ve aznlkta olan muhalefeti desteklediler. Bylece T'nin iktidar Osmanl Devletini desteklememek iin bir bahane oluyordu -o T ki ngiliz dostluunu itenlikle istiyordu. ngiltere'nin T'den holanmamas iin bir sebep daha vard: T'nin ulusu bir ideolojiye, sahip bulunduunu ve ada bir devlet kurmak azminde olduunu sezinliyordu. Oysa Mslman bir ulusuluk fikri ngiliz mparatorluunun temeline konmu dinamit mesabesindeydi. Ayn biimde T'nin ada bir devlet kurabilmesi de, ngiliz smrgelerinde, Doulu lkeler iin adalamann tek yolunun smrge kalmak olduu propagandasn iflas ettirecekti. Geri muhalefet de ada bir devlet kurmak iddiasndayd ama, muhalefetin doal taban esas itibariyle adalamaya ilgi duymayan feodal unsurlardan olutuu ya da oluaca iin iktidar olduu takdirde muhalefetin byle bir program gerekletirebilmesi ihtimali zayft. Muhalefet iktidar olduu takdirde, ngiltere'nin smrge ya da smrge aday btn lkelerde yapt gibi bu feodal unsurlar destekleyecei muhakkakt. Kald ki ordu destei olmad iin, T muhalefetinin iktidar olmas uzak bir ihtimaldi. Baka bir deyile ngiltere, muhalefeti, belki de srf T'ye muhalefet etmi olmak iin destekliyordu. te yandan ngiltere'nin muhalefeti tercih etmesinin bir nedeni de muhalefetin ulusuluk deolojisini ya da en azndan bu ideolojinin hegemonyac grnmlerini reddetmesiydi. Gerekten, muhalefet, Osmanl Devletinin kozmopolit yapsn gz nnde tutarak, ulusuluu reddettii gibi, bu yapya uygun grd ok gevek ademi merkezi bir ynetimi savunuyordu. Almanya'ya gelince: yukarda anlatld zere, Abdlhamit'i desteklemi olmas yznden, merutiyetle birlikte Almanya, Osmanl Devleti karsnda zor duruma dmt. Bir sre sonra Almanya'nn mttefiki Avusturya-Macaristan'n Bosna-Hersek'i lhak etmesi, Almanya'nn bu durumunu daha da gletirmiti. Buna ramen, meruti Osmanl Devletini Almanya'ya yaklatran nemli balar vard, zira T'nin belkemiini oluturan mektepli subaylar arasnda Almanya'da okumu, ya da Osmanl ordusunu dzene sokmak iin uzun yllar Osmanl hizmetinde bulunmu olan Goltz Paa tarafndan yetitirilmi, ya da onunla alm olanlar ok sayda idiler. Merutiyet ilan edildiinde, Goltz, Osmanl hizmetinde deildi. Buna ramen, Osmanl subaylar ile ilikilerini srdrm, hatta Hrriyetin ilanndan bir ka ay nce stanbul'daki eski dostlarn ziyaret etmiti. Hrriyetin ilnnda ise, Mahmut evket, olay telgrafla Goltz'a

mjdelemiti. Buna karlk Goltz, eski renci ve alma arkadalarna tavsiyelerini eksik etmedii gibi, Merutiyeti ve T'yi, yazd yazlar, verdii konferanslarla savunmaktan geri kalmamt. 16 Mart 1909'da Kayzer II. Wilhelm, Goltz'u ziyaret ederek, Osmanl ordusunun slah iin kendisini Osmanl hkmetinin buyruuna vermeyi tasarladn aklad. Kayzer'in dncesi uydu: Osmanl Devleti gl bir hale getirildikten sonra, Avusturya-Macaristan'la askeri bir ittifak yapacak ve bylece Rusya'nn Balkanlar'da hegemonya ya da fetih emelleri beslemesi imkanszlatrlacakt. Bata Goltz bu tasary tereddtle karladysa da, sonradan Kayzer'in dncesine katld. Soru 61: ngiltere ve Almanya'nn 31 Mart olayndaki tutumlar, ne olmutur? syan ktnda, ngiliz basn ve ngiliz elilii ayaklanmay ellerinden geldiince desteklediler. ngiliz Elisi kendisine bal konsolosluklara bir genelge gndererek, olayn yanl anlalmamas iin alt. te yandan ayaklanma sresince Eli ile Hariciye Nazr Rfat Paa yakn bir iliki iinde bulunmulard. Hem Paa, hem de smail Kemal iin elilik, sanki teklifsizce akl danlacak, yardm istenecek bir komu kaps durumundayd. Elinin konsolosluklara yollad genelgenin smail Kemal'in istei zerine hazrland yolundaki ikincisinin iddias da doru kabul edilebilir. Yine smail Kemal, Hareket Ordusunun stanbul'a girmesini nlemek zere ngiltere'nin duruma mdahalesini istediinde Elci Lowther bu neriyi olumlu karlamt. Yzba Bettelheim'in, ayaklanma gn, pheli artlar altnda Ayasofya'da ne arad da sorulmaa deer. Son olarak, Alman Elisinin bir raporuna gre, Selanik'teki ngiliz Konsolosu Lamb, Mahmut evket'i iki kez ziyaret edip birincisinde dosta, ikincisinde resmen, stanbul zerine yrmenin Devletin paralanmasna yol aaca uyars ya da tehdidinde bulunmutu. te yandan, donanma, 31 Mart'tan bir gn nce ve olaydan sonra, pheli saylabilecek bir tutum iindeydi. Bununla ilgili olarak, donanmada ngiliz etkisinin ne denli gl olduunu, donanmann banda ngiliz Amirali Gamble'n bulunduunu hatrlatmak gerekir. Hareket Ordusu Ayastafanos'a geldii zaman, donanmann Gamble Paa kumandasnda denize alaca ilan edilmiken, Ayastafanos aklarnda demirleyen filoya Miralay Rstem Beyin kumanda etmesi ve durumun bir bildiri (daha dorusu, yalanlama) ile aklanmas belki fazla dikkati ekmez. Fakat Hareket Ordusunun stanbul'a egemen olmasndan sonra zamansz olarak ve pheli artlar altnda Gamble Paa'nn iine son verilmesi, olaand bir durum olduuna iaret saylabilir. Ayrca, Sabahattin ve Fazl Beylerin, tutuklandklar halde haklarnda kovuturmadan vazgeilmesi, bir ngiliz

mdahalesinin sonucu saylabilir. ngiliz Elisi, arkeolog Ramsay'e, 27 Nisan 1909 gn Sabahattin Bey'e bir ey yaplmayacan kesin olarak syleyebildiine gre herhalde bir bildii vard. Sonu olarak denebilir ki muhalefetin siyasal tutumunun belki en byk zellii ve kuvvet ald nokta, ngiliz siyasetiydi. Ayaklanma, muhalefetin eseri kabul edilsin ya da edilmesin, madem ki 31 Martla Ahrar'n durumu geici olarak da olsa glenmitir. ngiltere'ye yaklama, ayaklanma sonularndan biri saylabilir. Nitekim stanbul'da T, siyaset meydanndan atld iin, Hareket Ordusu bakente girinceye kadar. Ahrarclarla ngilizler hemen hemen istedikleri gibi at oynatabilmiler, ngiliz temsilcilikleri, kurulmasna allan T'siz siyasal dzenin devam iin manevi ve siyasal desteklerini esirgememitir. Bununla birlikte, ngilizlerin 31 Mart dzenini daha maddi bir ynden destekleyip desteklemedikleri kesinlikle belli deildir. Muhalefeti, 31 Martn patlak vereceinden nceden haberli saydmza gre, ngilizlerin de -aradaki iten ilikilere baklrsa- haberli olmalar muhakkak gibidir. Ama 31 Mart arefesinde ayaklanmann kmas iin herhangi bir yardmlar olup olmad bilinmemektedir. (Philippe de Zara, Mustapha Kemal Dictateur adl eserinde ngiliz ntelligence Service'inin parayla kkrtclk yapm olduunu ileri srmektedir. Ayrca, yakalanan asi askerlerin zerinden anormal miktarda paralarn km olduu iddialar da vardr.) Almanlara gelince; 31 Mart ayaklanmas knca Goltz, Alman basnnda kan yazlaryla ve herhalde bata Mahmut evket olmak zere eski renci ve arkadalarna yazd mektuplarla, duruma yakn bir ilgi gsterdi. Die Woche dergisinde 24 Nisan 1909'da kan bir mektubunda. M. evket'in baar gsterebilmesi iin hzl ve sert bir saldr yapmas tavsiyesinde bulunuyor ve bu yolda davranlacan tahmin ediyordu, te yandan, Neue Frele Presse gazetesinde 18 Nisan'da kan ve Goltz'un hazrlad sylenilen bir inceleme, Rumeli'den stanbul'a ulatrma imknlarn gz nne alarak, 16 Nisanda balayacak bir hareketle 21 Nisana kadar stanbul nlerine 15.000 askerin ylabileceini tahmin ediyordu. (Oysa The Times bu srada Hareket Ordusunun tehditlerinden blf diye sz ediyor, haftadan nce ynak yaplamayacan, zaten Nzm ve Ethem Paalarn stanbul yaknnda bu ynaa msaade etmeyeceklerini muhakkak sayyordu.) nceleme, Edirne'deki Ordunun tutumunun nemli olacan ve stanbul zerine yrnd zaman, yabanc devletlerin mdahalesine yol amamak iin, mutlaka sokak arpmalarndan kanmak gerektiini ileri sryordu. Daha sonra, Goltz'un ayn gazeteye yazd bir yaz, muhalefete kar c alc davranlardan ekinilmesini tavsiye ediyordu.

Ramsay'in szn ettii bir sylentiyi de burada anmak gerekir. Buna gre, Hareket Ordusunun masraflarn Almanlar ya da Almanlarla Avusturyallar yklenmiti. Para sknts iinde bulunan ve demiryollar kendine ait olmayan Osmanl Devletinde, binlerce askeri Rumeli'den stanbul'a getirmenin birok mali glklere uramas, olaand. Zaten herhalde bu yzden olacak ki, M. evket'in kendi ya da karsnn servetini bu ie ayrd sylentileri basna yansmt. Onun iin, temellendirilmemi de olsa bu dedikoduyu anmak yararsz saylmamaldr. Yine Ramsay'e gre, stanbul'da hemen herkes Hareket Ordusunun baarsn bir Alman zaferi ve bir ngiliz yenilgisi olarak deerlendirmiti. Yabanc devletlerle ilgili bir olay daha vardr. Muhtemelen Rusya olan, bir devletin elisi, Hareket Ordusu kente girdikten sonra, 25 Nisan'da bir kap olan gndererek Abdlhamit'in bir arzusu olup olmadn sordurmutur. Teklif ciddi saylabilirse, ancak bir karma teklifi olarak yorumlanabilir. Tabii bunun iin hayli ge kalnm olunduu ortadadr ve ihtimal kap olan da, bu ii dikkat ekmeden yapabilmek iin kullanlmt. te yandan ciddi saylamayacak bir rivayete gre, ngiltere, Fitzmaurice aracyla, Abdlhamit isterse Akdeniz donanmasn stanbul'a gndermee hazr olduunu bildirmi. Abdlhamit, gelenlerin (Hareket Ordusu) evlatlar olduunu syleyerek nazikane reddetmi. Bu rivayet pek ciddi saylamaz, nk Kzl Sultan kurtarmak iin son harekete geecek devlet herhalde ngiltere olduu gibi, bu uurda stelik donanma gndermedi iyice abes bir ihtimaldir. Soru 62: T bakmndan Hrriyetin ilanndan Abdlhamit'in tahttan indirilmesine kadar ki srenin bilanosu nedir? Hemen belirtmeli ki, 31 Martn olmu olmas bir baarszlk iaretidir. Bylece pembe hayallerle girilen II. Merutiyet dneminin ne denli dikenli ve etrefil bir yol olduu meydana kyordu. T'nin denetleme iktidar byle bir patlamay nleyememiti. Bunun, tabii ki bir bedeli vard. Bir kez uluslararas planda Trkiye'deki hrriyetin imgesi lekelenmi oluyordu. Hele Adana'daki 31 Mart'n bir Mslman - ermeni atmas biiminde ortaya kmas Avrupa kamuoyunun en duyarl olduu bir noktay, tahri etmi oldu. Tabii, ayrca, T'nin iteki nfuz ve saygnl da sarsld. Bu arada T'ye yeniden denetleme iktidar'n iade eden ordunun T d kesimlerinin gzndeki saygnlk azalmas, zellikle nemliydi. Zira Hrriyetin ilan byk lde kk rtbeli T'li subaylarn ii olmutu. Bu, ister istemez hiyerarik ilikileri zayflatm, baka bir deyimle yksek rtbelilerin saygnln, azaltmt. Burada nemli olan gerginlik, yksek rtbe alayllarla gen mektepliler arasnda deildi, nk Hrriyetin ilan ile ilk zmre, gnleri sayl ve mahkum bir zmreye dnmt, nemli olan

gerginlik, yksek rtbeli mekteplilerle T'li kk rtbeli subaylar arasndayd. Birinci zmre, askeri aama sras (hiyerari) dolays ile st durumundayd, oysa askerlik d, siyasal ilikiler dolays ile ikinci zmre st oluyordu. Fakat T'nin 31 Marta engel olamam olmas, bir yzne gzne bulatrma grnts yaratm, Mahmut evket komutasndaki Hareket Ordusunun bu ii tamir etmesi ise Mahmut evket'i bir eit diktatr yapt gibi, ayn zamanda btn yksek rtbelilerin durumunu bir miktar ykseltmiti. Tabii 31 Mart olaynn olumlu saylabilecek yanlar da yok deildi. Bunlarn banda Abdlhamit'in tahttan indirilmesi gelir. Abdlhamit'in Merutiyete tamamen sadk kaldn varsaysak dahi, onun, kiiliinden ve deneylerinden gelen arl, T'nin serbeste hareket etmesine engel olurdu. Oysa, Reat'n, kiilii ve deneysizlii dolaysyla, byle bir arl yoktu. Kald ki, 31 Martn da gsterdii gibi bunalml durumlarda Abdlhamit'in nasl davranaca konusunda hibir gvence yoktu. Ayrca 8 ay boyunca hkmet ve Meclisin esasl bir icraat yapamadn, fakat isyandan sonra T'nin, sz edilen uzuvlarla birlikte derlenip toparlandn ve belki skynetim ortamndan da biraz yararlanarak, merutiyet dzeninin erevesini oluturan bir mevzuat dizisini ortaya koyduu sylenebilir. Nitekim, 31 Mart olaynn sekizinci gn (20 Nisan 1909) Paann hkmete gnderdii ltimatomda, Meclisin, merutiyetin bir daha tehlikeye girmemesi iin matbuat, cemiyet ve kulp, miting ve serseri nizamnameleri yapmas, ve bunlar hazrlanncaya dein skynetim uygulanmas isteniyordu. Soru 63: T'nin denetleme iktidarndan atlmasna dein Mahmut evket Paa'nn kazand nem neydi? Mahmut evket een asll Badatl bir ailenin oluydu. Babas mutasarrft. 1856'da dodu, 1882'de Harp Akademisi'nden birinci olarak mezun oldu. Ertesi yl Harbiye Mektebinde retmen oldu ve Kampofner ile von der Goltz Paalarn yannda alt. Goltz'un tavsiyesiyle nce Almanya'dan satn alnmakta olan silahlar teslim alan komisyonun yesi olarak, sonra da bakan olarak o lkede 9-10 yl kald. 1894'de paa (mirliva), 1905'de Kosova Valisi. Hrriyetin ilannda 3. Ordu Kumandan ve Hseyin Hilmi'nin yerine Rumeli vilayetleri umumi mfetti vekili oldu. Grld gibi. Hrriyetten nce de sonra da iktidarlarn ve Almanlarn makbul bir adamyd. Hareket Ordusu Kumandanl onu bir anda ok gl ve ok nl yapt. nceki sorunun cevabnda, Paa'nn yklendii bu grevin kendisini bir bakma diktatr kld sylendi. Bu aslnda T'nin askeri kanadnn istedii bir eydi. M. evket ile T'li gen subaylar arasndaki iliki, 27 Mays devriminde Milli Birlik Komitesini oluturan subaylarla

Cemal Grsel arasndaki ilikiye benzetilebilir. Gen cuntaclarn banda yal ve saygdeer bir aabeyin (hatta babann) olmas cuntaclar arasndaki bakanlk ekimelerini nledii gibi, yaa ve deneye nem veren kamuoyunun nnde cuntann saygnln da arttryordu. Bundan baka, ordudaki yal subaylara T'nin askeri kanadnn istediini yaptrmasn, ayn zamanda bu kanadn T'nin sivil kanad karsnda -greceimiz gibioransz derecede ar basmasn salyordu. Zira sivil kanadn M. evket gibi gl ve nfuzlu bir aabeyi yoktu. phesiz ki yalnz Hareket Ordusu kumandanlnn salad nfuzla aklanamaz M. evket'in yar diktatr oluu. Bunda. Kanun-u Esasiye gre yetki hkmete ait olduu halde. Hareket Ordusu stanbul'a girdikten sonra kendisinin ilan ettii skynetimin de etkisi vardr (25 Nisan 1909). Skynetim yldan uzun bir sre, 15 Temmuz 1912'ye dein srd. Bunun gerekesi, nce 31 Mart isyanyd, ondan sonra da lkenin eitli yerlerinde, Yemen, Suriye, Arnavutluk'ta kan ayaklanmalar ve Girit sorunu, Trablusgarp Sava gibi d bunalmlard. M. evket, yetkisinin stanbul dahil btn Rumeli'yi kapsamas iin kendini, herhalde ilk kez grlen bir greve tayin ettirdi 1., 2., 3. ordular mfetti-i umumilii. Skynetim ilan gibi, Abdlhamit'in Selanik'e gnderilmesi de kendi giriimiyle oldu. Tabii T'nin askeri kanadnn M. evket sayesinde elde ettii btn bu yararlara karlk, dedii bir bedel olmutur. O da udur ki, M. evket eski dnemde yetimi bir kiiydi. Bu yetimesi ve ya gerei, gen T'li subaylarn arzularn gerekletirirken, aabeylik stats sayesinde bu arzular lmllatrd trpledii de muhakkak oluyordu. Hatta, kimi zaman bu ynden gelen baz talepleri hi yerine getirmedii de tahmin olunabilir. Ayrca Paann T'nin askeri kanadnn pek houna gitmeyecek baz giriimleri olduunu da kolayca tahmin edebiliriz. rnein, askeri disiplini bozduu gerekesiyle, subaylarn siyasete karmamalarn savunmu. Kasm 1909'da Edirne'de 2. Orduda verdii bir sylevde bunu vurgulamt. Daha nce, 29 Mays 1909'da ayn konuda km olan Hatt Hmayun da muhakkak ki onun eseriydi. M. evket'in istei una varyordu: gene T'li subaylar siyaset yapmayacak, fakat kendisi, ordunun fiili bakomutan sfatyla siyasetin iinde olacakt. Tabii bunun ilk ktan daha az kargaal bir uygulama olaca akt ama mesele, paann gen subaylar dorultusunda dnmyor oluuydu. Burada M. evket'in sembolik anlam yksek tutucu nitelikte iki giriimi de anlabilir. 23 Ekim 1909 gnl (no. 360) Takvim-i Vekayi'-de saak pme treninin eletirisini yasaklayan bir Hareket Ordusu bildirisine rastlyoruz. Saraydaki bir bayramlama treninde Hseyin Cahit ve dier baz mebuslar, adet olduu gibi, Padiah tahtnn; nnden geerken saa

pmemiler, selam vermekle yetinmilerdi. stelik H. Cahit 19 Ekim 1909 gnl Tanin'de saak pme adetini iddetle eletiren, bunun insancasna olmadn telmih eden bir makale yazmt. Buna, Mabeynde grevli bulunan Yaver Paa'dan sert bir cevap gelmiti. Yine Takvim-i Vekayi'nin 13 ubat 1910 (454) gnl saysnda, M. evket'in banda bulunduu Harbiye Nezaretinin bir bildirisi, binba ve st rtbedeki subaylarn Selamlk Resminde hazr bulunmak zere nbetleri olduunu, buna ramen gelmeyenler bulunduunu, bunun ho grlmeyeceini duyuruyordu. Soru 64: Meruti slahat dneminde neler yapld? Bu deyim F. Ahmad'ndr (T. s. 94-102). Bununla anlatmak istedii, zellikle 31 Mart ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra Meclislerin ksa srede -Mays bandan 27 Austos 1909'a dein- yeni dzenin temelini oluturmak zere yapm olduklar kanunlatrma faaliyetidir. Bunlarn en nemlisi 8 Austos 1325 (21/8/1909) gnl Kanun-u Esasi deiikliidir. Bylece, 1876 Kanun-u Esasisi gerek anlamda meruti ya da parlamenter bir hale getirilmi oldu. nk ksaca, 1876 Kanun-u Esasisi birok yetkilerin yannda Sadrazamla birlikte Nazrlarn da atama ve azlini, Mebusan erken toplamay, kabineyle srarl anlamazlk durumunda datmay, toplant sresini ksaltma ve uzatmay. Meclislerin kanun teklifinde bulunmalarna msaade etmeyi Padiaha brakt ve stelik onu sorumsuz kld iin, mutlak hkmdarlk dzenine daha ok benziyordu. imdi 21 maddenin deimesi, birisinin ilgas ve 3 yeni maddenin eklenmesiyle, baka bir havas olan yeni bir Kanun-u Esasi ortaya kyordu. (O derecede ki, Aldkat bir 1909 Kanun-u Esasisinden sz edebilmektedir.) Padiah tahta ktnda Meclis-i Umumi nnde eriata, Kanun-u Esasiye uymak ve vatan ve millete sadakat hususunda and iecekti (md. 3). Yalnz Sadrzam ve eyhlislam atayabilecek, vkelay azil ve deitirme yetkisi ancak alel usul onun oluyordu (md. 7). Aslnda, yeni 7. maddedeki Padiah yetkileri listesi eski 7. maddeden daha uzundu. Fakat bu yetki listesine getirilen nemli snrlama vard. Biri yukarda grlen vkela ile ilgili kstlamalard. kincisi Mebusann feshini, bununla kabine arasndaki anlamazlk durumuna mnhasr klmas ve ay iinde seim (ncekinde sre belirtilmiyordu) ve Ayann muvafakati artna balamasyd. ncs, Mebusann ve T'nin bilin dzeyini gsteren nemli ve dikkate deer bir kstlamadr. Bara, ticarete, arazi terk ve ilhakna ilikin ya da Osmanl uyruklarnn asli ve ahsi haklarna ve devlete harcamay gerektiren anlamalar, Meclis-i Umuminin onaylamasna balanmt. Bu, kapitlasyon belasn Osmanl halkna yklemi olan padiahlara, yani merkezi feodaliteye kar antlama yapmak konusunda duyulan yerinde bir duyarln ifadesidir. Tabii, bu arada Padiaha dilediini srme yetkisini veren ve Mithat Paa'ya kar

kullanlm olan nl 113. maddenin muhtevas tamamen deitirildi. Eski 30. madde, vkelann, grevlerine ilikin konularda sorumlu olduklar esasn gevriyordu. Bir kez, kabinenin ortak sorumluluu sz konusu edilmiyordu -nasl edilsin, Sadrzamn kabine arkadalarn semesi ngrlmemiti ki, ikincisi, vekillerin kime kar sorumlu olduu belirtilmemiti. Geri sonraki maddelerden Meclise kar bir sorumluluk olduu anlalyordu ama Padiahn yetkileriyle ilgili maddelerden (azil yetkisi) ona kar da bir sorumluluk bulunduu da karlabilirdi. Yeni maddede ise, nezaretlerin kendi ilemleri dolaysyla bireysel sorumluluk, kabinenin genel siyaseti dolaysyla da ortak sorumluluk esas getiriliyordu. Ayrca, bu sorumluluun Mebusan Meclisine kar olduu da belirtildi. Meclislere gelince, Mebusan daha nce bakanlk ve iki vekili iin erden 9 aday gsterip, son seimi Padiaha brakrken, artk bu grevlileri kendisi seecekti. Sonra, Meclislerin kanun teklifinde bulunabilmeleri iin konmu olan Padiahn izni ve tasarnn ura-y Devlete hazrlanmas gibi n artlar kaldrlyordu. Yukardan beri sralanan bu deiikliklerle Kanunu Esasi gerek anlamda meruti ya da parlamenter bir mahiyet kazanyordu. Sz edilen dnemde karlan nemli baz kanunlar da yeni dzenin eitli alanlarda nasl ileyeceini tanzim ediyordu. Mutlakyet son bulunca yeni dzenin hangi nesnel esaslara gre alacan ak seik ortaya koymak, byyen bir nem kazanyordu. Zira daha nce keyfi olarak da yaplabilen eyler, artk ancak seik yasal yetkilere dayanlarak yaplabilecekti. Sz edilen kanunlardan bazlar unlard: timaati Umumiye Knu. (27/5/1325). Berr ve Bahr Erkn ve mera ve Zabitann Tekad iin Tyin Olunan Sinleri Hakknda Kn. (Bu kanun eitli rtbelere ya snrlar koyuyordu, terfi edemeyip bir rtbede bu snr aanlar emekliye ayrlacaklard.) (13/6/25), Matbuat Knu. (16/7/25). Matbaalar Knu. (16/7/25), Anasr- Gayri Mslimenin Kur'alar Hakknda Kn. (Mslman olmayanlar da askeri kur'aya gireceklerdi.) (25/7/25), Taatil-i Egal (grev) Knu. (27/7/25). Cemiyetler Knu. (3/8/25), Tahsil-i Emval Knu. (5/8/25), Memurin-i Mlkiye Mazuliyet Maalar Hakknda Kn. (7/8/25). Vilyat Tekilt- Adliyesince cra Olunacak Tadilat Hakknda Kn. (11/8/25), Memurin-i Mlkiyenin Tekad Hakknda Kn. (11/8/25), Askeri Tekat ve stifa Knu. (11/8/25), Rumeli Vilyatnda ekavet ve Mefsedetin Men'i ve Mtecasirlerinin Takip ve Tedibi (eteler) Hakknda Kanun-u Muvakkat (14/9/25), ekvetin Men'i ve Mtecasirlerinin Takip ve Tedibi Hakknda Kn. M. (21/9/25). Bu kanunlarn dnda, eski dzenin tasfiyesini dzenleyen ya da yeni dzeni pekitiren diye tanmlanabilecek baz irade-i seniye (.S.) ve kanunlar kmtr. Tabii Kanun-u Esasideki deiiklik bunlarn en banda gelir ki, bunu grdk. Dierleri unlard: 1) Devairce cra Edilecek Tensikat ve

Tekilattan Dolay Harite Kalacak Memurine Verilecek Maaat Hk. .S. (1/8/24), 2) Vkela ve Nuzzar ile Daire-i Sadaret Erkn ve ehremaneti ve Divan- Muhasebat Riyaseti Maaatnn Tensiki Hk. .S. (8/8/24), 3) 400.000 liralk rad- Senevisi Bulunan Emlak- ahanenin Hazine-i Maliyeye Devri Hk. .S. (1/9/24). 4) Meratib-i lmiye Ricalinin Vaz- Kadimi Vehile Aded-i Muayyene Hasryle Arpalk Maalarnn Tensiki Hk. .S. (8/9/24), 5) Serseri ve Mazanne-i Si - Ehas Hk. Kn. (26/4/25). 6) Mabbeyn-i Hmayun Ba Kitabetiyle Mabeyincisinin Suret-i ntihabiyle Tahsisat, Hk. Kn. (27/5/25). 7) Tensikat (devlet dairelerini yeniden dzenleme) Kn. (17/6/25), 8) Her sene 10 Temmuz Tarihinin A'yd- (bayram) Resmiye-i Osmaniyeden Addi Hk. Kn. (25/6/25) ' 9) Tasfiye-i Rtbe-i Askeriye Kn. (25/7/25) Dersaadet Polis memurlarndan Aa karlanlarla Vilyat Kap, Kethdalarna Verilecek maa Hk.Kn. (3/8/25) 11) Mensubini Askeriyeden olan Mebuslarn lk devre-i itimaiyede Mezun Addedilmeleri Hk. Kn. (5/8/25). Tensikat Hasebiyle Aa karlan ve karlacak olan Zabitan ve Mensubini Askeriyeye Verilecek Maaat Hk. Kn, (/8/25) 14) Cerkes Vesair Kle ve Cariyelerin de Useray Zenciye, gibi Men-i Bey'i ve ir's Hk. .S. (17/10/25). Hrriyetin iln zerine hafiyeliin kaldrlmas konusunda bir .S. ktn daha nce grmtk. Bu ikinci gurup .S. ve kanunlar ilgintir. Bununla merkezi feodalitenin gc budanmak istenmektedir. Byk gelir getiren padiah emlkinin devlete maledilmesi (3), Saray personelinde yaplan ksntlar (12), ve Saray Bamabeyincisi ve Baktibinin atanmasna mdahale edilmesi (6) gibi tedbirler bu cmledendir. Nitekim Sultan Reat'a Bamabeyinci ve Baktip olarak T'nin gvendii iki kii, Lutfi Simavi ve Halit Ziya (Uaklgil) atanmtr. te yandan bu mevzuat, mlki brokraside esasl bir tasfiye yaplmak istendiini gstermektedir. Tensikat Kanununa gre, mahkemelerde ve her devlet dairesinde, o kurulutan 3 ye, bakanlk edecek bir ayan ve ikinci bakan olan bir mebusun oluturaca komisyonlar, bu kurulular yeniden dzenleyecekler, fazla ve ie yaramaz memurlarn iine son verecekler, daha nce ayrlm ya da karlm ve hizmetlerine gerek duyulan, memurlar yeniden ie alacaklard. Bu arada yksek maa ve deneklere esasl bir trpan atlmaktayd. Ulemann da bu srece tabi tutulduunu grdk (4). 1325 btesiyle Sadrzamn aylk geliri (aylk ve makam denei) 55.000'den 30.000 kurua iniyordu. Nazrlar ve Ayan reisinin paras 25.000'den 15.000'e indiriliyordu. Fakat asl trpan Saray gelirlerine atld. 400.000 liralk geliri olan emlkin devlete dnmesi ancak bir balang olmutu. Abdlhamit tahttan indirildiinde, tahta ktndan beri edindii btn emlk, arazi ve imtiyazlar elinden alnd. Yeni padiahn bugn iin inanlmaz denei de inanlmaz bir indirim grd: 36.794.000 kurutan

2.000.000 kurua indi. Saray ve hanedan denekleri Abdlaziz dnemi olan 1872/3, 1874/5, 1875/6 yllarnda btede ortalama % 5,3 "oranndayken, Abdlhamit dnemi olan 1879/80, 1887/8 -1890/1. 1893/4, 1896/7-97/8, I900/I-I905/6 yllarnn ortalamas % 4,6. Merutiyet yllar olan 1909/10-1911/2, 1914/5-15/6'mn ortalamas % 1.5'tr. Demek ki Merutiyet, saray ve hanedan deneklerini Abdlhamit dnemine gre 2/3 orannda azaltm grnyor. Daha nce, Mebusan Meclisi toplanr toplanmaz imtiyazlara yakn ilgi gstermi, ve Abdlhamit'in elinden baz iktisadi imtiyazlar alnmt. Bylece Saray ve Paalar iin bu zenginleme yolu da kapatlm oluyordu. Subaylarla ilgili mevzuat da ilgintir. Hriyetin ilanndan sonra alayl subaylar arasnda geni apta tasfiye yapldn, grdk. 31 Marttan sonra birinci guruptaki Rtbelere ya snrlamas kanunu ile yine nemli ve esas itibariyle yine alayllara ynelik tasfiyeler yapld 7500 alayl subay emekliye sevk edildi. 1908 Aralk ayna gre 1911 Ocak aynda jandarma ve deniz subaylar dndaki subay says 10.189 eksikle 16.121'e indi. Bu arada orduya katlan subay says da hesaba katlrsa, ordudan ayrlan subay saysnn ilk saydakinden ok olduu grlr (Trk Silhl Kuvvetler Tarihi III, 6, 1, s. 189). Tasfiyenin hayli geni tutulduu ve bunun, sava zamannda, emekli subaylarn yeniden hizmete alnmas zorunluuna yol at anlalyor. Tasfiye-i Rtbe Kanunu ise hafiyelik yapm subaylarn orduda kalamayacaklar ve ancak baka geim kayna yoksa ailesine bir maa verilmesi esasn getiriyordu. Bundan baka, gzde subaylarn mutlakiyet dneminde aldklar srasz terfiler de belirli ilkelere gre budanyor, yani bu gibilerin rtbeleri indiriliyordu. Bu kanundan zellikle, ister alayl, ister mektepli, yksek rtbeli subaylarn etkilendikleri tahmin edilebilir. lgin bir olay da, subay olan mebuslarn ilk seim dnemine mahsus olmak zere ordudan ayrlm deil de izinli saylmalardr (11). Bir kez, bu, Kanun-u Esasinin ak hkmne (md. 67) aykryd. Sonra, bu ayrcaln orduya mnhasr olmas, memurlarn bundan yararlandrlmam olmas da gze arpyor. Bu, zellikle 31 Mart'tan sonra T'nin asker kanadnn ne denli ar bastnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir. Sorun, btn cunta ynetimlerinde belirir. Cunta mensuplar ya askerlikle siyasetten birini tercih edeceklerdir, ya da iki alanda birden kalp iki alana birden egemen olmaa alacaklardr. kinci seenein yelenmesi bir bakma bir gvensizlik iaretidir: ordudan ayrlnca siyasal gelimelerin ters bir ynde ilemesi korkusu, 31 Mart' yaam T'li subaylarn bu gvensizliini doal karlamak gerekir. Bu arada laiklik ynnde mtevazi bir adm da anmak gerekir: Nizami mahkemelerde grlp ilama balanan ahsi hukuk davalarnn yeniden er'i mahkemelere gtrlmesi yasaklanyordu (21 Mays 1325).

Grld gibi, Mebusan Meclisi 31 Marta kadarki srede ksmen tecrbesizlik ve bocalamadan, ksmen de mevzuat ortaya koymann ald vakit dolaysyla fazla bir ey yapamad. Fakat 31 Marttan sonra, nceki alma birikiminden ve 31 Marta kar tepkinin verdii hzla, ksa srede, eski dzeni tasfiye ya da hi deilse zayflatma ynnde ihtilalci bir atlm yapt. Ahmad buna yalnzca meruti slahat diyorsa da, slahatn ok tesine gidildii muhakkaktr. Ahmad, bir baka adan, ada bir devletin temellerini atma abasn da gryor bu faaliyette ve bunun esasl amalarndan biri olarak da kapitlasyonlar, gereksiz klarak onlardan kurtulmak isteini gryor Bu ama emperyalizmin ektii duvar yznden bir sre gereklemeyecekti. Baka bir amacn da Osmanl uluslarn bir lde birletirecek, bir lde Trkletirecek bir merkeziyetilie gitmek olduunu da sylyor Ahmad. Osmanl Devletinde, belki biraz da bu tebdirlerin hzlandrd paralanma sreci, buna hibir zaman imkan vermeyecekti. Soru 65: T'nin 1909 Kongresinin baz zellikleri nelerdi? Bu kongre yine gizli olarak Eyll-Ekim sralarnda Selanik'te toplanmtr. Tunaya bu kongrede seilen Merkez-i Umuminin yelerini bize bildirmiyor. Kongrenin nemli bir zellii, Trablusgarp murahhas olan M. Kemal'in burada, ordunun, yani subaylarn siyasetle uramamalar gerektii ynnde bir tez ortaya atmasyd. Bu, grdmz gibi, M. evket'in de nem verdii bir konuydu. Tez, byk tartmalara yol amt. Bunu kabul etmeyenler ki herhalde balarnda siyasetle ilikilerini srdren Enver ve dier subaylar geliyordu, bu arada Edirne'deki 2. Ordu subaylarna yaplan bir danmadan sonra, tezin benimsendiini grmlerdi. Hatta bu yzden M. Kemal'e kar baarsz bir suikast giriiminde veya gzda gsterisinde bile bulunulmutu. M. Kemal'e gre, subaylar T ile askerlik arasnda bir seme yapmak durumunda braklmazlarsa, subaylarn subaylndan bir hayr gelmeyecei gibi. T'den de bir hayr gelmeyecekti, nk o, ordu desteine gvenerek halk desteini aramak ve rgtlemek iini gevek tutacakt. Tabii, yine de 31 Mart trnden gelimelere kar T'nin gvenebilecei bir kap olarak, ordu siyasal bir unsurdu, ama herhalde bu tez taraftarlar, ordunun ya da subaylarn bunun tesine geen daha faal siyasal roller oynamalarna karydlar. Ama ne are ki, faal olarak siyaset yapan baz subaylar vard ve rnein Enver, 1908'de T'nin Merkez-i Umumi yesi seilmiti. Yukarda grdmz, mebus seilen subaylarn -ilk seim dnemi ile snrl da olsa- ordudan izinli saylmalar, hakkndaki kanun da, subay-siyaset i ieliinin pek arpc bir rnei oluyordu. M. Kemal'in savunduu tez phesiz ki mantklyd fakat Enver ve arkadalarnn bunu parti ii iktidar mcadelesinin bir paras olarak deerlendirdikleri tahmin edilebilir.

M. Kemal'in tutkular ve Hrriyet'in ilan arefesinde am'da bulunmak yznden T'nin n saflarna gemekte kard frsat dnlecek olursa, bu deerlendirmenin de pek yanl olmad sonucuna varlabilir. M. Kemal, bu tezi T Kongresine kabul ettirerek, hem T'lilerin desteini ve takdirini kazanm, hem de ne gemi subay rakiplerini faal siyaset sahnesinden karm olacakt. Sonu olarak, bir takm subaylarn ordudan istifa ederek siyasetle ilgilerini srdrdklerini, Enver Beyin Merkez-i Umumiye bir daha seilmeini gryoruz. Tabi, bu, Enver'le baz arkadalarnn siyasetle ilgilerini yine de srdrmelerine bir engel tekil etmeyecekti. 1909 tarihinde yaymlanm olan bir T nizamnamesinin 1908 ya da 1909 Kongrelerinin, ya da her ikisinin bir eseri olmak gerekir. 1909 nizamnamesinin 1. maddesi T'nin 1) Merutiyetin kurulmas ve 2) cins, mezhep ayrmadan btn Osmanllarn refaha ve zgrle kavumalar iin alm olduunu ve Tanr'nn yardmyla bunu baardn akladktan sonra bu kutsal amalar, maddi ve manevi uygar ilerlemeler ve 3) lke btnln korumak urunda aba gstereceini ilan ediyordu. kinci fkrada ise Osmanllarn karlarn ortak grmekle ykml olduklar hatrlatldktan sonra cins ve mezhep ayrln ileri srerek ya da baka yollardan blclk ve arabozuculuk (fesat) yapmak isteyenlere vesait-i merua ile kar konulaca bildiriliyordu. 1909 nizamnamesi, T'nin artk kanun d bir rgt olmadn, birok deiikliklerle kendini belli etmektedir. Cemiyet'in en banda yine Merkez-i Umumi vardr. Bunun, biri ktib-i umumi olmak zere yesi vardr. Genel merkezin altndaki basamaklar srasyla vilyet merkez heyetleri, sancak, kaza ve gerekirse nahiye ve ky kulp heyetleridir. Btn bu ynetici basamaklar genel kurullar tarafndan seilir. Merkez-i Umumyi her yl 5 Eyllde yine Merkez-i Umumnin ars ile toplanan Umum Kongre, vilyet merkez heyetlerini iki dereceli seimle meydana gelen vilyet kongreleri, kulp heyetlerini ise itima-i umum seer. 1909 nizamnamesinde olaanst saylabilecek yanlar pek yoktur. yelerin Osmanl ve iyi halli olmalar istenmekte, Cemiyet'e alnmalar Cemiyet yelerinden birinin rehberlii, ikisinin de iyi hal kd vermeleriyle olmaktadr. And ime art bile nizamnamede sz konusu edilmemektedir. Yalnz yeni yelerin rehberle Cemiyet'e girmeleri, bunun zel bir Cemiyet olduunu duyurmaktadr. Nizamnamede fedalik ya da idam hi sz konusu edilmedii gibi (ama buna ramen 1909'dan sonra ttihatlara muhalif iki kii daha ldrlecektir) heyet-i adul'lerin verecekleri disiplin cezalar da yalnz yelere uygulanacaktr: Bunlar da tenbih, takbih, terkin-i kayt ve ihratr. Yalnz, karma (ihra) cezasnn gazetelerle iln edilebilecek

hkm zel bir arlk tamaktadr. 1909 nizamnamesinde dikkati eken bir nokta da vilyet kongre, terine gidecek delegelerin iki dereceli seimle seilmeleridir. Bunu, alt kademe yelerine kar bir gvensizlik belirtisi ve seimlere yukardan karma imknn salamak istei olarak yorumlamak mmkndr. Bylece T, kendi yapsna uygun (Trk, gen, diplomal, ynetici kattan) kimselerin vilyet basamanda T tekiltna egemen olmalarn salayabilecek durumdayd. Soru 66: T'deki Cemiyet-Frka kilii sorunu neydi? Hrriyetin ilnndan sonra, Meclis-i Umumi'nin almasyla birlikte T'nin yapsndaki en nemli sorun ortaya km oluyordu. Bu, T Cemiyeti ile Mebusan Meclisindeki mebuslar arasndaki ilikilerin ne olaca sorunuydu. Zira T'liler, mparatorluun birok blgelerinde, bakasnn seilme ihtimali pek bulunmad iin, kendi niteliklerine taban tabana aykr baz mebus adaylarn listelerine almak zorunda kalmlard. Bundan baka Cemiyet gizli kalmak isteyen bir rgt iken, T'li mebuslar herkesin gz nnde, akta alr bir durumdayd. Zaten Cemiyet, hkmet ilerine karyor diye eitli ynlerden eletirme konusu olmaktayd. te bu yzden T, Frka-Cemiyet ikiliine bavurdu. Cemiyet, Cemiyet olarak kalacakt. Mebusandaki T'li mebuslar ise T siyasi frkasn meydana getireceklerdi. Nitekim 18 Ekim 1908'de Selanik'te toplanan T Kongresi, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin Meclis-i Mebusan'da bulunacak azalan ttihat ve Terakki Frka-i siyasiyesi nam altnda olarak alacaklardr, kararn veriyordu. (TSP 207). Hatrlanaca gibi, H. Cahit'in Kmil Paaya ynelttii istizahtan sonra Cemiyet, mebuslarn etkilemek istemediini aklam ve Frkann bamszl konusunda srar eder olmutu. te bu Frkann, Cemiyete gre ikinci snf bir durumu vardr, hatt denebilir ki Frka, Cemiyetin leti gibidir. Birisinin siyasetle uraaca, dierinin bunun dndaki konularla ilgili bulunaca bile aslnda geree uygun saylamaz. Frkann i nizamnamesine gre Frka yneticiler, baka frka yneticileriyle grmeler yapmaa yetkili iken (md. 10). ayn yetki daha sonra yaplan 1909 nizamnamesiyle Cemiyetin Merkez-i Umumsine tannmtr: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup olmayan dahil ve harici frak- muhtelife-i siyasiye ile mzakere etmek ve ittihaz- karar etmek hususat Merkez-i Umumiye aittir. (md. 16). Grlyor ki. Frkann bu konudaki yetkisi ile aka atan bir yetki sz konusudur. te yandan, frkann siyasal program, da genel olarak Cemiyet Kongresinin siyasal programndan pek az ayrlmaktadr ttihat ve Terakki Frkasnn Umum Kongre karndaki durumu daha da gariptir. 1909 nizamnamesinin 80. maddesine gre yetkisi zetle ...Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin hayat ve menafi-i esasiyesine taalluk eden

bilcmle mevad hal ve tayin etmekten ibaret... olan Umumi Kongre, ...Her vilyetten gnderilecek birer vekil ile Merkez-i Umumiyi tekil eden zattan... oluacakt (md. 73). Frkann Kongreye katlmas son derecede snrlyd: Madde 75 - Kongrece siyasi bir programn hin-i mzakeresinde Meclis-i Mebusan'da bulunan Osmanl ttihat ve Terakki Frkas tarafndan ekseriyetle ve rey-i hafi ile mntehap z dahi hazr bulunacaktr. Demek ki Frka, ancak siyasal programn grlmesi srasnda Umumi Kongreye katlacaktr. O da kiiyle: bu kiinin say bakmndan Kongreyi etkiliyemiyecei ortadadr. Zaten hazr bulunacaktr dendiine gre, belki de bu mebuslara oy hakk da tannmamaktadr. (Gizli oyla seim kural ise Trk mebuslar setirmek amacyla aklanabilir.) Tunaya durumu yle aklyor: Cemiyet asl vcut, Meclisteki frka ile kabine ise tli mahiyette, onun tevlit ettii organlardr. 1911 kongresinde resmen teyid edilen "bu durum Cemiyet'in hkimiyetini arttrmaktadr. Senelik kongreler Frka'nn deil Cemiyetindir. 1328 senesine kadar bu kongrelere frkann Meclisi Umumi (Mebusan ve Ayan) azalarndan birka gelebilmekte iken, bu tarihte kendilerine ancak miktarlarnn onda biri nispetinde bir temsil hakk tannmtr. (TSP 196) Dikkati eken dier bir nokta da ttihat ve Terakki'nin, Meclis grubu, yani Frka iinde disipline nem vermesiydi. Meseleler Meclise gelmeden, nce Frkada konuuluyor, i Meclise geldiinde mebuslar Frka kararna uygun olarak oy kullanmak zorunda bulunuyorlard. Bylece oylar mebus olarak deil de, daha ok Frka olarak "verilmi oluyordu. Soru 67: T'nin sonraki nizamnamelerle urad yap deiiklikleri nelerdir? imdi yukardaki aklamalarn nda biraz da 1911 nizamnamesine bakalm. Buna gre, T rgt siyasi ve itimai diye ikiye ayrlr. Siyasi rgtyle T bir frka (parti) kimliine sahipti. Siyasi rgt 3 tabakadan olumutu: 1) Heyet-i mntehibe (semenler kurulu): T'nin amalarn benimsemi btn Osmanllar, dier bir deyile T'yi tutan, ona oy veren btn kiilerdir. 2) Heyet-i intihabiye (seim kurulu): T Cemiyetinin siyasetle urarken ald addr. Cemiyet, heyet-i intihabiye olarak seim ileriyle urar. t mebus adaylarnn baarya ulamas iin aba gsterir. Demek ki Cemiyete ye olan Osmanllar, siyasal almalarda bulunduklarnda heyet-i intihabiyeyi meydana getirirler. 3) Heyet-i mntehabe (seilmi kurul): Mebusan Meclisindeki T mebuslardr. Btn bu siyasi rgt yannda itimai denen rgt vardr. Ama bu noktadan sonra T'nin yapsn aklamak Zor bir i oluyor. Mesele u: tima denen rgte zel, kendine

zg bir uzuv yoktur. Oysa ayr bir rgt olmas iin, o rgtn iradesini aklayacak ayr uzuv ya da uzuvlarn varl gereklidir, yleyse, ancak bir rgtn (Cemiyetin) grev ikilemesinden (tima ve siyasi) sz edilebilir. (TSP 212-4) Sz geen siyas rgtn birinci tabakas, yani heyet-i mntehibe, Cemiyetin bir uzvu saylamaz, rgt d bir varlktr. Bir dernein duygudalar kendi aralarnda rgtlenmedike, hukuki bir varlk kazanamazlar. kinci tabaka, heyet-i intihabiye ise, olduu gibi (Merkez-i Umumsi, vilayet ve livalarda heyet-i merkeziyeleri, kaza, nahiye ve kylerde kulpleri, kongreleriyle) T Cemiyetidir. Yalnz, grevi siyasaldr -yani, dier grevi olan itimai grevin yannda ikinci bir grev. Siyasi rgtte nc tabaka olan heyet-i mntehabeye gelince: Meclis-i Mebusan'daki T parti grubu, yani Frkadr. Bu son uzuv Cemiyetin bir paras deildir ve yalnz siyasal grevi vardr. 1911 nizamnamesinde Merkez-i Umuminin Meclisi Ayan ve Mebusandaki Frka Heyetleriyle Sureti Munasebat yle tarif edilmektedir: Madde 37Merkezi Umum efkr umumiye ile Frkasnda devam elzem olan ahenk ve irtibatn muhafazas iin memleketin ahvali umumiyesi hakknda edinecei malumattan temini menafii vataniye iin muktazi grdklerini Frkaya tebli eder. Frka da teebbsatnn netayicinden Merkezi Umumi'yi haberdar eder. Bu madde, Frkann Merkez-i Umuminin buyruu altnda olduunu gstermektedir. Frkann ne gibi siyasal teebbslerde bulunaca Merkezi Umumice gsterilmekte. Frka buna gre davranp sonucu Merkez-i Umumiye bilenmektedir. Konuyla ilgili dier maddelere de bakarak Frkann her trl giriim yetkisinden yoksun olduu iyice grlr: Madde 38Merkezi Umumi, Frkadan siyaseti Devletin sureti cereyan hakknda alaca malmata ibtina ederek (dayanarak) mnasip grecei vesait ile efkr, umumiyeyi tenvire syeder. ...Madde 40-Cemiyet mevizeleriyle (tleriyle), messesat ilmiyesiyle neriyat ve teebbsat mfidesi ile milletin terbiyei siyasiye ve ictimaiyesine hizmette ve intihabatta efkr, ummumiyeye rehberlikte devam eder. Grlyor ki propaganda konusunda da Frkadan herhangi bir giriim ve aba beklenmemektedir, nitekim bunun istenmediini de olaylar gstermekteydi. Frkann az ve kula yoktur: 37. maddeye gre Frkann kula ve beyni Cemiyettir; 38. ve 40. maddelere gre Frkann az ve beyni yine Cemiyettir. Olaylarla desteklenince, bu maddeler karsnda 39. madde anlamszlamakta, ya da daha dorusu, bir gz boyama maddesi olmaktadr: Madde 39- Siyaseti Devletin mes'uliyet, Meclisi Meb'usann ekseriyetine istinat eden Hkmete ait olduundan Merkezi Umum efkr umumiye ile Frkasnn arasnda sureti muharrere vehile vastai tenvir ve

tebli olmaktan baka suretle umuru siyasiyei hkmetle itigal etmez. 1911 nizamnamesindeki btn bu hukuk ve sz cambazlklarnn amac, Cemiyetin gerekte siyasal olan grevini ve Frka karsndaki egemen durumunu olabildiince gizlemektir. O zamana dek T'nin Frkay sanki itmek stercesine olan tutumu 1913 nizamnamesiyle Frkay daha dolaysz bir yoldan denetlemek istediini ortaya koyan daha usu bir dzenlemeye yol at. T'nin Frka-Cemiyet ilikileri konusunda her kongrede sk sk yapt hayli kkl deiiklikler, bu konuda duyulan byk rahatszlktan tr yaplan dzenlemelerin ne denli baarsz olduunu gsterir. 1913 nizamnamesinde bu konuda bir bakma etkili saylabilecek bir dzenlemeye tank oluyoruz. T'yi bir Reis-i Umumi bakanlnda bir Meclis-i Umum ynetir. Meclis yle oluur: Tabi yeler olarak Merkez-i Umum ve Kalem-i Umum kurullarnn yeleri, kabinedeki Frka yeleri, bir de Kongrenin setii 20 azay mntehabe. Merkez-i Umum, umum ktibin bakanlnda, Kuvvei teriiye haricindeki tekilt ile mtagil, bildiimiz T Cemiyetinin en yksek karar uzvudur (md. 4-5). Ama ne var ki, T kendini resmen Bir frkai siyasiye iln etmitir ve artk Cemiyet szc kaldrlmtr. Vekil-i Umum bakanlndaki Kalem-i Umum ise, bildiimiz eski T yasama grubunun ya da Frkasnn bir uzvudur. Bylece Cemiyetle Frka arasndaki dzenletirme (koordinasyon) her ay muntazaman toplanacak Meclis-i Umum sayesinde salanacaktr (md. 6). Bu zm, daha nceki zmlerden daha baarl ve Frkaya daha ok gven beslendiinin bir iareti gibi grnebilir. Nitekim, Meclis-i Umuminin Mebusan Meclisi iinde ve dnda dzenletirmeyi salamak iin Propaganda edilecek konular saptamak, baka frkalarla grmek ve anlamak, liva merkezleriyle haberletikten sonra mebus adaylarn kararlatrmak gibi hayli nemli yetkileri vardr (md. 7). Ne var ki baka maddeler yasama gruplarna kar eski gvensizliin srmekte olduunu, aka gsteriyor. Bir kez Kalem-i Umumyi oluturan Vekil-i Umum ve muavinlerini Kongrenin setii Reis-i Umum seecektir (md. 11). Yani parlamento gruplarna Meclis-i Umumdeki temsilcilerini seme hakk tannmamtr. (Dahas var: Vekil-i Umum ve muavinlerinin mebus ve ayan olmalar konusunda hibir seiklik yoktur. Demek ki, kuramsal da olsa, yasamayla ilgisiz, kimselerin de bu grevlere seilebilmesine bir engel yoktur.) kincisi Merkez-i Umum yeleriyle Ktib-i Umumnin mebus ve ayan olamayacaklarna dair ak bir hkm vardr (md. 19). (TSP 218-25). 1916'da nizamnamede yaplan bir deiiklikle Kalem-i Umum kal dirildi (md. 4). Meclis-i Umumiye katlacak mebus ve ayanlar be tane olup azay mntehabe olarak Kongrece seilecektir. Demek ki, yetki, yine parlamento yelerine tannmam, ama hi deilse tek seici Reis-i Umum yerine daha

demokratik saylabilecek Kongreye seim hakk tannmtr, (md. 5). Vekil-i Umumye gelince, bu, 1913'de okluu gibi Reisi Umum tarafndan seilecektir (md. 11). Vekil-i Umumnin grevi parlamento grubuna ve idare heyetlerine bakanlk etmektir (md. 8) (TSP 226). Yukarda, 1913 ve 1916 nizamnameleri zerine anlatlanlar zetlemek gerekirse, Meclis-i Umum yoluyla T'nin mebus ve ayanlarla, yksek basamakta bir ynetim kurulu erevesinde uzv bir ilikiye girdii sylenebilir. Bu ilikinin demokratik olmayan yollardan salanmakta olduu phesizse de, parlamento gruplarna kar bir lde bir yumuama olarak yorumlanabilir. Muhakkak ki bunda, Mebusan Meclisinin Balkan Savandan sonra eskisinden daha az kark bir kurul olmasnn etkisi byktr. Soru 68: T neden gizlilie ve tedhi yntemlerine bavuruyordu? ttihat ve Terakki Cemiyetiyle Frkas arasnda sz geen ilikiler dnda, ikinci bir zellik de Cemiyet ilerinin uzun bir sre gizli olarak yrtlmek istenmi olmasdr. "stibdat devrinde ttihat ve Terakki ihtillci bir dernek iken bu gizliliin alacak bir yan yoktu. Ama Hrriyetin ilnndan sonra bunun srmesi birok evreleri rahatsz eden bir olay olmutur. Cemiyetin 1908, 1909, 1910, 1911 Umumi Kongreleri kapal olarak Selanik'te yaplm, 1908 ve 1909'da seilen Merkez-i Umumiler aklanmamtr. Bu gizli kapakl kimlie neden ihtiya duyulduu aratrlmaldr. Bu bakmdan eitli aklamalar akla gelmektedir. Bunlardan birisi, Cemiyetin kendisine kar cephe alm gler karsnda zaaf duyduu, bu zaaf gizlilikle gidermeye alt olabilir. Gizlilik, kar olanlar kime saldracaklarn bilemedikleri iin bir bakma bir savunma yolu saylabilirse de, bu sefer de siyasal hasmlar gizlilii vesile edinip Cemiyetin kendisine saldrrlar. Nitekim ttihat ve Terakki bu eit saldrlara bol bol hedef olmutur ye bu bakmdan hayli yprandn kabul etmek gerekir. (Aksin 1971) Buxton'a gre gizliliin nedeni siyaset sahnesinin dnda bulunarak temiz kalmak isteidir. Bylece eitli siyasal basklar, kayrma istekleri, bavuracak kiiler grnmedii iin Cemiyete yneltilemeyecektir. Bu amacn var olduu Cemiyetin baka bir zelliinden de anlalmaktadr: Enver Bey'in ad geen yazara sylediine gre, ttihatlar birok ihtillci rgtlerin nderlik kavgas yznden ykldn grerek Cemiyeti ndersiz, bakansz olarak yrtmek istemilerdi. (Buxton, 130, 134-5, 99). Nitekim Btn efrad- millet Terakki ve ttihat Cemiyeti zasndandr; ben de reisleriyim, diyen Abdlhamid'e ttihatlar; (yle ileri srlyor) Cemiyette bakanlk yeri bulunmadn belirtmiler. Gerekten de 1912 Umum Kongresine kadar Cemiyetin Merkez-i Umumisinde bakanlk diye bir mevki yoktu, Ktib-i Umumlik de 1909 Kongresinde ortaya kt (Nizamname md. 6). Bu yerlere seilenler. Cemiyetteki ilk planda sz

geen kimselerden deildi (Hac dil Bey, Prens Sait Halim Paa). ttihatlarn Rumeli'de eitli tekiltlardan edindikleri tecrbeler de herhalde Cemiyetin iindeki eitilik ve dayanma ynne etkili olmutur. 1909 tznn u maddeleri bu konuda delildir: Madde 62- Efradn vcudu Cemiyete muhterem ve kymettar bulunduundan her fert ahsen bir felket ve maduriyete maruz bulunduu anda mensub olduu Kulp heyet-i idaresinden mzaheret taleb etmek hakkn haizdir. Madde 64- Vezaiften maada hususatta efrad- Cemiyet arasn'da fark ve imtiyaz yoktur. Madde 66- Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimiyeti katiye mevcud olup her zaman ve meknda bu uhuvvet ve samimiyeti kafiyenin devam ve teyidine heyet-i merkeziyelerle Kulp idareleri itina ve dikkat etmekle mkelleftir. Hseyin Cahit de Cemiyete giriini yle anlatyor: Cemiyete girmek hususi merasim dairesinde vukua gelen bir muamele idi. Beni Nuruosmaniye'de eref sokanda sonradan Tesiri Efkr gazetesi olan eve gtrdler. Bir odaya soktular. Orada gzm baladlar. Baka bir odaya girdim. Elimden tutarak bir iskemlenin zerine oturttular. Sonra, gzlerimi atlar. Karmda btn ba kzl bir nikap ile rtl bir adam oturuyordu. Arkasnda, duvarda hususi bir arma vard. Bu adam, imdi tafsilt hatrmda kalmyan baz vatan hitabelerde bulundu. Ve bana tabanca ve Kur'an zerinde, Cemiyetin gayelerine sadk kalacama dair yemin ettirdi. Bu trende Balkan komitaclnn etkilerini sezmemek imknszdr Karbonari tekiltnn. Makedonya Bulgarlarnn Tekiltnn. ttihatlar hayli etkiledii anlalyor. Yine Hseyin Cahit masonca etkileri, ya da kendi deyimiyle, ttihatln tarikate yaklaan yanlarn u cmlelerle anlatyor: Cemiyet ruhunun kuvvet tekil etmesi ise bir nevi din ve mezhep, adet bir tarikat mahiyetini almasndan ileri geliyordu... Memlekette bir ttihatlk ruhu vcut bulmutu. Bu adet mistik bir nfuzdu. Vatan ak etrafnda btn fedakrlklar, feragatleri topluyor ve ayn ideal urunda birleenleri kuvvetli bir tesant hissi iinde tek bir vcut haline getiriyordu. Birbirlerinin yzn hi grmemi iki ttihat, tesadfen birleip de birbirlerinin ttihat olduklarn anlaynca derhal ruhlarnda samim bir yaknlk ve scaklk peyda oluyordu. (Fikir Hareketleri, 89). Demek ki siyasetin ypratc kavga ve ihtiraslarndan uzak durmak, yeler arasnda eitlik ve kalenderlie dayanan mistik bir kardelik ba rmek istei, Cemiyetin gizlilik iinde kalmasnn kinci bir aklamas olmaktadr. nc bir aklama u olabilir: Cemiyet, tz ile unsurlarn birliini

(ittihad- anasr), yani Osmanll lk edindii halde, yeleri arasnda ve tabi bu arada Merkez-i Umumde, Trk olmayan kimse yoktu. Gizlilik, Cemiyetin Osmanlc programyla Trk uygulamas arasndaki aykrl gizlemee yaramaktadr. Drdnc bir aklama, siyasal amalarna ulamak iin adam ldrmekten, yani yldrma ve sindirmeden kanmayan bir tekiltn gizlilik yolunu semesinin olaan bulunduudur. Bilindii zere Hrriyetin ilnndan sonra smail Mahir Paa'nn, Hasan Fehmi, Ahmet Samm, Zeki Bey'lerin ldrlmelerinden ttihat ve Terakki sorumlu tutulmaktadr. Yukarda yer alan btn aklamalarn az ok bir pay bulunduu kabul olunabilir. imdi gelelim en nemli ve bu blmn banda havada kalan bir soruna: Neden ttihat ve Terakki Cemiyeti yer yer gizli kapakl, yer yer ak olarak Meclis-i Mebusan'daki mebuslarna, yani, Frkaya tahakkm etti, neden onu bir let olarak kulland, ona herhangi bir davran serbestlii tanmad? Bu sorunun karl, u soruya'da cevap olacaktr: demokrasi ve zgrlk teziyle ortaya atlan T neden demokrasiye ve zgrle kar bir tutum edindi? Bu konuda Tunaya'nn tespitleri yledir: Bir vakitlerin (daha dorusu bir ka sene ncesinin) kurtarc partisi bizzat ykt Abdlhamit istibdadndan daha beterini getirmi, memleketi bir ka kiinin keyfi idaresi altnda inletmekte bulmutur. Hrriyeti getirmi olmas bir partiye hudutsuz kuvvet verebilirmiydi, her eyi yaptrabilir mi? Muhalefet soruya kesin cevap vermi byle bir teekkln zlim, mstebit ve siys ahlktan mahrum olduunu tekrar tekrar iln etmitir: Kurtarclk stibdad meru gsteremezdi. ttihat ve Terakki mspet iler baarmam saylamaz. .e var ki bunlar bir hrriyetsizlik iklimi iinde ve tedhi metodlarna bavurarak yapmtr. Bu tutumudur ki ttihat ve Terakki hakknda affedilmez bir deer hkm verilmesine sebep olmutur. (Hrriyetin ln/48, 49, 52). ttihat ve Terakki, neden bu yolda davranarak o gn ve bugn bu gibi sert yarglarn hedefi olmutur? (Bununla birlikte bu dncelerin tersi bir dnce de var, hem de The Times gibi muteber bir kaynan dncesi: ...Cemiyet Kasm seimlerini nerede ve ne zaman bir baar ihtimali grrse elde etmee (control) kalkacaktr. Bu siyaseti savunmak gereksiz, nk apaktr ki Osmanl mparatorluunda meruti hkmetin tutunabilmesi Parlamento ve ynetim mekanizmasnn uzun bir sre ttihat ve Terakki Cemiyetini oluturan okumu snflardan 80.000 kiinin elinde bulunmasna baldr. (7/9/1908).) Times muhabiri uzun bir sre ttihatlarn, yani diplomal yneticilerin gl bir hkmet yolunu semelerini tabii gryor. Buna karlk sorulacak soru udur: ttihatlarn 1908'le 1918 arasndaki uygulamas ne derecede byle bir merut hkmet snrlar iinde kalm saylabilir?

ttihatlarn bu yolda davranmalarnn nedenlerinden biri Trklktr. Milliyetilik belki ilk yanklarn Yeni Osmanllarda buldu. Vatan lks ulusuluun en ayrd edici nitelii idi ve bu lknn tantcs ve ampiyonu Namk Kemal olmutu. Bununla birlikte, Namk Kemal, milliyetiliin btn kapsamyla yaylmas halinde bir milletler mozayii durumunda olan Osmanl Devleti'nin paralanacan biliyordu. Onun iin savunduu milliyetilik Trklk deil, garip bir bulu olan Osmanl milliyetilii idi. Yani milleti ne olursa olsun -"Trk, Arap, Rum, Ermeni, v.b.- Osmanl yurdunda yaayanlar, yreklerini ve duygularn bu Osmanl yurduna balayp tek bir Osmanl milletinin yeleri olacaklard. Milliyetiliin heyecan bu Osmanllk lksne yneltilecekti. Ne var ki, milliyetilik gibi bir akmn belirli bir mant vardr, kolay kolay istenilen biimde deitirilemez, hele kendisine kart olan eylerle birletirilemez. Zaten Namk Kemal'de -dt elimeyi ayrd ederek ya da etmiyerekarada bir dpedz Trk milliyetiliinin savunmas saylabilecek tutumlar ortaya koyuyordu. Hayatnn sonuna doru da Osmanl milliyetiliinin umutsuz olduunu iyice anlam ve bu sefer de slamcla ynelmiti. ttihatlar kua Namk Kemal'den milliyetilii, yurt (vatan) sevgisini rendi ama onun gibi bu ideolojiye su katmad, onu saptrmad: Trkl benimsedi. nk bu kua youran en nemli olay Osmanl Devleti'nin 1878 savanda tam bir dalmaa doru byk bir adm atmasyd. Her ne kadar sava esas Rusya ile Osmanl Devleti arasnda olduysa da sonu yine de milliyetilik ilkesinin yeni bir zaferi oluyor, milletler bamszlk yolunda ilerliyorlard. Yeni kuak gidiin nereye doru olduunu grerek, Trk milletini uyandrmann, onun karlarn etkin olarak korumann gerektiini anlamt. Yoksa Trklerin Trk olmayanlarn boyunduruuna girmesi kanlmaz bir sonu olacakt. Bununla birlikte payandalarla da olsa ayakta duran bir mparatorluk vard; bakalar onu ykmadan, sahiplerinin onu ykmas sama olurdu. Onun iin ttihatlar Osmanll benimsemi grndler: mparatorluun, rk de olsa, desteklerinden biri buydu. Dier bir destek, ya da birletirici ilke olan slamcl da yedekte bulundurmay ihmal etmediler. Ne var ki ttihatlarn grnteki siyasal program olan Merutiyet, btn gerekleriyle uygulandnda, gerek siyasal program olan Trklkle badaamayacak bir ilke idi. yle ya, mparatorluun drt bir yanndan gelecek mebuslar arasnda her milletten kiiler olacakt ve bunlar hem hkmeti denetleyecekler (dolaysyla hkmet edecekler), hem de kanunlar yapacaklard. Mslman mebuslar ounlukta olsalar bile, Trklerin aznlkta bulunduu byle bir Meclisin Trkle uygun davranmayaca apakt. Nitekim Abdlhamit'in ve ondan yana olanlarn I. Merutiyete son verilmesini savunmak iin kullandklar, en nemli tez

budur. Kabul etmek gerekir ki bu savunma hi de yabana atlacak gibi deildir. Hele Osmanl Devletinde, Trklk lksn benimsemi bir siyasal iktidar, ya Merutiyeti kaldrmak ya da Merutiyeti grnmekle birlikte siyasal zgrle aykr eitli yollardan Merutiyeti saptrarak programn uygulamak zorundayd. Trkler iin baka bir zm yoktu. ttihatlar ne Trklkten vazgetiler, ne de Merutiyetten, bylece ikinci yolda karar alm oldular. (ttihatlarn niin merutiyeti parola ve propaganda sembol edindiklerine gelince: Merutiyet ve genel olarak liberalizm davas Fransz ihtilalinden bu yana btn burjuva ihtilalcileri iin hazr biilmi bir kaftan, daha dorusu bir zorunluluktu. Bunun nemli bir nedeni udur ki devrim yapanlar devrimden, kar olmayan baka snf ve zmrelerden destek salamak ve kendilerini de yceltmek iin mmkn olduu kadar ok kimseye hitap edecek geni bir program izmek zorundadrlar. Abdlhamit'in I. Merutiyeti bastrm olmas da onun aleyhinde herhangi bir hareketin Merutiyeti olmasn sanki kanlmaz klan bir durumdu.) te bunun iindir ki ttihat ve Terakki seim, ilerine btnyle, hkim olmaya, Frka'y ve dolays ile Meclis-i Mebusan' buyruu altnda tutmaya abalamtr. Bu ite byk lde baar gsterilmi, mebuslarn bamsz davranmalarndan ekinildii zamanlarda ise yldrma yoluna gidilmitir. Bu yldrma bazen silhl glerin tehditleriyle (Kmil Paa kabinesinin drlmesinde olduu gibi), bazen de suikastlerle salanyordu. Suikastler daha ok muhalif gazetecilere yaplyordu ama btn muhaliflere ya da muhalefete kaymak, isteyenlere (bu arada mebuslara) ibret olmas isteniyordu. Yaln'n belirttii gibi T kendisini Trkln koruyucusu olarak grd iin iktidardan dmeyi kabul edemiyordu. Zira onun dmesi. Trkln dmesi demek oluyordu. Ayn biimde muhalefette alan Trkler de Trkle ihanet etmi saylyorlard. Bu durumda da T'nin iktidardan dmesi ancak hkmet darbesi ile mmkn olabilirdi. Bylece ttihat ve Terakki'nin niin bayrak edindii Merutiyet dzeninin gereklerine uymadn, niin mebuslar kendisine kavuk sallayan baml bir duruma getirdii anlalm oluyor. Osmanl Devleti'nin artlan, ttihatlarn gerek siyasal programyla (Trklkle) birleince T'nin gtt siyaset sanki kanlmaz oluyordu. Yoksa II. Merutiyet siyasetinin karlkl bir itime halini almas ttihatlarn kt, faziletsiz kiiler olmalarndan, ya da ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktlk yapmak iin alan bir rgt olmasndan deildir. Ayrca phe yok ki ttihatlarn Makedonya'da grp rendikleri Balkan komitacl, onlarn Hrriyetin ilnndan sonraki zorba davranlarn kolaylatrmtr. Ama ttihatlar Rumeli'de yalnz komitacl, renmediler. Milliyetilik

uruna ayn dinden bile olanlarn kanl bakl olduklarn ve en kirli, insanla en aykr davranlarda bulunduklarn yakndan grerek ve bu kavgaya katlarak pek yaman bir milliyetilik eitimi grm oldular. Bu yaantlarn sonradan Ermeni tehciri gibi olaylarda ttihatlarn karar ve davranlarn etkiledii apak ortadadr. ttihatlarn sz konusu davranlarn douran bir etken daha vardr. Klsik Osmanl toplumunun ynetenler ve ynetilenler diye ikiye ayrldn kabul edersek, bu dzende ynetilenlerin ynetenlere kar pek gsz durumda bulunduklar grlr. Sonradan, zellikle, tmar sisteminin bozulmasyla tarada yerel baz g merkezleri ortaya kt. Bunlar gcn bir lde toprak sahipliinden ve zordan, bir lde baka etkenlerden de alabilen, ayan, eraf, mteneffizan diye adlandrlan geni bir egemen snft. Bu snf, tarihin belli dnemlerinde merkezde siyasal iktidar dahi eline geirmitir. Mesel II. Mahmut un tahta geirilmesi olaynda, bir sre ayanlar Osmanl Devletinde hakim duruma gemilerdi. Her ne kadar bu hakimiyet fazla srmediyse de merkez, yan klsik ynetenler snf tarada ancak ayan snfnn ibirlii ve aracl ile szn geirebiliyordu. 1876 1. Merutiyeti, ayanlarn yeniden stanbul'a dnerek merkez hkmetinin iktidarna ortak kmalar dernekti. nk mebuslarn byk ogunluu ayan snfndand. O zamann Meclis-i Mebusan zabtlarndan bunun byle olduu aklkla ortaya kmaktadr. Mebuslar byk bir iddetle padiahndan tahsildarna kadar ynetenlerin beceriksizliini ie yaramazln, smrcln, hrszln ortaya dkmler ve bu konunun zerinde o kadar ok durmulardr ki kendileri de bkmlardr. te I. Merutiyet Meclis-i Mebusan'nn tatil edilmesine belki en nemli neden, yneticilerin, ayanlarn bu klarndan rkmesi idi. Alemdar olaynda olduu gibi ayanlar siyasal iktidar tamamen ellerine geirmedilerse de, Meclis sayesinde iktidara ortak olabildiler. Ynetenler bu ortaklktan ok rktler. Hem eksiklikleri ve kusurlar yzlerine vuruluyordu, hem de ayanlarn 1808'deki gibi hkmeti tamamen eline geirmesi tehlikesi belirmiti. Bylece rahatlar bozuldu, yolsuzluklar srdrmek de zorlat, 1. Merutiyet byk lde bu yzden bastrld. Bastranlar ve bastranlardan yana olanlar ok defa bu ii mparatorluun Trkln korumak iin yaptklarn sonradan ileri srdler. Yukarda da deinildii gibi, byle bir koruma sz konusu olabilirdi ve onun iin bu savunma bir dereceye kadar yerindedir. Ama merkezdeki ynetenleri o zaman asl korkutan ve Merutiyeti bastrmalarnda en ar basan -belki de kafalarnda var olan tek seik- gd hi phe yok ki Merutiyetin stanbul'a getirip bir de krs ayrd ayanlar, stanbul'dan kovup onlar susturmakt. (Bu konuda ileri srlen iddialara ramen istibdat yneticilerinin bilimsel anlamyla Trk milliyetisi olduklar baz

bakmlardan su gtrr bir nokta saylabilir. Gerek ulusuluk kltrel alanda olsun siyasal alanda olsun bir uyandrma, bir sarsma (agitation) bir rgtlenme, bir bilinlendirme abasn gerektirir, istibdat devresindeki eitim hamlelerine ramen milliyetilik saylabilecek abalar pek snrl ve psrk kalmtr. Buna kar denilecektir ki Osmanl devletinin ok uluslu yaps byle ihtiyatl bir davran, gerektiriyordu- tabi bu savunmaya denilecek bir ey olamaz.) Hrriyetin iln ayanlarn, ya da ayn ey demek olan erafn, yeniden stanbul'a dnp, devlet ilerine kolaylkla karabilecekleri bir krs sahibi olmalar demekti. Yalnz ortada yeni bir gelime vard: btn lkeye hzla yaylmakta olan ttihat ve Terakki rgt. Hatrlanaca zere I. Merutiyette siyasal parti olarak hi bir rgtlenme sz konusu deildi, ittihat ve Terakki ynetenler snfnn rgt olduuna gre, Meclis-i Mebusann ayanlarla dolumasn 1. Merutiyetin yneticilerinden fazla ho grmesi beklenemezdi. Onun iindir ki elindeki imknlar ayanlar setirmemek iin kulland tahmin olunabilir. Ama lkenin birok yerlerinde ayan ya da eraftan bakas seilemiyecei iin bylelerinin de, mebus olduklarnda Cemiyetin isteklerine gre davranmalar saland. Frkay Cemiyete baml klmak bu bakmdan da ok gerekliydi. Meclise ttihat olarak gelen mebuslar bu skya gelemedikleri iin, frsat bulurlarsa muhalefete geiyorlard. Tabi bunu yapmak zordu ve yrek istiyordu, nk ttihatlar yldrma yntemleriyle alyorlard. Cemiyet Umumi Kongresinde Frkann pek snrl olarak temsil edilmesi, mebuslarn Meclisteki oylamalarda bamsz olmayp Frka kararna gre oy vermek zorunda olmalar, Cemiyetin Frkann az, kula, beyni durumunda, yani Frkann (ve dolaysiyle Meclis-i Mebusann) Cemiyet elinde let olmas, demek ki yalnz Trklk asndan deil, ynetenlerin Osmanl devleti merkezindeki stn durumlarn korumak iin de gerekliydi. e tara asndan bakarsak, grrz ki Cemiyetin tarada herhangi bir yerde tutunabilmesi, orada ttihat niteliklerine sahip kii, ya da kiilerin bulunmasna balyd. Grdmz gibi bu nitelikler 1) Trk olmak, 2) Diplomal olmak, 3) gen olmak, 4) ynetici kattan olmak demekti. Tabi btn bu artlar birok kiilerde hep bir arada bulunmayabilirdi. O zaman mesel genlik artndan vazgeilebilirdi. Ya da ynetici kattan kiiler bulunmazsa serbest meslek sahibi kiilere bavurulabilirdi. Ama lk olarak bu niteliklere sahip kiilerin Cemiyet ubelerini kurmas istenirdi herhalde. Ayrca ttihatln temel ilkelerinden vazgemenin sz konusu olmamasna allrd. Nitekim 1909 tznn 4. maddesi yledir: Madde 4 kinci madde mucibince Heyet-i Merkeziye tesisi ve bunlarn merbutiyetinin tayini Merkez-i Umumnin takdirine muhavveldir. Demek ki ttihat ve Terakki, ne pahasna olursa olsun tekiltn geniletmek

peinde deildir. Bir vilyette ya da mstakil livada (sancak) arad nitelikte kiiler bulunmazsa, orada tekilt kurmayabilir. stemedii kiilerle tekilt kurduunda da sk bir merkeziyetilikle isteklerini yrtmek istemektedir. Ayn tzn 15. maddesine gre Meclis-i Mebusandaki ttihat ve Terakki Frkasyla mnasebette bulunmak Merkezi Umumiye aittir ve yine 29 maddeye gre vilyet Heyet-i Merkeziyetinin devleri sk bir merkezilik iinde yerine getirilmektedir: Merkezi Umumden vuku bulacak tebligat ahkamna tevfik-i hareket, vilyet dahilinde bulunan bilcmle mera'kiz ve uabat senede hi olmazsa bir defa behemehal tefti ve netic-i tefti hakknda bir rapor tanzimi ile Merkez-i Umumye irsal, vilyet dahilindeki mevakide tekilat iktiza ederse Merkez-i Umumden msaade istihsal ettikten sonra tekilat icra.... Cemiyetin 1913 Kongresinde kabul edilen siyas programnda ise yle bir madde vardr: Madde 15 Her sancak merkez umumice tayin edilen bir ktibi mesul ile bir heyeti merkeziye tarafndan idare olunur.. Tarann birlerinde Cemiyet rgt kurulduktan sonra oradaki mahall g dengesinde yeni bir boyut ortaya km olurdu. Cemiyeti eraf d olanlar kurduklarna gre, erafla Cemiyet arasnda bir kartlk domu olurdu. Ayrca, eer sz konusu yerdeki yneticiler diplomal deilseler, ya da belki gen deilseler, Cemiyetle bu yneticiler arasnda da bir kartlk olaca tahmin olunabilir. Sonra, ttihatlk Trklk olduuna gre, Trk olmayan rgtlerle Cemiyet arasnda da kartlk beklenebilirdi. Tarada Cemiyetin rgtlenmesiyle ortaya kan bu kartlklar zerine fikir edinmek iin rdn Emiri Abdullah'n htralarna bakabiliriz. Hrriyetin ilnndan sonra Abdullah'n babas erif Hseyin, Mekke Emirliine tayin olunur. Hicaz'a varldnda eitli heyetler Emiri karlarlar Br heyetin szn etmeden geemiyeceim: o da Trk ttihat ve Terakki Partisinin Abdullah Kasm bakanlndaki heyetiydi. Cidde'de Emir'i partisi adna u szlerle karlad: Merutiyet Emiri'ne ho geldiniz demek iin geldik. Umulur ki kendileri erif An al-Refik ve erif Alice yrtlen eski ynetimi usullerinden ve stibdattan uzak dururlar. Onlar Sultana ho grnmek iin keyf bir ynetimde bulundular. Emir'i karlarken bu memleket ada usulleri ve ilerleme ve gvenlik iin gerekli anayasa deimelerini anlyan bir nderi karlamaktadr. Emir yle karlk verdi: 'Babalarmn yerine Sultan Selim tarafndan tannan artlarla geiyorum. Buras Tanr'nn lkesidir. Burada kiilere iyilik yapp ktlkten ekinmeyi buyuran Tanr'nn kanunundan baka kanun gemez. Bu lke hakkn, korumak niyetindedir. Onun iin her biriniz iinize bakn... ve dedikodudan ve bo boazlardan saknn. Szn ettiiniz anayasay, yapan sultan, kendisinin ve seleflerinin Hdiml Haremeynl erifeyn sfatndan eref duymaktadr; hadim olan da efendi

deildir. Bu lke Tanrnn anayasas ve kanununa ve onun Peygamberinin rettiklerine baldr. Baka bir rnek udur: T Fizan mebusu olarak Cami Bey'i setirir. Arap mebuslar buna itiraz ederler. Zira Cami Bey subaydr, Fizan'n yerlilerinden deildir. ttihatlar onu gen, diplomal, ynetenler katnda ve Trk diye tercih etmilerdir. Arap mebuslar ise aslnda onun Trklne ve ynetenler snfndan olmasna itiraz ediyorlard. Bir rnek daha: T nin 1908 siyasal programnda sanki bir eit toprak reformuna (kylnn topraklandrlmas) yaklaan bir madde bulunduu halde (md. 14), Frkann, birok bakmlardan 1908 programndan ayrlmayan 1909 ylndaki siyasal programndaki tarmla ilgili maddelerinde byle bir ey yoktur. Byle bir maddenin nce var olup sonradan karlmas, byk toprak sahiplerinin nceleri T ynetici kadrosuna yaklamadklarn ya da yaklaamadklarn ve bu yzden hemen istedikleri zaman etki yapamadklarn gsterebilir. ttihat ve Terakki kendilerine gvenebilecei adamlara tara tekilt kurdurmakla birlikte, seimlerde ok defa seim ansn baka trl koruyamyaca iin eraftan kimseleri aday gstermek zorunda kald tahmin olunabilir. Yine denebilir ki eitim bakmndan ileri bulunan ve ttihat ve Terakkinin Hrriyetin ilnndan nce kk sald bir blge olan Rumeli, ttihatla Anadolu'dan ok daha yatkn bir yerdi. Rumeli'de ordunun daha ok hazr ve nazr olmas, subaylarn da daha yksek oranda diplomal (mektepli) oluu, bir de Rumeli'nin topun aznda olmas yznden Trklerin Ordu ve T evresinde ulusal cephe kurmak zorunluunu duymalar, ayrca bu duruma yardmc olmu saylabilir. yleyse denebilir ki mebus adayl konusunda ttihatlar Rumeli'de ayanlara daha az tviz vermek zorundaydlar. Soru 69: T'nin iktidar konusundaki tutumu neydi? ttihat ve Terakki, zerine, aada grlecei gibi, pek ok grevler ald ama bir ey yapmad: hkmetin bana adamlarn koymad. Kendisi iin iktidar partisi diye sz edildii halde, iktidar eline almad, ittihatlar, muhaliflerini, yan tutmayan incelemecileri bugne kadar rahatsz etmi bir meseledir bu. yle ya, programlarn padiah'a zorla kabul ettirmi, hkmettekilere istediklerini yaptrabilmi, Meclis-i Mebusunda byk bir ounluk elde etmi, 31 Mart olayndan sonra Padiah deitirmi bir parti vard. Buna ramen istibdat ynetiminin vezirleri yine Babali'de uzun bir sre, 1913'e kadar hkmet ettiler. Hseyin Cahit meselenin koyumunu yle yapyor: Merutiyetin ilk kabinesine baknz... Bu zatlar pek iyi ve muktedir nazrlar olabilirlerdi. Fakat inklp ile alkalar ne idi? Saray stibdadna ve

mutlakiyet idaresine kar isyan yapm ve padiah zorlayarak merutiyeti iln ettirmi olan bir siyas teekkln yeni idarede hibir sz olmayacak myd? Bu sualler imdi yirmi otuz senelik bir siyas hayat tecrbesinden getikten sonra bizim aklmza geliyor. Siyaset bilgisi ve yaants az olan Osmanllar iin bu durum pek gze batmyordu. Ama Hseyin Cahit'in belirttii gibi durumun gariplii yabanc gzlemcilerin hemen dikkatini ekti. Buxton da bu mesele zerine eiliyor ve iki neden ortaya atyor. Biri ttihatlarn gen oluu. Kendisi 20-25 ttihat ile grm. Bunlardan yalnz krkn stndeymi, bir tanesi yirmi yandaym. Diyor ki Onlar (ttihatlar) halkn bilgelii yala birletirdiini, ak sakalla arball saydn pek iyi biliyorlar. Kendilerini isteyerek ikinci planda tuttular. Hseyin Cahit de yle diyor: Abdlhamit rejimini deviren cemiyet memleketin bana ben geleceim demiyordu ii kendi akntsna brakyordu. Brakmamak da elinde deildi. Kck mevkideki adamlarn, ufak ktiplerin, gen mlzim ve yzbalarn bir kabine tekil etmeleri imknn iptida teslim etmeyecek olanlar kendileri idi. Hseyin Cahit bile o kadar yl sonra byle dediine gre, gerekten genlerin ibana gemesi o zamanki kafalarn -ttihatlarnki dahilalmayaca bir eydi. (Aksin 1971), Buxton'a gre ikinci neden ttihatlarn grg azl idi. Onlar (ttihatlar) bugn bata bulunanlarn ideal ynetim adamlar olmadklarn kabul ediyorlar; yalnz, durumun tabi bir gerei sonucu son hkmette grev almlarn dnda ynetim tecrbesi olanlarn henz bulunmadn ileri sryorlar. (129, 131). Bylece ttihatlar meydan, aksakall Abdlhamit vezirlerine ve devlet adamlarna braktlar. Tek bir istisnayla: aralarndaki tek aksakall adam, ttihat ve Terakkiye Hrriyetin ilnndan nce de ok hizmet etmi bulunan Manyasizade Refik Bey, Kmil Paa kabinesinde, sonra da Hseyin Hilmi Paa kabinesinde Adliye Nazrl yapt. Bu olay, Hseyin Cahit Tanin'de (18/11/1324) alklamt; Mantk aranrsa, bu idare btn btn gen Osmanllarn olmak lzmd. Yeni zamanlara yeni adamlar... Bu bir kanunu umumdir... Refik Bey'in heyeti vkelya girii bu noktai nazardan bir mukaddimei icraat olmak itibarile haizi ehemmiyettir. Ama anlyoruz ki Kmil Paa ttihatlara Refik Bey'i kabineye alacan syledii zaman onlar kar durmular, yorgun ve rahatsz olduunu, baar gsterememesinin muhtemel olduunu, bylece durumunun sarslacan bildirmiler. Kmil Paa da bu szlere ramen Refik Bey'i nazr yapm. Grev almaktaki isteksizliklerini bu derecelere vardran ttihatlar, bundan baka bir de bu isteksizlii bir fazilet haline getirdiler. Zaten

Cemiyet, Cemiyet-i mukaddese, mnc-i milletti. Cemiyet ve yeleri yalnz yurt ve zgrlk sevgisi ile davranyorlard. Onlarda hrs- cah (mevki hrs) yoktu. Sanki Nazrlk etmek yurt sevgisine aykrym gibi... Eski bir ttihat, Sn. Emin Gerek, Cemiyetin o gnk davrann mahviyet (alak gnlllk) diye vmtr. ttihatlar dnya nimetlerinde hi gz olmyan, cennetten kma bir melekler zmresi olarak tantldlar. Byle olunca da meleklie aykr en ufak davran byk saldrlara ak bulunuyor. Cemiyet kendi propagandalarnn kurban oluyordu. Belki de ttihatlardan baka trl davran beklenemezdi. ktidar ellerine almadktan ya da alamadktan sonra, bu durumlarn, baaramamaktan korktuumuz iin ya da genlerin ibana gemesi bu lkenin alkanlklarna aykrdr diye aklyamazlard. Yaptklarn yceletirmek yoluna gitmekten baka bir yol pek grnmyordu. Hseyin Cahit, Cemiyeti yceletirme iinin Cemiyetten ktnn, ve Cemiyetin bu yce llere gre yarglandn tam ayrdetmezmi grnerek konumuzu rnekleyen bir olay yle anlatyor: Bunlar (gazeteler) Kmil Paa'dan istizah onu drp kabineye kendimiz girmek yolundaki bir emele atfediyorlar ve bu yolda neriyat ile efkr kazanmak istiyorlard. Hatt genlerden ve yenilerden kimlerin nezaretlere getirilmesi tasarlandn bile yazyorlard... nklb yapan bir Cemiyetin hkmet idaresini tamamen ele almak deil, kabineye bir nazr sokmas bile irkin grlyordu ve herkes de bunu ayplamakta mttefik bulunuyordu Bu ayialardan ve bu iftiralardan Tanin'de bahsederken, deta ayp bir eyden kendimi mdafaa eder gibi u satrlar yazmm:: (...) Btn bu ayiat kknden kesmek zere beyan edeyim ki hrscaha kapldklar ima ve hatt tasrih edilen genlerin hibiri Kmil Paa kabinesinin buhran muhtemeli neticesinde hibir memuriyeti kafiyen kabul etmiyeceklerdir. (94). Merutiyetin sonraki yllarnda, zellikle 1910'dan sonra, genler ittihat kabinelerde az ok yer almaa baladlar. Bir ttihatnn ilk kurduu kabine 13 Haziran 1913'de kurulan Sait Halim Paa kabinesivdi Bununla birlikte Paa tipik bir ittihat saylamaz. Bir kere gen kuaktan deildi. Ayrca ttihatlarn sz geer takmndan olmad gibi onun sadrazaml paravanalktan baka bir ey pek deildi. Soru 70: Cemiyetin stlendii eitli grevler hangileriydi? ttihatlar kabineyi kurmadlar ama yle baz grevler yklendiler ki, bir eit kamu hizmeti grmee balam oldular. Bunlardan ilki. Hrriyetin ilnndan sonra yurtta ve zellikle stanbul'da hkm sren aknlk iinde asayii korumaa yardm etmeleri olmutur. Bu nemli bir iti, zira asayi bozukluunun Merutiyet yznden olduu dncesine meydan vermemek gerekti. Sonra da kanunsuz davranlarda bulunanlar bazan kendilerine

ttihat ss vererek kovuturmadan kurtuluyorlard. Zaten polis de aknlndan ne biimde davranacan pek kestiremiyordu. Zira istibdadn leti olarak lekeli durumda bulunuyordu. Bu durumda Cemiyet, yaymlad bir bildiri ile memurlar devlerini yapmaa ard ve zorlukla karlatklar takdirde kendisine bavurmalarn istedi. Ayrca Merutiyetin ilk gnlerindeki sokak gsterilerinin fazla heyecann yattrmak iin Dr. Rza Tevfik ve Selim Srr Bey'ler sokaklarda at stnde kol gezmilerdi. Bahriyedeki baz kk rtbeli subaylarla erlerin ilerini brakarak topluca terfi istemeleri de hem Kumandanln, hem de iT'nin bildirileriyle knanyordu. (Bunun alayllarn ve alayl adaylarnn bir hareketi olduu tahmin edilebilir. -Aksin 1971). T iin ortaya kan baka bir zorluk vard. Baz ttihatlar, ya da kendilerine ttihat ss verenler, Cemiyeti iltimas yapmada, ya da hkmet ilerine karmak iin let ediyorlard. Bunun iin de Cemiyetin tutumunu aklyan bir bildiri kartmak gerekmiti: Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti muamelt- resmiye-i hkmete, bilhassa memurlar tyin ettirmek gibi teferruata kafiyen mdahale eylemek hakkn haiz deildir. Oysa dikkat edilirse, bu szler meseleye fazla bir aklk getirmemektedir, nk T bylece resm hkmet ilerinden teferruat olmayanlarna karmay mahfuz tutmaktadr. Hangi ilerin teferruat olduu, hangilerinin olmad ise ok tartma gtrr bir itir. T iin kamu grevinin ne kadar nemli olduu ordu birliklerine ettirilen yeminden (Austos 1908) anlalmaktadr. Yeminde Merutiyeti.kaldrmak iin bir teebbs olursa: Hrriyet-i vataniyenin muhafazas urunda kanmn son katresi akncaya kadar Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyetine muavenet edeceimi ve her kim Cemiyet aleyhinde ika- fesada cret eylerse kendi elimle ldreceimi... denmekteydi. Bundan baka Merutiyet ltfunu baheden Padiah'a, din, millet ve vatana ballkla hizmet etmek de yeminde vard. Ordunun hkmete ball sz konusu edilmiyordu. Merutiyet tehlikeye girerse, Merutiyet koruyucusu sfatn taknan T'nin yardmcs ve ne olursa olsun onun koruyucusu olacakt. Merutiyet dzeninde Padiah hkmet ilerine karmyacana ve T'nin sznden kmyacana gre, ordu yalnzca T'nin leti idi. Bu arada hkmet teferruatla uraacakt. Sonra Meclis-i Mebusan demek, T Frkas demekti ki o da grdmz gibi Cemiyetin buyruundayd. Ahmet Rza Bey'in Neue Frele Presse'ye verdii bir deme de yukardaki sonular pekitirmektedir (kdam, 23/9/1908): Bizim imdi asl vazifemiz Kanun-u Esas dairesinde teekkl eden heyet-i hkmeti irticaiyyun tarafndan bir hareket vukuu tehlikesine kar mdafaa etmektir... Zat- Hazret-i Padiahnn vaad ve teminat-

ahanelerinde sebat ederek Kanun-u Esasiyi ihll buyurmyacana itimad etmekte ve bu babda Kanun-u Esas iin hayatn gze aldran orduya gvenmekteyiz. Demek ki teferruat olmyan balca i Merutiyet koruyuculuu idi. Yine de, hangi eylerin Merutiyet koruyuculuu saylabilecei, hangilerinin saylamyaca da tartma gtrr. Bu anlatlanlarn nda T'nin iktidarm bir denetleme iktidar olarak tarif etmek mmkndr. Cemiyetin zerine ald grevlerden dieri, yardm dernei iini grmektir. Hrriyetin ilnndan sonra, herhalde Almanya'da kurulan donanma derneklerinden ilham alarak. Cemiyet. Niyazi ve Enver adlarn tayacak olan iki kruvazrn satn alnabilmesi iin para toplama iine nayak olmutu. 23 Austos 1908de kan ve alt bin kadar evin yanmasna yol aan byk rr yangn zerine bu paralar yangndan zarar grenlere yardm iin ayrld. Yine gryoruz ki, izmir'de bir deniz kazasnda boulanlarn yoksul ailelerinin irket-i Hamdiye aleyhinde dva aabilmeleri iin Cemiyet para yardmnda bulunmaa hazrlanmaktadr. 1911 nizamnamesinde Cemiyetin bu grevi bir maddede de belirtilmektedir:....zafaya yardm ve muavenet gstermek... (Aksin 1971) Cemiyetin grevlerinden biri de her yerdeki ubeleri vastasiyle bir kalknma dernei olarak hizmet grmektir. 1911 nizamnamesini 13. maddesi yledir: Tekilt- itimaiyesi tibariyle ittihat ve Terakki bir kuvve-i mteebisedir. Bu tekilt itibariyle vazifesi nesli hazra gece dersleri kd ve nesil tiye mektepler tesis, gazeteler ve faideli kitaplar neretmek, ziraat, sanayi ve ticareti tevik eylemek... ahlaken necip; siyreten dil ve mfik olan Osmanl milletini iktisaden faal ve fikren hr bir hale getirmeye almaktr. Nitekim ilk balarda Cemiyet, okul amak ve ynetmek yolunda bir hayli aba gstermitir. 1908 Kongresinin kararlar arasnda kalknma ii terakki ad altnda nemli bir yer tutuyor ve Ahalinin teebbsat- ahsiyelerinin uyandrlmas ngrlyordu. Trk olduu iin yukarda saylan grevleri yerine getirirken. Cemiyetin yapmak istedii, Trkln korunmas ve ykseltilmesi idi. Osmanl Devleti'nin ynetici snfn meydana getiren Trk unsuru eitim bakmndan, iktisad refah bakmndan Mslman olmyan unsurlarn iyice gerisinde kalmt. Cemiyet bu a kapamaa urarken ister istemez Mslman olmyanlar bu duruma getirmi olan dini tekiltlan taklit etmi oluyordu. Gerekten, Ortodoks kilisesi Rumlar iin, Gregoryen kilisesi Ermeniler iin. Hahamlk Yahudiler iin, her alanda bir rgtlenme, bir gelime merkezi grevini baaryla yerine getirmiti. Cemiyet de ayn eyi Trkler iin yapmak istiyordu. Bu abalar, hem Trkleri yzyllarn

geriliinden kurtarmak, hem de Merutiyetin eitlik ilkesi sayesinde Mslman olmayanlara alan ynetim grevlerinde ve okullarda Trklerin bu yeni gelenlerle mmkn olduu lde yarabilmesi ve belki de Trklerin devlet ve iftilik ileri dndaki alanlara da girebilmeleri iin ngrlyordu. Teebbsat- ahsiye demek, i hayat demekti- yani sanayi ve ticaret hayat. Biliyoruz ki ttihatlar Hrriyetin nndan nce ve hemen sonra Trklklerini saklamaa altlar. Hrriyetin ilnnda en sevinilecek olay olarak hoca, papaz ve hahamlarn kol kola dolamalar gsteriliyordu Sanki bu. II. Merutiyetin bir sembol idi. ttihatlarn Osmanllk lksn bozmamak iin kendilerine bile tiraf etmekte ekindikleri Trklkleri, olaylarn zorlamas karsnda Hseyin Cahitin kaleminden yava yava meydana kt. nceleri Hseyin Cahit Rumlarn bir program hazrlamalar vesilesiyle yle yazyordu: Memleketimizde artk Rum program, Ermeni program, Bulgar program ilah gibi ihtilaf cins ve mezhebi ihtar edecek namlarla siyasi frkalar vcut bulmasn arzu etmezsek yanl bir emelde bulunmu olmayz zannederiz. Rum, Ermeni, Bulgar ilah, bugn artk hep Osmanldr... Siyas frkalarmz Rumlua, Ermenilie, Bulgarla, Trkle gre ayrlacak yerde siyaset-i umumiyei dahiliye ve hariciyede takip edilecek meseleye (meslee) gre. tidalperveran, ifratperveran ve saire gibi namlarla birbirlerinden temeyyz etmek memleketin selmeti umumiyesini takdir etmi olanlarca ayan temenni bir keyfiyettir. Bir frkai siyasiye iinde Trkler, Bulgarlar, Ermeniler, Rumlar grmek ve buna ksmen muarz dier bir frkai siyasiyede de gene ayn anasr muhtelifei Osmaniyeyi hep mmtezi, hep karde halinde bulmak isteriz. Bu son cmle karsnda T'nin durumu ne olacakt? O zaman bu soru Hseyin Cahit'e sorulsayd, herhalde Cemiyetin bir frkai siyasiye olmadn ileri srerdi. Ve belki de u gre de katlrd: Nasl ki Rum Ortodoks kilisesine Trklerin ya da Ermenilerin katlmas beklenemezse. Cemiyete de Trk olmayanlar giremez. Ama Meclisteki T Frkasnda elbette ki btn Osmanl unsurlar temsil olunacakt. Merutiyet Hatralarnda Hseyin Cahit, Osmanllk lksnn nasl bo bir hayal haline geldiini anlatyor: stanbul'da mebus intihab yaplabilmek iin, daha evvel, belediye tekilt vcuda getirmek, belediye intihaplarn icra etmek lzmd. Adalar belediye dairesinde yaplan intihap neticesinde azalarn hepsi Rum kt! Knal'da birok Ermeni, Heybeli ve Bykada'da birok Trk olduu halde ilerinden bir tanesi bile belediye azas olamamt. nk Rumlar evvelden namzetlerini tesbit etmiler, verilecek rey varakalarn bastrmlar, talimli bir ordu gibi intihap muharebesine girmilerdi. teden beri cemaat

ilerinde intihap manevralarna alkn idiler. Biz ise gayet acemi bulunuyorduk. Gzmz amazsak stanbul'dan bile bir tek mebus karamamak tehlikesi vard. (...) Bu tehlikeyi Trk efkr umumiyesine haykrmak benim iin bir vazife idi. Hseyin Cahit'in uyarmalar Rumlarn hi houna gitmedi. Bylece Rum gazeteleriyle Tanin arasndaki atma balam oldu. atma ilerledike Hseyin Cahit daha ok Trklk bilincine itilmi oluyordu. Millet-i Hkime adl yazyla kendinin ve T'nin milliyetilik anlayn ortaya koydu (Kasm 1908): .. Milleti hkime olan Trkler btn tebaalar iin, cins ve mezhep hususunda hrriyeti tamme bah ve ita ve bunu taahht etmekle kendi mevcudiyeti hayatiyelerini bile tehlikeye koymulardr. ...stikbalde anasr Osmaniyenin muhadenet (kardelik) ve ittihad hakknda ne kadar kuvvetli mitler beslersek besliyelim bugn bir vaka! hakikiye eklinde binlerce misali, detili ile gzmzn nnde durduu in muhakkak olarak biliyoruz ki bu Devletin baka-sn mslim unsur kadar istiyen yoktur. (...) Demek oluyor ki biz mslim unsur memleketin u halinde hayatmz kurtarmak istersek hkm ve nfuzu kendi elimizde tutmalyz ve anasr saireye bunu kaptrmamalyz. ...Parlamentoda gayrimslim unsurlar gerek adeden, gerek adeden olmayp ta bizim aramzdaki tefrikaya nisbeten bize faik zuhur edecek olurlarsa ne yapacaz? Meclis-i Mebusan m datacaz? ...Gayrimslimler de mslimler kadar hukuka nail olacaktr demek acaba bu memleket Rum memleketi, yahut Ermeni memleketi, yahut Bulgar memleketi olacak demek midir? Hayr, bu memleket Trk memleketi olacaktr. Osmanl nam altnda hep birleeceiz. Fakat Devletin ekli hibir zaman Trk milletinin menfaati mahsusas haricinde tahavvle uramyacak, mslim unsurun menafii hayatiyeti! hilfnda hareket olunmyacaktr. ..Farzedelim ki Osmanl parlamentosunda ekseriyeti mutlaka Rumlarda bulunsun ve Girit'in Yunanistan'a ilhak meselesi mzakereye konulsun. Bunu tecviz etmiyecek, hatt Yanya taraflarndan da arazi terketmee kalkmyacak Rum mebuslarnn miktar, insaf edilsin, acaba kaa bali olur? Bu memleketi Trkler zaptetti. Fethetmek in yaptklar fedakrlklar tarihin en hayretbah sayfalarn, en parlak mefahirini tekil eder... Trklerin elveym ziri idarelerinde bulunan memalikte asrlardan beri devam etmi hukuku tarihiyeleri hukuku fatihaneleri var. Bu memleketi anasr gayrimslimeden hibirinin menafii mahsusasna bazie (oyuncak) yapamazlar. ...(Gayrimslimler) Trkl ykacak, hkmetin rengini Trk ve mslim hkmeti olmaktan karacak emelleri kalblerinden, eer varsa, silmee

kendilerinde cesaret grmeli; ondan sonra bizim agu muhadenetimize bilhavf ve endie atlmaldrlar... ne denirse densin, memlekette milleti hkime Trklerdir ve Trkler olacaklardr. Mslman olmyan unsurlar son derecede kzdran bu yaz. Arap ve Arnavutlarn da cann skm. nk Mslman deyimi kullanlm olduu halde, bunun onlar gzetmek iin kullanld, samimi bir hamle iinde kaleminden kan millet-i hkime Trklerdir cmlesinde ise yaznn gerek amacnn aklanm olduu, Merutiyet Hatralarnda anlatlyor. te yandan Cemiyet de grlt kmamas, beliren ayrln derinlememesi iin bu hakikatin ortaya atlmasn zamansz bulmu, yazdan holanmamt. Fakat diyor Hseyin Cahit, bende o kanaat hsl olmutu ki siyasette hibir tarafn inanmad yapma ve savsaklama szler ve tedbirlerle i grmek imkn yoktur. Yazdaki en nemli noktalardan biri de Merutiyet dzeninin ancak Trklerin gdm altnda ho grlebileceinin belirtilmesiydi. Demek ki Trklerin hkimiyeti altndan kacak bir Meclis karsnda Merutiyete son verilecektir. Bu, ttihatlarn kafasndaki dncenin ta kendisidir. ttihatlarn, Merutiyetilii kaytsz artsz deildir. Ancak kendi buyruklar altndaki bir Merutiyete razdrlar. Tabi hibir siyas rgt aklanm programndan ve sloganlarndan kolay kolay vazgeemez. Bu yzden ttihatlar, programlar icab olan Merutiyetin, istedikleri biimde bir Merutiyet olmas iin gerekli tedbirleri almakta kusur etmemilerdir. Gze arpan bir nokta da udur: ttihatlar iin merutiyet ana gaye deilse, bunlar Abdlhamit ynetimine sanldndan daha yakn dm olmaktadrlar. Dorusu da budur, nk istibdat yneticileri ile ttihatlar arasnda ayn milletten, ve ayn ynetici snftan olmak gibi baz ortak yanlar vardr. zerinde durulacak baka bir nokta da, Parlamentoda gayrimslim unsurlar gerek adeden, gerek adeden olmayp da bizim aramzdaki tefrikaya nispeten bize faik zuhur edecek olurlarsa ne yapacaz? cmlesinde gizlidir. Madem ki Cemiyet Trkln tekiltdr, o halde ona muhalefet etmek Trkl Rumlarn, Ermenilerin, Araplarn vs. nnde zayf drmek anlamna gelir. Bu sonutan pek az uzakta dier bir sonuca geilebilir: ttihatlara muhalefet Trkl, yurdu dmana satmak anlamn tesir. Byle bir sonucun da Cemiyet komitaclna, ortal yldrma isteklerine gereke olabilecei meydandadr. 1913 ylna gelindiinde Balkan Savann tokadn yemi olan T, karsndaki asl dmann iktisad kimliini ilk olarak kefetmemi de olsa, ilk kez resm bir belgesine hayli aklkla bu ynde uramay mukaddes gaye olarak koyacak denli bilenmi, bilinlenmi oluyordu: Madde 2- ttihat ve Terakki Frkas. siyaseti iktisadiye! milliyenin

istikllini mklta koyan ve ecnebilere taallk eden mtiyazat ve istisnaat maliye ve iktisadiyeyi ref'e alaca gibi alel-mum kapitlasyonlarn dahi kaldrlmas esbabn istikmal etmei en mukaddes gaye addeder. Bu madde hem Osmanl Devletini smren emperyalizme, hem de onun hizmetinde ve korumas altndaki Mslman olmayan aznlklara kar bir bakaldrma kararn dile getiriyor. Geri Arap halk da Trkler denli smrlyordu ama 1913 tarihinde artk T'nin bu karar slamc olmaktan ok, Trk bir karar saylabilir. mparatorluun ellerinden hzla akp gitmekte olduunu gren T, kendine itiraf etmese de, bunun kalc olmadn herhalde sezinlemiti. mparatorluu karan T'nin, bundan byle emperyalizme kar tavr almamas in bir neden kalmyor, tersine, anayurdu da karmamak in byle bir tavr almak zorunlu oluyordu. Soru 71: 1909 ylnda T'nin, Denetleme ktidarn gerek ktidara dntrme mcadelesi ve balca siyasal olaylar nasl cereyan etti? T, iktidarn dizginlerini eline almak konusunda hazrlksz olduu grnde olmakla birlikte, bu durumun ilelebet devamna raz deildi. 31 Mart ayaklanmas, denetleme iktidar ile yetinmenin sakncalarn aka gstermi bulunuyordu. Duruma are olmak zere, T'liler ngiltere'deki bir uygulamay benimsemek istediler. Mebuslar, vekletlerde siyas mstear olarak alacaklar ve Vkela Meclisine de katlacaklar bylece nazrlk iin gerekli tecrbe ve bilgiyi kazanm olacaklard. O zamana dein de, denetleme ii ok daha yakndan ve resm bir yoldan yaplm olacakt. Ne var ki, bu tasar byk zorluklarla karlat. Abdlhamit tahttan indirilip 2. Hilmi Paa hkmetinin kurulduu gn (6 Mays 1909) Cavit ile Talt, M. evket'e kotular ve tasarlarn akladlar. Paa, bunu toyca bir heves olarak deerlendirdi ve ciddiye almad. Hseyin Hilmi dahi, bata Dahiliye Nazr Ferit Paa olmak zere, kabinenin kar kmas zerine bunu pek beenmediini ve hibir lkede mstearlarn kabinede yer almadklarn syledi. Sra, sorunu Meclise gtrmee gelmiti, nk Kanun-u Esasinin 67. maddesine gre mebuslukla badaabilen tek memurluk vekillikti. Fakat gya T'nin egemen olduu Mebusan'da da byk bir muhalefet belirdi. Herhalde mebuslar, bunu, T ynnden yakksz bir iktidar ihtiras olarak deerlendiriyor olmalydlar. Nitekim 12 Haziranda A. Rza iari bir oylamay kabul diye iln edince, grltler koptu. Yeniden yaplan bir oylamada, 2/3 ounluk elde edilemedii anlaldndan, i -nedense- 5 gn sonra yeniden ele alnd. Fakat mesele, Cemiyetin iinde dahi tartmal olduundan, tekliften vazgemek uygun grld (Ahmad 50-2). Bunun zerine T, baz adamlarn kabineye sokmak iin harekete gemek

gereini grd. Haziran 1909'da Cavit Bey Rfat Beyin yerine Maliye Nazr oldu. T iin bu gerekten nemli bir baaryd. Bu sralarda T'nin H. Hilmi Paadan honutsuzluunun arttn gryoruz. T adna N. rumuzlu birisinin ngiltere'de ark Meselesi Cemiyetine yazdna gre, Paa'ya kar muhalefetin nedeni, Tlilerin Bulgaristan'la ittifak tasarsn engellemesiydi. Bu devam ederse Sadrazam deiecekti. Talt Sadareti istememiti. Kmil Paa ile yaknlama sz konusuydu ama bunun iin ngiliz Eliliinin onu aka desteklemekten vazgemesi gerekiyordu. Nitekim T'liler Temmuzda Kamil Paa'ya giderek, baz T'lileri ve bu arada Dahiliye Nazr olarak Talt' kabineye almak artyla, kendisini Sadarete getireceklerini sylediler. Paa, buna dorudan hayr dememekle birlikte Nazr adaylarnn eksiklerine, bu arada Talt'n lira maala posta memurluu yapm olmasna iaret etmiti. ttihatlarn bu tavr karsnda ta kesildiklerini ve iin orada kaldn tahmin etmek g olmasa gerek. Bu arada T'nin eski adamlarla dolu diye hkmete kar eletirileri devam ediyordu ve yaplan basknn sonucunda Dahiliye Nazr Ferit Paa hkmetten istifa etti ve yerine Talt geldi (Ahmad 53). Yine Tanin'in kampanyas sonucunda Ticaret ve Nafa Nazr Gabriyel Efendi istifa etmek zorunda kald ve yerine Hallayan Efendi getirildi (Trkgeldi 44). Kmil Paa ile sz edilen yaknlama, T ile onun arasnda olup bitenlerden sonra artc gelebilir. Bunun gerekesi iki tane olabilir. Bir tanesi, H. Hilmi'nin M. evket'in eitli uygulama ve taleplerine kar duracak bir kimse olmayyd. Buna karlk, Kmil Paa'nn devlet adam arl, M. evket'i durdurmasa bile frenleyecek bir durumdayd. kincisi, genel olarak mektepli kara subaylarnn ve zel olarak M. evket'in Almanlara ve General Goltz'e olan yaknlna baknca, sivil T'liler, Paa'nn ar basn Alman ilikisine balyor olmalydlar. Bu adan baknca Kmil Paa'nn ngilizcilii M. evket'in ilc olarak grnm olmalyd. Oysa M. evket'in nfuzu ne lde Alman ilikisinden ileri geliyordu, tartlabilir. Gerekte Paa, Abdlhamit'in tahttan indirilmesiyle ortaya kan ve T'nin henz doldurmaktan uzak bulunduu bir iktidar boluunda ordu ve skynetim gibi silhlarla yerini ald iin glyd, Almanya ile ilikilerden tr deil. Kmil Paa'ya gelince, ngiliz ilikisi -o zaman sanlann tersine- onun gcn deil, zaafn tekil ediyordu. nk 1907'de l ittifakn olumasyla birlikte ngiltere, Rusya ile Osmanl Devleti arasnda seimini yapm bulunuyordu. (Fransa, bu tercihini 1894'te yapmt.) ngiliz ve Trk siyaset adamlar bu durumun ne lde bilincindeydiler bilinemez ama, Rus ittifak, Rusya'nn Trkiye'deki emelleri dolaysyla ngiltere'yi Osmanl Devletinin mezar kazcs olmaya itiyor, ngiliz-Osmanl dostluu da bylece bir imkanszlk haline geliyordu.

Hseyin Cahit gibi bir siyaset yazarnn yllar sonra kulland u cmle hayli artcdr: Hakikat, merutiyet hareketinden sonra Trkiye'nin ngiliz ve Fransz politikasndan ayrlp da nihayet Almanlarla birlemesi cihan siyaset tarihnin en garip, zahiren en ihtimal verilmiyecek tecellilerinden biridir. (Fikir Hareketleri, say 145). H. Cahit'in bu konuda gsterdii anlayszln nemli lde i siyasetin sebep olduu bir miyopluktan kaynakland anlalyor. yle ki Abdlhamit Alman siyaseti izlediine gre, merutiyetin ngiliz-Fransz siyaseti izlemesi gerekirdi sonucu herhalde zorunlu gibi gzkmekteydi ona. Bugn emperyalizm kuramn ar derecede (yani, yerli etkenleri hesaba katmamacasna) benimsemi bazlarnn yapt gibi, o dnemin sivil baz T'lileri de M. evket ve subaylarn arkasndaki Almanya'nn roln oransz lde byltyor, bu yzden belki de garip bir biimde ve istemeyerek kendilerini ngiliz uydusu durumuna sokuyorlard. Sorunu keskinletirip bunalma dntren, Lynch olay oldu. Frat nehrinde gemi ileten Hamidiye irketi ile ayn ii yapan ngiliz Lynch irketinin yeni bir dzenlemeyle 75 sene sreyle ve yzde ellier payla birletirilmesi sz konusuydu. Hkmet ve bata Hseyin Cahit baz, T'liler bundan yanaydlar. Buna karlk. M. evket ile dier baz T evreleri karydlar ve Lynch'in imtiyazna son verilmesini istiyorlard. Birincilerden bazs, Paay ve Goltz'u, T'yi devirip Almanlara hizmet edecek askeri bir hkmet kurmaa almakla sulayacak dereceye kadar vardrdlar ii. 22 Aralk 1909'da Tanin skynetim divan- harbi tarafndan kapatld. Oysa Lynch iine kar koyanlardan biri Tanin yazarlarndan Badat mebusu Babanzade smail Hakk idi. Arap mebuslarla Irakllar da karydlar. Alman emperyalizminin Badat demiryolu ile kazanm olduu nfuzu Hindistan dolaysyla ok daha yakn tehlike olan ngiliz emperyalizmi ile dengelemek, herhalde ideal are deildi. Kald ki, demiryolu yapm byk sermaye gerektiren bir iken, nehir gemicilii iin yabanc sermaye herhalde o denli onsuz olmaz bir unsur deildi. Belki de M. evket'in muhalefeti salt Alman dostu olduundan deildi de, gerekten bu ii sakncal bulduu iindi. (Hatt belki Badatl oluunun da bir pay vard.) Hseyin Cahit, 1936'da yaymlad anlarnda, hl, % 50 zerinden de olsa, Lynch'e 75 yllk bir hayat hakk vermeyi hararetle savunuyor ve Lynch'in imtiyazn kaldrmak alman, Osmanl Devleti ciz ve zayf diye, ciddiye almaa yanamyordu (Fikir Hareketleri dergisi). Tanin'in bu srada ve Lynch iinden dolay kapatlm olduunu da nedense anmyor. Sonu olarak Sadrzam Lynch imtiyazyla ilgili olarak Mebusandan gvenoyu istedi ve neredeyse oybirliiyle bunu elde etti. Buna ramen, 28 Aralkta istifa etti. T'nin dorudan H. Hilmi ile pek byk bir meselesi

olduu sylenemez. Bildiimiz, Bulgaristan ittifak sorunu, Paa'nn M. evket'le ba edememesi ve Lynch imtiyaz gibi nedenler vard. Ahmad'n da aret ettii zere, son mesele, alnan gvenoyuna ramen, herhalde en ar basan idi, zira Irakllar Lynch iine ok muhaliftiler. Gelen Hakk Paa kabinesi Lynch imtiyazn iptal ett ve o blgede ngiltere iin peylenmi olar baz imtiyazlar da vermedi. Buraya kadar yrtlen tahlil bana doru gibi grnmekle birlikte, baz noktalardan ksa vade iin ayr bir gr de ne srlebilir. yle ki, ngiliz-Rus ittifak son tahlilde bir ngiliz-Osmanl dostluunu imknsz klyor idiyse de, ksa vadeler iinde bir ngiliz -Osmanl yaknlamasn, ya da ngilizlerin daha dosta ya da daha az dmanca baz davranlarn imknsz kld sylenemez. Kald ki ngilizler Ruslarla olan yaknlklarna nem vermekle birlikte, teden beri denge ve kara savana bulamama siyasetini gtm bir devlet olarak, ok kat tutumlardan uzak kalmlar, her zaman seenekleri kendilerine ak tutmay tercih etmilerdir. Nitekim, Bayur'dan rendiimize gre, Rus belgelerinde, II. Merutiyetin Kmil Paal hkmetleri srasnda ngilizlerin Trkleri kayrmalarndan ikyet ediliyormu (Bayur II. 1, 31). Bu kayrmann byk llere vard tahmin edilemez ama yine de zerinde durmaya deer. O zaman da Lynch iindeki tutumun yanl olduunu, bakalarna ve zellikle Almanlara imtiyazlar verilirken ve eskileri muhafaza edilirken, hukuken yetki bulunsa dahi, bir ngiliz imtiyaznn iptali (ve baka imtiyaz taleplerinin geri evrilmesi) hi deilse ksa vdede yanl davranlar olarak deerlendirilebilir. Bu tahlil doruysa, Lynch iinin T'nin ngiltere ile olan ilikilerde bir dnm noktas tekil ettii, bundan byle ngilizlerin kesin olarak olumsuz bir tavr iine girdikleri sylenebilir. htimal bundan sonra Merutiyet hkmetlerinin karlatklar aksiliklerde, (i isyanlar, d savalar) ngiliz parman ya da? ngiltere'nin edilgin husumetini aramak uygun olur. Soru 72: T'nin Mahmut evket'le ilikileri asndan Hakk Paa hkmeti nasl tahlil edilebilir? 12 Ocak 1910 gn Hakk Paa hkmeti iln edildi. Bu hkmetin iki nemli zellii vard. Biri, T'li nazr saysndaki nemli arttr. Dahiliye'de Talt, Maliyede Selanik Mebusu Cavit muhafaza edildii, Maarife Badat Mebusu smail Hakk. Evkafa Nide Mebusu Hayri Beyler getirildii gibi. eyhlislm olan Ayan yesi Musa Kzm Efendi T'ye yaknl ile tannm, hatt muhaliflere ve Hseyin Cahit'e gre Mason (kendisi iddetle yalanlamtr) olan bir kimsedir. Ayrca Adliye Nazr ve r-y Devlet Reisi olan Necmettin Mollann ve Hariciye Nazr olan Rifat Paann mebus olduklar da kayda deer, zira H. Hilmi kabinesinde Ayan yeleri ounluktayd. Hakk Paa hkmetinin ikinci nemli zellii, Mahmut

evket'in Harbiye Nazr olarak kabineye sokulmu olmasdr. Hakk Paa, bylelikle, kabinenin dndan kabineye baz eylerin zorla benimsetilmesi garipliinin son bulacan, belki de bu yoldan M. evketle tartmak, onu ikna etmek imknlarnn doabileceini ummu olsa gerektir. Bu umudun gereklemediini greceiz. O derecede ki, kabinenin birinci zelliinin T'yi denetleme iktidarndan karp gerek iktidara yaklatrmas beklenebilecekken, ikinci zellik dolaysyle bu, olamamtr. Hakk Paa'nn gemiine bir gz atalm. Mlkiyeyi birincilikle bitirdikten sonra, Mabeyin mtercimi oldu. Hukuk, siyaset ve tarih konularnda birok yksek okullarda ders verdi. 1894'den itibaren de o zamana dein yabanclara verilmi olan Babli hukuk mavirlii grevine getirildi. Hrriyetin ilnndan sonra Sait Paa hkmetinde Maarif, Kmil Paa hkmetinde Dahiliye ve Maarif Nazrl yapt. Nezaret grevindeyken yapt tensikat bir ok grlt ve tepkilere yol atndan, Meclis ald srada Roma'ya bykeli atanm ve Sadarete gelinceye dek bir yl orada kalmtr. T'nin, Sait ve Kmil Paalardan az yandktan sonra, daha kolay idare edilebilir diye Hseyin Hilmi'yi Sadarete getirdii sylenebilir. htimal ki 8 ya daha gen olan 46 yandaki Hakk Paa'nn tercih edilmesi, onun daha da kolay idare edilebilir bir kimse saylmasndan ileri geliyordu. Ama bu da, Mahmut evket'e sz geirilememesi anlamn tayordu. Nitekim, durumun normalletii gerekesiyle skynetimin kaldrlaca hkmet programnda vaad edildii halde, skynetim silhnn balca kullancs M. evket'in kar koymas yznden olacak, bu salanamad. Hakk Paa, zevkine dkn, neeli, geni yrekli bir kimse olup, sadrazam olduu zamanlarda dahi akamlar Beyolu'nun mnasebetsiz elence yerlerine giden, oralarda yaya dolaan, bri oynayan, benzeri grlmemi bir Osmanl devlet adamyd. Merutiyet hkmetlerinin ynetimi dzene sokma abalar, byk lde mali slahata balyd. T'nin iinde Cavit Bey, daha batan, bunu yapacak adam olarak sivrilmiti. Fakat daha kabineye girerken, Cavit Beyin etin sorunlarla karlaaca belli olmutu. Zira selefi Rfat Beyin kabineden ayrlmasnn nedeni, Abdlhamit'in Saraynda bulunup da ordu kasalarna konulmu olan 550 bin ksur liray M. evket'in Maliyeye vermeyi reddetmesiydi. Yeni dzenin abalar sayesinde devlet gelirlerinde nemli bir art meydana gelmekle birlikte, bata M. evket, ordu, askeri gvenliin cil ihtiyalarn ne srerek, bu olanaklarn iktisadi yarar olan alanlara ayrlmasna kar kyordu. Nitekim i, 16 Haziran 1910'da Meclise geldii zaman, M, evket savunmann partiler st ve hayati bir sorun olduunu belirterek, 9,5 milyon liralk askeri btenin dnda, 5 milyon liralk olaanst bir denek istedi. Cavit Beyin kalkp bu talebin

reddini istemesi, bouna oldu. Meclis, Paa'nn dediini yapt. Hkmetin ortak bir gr olmay, bu tartmalarn deta Sadrazamn dnda cereyan edii, dikkati ekiyor. Sonu u oldu ki, Cavit yeni bir bor almak iin Fransa'ya gitmek zorunda kald. Daha ciddi bir lke sorunu, Divan- Muhasebat (Saytay) dolaysyla kt. Bu kurulu, btn devlet dairelerinin harcamalarn denetleyecekti. 1910 sonbaharnda M. evket baz ihtiyalar iin Maliyeden denek isteyince, Nezaret bu ihtiyalar iin Harbiye btesinde denek bulunduunu srarla savundu. Bunun zerine, M. evket istifa etti (16 Ekim). M. evket'i uzlamaz bir tavr almaya tevik eden, Bayur'a gre, Harbiye Nezareti Svari Dairesi 2. Bakan Miralay Sdk Beydir. Bu iliki, bundan sonraki olaylar aklamak bakmndan son derecede nemlidir (Bayur II, 1, 55-7). Aslnda Paa'nn istifasna T'nin ok sevinmesi gerekirken, hi de yle olmad. Halil, Rahmi ve Dr. Nzm Beylerden kurulu bir heyet, Paay vazgeirmek iin ayana gitti. Bu ziyarette Paadan grd souk muameleyi de sineye ekerek, Harbiye Nezaretinin Divan- Muhasebat denetimine tbi olmamasn (bu hususun Mebusa'nn onayna sunulmas artyla kabullenmek zorunda kald. 24 Aralkta Paa, Nezaretinin btesinde 3 milyon liralk bir nakil yapmak iin Mebusan'dan yetki istedi ve baz muhalefete ramen, bunu elde etti. Cavit, Maliyeden ayrldktan sonra yerine gelen Nail Beyle Paa arasnda yine ncekine benzer bir uyumazlk oldu (Austos 1911). Nail Bey hem Harbiye btesinin miktarna, hem de bu Nezaretin Divan- Muhasebat denetiminden muaf olmasna itiraz ediyordu. Nail Bey istifa edeceini sylyor, M. evket ise evine kapanyordu. Bunalmn nasl sonulanaca belli deilken, talya'nn sava iln araya girdi (Ahmad 69-75). Biraz nce, M. evket'in istifas karsnda T'nin sevinmesi gerektiine, oysa yle olmadna iaret etmitir. T'nin bu durumu kabine sandalyelerinin bir ounu igal etmesine ramen, gerek iktidar olmaktan henz ne denli uzak olduunu gsteriyordu. T'nin hem orduya, hem de ne lde kstekleyici olursa olsun, bir aabeye hatt bir babaya ihtiyac vard. Paann istifas karsnda eli aya tutumutu. Gemiteki 31 Mart deneyi ve o sralarda muhalefetin gelimesi, i isyanlar, onlar byle bir tela srklyor olmalyd. Soru 73: Trkiye'nin bamszlk mcadelesi asndan 1910 borlanmas nasl deerlendirilebilir? T ada bir devlet kurmak istiyordu ve bunun onsuz olmaz bir esi de bamszlkt. Osmanl Devletini bamllk yoluna iten en nemli olay ise d borlard. Fakat iktisaden geri bir lkenin kendi, mali kaynaklarnn bir anda bollamas beklenemeyecei gibi idari tenkisat ve askeri slahat da byk para imknlarnn salanmasn gerektiriyordu. Nitekim 1908 ve

1909 yllarnda Osmanl Bankas ile toplam 11.711.128 liralk bir borlanmaya gidildi. Bundan baka 1910 ve 1911 yllarnda Soma-Bandrma ve Hdeyde-Sana (Yemen) demiryolu borlanmasn gryoruz, ite bu borlanmalardan 7.000.004 liralk ikincisi, verilen bir mcadele ile ve gerek yurt ii, gerekse yurt d tepkilere ramen, Dyun-u Umumiye kefaleti olmadan gerekletirildi. Hseyin Cahit bu vesileyle unlar diyor: Trkiye'yi benimsemi ve samal bir inek gibi kullanmaa alm olan Avrupa'nn mali mahafilinde gen Trklerin bu creti kyamet kopard. Hatt Dyun-u Umumiye Meclisindeki yelerden biri hkmeti protesto etmeye kalkmt. (Fikir Hareketleri, say 133). O zamana kadarki d borlanmalarda Dyun-u Umumiyenin kefaleti art koulmutu alacakllarca. Dyun-u Umumiye, Osmanl Devletinin 1875'deki ifls zerine, 1881'de eitli lkelerdeki alacakllar temsil etmek ve alacaklara karlk gsterilen vergi kaynaklarn bizzat tahsil edip alacakllara demek zere kurulmu olan bir eit bamsz mli kurulutu. T ve Cavit Bey, Dyun-u Umumiyenin teminat olmadan da bor alabilmelerinin mmkn olmas gerektiini savunuyorlard. Zira merut Osmanl hkmetinin daha fazla itibar olmak gerekirdi. Duyun-u Umumiye kefaletinin en byk sakncas, o borlanmaya karlk gsterilen devlet gelirinin artk bu idarenin denetimine gemesiydi. Baka bir deyile, borcu demek iin ayrlm gelirleri toplama iini Dyun-u Umumiye yapyordu. 1910'da Cavit, zellikle askeri ihtiyalara para bulmak iin Fransa'ya gitti. Ahmad, Osmanl d borlarnn % 55'ine sahip olduu iin Fransa'ya bavurmann doal olduunu sylyorsa da, bamszlk asn dnenler iin belki byle olmamas gerektii de savunulabilir. Bunda Cavit Beyin Fransz evrelerine olan yaknl, Fransz mal kurumlarnn olanaklar % 55'lik paylar dolaysyla Franszlarn bu yeni borcu da salamak iin daha istekli olabilecekleri gibi gerekeler de akla geliyor. Fakat Fransz hkmeti, bamszlk dvalar gden ve Maliye ile Dyun-u Umumiye arasndaki yazmalar Franszca yerine Trke yapmak gibi yabanc sermayeye kar souk tavrlar taknmak isteyen T'ye, artk bir ders vermek kararndayd. Dolaysyla, Cavit Bey Dyun-u Umumiye teminatn ve Nezaretini Osmanl Bankasna tbi klmay reddedince, Osmanl Bankas bor vermee yanamad. (Arada Fransa'dan silah satn alma artnn da ileri srlm olduundan bahsedilir.) Oysa stanbul gmrnn gelirleri karlk olarak gsteriliyordu. Bunun zerine, Cavit, dier 4 Fransz bankasyla ve istedii artlarla 11 milyon liralk bir borlanma anlamas yapt (5 milyonu 191 1iin). Ne var ki, 3 Eyllde Dileri Bakan Pichon tahvillerin Paris Borsasna kabul edilemeyeceini bildirdi. Bu, tamamen siyasal bir olay haline geldii iin, ngiliz mali

evreleri de olumsuz bir tavr iine girdiler. ngiliz ve Fransz dostluuna byk nem verdiini syleyen T, bylece pek mkl bir mevkide kald. te bu srada Almanlar imdada yetitiler. stanbul'a gelen bir Deutschebank heyetiyle yaplan 7 Kasm 1910 gnl bir anlamaya gre. Almanlar, 7 milyon liras 1910'da, istenirse 4 milyon liras 1911-de verilecek, 11 milyonluk bir borlanmay Cavit'e uygun gelen artlarla kabul ettiler. T ngiltere ve Fransa ile dost olmasnn pek kolay olmayacan hissetmi olmalyd. Fakat ttifak devletlerinden talya'nn 1911'de Trablusgarp'a saldrmas bu izlenimi daha bir sre iin silmi oldu (Ahmad 75-80). Soru 74: Hakk Paa hkmeti zamannda muhalefet nasl geliti? 31 Marttan hemen sonra Trkiye'de muhalefet yapmann ne denli zor bir i olduu tahmin edilebilir. Ortala sert bir skynetim ve bizden olmayan 31 Martdr zihniyeti egemendi. Bu ortamda Dr. brahim Temo ile Dr. Abdullah Cevdet'in kurmu olduklar lml ve uygar, ademi merkeziyet gibi tehlikeli saylabilecek dvalar olmayan Osmanl Demokrat Frkasnn dahi almas ok zor oluyordu. Frka birok engellemelere uruyor, kard gazeteler srekli olarak skynetim tarafndan kapatlyordu. Oysa bu Frkann iki kurucusu daha nce T'yi kurmu kimselerdi ve kadrolarn, ounlukla hukuk rencisi olan kimselerce 7 Aralk 1907'de gizlice kurulmu olan Selmeti Umumiye Kulb mensuplar oluturuyordu (TSP 152-3). brahim Temo, T ile ban koparmyor, Trk olmayanlarn T karsndaki honutsuzluunu lmllatrmaa alyordu. Fakat T'nin tahammlszl dinmek bilmiyordu. Temo'ya gre, Harbiye Nazr M, evket, Frkann Ktib-i Umumsi Fuat kr'ye baston gstererek, Sizi sopa altnda gebertirim. demi. Temo, 1910 ylnn sonunda, ihtimal hayal krklnn sonucu olarak, yerlemek zere Romanya'ya dnyordu. Arnavut olan Temo iin. Arnavutluk'ta kan iki isyan, herhalde Mslmanlar arasnda dahi ittihad- anasr lksnn ne denli zor, hatt imknsz olduuna gsteriyordu, te yandan, Frkasna yaplan zulm derecesindeki basklarn da onu ok etkiledii tahmin edilebilir. 14 Kasm 1909'da Meclisin ikinci devresi balarken, baz Arnavut ve Arap mebuslarnn Meclis iinde faaliyette bulunmak zere, Mutedl Hurryetperveran Frkas ad altnda gruplatklar grlyor. nce Berat Mebusu smail Kemal'in, sonra da Amasya Mebusu smail Hakk Paa'nn bakan olduklar gze arpyor. Frkaya bal Rum, hatt Ermeni mebuslardan sz edilmekteyse de, bunlar yneticiler arasnda yer almamaktadrlar. Frkann faaliyeti parlamenter bir grup olmaktan teye pek gidememi, yalnz Rize ve Basra'da rgt kurabilmitir. Skynetim tarafndan sk sk kapatlan gazetelerinde, Dersim Mebusu Lutfi Fikri ile Rza Tevfik Beyler bayazarlk yapmlardr.

Frkann gevek yaps, mensubu olan mebuslarn says konusundaki eitli sylentilerden belli olmaktadr: 30. 50, 70, 80. ki Frkann programlarn karlatrmak hayli ilgin sonular vermektedir. Yneticilerinden biri Sermakinist Rza Bey olan Demokrat Frkann program, burjuva demokratik, hatt yer yer sosyal demokratik bir hava tamasna karlk, Mutedillerin program merkeziyetilie ve Trkle kar, hatt yer yer feodal bir hava iindedir; Birinci program genel, eit, gizli ve dorudan seimleri (md. 11), toprakszlara bo ve mir arazinin datlmasn, orman ve madenler gibi servet kaynaklarnn isizlere i salamak zere hkmete iletilmesini (md. 10). dar gelirlilerin vergilerinin azaltlmasn, bilkis sefahat ve mkeyyifat ile istifade edilmiyen mddahar servetlerden alnan vergilerin arttrlmasn (md. 5). iilerin duar zulm ve taaddi edilmemesi iin sermayedarlar ve alanlarn kurulular nezdinde giriimde bulunulmasn (md. 4). te yandan sanayi ve tarm ve ticaret adamlarna bor verecek kurulular ve tarmclarla emlk sahiplerinin haklarn salamak zere Arazi Kanununun hkimiyeti milliye esasna gre (md. 12) dzeltilmesini ngryordu (TSP. 259-61). Mutedillerin program ise millet sisteminin olduu gibi muhafazasn (md. 35). "hatt federalizm anlamnda adem merkeziyet reddedilmekle birlikte, ileri derecede bir tevsi-i mezuniyeti (md. 10). diplomalar devlete tannacak zel ve cemaat niversitelerini (md. 12). kanunlarn yapmnda fkhn esas alnmasn (md. 6). ahvali itimaiye ve medeniyesi geri kalm lkeler ve gebelerin tedricen idaireyi medeniyete sokulmalarn, bunun iin merutiyete uygun zel ve geici kanunlarn yaplmasn, bu iin vilayet meclis-i umumlerine havalesini (md. 11) ngryordu. (TSP, 282-5)'. Feodal kokulu bu son maddenin Arap ve Arnavut mebuslarn isteklerine cevap verdiini grmek zor deil. Mamafih programda genel nitelikte olmakla birlikte, vergilerin kudrete gre alnmas, aarda iltizam usulnn deitirilmesi, sna, ticar, tarmsal giriimlere hkmete kolaylklar salanmas, Avrupa'ya renci gnderilmesi gibi (md. 15-6) daha ada talepler de yok deildi. Mutedillerden 4-5 ay sonra, Mebusandaki T'liler arasnda yeni bir kopma ba gsterdi (2l ubat 1910). Bu seferki kopmann zellii, bunun Trk olan baz ulemann bakanlnda gerekletirilmi olmasyd. H. Cahit'e gre bunun nedeni uydu: Hakk Paa kabinesi kurulurken ulema takm eyhlislamlk iin aday gstermek istemilerdi, T de bunu kabul etmiti. Buna ramen bu adaylardan biri yerine mason diye tannan Musa Kzm Efendi tercih edilmiti (Fikir Hareketleri, 138). Bu gurubun bakanln yapacak olan Gmlcine Mebusu smail Beyin ise ehremaneti istikraz ile ilgili bir iten dolay T'ye srt evirdii sylentisi vard (TSP, 296). Rza Nur ise

Dahiliye Nazr olamad iin muhalif olduunu yazyor. Bu aklamalar doru olsun, olmasn, T listesinden seilmi sarkl Trklerin kopmas, T iin, Mutedillerin kopmasndan daha tehlikeliydi, zira ikincileri Trk olmayan yerel feodaller kabul edersek, T ile balar zaten her bakmdan zayft. T'nin onlar mecbur olduu iin listesine ald sylenebilir. Ama pek feodal olmayan blgelerin Trk ulemasnn kopmas, bir kez, Trklerin partisi iddiasnda olduundan T iin tehlikeliydi. Sonra, ulema zmresi, kamuoyunu kolayca etkileyecek nfuz ve imknlara sahipti. Yeni gurubun iinde, Mtareke dneminde H'nin ileri gelen adamlarndan olacak olan Karesi Mebusu Vasfi, Konya Mebusu Zeynelbidin, Tokat Mebusu Mustafa Sabri de vard. Ahali Frkasnn program, Mutedillere gre ok daha ileri bir programdr ve yer yer Frka-i bad'n (Osmanl Demokrat Frkas) programndan esinlenildii izlenimi elde edilmektedir. O derecede ki, Osmanl Sosyalist Frkasnn uzvu tirak'e gre, Ahali Frkas sosyal demokrat bir frkadr. Program, hukuk devleti ve merutiyetin birok esaslarn savunmakta, bu arada rnein, Ayann ksmen seimle olumasn istemektedir (md. 5). Toplumsal havay veren maddelere gre, veren-ii ilikilerini dzenleyen kanunun (Taatil-i Egal Kanunu olacak) iilerin haklarn bihakkn salamas (md. 9), yoksullara vergi indirimi, varlkllara vergi arttrm (md. 10) istenmektedir. Buna karlk, ie almada alayllar kayrmak isteyen bir madde (15) bulunduu gibi, okul ve medreselerde Trke zorunlu olmakla birlikte, ulmu islmiyenin dili olan Arapa'ya zen gsterilmesi (16), daha sonra M. Kemal'i siyaset d brakmak iin ortaya yeniden atlacak olan mebus adaylarnn 5 yldr seilmek istedikleri blgede yerlemi olmalar ve hatt blgedeki ileri gelen memurlarn bu art yerine getirmi saylmamalar (md. 7) gibi sa talepler de vardr. lerici maddeler arasnda, medrese programlarna ihtiyacat asra gre fnunu lzimenin eklenmesi (md. 18), ticaret ve ziraat odalarnn yaygnlatrlmas ve himayei hayvanat cemiyetlerinin kurulmas (md. 20) yer almaktadr (TSP. 294-301). Sada olmas beklenen ve sa grler ortaya koyan bu rgtten kan bazan ok ada, hatt sol talepler, insana ister istemez bugnk MSP'yi hatrlatyor. Ahali Frkasnn bu ok ilgin karma yer vermesinde pay olan gdler, ihtimal MSP'ye de egemen olan gdlerdir. Herhalde iki olayda da, ok geri kalmakla sulanan tutumlar srdrebilmek iin, ok ileri grnl taleplerin de savunma olarak benimsendiinden sz edilebilir. Ahali Frkas da Mutediller gibi bir parlamento grubu olarak kalabilmi, rgt kuramamtr. Mebus saysnn 20-30 civarnda olduu anlalyor. T rgt istifa edenleri telgraflarla prostesto ederken, bir yandan da bu

ayrlmalarn T'yi daha mtecanis yaptn, kendilerine mensup 154-60 mebus bulunduunu ileri srmtr. unu da belirtmeli ki, Mutedillerle Ahali Frkasnn rgt kuramamasnn birinci sebebi skynetimin basksyd. Bu frkalar yasama dokunulmazl kalkan gerisinde ancak Mebusan'da barnabilmilerdir. Demokrat Frkann. 31 Mart, hatt Selmeti Umumiye Kulb dolaysyla, Hrriyetin iln ncesinden kalma olduu iin bir rgt olabilmi fakat buna da her trl bask ve eziyet yaplmtr. Muhalefetin stanbul dnda ve T'nin kalesi saylan Rumeli'deki rgtlenme abalarna kar tepki daha da sert olabiliyordu (Ahmad 82). Muhalefetin gelimesinde byk rol olan nemli bir olay, Sada-y Hak gazetesinin bayazan Ahmet Samim'in tpk Hasan Fehmi gibi bir gece sokakta ldrlmesiydi (9/10 Haziran 1910 gecesi). Sada-y Hak, H. Cahit'e gre stanbul mebusu ve Rum olan Kozmidi'nin -sylentiye gre Patrikhane parasyla- kard bir gazeteydi. Rza Nur'a gre gazeteyi Karamanl Rumlar karyorlard. Ahmad, sahibinin Yorgaki Molla Hrinos olduunu sylemektedir. H. Cahit Ahmet Samim'in kiiliini vmekle birlikte, neden ldrlm olduunu aklamaa alr. Bu sralarda Osmanl Devleti, kendisine pamuk ipliine bal bulunan Girit'i gya muhafaza etmek iin uramaktadr. Rum evreleri ise bazan aka bu abalarn karsna dikilmektedirler. Bu durumda A. Samim'in Sada-y Hak'ta almas fena halde gze batmaktayd. Onu ldrenler. ...Trklk dealini bir Allah badeti gibi ykseklere karan, o ideale bir toz kondurmay bile bir cinayet sanan temiz, hain ve mteassp ruhtand. H. Cahit'in bu tarifinden, caninin T'li olduu anlalyor. Gerekten, bunun. 1926 zmir suikast dolaysyla aslacak olan Abdlkadir olduu biliniyor. Ne var ki bunun ne lde T'ye mal edilebilecei pek ak deildir. Yani sorumlu uzuvlarn aldklar bir karar sonucumuydu, yoksa alt kademelerin kendi giriimleriyle yapt bir i miydi, bu bilinmemektedir. (Rza Nur'a gre Enver'in amcas Halil de bundan daha nce onu lmle tehdit etmi.) Herhalde ikinci ihtimal daha akla yakn olmakla birlikte, sorumlularn adalet huzuruna karlmam olmalar, T'nin sorumluluunu byk lde arttrmaktadr. Bununla birlikte, H. Cahit olay knayan bir bayaz yazmtr (Fikir Hareketleri 142-4). Olay, Hasan Fehmi'nin ldrlmesine benziyordu. O sefer suikaste tepki olarak 31 Mart isyan kmt. Bu sefer de benzer bir tepki olmamas iin, skynetim, yani Mahmut evket, harekete geti. Paris'te eski Stokholm Elisi erif Paa'nn bakanlnda Islahat Esasiye-i Osmaniye Frkas ad altnda muhalif bir kurulu, 1909 sonundan beri ve byk lde Paa'nn serveti sayesinde faaliyet halindeydi. te bu Frkann yurtta gizli bir

rgtlenme abasna girdii. Rza Nur ve Mustafa Natk tarafndan ynetilen iki kolu bulunduu iddia edildi. Bu Cemiyet-i Hafiyenin esas amacnn, Mahmut evket ile Talat' ldrmek olduu ne srld. Rza Nur ile 50'ye yaklaan muhalif tutuklandlar. Bylece bir 31 Martn tekrar tehlikesine kar belki tedbir alnm ve muhalefet de sindirilmi oldu ama buna karlk sanklardan ounun ve bu arada Rza Nur'un bir sre sonra beraat etmesi herhalde M. evket ile T'yi ypratm olmaldr. Rza Nur, M. evket'in Meclise klcyla girmemesi iin uratndan bana bu iin geldiini sylyor. stelik, Cemiyet-i Hafiye yesi olduu iddia edilenlerden bazlarna yaplan ikencelerin hikyesi de iyice ortaya dkld. Cemiyeti Hafiye ii 1910 yaznda patlak verdi. Ekim ortalarnda M. evket Harbiye btesi hakknda Cavit'le att ve stifa etti. atmay, grdmz gibi. M. evket'in kazanmas, te yandan i isyanlarn yaygnlamas, T'nin yneticilerini kt duruma dryor, muhalefet bu sefer T Frkasnn kendi saflar iinden ykseliyordu. Bylece 1911 balarnda, buraya dein szn ettiim muhalefet hareketlerinin en nemlisi, T'nin iindeki Hizb-i Cedid, ortaya kt. Bu iin banda Melam tarikati mensubu Miralay Sadk Bey ile Karesi Mebusu Abdlaziz Mecdi Efendi vard. Gerisinde ise ihtimal Harbiye btesi olaynn acsn kartmak isteyen M. evket Paa'nn bulunduu anlalyor. H. Cahit'e gre Times muhabiri Grew ile ngiliz Bykelilii tercman Fitzmaurice de yardmc oluyorlard. Kampanya, somut olarak, T'li mebuslarn nazr olmasn istemiyordu (bu, M. evket'in kafasna takt bir konuydu: Erkn- Harbiye Dairesi yangnnda bana den bir tahtayla yaraland srada dahi Mebusan'dan nazr yapmaynz. Demi, Simavi kendisine bunu sorduunda, bu szn hatrlamadn, fakat sylemise kalbinin sesi olmas gerektiini sylemi. Simavi, II, 20-1). Burada T, bir lde daha nce hkmete katlmamay bir erdem gibi gstermi olmasnn da cezasn ekiyordu. te yandan, birka yerde birden isyan km olmas bir baarszlkt ve bunun iin kelle isteniyordu. Sonu olarak, 10 ubat 1911'de Talt Dahiliyeden istifa etti, yerine Halil (Mentee) geti. Talt Frka bakan oldu. Fakat i bununla da bitmedi. 23 Nisanda Hizb-i Cedid'in 10 maddelik program yaymland. Program, mebuslarn imtiyaz ve memuriyet peinde komalarn yasaklyor (md. 1-2), bunlardan birinin nazr olmasn Frkada gizli grme (oy) ve Frkadaki mebus saysnn 2/3'sinin ounluu artlarna balyordu (md. 3). Dier maddelerde ittihad- anasr, iktisat ve eitim alannda gelimenin ihtiyala snrl tutulmas (md. 5), ahlk ve din terbiyenin muhafazas (md. 6), Kanun-u Esas erevesinde tarihsel Osmanl geleneklerinin korunmas (md. 7), kuvvet arasnda dengeyi salamak zere kutsal hilafet ve saltanat

haklaryla ilgili Kanun-u Esas hkmlerinin deitirilmesi (herhalde bu haklarn arttrlmas ynnde) (md. 9), gizli maksad olan cemiyetlere msaade olunmamas (md.10) ngrlyordu. Dikkat edilirse, bunlar " T'nin savunduu ya da temsil ettii esaslarn birouyla tezat halindeydi ve seik bir biimde sac ve hatta gerici bir akm temsil ediyordu. Mecdi Efendi de zaten muhafazakr olduklarn iln etmekteydi (TSP 186). 30 Eyll 1911'de toplanan T Kongresi en can alc nokta olan 3. madde dndaki maddeleri zaten yledir ya da o yola gidilecektir havas iinde benimser grnd, yani geitirdi (Bayar II, 423-6). Nazrlk konusunda T'nin srar ise ilgintir ve gereki bir tutum iine girmekte olduunu gstermektedir. 1911 banda Hizb-i Cedid ilk ortaya ktnda. T Sadk Bey stanbul dna atatarak, hareketin nn almak istediyse de. M. evket buna yanamad. Herhalde bu Paa'nn Hizb-i Cedid'i tasvip ettiini pekitiren bir baka gstergedir. Yalnz kalan T Cemiyeti. 20 Nisanda Talat' gndererek Sadk'la uzlamaya alt. Miralay, T'nin kabineden ve Meclisten ekilmesini, Cemiyet bandakilerin dinsiz, Mason, Siyonist, sandalye dkn olduklarn sylyordu. T bu durum karsnda muhalefete ekilme seenei zerinde durduysa da, iktidar brakmak doru grnmedi ve Hizbin program T Kongresinde onaylanmak zere benimsenerek 23 Nisan'da ilan edildi. 27 Nisanda yaplan bir gven oylmasnda, Hakk Paa 145'e kar 45 oyla desteklendi. Hakk Paa, Meclisten ald bu gce dayanarak gn sonra Padiahtan ikilik kayna olan Sdk iinin zlmesini istedi. Padiah, Bamabeyinci Lutfi Simavi'yi M. evket'e gndererek Sdk'n askerlik sfatyla badamayan faaliyetlerine son verilmek iin muamele-i kanuniye-nin yaplmasn istedi. lgintir ki, Padiah haklar konusunda titiz olan Paa, Sdk' cezalandrmak iin vakt-i mnasibini beklediini sylemekle yetindi. Bunun zerine Ltfi B., Sadk'n durumunu Ve Bakumandan olan Padiahn seik bir buyruunun bulunduunu hatrlatmak zorunda kald. Ancak bylece, Sadk'n Selnik'e atanmak gibi bir cezaya' arptrldn gryoruz. (Simav, I, 140-1). "Sadrazamn ancak Padiah araclyla Harbiye Nazrn etkileyebilmesi, M. evket'in T kadar hkmetin de byk aabeyi olduunu ve bu kurulular byk oranda vesayeti altnda tuttuunu gsterir. Nitekim, skynetimin 13 Martta sresiz uzatlm olmas Paaya geni hareket imknlar tanm bulunmaktayd. Meclisin son tahlilde hep M. evket'i desteklemesi, Paann yal, tecrbeli oluu, T'nin ie tecrbesiz ve oluk ocuk grnmnde olmas kadar, Paann elinde silhl kuvvetler kozunu tutmasyla da aklanabilir. Dilediini yaptramazsa. Paann bir darbe yaparak aka

asker diktatr olmas ihtimali vard. En azndan ubat 1911'de Avusturya ve belki Almanya'nn bu zme yatkn olduklar, ve ngiltere ile Fransa'y bile buna sndrmaa altklar anlalyor (Bayur II,1,61-2). T'nin zl devam ediyordu. 8 Mays gn Maliye Nazr Cavit ile Maarif Nazr Babanzade smail Hakk da istifa ettiler. Bu iki T'li mebusun yerini Ayan yesi olan iki kii, Nail ve Abdurrahman eref aldlar. Talat, Frka iindeki karkl nleyemedii iin. Frka reisliinden ayrld ve yerine Seyyit B. geldi. Bu arada Sdk Bey de Rumeli'de rahat durmuyor. 19 Mays 1911'de Selanik'te kart bir bildirgeyle, T'nin saflarna milliyet ya da dine baklmakszn btn Osmanllarn kabul edilmesini istiyordu. Subaylar da siyasetin dnda kalmalydlar. Kendisi de askerlikten istifa edecekti. Austosta Hariciye Nazr ve stanbul mebusu Rfat Paann Paris'e eli atanmas, T'nin kabinedeki arln asgar dereceye indiriyordu. (Ahmad, 90-1). T, Hakk Paa kabinesiyle birlikte denetleme iktidarndan gerek iktidara nemli admlar atm grnmn kazanm bulunuyordu. Buna karlk, eitli nedenlerle balayan muhalefet, karsnda skynetim sopasn sallayan M. evket'i bulduu iin, gelime olanan bulamamtr. Paa, T'ye salad bu nemli destee ramen. T'nin Harbiye Nezareti btesi konusundaki olumsuz tutumunun acsn T iinde sac bir muhalefeti destekleyerek, hatt belki kkrtarak karm, T'yi gerek iktidar olma grntsnden dahi yoksun braktrarak, kabinedeki T'li nazrlarn ounun ve en nemlilerinin tasfiyesini salamtr. Paa'nn saak pme, Selmlk resmi gibi konulardaki tutumu, Hizb-i Cedid ideolojisine hayli yakn olduunu hissettirmektedir. Bunun yannda, genlerin Harbiye btesi dolaysyla kendisine vurmak istedikleri gem dnlrse, duymu olduu tepkinin onu bu tr davranlara itmi olabileceini kestirmek zor olmaz. Sadk karsndaki tutumu bunun bir gstergesi saylabilir. Soru 75: 1910 ve 1911 yllarnda kan isyanlar hangileridir ve ne gibi etkileri olmutur? Osmanl Devletinde airet hayat yaayan blgelerde Arnavutluk, Dou ve Gneydou Anadolu, Havran, Hicaz, Yemen v.s. gibi isyanlarn kmas umur-u adiyedendi. Merutiyetin gelmesiyle bu isyanlarn artmas dahi beklenebilirdi, zira o gne dein mutlakyet hkmetleri buralarda idare-i maslahat ilkesini uygulayarak vergi ve askerlikle ilgili kanunlar ya gevek uygulamlar, ya da hi uygulamamalar, blgenin derebeylerini eitli yollardan elde ederek asayii salamaya almlardr. T'nin ada bir ynetim kurmak iddiasnn byle bir uygulamayla badamasna imkn yoktu. Nitekim henz kesin bir uygulamaya geilmemi dahi olsa bu tutumun bilinmesi, isyan davet edici bir durumdu. Merutiyetin Osmanl

Devletinde baarl olmasn istemeyen devletlerin de isyanlar tahrik etmek stemi olabilecekleri akla gelmektedir. Oysa zgrl ve Osmanl milletlerinin kardeliini getirmi olduunu vnle duyuran merutiyet ynetimi iin bu isyanlar, belki de mutlakyet ynetiminde olduundan daha yaralayc ve itibar krcyd. 1910 ve 1911 yllarnda yerde isyan kmtr. Birinci ayaklanma Arnavutluk'ta kmtr. Bayur (1) bunda oktruva, maarif ve temett gibi yeni ve eriat d vergilerin rol oynadndan sz eder. Ayrca, Arnavut aydnlar da Kasm 1908'de Manastr'daki Ulusal Kongrelerinde ve zellikle 20-26 Austos 1909'da Elbasan'daki Maarif Kongrelerinde okullarda Arnavuta eitim ynndeki isteklerinin tatmin edilmediinden ikyetiydiler. 1910 ylnn Mart ay sonlarnda Kosova Umum Meclisi belediyece alnan duhuliye vergisini deitirip bir tarife dzenlemiti. Buna kar Piritine ve Vilitrin halkndan 1000 kadar 31 Mart 1910 gn silahl bir toplant yapmlard. Eski gelenek zere, kendilerine bir nasihat heyet gnderilmi, fakat taleplerinin ok geni olduu anlalmt. Sonra, bir adm daha atmlar ve 70. Alay Kumandan Rt B. ldrlm, pek Mutasarrf ve Kumandan E.H. Bnb. smail Hakk yaralanmt. Bunun zerine evket Turgut Paa komutasnda 30 taburu bulan bir kuvvetle isyann bastrlmasna giriildi. syan bastrldka, halkn silhlar toplanyor ve derebeyi kalelerindeki mazgallar pencere haline getiriliyordu. Silh toplama ii Trakya'ya dein yayld ve zellikle Bulgarlarn ikyetlerine yol at. Bunlar, Trklerden silh toplanmadndan ikyet ediyorlard. H. Cahit, Arnavutluk'ta, yeni ynetimin sakal ve yumurtadan vergi alaca yolunda sylentiler dolatrldna iaret ettikten sonra, Necip Draga, Hasan, Mfit, smail Kemal gibi Arnavut mebuslarn ayaklanmay memur zulmne baladklarn, isyann gaddarca bastrldndan ikyet ettiklerini anlatyor. Bir yl sonra, Mart 191 1'de Arnavutluk'un kuzeyinde Tuz blgesinde Katolik olan Malisorlann isyan ba gsterdi. Bu ite Karada'n ve zellikle Trablusgarp' istilaya hazrlanan talyanlarn parma olduu anlalyordu, (Karada'da talya'nn hayli arl vard ve rnein talyan Kral Karada Kralnn damadyd.) in uluslararas karmakla yol amas tehlikesi dolaysyla hkmet, hem de Karada hkmetinin bir eit arabuluculuu sonunda, esasl tvizler vermek zorunda kald. Malisorlar 2 yl vergi vermeyecekler, silh sahibi olabilecekler (oysa hkmet 1910 ylnda Rumeli'de silh toplama iine girimiti), askerliklerinin 2 yln kendi blgelerinde, bir yln stanbulda yapacaklar, nahiye mdrleri Malisor bayraktarlarndan yani erafndan seilecekti (Bayur II. 1. 43-4). kincisi, Suriye'nin gneyinde Havran'da, Drzilerin 1910 yaznda patlak veren ayaklanmasyd. Hrriyetin ilnndan nce, M. Kemal am'da

grevliyken de buras mzmin bir ayaklanma blgesiydi. imdi tazelenen bu ayaklanmay bastrmak iin Sami Paa komutanlnda 20 tabur piyade ve 4 batarya topu gndermek zorunluu duyuluyordu. 1860-1 olaylarndan hatrlanaca zere, Marunler Franszlarn, Drziler ise ngilizlerin tuttuu topluluklar olmak itibariyle, bu Drzi isyanlarnda ngiliz etkisinin bulunup bulunmad aratrmaya deer bir konudur. nc isyann Yemen ve Asir'de 1911 ylnn banda balad anlalyor. Buraya M. evket'le son zamanlarda pek iyi geinemedii anlalan Genelkurmay Bakan Ahmet zzet Paa, 31 tabur piyade, 5 batarya topu, 3 mitralyz blnden kurulu bir kuvvetle gnderildi, ihtimal talyan savann da basksyla, 13 Ekim 1911'de Yemen mam Yahya ile, ona Malisorlara verilen tvizlerin tesinde tvizler verilerek bir anlama yapld. (Bayur, II,-1, 45-7). ttihatlarn ve zellikle Dahiliye Nazr olan Talt'n, feodal ya da airet dzenindeki geri blgelerde mutlak hkmetlerin yapmam ya da yapamam olduklar bir eyi yapmas, yani ksa zamanda vergi ve askerlik ykmllklerini eksiksiz olarak uygulamaa ve sk bir merkeziyetilie gitmee almas, byk bir yanllkt. Hrriyetin ikinci yldnmnde T, yaymlad bir beyannameyle, milletleri birletirmek konusunda kendi gayretkelii ve bunlarn kar koymalar yznden baarya ulaamadn ve bundan byle bunlar Osmanlclk ynnde zorlamayacan duyurmutu. Fakat bunun yannda vergi, askerlik, silah toplama, etecilik ve ekiyalkla mcadele konularnda kararl uygulamann devam edecei aklanyordu. Yani kabak, daha ok feodal blgelerin banda patlayacakt. Fakat onlar da buna raz olmadlar ve isyan ettiler. T'yi ve Osmanl hkmetini yprattlar. T'nin gerek iktidar olma ynndeki gelime bu yzden geri evrilebildi. Soru 76: Trablusgarp Sava nasl kt ve Osmanl siyasal hayatn nasl etkiledi? Berlin Kongresi sonucunda Osmanl lkesinden pay alamayan bir byk devlet talya idi. Zaten smrge yarnda yaya kalm olan bir lkeydi. Trablusgarp, Msr'n ngiliz denetine gemesi (bylece Osmanl Devletinin eyaletle kara balants kalmyordu) ve talya'ya yaknl dolaysyla doal bir av olarak grnyordu. (Zaten dnyada parsellenmemi pek az yer kalmt.) Byk devletlerin en zayf deilse en zayf ikisinden biri olan talya, br Byklerle olan ilikilerinde Trablus'u ele geirebilmenin ortamn 1887'den itibaren byk bir sabrla rmee balad. talya, gcnn azlndan ileri gelen eksikliini, ttifaka girmi olmasna ramen. tifafa yanamak vaad ya da tehdidleriyle gidermee alyordu. talya'y Trablusgarp iini gndeme getirmee sevk eden yakn neden, Fransa'nn 1909 balarnda Almanya ile anlaarak Fas'ta zel haklar elde

etmesiydi. 30/3/1912'de Fransa'nn Fas' resmen himayesine alan antlamayla, bu sre doal sonucuna ulam oldu (askeri igal 26/4/191 1'de gerekleti). Nice ve Tunus gibi aclar olan talya iin, kamlayc bir durum oldu bu te yandan, T hkmetlerinin talya'nn Trablus'a iktisaden szma giriimlerine kar koymaa ve baka lkelerin sermayesini oraya ekerek talyan tekelini -bunun gnn birinde nereye varacan kestirmemek iin adamakll budala olmak gerekirdi- krmaa almas, talya'nn elini abuk tutmak istemesinin dier bir gerekesiydi. Mart 1911'de iktidara gelen Giolitti'nin anlarna gre, hkmeti, Trablusgarp iini zmeyi programna alm bulunuyordu. Mays 1910'da Trablusgarp Valisi brahim Paa, belediyenin Banco di Roma yerine Osmanl Bankasyla i grmesini ister. 1911 balarnda Trablus fosfatlarnn iletme imtiyaznn Amerikallara verilmesi sz konusudur. Hem Amerikallarn Trablusgarp'a girmesi, hem de talyanlarn Sicilya fosfat madenleri dolaysyla sahip olduu tekeli bozmas yznden bu, talyanlara pek aykr geliyordu, italyan diplomasisi Trablusgarp'la ilgili olarak youn bir faaliyete geti. talyan muhalif basn da, halk hazrlamak iin bu konuda birok yazlar yazd. Osmanly gafil avlamak iin, iktidar gazeteleri ise bu kampanyaya pek katlmadlar. T hkmetinin talya'nn iktisadi tekeline son vermeye kalkmas, belki zamanlama dnda pek eletirilemezse de, baz byk ve balanmas zor hatlarn ilendii muhakkaktr. Bunlardan ilki, Trablusgarp'ta bulunan frkadan (tmen) 4 taburun ve gerektiinde yerlilerden yardmc kuvvetler oluturmak iin orada bulunan silah ve cephanenin 1911 balarnda M. evket tarafndan isyan halindeki Yemen'e gnderilmesiydi. kinci hat, Abdlhamit dneminde kurulmu olan Kul oullar adndaki yerli milis rgtnn Hrriyetten sonra datlmasyd. htimal, Hamidiye alaylar gibi, bunun denetilmesi zor disiplinsiz bir airet kuvveti olduu iin, ya da yle olduu sanldndan bu yola gidilmiti. nc nemli hat, Recep Paa'dan sonra Trablusgarp'a vali ve kumandan olan Mir brahim Paa'nn talyanlarn basks sonucu Hariciye Nazr Rfat Beyin sraryla Austos'ta grevinden alnmasyd. Yerine, gnler getii halde kimse atanmam, Recep Paa zamannda orada mektupuluk yapm olan Bekir Sami Bey atand zaman da hemen grevi bana gidememiti; Burada saylan hatlardan en ar birincisiydi ve bunun sorumluluu, ilk nce M. evket'e aitti. Adliye Nazr Necmettin Molla'-ya gre. Roma eliliinden Sadarete gelmi olan Hakk Paa sk sk talya'nn Trablus'taki emellerine dikkati eker ve orada yeterli nizami ve milis kuvveti bulundurulmas gereine iaret edermi. Sdk Bey konusunda M. evket'e sz geirebilmek iin Padiah araya koymak zorunda kalan Hakk Paa,

htimal bu konuda da ona sz geirememiti. (nal, 1776-81). Geri 4 taburla dier malzemenin stn talyan kuvvetleri karsnda nasl bir baar gsterebilecei konusunda pheler ileri srlebilirce de. talyan istilasnn kylardan teye geliemeyecei gz nne alnrsa, en azndan bu kuvvetin nemli hizmetler grebilecei sylenebilir. Bereket ki son anda Trablusgarp'a bir gemi dolusu silh ve cephane gnderilebilmiti. talyanlarn 23 Eyll 1911 gnl notas Osmanl subaylarnn, ulemann ve T'lilerin mutaassp kalabalklar talyan uyruklar aleyhinde tahrik etmekte olduklarndan ikyet ediyordu. Aka T'den ikyet edilmesi, i siyasete bir mdahale ve Avrupa'daki T aleyhtar propagandann ne boyutlara ulatnn gstergesidir. Babli'nin gn sonraki cevab, iktisadi alanda her trl msaadelere hazr olunduunu bildiriyordu ama kurt, bir kez kuzuyu yemee karar vermiti. talyanlarn 28 Eyll gnl ltimatomu askeri igal kararn, ertesi gnk notalar ise sava halini duyuruyordu. Arada verilmi olan Babli notasnn iktisadi menfaatler salamak konusundaki pek vaadkar tavr bunu nleyememiti. 28 gnl nota geldiinde, kabine Sarayda toplanm ve Ayan Reisi sfatyla Sait Paa'ya, Mebusan Reisi olarak A. Rza'ya akl danlmt. Sait Paa M. evket'in Alman elisiyle grmesini tavsiye etmi, fakat bundan kuru nasihat tesinde bir ey elde edilememiti. Paa'nn nerdii ikinci are, Trablusgarp'n Msr gibi ynetilmek zere ngiltere'ye teklif edilmesiydi! Bu arada kabinenin istifas kabul edilmi ve kabinenin eilimi dikkate alnarak, Sadaret Sait Paa'ya verilmiti. O sra T Merkez-i Umumsi Selanik'ten Necmettin Molla ile Evkaf Nazr Hayri Beyi telgraf bana ister ve Hakk Paa'nn mevkiinde kalmas gerektiini bildirir. Ge kalnd cevab verilir (Necmettin Molla'ya gre -nal, s. 1083-6). Simavi'ye gre, Sait Paa ynndeki tercihini Hakk Paa o sabah kendisine sylemitir. Ahmad, ngiliz ve Fransz belgelerinden, Kmil Paa'ya teklifte bulunulduunu, fakat Paa T'nin siyasete karmamas artn kounca. Padiahn teklifini Sait Paa'ya yaptn yazyor. Bilgi kaynann bizzat Kmil olduu anlalyor. Bu, grdm Trke kaynaklarda dorulanmadna gre, Kmil'in, Avrupal diplomatlar nezdinde piyasasn ykseltmek iin yapt aslsz bir iddia olmas ihtimali vardr. Birbirini pek az tutan bu ve baka anlatmlar karssnda asl aydnlatlmas gereken nokta, yeni Sadrazam konusunda T'nin tutumudur. Sait Paa, Necmettin Molla'nn anlatt gibi, T Merkez-i Umumisine ramen mi Sadrazam olmutur? Molla'nn dedii doru kabul edilirse, u denebilir: Hakk Paa, yeni Sadrazam konusunda T-ye danmadan i grecek bir kimse deildi. Belki stanbul'daki T nderleri Sait Paa'y istemilerdir de bu, Selniktekilere aykr grnmtr. Sait Paa, kiiliiyle T'nin

bana, M. evket gibi ikinci bir aabey kesilir diye istenmemi olabilir, ya da belki M. evket'i tutan T'li subay takm askeri aabeylerine rakip sivil bir aabey istemedikleri iin itiraz etmi olabilirler. Soru 77: Sait Paa hkmeti zamannda ne gibi siyasal gelimeler olmutur? Hakk Pasa kabinesinin istifanamesi 29 Eyll 1911 tarihliydi. Sait Paa ertesi gn Sadrazam atand. eyhlislam yine Musa Kazm Efendi idi. Sait Paa'nn Sadrazam olmas, iktidardaki g dengesini etkileyecek bir gelimeydi, zira ilk kez M. evket'in karsna di geiremeyecei bir hkmet bakan kyordu. Sait Paa kendisinden 18 ya bykt, daha nce 7 kez sadrazamlk etmi mmtaz bir devlet adamyd. te yandan, M. evket, Trablusgarp'n savunmasz braklm olmasnn ezikliini herhalde duyuyordu ve bu sorumluluundan tr nfuz kaybna urad da muhakkak saylabilir. Zaten. Trablusgarp gibi bir bunalm olmasayd, M. evket'in ya da T'nin asker kanadnn Sait Paa gibi gl bir kiiyi istemeyecekleri ortadayd. Sait Paa Hrriyetin ilnnda yeni dneme ayak uydurmakta zorluk ekmiti ama Ayasfafanos'ta toplanan Milli Meclis'te Ayan Reisi olarak Ahmet Rza'y glgede brakmay baarmt. Demek ki T'nin sivil kanad 31 Martn bastrlmasndan sonra M. evket'le boy lebilecek Sait Paa gibi birini aabey edinerek sadrazam yapabilseydi, belki istediklerini ok daha kolayca yrtebilecek, yani iktidar olmaya daha yaklam olacakt. T'nin sivil kanad ya byle bir ey istemedi, ya da istedi fakat asker kanad, belki bizzat M. evket, buna kar koydu. Tabii unu da gzden karmamak gerekir ki, 31 Martn bastrlmasndan sonra Sait Paa sadrazam olsayd, M. evket'in mdahaleleri belki azalacakt, ama buna karlk bu sefer Sait Paa da T'yi baz olupbittilerle kar karya brakacakt. Baka bir deyile T yine tam iktidarda saylamayacakt. Sait Paa hkmetinin egemen nitelii, T'ye eilimli olmasyd. Yoksa T'nin ar toplarndan hibiri yoktu. Oysa Hakk Paa kabinesinin T'lilii ok daha belirgindi. Sait'in ileri gelen T'lileri istememesi iki bakmdan normaldi. Bir kez, Trablusgarp sorumluluumu tayorlard bunlar. Sonra da, T'ye fazla bal grnmek onun byk devlet adam n ile pek badamazd. te yandan, T'nin ar toplarnn Trablusgarp iini gsleyecek kabineye girip ypranmak istememeleri ok doald. Ayrca, bunlarn kabineye girmesi, gerektiinde, muhalefetin katlaca bir ulusal karma hkmete gidilmesini de zorlatrabilirdi. Trablusgarp Sava byk bir heyecan dourdu. Bu srada (30 Eyll) T Kongresi de toplanm bulunuyordu. Kongrede en byk sorun olmas

beklenen Hizb-i Cedit program ister istemez ikinci plana dm ve grdmz zere, kolayca bir zme ulamt. Savan T'de dourduu heyecan yle aklanabilir. 191 1'e dein km olan i isyanlar, Merutiyetin ittihad- anasr salayaca inancn ok sarsmt, ama hi deilse yeni dzenin Avrupa kamuoyunun saygsn kazand, dolays ile Osmanl Devletinin paralanma srecinin durdurulmu olduu ynnde bir iyimserlik kalyordu. Bosna-Hersek, Bulgaristan, Girit'teki gelimeler ise fiili durumlarn resmiyet kazanmas diye tevil edilebilirdi. Fakat Trablusgarp, paralanma srecinin durmam olduunu gsteriyordu. Bununla birlikte, T Kongresi tepki gstermekten geri kalmad. Gnll toplamak iin bir Milli Mdafaa Komitesi kurdu. talyanlara kar iktisadi boykot uygulamasna geildi ve 7 Ekimde Adliye Nezareti Osmanl Devletindeki talyanlarn kapitlasyon ayrcalklarnn kaldrlm olduunu ilan etti. Bilindii zere, Enver ve M. Kemal gibi baz subaylar gizlice (nk Trablusgarp'la kara balants yoktu ve denize de talyanlar egemendi) oraya gidip yerli kuvvetleri rgtleyerek baarl bir ete savana giritiler. Bylece talyanlar ancak donanmalarnn top menzili iinde bulunan kylarda tutunabildiler. Ekim ay iinde T, sava karsnda ulusal birlii ve tabii, muhalefetin faaliyetlerinin azalmasn salamak zere, muhalefetin de katlaca karma bir hkmet dnmee balad, hatt Prens Sabahattin'e nezaret teklifinde bulunulduu, onun da reddettii rivayeti vardr. Her ne ise, karma hkmet dncesinin gereklemedii muhakkaktr. 14 Ekimde Meclis yeni toplant ylna balad ve drt gn sonra 125'e kar 6 oyla hkmet gvenoyu ald. Bu baarda sava durumunun pay olduu muhakkaktr. Sava uzadka iki tarafn da kesin bir baar elde edemeyecei, ve byk devletlerin, ticaretlerinin aksamamas iin, talya'nn sava Trablusgarp dndaki Osmanl lkesine yaymasna pek izin vermeyecekleri anlalnca, savan yaratt birlik havas tavsad. Muhalefet, i isyanlar, Trablusgarp Sava, Ahmet Samim ve Zeki Beylerin katli, Cemiyet-i Hafiye ileri dolaysyla ypranm bulunan T'yi devirmek iin kesin bir taarruza geti. Taarruzun en nemli olay, o gne dein kurulmu olan blk prk muhalefet frkalarnn yerine btn muhalefeti bir cephe halinde birletiren bir frkann. Hrriyet ve tilafn kurulmasyd (21 Kasm 1911). Frkay Mutedil Hrriyetperveran (Arap ve Arnavut mebuslar), Ahali (sarkl Trk mebuslar) Frkalar, ayrca Bulgarlar ve Ermeniler kurdular. Eski Ahrar mensuplar, Osmanl Demokrat ve Osmanl Sosyalist Frkalar bu Muhalefet seline katldlar. Giriimin arkasnda, hatta nnde, baka kuvvetleri de aramak gerekir. Vahdettin'in kaynbiraderi Damat Ferit Paa'nn Frka'ya bakan oluu, Vahdettin'in

fahri bakan olduu sylentileri, Sait Paa istifa ettiinde bir ksm ehzadelerin Kmil Paa'nn sadrazamln istemeleri, bu byk Frkann kurulmasnda Saray mutlakyetini temsilen Vahdettin'in roln dndrtmektedir (Simavi, II, 46,75). Vahdettin'in 31 Marttaki rol ve Mtarekede oynayaca rol, bu konudaki kanlarmz dorulayacak mahiyettedir. Sz edilen bu olaylardaki ngiliz destei de hatrlanrsa. Hrriyet ve tilafn (H) kurulmasnda ngiliz istihbarat rgtlerinin parmann da aranmas gerei ortaya kar. unu da unutmamak gerekir ki, M. evket'in Trablusgarp Sava dolaysyla ypranm olmasnn, T'ye kar Sdk Beyi desteklemi olmasnn da herhalde cepheleme olaynda (onu kolaylatrmak acsndan) pay vardr. Zamannda birok gzlemcilerin ve sonraki yazarlarn zerinde birletikleri nokta H'nin son derecede trde olmayan unsurlardan kurulu bir yaps olduu ve bunlarn daha ok T iktidarn ykmak iin birlemi olduklaryd. H'nin iinde sosyalist, kapitalist, feodal dnceliler, trl milliyetler, dinciler, laikler, batclar bir arada bulunuyorlard. H'nin yaps, 1945'den sonra CHP iktidarn ykmak iin toplanm trl-eitli unsurlarn oluturduklar DP'ye belki biraz benzetilebilir. H'nin program byk lde sada olan bir programd. T, kendisini Osmanlc iln ettii halde, gerekte Trk, ve merkeziyeti olduuna gre, H'nin Osmanlcl ve ademi merkeziyeti vurgulamas beklenebilirdi. Fakat bunun dnda programn net bir biimde sa olduu gze arpmaktadr. ki dereceli seimin ve Ayan yelerinin Padiah tarafndan atanmasnn imdilik muhafaza edilecei belirtilerek biraz liberal bir hava verildikten sonra, Ayann ve padiahn yetkilerinin adamakll arttrldn gryoruz. Ayana kabineyi sorguya ekmek imkn, kanun koyuculukta Kanun-u Esaside yazl olandan daha fazla yetki, bte deneklerini azaltma hakk tannmaktadr (md. 6-8). Padiaha yrtmenin tasarruflar hakknda aklama istemek ve bunlar veto etmek yetkisi verilmektedir (md. 9). Kanun-u Esasi deiikliklerinde, o dnemin meclisleri 2/3 ounlukla kabul ettikten sonra, ikinci seim dneminin beklenmesi ve bunlarn yeni Umumi Meclis tarafndan da onaylanmas esas getirilmektedir (md. 10). Tabii H programnn bu sa niteliinin salt tutuculuk (hatt gericilik) sonucu olmadn, bir lde T yetkeciliini nlemek amacna ynelik olduunu kabul etmek gerekir. (TSP. 315-44). Fakat sonu deimez. H'nin kurulmasndan 20 gn sonra (11 Aralk 1911) stanbul'da bir ara seimi yapld. stanbul mebusu ve eski Hariciye Nazr Rfat Paa. Paris Bykeliliine atanm bulunuyordu. Yerini alacak mebusu saptamak iin yaplan seimde, T, Adliye Nazr Memduh Beyi, H ise Tunuslu eski Sadrazam Hayrettin Paa'nn olu, yazar Tahir Hayrettin'i aday

gstermiti. T aday ikinci semenlerden 195 oy alrken. H'nin aday 196 oy almt. Siyasal ortam o denli kutuplam ve gergindi ki, H bunu byk bir zafer, T ise gelecekteki siyasal yenilginin bir iareti olarak yorumladlar. ktidarn salamlatrabilmek iin T, harekete geerek, baz adamlarn kabineye sokmaa alt. Fakat ancak Hac dil Beyi Edirne Valisi Cell Beyin yerine getirebildi. M. evket yine karsna dikilmiti T'nin, hatt Bahriye Nazr Hurit Paa bunu protesto iin istifa etti. Hac dil Bey bu iten vazgemek zorunda kald, te yandan, Mebusan Meclisinin feshi iin harekete geildi, zira 1908 ylnn belirsiz ortamnda T listelerinden seilmi bulunan mebuslardan birounun artk T saflarndan ayrlm olduu, ya da her an ayrlabilecei grlyordu. imdi yaplacak bir seimde T'ye ok daha uygun ve daha sdk adaylar bulunabilecek, 1908 mebuslar arasnda balam bulunan orap sknn n alnabilecekti. Muhalefet, T'nin, kendisine pek bal olmayan bir Meclisin Trablusgarp iinden tr Hakk Paa hkmetini sorumlu tutmasndan ekindiini de ileri sryordu. 1909 Kanun-u Esasi deiikliinden nce hkmetle Mebusan arasnda anlamazlk olur da hkmetin srar karsnda Mebusan mkerreren bunu reddederse, kabinenin istifas ya da Mebusann datlmas klarndan birini semek tek bana padiaha tannm bir hakt (md. 35). 1909 deiiklii ile yeni bir istibdat denemesini zorlatrmak zere, yrtmeyle yasama arasnda bir kilitlenme durumu olursa, hkmetin istifas ngrlyordu. ayet yeni hkmet de selefinin durumuna derse, padiah, Ayann onayn alp Mebusan feshedebilecekti. Yeni Meclis ncekinin grsnde olursa, onun dedii olacakt. te T, hem Mebusan feshedebilmek, hem ileride de byle durumlarla karlamamak zere, Kanun-u Esasinin ilgili maddelerini 1909'dan nceki duruma iade etmek sorununu hkmet eliyle Meclise getirdi. Anlalan T Sait Paa'y, o da kabineyi ikna etmi bulunuyordu. Aslnda, T'nin Mebusann feshini kolaylatrmas, Sultan Reat'a istediini yaptrabilme hesabna dayanyordu. Fakat daha kiilikli bir padiahn bu yeniden elde edilmi yetkilerini T, hatt merutiyet aleyhinde kullanabileceini gz nnde bulundurmuyordu, zira Mebusan karsnda susta durmak T'nin canna tak demiti. I Sait Paa, Kanun-u Esasi deiikliini Trablusgarp Sava srasnda gl bir hkmete olan ihtiya gerekesine dayandryor ve muhalefetin esasen padiahlk yetkilerinin arttrlmasndan yana olduunu belirtiyordu. Fakat tahmin edilecei gibi, muhalefet, hkmetin davrannn ardndaki gerek gdleri gryordu. Nitekim, oturuma katlmayarak engellemeye bavurdular. Hkmet bunu st ste red sayarak istifa etti. (20 Aralk 1911). Reat, Sait Paa'y yeniden grevlendirdi ve ayn kilitlenme olunca.

Ayann da onamyla Mebusan datld (18 Ocak 1912). Bu arada baz tarafsz mebuslar iki yann uzlamas; iin alm, skynetimin kalkmas ve siyasal af konusunda birleildii halde muhalefet, btn kabine yeleri T'li de olsa, sadrazamn Kmil Paa olmas artn kounca anlama salanamamt. (Bu arta M. evket bir sredir raz bulunuyordu. Onun Kmil Paa gibi bir ngilizci ile almaya hazr olmas, Almanclnn hi deilse Trablusgarp Sava srasnda gdlenmesinde fazla bir pay olmadn gsterir gibidir. Bayur II, 1, 23.) Btn bu gelimeler srasnda Kanun-u Esasinin baz inceliklerinin grmezlikten gelindii muhakkaktr. Meclis daldktan sonra seimlerden sonu almak iin T, hkmete adamlarn yerletirdi. Hac dil Dahiliyeye, Talt PTT'ye, Sait Halim Paa r-y Devlete, Cavit Nafaya getirildiler. M. evket'in bilinen muhalefeti karsnda bu olay aklamak hayli zordur. Paann tavrn deitirmi olduu ihtimalini zayf sayarsak, Paa'nn muhalefetini etkisiz klm olan bir etken aramak gerekir. Bu, Mebusann dalm durumda olmas olmak gerekir. Demek ki, T'yi en ok; ekindiren eyin M. evket'in muhalif eilimli T Frkas mebuslaryla olan ibirlii olduu anlalyor. Bu ibirliinin ardnda, grdmz zere, T'nin Mebusandaki ounluunu elinden almak tehdidi yatyordu. (H. Cahit'e gre, Hizb-i Cedid nderliini yapm olan Sdk Beyin kalkp byk bir muhalefet cephesinin ikinci reisi olmas, T'li mebuslarn saflarn sklatrmalarna yol am, hatt Frka nizamnamesinde mebuslarn nazr olmalarn Frka iznine balayan madde de bu arada kaldrlmt. Fikir Hareketleri, 159.) Seimler, hkmetin basn ve toplant zgrln ksan baz mevzuat erevesinde yapld. T mutlaka ve ne olursa ohsun kazanma karar alm olacak ki bu seime sopal seim dendi. Soru olarak seilen 270 mebustan ancak 6 s muhalifti. Seim srasnda muhalifler, T'yi ypratmak iin Kmil Paa'nn 20/12/191 1'de Msr'dan Sultan Reat'a yazm olduu bir mektubu ubat 1912'de basnda yaymladlar. O srada Paa, Hindistan'a gitmek zere Msr'dan gemekte bulunan ngiliz Kral V. George'un huzuruna kabul edilmi bulunuyordu. Bu olayn onun manevi nfuzunu birok evrelerde ne denli arttrd tahmin edilebilir. Paa, mektubunda, Osmanl Devletinin bana Hrriyetin ilnndan beri gelmi olan felketlerden T'yi sorumlu tutuyor, kendisi hkmetin banda olursa ve Cemiyet engeli kalkarsa. Devletin yalnzlktan kurtularak ngiliz dostluunu, Avrupa sermayesini ve i bar salayabileceini sylemek istiyordu. T'nin bu mektuba karl, mezardan bir ses diye zetlenebilir. htimal ordunun desteini kazanmak iin, H'nin ald bir baka tedbir, Damat Ferit'in bakanlktan ayrlmas ve yerine Ayandan Mir (Deli) Fuat Paa'nn getirilmesi olmutu. 18 Nisan 1912'de yeni Meclis ald, fakat yetersay olmad iin 15

Maysta almaa balad. Mecliste muhalefet yok gibi olduu iin, T Frkasnn iinden bir muhalefet grubu kurmak fikri dahi ortaya atlmt. Bu arada Ahmet Rza B. Ayana atanmt. Yeni Mebusan Meclisi A. Rza'nn yerine Halil (Mentee) Beyi bakan seti. Bu atamay kendisi istemiti ama A. Rza gibi iddial bir kimsenin daha edilgin olan Ayana gemek istemesi iin nemli bir neden olmaldr ki, bu da T yneticileriyle arasnn soumas olmak gerekir. A. Rza, anlarnda, Hrriyetin ilnndan sonra T'ye riyaset ettiini (kendisinden sonra sonuna kadar Talt riyaset etmi), fakat Mebusan Reisi olarak tarafszlna glge drd iin, 31 Marttan sonra Merkez-i Umumiden ayrldn. T'nin istibdat yoluna girdiini, Trablusgarp Savayla emi intibah ve basiretinin aldn anlatyor. Bylece Selanik T'siyle Parisli aabeylerinin yolu ayrlm oldu. Bir ihtimalle T yneticileri, yeniden mebus seilse de, Mebusan Reisi semeyeceklerini kendisine ihsas etmi olabilirler. T'nin iktidar olma kararn yanstan baka bir olay da. Maliyeden istifa eden Nail Beyin yerine Nafa Nazr Cavit'in gelmesiydi. Nafaya, T'ye yakn olan Hallayan getirildi. Fakat bunca abaya ramen, bazlarna gre Cemiyet, Frkaya yine istedii gibi egemen olamamt. Kanun-u Esasi deiikliinin Meclisten geirilebilecei konusunda tereddtler vard. Fakat sonunda korkular gereklemedi ve 7 il 35. maddelerin deiiklii 210'a kar 13 oyla geti. Soru 78: Trablusgarp Sava ve d olaylar ne gibi gelimeler gstermitir? Grdmz zere, Trablusgarp'ta talyanlar kylar ele geirmekten teye fazla bir ey yapamamlard. Hatta Ekim aynn sonlarnda Osmanl kuvvetlerinin bir dizi baars zerine, talyanlar Trablus kentinin dolaylarna skp kalrlar. Kara savan Trablusgarp'ta yrtemeyen talyanlarn, bunu Osmanl lkesinin baka yerlerine yaymalar beklenemezdi. Ancak deniz stnlkleri dolaysyla limanlara ve sonra yaptklar gibi, adalara saldrabilirlerdi. Fakat br byk devletlerin ve zellikle Rusya'nn dmanln ekmemek iin, anakkale Boazn kapamak gibi ticareti aksatacak eyler de yapamazlard. 5 Kasm 191 1'de talya, ihtimal maneviyatn takviye iin; Trablusgarp' ilhk ettiini iln etti. Baz bar giriimlerinin sonusuz kalmas zerine, 23 Nisan-17 Mays 1912 tarihleri arasnda Rodos ve yaknndaki 11 Ege adasn, yerli Rumlarn da desteiyle, igal etti. Sava olurken Rusya da Boazlar sorununu ortaya atar. Bu devlet, sava gemilerinin Boazlardan serbeste gemesini, ayrca Boazlar blgesinde bir stnlk kurmak istemektedir Tabii, bu, Osmanl Devletini himaye altna almak demekti. Fakat byle bir tasarnn br devletler tarafndan ok olumsuz karlanaca belli olduu iin, Rusya tasarsn geri almak gereini duydu.

talya, Mttefik devletlerden biri olduu in, Osmanl Devletinde Almanya'nn siyasal yldz snmee yz tutmu, buna karlk tilaf devletlerinin ve zellikle o gurubun iinde en gl ve Rusya'ya daha az bal olan ngiltere'nin yldz parlamt. Zaten Kmil Paa ile birlikte Abdlhamit dneminin ngilizci sadrazamlarndan olan Sait paa'nn yeniden ibana getirilmesi byle bir mantn sonucuydu. Hatrlanaca zere, Sait Saraya arldnda, aklna ilk gelen arelerden biri, Trablusgarp' Msr gibi ynetilmek zere ngiltere'ye teklif etmek olmutu. Bunu nal, Necmettin Molla'nn tanklna dayanarak sylyor (1085-6). Molla'ya gre bu yolda ngiltere deki Bykelilie tel ekilmi ve ngilizlerden ge kaldnz mealinde bir cevap alnm. Bu doru ise, Sait Paa'nn devlet adamlna glge dren bir olay olarak ele alnmaldr, zira onun bilmesi gerekirdi ki ngiltere, bir Avrupa savan gze almadan talya'nn yutmak iin harekete getii lokmasna sahip kamazd ve zaten ngiltere'nin u ya da bu biimde onay talya tarafndan nceden alnm olmak gerekirdi. u da var ki, T'nin temsil ettii kktenci ulusuluk anda, bamszlk konusunda ehven-i erci mantk deil, duygusal fakat uzun vdede genellikle daha iyi sonu veriyor gzken ya hep, y hici tavr geerlidir. Fakat kaydetmeli ki, Sait Paa'nn bu davrann dorulayan baka bir kaynaa rastlamadm. Osmanllarn bu srada ngiltere'ye yanamak ynnde, gerekliine kesinlikle inanabileceimiz birbirine kout iki giriimi olmutur. 31 Ekim 191 1'de ngiliz Dileri Bakanlna sunulan bir neri ile Sadrazam ve Hariciye Nazr sim Bey, ngiltere ile ya da tilaf devletleriyle ittifaka girmek iin neride bulundular. 29 Ekim 1911 gnl bir mektupla da Cavit B., bir yl nce tant ngiliz Deniz Bakan Winston Churchil'e bir mektup yazarak, ittifak ilikisine girmek iin ortam yoklad. Hkmet yelerinin nerisine gelen cevapta, Trablusgarp Savas'nda tarafszln iln etmi olan ngiltere'nin, sava devam ederken daha sk ilikiler kuramayaca, savatan sonra konunun ele alnabilecei belirtiliyordu. Churchill de ayn eyleri sylyor ye iki lke arasndaki daha yakn ilikilerin art olarak, Trkiye'nin eski dzenin bask usullerine dnmemesini ve ngiliz imparatorluunun kurulu dzenini bozmaa almamasn ne sryordu. Bayur, Osmanl - ngiliz ilikilerini sklatrmak iin, 1908-9 yllarnda frsat ktn, bunun iin Abdlhamit'in siyasetini tersine evirerek, iktisadi kar salamada ngiltere'yi yelemek gerektiini, ama bu srada artk ok ge kalndn, yanl bir hesap olmakla birlikte ngiltere'nin talyan dostluuna daha fazla deer vermesinin doal olduunu sylyor (II, 1, 175-83). Soru 79: Sait Paa kabinesinin istifasna ve T'nin denetleme iktidarndan dmesine yol aan gelimeler nelerdir?

T'yi devirmek kararyla muhaliflerin kurduklar H Frkas, ara seimde alnm olan sonula da ksa zamanda baar yoluna girmi gibi grnrken, T'nin Meclisi datmas, kurulan hayalleri bir anda ykmt. 1908 seimleri T'nin Rumeli dnda yeni yeni ve ok kez kendisine gerekte yabanc olanlar ya da deersiz frsatlar eliyle rgtlenmeye alt bir dnemde yaplmt. Rumeli'de dahi ordu dndaki rgtlenme nispeten zayft ve gizli ihtilal rgtnden, baz ynleriyle ak yasal bir rgte dnmek iin az bir sre gemi bulunuyordu. Dolays ile T listesinden seilenlerin birou ile Cemiyet arasnda, grdmz gibi, ksa zamanda soukluklar ve kopmalar meydana gelmi. T, Mebusandaki Frkasna hi bir zaman gvenememiti. htimal, T'nin 1912 seimleri zerindeki egemenlii. 1908 dekine gre daha fazla deildi. Ama u nemli farkla ki 1912'de T Kimin ne olduunu ok daha iyi bilerek adaylarn semi bulunuyordu. Sonu olarak, gerekten gvenebilecei bir T Frkas (yani Meclis gurubu) vard. Tam zafere doru lerlediini sanrken, muhalefetin karsna ta bir duvar ekilmi oluyordu. Ortam yleydi ki, muhalefet yine ihtill ve darbe dnmee balad -31 Martta olduu gibi. Muhalefetin bu tr dnebilmesine yol aan nedenleri burada sralamak gerekir. Belki bunlarn en banda, T'nin tam iktidar olmasn nleyen ve daha nce tahlil edilmi olan zaaf geliyordu. Muhalefet, T'yi zayf grmese, ihtilal ya da darbe denen byk maceraya girmezdi. kinci bir neden, d devletlerin tevik ve tahrikleridir. 31 Martta ngiltere'nin ayaklanma karsnda taknd elverili tavr grdk. Bu sefer de ngiltere'nin elverili tavrndan sz edilebilir. kinciyle yakndan ilintili nc bir neden, muhalefetin genellikle ulusuluk, bamszlk, devletin haysiyeti, hatta gerek dindarlk gibi tutumlardan ya da deerlerden nasipsiz oluu ya da bunlar az ak, uaka (nesnel bir tanm olarak kullanlmtr) diye tanmlanabilecek bir ngiliz hayranl ile badatrabilmesiydi. Drdnc bir etken, genel olarak Saray zel olarak Abdlhamit istibdadnn kiileri ve zellikle aydnlar siyasal terbiyeden ve grgden yoksun brakm olmasyd. Bu terbiyesizlik, muhalefet kadar T iin de geerliydi. Nitekim, T hukuk ve demokrasi ilkelerini zorlad ve hatta zaman zaman inedi. Terbiyesizliin baka bir grnm de gerek Hrriyetin ilannda, gerekse ondan nce merutiyet hakknda ortaya konan ar derecede abartlm umutlard. Byle ar umutlar ok kez kanlmaz olarak ar ve o oranda tehlikeli hayal krklklarna yol aar. Darbenin ilk evresi Arnavutluk'ta 6 Mays 1912'de balayan ayaklanmayd. Arnavutlarn Merutiyetin getirdii yeni dzenden ikayetlerini ve bunlarn sonucu olarak kan ayaklanmalar yukarda grdk. Yine grdk ki, Mart 191 1'de kuzeydeki Hristiyan Malisorlarn ayaklanmas karsnda

hkmet bunlarn birok isteklerini kabul etmi bulunuyordu. Buna, ayn haklardan yararlanamayan Mslman Arnavutlarn ierledikleri muhakkakt. Byle elverili bir ortamda, Karada araclyla talya'nn ve bu sralarda ittifak kurmakta olan br Balkan devletlerinin her trl kkrtmada bulunacaklar doald. htimal ngiltere ve Rusya da faaliyet gsteriyorlard. Bunun stne muhalefetin kkrtmalar eklenmiti. Hatta daha sonra Trk ulusuluunun byk borazanlarndan olacak Rza Nur'a baklrsa, isyan Sinop'ta srgnde bulunan Yokova'l Rza Bey adnda biri aracyle kendisi balatmt. Biraz ihtiyat kaydyla alsak dahi bunu, muhalefetin isyan balatmak iin iradesini bilinli olarak kullandnn bir itiraf sayabiliriz. Hele Trablusgarp Sava devam ederken ve Ege adalar istilaya urarken giriilen bu davrann ne denli hastalkl olduu ortadadr. Kanunen btn Osmanllar iin, din asndan Mslmanlar iin, milliyet asndan Trkler iin ihanet diye bir ey varsa, bu olmak gerekir. Arnavutluk isyan ksa zamanda yaylr. 10 ve 13 Haziran 1912 tarihlerinde asiler Yakova ve Metrovie'yi ellerine geirirler. talya'ya kar alnmas gereken askeri tedbirler isyann bastrlmasn zorlatrr. Mebusandaki grmelerde Arnavut mebuslar silerin hakl olan taleplerini (Hristiyanlarla eitlik) dile getirirler, istekleri hakl da olsa, hkmet isyan hakl sayamazd. Zaten iin iine muhalefetin entrikalar karm ve isyan orduya bulam bulunuyordu. Sanki Hrriyetin ilanndaki model tekrarlanyordu. 1908'de ordu ayaklanma haline gelmi peinden Arnavutlarn Firzovik hareketi gelmiti; Bu sefer Arnavutlar ayaklanm, ardndan i orduya bulamt. Fakat muhalefet, 31 Marttan dersini almt. Bu sefer subaylar ayaklandrlyor ve onlar erleri srklyorlard. Muhalif subaylarn bir blm (12 tane) Manastrda ayaklandlar ve daha nce Niyazi Beyin yapt gibi, daa ktlar (21/22 Haziran 1912). Hepsi deilse de, ounun Arnavut olduklar anlalyor. karttklar beyannamede, hkmetin istibddndan ikyet ediliyor ve Arnavutlarn isyan hakl grlyordu. Hkmetin dmesi, yeniden yaplacak drst bir seimle yeni bir Mebusan Meclisinin oluturulmas, genel af iln ve Talt, Cavit, Sait Paa'nn zelikle (Trablusgarp dolaysyla) haini vatan Hakk, M. evket, Rfat Paalarn ve Erkn Harbiye Reisinin muhakemeleri steniyordu. Bakentte subaylarn hareketi Halaskar Zabitan grubu adnda gizli bir rgtlenmeyle ortaya km bulunuyordu. rgtn ba Erkan- Harp Bnb. Gelibolulu Kemal (enkl) idi. yeler. E. H. Kolaas Kastamonulu Hilmi, Svari Kaymakam Manastrl Recep, Bahriye Bnb. brahim Ak, Yzb. Kudret gibi kimselerdi. rgtn amac. T istibdadn ykp merutiyetin ilerliini salamak ve bu salandktan sonra, ordunun siyasete kanmasn

artk kesin olarak nlemekti. Onun iin, Halaskarlar ilerine sivil ye almam ve yelerinin hareket sayesinde, mevki elde etmelerini yasaklamtr. Buna ramen. T ktidardan dnce Yusuf Rasih stanbul Polis Mdr, Bnb. Saffet de geici olarak Merkez Kumandan olmutur. Kemal Beyin lkc ve siyaset d kalma abalarna ramen. Aziz Bey - Cleanthe Scalieri komitesinin ikinci kurucusunun olu Georges Cieanthe Scalieri vastasyla Prens Sabahattin ve yandalar (Rza Nur, Satvet Lutfi gibi) ile temas kurulmu, Sabahattin'den para ve grubun beyannamesini oaltmak iin yardm alnmtr (TSP 345-58). Sabahattin, Yakova'l Rza Beye de para gnderiyordu. Hemen belirtmek gerekir ki, T'li subaylarn ordu iindeki ayrcalkl durumlar nemli bir huzursuzluk kaynayd. Mebusann 4 Mays 1912 gnl bir karar, bunun tatsz ve ak bir rneiydi. Bunda, Trablusgarp'taki savaa katlmalar dolaysyla T Cemiyetinin erkn asliyesinden Enver, Fethi, Halil ve Aziz Beyler takdir olunuyordu. T'li olmayan subaylar belirtilmedii gibi, Trablusgarp'taki kumandan Neet Paa bu subaylardan sonra anlyordu. Bu ve buna benzer durumlar ok irkin olmakla birlikte, Halaskran hareketinin bir isyan hareketi olduu, Trablusgarp Sava srasna rastlad ve bunun Balkan hezimetinde bir pay olduu da hi unutulmamaldr (Bayur II, 1, 248). 30 Haziran 1912 gn Harbiye Nezaretinin bir genelgesi gazetelerde kar. Bunda, Arnavut subaylarnn daa kmasnn askerin siyasete karmasnn irkin bir rnei olduu, askerin siyasete karmasn yasaklayan kanun tasarsnn Babliye gnderildii belirtiliyor, bu arada subaylarn frkalara, kulplere devamlar ve rgt kurmalar yasaklanyordu. Aslnda kanuna gerek yoktu, subaylarn siyasete karmalar zaten yasakt, ama bu yasak T'li subaylar hakknda tam uygulanmamt. imdi siyasetin zaten yasak olduu sylenmekle birlikte, herkesi bu niyetin ciddiliine inandrmak iin bir de kanun karlyordu. Bu kanun byk bir aceleyle 2 Temmuz gn Mebusan'da kabul edildi. Muhalefet ve bu arada Kayseri mebusu Ali Galip, isyanclar korumak amacyla kanunun geciktirilmesini isteyecek denli ak oynamlardr. Nitekim T iktidardan dtkten sonra, ancak 8 Ekim 1912'de, kanun bir muvakkat kanun olarak yrrle sokulmutur. Bu noktada T'nin sivil kanad, ki Talt'n nderliindeydi kader tayin edici bir karara vard. Buna gre T hem Arnavutluk iini zmek, hem de 31 Marttan beri birok konularda (bata mal denetleme ve mebuslarn nazrl) engellemeleri ile karlat askeri aabeyi M. evket'ten kurtulmak zere harekete geti. Mebusan Meclisinin yeni bileimi, bu konuda kendilerine rahat hareket etme olanan veriyordu. 7 Temmuz 1912 gn Hariciye Nazr sim, Talt ve Cavit Beyler Nzm Paa ile bir

toplant yaptlar. Ayn gn, sorun T Merkez-i Umumsinde grld ve Harbiye Nazr olarak dnlen Nzm hakknda olumsuz grler ileri srlmekle birlikte, M. evket'in hkmetten karlmas kararlatrld. Padiah, taht iin kendisini M. evket'e borlu grd ve bu arada onu, T'yi gemleyecek bir eski devir adam olduu iin tutuyordu, O ynden bir muhalefet kmamas iin, 9 Temmuz sabah Dahiliye Nazr Hac Adil, PTT Nazr Talt ve Evkaf Nazr Hayri Beyler, T'nin Saraya baktip ve bamabeyinci yapm olduu Halit Ziya (Uaklgil) ve Ltfi Simavi'yi ziyaretle, o yn gven altna aldlar. Sonraca Frka Reisi zmir Mebusu Seyyit ve Hac dil, Paay ziyarette, Mebusann Ordu Levazm Reisi smail Hakk Paa'nn yolsuzluklarn ele almak istediini Harbiye Nazr olarak mkl durumda kalmamas iin istifa etmesi gerektiini sylediler. O da hibir zorluk karmadan istifa etti ve Ayan yeliine atand. Bahriye Nazr Hurit Paa Harbiye vekletini stlendi. Nzm Paa'nn, subaylarn siyasete karmasna muhalif, disiplinden yana ve Abdlhamit tarafndan srlm olduu iin hrriyeti diye iyi bir hreti vard. Fakat Kmil Paa hkmeti zamannda T'nin onay alnmadan Harbiye Nezaretine getirilmek istendii, 31 Mart olay srasnda muhalefetin Harbiye Nazr aday bulunduu ve 1. Ordu Kumandanlna atanm olduu, hatt Hareket Ordusuna kar direnilmesini Abdlhamit'e nerdii ynnde baz bilgiler bulunduu iin, T'nin onu tutmamas gerekirdi. Buna ramen, anlatld biimde T'nin onu Harbiye Nazr yapmak istemesi, Cemiyetin esnekliini, daha dorusu gevekliini gsterir. htimal M. evket - Nzm uyumazlndan yararlanlmak isteniyordu. 11 Temmuzda Nzm'la yeniden bir grme oldu ve yaplan pazarln sonucu. 13'nde Meclis-i Vkelada grld. Onun imzalayp verdii artlar, genel af, skynetimin kaldrlmas, Arnavut taleplerinin kabul, bakumandanlk sfatnn da kendisine verilmesiydi. T'nin sunduu ve kendisinin imzalayarak kabul ettii artlar. Manastr'da daa kan subaylarn cezalandrlmas, siyasal ademi merkeziyete kar klmas, subaylarn siyasetle uramamalar, ordunun genletirilmesi idi. Oysa Gelibolulu Kemal'e gre, Halaskarlar orduyu dzeltecek adam diye Nzm'a -herhalde yine bu sralarda olacak- bavurmular ve o da, Dr. Nihat Reat'n yannda, grubun programn harfi harfine uygulayacana yemin etmiti. TSP 350). Kabine bakumandanlk talebini fazla buldu -zaten Merkez-i Umum de kendisine eilimli deildi ve anlamay onaylamad. Bunun zerine Harbiye Nazrl teklifi zmir'de kumandan olan Abdullah Paa'ya yapld. O. bu mevkii dolduracak iktidar bulunmadn syleyerek reddetti. nc teklif Mahmut Muhtar Paa'ya yapld. Talt ve Cavit kendisiyle 15

Temmuz sabah grtler ve anlamaya vardlar. Yalnz kesin cevabm vermeden nce nezaket gerei olarak Nzm'la grmek istediini syledi. Hkmet bu ie oldu gzyle bakt iin, Sait Paa ile sim o gn Mebusanda kendilerine gvenir bir biimde konutular ve 4'e kar 194 oyla gvenoyu aldlar. Fakat bu arada M. Muhtar'n tavr deimi ve hkmetin karsna bir ka sayfalk bir teklifle kmt. Bunlar, bakumandanlk talebi dahil, Nzm Paann ileri srm olduu artlard. 16 Temmuz akam kabinede bunlara kar olumsuz bir hava eserken, Hurit Paa kararl bir biimde ortaya kp istifa ettiini, zorla kendisine Harbiye Nazrl Vekaleti yaptrldn ne srd. Bir gn nce Hurit Paa Padiaha istifa edeceini ve hkmetin de ekilmesi gerektiini syledii iin, Sait Paa'nn da sabr tkenerek. Talt ve H. dil'in srarlarna ramen o da istifa etti (Bayur II, 4, 212-7). M. Muhtarn sz edilen tavr deiikliinin kaynanda Nzm'la olan grmesi olmak gerekir. Herhalde onu kkrtm, T'nin daha nce kartt Tasfiye-i Rtbe-i Askeriye Kanunu yznden kendisinin mirlivalktan, miralayla (albay) indirildiini de hatrlatmt. Hatt belki onu bir lde de olsa Halaskran fitnesine dahil ettii dahi dnlebilir. Burada bir de Hurit Paa'nn davrann aklamak gerekiyor. Bunda, M. evket'e kar T'nin yapm olduu kt muamelenin payn aramak gerekir. Hurit Paa, 31 Mart ertesinde kurulan harp divannn bakan olarak, M. evket'le yakn bir ibirlii yapmt. Sait Paa kabinesinde de birlikte almlard. htimal aralarnda yakn bir dostluk, ya da hi deilse bir meslek dayanmas vard. Bu dayanmann bir boyutu da ihtimal hepsi gen olan T'li subaylarn kstahlna kar duyulan ortak bir tepkiydi. O kstahlk ki, Tasfiye-i Rtbe-i Askeriye Kanunu ve sonuncusu M. evket'e yaplanlar olmak zere trl davranlar yetmiyormu gibi, imdi de Harbiye Nazrnn orduyu genletirmesini istiyordu. Hurit Paa u, bu diyerek barna ta bam, fakat T'nin beceriksizliini, zaafn grnce, batan bu gemiyi yzdrmee katkda bulunmak istemeyerek, ayrlm olmaldr. Bayar, M. Muhtar'n da szlerine dayanarak, Hurit'in isyanclarn leti olabilecei ihtimali zerinde duruyorsa da, ii bilmesi gereken Rza Nur, kendileriyle ilikili olmadn sylyor. H. Cahit'in yerinde deyimiyle, ortada bir Paalar grevi vard. Paalar, T'nin zayf bir nn yakalamlar, ondan baz aclarn kartyorlard. (M. Ragp, Abdullah Paa'dan nce, Harbiyenin Mir brahim ve Tatar Osman Paalara da nerildiini sylyor. Ayn yazar Hurit Paa ile M. Muhtar arasnda bir ekememezlik bulunduunu da ne sryor. 119-20) Sait Paa'nn 16 Temmuz gecesi istifasna gelince. O denli ezici bir ounlukla gvenoyu alan bir hkmetin istifas sz konusu olmamak gerekirdi. stifada bir kt niyet sezilmiyor.

Sait Paa T'nin adamyd ama T'li deildi ki. ok olumsuz bulduu koullara ramen hkmeti ayakta tutmas beklenemezdi. stelik gerek Bayur, gerekse H. Cahit, ihtimal ayn kaynaa (Memduh evket Esendal) dayanarak kendisinin T'ye, tannm bir paa aramaktan, vazgemesini, bir albayla iin yrtlebileceini sylediinden ve dinletemediinden sz ediyorlar. Ayrca, Talt, istifadan 1-2 gn nceki bir Merkez-i Umumi toplantsnda, iktidardan ekilip millet iinde kuvvet kazanlmasn nermi, kabul ettirememi fakat bu haber Sait Paa'nn kulana gitmi (Bayur II. . 277; Fikir Hareketleri, 168). Sait Paa'nn nl Onlarn bana itimatlar vard ama benim onlara yoktu, sz de ihtimal bunu dorulamaktadr. Sait Paa'nn istifas ile T'nin denetleme iktidar snm, fakat henz tasfiye edilmemiti. Bunun olmas iin arka dzlemde gizli kalm olan Halaskran oyununun sahnelenmesi gerekiyordu. Benim de katldm Bayur'a gre, Nzm, Harbiye Nezaretini T'den elde edemeyince, muhalefetten elde etmek zere o yan harekete geirmiti (II, 4, 219). 17 Temmuzda sadaret Londra Elisi Tevfik Paa'ya nerildi. Fakat o, Meclisin feshi artn ileri srerek elini belli ettii iin, ondan vazgeildi. 18 Temmuzda Halaskran oyunu sahnelendi. O gn Asker ra toplantsnda bakanlk eden Hurit Paa'ya Halaskarlarn mektubu getirildi. Toplantda Nzm, rksulu Mahmut, Genelkurmay Bakan Vekili ve Sevres'i imzalayacak olan Hadi 1. Kolordu Kumandan Vekili Osman Paalar bulunuyordu. ra, zarf getirenleri tahkik etmekle -birlikte, bu yn zerinde fazla durmayarak, mektubu ele ald. Mektupta, hkmetin dmesi ve yerine, bir Kmil Paa hkmetinin kurulmas, Meclisin datlmas isteniyor, taleplerin yerine getirilmesinde gecikilirse sorumluluun Harbiye Nezareti ve Asker raya ait olaca bildiriliyordu. ra, ii Padiaha duyurmaa karar verdi. Sait Paa hkmeti istifa etmi bir kurul olduu iin, onun atland dnlebilir. Fakat Hurit, sorunu yine de hkmete gtrd. H. dil ve Talt kendisini iddetle davranmaa tevik ettilerse de, Paa bunun doru olmayacan syleyip, bu konuda bir hkmet kararnn alnmas gerektiini ileri srd. Nzm, arld halde, hkmette yeri olmad gerekesiyle gelmedi. Sonunda, Hurit'in istedii gibi askere hitap eden bir beyanname yaymlatmak zere iin Saraya gtrlmesi kararlatrld. 31 Martta olduu gibi, iktidar boluunu Saray dolduracakt. Hurit Saraya geldiinde, Halaskarlarn bavurusunu sunmak iin gelen Nzm, Hadi, Osman Paalar orada grnce, hayli ard. Anlalan Nzm ii salama balamak istiyordu. Hkmetin hazrlad ve Padiahn iln ettii 19 Temmuz gnl beyannamede. Sadaretin Tevfik Paa'ya nerildii ve hkmetin bamsz ve her trl tesirat hususiyeden uzak yelerden kurulaca bildiriliyor. anakkale'yi bombardman eden talyan donanmasna atfda bulunularak, asker disipline aykr davranmann

ihanet olduu belirtiliyordu. T, muhalefete ekilmek konusunda rza gsteriyordu, ihtimal bar konferansnda Trablusgarb' italya'ya teslim etmek sorumluluunu yklenmek istememesi, iktidara aslmasn nlemiti. Zira devleti dalmaktan kurtarmak iddia ve gerekesiyle ihtilal yapan, bu ynde bir sr mukaddes Cemiyet propagandas yaym olan T'nin, kendi elleriyle Trablusgarp' talya'ya teslim etmesi, kamuoyunda aka eski hamam, eski tas izlenimi yapacak, daha fenas T'nin kendisi bu ii iine sindiremeyecekti. Bununla birlikte, meydan tamamen bo brakmam olmak iin, Baktip Halit Ziya'y ziyaret eden Talat B., Hac dil ve Dr. Rsuhi. sadarete Kmil Paann gelmemesini, yoksa i sava kabileceini telkin ettiler. ehbenderzade Ahmet Hilmi'ye gre, T'nin iktidar brakmak hususundaki uysall, bunun artlarn grmek iin Halaskarlarn yanna paadan kurulu bir heyet gndermek derecesine ulamt. T, Sadrazamn kiilii zerinde srar edilmemesini ve iin Saraya braklmasn, Halaskarlar da hkmette Nzm'n Harbiye Nazr olmasn, Kmil'in de herhangi bir nezarette bulunmasn istiyorlard ve bu esaslar zerinde anlald (TSP 349). Tevfik P. olmaynca, Padiahn Kimi Sadarete geireceiz? sorusuna Bamabeyinci Ltfi Simavi, Gazi Ahmet Muhtar P. diye karlk verdi. Bamabeyinci onun tarafsz, partiler st ve orduya sayg telkin edebilecek bir kimse olduunu dnmt. Sait P. da bunu uygun bulunca (belki de byk rakibi Kmil Paay saf d edebilmek iin), Muhtar P. 73 yanda ve 21 Temmuz 1912 gn Sadzzam oldu. Kurduu kabine, T'ye kar bir tepki kabinesi olduunu belli ediyordu. Zira iinde r-y Devlet Nazr Kmil P. ve Harbiye Nazr olarak da Nzm P. vard. Dier Nazrlar eski dnemin adamlarydlar. Muhtar P. se ihtiyarl dolaysyla hkmete damgasn vurabilecek bir kiilie sahip deildi. Bylece T'nin drt yldr sregelmi olan denetleme iktidarna bir sre iin ara verilmi oluyordu. Rza Nur'a baklrsa, Halaskar Zabitan hareketi ile Arnavut ihtilalini orduya ve stanbul'a sokan Sabahattin Beyle kendisi, bizzat iktidara gelip gelmemeyi ok tartmlar. Sabahattin, Bu bunaklar olmaz. diyor, Dahiliyeyi Rza Nur'a neriyormu (herhalde Sadareti kendisi alacakt). Fakat R. Nur buna iddetle kar km, kamuoyunun Kmil ve Nzm Paalara bel baladn sylemi. Sonradan R. Nur Sabahattin'e hak verecektir. Sabahattinin byle bir k yapm olmas ilgintir. Fakat olayn baka kaynaklara yansmam olmas, yalnzca bir fikir olarak kaldn gsterir. Bu konuda teebbse geilseydi, baarya ulalr myd, bu da phelidir, nk devlet byklerinin Gazi'yi ya da Kmil'i Sabahattin'e ya da benzerine tercih etmeleri beklenebilirdi. T'nin byle kark bir dnemde M. evket'i tasfiye etmesi, sonra da

iktidar dizginlerini salvermesinin T rgt iinde baz tepkilere yol amas beklenebilirdi. M. evket'in tasfiyesi, T'nin sivil kanadna yeni bir arlk kazandrmakla birlikte, iktidardan ayrlm olmak onun nfuzunu sarsm, bylece asker kanadnn egemen olan sivil kanada kar faal bir muhalefet yapmasna imkn hazrlamt. M. Ragp'tan rendiimize gre, sivil kanadn ban Talt ekiyordu ve Kara Kemal'in nderlik ettii stanbul T rgt ile T parlamenterleri onun balca destei idiler. Asker kanad ise faal bir bakandan yoksun olmakla birlikte, Enver'i destekliyor ve askerlikle ilikilerini gevetmi, T rgtnde mfettilik yapan, gya gcn tara rgtnden alan eski subaylardan oluuyordu: Mmtaz, Hsrev Sami (Kzldoan), Sapancal Hakk, Topu hsan, Nail, Atf, Sleyman Asker, Yakup Cemil Beyler. Birok kaynaklarn silhor diye niteledikleri bu kiilerin nasl mfettilik yaptklar meraka deer. T'nin asker ve sivil kanatlar arasndaki gerginlik, Cemiyetin ilk kez stanbul'da ve ilk kez ak olarak yaplan 1912 Kongresinde ortaya kt. Byk kabine tarafndan feshedilmezden az nce, Mebusan Meclisi hkmete gvensizlik oyu verdi. T, feshin gayr meru olduu grndeydi. Ne var ki, hkmet, yeni seime gidecekti. Feshin meru olmadn savunanlarn, tutarl olacaklarsa, seimlere de katlmamalar gerekirdi. Asker kanadnn gr buydu. htillci yntemlere byk ncelik verdikleri iin, bu tutumlar T iin bir kmaz yol saylmazd. Talt ve arkadalar, kendi aralarndayken ihtill yntemlerini reddetmemekle birlikte, seimle iktidara gelmek frsatn karmann ve ihtillci bir grnm vererek, T'nin kapatlmasna vesile vermenin akllca olmayacan dnyorlard. Talt, 15 Austos'ta verdii bir demete, yaplan baz nerilere ramen, kendi lehlerinde yaplacak ordu mdahalesinden yana olmadklar gibi, bizzat dahi ihtill yapmayacaklarn aklamt (TSP 193). M. Ragp'n anlatma gre, kongreye, nizamnamenin mebus ve ayan yeleri iin ngrd % 10 temsil yerine, Talt ve taraftarlar btn T'li mebus ve ayanlar arm bulunuyorlard. Sapancal Hakk bunu tartma konusu yapt gibi, hkmetin seimlerden her an vazgeebilecek bir hkmet olduunu, bu takdirde T'ye ihtill yapmaktan baka are kalmadn syledi. Kongre, 76 oyla seimlere girmeme karar ald. Bunun zerine Talt, byk bir caba gstererek, ikinci oturumda tekrir-i mzakere salad ve bu sefer 85 oyla Talt'n seime girmek tezi stn geldi. Bu grme ve oylamalarn nasl frtnal bir havada yapldn anlatmak herhalde gerekmez (M. Ragp 226-39). Soru 80: Balkan Savana yol aan gelimeler hangileriydi? Osmanl Devleti hasta adam olarak tehis edildiinden beri, Avrupa kamuoyu Balkanlardaki Osmanl varln geici olarak grmt. Balkan

halklarnn ulusuluk frtnasna kaplmalar ve bamsz devletikler kurmalar ya da kurma yoluna girmeleri bu kany, glendirmi ve yaygnlatrmt. 93 Harbinin sonunda Osmanl Devleti egemenliinin Avrupa ktasnda devam ngilizlerin, Ayastafanos'taki zmlerin Rus hegemonyasna hizmet edecei phesinden Arnavutlarn byk bir blmnn Mslman olmasndan ve en nemlisi, Makedonya'nn milliyetini saptamadaki zorluktan ileri gelmiti. Ama uzun vadede, Osmanllarn Balkan yarmadasn terk etmeleri, bunun iin elverili bir ortamn domasna bakmaktayd. T'nin denetleme iktidar, bunun farknda olduu iin bata asayii salayan modern ve etkili bir ynetim kurarak, sonra zellikle Arnavutlar Trkletirerek, Osmanl egemenliini pekitirmek yoluna gitti. Yukarda, Rumeli Vilayatnda ekavet ve Mefsedetin Meni ve Mtecasirlerinin Takip ve Tedibi (eteler) (27/9/1909) ve ekvetin Men'i ve Mtecasirlerinin Takip ve Tedibi (4/10/1909) hakknda karlan kanunu muvakkatleri grdk. Bundan baka, 3 Temmuz 1910'da Rumelide Kain Mnazinfih Kilise ve Mektepler Hakknda Kanun, Rum-Ortodoks Patrikhanesiyle Bulgar Eksarklna bal olanlar arasndaki anlamazlklar gidermek amacn gdyordu. Bir yerde, bir kilise veya bir okul olup da iki tarafn cemaati varsa ve bu kurumu elinde tutanlar oradakilerin 1/3'inden az iseler, bu kurum ya da kurumlar br tarafa teslim edilecekti. Kilise ya da okulsuz olan yerde bu kurumlarn yaplabilmesi iin para yardm yaplacakt. Birden fazla okul ya da kilise olursa, bu kurumlar iki cemaat arasnda paylalacakt. (Bayur I, 320-1). Anlalan bu hkmler, uygulamada daha ok Rumlar aleyhinde almakla birlikte, bir sre sonra kavga ve iddet hareketlerinin azalmasna yol amt. Bundan anlalyor ki, ada ve etkili bir ynetim kurma ynndeki abalar, Abdlhamit dnemine gre daha baarl olmutur. Ne var ki, daha geri bir toplumsal rgtlenme iinde bulunan Arnavut blgelerinde askerlik, vergi toplama, sonra da silahszlandrma ynndeki abalar, yllarca kendi haline braklm olan bu insanlar isyana sevk etmiti. Grdmz gibi, bunun zerine, gdlen siyaseti deitirmek gerekmi fakat blgeye zel stat uygulama, kan davalarn zmeye almak, yol-okul yapmak gibi tedbirlerle birletii halde bu siyaset deiiklii isyan halini sona erdirememiti. htimal Arnavutlar tepki gstermee sevk eden eylerden biri de sk sk T'yi sulamak iin ileri srlen Trkletirme siyasetiydi. Herhalde bunun Mslman olmayan unsurlara kolaylkla uyguland sylenemez. Fakat Mslman ve Devlete bal olan ulusulua fazla kaplmam Arnavutlarn Trkletirilmesi dnlebilirdi. Nitekim, Arnavut okullarnda renim dilinin Trke olmas zorunlu klnd. Arnavutlarn 31 Mart geni lde desteklemelerinde ve yukarda anlatlm olan isyanlara katlmalarnda,

Trkletirme siyasetine duyulan tepkinin de payn aramak gerekir. T'nin denetleme iktidar, Rumeli'de Osmanl egemenliini pekitirmek iin Arnavutlardan yararlanamad. Buna karlk bir baka yolu da denemek istemi gibi grnyor. Bu, muhacir yerletirme yoluydu. Dr. Nazm 1909 yl sonunda bir gazeteye verdii bir demete, Rumeli'ye Bulgaristan ve Bosna'dan gelecek gmenlerin, hatt Yahudilerin yerletirileceini sylemiti (Bayur I, 305-6, 321). Nitekim 31 Mart 1912 gnl bir talimat. Yanya, Manastr ve kodra'da hazineye ait iftliklerde teden beri ortak ve aylak olarak kalan kimselerle, yerletirilecek Mslman gmenlere krkar dnm arazi verilmesini ngryordu (Takvim-i Vekayi, 28 Nisan 1328). Sz edilen arazi Yanya'da 169 iftlik, 1 yaylak ve klak, 13 arazi, 1 kasaba, Yunan snrnda 21 iftlik, Pogon kazasnda 16 iftlik, kodra'da 14 iftlik, 21 arazi, 1 kasaba, Manastr'da 6 iftlik, 5 arazi, 2 mezraa idi. Grne gre, Kosova ve Selanik'in dahil edilmemesi, tedbirin biraz da Arnavutlara kar ynelik olabilecei ihtimalini hatra getirmektedir. Fakat Bulgarlarla Rumlarn gmen yerletirme iine tepki gsterdiklerini biliyoruz (Bayur II, 1, 43,63). T'nin Rumeli siyasetinin baarl olduu sylenemez. Bayur ve Danimend gibi kaynaklar Rumeli'de Hristiyanlar arasndaki kavgalara son veren Kiliseler Kanununun, Balkan ttifaknn kurulmasnda barol oynadn ileri srmektedirler. Danimend'e gre Abdlhamit, Bulgarlarla Rumlar ve Srplar arasnda okul ve kilise anlamazln ayakta tutarak, Rumeli'de Osmanl egemenliini srdrmekle mehurdur. phesiz bu, yabana atlacak bir gr olmamakla birlikte, ii fazla basite indirgemektedir. T'ye kar bunu syleyince, muhalefetin, hem de Trablusgarp Sava srasnda Arnavutluk isyann kartmasnn, orduyu blnm gsteren Halaskar Zabtan Grubu hareketini tezghlayp desteklemesinin, Balkan mttefiklerini ne lde cesaretlendirdiini de hesaplamak adaleti ve dorular bulmak iin gereklidir. T bakmndan u sylenebilir: Osmanl Devletinin kaderine T gibi ada bir rgtn arln koymas. Balkanlar daha acele davranmaya itmi saylabilir. Zira birok ileri yzne gzne bulatrsa da, adalama tutkusu iindeki bir ynetim, zaman getike Makedonya'nn elde edilmesini ok daha zorlatrabilirdi, iskn siyaseti, iktisad canllk, ordunun glenmesi gibi unsurlar byk bir engel olarak kabilirdi. Oysa Abdlhamit'inki gibi khne bir ynetimde, birok kurnazlklara da bavurulsa, Makedonya'nn zamanla olgunlaarak, adeta kucaa decek bir meyve gibi grlmesi mmknd. Baka bir deyile, feodal ynetimli bir Osmanl Devletinde zaman bu devletin aleyhine ilerken, burjuva zihniyetli bir ynetimde zamann aleyhte almamas ihtimali vard. Bu ihtimal Trablusgarp Sava ve Arnavutluk isyan, kark

i siyasal durum, T'nin iktidarda olmamas gibi elverili koullarla birleince, Balkan devletlerini harekete itmitir denebilir. Trablusgarp Sava balar balamaz. Ruslarn da faal desteiyle, Bulgaristan, Balkan ittifaknn temeli olan Bulgar-Srp ittifak iin harekete geti. Olan bitenlerden ngiltere'nin de haberi vardr. Hatt bir kaynaa gre, Bulgaristan' bu ynde ilk kez harekete geirenlerden biri Venizelos olmu, ve ok gizli olan bu temaslarn yrtlmesinde Times muhabiri Raucer nemli rol oynamt (Bayar 832-3). Fakat ngiltere, Hint ulusuluuna kar Hint Mslmanlarn kullanabilmek hesaplar iinde bulunduu iin, bu konudaki tavr ve faaliyetlerini son derecede gizli tutmaktayd. Bulgarlarn amac, Makedonya'nn ounu ve Trakya'y elde etmektir. Srplarn amac, gneye doru bir miktar genilemek ve batdaki Osmanl arazisini almaktr. Uzun vadeli amalar ise, Bosna-Hersek'i ilhak etmi olan ve Selnik'e doru yaylmak tutkusu iindeki Avusturya'ya kar Bulgar desteini elde etmekti. Ruslar ise, ayn ekilde byk bir yenilgi olarak deerlendirdikleri Bosna-Hersek ilhakndan sonra Avusturya'nn ve daha genel olarak Cermenlerin gneye doru ilerlemesine kar bir Slav eddi ekmek, Osmanl Rumeli'sini Balkan devletleri arasnda paylatrmak, bu Slav eddinin gerisinde. stanbul'da ve Boazlarda kendilerine daha elverili bir dzen salamakt (tabi en elverilisi buralar ele geirmekti.) Bu tr gelimelerin Alman emperyalizminin Badat demiryolu ile simgelenen siyasetini esasl bir biimde aksataca da, hesaplanyordu. Fransa'ya gelince, bu srada faal bir d siyasetten yana olan Poincare hkmeti ibandayd. Bu hkmet, ileride AlsaceLorraine konusunda benzer bir Rus tutumuyla karlamamak iin, onun Balkan tasarlarn gemleyecek bir tavr almamaa dikkat ediyordu. Bulgar - Srp ittifak 11 ve 13 Mart 1912'de imzaland. Antlama, Rus ar'nn hakemlii v.b. gibi elerle Ruslarn bu iteki nemli roln belli etmektedir. 29 Mays 1912'de Yunan-Bulgar ittifak imzaland. Soru 81: Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi zamannda ne gibi olaylar oldu? Katrcolu slalesinden Ahmet Muhtar Paa, Harbiye Mektebini, 140 kiilik snfnda birinci olarak bitirdi, 32 yanda mareal oldu. Sava alanlarnda nemli baarlar gsterdi. 93 Harbinin (1877-78 Osmanl-Rus Sava), Plevne mdafii Osman Paa ile birlikte, yldz oldu. Anadolu Ordusu Bakumandan olarak Erzurum'da baarl muharebeler yapt ve Gazi unvann ald: ki Gazi Paa'nn baars kuruntularn tahrik ettii iin, Abdlhamit onlar askerlik dnda ilerde tutmaa adeta zen gsterdi. Muhtar Paa 1885'den itibaren 23 yl Msr'da Fevkalde Komiser olarak kald. Zengin olduu kadar cimrilii ile nlyd. Sadrzam olduunda 73 yandayd. Sadrazamlk teklifini duyduu zaman gstermi olduu

yakksz heyecan, yallnn baz melekelerini etkilemi olabileceini dndrtmektedir. Sadarete gelmek konusunda o denli sevinen Paa, Sadaretin daha ilk zamanlarnda Trkgeldi'ye, yerini Kmil ya da Hseyin Hilmi'ye brakarak r-y Devlete ekilmek. Harbiye Nezaretine de olu Bahriye Nazr Mahmut Muhtar Paa'y getirmek istediini syler. stifa ettikten sonra da yine Harbiye'ye olunun getirilmesi gerektiini, zira Nzm Paa'nn ehil olmadn, fakat kendisinin bu ii yapmasnn mnasip olmadn sylemitir (nal 1827). Damat erif Paa ise olunun elinde oyuncak olduunu, zihni melekelerinin iyi almadn iddia etmektedir (inal. 1827, 1867, Trkgeldi 54). Gerekte Muhtar Paa isteseydi de olunu Harbiye Nazr yapamazd. Zira mevkiini muhalefetin kkrtt ya da dzenledii Arnavutluk isyan, Halaskar Zabtan hareketi gibi gelimelere borluydu. Muhalefetin gvendii adamlar ise Kmil ve Nzm Paalard. Geri A. Muhtar Paa Mebusan Reisi Halil (Mentee) Beye bu iki paay idare edeceini sylemi. Gerekirse sularn skp limon posas gibi atarm demiti ama, bunun tersi gerekleecekti. Muhtar Paa kabinesine, iinde nl kiilerin bulunmasndan tr Byk Kabine, ya da Gazi ile oluna atfen Baba-Oul Kabinesi dendi. Tarafszlk konusunda edilen onca sze ramen, T'ye kar bir tepki kabinesiydi ortaya kan. stanbul'da Polis Mdr ve Merkez Kumandannn deitirilip yerlerine Halaskar ya da onlara yakn olanlarn atanmasyla balayan deiiklikler, yava yava birok devlet dairelerine yaylmaktayd. Fakat T'yi iktidardan atmak iin daha yaplmas gereken bir i vard ki, o da T'nin ezici bir ounlukla temsil edildii Mebusan Meclisinden kurtulmakt. T'nin Mebusan kolay databilmek iin yapm olduu Kanunu Esasi deiiklii henz Meclisten kmamt. Hkmet, aklllk edip nce Mebusan'dan gvenoyu istemek yoluna gitti. T'li byk ounluun hkmete gvenoyu verecekleri yoktu, fakat gvenoyu vermeyerek Meclisin feshine gidecek olan sreci balatmak istemiyorlard. Onun iin, hkmetin kendinden nceki ileri kanun, hukuk ve merutiyete aykr bulmasn sineye ekerek ve gvenoyunu geciktirme yolunda da baarszla urayarak, 113'e kar 45 oyla gvenoyu verdi (30 Temmuz). Daha nce Mebusan Reisi Halil'e 24 Temmuz 1912 gnl bir mektup gnderen Halaskarlar, onun Padiah nezdindeki entrikalarnn, byk cezay gerektirdiini, fakat pis kanlarla lekelenmemek iin 48 saat iinde Reisin Milletle beraber btn ordunun en nemli istei olan Mebusann, daha dorusu Fndkl klp ve tiyatrosunun feshini nlemediini, hatt bu yolda altn gstermesini istiyorlard. Bu mektup 25'inde Mecliste okunmu, byk tepkilere yol amt. Meclise gelen Nzm Paa, bu tr davranlar yapan subaylarn aranmakta olduunu syledikten sonra, bunun Merutiyet bandan beri yapla gelen blflerden biri olduunu da

eklemekten geri kalmad. Mebusann feshi iin Hariciye Nazr Noradonkiyan Efendi gzel bir forml buldu. 1912'de seilen Mebusan Meclisi btn bir dnem iin deil, datlm olan 1908 Mebusan'nn geri kalan dnemini btnlemek iin seilmiti. Bu yorum, Kanun-u Esasiyi yorumlamak yetkisine sahip bulunan Ayana gizli bir oturumda ve -M. evket'in muhalefetine ramenArnavutluk'taki ayaklanmay bastrabilmenin art olarak sunulmu ve 5'e kar 28 oyla kabul ettirilmiti (4 Austos). O gece Padiahtan fesih iradesi alnd ve Meclisin ertesi gn leden sonra toplanmas istendi. Bunun zerine, Halil B. mebuslar sabahleyin toplar. zellikle Halaskar sorunu zerinde durulan bir gensoru nergesi verilir. Cavit Bey de uzun ve ok heyecanl bir sylev'de merutiyetin ayaklar altna alndn, hkmetin Halaskarlarn basks altnda olduunu ve o gnk duruma yaraan padiahn Abdlhamit olduunu belirtir. Baktip H. Ziya ve Bamabeyinci Ltfi Simavi'nin Halaskarlarn tehdidiyle ilerine son verilmesi, Saraya da yaplan basknn bir rneiydi. Sonu olarak hkmete gvensizlik oyu verildi ve Meclis sresiz tatile girdi. leden sonra Muhtar Paa, fesih iradesini 11 mebusun nnde okudu. Mebusan, Muhtar Paa'ya batan gvenoyu vererek hata etmiti. Baka bir Mebusan Meclisi, Mtarekede Tevfik Paa hkmetine istemeyerek gvenoyu vererek, bu yanl tekrar edecekti. Hkmet, gvensizlik oyuna karlk olmak zere Reat'a ayn gn (8/5) bir Hatt- Hmayun imzalatt. Bunda, fesih iradesinin kanunilii klandktan sonra, iradenin gvensizlik oyundan nce kt, stelik bu oy hkmetin gyabnda alnd iin geersiz olduu belirtiliyordu. Ayrca, Reat, hkmete gerek kendisinin gveni, gerekse Sevgili milletimin de emniyet ve muhabbeti olduu gibi daha pheli uslamlamalar da ileri sryordu. 7 Austosta hkmetin byk iftiharla kaldrm olduu skynetim yeniden ilan edildi. Muhtar Paa zamannda Trablusgarp sorunu az ok tavsam bulunuyordu. Zaten daha Sait Paa hkmeti zamannda Lausanne'da taraflar arasnda grmeler balamt. Muhtar Paa hkmetinin en nemli sorunu -Balkan Harbinden nce- Arnavutluk isyanyd. Temmuz sonu ve Austos balarnda Arnavut isyan, daha da geliti. skp, Piritine ve pek igal edildi, Kosova sahrasnda toplantlar yapld. 1. ve 20. tmenlerden subaylar da katlmt. bununla kalmyor, hapishaneler boaltlyor, cinayetler ileniyor, sa Bolatin Abdlhamit'i tahta karmak ya da en azndan Rumeli'ye padiah yapmak iin yemin ediyordu. Muhtar Paa hkmeti, ibana getii 22 Temmuz gnnde bir genelge kararak Arnavutlara kar bastrma harekatna son verildii ve onlarn ikayetlerini renmek zere bir heyetin gnderileceini

duyuruyordu. Bu amala eski Trablusgarp Vali ve kumandan Mir brahim Paa grevlendirildi. Paa, 8 Austos'ta Piritine'den Arnavutlarn 14 madde tutan isteklerini bildirdi. Hkmet yer yer deitirip hafifleterek de olsa, istekleri genellikle olumlu karlad: Adliye rgtnn zel bir kanunla dzenlenmesi(1), sava ve byk isyan dnda Rumelilerin askerliklerini Rumeli'nde yapmalar (2), toplanan silahlardan antika olanlarnn iadesi, dierlerinin sahipleri adna depolarda saklanmas ve bakm(3), memurlarn bulunduklar yerin dil ve greneklerini bilmeleri(4), iptidai, rdi ve idadilerde yerli dilin okutulmas(8), genel af (13), yaklp yklan evlerin tazmin edilmesi (14) kabul edildi. phe yok ki, burada en nemli husus, okullarda Arnavuta okutulmas ve Arnavutlardan bakasnn Arnavuta renmesi kolay olmayacana gre, Arnavut memurlarn kullanlmasdr. Bunlar, Abdlhamit ve T siyasetinin tersine evrilmesi ve zerklik ynnde atlm admlard. Buna ramen Arnavutlar, zellikle silhlarn geri almak konusunda isteklerinin ancak ksmen kabul grmesi yznden taknlklarna devam ettiler ve Kprl, hatt Selanik zerine yryeceklerini sylediler. Ama artk hkmet sert yzn gstermee balamt. syanclar dalmaa baladlar. Zaten 19 Austosta Rumeli'de af ilan edildi (Bayur W, 1. 314-23). Muhtar Paa hkmetinin ilgilendii baka bir konu da memur ve subaylar siyasetten ayrmakt. Meclis-i Vkelann (Bakanlar Kurulu) karar zerine 8 Austos gnl bir genelgeyle btn memurlarn frkalarla hibir ilikileri bulunmadna dair senet vermeleri istendi. 10 Austos gnl bir irade-i seniye gereince de subaylar sadakat ve itaat yemininde bulundular. Ayrca 28/9 ve 8/10/1912 gnl muvakkat kanunlarla memur ve subaylarn siyasetle ilikileri yasakland. Bayur, bu tedbirin yerinde olmakla birlikte gecikmi olduunu, bu yzden Rumeli'nin elden kmasn nleyemediini ne srmekte ve hkmetin Bu ite inklpcasna davranmasn bilememi ve srf kanun yollardan yrmeden nce rk ve kangrenli rgelere kar ani ve ok etin lemler kullanmak gerektiini anlamam veya anlam ise bunu baaracak gc kendinde grmemitir, demektedir. Atatrk 1909 T Kongresinde ordu ile siyasetin ayrlmasn hakl olarak savunmu ve bu ynde bir lde baarl da olmutu. Bayur'un dnd tedbirlerin mutlu bir sonuca ulamas iin ordu ve ynetimde bunlar destekleyecek ilerici ve dinamik, tarafsz bir taban gerekiyordu. Oysa ynetimde bir kutuplama vard. Bir yanda yeni dzenin gen mekteplileri ki, bunlarn byk ounluu, Bayur'un itiraf ettii zere, yolsuzluklarna ramen T'ye bal idiler, br yanda eski dzenin alayl ve ihtiyarlar vard. Bayur'un dnd tedbirler ancak bu ikincilere yaslanlarak alnabilirdi. Oysa bunlarn destek olabilecekleri kadar, sonucun lkeye yararl olaca da pek

pheliydi. (Bayur II, 1,302). Fakat Muhtar Paa hkmetinin olduu denli, Osmanl Devletinin 93 Harbinden beri karlat en byk sorun -buna gaile demek belki daha uygun der- Balkan Harbiydi. Balkan devletlerinin Osmanl Devletine kar yukarda anlatlan hazrlklarndan sonra, Trablusgarp Sava, Arnavutluk ayaklanmas, Halaskar Zabitan hareketi, T'nin ktidardan dmesi gibi st ste gelen gelimelerin, Balkan Sava iin yaldzl davetiye mesabesinde olduunu kabul etmek gerekir. Hele normal suresini oktan doldurmu olup da syan ve sava dolaysyla terhis edilmemi askerin tezkere almak iin seslerini ykseltmee balamalar, bulunmaz bir frsatt. Rumeli'de ve ordudaki karklk, askere, Abdlhamit devrindeki gibi, isyan ederek terhis edilebilecei fikrini veriyordu. 17 Temmuzda Yakova'dan gelen bir tel, sorunu Salt Paa kabinesinin nne getirmi bulunuyordu. te yandan, ayn sebeplerle, zellikle Arnavut blgelerinden asker almak da zorlam bulunuyordu. Sonu olarak. 75,000 tecrbeli askerin Balkan Sava'nn patlak vermesinden az nce terhis edildii anlalyor. Bulgarlar harekete gemeye hazr olunca Avrupa ve Bulgaristan kamuoyunu kztrmak iin, ne yazk ki, artk klasik hale gelmi yntemlere bavururlar. Gazi Muhtar kabinesinin kurulmasndan 10 gn sonra, 1 Austosta, Bulgar komitaclar Koana'daki pazarda iki bomba patlatrlar. Bombalar 28 kiiyi ldrnce Mslman halk ve baz askerler galeyana gelip 21 Bulgari ldrrler. Tabi birok da yaral vardr. Tahmin edilecei gibi olay birok mitinglere, diplomatik temaslara vesile olur. Hazrlklar ilerledikten sonra, (Bayur, Rus Dileri Bakan Sazonof'un savan 17 Austosta kmasna karar verdii kansndadr. Ayrca Bulgar Saltanat ras 26 Austosta sava karar alr.) iin cabas olarak Selanik'te Toyran'da bir bomba patlatp 50 kii ldrp yaralarlar. Savaa giden diplomatik admlar konumuzun dnda ve belki o denli ilgin de deildir. Ancak, zetlemek gerekirse, Avusturyallar bu ite bilinsiz olarak ilk adm attlar. Austos ortasnda Arnavutlara tannan haklarn br Balkan uluslarna da tannmas gerektii yolunda bir diplomatik genelge kardlar. Bunun sava hazrlklar inde olan ilgili devletlerin amalarna ne denli uygun dt kestirilebilir. Dier devletlerin de ald tavrlar karsnda, Babli bu konuda tviz vermek zorunda olduunu hissetmee balad. Eyll ortalarnda (12 Eyll) Fransa'nn Rusya'ya destek olacan bildirmesi, Rusya'y savaa daha istekli hale getirdi. Ruslar artk, Abdlhamit dneminde uyutulmu olan Makedonya Islahat hakknda Berlin andlamasnn 23. maddesini ileri srmee baladlar. 18 Eyllde Babli, btn Rumeli'ye Arnavutlara tannm haklarn tannmasn kararlatrd. Fakat bu abalar bounadr. Rusya, Fransa'ya, savan 15

Ekimden itibaren balayabileceini bildirir. Tek sorun, savaa en uygun klf hazrlamak ve Osmanl Devletini mmkn olduu denli gafil avlamaktr. Fakat ne de olsa sava kokusu stanbul'dan duyulmaa balanmtr. 15 Eyllde Bulgaristan snrnda tedbir alnmas, 22'sinde ksmi seferberlie gidilmesi kararlatrld. tilaf ve Balkan devletleri diplomatlar savan 15 Ekimde balayacan aralarnda Konuup dururlar. 24 Eyllde Bulgarlar 100.000 redifin silah altna alnp alnmadn renmek isterler. Ertesi gn, Babli, Bulgarlar yumuatmak iin Arnavutlara tannan haklarn btn Rumeli Hristiyanlarna tannacan onlara bildirir. 30 Eyllde Balkan devletleri seferberlik iln ederler. 5 Ekimde hkmet bir adm daha atarak Byk Devletlere, Berlin antlamasnn 23. maddesi uyarnca hazrlanm olan 1880 Islahat Kanununun uygulanacan bildirir. Bunun zerine, T'nin de tevikiyle. Darlfnun rencileri Babliye bir yry yaparlar, Gazi Muhtar Paa'dan hesap sorup savaa zorlarlar (6/10). (Rza Nur'a gre, Rosinyol Hsn askerle yetimeseymi, Babli baskn o gn gerekleecekmi. Hayat ve Hatratm II, 382-4.) Hkmet durumu tevil etmee alr. 8 Ekimde byk devletler bar bozacak davranlara kar olduklarn, Berlin andlamasnn 23. maddesi gereince slahat iini ele alacaklarn, sava karsa da Rumeli'de arazi kurulu dzeninin (statkosunun) deimesine meydan vermeyeceklerini ilgili devletlere bildirirler. Ayn gn Karada sava iln eder. 13'nde Bulgar, Srp ve Yunan hkmetlerinin bir notas, Yenilmez yutulmaz bir lokma olarak Babliye sunulur. Vilayetler zerk olacak, balarnda Belikal ya da svireli valiler bulunacak ve kendi milisleri olacakt. Hristiyanlar askerliklerini kendi illerinde, Hristiyan subaylarn komutas altnda yapacak ve bu Hristiyan subaylar yetiinceye dein, askerlikle ykml tutulmayacaklard. nemli taleplerden biri de, her ulusun nfusuna gre Mebusan'da temsil edilmesiydi. Buralarn ilerine stanbul'daki Byk Devletlerin ve Balkan devletlerinin bykelilerinin gzetimi altnda, yars Hristiyan, yars Mslman bir yksek kurul bakacakt. Bylece Balkan devletleri Byk Devletlerle birlikte Osmanl iilerinde sz sahibi olacaklard. Bu taleplerin kabul, 6 ay iinde yrrle konulmas ve bunun teminat olarak seferberlik buyruunun geri alnmas isteniyordu (ama kendi seferberlikleri hesapa devam edecekti). Bu akl almaz istekler Balkanllarn sava kararnn bir dier kantdr. Bayur'un hakl olarak dedii gibi, Osmanlya boynunu satrn altna koy deniyordu. Ayn yazar, bata ulusa saylan ve sevilen bir ba (Mustafa Kemal gibi esiz bir dhi) olsayd, bu taleplerin seferberlie hep birlikte son vermek artyla kabul edilebileceini ve bu olur olmaz. Balkanllar arasndaki ezel ekimelerin bir anda canlandrlabileceini ileri sryor (Bayur II, 1, 423, 421). Bayur bylece ok tehlikeli bir kurguya kaptrm

oluyor kendini. Koyduu koullar kabul etsek dahi, Rumeli'yi bu ekilde teslim eden bir ba, dhi de olsa, bir anda ulusa saylan ve sevilen olmaktan kard, nk ulusun elinde falclarn billur kresi yok ki, bu yaplmad takdirde kacak savan kibetini grsn ve o dhiyi sayp sevmee devam etsin. Kald ki olay kurt ve kuzu hikyesidir. Verilen nota gerekte bir sava ilndr. Balkanllarn, biz de seferberlikten vazgeelim bari diyeceklerini ya da sava kartmak iin alan ya da krkleyen tilaf Devletlerinin sava durduracaklarn (hatt durdurabileceklerini) sanmak herhalde hayalcilik olur. Bu srada Almanya ve Avusturya'nn akn bir durumda olduklarn da unutmamak gerek. 15 Ekimde Balkanllarla ilikiler kesildi. 17'sinde Bulgaristan ve Srbistan sava iln ettiler. 15'inde talya ile bar imzaland. Grnte Osmanl Devleti Trablusgarp'a zerklik tanm oluyordu. Osmanl Devleti talyanlarn onamas artyla, Trablusgarp'ta bir Naib sultan ve bir kad bulundurabilecekti. Osmanl askeri Trablusgarp'tan, talyan askeri de 12 Adadan ekilecekti. br Byk Devletler kabul etmek artyla, talya, kapitlasyonlarn, yabanc postalarn kalkmasna, gmrk zgrlne, Osmanl Devletinin baz konularda tekel kurmasna msaade edecekti. Balkan Savann ayrntlarna burada girilmeyecektir. Harbiye Nazr Nzm Paa Bakumandan Vekiliydi. Dou Trakya'da Abdullah Paa komutasnda ark Ordusu vard ve kolordu komutanlklar mer Yaver, evket Turgut, Mahmut Muhtar ve Ahmet Abuk Paalarn elindeydi. Edirne kalesinin savunmas kr Paa'ya verilmiti, Rumeli'nin kalann savunmak ii Garp Ordusuna aitti. Komutan Ali Rza Paa olup, Zeki Paa komutas altndaki Vardar ve Tahsin Paa komutas altndaki Alasonya Ordularndan oluuyordu. kodra Kalesi Hasan Rza, Yanya Kalesi Yanyal Esat Paalarn komutanl altndayd. Savan yazgs iki hafta iinde belli oldu. Muhareb el erdeki yenilgiler yle sralanabilir. Douda Bulgarlarn nnde 21-23 Ekim Krklareli yenilgisi, 28 Ekim - 2 Kasm Lleburgaz yenilgisi, Batda 22 Ekimde Srplarn karsnda Kosova yenilgisi, 23-24 Ekimde Komanova yenilgisi meydana gelmitir. Bat Rumeli'nin yazgsn kesinletirmek iin 14-18 Kasm Manastr muharebesi yetmitir. Kaleler dnda ehir ve kasabalar orap sk gibi dmtr. Danimend, skp, Selanik, Manastr, Kalkandelen gibi hibir direnmede bulunmadan teslim oluveren hain ehirler silsilesinden sz edebilmektedir (Danimend IV, 393). Dou ordusu ancak atalca hattnda, yani stanbul nlerinde tutunabilmitir. Bu byk yenilginin sorumlusu kimdir? Ba sorumluluk herkesten nce Bakumandan Vekili olan ve olaylarn bo bir kalptan ibaret olduunu gsterdii Nzm Paada'dr. Zira asker, hatt Abdullah Paa, gnlerce ekmeksiz kalm Abdullah Paa

DailyTelegraph'n sava muhabiri Smith Bartlet'in verdii yiyecekle karnn doyurabilmiti. Ayn komutan, Lleburgaz muharebesi srasnda cepheye ne bir haber gnderebiliyor ne de bir haber alabiliyordu, zira elinde ne telgraf, ne telefon vard. Buna ramen verdii buyruklar da yanl oluyordu. te bu koullardaki askere komuta eden Nazm Paa'nn akl fikri taarruzdayd. Daha vurumalar balamadan, Nzm Paa derhal taarruzla ie giriilmesini dnmekteydi. M. evket'in sabit fikir haline getirdii Rumeli'de orduyu savaa hazrlamak iin yapt sava, ynak ve iae planlarnn Nzm Paa tarafndan ciddiye alnmad, hatta sonra T'lilerin bu planlar kasalarnda el srlmemi durumda bulduklar ynnde bilgilerimiz vardr (Bayar III, 865, 879). Asker ve Harbiye Nazr olduu iin, siyasal sorumluluk Nzm Paa'da olmakla birlikte, onu o mevkie getiren ve tutan Gazi Muhtar ve Kmil Paalarn da siyasal sorumluluu sz konusudur. Bu, hkmetin partizanlnn da bir gstergesidir. Sava ihtimali kesinleince hkmetin bir ulusal birlik hkmetine dnmesi ve T'lilere elini uzatmas gerekirdi. Zira bu, Trablusgarp Sava gibi deil, bir eit lm-kalm savayd. Hkmet, yenilgi halinde dahi buna pek yanamam, Kmil, Selanik gitti, onlar da defolup giderler yollu T'nin tabansal gcn anlayamadn gsteren bilgisizce (ve tabii partizanca) szler sylemitir. Greceimiz gibi, T'lilerin toplu olarak tutuklanmas yoluna gidilmitir. Bir baka sorumlu da T'dir. Balkan Sava yenilgisi incelenince, Arnavutlarn ihanetinin ya da isteksiz savamalarnn nemli rol oynad grlr. T iktidarlarndan grdkleri muamele dnlrse, Arnavutlarn kendi alarndan pek haksz olmadklar anlalr. T, Osmanl Devletinin Rumeli'de kalabilmesinde Arnavut desteinin nemini kavramal ve akll davranarak onlar idare edebilmeliydi. Geri Arnavut ulusuluunun er ge yumuak bir Osmanl ynetimi dahi stemeyecei belki sylenebilir, ama bu ok daha uzun vadeli bir gelime saylabilir. te yandan, Arnavutluk yangnna ortam hazrlayan T'nin, bu yangn karsnda Meclisteki ezici ounluuna ramen iktidar brakvermesi de ayr bir sorumsuzluk rneidir. Arnavut honutsuzluunun sorumlusu T olmakla birlikte, nc Arnavut ayaklanmasn kkrtan, Halaskar Zabitan hareketini oluturan muhalefetin de, bu ileri Trablusgarp Sava srasnda ve Osmanl Devleti gibi rk bir bnyede yapt iin ihanet derecesinde sorumluluu vard. hanetten sz almken Mahmut Muhtar Paa komutasndaki Msrl Prens Aziz Paa adndaki tmen komutannn bir davran dikkati ekmektedir. Krklareli muharebesi srasnda, askerin gece harektna alk olmamasna ramen ve st olan M. Muhtar'a haber vermeden tmenine taarruz emri verir (ne rastlant: M Muhtar da Msrl bir prensesle evlidir). Taburlar

birbirleriyle muharebeye tutuurlar, sonu, btn askere bulaan bir bozgun olur. (Aziz Paa ile ilgili ilgin bilgiler iin bkz.: Aksin, 31 Mart Olay. 146). Arnavutluk sorunundaki T sorumluluunu saptarken yukarda deinilen, T'nin ngiltere karsndaki yanl siyasetini de yeniden hatrlamakta yarar vardr. T, 31 Marttaki ngiliz parman ya da en azndan tavrn grmezlikten gelerek her eye ramen ngiltere'yi yumuak tutmak iin elinden geleni yapmal, rnein bir Lynch imtiyaz iinde onu karsna almamalyd. Zira Hindistan mparatorluu, Msr nfuz blgesi gibi hayati karlar olan kudretli ngiltere'nin bu uurda yapmayaca yoktu. T, ngiltere'nin dmanln bile bile onu dost tutmaa alsayd, ngiltere'nin Trkiye'ye verecei zararlarn nispeten daha az olmas ihtimali vard. Baka ynde bir iddia da, baz T'li subaylarn ar bir partizanla kaplarak, kendilerinden olmayan hkmeti ykmak iin bozgunculuk yaptklar ynndedir. Byle baz olaylar zikredilmekle birlikte, bunun ne lde yaygn ve etkili olduunu kestirmek zordur (Bayur II, 2, 16-8). Herhalde ekmeksizlik, telgrafszlk, kt komuta gibi elerin yannda bunun fazla bir arlnn olup olmadn kestirmek kolay deildir. Sava ihtimalinin kesinlemee balad Ekimin ilk haftasnda Kmil Paa'nn yakn dostu eyhlislam Cemalettin Efendi ile Avlonyal Ferit Paa Reat'a gelip askerlik kadar siyasetten de anlayan birinin bata bulunmas gerektiini syleyerek Gazi Muhtar'la Kmil'in yer deitirmesi gerektiini telkin ettiler. Reat, kendisini daha yeni Sadarete getirdiini, onlarn bu ii yapmasn istedi. Fakat onlarn da yz ancak byk bozgunlardan sonra tutmu olacak ki (ihtimal, sava nlenemeyip bozgunla sonulannca i yine siyasete kalyor diye dnlm olacak), Ferit Paa ay sonunda kendisini grd ve telkini zerine Gazi Muhtar 29 Ekimde gelip istifanamesini sundu. Soru 82: Kamil Paa hkmeti zamannda ne gibi olaylar oldu? Gazi'nin istifa ettii gn, Kmil Paa hkmeti kurmakla grevlendirildi (29 Ekim 1912) ve ertesi gn listesini sundu. Listenin en ilgi ekici yn icraat -yani T aleyhtar icraatyapacak olan ve herhalde bunun iin Dahiliye Nazrlna getirilen Ahmet Reit (Rey) Beyin varl idi. Abdlhamit zamannda Mlkiyeden dereceyle mezun olduu iin Mabeyin Ktipliine alnm, mutasarrflk ve valilik yapm, Hrriyetin ilanndan sonra getirildii Halep Valiliinden azledilince muhalif olmu, hatt H'nin tzk ve programn hazrlam, fakat H'nin saflarnda dikkati eken baka bir faaliyeti olmamt. Reit Beyin varl ve baba-oul Paalarn yokluu dnda kabine, esas itibariyle nceki kabineye hayli benziyordu. Kabinenin maddi g dayana Bakumandan

Vekili, Harbiye Nazr ve -daha nemlisi-Halaskrlarn aabeyi Nzm Paayd. Grdmz gibi, Arnavutluk isyann, daa kmalar. Halaskar grubunun kurulmasn muhalifler kkrtmlar, nemli yardmlarda bulunmulard. Bu. hkmetin, muhalefetin byk rgt H'ye yasland izlenimini verebilir. Oysa T'nin denetleme iktidarndan ayrlmas H'ye hi yaramam, bu, byk gibi gzken kitle, scak denizlere inen bir buzda gibi eriyip ufalmt. Frkann tek kongresi olan 2 Haziran 1912'de balayan kongrede, trde olmayan H'nin iindeki temel uzlamazlk su yzne km, R. Nur ile Miralay Sadk arasnda zellikle mal konuda hararetli tartmalar olmutu. Uzlamazlk mnevver - muhafazakr, ya da alafranga - alaturka ikiliine dayanyordu ve sonunda Frka muhafazakrlarn elinde kald. Bunlar Sadk B., Damat Salih Paa, aban Efendi, Gmlcineli smail, Basri B. (eski Debre mebusu, Dukakinzade), Mustafa Sabri Efendi, eyh Terliki Salih Efendi idiler (tabanlar daha ok Ahali Frkas mensuplarym). Mnevverler (kar takmn dinsiz dedikleri) smail Hakk, Damat Ferit, Deli Fuat Paalar, Rza Nur, Lutfi Fikri, Rza Tevfik, Mahir Sait, Kemal Mithat, Hseyin Siret, Vasfi Efendi idiler. Bu gurupta bulunan D. Ferit ile Mir Fuat Paa'nn Frka reislii yapm olduklar gz nnde bulundurulursa, Frkadaki atlamann onu ne denli zayf brakt tahmin olunabilir. Bu durumda H'nin gerek Gazi Muhtar, gerekse Kmil hkmetleri karsnda hibir arl olamam ve T'nin siyaset sahnesinden silindii dier dnemlerde, yani 31 Mart isyan ve Mtarekede olduu gibi, muhalefetin siyasal rgtleri duruma egemen olamamlardr. 31 Mart isyannda Abdlhamit, Mtarekede ise Vahdettin duruma egemen olmulardr. Sultan Reat siyasal arlktan yoksun olduu iin, bu sefer de Babli egemen olmutur. H'nin balca abas baz mensuplar iin i aramak olmu, fakat bunda da baarl olamamtr. Zaten bizzat Reat, kabinesini kurarken Kmil'e, Gmlcineli gibi azgnlardan adam almamas iin haber gndererek, bu yolu kapamak istemiti. htimal buna hi gerek yoktu, zira eski adam olan Kmil'in, her tr ve zellikle siyasal rgt mensuplarn ayak takm diye grmek eiliminde olduu tahmin edilebilir. Nitekim, Byk Kabinenin ardndan bir Kmil Paa kabinesinin geleceini hisseden Sdk, Kmil'i ziyaretle Gmlcineli'nin Adliye Nazr, Basri Beyin Maarif ya da PTT Nazr olmasn istemiti. Bu gereklemeyince. Sadk, Gmlcineli'nin stanbul Valisi, Basri Beyin Bamabeyincilie getirilmesini rica etti. Bu da yaplmaynca, Sadk, Basri iin 2. Mabeyincilii istedi, ama bu grev de Reat Efendizade Reit Beye verildi. Fakat H ii vurdumduymazla vardrm, srarn srdryordu. Bu sefer Hoca sim, Sivas Mebusu kr Efendiler ve dierleri, Dahiliye Nazr Reit'i ziyaretle. Nezaretin ilerini yrtrken kendilerine danlmasn istediler. Reit Bey, H'nin tzk ve

programn hazrlam olmasna ramen, bakalamt, onlar geri evirdi. likiler Gmlcineli'nin Reit Beye hakaret mektubu yazmas noktasna dein ulat (Bayar 927-32). te yandan, Balkan Sava felketi btn dehetiyle devam ediyordu. 31 Ekimde Lleburgaz muharebesi de yenilgiyle sonulanyor, Nzm Paa 1 ve 2 Kasmda ektii tellerle Kmil'in dikkatini ekiyor ye Garp Ordusundan da hayr kalmadna gre, siyasal bir zm bulunmasn istiyordu. ark Ordusu atalca hattnda tutunmaa alacakt, fakat bu sefer Makedonya'da serbest kalan Balkan ordularnn atalca'ya ylmas halinde ne olaca kestirilemezdi. Bu arada Avrupa, alelacele, yeni duruma gre tavr almaa balamt. Fransz Babakan Poincare, Osmanl elisine, toprak kurulu dzenini srdrmenin imknszln anlatt (1/11) ve Byk Devletler, hasta adam son nefeslerini verirken, bu iin dzen iinde cereyan etmesini salamak istiyormuasna. Trkiye'ye sava gemileri gnderme karar aldlar. Nitekim, birka gn sonra ngiliz Dileri Bakan ve Avusturya Babakan, Poincare'nin kapal kaplar ardnda sylediini kamuoyuna aklayacaklard. Byk Devletlerin sava gemileri ise, Bablinin onamasyla stanbul'a asker karmaa dein vardrrlar dzenli lm tasarlarn. 3 Kasm gn Babli, Byk Devletlerden, toprak btnl artyla mtareke yaplmak zere araclk yapmalarn istedi. Bu srada Nzm Paa ile dier komutanlar, atalca'da tutunulabilecei konusunda son derecede karamsardlar ve yeni bir hezimete uramadan nce bar yolunun almasn srarla istiyorlard. Oysa Babli, Makedonya ve Edirne kalelerinde Plevneler yaratlabilecei ve atalca'nn baaryla savunulabilecei dncesindeydi. Bunun iin stanbul'daki emekli ya da emekli olmayan yksek rtbeli subaylar topland ve atalca hattnn baaryla dayanabilecei ve ne gibi tedbirler alnmas gerektii konusunda kendilerinden iyimser bir rapor alnd (6/11). Ayrca, Padiah ve hkmet stanbul'dan ayrlmamak, sonuna dein bakentte kalmak karar aldlar (7/11) ve bu, Byk Devletlere de bildirildi. Durum karsnda T, baz giriimlere kalkt. Ona gre en iyi tedbir ordunun -mmknse Harbiye Nezaretinin de- bana M. evket'i geirmekti. phe yok ki T bu yoldan memleketin durumunu kurtarmak denli, kendi iktidarna yol amay da tasarlyordu. Muarzlarnn iktidar Trablusgarp ve Balkan hezimetinin ezici sorumluluunu yklendikten H daldktan sonra, kendilerinin artk sorumluluktan kamaya devam etmeleri anlamsz olurdu. M. evket'e Balkan Sava arefesinde Batdaki Alasonya Ordusu Komutanl verilmi fakat o, bunu, kendisini harcamak iin yaplm bir hareket sayarak istifa etmiti. Olaylar imdi M. evket'in T'ye kar krgnln silmi olmalyd ki, Talt'n srar zerine Paa,

denilenleri yapmay kabul etti. (Paann T'ye kar krgnln srdrmemi olmas ilgin bir olay.) Musa Kzm, ile Hac dil, Reat'a giderek, Paann geni yetkilerle genel mfetti olarak atanmas iin srarl telkinde bulundular (7/11). Ayrca, 9 Kasmda Talt ve Hac dil Kmil'e giderek hkmete destek olmak, H ile uzlamak, M. evket ile Nzm'n barmasn istediklerini sylemiler. Kmil, kendilerine gvenmediini, M. evket'i grevlendirmek istemediini, Nzm'n en iyi komutan olduunu, H'ye aldrmadn, Avrupa'nn arabuluculuundan umutlu olduunu belirtmi, yani sonu olarak kendilerine yz vermemi. Bu arada onun propagandalar, itimalar oluyor, derhal gazetelerle neriyat balyor yolundaki szleri ne kafada olduunu belgeliyor. Ayn gn, T'nin 2 gndr temas arad H ile bir grme oldu. Bu toplantda Gmlcineli, Nzm ve Kmil'e atp tutmu, 5-10 kiinin hkmeti devirebileceini sylemi. (Bunu hem itenlikle, hem de T'lilerin azn yoklamak iin syledii kabul edilebilir.) T'liler buna karlk bu taraklarda bezleri olmadn, bir birlik yaratmak istediklerini sylemiler. H'liler cevaplarn ertesi gn vereceklerini bildirmiler. Baka bir alma da, Veliahd Yusuf zzettin nezdinde yaplyordu. Veliahd Hadmkyne gitmi, orada Nzm'la atm, ve sonu olarak o da M. evket'i destekler hale gelmiti. Veliahdn T'liler ve M. evket'le olan temaslarnda (8-10/11). Veliahd M. evket'le birlikte cepheye gidecei ve muhtemel bir M. evket kabinesinin nasl kurulmas gerektii konusunda cesaretle konutuu halde, ardndan hibir somut sonu elde edilememiti. Nihayet 9 Kasm gnl Tanin'de, H. Cahit, M. evket'i ordunun bana getirmek gerektiini yazd. M. evket'i ileri sren bu garip ve youn bar taarruzu ne hkmetin, ne de H'nin hi houna gitmedi, iin iinde bir i olduunun hakl olarak phelendiler ve harekete getiler, ihtimal tepki duyanlarn banda Nzm geliyordu, zira 31 Martn bastrlmas srasnda Paayla tatsz bir gemileri vard ve M. evket tehdidi en nce kendisine yneltilmi bulunuyordu. Tanin kapatld ve artk benzer bir baka isimle karlmas numarasna izin verilmedi. Bir sredir T'lileri kovuturmak, hapse atmak ynnde yrtlen faaliyete hz verildi. H. Cahit, Cavit, Babanzade smail Hakk kendilerini dar attlar Avrupa'ya. T'nin nerilerine 10 Kasmda cevap verecek olan H, ayn gn, 2. Bakan Sdk imzal bir bildirgeyle, olaan duruma dnnceye dein Frkann kapatldn aklad. Anlalan hkmet, frkalarn faaliyetini istemiyor ve H'ye bu olana tanyordu. Zira o gn bir emniyet memuru T merkezini tefti etti ve bir gn sonra buras kapatld. Bylece T'ye kar daha nce balam olan kampanya, yeni boyutlara ulam bulunuyordu. Daha Byk Kabine zamannda, T'nin valilerini uzaklatrabilmek iin bunlardan hibir siyasal parti ile

ilgilenmeyeceklerine dair taahht senedi alnmas kararlatrlmt. lgintir ki. yalnz bir vali buna uymu, dierleri reddettikleri iin azil olunmulard. Usul usul yaplan tutuklamalar byk saylara ulamt. Kasm banda tutuklu bulunan T'lilerin says (bunlar 9 Ekimden bu yana tutuklanmlard) 55'i bulmutu. T Merkez-i Umumisi kapatlmadan nce Reit Bey Meclis-i Vkelaya bir muvakkat kanunu tasars getirmiti. Bununla hkmete siyasal kurulular kapatmak, mensuplarn hapsetmek ya da srmek yetkisi tannyordu. Fakat Adliye Nazr Arif Hikmet Paa, Noradonkyan Efendi, eyhlislam Cemalettin Efendi ve en nemlisi, Nzm Paa bu konuda tereddtlerini dile getirmilerdi. Bunun zerine Reit kollar svam ve Rize T Kulbnden ihtill tasarlandna dair bir belge buldurmutu. Sonu olarak Reit Beyin istedii muvakkat kanun kmam olsa da T'nin rgt kapatlm, mensuplar eitli kovuturmalara uramlard (Bayar 916-26). Yeniden d olaylara bakalm. 3 Kasm 1912'de Babli Byk Devletlerden bar iin arac olmalarn istemiti. Fakat bu devletler aralarnda anlap Osmanllar asndan sadre ifa herhangi bir giriimde bulunamadlar. , oluruna braklm gibiydi. Bu ite en ok Alman mparatorunun ne halleri varsa grsnler tavr etkili oluyor gibiydi. Belki de T'nin iktidarda bulunmamas onu duygusal bir tepkiye itiyordu. Fakat ngilizci Kmil Paa da ngiltere'den umduunu bulamamaktayd. te yandan. Nzm Paa mtareke yaplmas iin hkmeti sktryordu. 11Kasmda Bulgarlar Tekirda igal ettiler. Ertesi gn Babli, dorudan Bulgar kralna bavurdu. Bulgarlar nce sava talihlerini denemeyi yelediler. 17 ve 18'inde atalca hattna yklendiler ama sktremediler ve 10.000 kayp verdiler. Bunun zerine mtareke artlarn bildirdiler: atalca hattnn ve Edirne'nin kendilerine teslimini istiyorlard. Bu artlarn kabul edilmeyecei akt. Nitekim Bulgarlar bunlar zerinde srar etmediler ve 28 Kasmda balayan grmeler 3 Aralkta mtareke ile sonuland. 16 Aralkta Londra'da Balkan Bar Konferans St. James saraynda balad. Balkanllar. Tekirda'n dousu ile Midye'nin dousu arasndaki bir izginin dousu ve Gelibolu yarmadas dnda, Rumeli'nin ve Ege Adalarnn kendilerine terkini istediler (23/12). Osmanl temsilcileri ise hi bir eyden vazgemeyeceklerini, yalnz Arnavutluk ve Makedonya'nn zerk olmasn kabul ettiklerini bildirdiler (28/12). Daha sonra. Osmanl heyeti Mesta Karasu snrna dein Edirne vilyeti bizde kalmak zere, Makedonya'dan vazgemeyi, Arnavutluk, Girit konusunda karar Byk Devletlere brakmay, Ege Adalarnn kaderini de Byk Devletlerle grmeyi kabul etti (1/1/1913). Byk Devletler, zellikle Rusya, Almanya. ngiltere, Fransa, Osmanl hkmetine Edirne kenti zerinde srar

edilmemesi iin bask derecelerine varan tavsiyelerde bulunurlarken, Edirne vilyet snrlarn ileri srmek gerekten zordu. 3 Ocakta Osmanl temsilcileri daha gerileyerek, eski Bulgar snrnn Arda'ya dein devam etmesini, sonra Gmlcine'yi Osmanl snrlar iinde brakacak biimde Boru Glne uzanmasn kabul ettiler. Girit zerindeki haklar Byk Devletlere devredilecek, fakat baka hibir ada istenmeyecekti. Balkanllar 6 Ocak toplantsnda Edirne kenti, Girit ve Adalar zerinde srar edip, yoksa grmelerin kesilmi saylacan akladlar. Nitekim de grmeler kesildi (6/1). Bunun zerine, Trkiye'ye Edirne ve Adalar konusunda fedakrlk yaptrtmak iin Byk Devletlerin Londra'daki elileri ortak bir hareket tarz kararlatrmaya altlar. Bir ara Byk Devletlerin Osmanlya kar donanmalaryla gvde gsterisi yapmalar ynnde bir eilim belirdiyse de, bu konuda bir karara ulalamad. Bir ara da Ruslar, sava kt takdirde yansz kalamayacaklarn bildirdiler, fakat bu konuda Franszlar onlar hizaya ard. (atalca vurumalarnn balad 17 Kasm 1912 gn Byk Devletler ve ABD, Babli'ye danmadan stanbul'da bulunan gemilerinden asker kararak kendi bayraklarn tayan binalara yerletirdiler. 679 ve 530 askerle Almanlar ve Franszlar en kalabalk mfrezelere sahiptiler bu askerlerin elence yerlerinde yaptklar taknlklar mesele olmu, Babli'nin bunlarn geri ekilmesi ynndeki isteklerine bir sre kulak aslmamt.) Nihayet 17'sinde Babliye verdikleri ortak notayla, Byk Devletler, mulak vaadl er ve tehdidl erle Edirne ye Adalar konusunda direnilmekten vazgeilmesini stediler. 18 Ocak 1913 gnnde ise Noradonkyan Efendi Londra Bykelimiz Tevfik Paa'ya bir tel ekerek, Edirne'den vazgemenin ya da savan yeniden balamasnn Avrupa bar iin tehlikelerine dikkati ekiyor ve Edirne'nin tarafsz ve zgr olmasn, Mslman olacak valisinin Berlin Antlamasn imzalam devletlerce seilmesini. Adalarn bizde kalmasn neriyordu. Balkanllarla grmeler durmutu. Byk Devletler ise 17 Ocak gnl ortak notalarna cevap bekliyorlard. Karar gn gelmiti. eyhlislam Cemalettin Efendi, sorumluluu yaymak iin (Meclis de datlm olduuna gre), devletin ileri gelenlerinden kurulu bir r-y Saltanata danlmasn nerdi. Nzm Paa'nn muhalefetine ramen, Cemalettin'in istifa tehdidi zerine bu toplant yapld. M. evket'le Prens Sabahattin katlmay reddettiler. Sarayda 22 Ocak gn yaplan bu toplantnn alnda Kmil'in okuttuu sylevde, Devletlerini bar ya da sava ynnde kesin cevap istedikleri, Edirne ve stanbul'un kuatlm olduu aklanyor, durum zerine Bakumandan Vekili, Maliye ve Hariciye Nazrlarnn grleri dinlendikten sonra hangi kkn yelenecei konusunda karar verilmesi isteniyordu. Dikkat edilirse Edirne'nin

bamszl gibi ortalama zmler sz konusu edilmemi, stanbul'un kuatlm olduu, Devletlerin kesin bar ya da sava karar bekledikleri gibi basitletirme ve abartmalara bavurulmutur. Sava isteyen Basavc Hakk B. ve birka kii dnda, ezici ounluk bar karar ald. Ertesi gn kabine cevabn vermek iin topland. Sonradan Bayur ve bakalarnca iddia edildiine gre, kabine Edirne'nin bamszln nermee hazrlanrken, Edirne'yi Bulgarlara veriyorlar diye T'liler Babliyi basp hkmeti devirdiler. Aslnda, hkmet gerekten sz edilen neriyi yapmaa hazrlanyor da olsa, bunun fazla bir deeri olamaz. nk, Cemalettin Efendinin savunduunun tersine, Grey byle bir zm benimsemi deildi. Benimsediini varsaysak bile (ki yle deildir; Grey, Bablinin bir uzlamaya yanamasnn yararn ne srmtr, fakat uzlamn nasl olabilecei konusunda bir, iaret yoktur), ngiltere'nin oyu ancak altda birdi. Kald ki, Kmil'in, durumu olduundan da kt gstererek elde ettii bar karar Osmanl hkmetinin herhangi bir konuda srar edecek durumda olmadn leme gstererek, onun pazarlk gcn nceden kesmi oluyordu. Baka bir deyile, bu koullarda yaplacak Edirne'nin bamszl nerisinin hibir arl ve ciddiyeti olamazd, zira Trkiye'nin tek kozu, sava gze alm olmas olabilirdi. Dolaysyla. T'liler, hkmetin Edirne'yi vermek zere olduunu varsaymakta haklydlar. Ama daha sonra T'nin Kmil Paa hkmetinin tutumu konusunda geree uymayan propagandalar yaptn da kaydetmek gerekir. imdi yeniden i siyasete dnerek, Babli basknnn nasl yapldn grelim. Muhtemelen, bir lde Trablusgarp' teslim etmi olmak ruletini yklenmemek iin iktidardan ekilen T'nin, karsndaki hkmetin bir de Balkan hezimetinin, hatta Edirne'yi teslim etmenin sorumluluunu yklendiini grnce, bu hkmetin dmek zere olgunlatna hkmetmesi kanlmazd. Bu drme olaynn normal parlamenter yollardan salanmasna olanak yoktu, zira Meclis datlmt. T'yi zorla hkmeti devirmekten alkoyacak manevi bir tereddd de olamazd, nk kendisine kar Arnavutlar ve subaylar ayaklandrlm, gvenoyu vermesine ramen, hukuken geerlii pheli gerekelerle T'nin ounlukta olduu Meclis datlm, sonra T'liler kitle halinde tutuklanm, yayn organlar kapatlm, en nihayet rgt olarak da faaliyeti yasaklanmt. Bu srada bir miralay, 2 binba, bir kolaas, 4 yzba, 4 mlzm Kmil'e gelerek, T nderlerinin tarassutlar altnda olduunu, bunlarn vcutlarn ortadan kaldrmak gerektiini, yoksa onlarn ayn ii kendilerine yapacaklarn, fakat Nzm Paa'nn bu ii engellediinden ikyet etmilerdi (3 Ocak 1913). Demek ki bir lm kalm mcadelesi sz konusuydu. Babli basknn ok kolaylatran bir olay vard. O da Nzm'n ikili

oynamasyd. Bilindii gibi Nzm, Sait Paa hkmetinin son gnlerinde Harbiye Nazr olmak iin T'lilerle grmeler yapm, hatt bu arada, yazl olarak, Arnavutluk'ta ayaklanan subaylar cezalandrmay, orduyu genletirmeyi vaad etmiti. Fakat T onun isteklerini fazla ar bulunca, o da gidip Halaskarlarn ba olmu ve o yoldan Harbiye Nazr olmutu. Fakat Nzm'n tutkusu bu noktada durmuyordu. nl rivayete gre, byk Tanzimat Paas li Paa, damad olan Nzm iin, sadrazam olur demi ve bylece gnlne bu tutkuyu yerletirmi. Geri Kmil 80'ini am bir insand, fakat ok zindeydi, stelik tutkulu ve inatyd. Ayrca, kabine iinde Reit Bey gibi bir de rakibi vard. (Reit, Nzm'n Noradonkyan'n ve Arif Hikmet Paa'nn kabine d braklmas iin Kmil nezdinde srar ediyordu. Kmil ona hak vermekle birlikte, bu srar da onu kukulandrmaktan geri kalmyordu.) Zaten Kmil de, Nzm'n iddialarn sezmi, ona kar uyankt. Nzm'n Halaskar Zabitan destei olmasa Balkan hezimetinin ba sorumlusu olma yk altnda byk bir ihtimalle ezilip giderdi. Geri atalca baars da onun saylabilirdi ama bu ancak hezimetin sorumluluunu hafifletir, daha ileri gidemezdi. Nitekim T'ye yaplacak muameleyle ilgili tartma sonunda Nazm'n kabadayca iziktirip sunduu istifanameyi (4 Ocak). Kmil dikkatle saklam ve bar olunca Edirne mdafii kr Paay Harbiye nezaretine getirmeyi kurmutu (Bayur II, 4, 287-9). Bu durumda Nazm'n yalnz sadareti almak iin deil, mevkiini muhafaza etmek iinde gl ilve bir destee ihtiyac vard. O, bunu T'de buluyordu. Kald ki, bunca vebali olan Kmil Paa kabinesinin gnlerinin sayl olduunu da hissediyor, batan gemiden banda devlet kuuyla kurtulmann yollarn aratryordu. Tabi, T'ye yumuak yzl olduu, ksa srede kabine arkadalar tarafndan anlald. O, bunu, Balkan yenilgisinde pay olan ordu iindeki blnmeyle, atla gidermek gerekesiyle savunabiliyordu. Byle nesnel bir htiya bulunduu, kendisinin de bu konuda ksmen samim olduu kabul edilebilir. Fakat T iktidarnn yklmasnda kilit rollerden birini oynayan bir adamn, ayn T'nin yardmyla iktidarda kalmak ya da iktidar basamaklarna, trmanmaa devam etmek istemesi byk bir cret, ve olaylarn gsterecei zere, byk bir aklszlkt. Nzm, atalca'da muharebe ve sonra da mtareke grmeleriyle megulken, stanbul'daki kabine arkadalar, zellikle Reit Beyin giriimiyle, T'ye kar daha sert ve etkili olabilmek iin, stanbul Muhafzlna Nzm'n adam olan Ferik Memduh Paa yerine, ayn zamanda stanbul Valisi de olacak olan Mir Fuat Paa'y getirmek istediler ve Divan harbn yarglarn deitirdiler. Bu gelimeler, Nzmca, ayann kaydrlmak istendii biiminde yorumland ve onu

kzdrd. Bu yzden ve bir an nce stanbul'a dnmek iin mtareke grmelerini aceleye getirmi olabilecei ve mtareke ile Bulgarlar Edirne'den geen demiryoluyla iae ve ikmal hakkn elde ettikleri halde, kuatlm olan Edirne kenti iin Trklere ayn hakkn verilmemesine kolayca boyun edii yolunda iaretler vard. stanbul'a hmla dnd ve Fuat Paa'nn atanmasn engelledi. Divanharbn nceki yarglarn yerlerine iade etti. Bir yandan da T ile yakn bir ibirlii kurdu. Bu hem kendini savunmak, hem de ilerdeki gelimelerde -ki bu gelimelerin T'den yana olmas ihtimalinin yksek olduunu varsayyordu- ayakta kalabilmek, hatt ykselebilmek iindi. Balkan yenilgisinin tozu duman arasnda T'ye kar duyulan tepki geni lde unutulduktan sonra, Halaskarlar gibi aslnda pek zayf olan stelik aibeli bir topluluktan uzun vdede kuvvet almak artk sz konusu olamazd. Nzm, eski dostu Sait Halim Paa'nn yalsnda Talt'la grmeye oturdu. Rivayete gre Nzm'n sadrzam olmas, kabine yelerinin Nzm tarafndan seilmesi, fakat ounun T'li ya da T'ye eilimli olmas kararlatrld. Talt, daha sonra, Nzm'a sadaret teklif ettiini dorulamtr (Trkgeldi 80). Anlamann bir sonucu, Cemal Bey'in menzil mfettii, Enver Beyin de baz birlikleri stanbul'da olan Hurit Paa'nn kolordusuna kurmay bakan yaplmasyd. Bu atamalar kendisine sorulduunda, Nzm, bunlarn siyasete karmayacaklarna dair yemin ettiklerini ileri sryordu (Bayur II. 2. 26). Anlamann dier bir sonucu, tutuklu ya da gzaltnda bulunan T'lilerin salverilmesiydi. Bayar, Nzm'n. sadarete gelmek konusunda H ile de anlatn bir kaynaa dayanarak sylyorsa da, bu ynde esasl bir kant grnmedii gibi, H'nin gszl, bu yolun Nzm iin pek akla uygun olmadn.belli etmektedir. (Bayar. Perembe gn T harekete gemeseydi, H'nin Cuma gn Babli Basknn yapacan ileri sryor ama tatil gn oraya baskn yapmak biraz garip!), (Rza Nur da Nzm'n Gmlcineli ile anlatn, onu Dahiliyeye getireceinden sz ediyor. 376). Bu srada T'lilerin iktidara gelmeleri gerektii konusunda fikir birlii iinde olduklar phesizdir. Yalnz bu amaca ulamak konusunda iki yol sz konusuydu. Biri, Nzmla anlaarak iktidara gelmek, dieri onunla anlamadan bir hkmet darbesi yaparak iktidar olmakt. Talt'n Avrupa'da bulunan T'lilerle olan mektuplamalarndan, Talt'n anlama yanls olduu anlalyor. Oysa Avrupadakiler ve Kara Kemal, Nzm'la anlama yapmadan darbe istiyorlard. Tabi ok nemli bir sorun da savala ilgili bir karara varmakt. Talt'n yurt dndakilere yazd ilk haberlerden (Aralk'n son ya da Ocak'n ilk haftas) Enver, Cemal, Fethi'nin sava yanls olduklarn, fakat Fethi'nin, Enver'in harbiye nezretini bizim ordu ekemeyecei iin, Nzm ve zzet Paalar ikna etmee altklarn, baaramazlarsa bartan sonra kabinenin

deieceini bildiriyordu. 14 Ocak 1913 gnl mektuptaki hava ise farkldr. Savamamak konusunda Nzm'n kararl olduunu, fakat M. evket ve zzet'in de ekindiklerini reniyoruz. Oysa kabineyi zorla devirip savaa gitmek iin her ey hazrm. Merkez-i Umum yeleriyle Enver, Fethi, Cemal, Hakk, Halil, Abdlkadir toplanmlar. Fakat sonu olarak bunlar da sava karar alamamlar. Onun zerine iktidardaki kabine bar yapncaya dein iin oluruna braklmas ve ondan sonra iktidar olmak iin allmas kabul edilmi. Bayur (II, 4. 272-80), bu verilere dayanarak, T'nin Babli basknn Edirne'yi kurtarmak iin deil, srf iktidara gelebilmek iin yaptn ileri sryor. Talt'n mektuplar gerekten Edirne'nin kurtarlmasndan umut kesildiini gstermekle birlikte, baskn yapmak iin seilen gn, bu mektuplardaki karara uygun deildir. Karara gre, Edirne verildikten sonra iktidara el koymak gerekiyordu. Geri Saltanat rasna aldrlan bar karar bu anlama geliyordu ama T'liler, her zaman basit dnmek eiliminde olan kamuoyunun daha ak seik kantlarla ikna edilmesi gerektiini, herhalde anlayacak durumdaydlar, Hkmet Edirne iin dvmeme, yani onu teslim etmek kararn ak seik belli ettikten sonra harekete gemeleri gerekmez miydi? Darbe yapmak iin gsterilen acele, sanki T'lilerin Edirne iin bir eyler yapmak kararn yanstr gibidir. Bayar'n verdii bilgiye gre, T'liler karara ulamak iin Beezade Emin Beyin Vefa'daki evinde iki toplant yapmlardr. Bu ie n ayak olan Talt'tr. lk toplantda Sait Halim. Hac Adil, Ziya Gkalp, Bnb. smail Hakk, Fethi (Okyar), Mithat kr, Cemal. Dr. Nzm, Kara Kemal, Mustafa Necip bulunmular. Enver zmit'ten gelmi ama yetiememi. Fethi, Edirne'nin geri alnamayacan, hkmet bar imzalayp Edirne'yi verdikten sonra nasl olsa gzden deceini, T'nin ihtillcilikten vazgeip meruti bir parti gibi almas gerektiini savunmu. Onun bu gr bir karar engellemi. 10 gn sonra ayn evde bir daha toplanlm. Bu sefer Fethi yokmu, Enver hazrm ve darbe yapmak, Sadareti de M. evket'e verme karar km. M. evket'i Edirne'nin verilmesine engel olmak zere Sadrzam olmaya ikna etmek iin kii grevlendirilmi. Paa nce kar durmu, sonra raz olmu. Bu anlata gre darbe o gn, Edirne'yi verdirmemek iin yaplmtr. Nitekim baskn srasnda datlan bildirge Kmil hkmetini Edirne ve Adalar vermeyi kabul etmekle suluyor ve Osmanl milletinin Rumeli'deki haklarndan vazgemeyeceini, bunun iin her fedakrlkta bulunacan, savunma vastalarna bavurmaktan korkmayacan duyuruyordu. Darbe 23 Ocak 1913 gn yapld. T'liler halka, balca konusu Edirne olan sylevler vererek, Babliye yrdler. Kara Kemal stanbul Telgraf ve

Telefon idaresine el koymu, Babli'deki polis komiseri ise elde edilmi bulunuyordu. Babli'de grevli Uak Redif Taburu ilerledi, fakat silh atarak olaya seyirci kald. Belli ki kumandan da (T'ye eilimli Yzb, Osman) elde edilmiti. Binaya girildikten sonra, T'liler, kar koymak isteyen yaverlerden ve Halaskar grubundan Arnavut Nafiz ile Kbrslzade Tevfik Beyi ve bir komiseri vurdular. Ayrca P... ler siz beni aldattnz; bana verdiiniz sz byle miydi? diye kt sylenen Nzm' da Yakup Cemil ldrd. Bu cinayet, o heyecan iinde fevri bir davran olabilirse de, Y. Cemil, hatt bir T'li subay grubu tarafndan nceden kararlatrlm da olabilir. Bylece Nzm Balkan yenilgisinden. Halaskar ilikisinden tr cezalandrlmak ve daha nemlisi, T'lilerin, onunla yaptklar anlamay inemi olmalarndan tr onun bir kar harekete girimesi nlenmek istenmi olabilir. Zira Nzm, T'nin deil Sadaret, Harbiye Nazr ya da Bakumandan Vekili aday dahi deildi. T'liler Nzm' dpedz aldatm bulunuyorlard. T ile ilikisinin ancak bu ynde olabileceini grememi olmak, phesiz, Nzm'n pek saf olduunu gsterir. Nzm o noktada khne Kmil kabinesi iin dahi bir kamburdu. Olay srasnda M. Necip de ld. Kmil'e stifa kd yazdrld ve M. evket Sadrzam oldu. O gn Babli nnde biriken halkn uzun sre Mahmut evket Paa, Edirne'mizi kurtar diye barmas anlamldr. Kuran'a gre baskn haber alan Satvet Lutfi Saraya koarak 2. Mabeyinci Reit Beyden, o srada Padiahn yannda bulunan Enver'i tutuklatmas ve Sultan Reat'n Babli'ye giderek kalabal datmas iin harekete gemesini istemi, fakat o yanamam (TJT 319-20). Bir ara ehzade Abdlmecit de Babliye gidip kalabal datmak istemi. Soru 83: Mahmut evket Paa hkmeti zamanndaki balca olaylar nelerdir? M. evket'in kurduu kabineye Prens Sait Halim (r-y Devlet), Hac dil (Dahiliye), rksulu Mahmut (Bahriye), eski stanbul Valisi brahim (Adliye), Divan- Muhasebat Reisi Rifat (Maliye), Besarya (Nafa), Hayri (Evkaf), eski zmir Valisi Cell (Ticaret ve Zirat), Oskan (PTT), eski Saruhan Mutasarrf kr (Maarif) girdiler. Hariciyeye Hakk Paa getirilmek isteniyordu, fakat o, Siz beni mahvettiniz diye reddedince, o nezarete Sait Halim, r-y Devlete de bin bir srarla Sait Paa getirildiler. stanbul Muhafz Cemal, Merkez Kumandan da Enver'in amcas Halil oldular. Talt, M. evket'in daha nce Harbiye'den ayrlmasn istemi olduu iin, M. evket'in onu kesinlikle istememi olduu, hatt bunu, Sadrazam olmas iin ilk kez kendisine bavurulduunda da art kotuu rivayet edilir. Oysa M. Ragp'a gre Enver, Reat'tan, Talt'n kabine kuruluncaya dein Dahiliye Nazr vekili olmas iradesini alm, hatt Talt, o sfatla taraya bir de genelge gndermiti (308). Bayur, M.

evket'i ekilmee zorlayanlardan Hac dil'in Dahiliye Nazr oluuna iaretle, Talt'n, basknn ba dzenleyicisi olduu iin bizzat kendisinin hkmete girmek istememi olmas ihtimaline dikkati ekmektedir (II. 2, 272). Hkmetin karlat nemli lk ilerden biri Bakumandanlk vekletiydi. Nzm'n lmyle boalan bu yer iin Enver Reat'a, Genelkurmay Bakan Ahmet zzet Paa'y nermi ve kabul ettirmiti. Bunun zerine, her trl usle aykr olarak Padiahn iradesini bildiren yazy Enver, kendi imzasyla gndermiti, izzet, kk rtbeli subaydan gelen bu yaz zerine byk tepki gsterdi ve gnlerce o makam bo kald. M. evket'in srarlar ve -sylentiye gre- Enver'in o mevkiye getirilecei haberleri zerine yeni grevine balad. Yeni hkmet, A. Muhtar ve Kmil hkmetlerinin uygulamalar kar bir misilleme havasna girmemee zen gsterdi. Kendini koruma ynne dikkat etmekle birlikte, sava durumuna yarar bir partiler st siyaset gtmee alt. Kmil ve Cemalettin o gece salverildiler. Reit ve Maliye Nazr Abdurrahman Efendi ise 3 gn kadar stanbul Muhazflnda misafir edildiler. Sonra bu drt kabine yesinin memleket dna kmalar istendi. lk ikisi Msr'a gittiler. Tutuklanan balca muhalifler Ali Kemal, Gmlcineli smail, Rza Nur, Kbrsl evket, Terliki eyh Salih, ehbenderzade Hilmi, Tccar Kmil, eski Divanharp Reisi Mirliva Arif, stanbul Siyas Polis Mdr Muhip idiler. Bunlar da ksa zamanda salverildiler. Rza Nur ve Ali Kemal Avrupa'ya gitmek istediklerinden kendilerine para verilerek gnderildiler. Sdk Bey ile yardmcs aban Etendi ise Vahdeddin'in himayesi sayesinde tutuklanmaktan kurtulmular. Bundan baka, 11 ubat 1913 gnl bir muvakkat kanunla siyasal genel af iln edildi. Yalnz, dmana fiilen ve manen yardm etmek suretiyle Balkan yenilgisine yol aanlar affn dnda tutuluyorlard. Hkmet ve T'liler, sava koullarn ileri srerek, muhalifleri faaliyetten alkoymaa ikna etmek iin ellerinden geleni yapyorlard. Bu arada onlar, kendileriyle ibirliine dahi sevk etmek iin bir Mdafaa-i Milliye Cemiyeti kuruldu. Cemiyetin beyannamesinde, Vatan kurtarmak iin uzanacak her ele sarlacaz, peceiz ve vatan kurtaracaz deniliyordu. Talt, erif Cafer Paa ve gz hekimi Esat Paa Prens Sabahattin'i ziyaretle, onu Cemiyete katlmaya ardlar. Prens ve Ltfi Fikri bu srarl giriimleri olumsuz karladlar. Fakat kdam sahibi ve sorumlu mdr Ahmet Cevdet ile Nurettin B., Sabah bayazar Diran Kelekyan ve tham'dan Ferit (Tek) nezdindeki giriimler baarl oldu. Gelelim d ilikilere. 28 Ocak 1913 gn Balkanllar, haftadr cevap bekledikleri ve Babli Baskn umut kaplarn kapatt iin, konferansa son verdiklerini Osmanl temsilcisi Reit Paa'ya notayla bildirdiler. 30

Ocakta ise Bulgar bakomutanl, 3 gn sonra sona erecek olan mtarekeye son verildiini aklad. Ayn gn hkmet, 17'sinde Byk Devletlerin verdii notay cevaplad. Bunda Edirne'nin bir Mslman kenti ve Devletin ikinci bakenti olduu, onu vermenin byk tepkilere yol aaca, ancak son bir dn olarak kentin Meri'in sa kysna den blmnden vazgeilebilecei aklanyordu. Ege adalar ise anakkale Boazna ya da Anadolu'ya yaknlklar dolaysyla son derecede nemliydiler (Anadolu'ya yakn adalar Yunanistan'a brakmak, buralarn birer fesat oca olmasna, blgenin Makedonyalamasna yol aacakt). Bu noktay gz nnde bulundurmak kaydyla, Adalarn kaderinin belirlenmesi Byk Devletlere braklabilirdi. Bablinin bir de iktisad bamszlk ynnde baz talepleri vard. Gmrk zgrl, eit artlarla ticaret andlamalar yapmak hatt, btn yabanclarn Osmanl vergilerini demekle ykml olmalar, bunlar oluncaya dein gmrk vergisinin % 4 artrlmas, yabanc postanelerin kaldrlmas, genel (ve zet) olarak da kapitlasyonlarn kaldrlaca yolunda sz istenmekteydi. Bablinin bu notas hayli olumlu etki yapt ve Byk Devletler. Bulgaristan'a, bunun grmelerin yeniden balamas iin elverili bir zemin olduuna bildirdiler. Fakat Bulgarlar sava yeniden balattlar. Enver ve onun yandalar bir an nce asker harekta gemek istiyorlard. Fakat yle anlalyor ki M. evket ve zzet, ordunun Edirne ynnde bir taarruza kalkabilecei kansnda deildiler. Bu durumda ortalama bir zm olarak. Bolayr tarafnda bir harekta karar verildi. Bolayr'daki Fahri Paa kumandasndaki mrettep kolordu, denizden arky civarnda Bulgarlarn arkasna karma yapacak olan 10. Hurit Paa Kol ordusuyla birleerek, Bulgarlar datacak, sonra da atalca'da sktracakt. Birinci Kolordunun kurmaylar Fethi ve M. Kemal idiler, ikincisinin kurmay bakan Enver'di. Kararlatrld zere, mrettep kolordu 8 ubat gn taarruza getiyse de, 10. Kolordunun gemileri gecikti ve ancak o gece karma balayabildi. Bu durumda harektn baskn nitelii kaybolduu iin baarszla uraynca, Enver, Fahri Paa Kolordusunun kumanda heyetini sulad, birok srtmelere yol ald. Bu sonu, hkmetin sava ynnde yapabilecei fazla bir ey olmad kansn vermi olacak ki. 30 Ocak notasnn esaslar dairesinde bar artlarnn Byk Devletlerce kararlatrlmas istendii bildirildi (9 ubat). Aslnda hkmet, dpedz pes etmi ve Kmil hkmetinin izgisine gelmi oluyordu, zira M. evket 10 ubattan itibaren ve gya kabine arkadalarndan gizli olarak. Edirne'nin Osmanl egemenliinde kalmas iin srara taraftar olmadn Byk Devletler elilerine tlatmaa balamt. Byk ihtimalle, M. evket, Bolayr harektn da genlerin hevesleri kursaklarnda kalmasn gibilerden dnm olabilir. Bu srada Osmanl Bankas 500.000 liralk bir

avans vermedii iin (13 ubat) hkmet paraszlk sknts iindeydi. Bu durumda Byk Devletlerin, araclk teklifini kabul etmekle birlikte, Bablinin 30 Ocak notasndaki esaslar deil de, kendi 17 Ocak notalarndaki esaslar, yani Edime ve Adalardan vazgeilmesini istemelerine fazla amamak gerekir. Babli baskdan tam bir ay sonra (23 ubat) hkmet. Edirne'den ve Krklareli'nden vazgemee karar verdi. Bu kararn nasl zorluklarla alndn, kabine iinde ve dnda ne byk alkantlara yol atn tahmin etmek g olmasa gerek Fakat M evket ve zzet bu konu da kararlydlar ve zzet, bara gidilmezse bakumandanlk vekletinden ayrlacan sylyordu. zzet'in bir raporuna gre. Balkanl mttefikler 400 bine yakn asker karmlard. Trakya'da kalan Osmanl kuvvetleri ise 165 bine inmiti. Onlarn 1800 topu bizim 550 topumuz vard. Mttefikler atalca'dan baka, Bolayr ve Ege blgesinde de bir harekta giriebilirlerdi. Rapor, disiplinsizliklere ve askerin, bandaki subayn vurduu baz durumlara da iaret ediyordu. Bayar, bu hesaplarn yanl olduunu, zira 1913 ylnn bandan beri Balkanl devletlerin byk bir anlamazlk inde bulunduklarnn, Romanya'nn Bulgaristan'n bymesine kar olduunun ve Dobruca'da gz bulunduunun bilindiini; Londra Bar Konferansnda Srp ve Yunan delegelerinin Osmanl temsilcilerine imza konusunda acele edilmemesini, Srp murahhasnn Balkan dalarn Trkiye iin doal snr kabul ettiini sylediklerini; Alman imparatorunun, Trkiye ile ayrca anlamak isteyen Yunanistan'a Trkiye ile uyumas gerektiini ileri srdn belirtiyor (1211-5). 22 Martta Byk Devletler kararlatrdklar bar artlarn bildirdiler. Snr, Meri ve Ergene'yi izleyerek, Enez-Midye arasnda olacakt. Bulgarlarn byk basks sonucunda (Avusturya ve dolaysyla Almanya, Srbistan'a kar Bulgaristan' desteklemek, Rusya ve dierleri de Bulgarlarn stanbul'a girmelerini nlemek zorundaydlar) bir ka gn inde Midye-Enez izgisi dz bir izgi oldu, hatta ibkey bir eri biimini almasna ramak kald, 26 Martta mukadder kibet, yani Edirne'nin dmesi, gerekleti. 1 Nisanda Osmanl hkmeti pes etti, yani Byk Devletlerin artlarn kabullendi. Bu artlar dairesinde 14 Nisanda atalca Mtarekesi ve 30 Maysta Londra Bar imzaland. Edirne'yi veriyorlar diye o denli grlt koparan ve hkmet darbesi yapan T, sonu itibariyle Kmil hkmetinin durumuna dm, hatt muhtemelen daha kt artlan benimsemek zorunda kalmt. Aradaki can ve mal kayplar da abayd. Byk d terslikler olduunda Osmanl Devletinde ok zaman grld ve grlecei zere, baz kafalar yine uydulama ynnde almaa balad. Bulgarlarla ilk mtarekenin yapld sralarda Mizanc Murat kdam'da (28 Kasm 1912) kan bir yazsnda, Bundan sonra biz ancak dveli

muazzamadan birinin cidd himayesi tahtnda yaayabileceimizi ve bu halin bir eyrek asr kadar mddetle muhtac bulunduumuzu artk bilip itiraf etmeliyiz... diyordu. Kmil'in de ayn ynde dndn gryoruz (Ahmad 127-8). Bunlar, Wilson'dan nce manda sistemini dnen kafalard. Kendi psrk alarndan, byle dnenler o denli haksz deildiler, zira Balkan Sava zerine Avrupa hariciyelerinde, lm deinde yatan ve miras paylalmas gereken hasta adam imgesi yeniden canland. Paylamaya gidilmese de, yakn bir paylama ihtimaline karlk paylar peylenmeliydi. Bunun nasl olduunu aada greceiz. Uydulamak ynnde olduu hemen gze arpmasa da, sonu olarak o yne hatt belki Osmanl lkesini erken bir paralanmaya gtrecek bir dnce M. evket'ten gelir. Bu, Osmanl Devletini askeri bakmdan kesin olarak kalkndrmak, bunun iinde en geni apta Alman yardmna bavurulmas esasna dayanr. Nisan banda evket, stanbul'un tahkimi iin Almanya'dan uzman ister ve bu istek kabul edilir. Nisan'n 24'nde M. evket, Alman Bykelisine, ordu iin o zamana dein birok rnei grlm olan Alman retmen subaylar ile yetinilemeyeceini ve Tepeden trnaa bir slahat gerekli olduunu sylemitir. Bundan, nce Liman von Sanders heyetiyle, daha sonra da Osmanl - Alman ittifak uygulamasnda grlen, Alman subaylara komuta yetkisi vermek amacnn gdld anlalyor. Nitekim Alman Bykelisinin 17 Mays gnl raporunda, M. evket'in Osmanl ordusunu hemen kamilen diktatrcesine bir Alman generalinin idaresine vermeyi dnd belirtiliyordu (BayurII,3,281). Ayn gn, ngiliz Dilerine verilen bir notayla, ngiltere'nin yeni Vilayetler Kanununun uygulamasna yardmc olmas, bunun iin Dahiliye Nezaretine bir mavir, bir genel mfetti ve Dou (Van, Bitlis, Mamuretlaziz, Diyarbakr vilayetleri) ile Kuzey Anadolu (Erzurum, Sivas, Trabzon) blgeleri genel mfettilikleri iin, birer Jandarma, birer adliye, birer tarm ve orman, birer bayndrlk mfettii, ayrca 7 ildeki jandarma birliklerine birer komutan istenmekteydi. Dou ve Kuzey Anadolu, bugnk deyimle pilot blge olacak, uygulama yava yava btn lkeye yaylacakt. Bablinin bu tedbirlerin 1878 Kbrs andlamasna uygun olduunu belirtmesi ayrca ilgintir. Bu biimde ngiltere'ye yanamakta birka amacn birden gdlm olabilecei dnlebilir. Birisi, bylelikle Almanya ile M. evket'in kurmay tasavvur ettii yakn askeri ilikilere ngiltere'den bir itiraz gelmesini nlemek olabilir. evket ve T iktidar iin askeri ilikinin ok daha hayati olduu ve o tarihteki Alman Bykelisinin de belirttii gibi, bu yoldan hkmete siyasal destek salamak istendii (Edirne'yi henz kurtaramam bir iktidar sz konusudur) sylenebilir. kincisi, Lynch iinde

daha nce yaplm olan yanll dzelterek, ngiltere'yi Osmanl hkmetine kar mmkn olduu denli yumuatmakt, ncs, Rusya Dou Anadolu'daki iddialarn gndeme sokmadan nce, ngiltere'yi blgeyle yakn iliki haline getirerek bunu Rusya'ya kar bir engele dntrmekti. Gerekten, Babli, herhalde Lynch iindeki hatay dzeltmek zere sk bir pazarla oturdu. ngiltere, 28 Aralk 1912'de, Kmil Paa hkmeti zamannda Irak petrollerinin imtiyazn istemiti. Hkmet, Almanlar gcendirmemek zere, onlarn da sermayesi yarya yakn bir oranda katlmak artyla, bunu kabul etti. (11 Haziran 1913). ok nemli dier bir gelime, yaklama siyasetini ina etmek iin ingiltere'de bulunan Hakk Paa'nn, bu lkenin Irak ve Basra krfeziyle ilgili iddialarn tanyan bir dizi n anlama yapmasyd (6 Mays 1913). ngiltere, bunlar Almanya, Fransa, Rusya ile grtkten ve onlarn onayn (baz deiiklikler pahasna da olsa) aldktan sonra, 29 Temmuzda kesinletirdi. Bunlar attlarap (Dicle ve Frat'n birletikten sonra aldklar addr), Osmanlran gney snr, Dicle ve Frat'ta gemi iletme imtiyaz, ve Kuveyt, Necid, El-Katr, Bahreyn ile ilgili anlamalard. Gemicilik imtiyaz, ngiltere'nin gsterecei bir irkete en az 60 yl boyunca tekel olarak verilecek, irketin sermayesi Osmanllar ve ngilizler arasnda yaklak olarak eit bir ekilde bllecekti. Bylece ngiltere, Almanlar demiryollarn daha Badat'a getirmeden, demiryolunun Basra Krfezi ve Hint Okyanusuna alaca blgeye arlklarn koymu oluyordu. Denebilir ki, bu tr ilikilere giren T'nin nceki iktidarlardan bir fark kalmam oluyor. Oysa tamamen yle deil. T, lkc ve ilkeci bir tavr iindeyken, emperyalizm ve i feodal glerden yedii ard arkas kesilmeyen silleler ve zellikle Balkan Sava zerine, hi deilse baz emperyalist glerle bir uyuma ve bir oranda uydulama ilikisi iine girmeyi artk kanlmaz gryordu. Yoksa mparatorluun toptan gp gidecei duygusu iinde olmalyd. Aslnda Trk ulusuluunun ahlanp yaygnlat bir dnemdir bu. Ama d siyasetin ve i zaaflarn amansz zaruretleri byle bir siyaseti gerekli gsteriyordu. Buna ramen, T'nin kendinden nceki feodal iktidarlarn tersine, verdii tavizlerin karlnda ciddi olarak iktisadi bamszlk ynnde pazarla oturduunu gryoruz. Hakk Paa. 1 ve 24 Mays 1913'de verdii iki muhtrayla, Osmanl gmrklerinin % 15'e kmasn, ngiliz uyruklarnn da Osmanllar gibi temett vergisi demesini, ngiliz postanelerinin kaldrlmasn ve kapitlasyonlara son verilmesini grmek zere. ngilizlerin, srf hukukulardan kurulu bir komisyona katlmalarn istedi ngiltere, 29 Temmuz 1913'de mzalad bir bildirgeyle, bu istekler karsnda olumlu bir tavr taknd.

Ama T hkmeti, isteklerin gereklemesi, br devletlerin de kabul artna bal olduu iin fiilen bir ey elde etmi olmuyordu ve ne kadar bir sreden sonra amacna ulaaca belli deildi. Fakat olay, T'nin hangi konularda duyarlk gsterdiini belirtmek bakmndan anlamldr. Hkmetin Dou ve Kuzey Anadolu in istedii ngiliz grevli sorununa gelin, Babli, Sonradan bu istei daha da genileterek zmir, Bursa, stanbul vilyetleri iin de uzmanlar istedi. Fakat tahmin edilmesi gerektii gibi, bizzat ngiltere'nin mttefikleri dahil Byk Devletlerden bu konuda tepkiler gelmee balad. zellikle Rusya, buna kar kesin bir tavr ald (26-7 Mays 1913). Bu durum Anadolu slahatn grmek zere, bata Rusya Byk Devletlerin bir konferans toplanmasn istemelerine yol at. Gelelim yeniden siyasete. Hkmetin muhalefete kar mmkn olduu denli uzlatrc, yumuak bir siyaset izlemee altn grdk. Ne var ki, iktidar deiikliinin kanl bir darbeyle gerekletiini unutturmaa imkn yoktu. Buna, muhalefetin ve onu destekleyen ngiltere'nin T'ye aman vermeyen, uzlama tanmaz tutumu eklenince, hkmeti devirmek iin giriimde bulunulacan tahmin etmek zor olmazd. Geri yukarda grld zere, ngiltere'yi kazanmak iin Babli byk abalar harcyor ve bir lde baz sonular elde ediliyor gibi grnyordu ama ngiltere T'ye notunu oktan vermiti. ngiliz Dileri ya da Hindistan Bakanl T hkmetiyle uzlama haline giriyor gibi grnrken, el altndan muhalefet destekleniyor, belki de kkrtlyordu. 2 Mart 1913 gn yaymlanan bir bildirge, muhalefetin Sabahattin Bey kolunun bir hkmet darbesi giriimi zerine bilgi veriyordu. Prensin zel ktibi olan Satvet Ltfi, ademi merkeziyeti bir hkmet kurulduu takdirde. Edirne dse dahi Edirne ve civarnn tarafsz blge olabilecei, 50 milyon lira bor alnabilecei ve byk devletlerin 30 yl sreyle Osmanl iilerine karmamalarnn salanabilecei propagandasyla bir hkmet darbesi planlamaa balam. Babli ve civarnda byk bir toplant yapp Saraya gidilmesi, evket kabinesinin azlinin ve Divan- liye evkinin salanmas, yerine ademi merkeziyeti bir hkmetin kurulmas ngrlyormu. Cemal Paa sz konusu hkmete Sabahattin'in bakanlk etmesinin dnldn sylyor. Hkmet yeleri ve T ileri gelenlerinin tutuklanp -herhalde uzaka bir yere srlmek zere- bir vapura bindirilmeleri de kararlatrlm. Darbe gn datlmak zere Osmanl Milletine ve ordusuna hitab balkl bir bildirge, salahiyetli baz askerlerin de yardmyla (Kuran) hazrlanp Yunan uyruklu Pantazi'nin basmevinde baslmken, i ortaya km. Tasarnn Babli Basknn andrd kolayca grlyor. Kuran, bu hazrlklar arasnda daha sonra evket'i ldrecek olanlardan Yzba Kzm'n Sabahatine ibirlii

nerdiini, fakat onun, Kzm'n tasarlarn ok kanl bularak buna yanamadn sylyor. Bununla birlikte, stanbul Muhafzlnn aklamasnda, gerektiinde kullanlmak zere ranl ihtilalcilerden bombalar sipari edilmek istendii zikrediliyor. Kald ki T'lilerin az nce yapm olduklar gibi, gereinde silah kullanmay gze almadan yaplacak bir hkmet darbesi giriiminin pek don kiota olaca akt. Sz edilen giriimin iindekilerden biroklar ve bu arada Ahmet Bedevi Kuran tutuklandlar. Grubun bakan gzken Satvet Ltfi, Avusturya B. Elilii tercmanlarndan Lazar'n evinde. Kuran'n deyimiyle hileli bir hareketle yakaland. (Fakat Avusturya pasaportu tad iin bu lkenin basksyla yurt dna kmasna izin verildi.) Cemal B., byk niformasn giyerek Avusturya Bykelisi Pallavicini'yi ziyaretle, kapitlasyon hukukunun bu ihlalinden tr zr diledi. in banda S. Ltfi'nin gzkmesi, Sabahattin'in de en azndan tutuklanmas iin yeter sebep olabilirdi. Fakat Cemal'in ancak Sabahattin'in yalsn aramakla yetinmesi, hkmetin yumuak gitmek istediinin bir iaretiydi: Nitekim olaydan sonra, Sabahattin'in giriimiyle Talt ile Sabahattinciler adna Dr. Nihat Reat (Belger) arasnda uyumak iin grmeler balad. te yandan Cemal ise, Sabahattin'le yandalarndan Dr. Nihat Reat' tutuklamak iin madd kantlar saptamaa urayordu. Bu srada, Talt, bunlar uyararak, resmi br ngiliz kurumuna ve oradan da Avrupa'ya snmalarna olanak verdi (Cemal 30-4). Aslnda Sabahattincilerin setikleri darbe zaman pek de elverili saylamazd. Zira henz Edirne dmemi bulunuyordu. Geri 23 ubatta hkmet Edirne'den vazgeme kararn alm ve devletlere bildirmiti ama herhalde kamuoyu bunun pek farknda deildi. htimal, Sabahattincileri erken harekete sevk eden, dier muhalif guruplardan daha nce davranmak, yani onlar atlatmak endiesiydi. Bundan sonra, nce T'li, sonra Halaskar subaylardan olduu sylenen Yzb. erke Kzm'n yrtt ve M. evket'in lmyle sonulanan suikast gelir. Bunlarn Sabahattin Bey'in para desteini istedikleri, onunsa kanl planlara let olmak istemedii iin yanamad sylenir. Oysa Sabahattin'in darbeciliin hi de yabancs saylamayacan hkmet darbelerinin ise kanlmaz olarak ok kez kanl olaylar olduunu biliyoruz. Belki Sabahattin Kzm ve arkadalarndan holanmad iin daha byk ihtimalle, nceki darbe giriiminin kovuturmas o denli yaknndan getikten sonra bir daha bulamay fazla tehlikeli bulmu olduu iin reddetmi olabilir. Fakat sonradan divanharp kendisini gyaben idama mahkm ettiine gre gerekten airliini reddetmi olduu da bir lde pheli olmaktadr. Ceal iddia ettii gibi baars zerine kabinenin Sabahattin ya da Kmil tarafndan kurulmas dnldyse bu phelerin daha da kuvvetli olaca

aktr. Nitekim M. Ragp'a gre, Kzm ile Sabahattin adna hareket eden Kemal Mithat (Mithat Paann oullarndan, H'li) grmler ve sadarete Kmil'i getirmek hususunda anlamlard (92). Divanharp kararndan da Sabahattin'in, kendisi kabineye girmek artyla Kmil'in Sadaretini kabul ettii anlalyor. Ayn karardan, Sabahattin'in, bu sralarda bilinmeyen bir i iin 1900 lira harcad iin suikast giriimine para yardm yapamadn reniyoruz. Sabahattin, sefaretlerle temas, Sarayn 2 taburla kuatlmas, Saraya gidecek temsilci gibi konular dzenlemi. Komploya para yardm yapan iki nemli kaynak vardr. Biri, Paris'te muhalefetin ba olan eski Stokholm Elisi Krt erif Paa idi. (1909 sonunda Paris'te kurulan Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkasnn kurucusu ve reisi). Dieri, Reat'n lm kardei Kemalettin'in kz Mnire Sultanla evli olan, Tunuslu Hayrettin Paa'nn olu Damat Salih Paa idi. kinci Paann phe ekici faaliyetlerini hisseden Cemal, onu uyarp lkeyi terk etmesini tlediyse de Paa, herhalde damatlna ve Tunusluluu dolaysyla Fransz himayesine gvenerek, buna kulak asmad. Ziya akir'e gre komiteciler Salih'i Sadarete getirecekler, o da Reat' tahttan indirdikten sonra, Veliahd Yusuf zzettin'in ruh hastaln ne srerek. Vahdettin'i tahta getirecekti. Salih bu hususlar Vahdettin'le grp anlamaya varmt Cemal'in, Cihan Sava'nn sonunda savunma olarak kaleme ald anlarnda, Vahdettin'den sz etmemi olmas anlalabilir bir noktadr. Hazrlanan plan gereince M. evket, Talt, Cemal, polis mdr Azmi Bey ile Emanuel Karasu ve Maliye Nezareti Kalemi Mahsus Mdr Nesim Ruso ldrleceklerdi. lk drt isim olaan saylabilirse de, bu denli ksa bir listede Karasu ile Ruso'nun adlar garipsenebilir, zira bunlar hibir zaman T'nin n plandaki yneticileri olmamlardr. Buna karlk, bunlarn Yahudi olduklar gze arpmaktadr. Onlar, ldrleceklerin srasna sokanlarn Yahudi ve Masonlarn T'yi nfuzlar altnda tuttuklar yolundaki tutucu propagandaya inandklar anlalyor. unu da belirtmekte yarar var ki, ngiltere ve Fransa gibi Dou emperyalizminde yllanm lkeler, komprador olarak Rum ve Ermenileri kullanrken, bu ie ge girmi olan Almanlarn Yahudileri yeledikleri grlyor. Onun iin Yahudi alerjisinin Alman emperyalizminin dier emperyalist lkelerle olan rekabetini de ilgilendiren ynleri bulunduuna dikkat etmek gerekir. Darbe giriimi 11 Haziran 1913 gn yapld. Harbiye'den Babli'ye giden M. evket vuruldu. Paa biraz sonra ld. Suikastn baarya ulatn gren Kemal Mithat, stanbul'daki kdemli bykeli olan Avusturya Bykelisine giderek, darbeciler adna hazrlanm olan ksa bir yazy verdi. Bunda iktidar devirme niyeti aklanyor ve kacak olaylardan tr sorumluluk kabul edilmeyecei iin, Kmil zamanndaki gibi limandaki sava gemilerinden

karaya asker kartlmas isteniyordu. Fakat 31 Mart olay gibi bu giriim de kt planlanm olacak ki, darbe giriiminin bundan sonraki evreleri uygulamaya sokulamad. Ne br suikastler yaplabildi, ne de tasarlanan sokak gsterileri. Tabii Genelkurmayda grevli Albay Fuat'n Cemal'in yerine stanbul Muhafz olmas ve Saray askerle kuatmas da gereklemedi. Saray kuatld srada yeni hkmet konusunda darbeciler adna Reat'la grecek olanlar Vahdettin'le Damat Salih imi (M. Ragp 95). Cemal'e gre Sabahattin ya da Kmil hkmetinden nce, Mir akir Paa'nn Sadaret Kaymakaml altnda geici bir hkmet kurdurularak, 3 gn 3 gece T'nin ileri gelenleri ldrlecekti. Bayur, darbeyi yrten Kzm ve kafadarlarnn Beyolu'nda gizlenmekte olduklar ngiliz uyruklu bir kadnn evinde toplu olarak ve rahata kalabilmi olmalarn aklamak iin bir dedikoduyu naklediyor (II, 2, 3167). Buna gre, Sabahattin ile Damat Salih, bata Abuk Ahmet Paa olmak zere, atalca ordusunda kendilerine yatkn baz komutanlarla grmler ve onlar, suikastler olduktan sonrasn btnleyeceklerini sylemiler. Kuran tarafndan da anlmasndan, bu rivayetin pek bo olmad anlalyor. O, Ahmet Abuk ile Gelibolu'daki Ntk Paalarn stanbul'u igal iin tertibat aldklarn rivayet olarak anyor, fakat stad Sabahattin'in kerhen girdii bu giriveden (irenerek girdii kmaz yol) kurtulup ilikilerini kestiinden sz ederken rivayet szcn kullanmyor (TJT 327). Sonradan kartt Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele adl kitaba, ilk kitabndan bu paragraftan nceki ve sonraki paragraflar aynen alm olmasna ramen bunu atlam olmas da ayrca anlamldr (532). Cemal de, hi yaktramamakla birlikte, Abuk Ahmet Paa'nn biraderzadeleri araclyla Sabahattin'e pek byk yardmlar vaad ettiini sylyor (34). Burada unu da belirtmekte yarar var ki ihtimal ilerin kzmakta olduunu haber almas zerine, Kmil. 28 Maysta Msr'dan kalkp Kbrs yoluyla stanbul'a gelmiti. Cemal, bunu darbe iin bir hazrlk olarak kabul ettiinden, konann daryla olan irtibatn kestirdi ve stanbul'u terk etmesini istedi. ngiliz eliliinin protestosu ve ngiltereyle ilikileri yumuatmak gayretinde olan M. evket'in kzgn tepkisi zerine ngiliz grevlileriyle grmesine ve stanbul'da 3 gn daha kalmasna izin verildi. Suikast srasnda Kmil stanbul'da bulunmuyordu. Suikastten sonra Cemal, defteri hazr olan 200' akn muhalifi tutuklad ve bunlar 12 Haziranda Bahr cedid vapuruyla Sinop'a gnderilip orada ikamete memur edildiler. Hkmet, kendine olan gvenini gstermek zere, suikastn hemen ertesi gn M. evket'e, yabanclarn da arld muhteem bir cenaze treni dzenledi. Suikastn yapld gn Kzm ve arkadalarnn kald ev ortaya kmt. Hkmet, ngiliz eliliinden

arama iin izin istedi, fakat iki gn gemesine ramen, izin verilmeyince ev basld. ki saatlik ve Beyolunu birbirine katan bir msademeden sonra, iindekiler teslim oldular. T, bir kez daha, gerektiinde kapitlasyonlar ineyebileceini gsteriyordu. Divan harbin bana Ferik Tevfik, Paa yerine genlerden Remzi Bey getirildi Miralay Fuat, Yzb. Kzm, Muhip B., Damat Salih ve suikastilerden 8 kii idam edildiler. Sabahattin, Dahiliye Nazr Reit,. Gmlcineli smail, Kemal Mithat, Pertev Tevfik, Kaymakam Zeki (sonra Vahdettin'in kaynbiraderi olmutur), Krt erif Paa, Nazmi Paazade Abdurrahman, Nazmi, mtekait jandarma kumandan Mehmet B., Kavakl Mustafa gyaben idama mahkm oldular. Hapis cezalar arasnda mebbet hapse mahkm olan Sleyman Paazade dil ile Damat Salih'in adam Gzlkl Emin Beyler gze arpyor. Damat Salih'in idama mahkm olmasn Fransa mesele haline getirdiyse de, aslmasn nleyemedi. Fakat Salih'in kardeleri Tahir Hayrettin ile Mehmet Hayrettin Beyler, snr dna kmak zere, serbest brakldlar. nce Osmanl Demokrat (1909), sonrada Osmanl Sosyalist Frkasnn kurucularndan ve Muahede gazetesi sahibi Pertev Tevfik Beyin bu ilere karm olmas dikkati ekiyor. Liberal davranmad iin, Osmanl sosyalistleri T'nin karsnda olmulardr. M. evket'in ldrlmesi, T'nin tarihinde 31 Mart olay ve onun bastrlmas denli nemli bir olaydr. ki olayn da ardndan gsterilen tepki, muhalefetin uzun bir sre ortadan silinmesine yol am, T'nin de bundan yararlanarak kararl bir icraat dnemine girmesini salamtr. 31 Mart zerine yalnz muhalefet silinmemi, AT (Asya retim Tarz) mutlakiyetini ahsnda canlandrm olmak itibariyle Merutiyet dzenine kar gizli bir tehdid tekil eden Abdlhamit, tahttan indirilmitir. M. evket suikastndan sonra, muhalefetle birlikte yaayamayacan kestiren T, belki de bu idrakin rahatl iinde M. evket'in yerine onun egemen kiiliinde bir aabey bulmak zorunluluundan kurtulmu grnmektedir. Paa'nn yerine geen Sait Halim Paa'nn aabeylii daha ok simgeseldir. Bylece T nemli bir dnemeci geerek, denetleme iktidarn gerek iktidara dntrmtr. Birine zarar vermek iin dzenlenmi gzken hareketlerin tersine dnp ona yarar salamas karsnda bunun aslnda onun dzeni olmas gerektiini savunan kuram gereince, M. evket suikastnn T tarafndan bilindii, fakat ses karlmad ynnde grler vardr. Kuran bu grte olduu gibi Bayur da, Talat'n Cemal'in asayi tedbirlerini elmelemesini zikrederek, nceleri bu gre yatknd. Kuran, suikastten bir gn nce zel tedbirler alndn ileri sryor (TJT 328). M. Ragp, cinayet zerine Talt'n fazla tepki gstermemesine ve her eyde bir hayr vardr

trnden bir tavr almasna dikkati ekiyor (23). Bayur, daha sonraki eserlerinde, bu tr olaylarn nasl geliebilecekleri bilinemeyecei iin, T'nin suikaste msaade etmi olamayacan savunuyor (II. 4, 490). Dorusu da bu olmas gerekir. Tabii bata Talt olmak zere, T'nin sivil kanadnn M. evket'le olan uyumazlklar dolaysyla, Paann aradan kmasnn -olay, T'nin iktidarn sarsmadan, hatta onu kuvvetlendirerek olutuuna gre- onlar sonradan memnun etmi olmas da ayr bir konudur. Hatt, Edirne'nin geri alnmas konusundaki tutumu dolaysyla T'nin asker kanadnn da bu lme fazla zlmediini tahmin etmek mmkn grnmektedir. Soru 84: T'nin denetleme iktidar Trkiye'ye neler getirmitir? T'nin 23 Temmuz 1908'den balayan ve nce 31 Mart Olay ile sonra da Gazi Ahmet ve Kmil Paa kabineleriyle kesintiye uramakla birlikte, M. evket'in ldrld 11 Haziran 1913 gnne dein suren denetleme iktidar, her eye ramen Trkiye'ye nemli eyler kazandrmtr. T gibi devrimci bir partinin bizzat iktidar olmadka ye iktidara salam bir biimde oturmadka byk dnmler salayamayaca, ortadadr. Ama hareket serbestisi ksteklenen devrimci iktidarlar kstl da olsa serbest bulabildikleri alanlarda nemli dnmlerin hazrln, yapabilirler. Hatt uzunca zaman aralklar sonunda aldklar, sabrl, kk tedbirlerin birikiminin pekl devrimci saylabilecek sonulara ulat grlebilecektir. T'nin -bizzat ktidar olamama dnda- ne gibi engellerle karlatn ksaca tekrarlayalm. Ynetenler snfnn geleneki kolunun ba kurumu olan Saray banda Abdlhamit bulunduka, byk bir tehlikeydi. 31 Mart Olaynn T'ye hissettirdii zere, Abdlhamit istemese de kendisi mutlakiyet adna bir takm hareketlerin yaplmas her zaman mmknd. Abdlhamit'in tahttan indirilmesi ve yerine zayf kiilikli Reat'n gelmesi Merutiyet devrimi iin rahatlatc bir durumdu. Fakat yine de Saray, o devrimin altnda, patlamak iin saatini bekleyen bir bombayd. Bu tehlikeyi azaltmak amacyla T'liler, baz arkadalarnn Saray kadnlaryla evlenmelerine izin vermilerdir. Bu evliliklerden biri Enver'in Naciye Sultanla, dieri de E. Bnb. smail Hakk'nn Selhattin Efendinin kz Behiye Sultanla (17/2/1910) evlilii idi. Fakat bu, iki kenar keskin bir bakt. Devrimciler Saray bu yoldan denetleyebilecekleri gibi, Nahit Srr rik'in roman Sultan Hamit Derken'de olduu gibi, Saray da devrimcileri bu yoldan avucuna alabilirdi. Ynetenler snfnn geleneki paalar -ister asker, ister sivil olsunlar- da yine T'nin karsnda bir tehditti. Mektepli de olsa, M. evket gibi bir Abdlhamit paasnn T'ye ne gibi zorluklar karabileceini grdk. te yandan, Osmanl lkesinde diledii gibi at koturmaa alkn mark emperyalizmin, T'nin bamszlk ynndeki

davranlar karsnda, mal konularda, ya da muhalefetin komplolarn ve Osmanl uluslarnn isyanlarn desteklemek ya da dpedz kkrtmak hususunda ne yaman bir hasm olduunu grdk. (Balkan Sava'nn tezghlanmasnda Avrupa emperyalizminin rol de zerinde durulmaya deer bir noktadr.) isyanlarn kmasnda T'nin akllca olmayan ihtiyatsz tutumunun yangna krkle gitmek olduunu da grmtk. T'nin denetleme iktidarnn salad yararlarn ilk kmesini yukarda Ahmad'n Meruti Islahat Dnemi dedii, 31 Marttan sonra gerekletirilen yasama faaliyetini incelerken grdk. Hatrlanaca zere, bu cmleden olmak zere yaplan Kanun-u Esasi deiiklii, 1876'da hazrlanan bu metne, gerek bir parlamenter ve zgrlk nitelik kazandrmt. Bunun dnda yaplan bir takm yasalarn, ada bir devletin yasal altyapsn oluturmak hedefini gttn de grmtk. Daha sonraki bir yasadan burada sz etmek yerinde olur: 29 Temmuz 1329 gnl dare-i Umumiyye-i Vilyt K. M. Bununla 1864 ve 1870'de vilyetlerle ilgili dzenlemelere yeni bir yn verilmi, vilyetlerin tzel kiilik sahibi olmalar ve vilyet meclislerinin icrai karar alabilmesi esas getirilmitir. Bylece ynetimde, merkeziyetilik esas nemli lde hafifletilmi oluyor, vilyetlerin baz ileri kendi kendilerine yapmalar olana douyordu, denetleme iktidar dneminde salanan ikinci nemli dnm, ksmen bundan sonraki sorunun cevabnda ele alnacaktr. Bu siyaset ve dnce ortamndaki zgrlemenin getirdii yararlard. Ortal kaplayan eitli yaynlar, dnce, tartma ve polemikler, bu arada kurulan eidi dernek ve kulpler canl ve salkl bir ortam oluturdu. Bunun, kurumsal ya da rgn eitimin tek bana hibir zaman salayamayaca son derecede deerli bir eitim olduu phesizdir. Kald ki zgrlk ortamnn bu kurumlarda mevcut toplumsal konulu derslere yepyeni bir ierik kazandrd phesizdir. stelik, birok kurumlarda toplumsal ierikli derslerin yeniden konduunu, rnein Harbiye'ye tarih derslerinin yeniden girdiini gryoruz. te yandan siyasal zgrlemenin getirdii yine son derecede deerli siyasal-toplumsal bir eitimden de sz edilebilir. Bu, kurulan eitli siyasal frka, dernek ve kulplerin faaliyetleriyle salanyordu. T'nin kulplerine zellikle iaret etmek gerekir, zira bunlar yalnz siyasal deil, her tr kltrel, iktisadi, toplumsal ihtiyac da karlamak amacn gden, CHP'nin tek parti dnemindeki halkevlerini hatrlatan ve ihtimal onlardan ok daha canl ve dayanmal kurululard. Denetleme iktidar dnemindeki siyaset ve dnce zgrlnn salad bu hayati yararlar zerinde ne denli durulsa yeridir. 1908 burjuva ihtilalinin, T'nin denetleme iktidar dneminde byk bir iktisadi dnme yol amad dorudur ve bu yzden biroklarnn

gznde ihtilal adna da layk saylmamaktadr. Ne var ki, ihtilaller tarihi incelenecek olursa, en byk iddetle, kan ve atele balayan ihtilallerin dahi, ok kez ihtilalci programlarn gerekletirmede birok gecikmelere uradklar, hatt ok kez bir sre geri gitmek zorunda kaldklar grlr. Fransz htilalinin, burjuva devriminin siyasal iktidar rejimi olan cumhuriyeti ancak 100 yl kadar sonra, 1870'den sonra kesinletirebildiini biliyoruz. Sovyet devriminin 1921'den 1928'e dein Yeni ktisat Siyasetiyle (NEP) kapitalizme dn yapmak zorunda kaldn, bugn dahi bu lkede sosyalizmle badamayan uygulamalar konusunda pek ok iddialar bulunduunu biliyoruz. Fakat btn bunlara ramen 1789, 1917 ya da 1908'in ihtilal balangc olarak nemi azalmaz, zira bu tarihlerden sonra, srelerde yavalamalar, zigzaglar geriye dnmeler de olsa olaylarn genel ak bu tarihlerden ncesine gre, bambaka bir yndedir, ihtilal tarihleri, havzalarn snrlarna benzer. Bir havzann snrna (su kesimi izgisi) girildi mi oradaki bir su mutlaka belirli bir yne, rnein Akdeniz'e gidecektir. Oysa o snrn berisine den bir su yine kanlmaz olarak bambaka bir yne, rnein Tuz gl ynne gidecektir. T'nin denetleme iktidar srasndaki burjuva ihtilali surecini, ihtill szcne yakmayan bir yavalkta bulabiliriz. Ne var ki, tutulan yn artk kanlmazdr ve bir ihtill srecinin balangc sz konusudur. 1908 burjuva ihtillinin iktisad programn uygulamasnn nne dikilen en byk engel, emperyalizmin Osmanl Devletine takm olduu hzmayd. Osmanl bamllnn ilk kez ne zaman balad ve ne zaman kurtulmas imknsz hale geldii, herhalde ayr bir inceleme konusudur. Fakat 1740 tipi kapitlasyonlarn nemli bir adm olduu, 1838 andlamasnn ve 1854'de balayan d borlanmalarn bamll perinledii sylenebilir. Bu bamlln T'nin nnde bir dz duvar gibi ykseldiini sylemek yanl olmaz. Vedat Eldem'in de syledii gibi, aslnda 1908'den nce de mteebbis adaylar yok deildi. Ama gmrk himayesinin bulunmad bir buday ve pamuk lkesinde, byk deirmen sahibi olmak ya da pamuk iplii fabrikas kurmak dahi cretli bir giriim olabiliyordu. Kald ki. 1908 ncesi feodal iktidar, kapitalizmin gelimesi konusunda hi de aba gsteren, tevik ya da himaye etmee hevesli bir iktidar deildi. T'nin denetleme iktidar ayn imknszlklar iinde yle bir iklim yaratt ki, kapitalizmin gelimesinde nispeten nemli saylabilecek gelimeler oldu. Bu iklime katks olan, ok kk gibi gzken fakat aslnda nemli bir tedbire rnek, gereksiz ve harap olan vakf binalarla vakf arsalarn satlmasn (nakit ile bilistibdal) ve parasyla medrese ve hayr kurumlar kurulmasn ngren 19 Mays 1327 (1/6/1911) kanunuydu. Bylece vakflarn hi bir yarar salamadan piyasann dnda tuttuu gayrimenkullerin yeniden iktisadi

hayata dnmesine msaade edilmi oluyordu. Tanmazlarla ilgili, ayn ynde baz dzenlemeler 1913'de yapld. Bunlar Ehas- Hkmiyyenin Emvl-i Gayr- Menkul ey e Tasarruflarna Mahsus K.M. (16/2/1328), Emval-i Gayr- Menkulenin ntikalat Hk. K.M. (21/2/28) Emvl-i Gayr- Menkuleye Deyn Mukabilinde Teminat raesi Hk. K.M. (25/2/28). Emval-i Gayr- Menkulenin Tasarrufu Hk. K.M. (30/3/29) idi. Bu kanunlar ticaret ve sanayi irketleri dndaki inaat ve tarm irketlerine gayrimenkul edinmek, hayr kurumlarnn arazi dnda bina maliki de olmalar, vakflarn ocuklar dndaki hsmlara da kalabilmesi, tanmazlarn ipotek edilmesi gibi imknlar tanyordu. Bayur (II. 4, 303), bu kanunlarn Byk Devletlere yaranmak iin karldn sylyorsa da, bence bu ancak ikinci derecede bir kayg olabilir ve esas ama kapitalistleme srecini hzlandrp gelitirmek olsa gerektir. Eldem'in (s. 122) verdii saylara gre, 1886 ile 1908 arasndaki 23 ylda mill sermayeli 24 snai irket kurulmutur. Bunlarn toplam sermayesi 40,2 milyon kurutur ki, yllara blnnce ylda ortalama 1.75 milyon kuru eder. Buna karlk 1909-1913 arasndaki be ylda 27 mill sermayeli sna irket kurulmu. Bunlarn toplam sermayesi 79-2, yllk ortalama sermayesi 15.9 milyon kurutur. ki dnem arasnda yllk irket says bakmndan 5 kat sermaye miktar bakmndan 9 kat fark vardr. Yabanc sermayeli snai irketlerde de iki dnem arasnda artlar varsa da bu lde deildir. 23 ylda 484,8 milyon kuru yabanc sermayeli 27 irket kurulmuken, 5 ylda 213,9 milyon kuru sermayeli 12 irket kurulmutur. Yllk ortalama sermaye ilk dnemde 21.07 iken ikinci dnemde 42.78 milyon kurutur ki, 2 kat kadardr. Yllk ortalama irket saysnda da ancak o civarda bir art vardr. Yani, T'nin denetleme iktidarnn getirdii iklim yabanc sermayeyi de yararlandrm, fakat yerli sermayeyi ok daha fazla yararlandrmtr denebilir. Hrriyetin ilnndan nceki dneme fazla hakszlk etmemek iin yalnz unu da sylemeli ki, 1886-1898 dnemine gre 1899 - 1908 arasnda bariz bir canlanma gze arpmaktadr. Fakat bu durumda da ortalama yllk irket says 1,7, sermaye miktar 3.51 milyon kuru olmaktadr ki, say bakmndan 1909-13 dnemi lehinde 3 kat, sermaye bakmndan 5 kat civarnda bir art grlmektedir. Yalman'n (s. 143) verdii saylarla da anonim irketlerin kuruluundaki hzlanmay izleyebiliyoruz. 1909'da 3. 1910'da 13. 1911'de 22. 19.12'de 8, 1913'de 5 anonim irket kurulmutur. 1912 ve 1913'deki azalmann sava artlarnn sonucu olduu meydandadr. Yine E dem (s. 42), 1908 ile 1915 arasnda mill irketlere yatrlan meblalarn. 375 milyon kuruu bulduunu ve o tarihe kadar yatrlan toplam sermayenin % 61'ini tekil ettiini saptyor. T bu sonucu salamak iin bir takm tedbirler almtr. nce i

yolculuklarda kullanlan mrur tezkerelerinin kaldrldn gryoruz. 1911'de kan bir yasa, stanbul'daki gayri menkullerin kayd, sokaklarn adlandrlmas ve evlerin numaralandrlmas esasn getiriyordu. Ayrca tzel kiilerin gayrimenkul edinmesi imkn getirilmi, ticareti kolaylatran mevzuat konmutur. Eldem'in tarm retimi ile ilgili olarak sunduu iki tablo denetleme iktidar dnemindeki ilerlemeyi saptamaktadr. (Zirai istihsal hacmini gsteren ilk tabloya gre (s. 36) 1889/90-1909/10 arasndaki 21 ylda gsterge 100'den 136'ya km ki, ylda ortalama 1.71 puan eder. 1909/10 ile 1913/14 yllar arasnda gsterge 136'dan 147 km ki, ylda ortalama 2,20 puan eder. 1897/98 yln taban alan ikinci tabloya gre (s. 79), o yl ile 1909/10 arasnda gsterge 13, yani ylda ortalama 1 puan ykseli gstermitir. Oysa 1913/14'de gsterge 132 olmutur ki, 5 yllk dnemde ylda ortalama 3,8 puanlk bir art demektir. Denetleme iktidar dnemindeki daha yksek gelime temposu gze arpyor. Bu gelime, kuramsal olarak, asayite dzelmeler, yol yapm, tarma daha ok makinenin girmesi, yeni dzene gvenin artmas gibi nedenlerle aklanabilir. Ayrca bu dnemde Konya sulama projesinin uygulamaya konulduu, ukurova ve Irak'n sulanmas iin hazrlklar yapld anlalyor. Nihayet, sanayi tevik iin karlm iki kanundan sz etmek gerekir. 22 Mays 1327 (1911) tarihli ilk kanun Fabrikalarn tesisat- iptidaiye ve tevsiiyesine ait olarak memalik-i ecnebiyeden celb olunacak lat ve edevatn gmrk resminden muaf tutulmas hakkndayd. Bu yasann getirdii tevik yeterli grlmemi olacak ki, T'nin tam iktidar olmasndan 6 ay sonra, 1 Knunuevvel 1329 (14 Aralk 1913) tarihli Tevik-i Sanayi Kanunu karld. En az 5 beygir gcnde makine, 1000 liralk tesisat ve 3-4 ii altran kurulular yararlanacakt kanundan 5 dnme kadar arazi parasz verilecek, kanunun yaymndan itibaren 15 yl sreyle bavurusu kabul edilen fabrikayla ilgili her alanda vergi ve resim muafiyetleri tannacak, hkmet de almlarnda, retilen mallar tercih edecekti. Eldem (116-7) kanuna, kredi kolaylklar ve d rekabete kar himaye tedbiri getirilmemi diye iki eletiri getiriyor. Gerekten de, Ziraat Bankas ve Emniyet Sand gibi yerli kurulularn bor verebilme imknnn olup olmad sorusu akla geliyor. D rekabete kar gmrk himayesi, emperyalist lkeler msaade etmeyecekleri iin pek sz konusu deildi, ama belki devlet sbvansiyonlar mmkn olabilirdi. Eldem, 2 yl iinde kanundan yararlanmak iin yaplan bavurulardan 117 tanesinin kabul edildiini bildiriyor. unu da eklemeli ki, henz Cavit Bey okulu iktisadi liberalizminin egemen olduu bir ortamda, devlet almlarnda yerli maln tercih edilmesi esasnn mevzuata girmesini dahi hayli cretli bir adm saymak gerekir.

Denetleme iktidar srasnda, kapitlasyonlarn devamna ramen artan sna retime rnek olarak, 1905-9 dneminde pamuklu i saysnn ylda ortalama 1.300 artmasna karlk, 1909-13 dneminde ayn artn 9 kat kadar fazlasyla 11.433'e erimesi gsterilebilir. Ynl i saysnda, 1905-9 dneminde ylda ortalama 1450 lik bir art olduu halde, 1909-13 dneminde bu say 1512'dir (Eldem 126). T'nin denetleme iktidarnn devrimci bir atlm yapt drdnc alan, eitim alandr. 1908-13 arasnda bu alanda esasl gelimeler oldu. Bunlar Sat Beyin bir tarihesinden izleyebiliriz (Osman Ergin 1330-9). 1904-8 yllarnn Maarif bteleri 200.000 lira olarak seyrederken, 1909 ylnda 660.000, 1910'da 940.000, 1914'de 1.230.000 liradr. Bu devrimci atlmn gerekte grndnden daha byk olduu undan anlalyor ki, Abdlhamit dneminde merkez daire masraf ve maalar Maarif btesinin %25'ini olutururken. 1909'da (gerekte 1325, yani 1909/10 olmak gerekir) bu oran %9'a, 1914'de %2.5'a inmitir. Bir de imparatorluun snrlarndaki klme dolaysyla da hizmetin younlamas olay var ki, sonu olarak Sat Bey 1914'de, eitim harcamalarnda nceki dnemin 10-12 katna varan bir artma hesaplyor. Yksek renimde, Beyrut ve Badat Hukuk Mektepleri dnda yeni kurumlar almam, fakat retmen says 220'den 446'yaj km, renci saysnda da byk art olmutur. Bunun nemli bir nedeni, msabaka (yarma) snavlarnn kaldrlmasyd. Eskiden Mlkiyeye ylda 40 renci alnrken, snavlarn kalkmas zerine 300 renci girmi, Hukuk'ta renci says 260'dan 2000'in stne kmtr. Hrriyetin ilnnda 79 idadi ve sultani varken 1914'de 95 olmutur (burada da lkenin klmesini gz nnde bulundurmak gerekir). retmen okullarnda renci says ayn srede 541'den 1550 ye, retmen says 60 dan 220'ye kmtr. 1909/10 (1325) ylnda Avrupa'ya 88 renci gnderildii de anlalyor. Abdlhamit dneminde Avrupa'ya tek tk renci gnderilmi olsa dahi, bunlarn ok sayda olmadklar varsaylabilir. Sat, nicelik ynnden nitelik ynne baktnda, ortaya kan tablo o denli i ac deildir diyor. Gerekten, birok tutarsz, plansz, programsz, gsterie ynelik uygulamalar, karlan frsatlar gz rahatsz ediyor. Bunlarn, daha ok mesafe alnmasn engelledii ortadadr. Fakat bir mesafe alnd da muhakkaktr ve nceki dneme gre bunun devrimci bir atlm tekil ettii de aktr. Bu durumda Osman Ergin'in Abdlhamit dnemim Birinci Merutiyet yahut Yaylma ve lerleme Seneleri, Merutiyeti ise kinci Merutiyet yahut Bocalama ve Duraklama Seneleri diye sunmasn bu zatn tutuculuu ve T'ye kar alerjisiyle aklamak mmkndr. Koca Abdlhamit istibdadn Birinci Merutiyet diye nitelemesi, ok biimsel bir adan da baklsa, gln olmaktan kurulamamaktadr.

II. Merutiyetin eitim alanndaki devrimci niteliini vurgulamakla birlikte, olanaklarn darl dolaysyla yaplabilenlerin yine de yetersiz kaldn belirtmek gerekir. Abdlhamit dneminin 13 ylnda Eitim, Salk, Ticaret, Ziraat, Nafa, Posta ve Kamu Teebbslerinin btedeki yeri ortalama %5,1 oranndayken. Hrriyetin ilanndan sonraki 5 yln ortalama oran ancak %9,6 olabilmitir. Oysa ynetim ve askerlik kalemleri bu sralarda %55-60 arasnda seyretmektedir. Devaml isyan ve savalarla uraan bir hkmet iin baka trl davranmak kolay deildi. Herhalde Balkan Savandaki olaanst borlanmalar dolaysyla olacak, d borlar 1911 btesinin %23.7'sini olutururken, 1914 btesinin %35,1'ini oluturuyordu. Gnmzde, yalnzca Mill Eitim Bakanlnn btesinin (ki niversiteler bundan haritir) genel btedeki yeri 960'da %12. 1961'de%15. 1965'de %14' 1968'de %13, 1970*de %10. 1973'de %14,5 dolaylarnda olmutur (DP:- AP'nin bteyi yapt 1960. 1968. 1970 yllarnda greli bir d gze arpyor). Bu blmde T'nin baarlar sergilenmitir. T'nin ok byk yanllar yapt da muhakkaktr. Bunlar, zellikle bata Arnavutlarnki olmak zere, isyanlara yol aan tutumlaryla, d siyasette, zellikle ngiliz ilikilerinde yaplan yanllardr. Yukarda, yeri geldike ilendii iin bunlar yeniden ele almak gereksiz grlmtr. Soru 85: T'nin denetleme iktidar srasnda fikir hayat ne gibi gelimeler gsterdi? Hilmi Ziya lken'e gre, Abdlhamit ynetimi, tahmin edilebilecei zere, batan sona dein ayn lde mstebit olmamtr: stibdadn en koyu olduu dnem 1901-8 yllardr. Pek temellendirilmedii iin, bu yargnn ne lde isabetli olduunu sylemek kolay deildir. Bununla birlikte, Abdlhamit istibdadnn ne lde boucu ve akl d boyutlara ulat bilinen bir husustur. Bu yzden Abdlhamit yandalarnn uzun boylu zerinde durduklar eitim ve aydnlanma (yayn hayatndaki gelimeler) hamleleri beklenebilecek verimlilie ulaamamtr. Fikir rnleri kesinlikle suya sabuna dokunmamak artyla gazetecilik ile edebiyat ve fen yazarlna mnhasr kalmtr. Yine de, kapal kaplar ardnda bir birikim oldu. Hrriyetin ilan bu birikimin, bir yayn ve tartma patlamas halinde ortaya kmasna olanak verdi. Bu zgrlk dnemi o denli cokundu ki, Tunaya bunun anarik boyutlara ulatndan sz edebilmekte ve bu zgrlk derecesinin Trk tarihinde pek nadir olduunu sylemektedir. Gerekten de, o lde zgrlk ancak 1. TBMM ve 1965-71 dnemleriyle karlatrlabilir. Tabii, bu alabildiine zgrln fikir ve yayn dzleminde daha ok sz konusu olduunu. Siyasal ve sendikal rgtlenme ve eylem dzlemlerinde daha az sz konusu olduunu da belirtmek gerekir.

Bu byk fikir yaynlar furyasnn nemli bir blmnn Batdan ve hemen hemen tmyle Fransa'dan aktarldn, birok felsefi tartmalara yol atn gryoruz. Ne var ki, bu canllk yerel ve zgn bir hareketi gelitirmedii iin, bir bakma havanda su dvmek durumunda kalmtr. Bununla birlikte, bir batl felsefe geleneinin bir lde kurulmasna katk saylabilecei oranda, bunun yararsz olmad da sylenebilir. Sonra Bat felsefe ve fikriyatnn kategorileri bazen bu lkede zgn ve ihtiya rn hareket ya da fikirlerin billurlamasna, ifadesine, ya da aklanmasna yardmc olmulardr. Mesela Ziya Gkalp'in Durkheim ve M. Mauss'un bir makalesinden kltr-medeniyet ayrmn alm olmas, programnda Trklk ve Garplk uzlamasn formle etmesini son derecede kolaylatrmtr. T'nin denetleme iktidar dneminde, uzunca bir sredir en azndan fikri hazrl yaplm olan akm zgrlk ve tartma ortamnda belirginleti, kimisi rgtlenmeye dahi gitti. Bu akmlardan birincisi slamclkt. Resmi dini slam, devlet bakan halife, temel ideolojisi bir gre gre gaza olan bir devlette buna amamak gerekir. Fakat burada sz edilen slamclk, 19. yzylda gitgide hzlanan Mslman lkelerin smrgelemesi srecine kar bir tepki olarak dodu. slam lkelerinin bu saldr karsnda birlik ya da birbirlerine destek olmalarnn, dine ve dinin gereklerine daha ok sarlmalarnn savunulmas, geleneksel bir slamclk tepkisiydi. Bir de, slam dnyasnn emperyalizmle ba edebilmek iin adalamas gerektiini savunan ada slamclar vard. Bunlarn banda Namk Kemal geliyordu. Ardndan anlmas gereken Cemalettin Efgan (1839-97) belki biraz daha nemlidir, nk slam dnyasnn daha kt duruma dt, buna karlk Abdlhamit'in ve Almanlarn slamcl benimsedikleri bir zamanda faaliyette bulundu. Sonra etkisi yalnz Osmanl snrlar iinde kalmad, stelik din adam olmak itibariyle de, daha byk bir arl vard. Ergani'den sonraki ada slamclar Msr'da (Muhammed Abdul, Ferit Vecdi), Kazan'da (Musa Carullah), Hindistan'da (Seyid Ahmet Han, Seyid Emir Ali, Muhammed kbal) gryoruz. slamcl ada bilimle uzlatrmak iin medresenin dna da kabilen, hatt medresede hi bulunmam slamclar vard. Osmanl ada slamclar arasnda M. emsettin (Gnaltay), Sait Halim, Musa Kzm Efendi, smail Hakk zmirli, ehbenderzade Ahmet Hilmi, smail Fenni Erturul, Mehmet Ali Ayn gibi kimseler saylabilir. slamclarn balca basn uzvu Abdlhamit dneminde Sratmstakim dergisi iken Merutiyette Sebilrread adn almtr. ada slamclar da zaman zaman bu dergiye yazmakla birlikte, derginin izgisi daha ok geleneksel olmutur. Gelenekilerden Ahmet Naim ile Mustafa Sabri'yi anabiliriz.

slamclktan sonra ikinci bir akm Garplk (batclk) ya da lken'in deyimiyle, Avrupaclk akmdr. Garplar, Bu Devlet nasl kurtarlabilir sorununun ancak Avrupa'da bulunan ve oradan getirilerek uygulanacak arelerle zleceine inanan kimselerdi. lken, garplar 4 kolda mtala etmektedir: 1) Tanzimat medeniyetileri. Bunlar Tanzimatn temel retisi olan Osmanlcla inanan ve bunun gerei olan ttihad- anasr salamak ve korumak iin garpl isteyenlerdi. Yani Osmanl halkn oluturan eitli din, mezhep ve uluslar garp, kalknmac ortak bir zeminde buluarak birlik olacaklard. lken eitim yoluyla Osmanlcl salamak isteyenleri bu kola sokuyor: St ve Emrullah. Osmanl Devletinin dalmas istenmiyorsa, okullarda Osmanlcln telkin edilmesi kanlmazd. Dolaysyla eitimcilerin de bu kafada olmas beklenebilirdi. 2) Kabahati toplum yapmzda bulup burada Anglosakson toplum yapsn gelitirmek isteyenler ki bunlarn banda Sabahattin ve evresi geliyordu. Sabahattin'in dncelerini daha nce grdk. 3) Servet-i Fnun ve Ulum- ktisadiye ve timaiye dergileri evresinde toplanan pozitivistler. Grdmz gibi, pozitivizm T hareketinin temel dnya gr olmu ve bu durum daha sonra CHP'de de devam etmitir (T. Timur). Ahmet Rza ak ve seik olarak pozitivizme intisab etmi, fakat dier T'liler (ve CHP'liler) bilinli olarak olmasa da, bunu temel dnya gr edinmilerdir. Her halde akmlardan ok fikirlere arlk verdii iin olacak, lken pozitivizmin zerinde yeterince durmuyor ve pozitivist hareketin daha cesur uzantlar sayd reticilik, sosyalizm ve materyalizme geiyor. Tunaya hakl olarak sosyalizmi ayr bir akm olarak ele alyor. Fakat Mete Tuncay'n da iaret ettii zere, Eyll 1910'da Osmanl Sosyalist Frkasnn kurulmasna, onun reisi olan Hseyin Hilmi'nin ayn yln 26 ubatnda tirak dergisini yaymlamaya balamasna ramen, onun ve arkadalarnn sosyalizm zerine bilgileri o denli zayf ve bulanktr ki, ele aldmz dnemde hareketi yalnzca bir iisever hareket olarak yorumlamak daha doru olabilir. Kald ki, bu da tam isabetli bir belirleme saylamaz, zira hareketin balca abas, siyasal zgrlk ve hukuk devleti bayra altnda T'ye muhalefet ve H'nin kurduu muhalefet cephesine yardm olarak gzkyor. Geri Selanik'teki sosyalist hareket daha ciddi saylabilirse de, bunun Selnik'in kozmopolitlii ile ilgili olduu, Trkler arasnda bir yaylmann henz sz konusu olmad sylenebilir. 4) Batya hayran kktenci garplar: Bunlarn en nls, ttihad-i Osmani adyla T'yi kurmu olan be Asker Tbbiye rencisinden tihat dergisi sahibi Abdullah Cevdet'tir. Cevdet Ltin harflerini savundu, Sirkeci'de apka giydi, Gustave Le Bon'un sistemine olan inanc dolaysyla gerilik emberini biran nce krmak iin Avrupallarla melezlemeye gidilmesini salk verdi. Cevdet denli ileri

gitmemekle birlikte onunla saylabilecek simalar Cell Nuri, Klzade Hakk, Ali Kmi, ve ksmen Rza Tevfik'tir. lken'in slamclk ve Avrupaclktan sonra ele ald, nc byk akm Trklktr. Bu snflama genellikle benimsenen bir snflama olmakla birlikte, Trkln Avrupa etkisinin sonucu olduunu, son tahlilde Avrupallam bir toplumun ulusulua da ynelmi bir toplum olacan hatrlamakta yarar vardr. Ama yine de ayrm gereklidir, zira birok Avrupaclarn ulusuluu n dzlemde tutmadklarn, hatt birok Sabahattincilerin Anglosakson hayranln kr krne ngiltere'ye hizmet edercesine karttklarn, te yandan Trkler hep ada ya da Avrupac olmakla birlikte, ok kullanlan bir deyimle, adalamann Avrupa'ya ramen, onunla mcadele ederek olacann bilincinde olduklarn gryoruz. Birok ulusuluk akmlarn incelerken yapld gibi, Trkln balanglarn dil, edebiyat ve tarih alanndaki almalarla balatmak mmkndr. Bu almalarn birou Avrupa'da Trkoloji'nin douu ve gelimesi ile ilgilidir. Abel Remusat, Silvestre de Sacy Deguignes, Arthur Lumley Davids gibi isimler anlabilir. Leh dnmesi Mustafa Cellettin Paa'nn Leon Cahun'un eserleri, Arminius Vambery'nn eser ve temaslar etkili olmutur. Fuat ve Cevdet Paalarn Kavaid-i Osmaniye (1851), Ahmet Vefik Paa'nn Lehe-i Osman, Hikmet-i Tarih, Sleyman Paa'nn Tarih-i lem, Trke Sarf, eyh Sleyman Efendinin Lugat-i aatay, emsettin Sami'nin Kamus-i Trk gibi eserleri Trklk bilincini yaymlardr. Edebiyat alannda inasi'nin sade Trke bir iir denemesini, Ziya Paa ile zellikle Ali Suavi'nin Trkeyi savunduklarn, nihayet iirde Mehmet Emin ve Rza Tevfik'in, nesirde Ahmet Hikmet'in sade Trke yazdklarn gryoruz. Din birlii kadar dil birliini de vurgulayan Cemalettin Efgani'nin Mehmet Emin'i etkilemi olmas ilgintir. Trkln- Trk ulusuluuna, yani siyasal bir akma dnmesi T de oldu. Fakat grdmz zere, T imparatorluun tasfiyesini savunamayaca iin, bu konuda son derecede ihtiyatl davranmak zorunluunu duymu ve gizli bir cemiyet olarak almtr. T'nin zamanla Trkln siyasal rgt olduu bilincini gelitirdii sylenebilir. Bu bilinlenmedeki nemli gelimelerden biri herhalde Yusuf Akura'nn Tarz- Siyaset yazs olmak gerekir. Akura, Kazan'l bir fabrikatrn oluydu. Ailesi Trkiye'ye gm, kendisi de Harbiye'de renciyken T'deki faaliyetinden dolay Trablusgarp'a srlm, oradan kaarak Paris'te siyasal bilimler renimi yapmtr. Mezun olduktan sonra Rusya'ya dnd ve buradan ad geen yazsn Kahire'de Ali Kemal'in karmakta olduu Trk gazetesine gnderdi (1904), Yazda. Osmanl Devleti, iin Osmanlcln ve islamcln iyi bir ideoloiik temel

olamayaca, tek geerli temelin Trklk olabileceini savundu. Bunun ok zgn bir gr olduu sylenemez, fakat ok-uluslu imparatorluk balam iinde bunun aka savunulmas yrekli bir davrant. stelik birok T'linin duygu ve dncelerini dile getiriyor, bilinsiz yeleri bilinlendirmi ve dolaysyla rgtn de bilincini ykseltmi oluyordu. Yaz risale olarak da yaymland. Tarz- Siyaset'ten sonra, yukarda grdmz, T'nin 1906 tarihli mektubunda, T'nin gerekte bir Trk rgt olduunu sylemek ok daha kolaylam oluyordu. Burada unu da iaret etmek gerekir ki, Trkln siyasal bir renk almasnda Yusuf Akura, Hseyinzade Ali, Ahmet Aaolu gibi Rusya Trklerinin nemli rol olmutur. Bunu Rusya'nn daha gelimi iktisadi - toplumsal ortamna ve Trklerin orada egemen olmak bir yana, ezilmi ulus olmalarna balayabiliriz. Hseyinzade Ali dahi, 1905'de Tiflis'te kard Hayat dergisinde, daha sonra Ziya Gkalp'in ne kavuturaca ve ilk kez balangcn Ali Suavi'de bulmak mmkn olan Trklemek, slmlamak, Avrupallamak (ya da adalamak) formln savundu. Hrriyetin iln zerine Trkler rgtlenme giriiminde bulunmular ve 7 Ocak 1909'da Trk Derneini kurmulardr. Tunaya'nn verdii kurucu ve idareciler listesinde Ahmet Mithat, Emrullah, Veled, Necip sim, Korkmazolu Cell, Akuraolu Yusuf, Akyiitolu Musa, Fuat Raif, Rza Tevfik, Ferit isimlerini gryoruz. Ayrca yeler arasnda Halit Ziya, Mehmet Emin, smail Gasprinski, Agop Boyaciyan, Fuat Kprl, Ahmet Aaolu, Hseyinzade Ali adlarna ve baz Avrupal arkiyatlara rastlyoruz. Btn bu isimlerden, Trk Demei'nin kltrel faaliyetleri n dzlemde tuttuu anlalmaktadr. Yoksa Trk olmayanlarn veya Rza Tevfik gibi muhaliflerin bulunmas aklanamazd. Trk Dernei'ndeki baz kimselerin 31 Austos 191 1'de kurduklar Trk Yurdu Cemiyeti daha pratik hedeflere ynelmi, Trk rencileri iin bir yurt kurulmas iine girimi ve Trk Yurdu dergisini yaymlamtr. Bilindii zere, bu dergi, Trkln oluup gelimesinde pek byk bir rol oynamtr. Fakat Trklk hareketinin en byk canll, Osmanl Devletinin en kt gnlerinin balamasyla ba gstermitir. Bu canlln en nemli gstergesi, Trk Ocann kurulmas olmutur. Ocak 3 Temmuz 1911'de T'nin kurulduu kurumda, Askeri Tbbiyede faaliyete balamtr. Herhalde bu, basit bir rastlant olmasa gerek. 1910da stanbul'a dnen ve Merkez-i Umum yesi olan Hseyinzade Ali'nin tp profesr olmas, Yusuf Akura'nn Harbiye'de Siyas Tarih dersini okutmas olayn da bu balamda ele alabiliriz. Trk Oca'nn resmen kuruluu 22 Mart 1912'dedir. Bu srada Trablusgarp Sava 6 aya yakn bir zamandr devam etmekte, 3 gn nce ise italya anakkale'ye saldrmtr. Bavuranlar, Trkln ar toplardr: Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Aaolu Ahmet,

Dr. Fuat Salih. lk ynetim kurulunda bakanlkla ikinci bakanl Ahmet Ferit ve Yusuf Akura paylamlardr. Trk Oca, zellikle stanbul'da, her Cuma gn verilen konferanslar, kadnl erkekli temsilleri, Ocan yayn uzvu haline gelen Trk Yurdu'ndaki byk ilgi ve nemle izlenen makaleleri, mill iktisat alanndaki davran slaryla ok canl bir faaliyet gstermitir. Balkan Sava'nn patlamas, Osmanl Rumelisinin hemen tmnn elden kmasyla Osmanlclk ideolojisinin fls, somut olarak, fiilen ortaya kondu. Bylece Trkln ortaya kmasnn nemli bir engeli ortadan kalkt gibi -zira Trk ulusuluunun gelimemesinin ya da gizli kalmasnn en nemli nedeni, ok- uluslu imparatorluktan vazgememi grnmek endiesiydi- Edirne gibi Trk Anayurdu saylabilecek blgelerin de artk elden kmaa balamas ya da tehlikeye girmesi, Trklk bilincinin etkili bir savunma silah olarak yaylmas gerektiini gsteriyordu. Fakat T'nin Trk ulusuluunun rgt olduunu aklamasndaki sakncalar, hafiflemi de olsa devam ettii iin, Trk Oca gibi rgtlerin varl yine de nemli oluyordu. Ne var ki, Trk Ocann Mtarekeye kadar lke iinde ancak 28 ube aabilmi olmas, faaliyet merkezinin daha ok stanbul olduunu gsterir. stanbul'daki merkez Ocanda ye saysnn 2743'e kadar ykseldiini gryoruz (TSP, 378-83). Soru 86: Sait Halim hkmeti zamanndaki balca i gelimeler nelerdir? Sait Halim'in sadrzam oluu, T'nin artk tam iktidar olma yolunda olduunu gsterir, zira bu Paa, T'ye faal olarak hizmet etmi bir T yesiydi. Geri bu konuda baz ekinceler ileri srlemez deil. rnein, Paa diplomalyd ama gen deildi. Bununla birlikte, Hrriyetten nce T'ye para yardm yapm ve Cemiyette mfetti olarak grev almt. Son olarak, 1912 Kongresi onu Ktib-i Umum yapmt. Bu son grevlendirmeden, Paann T'de da kar tibar salayan (zellikle T'nin iktidardan dt srada), ite de hizipler d bir aabeylik ilevi stlenmi olduunu anlyoruz. Ne var ki, Paa, ordudan olmad ve yetkeci eilimleri de bulunmad iin, aabeyliinin, M. evket'inki gibi skc bir hal almas ihtimali pek yoktu. Paann kiiliinin fazla bir arl olmamas, kendisinin tipik bir T'li olup olmamasn da bir lde nemsiz klmaktadr. Kiilii ne olursa olsun, kurduu kabinenin yelerinin ounlukla T'li olmalar, denetleme iktidarnn son bulduunu gsterir. Bu srada muhalefetin siyaset sahnesinden silinerek ar bir bask altna alnm olmas da, tabi, bu olguyu glendirmektedir. Sait Halim'in sadaretine kar ilgin bir muhalefet Reat'tan gelmitir. Tarihin kiiliksiz, her istenileni yapar diye niteledii bu ihtiyar padiah, M. evket kabinesince imzalanan ve M. Sevket'in ldrldn fakat iki

sann yakalandn ve asayiin berkemal olduunu bildiren mazbatay eyhlislam Esat ve Adliye Nazr brahim'den alrken, sadarete Sait Halim'in getirilmesi tavsiyesine kulak tkad. Paay, herhalde nadir grlen bir atamayla, sadaret kaymakam yapt ve sadarete Viyana'da eli olan Hseyin Hilmi'yi getireceini syledi. Bu Paa, hatrlanaca zere sadaretten T'ye kar krgn ayrlm, hatta bir sre Byk Kabinede grev yapmt. Reat'n, T'nin bu nerisini veto etmesi, nerilen T'li olduuna gre, hayli anlamldr. htimal, Reat'n bir bildii vard. Bunu dorular gibi grnen bir ey, Reat'n Bamabeyinci Halit Hurit, 2. Mabeyinci Tevfik ve Baktip Ali Fuat (Trkgeldi) ile S. Halim'in H. Hilmi ile alamayacan sylemesi zerine yapt danma toplantsdr. Hatrlanaca zere, Halit Ziya ve Ltfi Simavi'nin yerine yaplan Baktip ve Bamabeyinci atamalar, Byk Kabinenin eseriydi. Ad geen toplantda Trkgeldi, Tevfik'in gizlice Karargh- Umumiye gnderilip Bakumandan Vekiline danlmasn nerdi. Grdmz gibi, M. evket suikast ile balayan darbe giriiminin ordudaki baz komutanlarca btnleneceinin beklendii konusunda baz bilgilerimiz vardr. Belki Trkgeldi bunu bilerek byle bir tavsiyede bulunuyordu ve yine, belki Reat da bu yndeki bildikleri dolaysyla S. Halim'in sadaretine kar duruyordu. Sonu olarak, Reat, muhalefetinden vazgemeyi gerekli grd ve ertesi gn, 12 Haziranda S. Halim'in asaleten atamas yapld. Sait Halim, Prens Halim Paa'nn oluydu. 1863'de Kahire'de dodu. zel retmenlerce yetitirildikten sonra, niversitede tahsil-l ulm iin 5 yl svire'de kald. Dnte stanbul'a geldi ve ur-y Devlet yesi oldu. Yals, verilen jurnaller zerine arand iin, Msr'a ve sonra Avrupa'ya gitti, T'ye destek oldu. Hrriyetten sonra Yeniky Belediye Dairesi Reisi ve Ayan yesi oldu. 1912'de Sait Paa kabinesine r-y Devlet Reisi olarak girdi. M. evket kabinesinde nce ayn grevde, 3 gn sonra Hariciye Nazr olarak alt. T iktidardan dtkten sonra yaplan Kongre zerine T'nin Ktib-i Umumsi oldu. T'nin kamu ilikilerine zen gstermesi gerektii bir zamanda Sait Halim gibi yan ban alm, oturakl hatt soylu birinin Ktib-i Umum olmas pek uygundu. Kabinenin kurulmas T iinde de baz alkantlara sebebiyet verdi. M. Ragp'a gre. T'nin askeri kanad, ki bunlar T'nin mfettileriydi, kabinenin bileimi hususunda arlklarn koymak istemilerdir. Hedefleri Talt'n ve onun adamlar olarak grdkleri Hac dil,. brahim ve Cell Beylerin yeni kabineye girmemesiydi. Talt' diktatrlk kurmak istemekle suluyor ve Devletin bana gelenlerin sorumlusu olarak gryorlard. M. Ragp. M. evket'in vurulmas olayndan dahi onu sorumlu grdklerini yazyor ki, bunu asayi salayamamak, suikast nleyememek olarak yorumlarsak da ilgintir, zira M. evket, kabinesine Talt' almamt.

Sz edilen grup Atf (Kaml). Bnb. Sleyman Askeri, Mmtaz (Enver'in yaveri olacaktr), Sapancal Hakk, Hsrev Sami (Kzldoan, sonra Eskiehir milletvekili), Topu hsan (Yavuzer Cumhuriyette Bahriye Vekili), Abdlkadir (sonra Ankara Valisi), Yakup Cemil ve daha bakalaryd. Temsilcilerini nce Sait Halim'e gndermiler, o da Hac dil ve Cell' almayacan, soylu olduu iin (babas eyhlislam imi) brahim'i alacan, Talt girmezse memnun olacan, fakat onu engelleyemeyeceini sylemi. Bundan sonra Merkez-i Umumye gidilmi, arzularn sylediklerinde, Dahiliyeye kimi uygun grdkleri sorulmu. Sapancal da Cemal'i nermi. Akll Talt bunun zerine Cemal'e koup durumu anlatm ve muhalefet temizlenirken bizzat kendisinin stanbul Muhafzlnda bulunmasnn nemini, kabinenin geici olduunu, asayi dzeldikten sonra, yani bir buuk ay sonra kendisinin Harbiye Nazr olarak kabineye alnacan, durumu arkadalarna anlatmasn sylemi. O, bu szlere kanm ve Sapancal ile arkadalarn arp, az sonra Harbiye Nazr ve Bahriye Nazr Vekili olacan anlatm, Talt'n kabineye girmesini engellememelerini istemi. Bylece Talt kabineye girmi (40-52). Kabineye Halil (Mentee) r-y Devlet Reisi, Talt Dahiliye N. zzet Paa Harbiye N., Rfat Maliye N., rksulu Mahmut Paa Bahriye M., eski Berlin Bykelisi Osman Nizam Paa Nafa N., Oskan Efendi Posta N., Mebus Sleyman Elbustan Efendi Orman ve Maadin, Mithat kr Maarif N., brahim B. Adliye N., Hayri B. Evkaf N. olarak girdiler. Hariciyeyi S. Halim stlendi. eyhlislam yine Mehmet Esatt. Hkmetin ilk planda karlat mesele, 2. Balkan Savandan yararlanarak Edirne'yi geri almak ya da almamakt. Grdmz zere, Babli Baskn, Kmil Paa hkmetinin Edirne'den vazgetiini bildirmesine engel olmak iin yaplm ya da hi deilse kamuoyunda yle bir izlenim uyanm ve uyandrlmt. Buna ramen, i bana gelince, ordunun ve M. evket'in byk bir taarruz harektn gze alamadklar grlm ve bu eilim ar basmt. M. evket'in lm bu yndeki nemli engellerden birini belki kaldryordu. Bir de stelik Balkanllarn ganimet paylamakta birbirlerine girmeleri, ei bulunmaz bir frsat sunuyordu. Ne var ki, Osmanl knn tarihine eilen Osmanl devlet adamlar, teden beri bu tarihte salibin (hac) girdii yere hilal girmez kuraln okur gibi olmulard. Avrupa kamuoyuna gelince, bunu amaz bir varsaym. Trklerin Avrupa'dan, hatt n asya'dan atlmalarn ise eninde sonunda kanlmaz olarak gerekleecek hayrl bir yazg olarak deerlendirmitir. Bu durumda. 2. Balkan Savann sunduu frsat, salt askeri adan ne lde gvenceli olursa olsun, Avrupa'nn, her vastayla ie mdahale ederek giriimi nlemeye kalkmas, hatt kent kurtarldktan sonra dahi oray

boalttrp tekrar Bulgarlara vermesi ihtimali vard. Fakat bu ihtimal gze alnsa dahi. Rusya'nn sava iln etmesi gibi pek korkulu ihtimaller de geerliydi. Bu yolun imparatorluun sonunu getirmesi dahi pekl mmknd. 29/30 Haziran gecesi Bulgarlar Srplarla olan pazarlklarnn sonulanmamasndan usanarak, Srp ve Yunan kuvvetlerine kar bir basknla harekta giritiler. 4 Temmuzda, her iki orduya yaplan muharebe yenilgiyle sonuland. ki gn sonra Osmanllar, Londra Antlamasnca kararlatrlm olan Midye-Enez izgisine kadarki Trakya topraklarn igal etme niyetlerini akladlar. Antlamayla tannm bir hak olduu iin kimse buna itiraz edemedi. 15'inde Midye-Enez izgisi igal edildi. 19'unda Babli, Meri'e dek ilerleyeceini, daha ileriye gitmeyeceini aklad ve 22 Temmuzda ordu Edirne ve Krklareli'ne girdi. Bulgarlar diren gsterememilerdi. Bundan sonra, Trkleri Midye-Enez izgisine geri dndrmek iin Avrupa'nn basks balad. Fakat Londra'da Byk Devletlerin Bykeliler Konferans, Osmanl'ya kar zorlayc tedbirler konusunda anlamaya varamad. Bu iin heveslisi Rusyayd ve yalnz Fransa, o da dier devletler desteklemek artyla, bundan yana olmutur (24/7). Rusya tek bana giriimlerden sz etmise de, Fransa buna kar kmtr. ngiltere. Osmanl Edirne'den kmazsa, stanbul'da kalmasnn dahi tehlikeye girecei yolunda kuru tehditler savurmakla yetinmitir. Bayur, Cemal Paann anlarndan da destek alarak, Ruslarn fazla kar kmadklarn, nk Edirne Bulgarlar yerine Trklerde olursa stanbul'la birlikte onu da ele geirmeyi umabileceklerni ileri sryor. Bu, akla yakn saylabilir (II, 2. 416-7). Cemal Paa ve Bayar, Edirne ve Meri snr ile yetinmenin yanl olduu, Gmlcine-skee blgesinin de ezici ounluu Trk, Dedeaa da Edirne'nin iskelesi olduu iin buralar, da igal edip vermemek gerektii grndedirler. Zaten buralarn Sleyman Askeri ile arkadalarnn Tekilat- Mahsusas ele geirmi ve Garb Trakya Hkmet-i Mustakilesini kurmulard. 7 Austosta Devletler, ortak bir notayla Londra Antlamasna kesinlikle uyulmasn istemii erse de 11'inde verilen cevap bu talebi reddetmitir. Balkanllar arasndaki sava, sona erdiren 10 Agustos 1913 gnl Bkre Antlamasndan sonra. 29 Eyllde 21 gn sren grmelerden sonra stanbul'da mzalanan Osmanl-Bulgar Antlamas ile, kk istisnalarla snr Meri oluyor, ounlukla kt zerinde kald anlalan baz esasl ayrcalklar karsnda Bat Trakya da Bulgaristan'a veriliyordu. stanbul Konferansnda Bulgarlar Osmanl ile ittifak kurmaktan sz ederler ve gizil bir ttifak tasla hazrlanrsa da arkas gelmez, Bulgarlarn Osmanl arazisi zerinde bir emelleri olmas artk imknszd,

nk Dou Trakya stanbul ve Boazlar Ruslarn lokmas saylyordu. Buna karlk Bulgaristan dier komularnn, kendi arazisi olmas gereken birok yerleri elinden aldklar inanc iindeydi. Bu hakszl dzeltmek iin Osmanl ttifak ok yararl olabilirdi. Sava halinde Osmanl payna Ege adalar ve Bat Trakya'nn tm ya da bir bolm debilirdi. Fakat stanbul bar srasnda yaplan bir pazarlktan ve Aralk 1913'de yaplan bir dier pazarlktan da sonu kmam. Osmanl Devleti ile Bulgaristan ttifak ancak Cihan Sava iinde gereklemitir. M. Ragp'n verdii bilgiye gre. 2. Balkan Sava balaynca Talt, eliliklerimizden gelen olumsuz cevaplar ve Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr zzet Paa'dan ald htiyat ynndeki mtalea zerine, hkmetle birlikte bir bekle - gr tutumuna girdi. Oysa T Merkez-i Umumisi Edirne'nin geri alnmas iin karar alm bulunuyordu. Talt, Merkez-i Umumye hkmetin tutumunu kabul ettirdi. Bunun zerine Ragp'n kahramanlar olan T mfettileri, Enver ve Cemal ile birlikte hkmete bask yaptlar ve Edirne'nin istirdad iin karar aldrdlar (Ragp, 158-69). Bu srada bte tamtakr olduundan, Dyun-u Umumiyeden 700.000, Rejiden yarm milyon altn avans alnarak asker harektn ve dier cil ihtiyalarn masraf karlanabildi. Reji, paray, imtiyaz sresinin 15 yl uzatlmas artyla verdi. Ragp, T'nin iindeki asker kanat asndan soruna yaklayor ve Talt' Edirne konusunda mtereddit gsteriyor. Bayar ve Trkgeldi ise, tersine, Talt'n bu konuda faal bir tutumu olduunu sylyorlar. kincisi, Talt'n zzet Paa'nn desteini saladn ve S. Halim, Esat ve brahim'den kuvvet aldn, Halil ve Hayri'nin mtereddit olduklarn, rksulu ile zellikle O. Nizam'nin ise kar olduklarn sylyor (106). Edirne'nin geri alnnn lkede nasl bir sevin dalgas yarattn tahmin etmek zor deildir. Osmanl Devletinin maks talihi ilk kez ksmen de olsa, yenilmi gibiydi. Bunun, herkesin kafasndaki koyu umutsuzluk bulutlar arasnda bir mit parlatt sylenebilir. Olayn, T'nin nfuzunu bir rpda ykselttii, ona byk bir g kayna olduu da aktr. T'nin. atlganl ve cesareti olmasayd Osmanl hkmetinin, daha nce Abdlhamit'in ok daha elverili Grnen arazi geri alma frsatlarn karmas gibi, Avrupa'nn muhalefeti karssnda bu frsatn karsnda yutkunup yutkunup oturmas beklenebilecek bir tepki olurdu. Edirne geri alnmasayd. T yine iktidar olurdu belki, ama ihtimal, yapt iler daha ksa soluklu olur, partinin iinde ok byk huzursuzluklara, belki kopmalara yol alrd. 20 Eyll 1913'de T'nin 5.- Kongresi stanbul'da yapld. Ali Fethi (Okyar). Katib-i Umumi sfatyla faaliyet raporunu okudu. (Bayur, Atatrk'te inanlmas zor bir ey anlatyor: Talt, Fethi'nin sylevine bakp da

ordunun gerekten siyasetten ayrlmas, T siysetinin Mebusan grubunca kararlatrlmas gibi kktenci neriler grnce sylevi kaybedip vakit olmad iin M. kr'nn alelacele hazrlad sudan bir sylev okutmu Fethi'ye. 56-7) Bunda, yln olaylar anlatlyor ve T'nin karsnda bulunanlarn, genlerin hkmete gelmelerine kar olduklarndan yaknlyordu. ktisad kalknma gereine iaret ediliyor ve bunun iin yeni mevzuat, tarm kooperatifleri, bankalar isteniyordu. (Kongrenin kabul ettii programda vergiler, gayrimenkul ve arazi dzeni, kredi ve kredi kurumlar, iktisad rgtlenme ve bunlarla ilgili mevzuat zerine 16 maddelik hayli ayrntl bir blm vardr). Eitimin de gelitirilmesi ve bu arada slmiyetin ada koullara uydurulmas gerekiyordu. Dil konusunda, say stnl olan mahall dillerin okul mahkeme ve devlet dairelerinde geerli olmas bir yere atanacak memurlarn, orann dilini, bilenler arasndan seilmesi ngrlyordu (Ahmad 141). Nitekim Kongrenin hazrlad programda ilk ve orta eitimin mahall dilde olmas, Trkenin ancak dil olarak zorunlu okutulmas ngrlyordu (md. 42). Oysa 1908 ve 1909 programnda ancak ilkretimin mahall dille olmas ngrlmt (md. 17, 10). Kongrenin kard yeni nizamname, Cemiyetin bir frkai siyasiye olduunu duyuruyor ve yukarda grdmz gibi, Cemiyet-Frka ilikileri sorununu eskiye nispetle daha normal sayla-s bilecek bir biime sokmaya urayordu. Bu sradaki hayli ilgin bir gelime T'nin islamc bir siyaset izleme karar alm olmasdr. Cavit'in 2 Temmuz 1913 gnl notunda, Hakk'dan (herhalde Babanzade ismail Hakk) mektup ald, T'nin bundan byle slm siyaseti izleyecei, fakat bunun yazl bir karar olmayp ynetenlerin zihinlerinde yer bulaca yazldr. Byle bir karara neden ulaldn anlamak zor deildir. Rumeli'nin elden kmasyla birlikte Osmanl Devletinin Mslman olmayan uyruklarnda olaanst bir azalma olmutu. Bu durumun hsl olmasndan nce, slamc bir siyaset gtmek Hristiyan uyruklar iten dolaysyla Osmanlcla aykr den bir davran olurdu. Oysa imdi bu engel byk lde kalkm bulunuyordu. stelik imparatorluun Arap eyaletlerdeki bir takm ulusu kprdanmalar, karlamak bakmndan, ortak dayanma temeli olarak islmiyetin ne srlmesi yararl olurdu. Zaten 20 Mart 1913'de Ziya Gkalp, Trk Yurdu dergisinde Trklemek. slmlamak, Muasrlamak baln tayan yaz dizisini yaymlamaya balamt. Fakat T'nin, slamiyeti ulemann elinde durduu biimiyle benimsemeye niyeti yoktu. Onun islmiyet'i, ada koullara uygun, hatt adalatrc bir slmiyet olacakt. Nitekim geleneki islamclarn yayn uzvu olan Sebllrreat'a karlk 1914 ylnda slm Mecmuas karlmaya baland. Bu dergide yazanlar erefeddin (Yaltkaya), Musa Kzm, zmirli smail Hakk, Ziya Gkalp, Ahmet Agayef,

Kprlzade Fuat v.b. kimselerdi. Bu balamda, Arap ulusuluundan ve T'nin onun karsnda alm olduu tutumdan sz etmek yerinde olur. T, Trkln ne denli gizlemee alrsa alsn, davranlarndan onun yle olduu anlalacakt. Balkan Savann coturduu ulusuluk ortamnda bunu gizlemek daha da zor olacakt. Tabi, bunun, bunu gren btn Araplarda tepki dourmas doald. Yalnz burada Araplarn tepkileri arasnda bir ayrm yapmakta yarar vardr. Burjuva Araplar bu durumda Arap ulusuluu yoluna giderek, T'nin yaptn taklid ederken, feodal Arap reislerinin ve o zihniyetteki erafn bizatihi ulusulua, ve bununla birlikte T'nin adalatrc, yani burjuvalatrc icraatna kar kmalar beklenebilirdi. Birinciler, Arap ulusuluu yoluna girdiklerinden, onlar tatmin etmek zordu, fakat istedikleri ynde siyaset deiiklikleriyle ikincileri tatmin etmek kolayd. Birinciler, ileri srdkleri bir takm talepler kabul edilse dahi, gizli rgtler kurup bamszlk ynnde almaya devam edeceklerdi. 3 Ocak 1913'de Beyrut Vilayet Meclisi bir slahat layihas kabul ederek Arapann resm dil olmas; yerel askerlik esasnn gelmesi ve genel olarak ademi merkeziyet ynnde bir karar ald. Az sonra iktidara gelen T hkmeti, Arnavutluk olaylarndan gereken dersi almam gibi, istekleri reddetti. Fakat grlen pasif direnme hareketleri zerine, baka bir hava estirmek gerei duyuldu. 9 Mart 1913'te kan muvakkat bir kanun, vilyetlere mal alanda biraz serbesti tand gibi, 26 Martta kan, daha nce grdmz dare-i Umumiye-i Vilayet K.M. vilayetlerin ademi merkeziyeti ynnde baz tedbirler getirdi. (Sonradan, toplumsal ynden geri kalm, Hicaz gibi yerlerde bu kanunun uygulanmasndan vazgeildii gibi, Irak'ta Seyyit Talib ve dier eraf da bu kanunun birok ynlerini -tabi demokratik ynlerini- beenmediklerini srarla ileri srdler.) 19 Nisan 1913 gnl bir genelge ise Arapa konuulan yerlerde bu dilin Mahkemelerde kullanmn yaygnlatryor, tarih corafya gibi baz dersler dnda, buralardaki okullarda Arapay esas dil haline getiriyordu. Yalnz Sultanlerde Trke esas dil olacakt. Fakat 18-23 Haziran 1913'de Paris'te bir Arap Kongresinin toplanmas, Araplarn henz tatmin olmaklarn, gsteriyordu. T Ktib- Umumisi Mithat kr istekleri renmek ve grmelerde bulunmak iin Paris'e gitti. 1 Austos gnl bir genelge, yerel askerlik, okullarda Arapa. Arapa bilen memurlar ve ikinci derecede memurlarn vilayetlere atanmas gibi yeni baz tvizler getiriyordu. Ayrca Kongre Bakan Abdihamit Zohravi ve dier 4 Arap ileri geleni ayan yesi yapldlar. Bu tedbirler Arap kamuoyunun bir blmn tatmin etmi grnd. Aziz Ali Msr gibi inanl ulusular ise tatmin etmek imknsz derecede zordu. Bir ara T'ye yakn olan bu

Osmanl subay tutuklanp mahkemeye verildi ve hkm giydii halde, affedilerek. Msr'a gitmesine msaade edildi. Ahmad, baz kaynaklara dayanarak slamc ve Arap olan ve T dneminin en uzun sren sadrazamln yapm olan Sait Halim'in bu mevkie getiriliini biraz da Araplar tatmin etmek gdsyle aklyor. Onun sadaretine Arap isyanndan sonra son verilmesi anlamlyd. Ayrca ona gre Paa, ahsiyetsiz bir Sadrazam olmaktan da uzakt (Ahmad 133-9). M. evket gibi, Sait Halim'in de ne lde Arap saylabilecei tartlabilir. stelik T'nin, Paay sadarete getirirken Araplar gz nnde bulundurduu herhalde ispat edilmi bir husus olmasa gerek. Feodal deerlerin egemen olduu bir ortamda, Sait Halim gibi yal bal, kerli ferli, oturakl bir kimsenin Sadrazam olmasnda yarar vard. Grdmz zere, T'nin 1913 Kongresinde T'nin hkmeti genletirme arzusunun engellenmesinden ikyet edilmiti, Aslnda bu ikyet nemli lde asker kesimle ilgiliydi, zira kabinedeki sivil nezaretlerin ou T'lilerin elinde bulunuyordu. Oysa Harbiye'de zzet, Bahriye'de rksulu Mahmut vard. Fakat T dizginleri yle bir ele geirmiti ki bu kusurun giderilmesi bir zaman meselesiydi. Edirne nin geri alnmas ve bu ite T'nin asker kanadnn ve zellikle Enver'in rol, sreci ksaltc nitelikteydi. Karlarnda M. evket ya da benzen deil de, nfuzu daha az ve kiilii daha yumuak zzet'in bulunmas da ayrca kolaylatrc bir eydi. Edirne'nin geri alnmas harektnda mevkii yalnzca Sol Cenah Erkn- Harbiye Reisi, rtbesi de kaymakam olan Enver, rnein Trablusgarp direnii ve 31 Mart olaynda da grld zere, T sayesinde propaganda parsasn topluyordu. Edirne'nin geri alnmas zerine albayla ykseltilen ve Harbiye Mektebi komutan olan Enver, ttihat subaylarn teviki ile Harbiye Nazrlna gz dikti. Bir yandan da ters ynden bir arlk kazanmaya alyordu. Merkezi umuminin arzusu ile 1909 ylnda Enver, Abdlmecit'in olu ve Abdlhamit'le Reat'n kardei olan ehzade Sleyman Efendi'nin kz Naciye Sultan'la nianlanmt. O srada Enver 30, nianls 12 yandayd. 191 1'de, eyhlislam Musa Kzm nikhlarn kyd. Edirne alndktan sonra Enver, bir an nce evlenebilmek iin srara balar. O srada nikhls 14 yandayd. Evlilik, Naciye bulua erer ermez, 1914'de olacaktr. Enver'in yalnzca evlenmek ya da ak gdleriyle davranmadn kabul edersek, bu acelecilikte ykseliini ve orada kalmasn salama almak arzusunun da payn aramak yanl olmasa gerektir. Bayur, Cavit'in anlarndan iki blme iaret ediyor. Talt'n Babli Basknndan nce Cahit'e yazm olduu bir kartta, Fethi'nin, Enver'in harbiye nezaretini bizim ordu ekemez diyordu. Oysa Cavit'in 11 Temmuz 1913 gnl notundan, Talt'n, bir mektubunda T'li bir Harbiye Nazr karmak gerektiini belirttiini reniyoruz (Bayur, II, 4, 315). Aradan

geen aylar ok eyi deitirmiti. M. evket ldrlm, muhalefet silinmi, gen subaylar Edirne kurtarcs durumunu gelmilerdi. Ayrca, T'ye kar yaplan darbe giriimine baz yksek rtbeli ve yal kumandanlar bular gibi olmulard. lk unsur bir T'linin Harbiye Nazr olmasn kolaylatryor, drdncs de T iktidarn pekitirmek iin bunu hayati klyordu. 4 Ocak 1914 gn kan bir bildiri, Enver'in Trablus'taki ve Balkan Savalanndaki hizmetlerinden tr er yl kdem kazandn ve birincisi sayesinde Albay, ikincisi sayesinde mirliva (tugeneral) olduunu (3 Ocak gnnde), sonra da irade-i seniye ile istifa etmi olan zzet Paa'nn yerine Harbiye Nazr atandn anlatyordu. 3 Ocak gnl Tanin, zzet'in istifasn ve yerine Enver'in geeceini haber veriyordu (Bayur II, 4, 319). Cemal de, ayn biimde 2 rtbe alarak Paa ve Osman Nizami'nin yerine Nafa Nazr Vekili oldu. M. Ragp, her zaman olduu gibi, T'nin asker kanad ile Talt arasndaki ekimenin eksenine oturtup ballandrarak anlatyor olay (176-98). Sleyman Asker, Enver'e gidip Edirne'yi kurtard iin Harbiye Nazr olmas gerektiini, yoksa bu mevkiin Cemal'e kalacan syledikten sonra, Cemal'e gidip ayn ynde onu da kkrtm. Daha sonra Sleyman Asker, br arkadalanyla Enver'i ziyarete geldiklerinde, Enver, Harbiye Nazr olmas gerektiini aklam ve ayn arzuyu Sadrazama da bildirmi. Sadrazam bunu Talt'a, Talt da Cemal'e, Enver'i vazgeirmesi iin iletmi. Cemal, Enver'i ziyaretle onu vazgeirmek istemi, baaramam. stelik Sleyman Asker, mfettilerin Enver'in Nazrln desteklediklerini Cemal'e bildirmi, Sonra Enverin apandisit ameliyat olduunu, bu srada Talt'n Cemal'i Nafia Nazr Vekili olmaa ikna ettiini gryoruz (16/12/1913'de atanmtr). Ardndan, mfettilerin Enver'in Harbiye Nezaretini istemelerine kar Talt'n direnmesi, fakat bunun kanlmaz olduunu anlaynca Talt'n Enver'e koarak tasary desteklemekle birlikte, kabineye ya da etkili mevkilere baka askerlerin girmesini engellemek iin Enver'i Cemal'e Fethi'ye, M. Kemal'e, smet. Mahmut Kmil, Kerim, Galip Paaya kar (M. Kemal ve sonrakiler emekliye sevk edilecekti) kkrtmas sahnesi geliyor. Bu anlatlanlar muhtemelen mfettilerden birinin M Ragp'a verdii bilgilere dayanyorsa da, zellikle Talt'n Enver'e muhalefetinin abartld izlenimi uyanmaktadr. Atatrk, Bayur'a, Talt'n 1908'den beri Enver'i tuttuunu, bunda onun mahcup ve ekingen tavrnn pay olduunu, ihtimal onun kendi dediinden kmayaca kansnda bulunduunu anlatm (II, 4. 318). Bu, olaylara daha uygun bir aklama grnyor. zzet Paa'nn ekilmesi yle salanm Halil Mentee'ye gre Talt'la ziyaretine gitmiler ve Talt ordudaki genletirme iinin -yani tasfiyeninkendisi tarafndan yaplmasn istemi. Oysa Paa buna yanamyor ve

hatt tasfiye srasnda geici olarak ekilmeyi tasarlyormu. Talt, bu durumda istifasnn gerekli olduunu sylemi (Bayur II. 4, 3167). Enver, Harbiye Nazr atanr atanmaz kollar svayp ordudaki tasfiyeyi gerekletirdi. 6 Ocak 1914 gnl rade-i Seniye yal ve yksek rtbeli komutanlarn ounu silip sprd, emekliye ayrd, yerlerine gen subaylar getirdi. Bu kdemli komutanlarn tasfiyesi, bir ynyle Balkan Sava ayplarnn temizlenmesi oluyordu. Dier ynyle, Enver'e kar ncelik iddiasnda bulunabilecek, yada ona ayn sebeple gereken uysall gstermeyecek kimseleri tasfiye edecek, onun ordu zerindeki egemenliini pekitiren bir tedbirdi. Tasfiye edilenler arasnda H'ye ve hatt M. evket suikastine kar yaknl olanlar da herhalde vard. Bu ynyle de T iktidar iin tehlikeli olanlarn ayklanmas sz konusuydu. Von Sanders'e gre tasfiye 1100 kadar subay, kapsyordu (20)A4 ubat 1914'de kan Tekilt- Umumiye-i Askeriye Nizamnamesiyle ordu yepyeni bir rgte kavutu. Fakat orduda yaplacak ok iler vard. Sanders, yapt teftilerde ordu birliklerinde ve askeri hastanelerde artlarn ne denli perian ve sefil olduunu anlatmaktadr. Bu arada 27/10/1913'den beri Sofya'da asker atae olan M. Kemal'in Genel Kurmay Bakanlna talip olduunu, fakat Enver'in bu ie yanamadn gryoruz. Fethi'de bu srada Sofya'da elidir. 1913-1914 knda Mebusan seimleri yapld ve 14 Mays 1914'de Mebusan ald. Seimlerde yalnz T vard. Bununla birlikte, Rumlar ve Ermeniler kendilerinden seilecek mebuslar konusunu hayli mesele yaptlar. , pazarlkla zld. 30 Maysta yeniden Maliye Nazr, olan Cavit, 1914 btesini Meclise sundu. lgintir ki, Enver'in orduyu adam etmek konusundaki karar, Harbiye deneini arttrmak biiminde tecelli etmiyordu. Tersine Harbiye btesinde % 30 dolaylarnda azalma grlyordu. 1911 btesinde Harbiyenin yeri % 24.8 ken, 1914'de % 17.6 olmutu. Enver'in bu aklc tavr, phesiz, M. evket'in tersine, T'nin izgisine uymak istemesinin bir sonucudur, stelik 1913/14 gelirlerinde, bir nceki yla gre 495.000 liralk bir art vard, Balkanlarda kaybedilen bunca araziye ramen. Giriilen baka bir slahat da, Saraya an gereklerine gre ekidzen vermek iin 1914 Ocanda bir komisyonun kurulmasyd. Veliahdn bakanlndaki komisyonda, eyhlislam, Enver, Sait Halim bulunuyordu. Hazrlanan bir nizamnameyle, Saray mensuplarnn siyasete karmas, komisyonun ve Pdihn izni olmadan seyahat etmeleri yasaklanyordu. Komisyon ya da hkmetin uygun bulmad damatlarla evli sultanlar kocalarndan ayrlacak ya da evlilikleri feshedilecekti. Soru 87: Sait Halim hkmeti zamanndaki balca d gelimeler

nelerdir? imdi geen soruda ele alnm olan Osmanl hkmetinin orduya Alman komutanlar ve Dou Anadolu'da slahat yapmak iin ngiliz subay ve memurlar istemesi olaynn gelimelerini izlemee devam edelim. Hatrlanaca zere Rusya, Dou Anadolu slahat iinin bir Byk Devletler konferansnca ele alnmasn istemiti. Buna kar Almanya, Avusturya ve az sonra ngiltere, byle bir toplantya Osmanlnn da katlmasn isterler (Haziran 1913). Bu arada stanbul'daki Rus Bykelilii Ba tercman Mandelstam bir tasar hazrlar (15 Haziran). Buna gre, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas vilyetleri, bunlarn baz kenar blgeleri hari, bir Ermeni vilayeti halinde birletirilecekti; Vilayete, 5 yl sreyle Padiah tarafndan Byk devletlerin onayladklar bir Osmanl Hristiyan ya da Avrupal biri vali atanacakt. Vali btn memur ve yarglar Jandarmay atayp azledebilecek, gerekirse blgedeki ordu birliklerini buyruu altna alabilecekti. Buna kar 1 Temmuzda Osmanl hkmetinin dare-i Umumiye-i Vilayet Kanun-u Muvakkatinin Zeyli ve Genel Mfettilerin Vazife ve Salahiyetlerine Dair Talimat adl iki belgeyi ortaya kardn gryoruz. Babli genel bir tara slahat erevesi iinde iki umumi mfettilik ngryordu: biri nc, ya da Kuzey-Dou (eski Erzurum, Sivas, Trabzon vilayetleri ve Canik mstakil sanca), dieri beinci ya da Dou (Van, Bitlis, Diyarbakr ve Mamuretulazz vilyetleri) umumi mfettilikleri olacakt. Mfettiler iin Avrupa'nn onay art olmad gibi yetkileri de Mandelstam tasarsna gre ok daha kstl oluyordu. ki umumi mfettilik olmas Rusya'nn emelleri asndan zorluklar kartabilecek, Ermeni nfusu daha da az youn olacakt. Ama pazarlk ne ynde geliirse gelisin, i bir kez kt bir mecraya girmi bulunuyordu. 3 Temmuzda Dou Anadolu slahatm grecek olan Yeniky Konferans ald. Konferans bir sonuca ulamadan dalacakt ama Ruslar dilediklerini az-ok yaptrabileceklerdi. Osmanl tasars olduu gibi benimsense dahi, Bablinin istedii ngiliz gzetimindeki slahat yerine, Ermenilerin Osmanl ynetimiyle balarn gevetme arzularn uygulamaya sokacak ve blgeyi Rusya'ya teslime hazrlamak anlamn tayan yeni bir dzenleme geliyordu. Almanya ve mttefikleri Osmanl lkesinin paylalmasna kar olduklarn yksek sesle iln ederlerken, Rusya'nn Osmanl payn belirlemesine karlk, el altndan, ve alma alan ad altnda kendi paylarn tespit hazrlna girimilerdi. Fransa'nn Petersburg Bykelisi Delcass, merkeze gnderdii 28 Temmuz gnl bir yazsnda, Ermenistan'da (yani Dou Anadolu) bir katlim, ayaklanmalar, Gen Trklerin yeni bir delilii bizim istemememize ramen Asya meselesinin mirasna konma iini aabilir. l tilaf buna hazr mdr? diye pay tespiti iinin hzlandrlmasn tahrik

ediyordu (Bayur II. 3. 15). Ksa bir zaman iinde Byk Devletler kendi aralarnda ve Babli ile yaptklar anlamalar sonucunda Osmanl Asyasn paylatlar. Rusya, Dou Anadolu'daki nfuz blgesini Yeniky Konferansndan elde edemeyince, Almanya ile pazarla oturdu ve 22 Eyll 1913'de anlatlar. Haberi alan Babli'nin, Maliyede alan iki ngiliz mavirine Dou Anadolu'da umumi mfetti olmalarn teklif etmesi faydasz olacaktr, zira Byk Devletler her ii aralarnda uyuarak zmekte, Osmanly adam yerine koymamaktadrlar. Almanya ve Rusya anlamakla kalmazlar, kararlatrdklar Dou Anadolu dzenlemesini Osmanlya kabul ettirmek in bask yapmaa balarlar. Sonu olarak Dou Anadolu konusundaki Osmanl - Rus anlamas 8 ubat 1914'de mhrlendi. Dou Anadolu'daki Ermeniler sorunu bylece Berlin Kongresindeki uluslararas niteliinden karak, Ayastafanos'taki gibi bir Rus - Osmanl sorunu oluyordu. br Byk Devletlerin ancak Rusya ile genel mfettilerin kimliini tespit etmek hususunda rolleri olacakt ve Babli'nin bu konuda, gsterilen kiiyi atamaktan baka bir ii olmayacakt. Anlamada, genel mfettilerin nasl saptanaca konusunda hi bir sarahat yoktur. Bayur, bunun Osmanl almn korumak iin byle yapldn, uygulamann sylenen biimde kararlatrldn sylyor (Bayur II, 3. 174). Dier bir husus Babli'nin 7 Austos 1913'de kabul ettii yerel askerlik esasnn anlamaya dahil edilmesiydi. Bylece bu, Rusya'nn Osmanl askerlik sistemine mdahalesine kap am oluyordu. Szn etmekte olduum Dou Anadolu anlamasndan nce, 29 Ekim 1913'de yaplan bir anlamayla, Dou Anadolu'da Bitlis ve Van hari, Trabzon - Pekeri -Harput - Diyarbakr hattnn dousunda demiryolu yapm, Ruslar yapmadklar takdirde, byk lde kstlanyordu. 25 Mays 1914'de Babli, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr kesiminin umumi mfettii Norveli Bnb. Hoff ve Trabzon, Erzurum, Sivas kesimi umum mfettii Hollandal Westenek'le szleme yapar. Sava az zaman sonra kacandan, bunlar pek grev yapamamlar, ve 31 Aralk 1914'de resmen ilerine son verilmitir. Franszlarla 11 Eyll 1913'de yaplan, fakat 9 Nisan 1914'de yeniden imzalanan andlamalarla, ngiltere'nin kabul ettii ve Trkiye'yi iktisad bamszlk yoluna sokaca umulan baz tvizler (kapitlasyonlarn genel bir kabulle kalkmas gibi) karlnda Fransa'ya birok demiryolu imtiyazlar ve hatt Hicaz demiryoluna mdahale imknlar tannmtr. Ayrca, Franszlar, kltr kurumlar iin de baz imknlar elde etmilerdir. 15 ubat 1914'deki bir Fransz - Alman anlamasyla, bu iki devlet, Osmanl lkesindeki menfaatlerini karlkl olarak tespit etmilerdir. 6/3/1914'de Gney Bat Anadolu'daki nfuz blgesinin snrlarn saptayan ngiliz - talyan anlamas yapld. Artk anlamalar birbirini kovalar.

15/6/1914'de Almanlar ve ngilizler anlarlar: Petrol ve demiryollaryla ilgili anlamalar da vardr ki, bunlara Osmanl da katlmtr. Bu sralarda yaplan bu ve benzer anlamalarla, Anadolu ve Arap illeri paylalm olur. Bayur, deerli eserinin II. cildinin 3. ksmn bu konulara ayrm ve nfuz blgelerini kitabn arkasndaki bir haritada gstermitir. Esas itibariyle demiryollar, ya da yaplmas tasarlanan demiryollar, nfuz blgelerini belirlemitir. talya ve Avusturya da nasiplerini almlar, Mersin Marmaris arasndaki blgeyi paylamlardr. Baz yerlerde iki devletin mterek alma blgesi sz konusudur. Irak'ta Almanya ve ngiltere, Dou Anadolu'nun baz kesimlerinde Fransz -Rus, Gneydou Anadolu'nun baz kesimlerinde ise ngiliz - Rus mterek alma blgeleri vardr. Hatrlanaca zere, Osmanl Asyasnn bu biimde paylalmasn bir eit tahrik etmis olan, M. evket'in, Osmanl ordusunu diktatrce yetkilerle bir Alman komutanna, Dou Anadolu ynetiminin slahnda ngiliz subay ve memurlarna teslim etmek tasavvuru idi. Rusya'nn ngiltere'nin Dou Anadolu'ya burnunu sokmasna gsterdii tepki ile zincirleme gelien olaylar, sonunda paylamaya kadar gitmiti. Bayur, hakl olarak, T'yi bu gelimelerden tr sert bir biimde eletirmektedir. Gerekten de, bamszla dkn olmas gereken ulusu bir iktidarn, ordusunu, ya da lkesinin nemli bir blmn slahat yapsn diye yabanc devletlere teslim etmesi akl almaz bir tutarszlk olduu gibi, ulusu olsun olmasn, herhangi bir hkmetin bu yola gitmesi byk bir dknlk ve haysiyetsizlik rneidir. Ayrca Bayur'un iaret ettii dier bir husus var ki, o da Babli'nin, Rusya'y Dou Anadolu'ya sokmamak iin evirmek istedii manevrann baarl olacan sanmasnn byk bir anlayszlk ve bilgisizlik olduu idi. Zira, mttefiki Rusya'nn vetosu karsnda ngiltere'nin duraca, buna karlk olaydan pirelenen Rusya'nn Dou Anadolu konusunda daha faal bir siyasete ynelecei ve zincirleme pay isteme arzularn tahrik edecei tahmin edilmeliydi. ngiltere'nin Trk dostluunu Rus ittifakna tercih edeceini dnmek, ok byk bir hesap yanll idi. Sz edilen ve eitli yollardan Babliye onaylattrlan paylamann, araya giren Cihan Sava dolaysyla pratik bir etki yapmam olmas da, phesiz, T iin zr olamaz. Kald ki, paylama sava dolaysyla uygulanabilirliini yitirmi olsa dahi, sava iinde ve sonra itilafn eitli paylama tasavvurlarna cret vermek bakmndan da fiil zarar dokunduu iddia edilebilir. bret verici baka bir husus, konuyla ilgili yazmalarda kullanlm olan baz ifadelerdir. Alman Bykelisi Wangenheim, Kayzer'in bir Alman komutan salamay kabul ettiini bize bildirirken, ...Ulu hkmdarn imparator ve kral... Trkiye imparatorluk hkmeti tarafndan gsterilen istei ltfen kabul etmek tenezzlnde bulunmutur... diyor, Sait Halim de cevabnda (24/7/1913) mparatorluk

hkmeti, bu yksek tevecch iaretinde bulunmaya tenezzl ettiinden dolay derin krann Majeste imparatorun tahtnn ayaklarna vaaz etmesini Ekselansnzdan rica eder... karlnda bulunuyordu (Bayur ll,3. 285). T'nin yine kt fakat beklenebilecek bir davran, yaplan eitli anlamalarn lkenin paylalmas mahiyetinde olduunu kamuoyundan gizlemesi olmutur. M, evket suikastinden dolay muhalefetin silinmi olmas, konunun gizli kalmasn kolaylatrmtr. T lehinde ileri srlebilecek baz hafifletici sebepler acaba bulunabilir mi? Bayur T'ye kar, genellikle olumsuz bir tavr iinde olduundan, bunlar belki uzun boylu aratrmyor. nce u denebilir ki M. evket T yesi deildi. Enver'in Harbiye Nazr oluu ise Liman von Sanders ii balandktan ok sonradr. Ne var ki, Enver'in Almanlar karsndaki davranlar dnlrse, o olsayd farkl davranrd demek hayli zor olmaktadr. M. evket'in tutumunu aklamak bakmndan, kendisinin ve Osmanl komuta heyetinin (genel olarak Osmanl kamuoyu gibi) byk Balkan hezimeti dolaysyla ok halinde olduklar iin, orduyu ne pahasna olursa olsun dzeltmek amacyla lgnca bir kararla bu yola gittikleri sylenebilir. Daha esasl nc bir savunma, bu davrana Edirne'nin istirdadn ve iktisad bamszlk ynnde baz tedbirleri Avrupa'ya kabul ettirmek iin gidildii merkezinde olabilir. Nihayet, denebilir ki, Avrupa nasl olsa Osmanl Asyasn paylaacakt, Osmanl giriimi bunu nlemek ya da hi deilse daha az zararl yola sokmak iin baarya ulaamam bir davrant. Gerekten, Osmanl Avrupasnn bir anda kp kaplmas, gzleri Osmanl Asyasna evirmiti. Burada, Ermeniler dnda hak iddia edebilecek yerli Hristiyan ulus pek yoktu, Ermeniler dahi ounluk tekil etmiyorlard. Parsay toplayacak olanlar Byk Devletlerdi. Byk Devletlerden Osmanlyla doudan snr olup snr geerek lkeler ilhak etmek iin bahaneye bakan, Rusya vard. Rusyann bu doymak bilmeyen toprak itah, Balkan Savann yaratt elverili durumlarla birleince, daha 1913'n ilk aynda Almanlar tedirgin etmi ve yazmalara konu olmutu. Grlyor ki i zaten belki bu mecraya dklecekti, Babli'nin hesapsz giriimi, askeri heyet iini dengelemek ve Dou Anadolu'yu Rusya'ya kar pekitirmek iin yaplm bir giriimdi. Hesapszd, nk en azndan paylama srecini hzlandrmak gibi bir zarar dokunmutu. Ahmet Emin (Yalman); T'nin davrann zellikle iktisad kalknma asndan savunmaktadr: Yaplan anlamalarn mahiyeti konusunda Trkiye hibir hayal beslemiyordu. Siyasal nderlerin mazereti lkenin geri kalm durumuydu. Onu gelitirmek iin yabanc sermaye gerekiyordu. Bu sermaye ticar esasa gre gelmee hazr deildi. Siyasal ve iktisad ayrcalklar elde etmek ve Trkiye'nin bamszlna artan bir lde mdahale etmekte

srar etmitir. Buna ramen, bu ar cretin denmesi gerekiyordu, zira Trkiye'nin gelimemi ve ilkel durumunun onun iin gerek bir tehlike olduu biliniyordu. Onun geri durumu, yabanc devletlerin emperyalist amalar iin her zaman hazr bir bahane tekil etmiti ve Trk nderleri u karara varmlard: Avrupa emperyalizminin boyunduruundan kurtulmak iin Trkiye'nin geici bir sre ona boyun emesi, hem ncekinden daha geni lde boyun emesi gerekiyordu, fiyat yksekti, fakat bunun denmesi lzmd. (Yalman 59). Yalman T gdlerini doru tahlil ediyorsa, tehlikeli bir kumarn sz konusu olduu grlr. Cihan Savandan nce emperyalizmin dnyada ve her andaki byk basks ve egemenlii, ayrca T'lilerin deolojik ve gncel artlanmalar dnlrse, Yalman'n syledikleri pek yabana atlamaz. Osmanl tesinin hemen paylalmas sz konusu deildi. ngiltere, paylama sonucunda yazgs belirlenmemi olan stanbul ve Boazlarn muhtemelen Rusya'ya kalacan, Almanya'nn da Dou Akdeniz'e yerleeceini gryor ve holanmad bu durumu geciktirmek istiyordu. Almanya da herhalde Rusya'nn Boazlarla ilgili durumunu ve Anadolu'nun Almanya iin eriilmesi nispeten zor ve masrafl olan jeopolitik mevkiini dnd iin statkonun muhafazasndan yanayd. Rusya'ya gelince, Dou Anadolu'ya iyice yerletikten ve Karadeniz'de kesin bir deniz egemenlii saladktan, stanbul ve Boazlar zerindeki iddialarn tasdik ettirdikten sonra fiil paylamay istemesi akla uygundu. Yoksa stanbul ve Boazlarn kendi asndan kazaya uramas ihtimali vard. Demek ki, paylamaya ramen, Osmanl Devletinin nnde bir zaman aral vard. Ne var ki, Avrupal diplomatlar Osmanl Devletine 20-30 yldan fazla vermiyorlard. T'nin, paylama giriiminden nce, lkeyi yutulmaz bir lokma, bir demir leblebi haline getirmek iin zamana kar yaman bir yar karmas gerekiyordu (Bayur II, 3, s. XIV, 6-13). Balkan Savanda Avrupa'nn, lke kurulu dzeninin deimeyeceini iln ettikten sonra, Rumeli'nin Osmanl elinden kmas zerine bu szlerini unutmas, T'ye Osmanl Devletinin, Hrriyetin ilanna ramen ne denli yalnz olduunu gstermiti. Bunun zerine, bata ngiltere ve Fransa olmak zere, Byk Devletlerle en azndan bir yaknlk, mmkn olursa da bunlardan biri ya da bir ka; ile ittifak kurmak zere youn bir bar taarruzuna giriildi. Daha nce grdmz gibi. Hakk Paa Londra'ya gitti ve Osmanl - ngiliz ilikilerinde przl olan ya da olabilecek bir dizi konuyu anlamaya balad. Ayn ey, Cavit Bey memur edilerek Fransayla yapld ve paraszlktan aylarca maa veremeyen ve oradan buradan alnan avanslarla durumu idare eden hkmet Fransa'dan alaca 500 milyon franklk borcun tahvillerinin 9 Mays 1914'de Paris borsasna kabul edildiin, grmek mutluluuna eriti (mukavele 26/4/1914 gn imzaland).

Osmanl hkmeti, Fransz hkmetini bu ynde zorlamak iin, Duyun-u Umumiye gelirlerine el koyaca tehdidlerine bavurmaktan da ekinmemitir. ttifak giriimlerine gelince, ilk giriim Trablusgarp Sava srasnda 31/10/1911'de ngiltere'ye yaplr, ikincisi 12 Haziran 1913'de herhalde M. evket'in salnda alnm bir karar sonucu olarak yapld. ngilizler her iki teklifi mnasip gerekelerle geitirdiler. 24 ve 28 Ocak 1914 tarihlerinde, Von Sanders ii ve Adalar meselesi kzt bir rada, Cemal Paa, Fransz igderiyle grerek, Fransayla yaknlk kurmak istediklerini syledi. Bunun iin Ege adalarnn zerk ve yabanc bir Prensin ynetiminde de olsa, Osmanl egemenliinde olmasn buna karlk Yunanistan'n artk Bulgaristan'dan korkusunun kalmayacan, Osmanl hkmetinin Sanders heyetinden vazgeip itilafla alacandan bahsetti. Paris'e iletilen bu arzu, herhangi bir yank uyandrmad. Cemal Paa daha sonra, 13 Temmuz 1914'de, Saraybosna suikastinden sonra Paris'te ayn izgide bir yaknlama giriimi daha yapacak, fakat yz bulamayacaktr. te yandan Mays 1914'n ilk yarsnda, eski det zere, yaz iin Krm'da Livadya'ya gelmi bulunan ar selmlamak iin, Talt ve zzet Paa'nn bulunduu bir heyet buraya geldi. Heyetin geri dnecei gn Erturul yatnda verilen yemek srasnda Talt, Rus Dileri Bakan Sazonov'a dnerek, Rusya ile ittifak yapmak istediini syledi. Anlalan Bakan teklifin zemin ve zamann biraz mnasebetsiz bulmu. Zaten de iin arkas gelmedi. Bununla birlikte, stanbul'da bir Osmanl - Rus dostluk cemiyeti de kurulmu. l ttifak ile yaplan ve baarya ulaan ittifak temaslar aada ele alnacaktr. Burada Von Sanders Heyet-i Islahiyye-i Askeriyesi meselesi zerinde durulabilir. Alman belgelerine gre, 1913 ylnn Ocak aynda Kmil Paa hkmeti, Yunan ordusundaki Fransz Generali Eydoux'nun nasl artlarla altn renmek istemi ve ayn zamanda orduyu slah etmek iin bir Alman subay istediini, fakat etkili olmak ve orduyu da siyasetten kurtarmak iin bunun komuta, hatt bakomutan yetkileriyle donanm olmasn istediini Wangenheim'a bildirmi. Avusturya Genelkurmay Bakan anlarnda, fikrin Paris Elisi Mnir Paa'dan geldiini, Sanders ise stanbul Alman Eliliinden ktn yazyorlarm. Bayur, byle bir giriimi Kmil hkmetine yaktramad iin, ikinci gre katlyor ve Wangenheim'in kendi dncesini el altndan yaydrarak, bunun semerelerini toplamak taktiini gttn ileri sryor. Babli Baskn Ocak aynda yapld iin, Osmanl belgelerinde Kmil hkmetinin gerekte ne dnd konusunda bilgi yokmu. Edirne dt sralarda M. evket, stanbul'u tahkim iin bir Alman asker uzman istemek fikrini

ortaya att. 22 Mays 1913'de, Babli Almanlara resmen bavurarak yksek mevkideki bir Alman generali istedi. General Eydoux'dan sz edilmekle birlikte (onun yetkilerinin ne olduunu bilmiyoruz) fiili komuta konusunda bir sarahat yoktur. Bayur, Sanders'in anlarna dayanarak, Almanlarn bu hususu etin pazarlklarla Trklere adeta zorla kabul ettirdikleri fikrindedir. Ayrca, bunun Osmanl Devletinin Cihan Savana srklenip kmesinde nemli mil olduunu dnyor. Fakat Bayur'un, Sanders'in yetkilerinin adeta zorla kabul ettirildii fikri bana mbalaal geliyor. 27 Ekim 1913'de yaplan 5 yllk szleme gereince Sanders stanbul'daki. 1. Kolordunun komutan, Askeri ra yesi, her trl askeri okul ve eitim yerinin miri, terfi imtihanlarnn dzenleyicisi, kurmay subaylarn nazari tahsillerini stlenen bir kimse olacakt. Rusya, Almanya'nn bu yoldan stanbul ve Boazlar bir eit askeri denetimi altna almasna kyameti koparacak, bu konuda mttefiklerine; kendisini kaytsz artsz desteklemeleri iin baskda bulunacakt. Sazanov Rusya'nn Trabzon'u, ngiltere'nin zmir'i, Fransa'nn Beyrut'u igal etmesini dahi istemekteydi. Fakat genel bir savaa gtrecek bu yola girilmez, Almanya Sanders'i sra d 1. ferik yapnca, szleme gereince Osmanl ordusunda mareal olur. O zaman da kolordu komutan olmaktan kar, genel mfetti olur. gya tatlya balanr. Bu arada Sait Halim, Sanders'in Boaz savunmas ve skynetim srasnda stanbul asayiiyle ilgili olmayaca gvencesini vermekten teye gitmez ve bu basky Osmanl iilerine mdahale sayd gibi, Almanya'nn tavizci telkinlerine kar da direnir. Soru 88: Osmanl Devleti Cihan Savana nasl girdi? T hkmetinin Cihan Savana Almanya safnda katlmakla iyi edip etmedii, tarafsz kalp kalamayaca, savaa katlma annn isabeti uzun uzadya tartla gelen bir konu olmutur. Bu tartmalara girmeden nce, savaa katlmann hangi olaylar zinciri sonucunda gerekletiini grelim. Bir sredir Avusturya-Macaristan, Rus desteiyle ve Srplar araclyla kendisine kar yrtlen Pan Slav kkrtmalarna, kar kendini zayf gryordu. Balkan Sava'nn sonunda Srbistan'n-genilemi olmas onun telan arttryor, Srbistan'n ezilmesi kendisinin Byk Devlet statsnde kalabilmesinin art olarak grnyordu. Yoksa AvusturyaMacaristan, Osmanl gibi hasta adam durumuna debilirdi. 12 Haziran 1914'te Alman Kayzeri ile Avusturya veliahd bir grme yaptlar ve Kayzer, Avusturya grn benimsedi. 28 Haziranda Avusturya Veliahd ve kars Saraybosna'da Srp ulusular tarafndan ldrldler. Bu, Srbistan' ezmek, iin ok uygun bir vesileydi. Ne var ki, Avusturya'nn bu i iin ngrd baz hazrlklar ki, bunlar

l ttifaka bal bir Osmanl - Bulgar ittifakndan geiyordu, Almanya'nn daha nceki muhalefeti yznden yaplamamt. Buna ramen Avusturya-Macaristan, frsat ganimet bilerek ie giriti. 23 Temmuzda Srbistan'a ltimatom verildi. 28 Temmuzda, Srp cevabnn yetersiz olduu gerekesiyle sava ilan edildi. Ertesi gn Rusya genel seferberlik ilan etti. 1 Austosta Almanya Rusya'ya sava iln etti. Ayn gn Fransa ve Almanya genel seferberlik iln ettiler. 3 Austosta Almanya Fransa'ya, 5 Austosta ngiltere Almanya'ya sava iln etti Bylece Cihan Sava balam oldu. Cinayetten sonra, Avusturya, Osmanl Devletiyle yaknlama olanann bulunup bulunmadn elisi Pallavicini'ye sorar ve Trklerin byle bir eye yanamayacaklar yolunda olumsuz bir cevap alr. Buna ramen, Alman Dilerinden Osmanl ile ttifak etmek konusuna ne dnldn renmek ister ve oradan da Osmanl ittifak yk olur gerekesiyle, olumsuz cevap alnr. Bu srada -Temmuz ortalar- Babli, Adalarda Yunanistanla bir eit kondominium (ortaklaa egemenlik) dnmekte, Yunanistan buna karlk Osmanl ile bir savunma ittifak istemektedir (Bulgaristan'n Balkan kurulu dzenini bozmaya kalkmas ihtimaline kar). Sadrzam Brksel'de bu konuda Venizelos ile grecektir, fakat Alman Elisine Adalar iinin Yunanistan ile ittifak etmeden de zlebileceini sylemitir (Yunanistan'n bundan kazanc ne olacaktr, anlalmyor). Bu srada Wangenheim, S. Halim'e Avusturya-Srp ilikilerinin pek ciddi bir biim alabileceini ve durum aydnlanmadan herhangi bir ittifak yapmamak gerektiini anlatmtr. Balkanlarda sava kokusunu alan S. Halim, Talt ve Enver, bu sayede Trakya snrnn Edirne tesine gtrlebilecei umuduna kaplm olmaldrlar ki, Pallavicini'ye Avusturya'nn Balkan Sava sonunda sarslan Byk Devlet itibarn yeniden kazanabilmek iin savaa tevik ederler ve bu takdirde ttifakn Bulgaristan, Romanya ve Trkiye'yi yannda bulacan. Osmanl - Yunan ittifakndan vazgeileceini bildirirler. Bir gn sonra, 22 Temmuzda, Enver Wangenheim'a 23 Temmuzda da S. Halim Pallavicini'ye ittifak teklifinde bulunmutur. Demek ki giriim ilk nce Avusturya'dan gelmi ve Osmanllar da bu ie istekle yanamlardr. nceki sorudan da hatrlanaca zere, ngiltere, Fransa ve Rusya'ya yaplm olup yank bulmayan ittifak tekliflerinden sonra yaplm, tekliflerdir bunlar. Alman ve Avusturya elileri, Trkiye'yi tilafa kar savunmann, ar derecede bir yk olacan dnmekteydiler. Fakat 23 Temmuz'da, Kayzer Trkiye'ne ittifak edilmesine karar verir. Wangenheim da artk Alman subaylarnn komutas altndaki Trk askerinin kat deer ifade ettiini dnmee balamtr. Almanlar, Osmanl devletini Rusya'ya kar

kullanabilecekleri bir asker deposu olarak deerlendirmekteydiler ve ittifak antlamasn da o ynde iletilecek biimde hazrladlar. Grmeler S. Halim, Talt, Enver, Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee tarafndan kabinenin br yelerinden gizli durak yrtld. Yalnz S. Halim, 25 Temmuz gn Rusya'nn muhtemel bir saldrsna kar Almanya ile bir savunma ttifak yapmaya kendisini yetkili klan Padiahn bir ruhsatnamesini alr. ttifak andlamas 2 Austos 1914 gn S. Halim'in Yeniky'deki -yalsnda imzaland. kinci maddeye gre, Rusya Srp-Avusturya savana mdahale ederse, Almanya ve Trkiye de savaa katlacaklard. Oysa bir gn nce Almanya Rusya'ya sava iln etmi bulunuyordu. nc maddede, sava halinde Alman askeri heyetinin Trkiye'nin emrinde braklaca ve Osmanl Harbiye Nazr ile Von Sanders arasnda dorudan kararlatrlm olduu gibi, ordunun sevk ve idaresinde heyete fiili bir nfuz salanmas ngrlyordu. Burada Enver'in bana buyruk bir davran iinde bulunduu gze arpyor. nc madde, 4. maddenin bedeliydi. Bu maddede Almanya, Osmanl arazisini gerekirse silahla savunmay ykmleniyordu. Anlama hkmdarlarca onaylanacak, fakat zamann darlndan, yrrle girmesi imzalanma tarihinden itibaren olacakt. Yrrl 31 Aralk 1918'e dek srecek, sre bitmeden taraflardan biri tarafndan feshi ihbar edilmezse 5 yl daha uzayacakt. Bayur'un da iaret ettii gibi, 4. maddedeki Alman ykmll mutlak grnyorsa da, zellikle 5. maddede anlama amac Avusturya-Srp anlamazl ile snrlanm grnd iin, yalnzca bu anlamazlk erevesinde ileyebilecei ileri srlebilecekti. te yandan, anlama imzalandnda, Almanya Rusya'ya 16-17 saattir sava iln etmi durumdayd. Mtarekede S. Halim ve Talt imza srasnda sava durumunu bilmediklerini ileri sreceklerse de, Cavit ve Halil'in anlarndan, bunun geree uymad anlalmaktadr. Demek ki anlamay hazrlayan drtl, savan balad bilinci iinde imza etmilerdir. Bayur buna byk, hatta ldrc bir siyasal yanl diyor (Bayur II, 4,648). te yandan, anlamann sz, Rusya faal bir askeri mdahalede bulunmadan Almanya'nn sava iln etmesi halinde Osmanl Devletini ykmllkten kurtaryor grnmektedir. Hatt Halil'e gre, Alman ba tercman Weber, imzadan sonra Mademki imparator harp ilan etti, taahhdnzden kurtuldunuz demi. Bir diplomat bunu nasl syler yn bir yana, Almanlarn anlamay yeni duruma gre deitirmemeleri kendileri asndan byk tedbirsizlik olarak grnyor. Gelelim T hkmetinin siyasetini deerlendirmee. Bu konuda ok deiik fikirler ileri srlmtr. Bayur, 1952'de Trk nklb Tarihi'nde Alman ittifakn, Osmanl Devletini savaa srkleyen ve yklmasna kap aan bir gelime olarak deerlendirmekte ve Osmanl ricalinin dnyada

atan kuvvetlerin ne olduunu takdirden ciz olmalarnn bir sonucu olarak grmektedir, ttifakn, Alman - Rus sava baladktan sonra yaplmasnn Almanya iin yalnz faydas ve Osmanl iin de sadece zarar olabilecei bir srada bile bile imzalandn sylyor. Ayn yazar. 1974'de yaymlanan XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri'nde fikrini biraz deitirmi gibi grnmektedir, ...erge buna katlmak zorunda kalacakt diyor (81), fakat savaa vakitsiz girildii ve ok kt ynetildii fikrinde. Onca, Rusya'y ypratmak amacyla Almanya'dan yana bir tarafszlk siyaseti gdlerek Boazlar kapal tutulmal, ve itilafn ama taleplerine kar bir oyalama taktii uygulanmalyd. Ancak kanlmaz olunca. Almanya safnda savaa girilmeliydi. Cemil (Bilsel), Lozan, eserinde savaa girmemizdeki iki milden biri olarak ruh mili gsteriyor. 1897 Yunan Savandaki Osmanl zaferi zerine igal edilen yerlerin Yunanistan'a geri verdirildiini. Balkan Savanda statkonun muhafaza edilecei bildirilmiken, sonu Osmanl aleyhine tecelli edince bunun unutulduunu. Balkanllarn Rumeli'yi bir Trk mezbahasna evirdiklerini anlatyor: Trkler bu acy unutmadlar. Rumeli'nin kaybedili menkbelerini canlandrdlar. Mekteplerde talebeye, evlerde ocuklara, klalarda askerlere bu menkbeleri anlatarak mill bir ruh, mill bir hn uyandrdlar. Trkle yaplan hakaretin ve zulmn, bir gn hesabn grmek ruhunu aladlar. Haritalarda Rumeli siyaha boyanarak gsterildi. Btn ordu lekelenen namusunun intikamn almaya tahrik edildi. Asker her gn 1328'de Trk namusu lekelendi ah, Ah, ah, ah, ah, intikam arksyla talimine gidiyordu. Kyne dnen asker bu arky syleyerek ekin ekiyordu. Umum harbin patlad gn, kalbinde Balkan felketinin aclaryla intikam atei yanan her Trk, lekelenen namusunu temizlemek iin frsat gnnn geldiini sezdi. Sonra da H. Cahit'in 9 Austos 1914 gnl Tanin'de yaymlanan Trkn Ahi yazsn anyor: Hep bize musallat olmulard. Bizim vcudumuz, medeniyet iin, insaniyet iin bir sin idi. Bizim dinimiz terakkiye mani idi. Bizim rkmz sfli idi, bizi Avrupa'dan kovmak lemi islm zillet ve mahkmiyet iinde yaatmak lzmd... Ve biz kalbimizde bizzarure zaptedilmi bir hissi tuyan, yumruklarmz sk fakat ciz skit ve haml, iimiz yana yana mrldanrdk: Ah birbirlerine dseler, ah birbirlerini yeseler. te bugn birbirlerini yiyorlar ve bu Trkn ahdr. Haksz ve zalim Avrupa'dan ntikammzn alnd gn gelmitir. Cemil, bundan sonra siyasi mili ele alyor ve Devletin byk harbe giriinin siyasi ve asli sebebi, istikllini kurtarma varln koruma arzusudur dedikten sonra, ilve ediyor: Harp neticesinde toplanacak byk sulh kongresinde kendi de bulunmazsa muharipler onun zararna uyuabilirler,

belki kendi memleketi, onlarn anlama vastas olur. Cemil, Bayur kadar, Byk Devletlerin Cihan Sava arefesinde Osmanl lkesini nasl paylatklarn tesbit etmi olmaktan uzakt. Buna ramen, onun ileri srd ve galiba Bayur'un szn etmedii bu uslamlama, hayli inandrc gzkmektedir. Rusya'nn. Anadolu ve Boazlardaki emelleri dolaysyla da birleilecek zmre herhalde itilaf Devletleri deildi. Bu ynde yaplan yoklamalarn sonu vermediini de zaten grdk. Balkan Sava sonucunda Avusturya-Macaristan ile ortak bir snrn kalmamas, ittifak Devletlerini daha da zararsz klyordu. Cemil'in and bu hakl gerekenin, 4 T'li nderin bilincinde ne lde yeri olduunu belki hibir zaman bilemeyeceiz. Fakat paylalm bir lkede oturup zamana kar bir yar iinde bulunan, stelik Edirne'yi geri almakla eytann bacan krdklar ya da Osmanlnn maks talihini yendikleri gibi sevinten ldrtc bir sanya kaplan, ayrca Balkan Savann taze intikam duygularn yaayan T'lilerin, bu hesab da yaptklar varsaylrsa, attklar adm anlamak kolaydr. Onlar iin Rumeli, Konya kadar vatand. Atatrk'e gelince, o, Heyet-i Temsiliye adna 10 Ekim 1919'da Harbiye Nazr Cemal Paa'ya yazd mektupta yle diyor: Gayrikabili tamir felket ve netayici elmeye mncer olduundan, bugn milletin ademi memnuniyetini celbeden Harbi Umumiye itirak etmemek elbette son derece ayan arzu idi. Fakat buna imkn maddi mevcut deildi. nk ademi itirak msellah bir bitarafl yani Boazlarn mesdut bulundurulmasn icap ettiriyordu. Halbuki vatanmzn mevkii corafisi stanbul un vaziyeti sevklceyiyesi Ruslarn tilaf Hkmetleri yannda ahz mevki etmi olmas bizim seyirci kalmamza asla msait deildi. Bundan baka msellah bir bitarafln idamesi iin paramz, silahmz, sanayiimiz, hulsa lzm olan vesaitimiz mevcut deildi, itilaf Devletlerinin bilhassa ngilizlerin para vermemesinden sarfnazar gemilerimizi zapt ve milletin diinden trnandan arttrarak biriktirdii inaat bahriyeye ait yedi milyon liramz gasbeyl em eleri... Harbe girmekliimizi bir cinayet telkki etmek ve koca bir milleti drt, be kiinin baziesi olacak derekede addeylemek fikrimizce lehimizde bir faideyi mucip olmak yle dursun, bilkis sakt Ferit Paa'nn Paris'te Avrupa'dan merhamet dilenmek efkr sakimanesi ile serdeyledii beyanat zelilnesine Clemenceau'nun vermi olduu hakaretlt cevabn maazallah bir kere daha iitilmesine sebep olabilir. Binaenaleyh merdane bir surette hakikati sylemek ve kahramanca harp eden bu koca milletin malubiyetin netayici zaruriyesine katlanmakla beraber hareketinin cinayet telkki ve bu yzden ittiham ve tecziye edilmesini kabul etmemek en salim ve en hayrl bir prensip telkki olunabilir. (Nutuk, Vesika 142) Cemil, savaa ttifak Devletleriyle girmek ynnde geerli saylabilecek

gerekeleri en inandrc bir biimde sunduktan sonra (bu orada Cemal Paa'nn Hatralarndaki gl savunmay da zikrediyor), akntya kar krek ekercesine bunun tersini savunuyor ve sonunda doru zmn tarafsz kalmak olduunu, Atatrk i banda olsayd yle yapacan sylyor. Atatrk'n Cemal Paa'ya yazd mektuba gelince, onun o gn yle gerektii iin yle yazldn iddia ediyor. Gerekten de, o mektuptaki aklama Mesel mtaleat atiye dahi varittir diye balyor ve sonunda Harbi Umumiye girmek ve girmemek veyahut girmek zarureti karsnda zamann intihap eylemek hususunda baka mtaleat dahi vardr. Buradaki mtaleat, dman noktai nazarna cevap olmak zere iltizam edilmitir, diye bitiyor. Ne var ki, Atatrk hibir yerde tarafsz kalmak gerektii grn de savunmu deildir. Onun iin, Bilsel'in yapt, speklasyondan ibarettir. Bana, Bayur'un 1974'de ulat zm doru gibi geliyor. Yani savaa ttifak Devletleriyle girmek zorunluydu, fakat bunu, Boazlar Rusya'ya kar kapal tutarak geciktirmekte yarar vard. ttifak yaplabilirdi ama, Cemil'in de belirttii gibi (158), Almanya'nn sava iln ettii, yani Almanya'nn bize muhta olduu bir srada antlama metnine Trkiye lehinde artlar konabilirdi, rnein, kapitlasyonlarn kaldrlmas iin ve Almanlarn asker yardmnn bir kontrole dnmesini nleyecek hkmler belki kabul ettirilebilirdi. Cemil ve Bayur'un bu konuda kendi kendileriyle elikili durumlara dmelerinin balca sebeplerinden biri, T'li nderlere kar olumsuz bir tavr taknmak ihtiyacn duymalarndandr. nk Atatrk'e baldrlar (ayrca, Bayur Kmil Paa'nn torunudur), ve Atatrk de T'li olmakla birlikte, o ve arkadalar T'nin iinde ayr bir gruptular. Egemen olan nder kadrosuyla M. Kemal ve arkadalar arasnda bir uyumsuzluk ve rekabet sz konusuydu. Daha sonra eski nder kadronun kalntlarnn Atatrk'e kar zmir suikastini tezghlamas, aradaki olumsuz ilikiye tuz biber ekmitir. Bylece. Atatrk'n evresi, T'yi ve nderlerini, siyasetlerini toptan karalamak eilimi ne girmilerdir. Bir etkenden daha sz edilebilir. Ne denli kof ve rk olursa olsun, ne de olsa bir imparatorluk vard eskiden ve savan yenilgiyle sonulanmas o koca yapy ykt. Onun iin savaa giri kanlmaz da olsa, imparatorluun zlemini ok az da orsa ekenlerin, onun yklmasnn sorumluluunu olumsuz olarak bir lde T'ye yanstmak eilimlerinden de sz edilebilir. imdi savaa giden admlan grelim. Osmanl - Alman ittifaknn imzaland gn (2/8/1914). Osmanl genel seferberlii de iln edildi. Uzun soluklu bir sava yerine, birka hafta iinde kaderi belli olacak bir sava dnld iin, hesap kitap yapmadan, ne pahasna olursa olsun en byk orduyu bir an nce toplamak yoluna gidildi. gn iinde 20-45 yalar arasndaki btn erkeklerin gnlk yiyecekle askerlik ubelerine bavurmalar

istendi. Sakatlar dahi istisna edilmemi, sakatlklarn ubelerce saptanaca esas getirilmiti. Bu emir zerine, ubelerin nlerine yle byk kalabalklar birikmiti ki, deil gn, haftalarca srmt askere alnmalar. Askere alnma ilemi tamamlanmadan bavuranlara kendilerine yemek verilemediinden, byk sefalete yol alm oldu ve biroklar, kaakl, hatt ekiyal gze alarak askerlikten vazgetiler, stelik 1914 ylnn mahsul mkemmeldi, fakat seferberlik yznden birok yerde hasat yaplamad, rnler ziyan oldu. ktisad hayat byk bir darbe yedi. Seferberliin bu felketli hali yznden askeri makamlarla mlki makamlar arasnda gerginlikler, hatt atmalar oldu (Yalman 107-9). 3 Austosta Almanlarn Akdeniz'de faaliyet gsteren Amiral Souchon komutasndaki Goeben ve Breslau gemileri anakkale'ye gitme emrini aldlar. Bu iten stanbul'da yalnz Enver'in ve anlalan Sadrazamn haberi vard. 10 Austosta gemiler anakkale'ye geldiler. anakkale istihkmlarnn kumandan Weber Paa adnda bir Almandr. Enver'in de muvafakatiyle, gemiler girer ve pelerinden girmee kalktklar takdirde ngiliz sava gemilerine ate alaca buyruu da verilir. Olay renen kabinenin br yeleri dehet iinde kaldlar ve ya gemilerin silahlarn teslim etmesini, ya da gitmesini kararlatrdlar. Fakat Alman elisi buna hi yanamad, ancak hkmetin ikinci nerisi olan satn almay Kayzere yazmaya sz verdi. Hkmet bu kadarlk bir dn olupbitti haline getirerek, zrhllarn satn alndn aklad. Bu noktada, hkmetin bu en can alc kararlar alnrken, nasl bir laubalilik iinde bulunduunu yeniden belirtmek yararl olacaktr, ittifak antlamasnn drt kii tarafndan, dier kabine iyelerinden gizli olarak yapldn grdk. ki zrhlnn anakkale'den geirtilmesi ise Enver'in ve galiba S. Halim'in dierlerinden gizledikleri bir i olmutur. ttifak andlamas yaplmadan, Enver, Alman-Osmanl ibirliinin alaca biimi onlarla kararlatrmt bile. Seferberlik emri hkmetin karar ve Padiahn iradesi olmadan (gya szl irade alnm), Enver tarafndan verildi. Burada Enver'i, Alman isteklerinin sdk bir uygulamacs durumunda gryoruz. Gerekten, Almanlar, Avrupa'daki sava alanlarndaki yklerini hafifletebilmek iin Osmanllarn bir an nce savaa girmesini, bylelikle zerlerine itilaf ordularn ekmelerini istiyorlard. Enver de, Almanya'nn zaferine gvendii gibi, bar olduunda bu zaferin meyvelerinden en geni lde yararlanabilmek iin Osmanl'nn tam sdk bir mttefik roln oynamas gerektiine inanmt. Herkes gibi, o da savan abuk sonulanabileceini dndnden, Devletin savaa girmesi iin acele ediyor ve bunun iin bana buyruk davranyor, kabine arkadalarn ok tehlikeli olupbittiler karsnda brakmaktan ekinmiyordu. Arkadalar da, istemeyerek de olsa onun peinden

srkleniyorlard. Oysa rnein, 10 Austos 1914 gn, baz kabine yelerinin yokluunda, S. Halim, Enver, Talt, brahim, Cavit, Cemal'in yaptklar bir encmen-i vkela toplantsnda sava durumu aklk kazanncaya dein, vakit kazanlmas, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya ile grmeler yaplmas kararlatrld. Gerekten de, zellikle Bulgaristan ttifak zmresine katlmadan Trkiye'nin Almanya'dan herhangi bir yardm almas hayli zordu. Talt ve Halil 15 Austosta Bulgaristan'a ve sonra Romanya'ya giderlerse de somut bir ey elde edemezler. 15 Austosta Amiral Souchon fiilen Osmanl donanmasnn bana geer. Goeben ve Breslau'nun Trklemesi ise Yavuz ve Midilli isimlerinin konmas ve tayfalarn fes giymesine mnhasr kalr. Marmara'da donanmaya manevra yaptran Souchon, denizcilerin ak deniz deneyi grmeleri iin Karadeniz'e kmak hususunda bask yapmaya koyulur ve Enver de ona destek olur. 9 Eyll'de Souchon resmen Osmanl donanmas bakomutan olur. 27 Eyllde Weber Paa anakkale Boazn torpilleyerek kapatr. Paa'nn o gn Boaz'dan dar gnderdii Alman komutasndaki bir torpidonun, ngiliz sava gemilerince geri dnmee zorlanmas ve kacak sava gemilerinin bundan byle topa tutulaca tehdidi, ona kapatmak vesilesini vermitir. Daha nce, kabinenin aleyhteki tutumuna ramen, 21 Eyllde Enver, Souchon'a, Karadeniz'e 1-2 gnlne kabileceine dair szl izin verir ve Amiral btn donanmayla kar. Bundan ancak gemiler yalsnn nnden geerken haberdar olan S. Halim ile Bahriye Nazr Cemal olay mesele yapmak isterlerse de, Eli Wangenheim'in S. Halim'e gnderdii 26/9/1914 gnl mektup, Osmanl hkmetinin Alman tutsa haline geldiini gsteriyordu. Bunda, Souchon'un ancak Almanlardan emir alaca, Yavuz ve Midilli'nin gerekte Alman gemileri olmaya devam ettii bildiriyor, yalnz Souchon'un davranlar konusunda Elinin S. Halim'le danaca (!) syleniyordu. Donanmaya yeniden egemen olabilmek iin Souchon'un grevine son vermekten baka are yoktu, fakat bu takdirde Amiralin Gel de azlet demesi ve toplarn Babliye yneltmesi htimali de tamamen yok saylamazd. Sava konusunda, Enver'in aksine, tereddtleri olan S. Halim ve Cemal Paa ihtimal bsbtn rezil olmamak iin Alman izgisine arnaar uymulardr. Ekim ay balarnda Enver savaa girmek iin ilkbahar beklemee raz grnr. Birlikler klk konaklarna yerleeceklerdir. Hasat ileri iin erlere ve subaylara izin verilir. Fakat Almanlarn Marn nehrinde Fransa'ya yenik dmelerinden sonra, 15-23 Ekimde Varova'da yenilmeleri ve Avusturya'nn Srbistan ve Rusya nndeki baarsz durumu, Almanlar Osmanl zerinde bask yapmaa evketti. Alman Genel Kararghnn Osmanl iin 22 Ekimde kabul ettii sava planna gre, Osmanl donanmas

Rus donanmasn basarak kesin stnlk salayacak, Cihat ilan edilecek, Kafkasya, Kanal seferleri ve Odesa'ya kartma yaplacakt. Bayur, 20 Ekimde Alman komutanlarnn basks karsnda, Enver'in de kesin olarak savaa girmeyi kabul ettiini sylyor. 22 Ekimde Enver Souchon'a Karadeniz'de stnlk salama, yani Rus donanmasna saldrma emrini szl olarak verir. Bayur'un iaret ettii zere, gerekte mesele stnlk salamaktan ok, Osmanl hkmetini sava olup bittisiyle kar karya brakmakt. Zaten Alman Genel Karargh savaa girmek artyla Osmanlya ylda 5 milyon lira bor vermeyi kabul etmi bulunuyordu. Savan sonunda Yakup Kadri, Cemal'e neden savaa girilmi olduunu sorduunda, o, aylk vermek iin diyecek, bu szyle de Fuat Paa'nn Bu devlet istikrazsz yaayamaz vecizesini hortlatm olacakt. Almanlar Karadeniz seferi iin Enver'den yazl bir buyruk isterler ve o da bunu 25 Ekimde verir. O gn yaplan kabine toplantsnda ise hl savatan kanmaktan sz ediliyordu. 27 Ekimde denize alan donanmaya. Cemal, Souchon'un emirleri benim emrimdir tarznda bir buyruk verecekti. Donanma 29 Ekimde Sivastopol' bombardman etmi, bir gemiyi de batrmtr. Ertesi gn de Odesa topa tutulmutur. Bu, Enver. Talt, Cemal'in kabine arkadalarna kar dzenledikleri komplonun baarya ulamasyd. Yine savatan kanmak iin bir takm abalar harcandysa da (bu arada olay tevil edilmek istendi), sava artk kanlmazd. PTT nazr Oskan, Ziraat ve Ticaret Nazr Sleyman El-Bustani Efendiler, Nafa Nazr rksulu Mahmut Paa, Cavit, Rusya'nn sava ilan ettii 2 Kasm gn istifa ettiler. S. Halim'in istifas nlendi. Cavit'in istifa etmemesi iin ldrlebilecei dahi im edildi. 5 Kasmda ngiltere ile Fransa da sava iln ettiler ve ngiltere Kbrs' ilhak etti. 11 Kasmda. Osmanl Devleti itilaf devletlerine kar sava, 23 Kasmda da Cihad- Ekber iln etti. Soru 89: ktisadi bamszln ilan nasl oldu ve sava iinde nasl bir iktisat siyaseti gdlmtr? 5 Eyll 1914 gn hkmet kapitlasyonlarn kaldrlmasn kararlatrd. Keyfiyet, 8 Eyll gn, ...elyevm cari mali ve ktisad ve adl ve idar kapitlasyon nam altnda bilcmle imtiyazat- ecnebiyenin ve anlara mteferri ve anlardan mtevellit bilcmle msaadat ve hukukun fi mabad ref ve ilgas... diye kesinletirildi. Karar, 1 Ekimden balayarak yrrle girmi olacakt. 20 Eyllde % 11 ve 8 olan gmrkler, % 15 ve 11 oldu. 31/5/1915'de, sava boyunca gmrk resmi % 30'a kt. Daha sonra, 23 Mart 1916'da deer zerinden gmrk vergisi (ad valorem) yerine, miktar zerinden vergi (spesifik) esas getirildi. Anlalan, deer zerinden vergilendirmede vergi karmak kolay olduu iin, bu yola gitmek daha yararl saylyordu. Adli kapitlasyonlarn kalkmas dolaysyla ser

mahkemelerin yetki alanlarn daraltan bir nizamname ve baka baz mevzuat hazrland. Bu iten Avrupa devletleri hi holanmadlar ve iin acaibi, ran dahi olumsuz tepki gsterdi. Wangenheim, bu ii zen Trkiye'nin savaa girmek konusunda daha da isteksiz olacan dnd ve belki ii tilafla gizli bir anlama sonucu olarak deerlendirdii iin, dier elilerden daha ok tepki gsterecek ve Avrupa Byk Devlet temsilcilerinin -sava halinde olmalarna ramen- toplanp karar vermelerini isteyecektir. tilaf devletleri buna yanamayacaklarsa da, yine de talya araclyla protesto notas olarak ayn metin zerinde birleildi. Bunda, uluslararas bir dzenlemenin tek yanl olarak deitirilemeyecei duyuruluyordu. Kapitlasyonlarn kaldrlmas olay zerinde ne denli durulsa yeridir. Bu, iktisadi bamszln iln demekti. Osmanl Devletinin siyasal bamszl bulunduuna gre, tam bamszlk iln anlamn da tayordu. Tabi, tam bamszln iln gerekten tam bamsz olunmas demek deildi. Ama Trkiye, tam bamszln iln edip cesaret ve cretle byle imicesine davranarak bu yolda faal mcadeleye atldn gsteriyordu. Sava, bunu bir gereklie dntrmek tein frsatt. Aada grlecei zere, T hkmeti, bizzat mttefiki Almanya ile sava boyu sren di die bir mcadeleyle bu uurda didinecek ve byk mesafeler katedecekti. Sava dnemi bir Trk kapitalist snf gelitirmek, Trkleri iktisadi faaliyetlere sokmak irketler bankalar, kooperatifler rgtlemek demek olan, iktisadi Trkln yeerip serpildii bir dnem oldu. irketlemenin T'nin denetleme iktidar dneminde nasl gelitiini yukarda grdk. ktisadi Trkln gerisinde iktisadi bamszlk gibi aslnda siyasal bir amacn yatt ve bu amacn siyasal olaylardan geni apta etkilenecei ortadadr. Bunun rneklerinden biri, Balkan Sava'nn patlak vermesinden 1-2 ay sonra kurulan stihlaki Milli Cemiyetidir. Bunu, Milli Merutiyet Frkasnn kurucular olan Ferit Tek, Yusuf Akura, Prof. Zht (nhan), Mehmet Ali, Cami (Baykurt) kurdular. Reis, Mahmut Esat Efendi, 2. Reis Rfk, Umumi Katip Zht idiler. Cemiyete gre yerli mal vatandan bir parayd, % 5 pahal da olsa, yerli mal tercih edilmeliydi. Babali, Sultanhamam, Sirkeci'de 20-30 maaza yerli mallar tantmay stlenmi, Cemiyetin bir kadnlar ksm ve terzilik mektepleri almtr. Jeune Turc gazetesi bunu bir boykot rgt saym, Hukuk Mektebi ktisat Mderrisi Diran Kelekyan ve Dyun-u Umumiye Mdr Hamit, giriime kar kmlardr. Cavit buna taraftar olmu, fakat adnn aklanmasn istememitir (TSP). Bu balamda iktisadi fikirler zerinde biraz durmak yerinde olur, Trkiye'de geni sat olan ilk iktisat kitabn Ahmet Mithat Efendi,

Ekonomi Politik (1880) ad altnda yazmt. Bir manifaturacnn olu olan A. Mithat, sonradan ynetenler snfna intisap etmekle birlikte, yazlarnda zel giriimciliin, ticaret ve sanayinin savunmasn yapm, zel hayatnda da bunun hayli baarl bir uygulamasn gstermitir. A. Mithat, kitabnda, iktisatta himayecilii savunmutur. Bu sralarda Sakzl Ohannes Portakal, Mekteb-i Mlkiye'deki derslerinde ve ders kitabnda (1881) serbest ticareti savunmaktayd. Fakat Ohannes'in rencilerinden ve bir Rus lisesinden mezun olan Kazan'l Musa Akyiit, Friedrich List'e dayanarak himayecilii savunuyordu. Mlkiye'yi birincilikle bitirdiinde, Harbiye ve Erkn- Harbiye Mekteplerinde 1910 ylna dein iktisat hocal yapt. 1910 ylnda bu grevinden alnmasnn, fikirlerinden tr olduu anlalyor. Zira Merutiyetin gelmesiyle meydan liberal iktisatlar kaplad. Bunlarn banda Selnikli bir tccarn olu ve iktisat muallimi, Maliye Nazr Cavit geliyordu. Cavit, Rza Tevfik ve Ahmet uayip ile Ulum-u ktisadiye ve timaiye dergisini karyordu. Cavit'e gre serbest ticaret ve lkenin gelimesi iin yabanc sermaye artt. Kapitlasyonlara karyd ama sava iinde Dyun-u Umumiye kaynaklarna el uzatlmasna kar km ve itilaf devletlerinin ktisadi karlarnn savunuculuunu da yapmtr. lken, Cavit ve H. Cahit'in Musa Akyiit'i ve himayeci fikirlerini tamamen ve kasten grmezlikten geldiklerini sylyor (352). Fakat zamanla nemli gelimeler oldu. Bunlardan biri, Parvus takma adn kullanan ve bir Rus Yahudisi olan Alexander Helphand'n 1910-15 yllarnda Trkiye'de, T'nin bir maviri olarak bulunmasdr. Bu zat, uzun yllar Almanya'da kalm ve bir ara 1905 Rus ihtilaline katlm bir Marksyd. Parvus, Trk Yurdu ve daha baka sreli yaynlarda yazlar yazm, ayrca bir kitap ve risaleler kartmtr. Bunlarda sosyalizmi savunmuyor, fakat Dyun-u Umumye ve Reji gibi kurumlarn Osmanl Devletini nasl feci bir biimde smrdklerini somut saysal tahlillere dayanarak aklyordu. Bir de Trk kalknmasnn geni lde kylnn kalknmasndan getiini ve aydnlarla ya da ynetenlerle kyller arasndaki uurumu vurguluyordu. Parvus ile ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gereken dier bir nokta da, onun, Almanya'nn Cihan Savan kazanmasnn Trkiye iin ok yararl olacann propagandasn yapm olmasdr. Cavit ve evresinin byk sermaye-yabanc sermaye stratejisine karlk esnaf rgtlenmesini, kooperatifilii, hatt devletilii savunan akmlar da, sava srasnda, hem de T'nin iinde filizlenmee balamtr. Esnaf rgtlenmesinin, kooperatifiliin Kara Kemal tarafndan rgtlendiini greceiz. T'ye sivil kesimde faal siyasal destek salamak dnda, bu hareket, byk sermaye stratejisinin lkeyi kalkndrmakta yetersiz kalabilecei phesini de dile getirmekte ve bugnk halk sektr

tasavvurlarn hatrlatmaktadr. Fakat muhakkak ki ok daha anlaml olan savan son yllarnda zellikle serpilen devletilik akmyd. Tesantlk (solidarizm) grlerinden kuvvet alan bu akmlar ve zellikle devletilik, Almanya'daki gelimelerden de besleniyorlard. Ziya Gkalp ve Tekin Alp (M. Cohen) bu ynde faal olmulardr. Ziya Gkalp Manchester iktisadiyatna saldrrken, Tekin Alp itimai Darwinizm'i mahkm ediyordu. Birok kaynaklar, konuyu derinlemesine incelememi de olsalar, sava inde btn lkede irketlemenin nasl boyutlara ulat konusunda yeter sayda rnekler sergilemilerdir. Yalman'a gre, savata 42 ticari ve snai, 16 mali irket, 15 naat ve nakliye, 9 sigorta, 6 tarm irketi kurulmutur. Bu irketlerin sermayesi 16.6 milyon lira olup 6,2 milyon liras denmiti. te yandan. 1913'de 5 anonim irket kurulmuken, 1914'de 10. 1915'de 15. 1916'da 15. 1917'de 29, 1918'in ilk aylarnda 19 anonim irket kurulmutur. 1913 ylndaki kk say Balkan Savandan tr olmak gerekir. 1915'deki sayy deerlendirirken, o yl kader belirleyici anakkale Muharebesinin yapldn gz nnde bulundurulmaldr. 1917'deki byk sayy, o muharebedeki baarya balamak mmkn grnyor (Yalman 143). Kvlcml, 1908'de irket sermayesinde yerli orann % 3 olmasna karlk, 1918'de % 38'e ykseldiine iaret ediyor (s. 82). Btn bu gelimelerde T hkmetinin ve bizzat Cemiyetinin ne denli faal bir rol oynam olduunu vurgulamak gerekir. rnein, stanbul'da Kara Kemal iae yani beslenme sorununa el atmtr. Kurulan Anadolu Mill Mahsulat irketi, stanbul ehreminliiyle yapt anlamaya gre, taradan gda maddeleri almakta, ehremanetinin yapt ekmekleri Ekmekiler Cemiyeti aracyla ekmekilere datmaktayd. Ayrca bakkaliye ticareti yapan Milli Kantariye irketi vard. Birinci irketin sermayesi olan 200.000 lirann yars T'nin, yars Anadolu tccarlarnnd. Mill Kantariye irketinde bakkallar da ortakt. irketin 500.000 lira olan sermayesi iindeki T pay 233.000 lirayd. Bayur, irketlerin % 33 civarnda kr ettiklerini hesaplyor. T'nin son kongresinde Talt, bu sayede halkn da katlaca bir milyon lira sermayeli bir banka kurulacan sylemitir. Bu irketler sayesinde hem iktisad Trkle katkda bulunuldu, hem de esnaf T'ye balanm oldu. Bu vesileyle T'nin hamallar, arabaclar, kayklar gibi kimseleri de, khyalarn, denekilerini kendi adamlarndan setirmek suretiyle kendisine baladn, bunlarn Kara Kemal'in emrinde bir eit hazr kuvvet durumunda olduklarn hatrlatmakta yarar vardr (Bayur, III. 4, 526-7). Bir baka kurulu da Mill Mensucat irketiydi. Yine ttihatlarn nayak olduklar iktisad rgtlenmeler arasnda Kzm Nuri ye Topuolu Nazmi'nin 1913'de kurduklar Kooperatif Aydn ncir

Mstahsilleri irketi ve 1914'de kurduklar Mill Aydn Bankas anlabilir (Taalan 103-4). Vehbi Ko'un baarl i hayatndaki ilk admlarn dahi T'nin koruyuculuu altnda atlm olduu anlalyor. Karadeniz'de Rus donanmasnn stnl ele geirmesi zerine, Karadeniz ile stanbul arasndaki ticaret stanbul-Ankara arasnda demiryoluyla Ankara'dan Samsun'a ve tesine arabayla ya da hayvan srtnda yaplmaya balanm, bu sayede Ankara nemli bir gelimeye sahne olmutu. Bu srada Ankara'daki T'liler bir Milli Ticaret irketi kurarlar. Bunun ortaklarndan ve irketin stanbul'daki ilerini yrten, Vehbi Ko'un teyzesinin kocas Aktarzade Sadullah Efendidir. Ko, 1926'da teyzesinin kzyla evlenir. Daha nce. stanbul'a gidip gelmelerinde enitesinin himayesini gryordu(Ko. 23-5. 31. 38). rgtlenme alannda byk bir adm, 1 Ocak 1917'de tibar- Milli Bankasnn kurulmasyd. Banka, yalnz Osmanllarn satn alabilecei 400.000 hisseye blnm 4 milyon sermayeli olacakt. Hkmet 50.000 hisseyi ve 28 ubata dein satlamayan dier hisseleri satn almay stleniyordu. Bankaya Ergani bakr madeni imtiyaz da verildi. Cavit ve evresinin ynettii banka (kurucular Cavit, H. Cahit, tccar Tevfik idi), byk sermayeyi gelitirme amacna ynelikti. Daha sonra Bankasyla birlemesi belki ilev yaknlnn gstergesi saylabilir. Ayrca, banka gelitiinde ve siyasal ortam elverdiinde, bunun merkez bankas ilevlerini de stlenmesi ngrlyordu. Buna biraz benzeyen, fakat mahalli boyutlu bir banka, bugn Trk Ticaret Bankas diye tannan Adapazar slm Ticaret Bankasyd (1913). ttihatlarn sava iinde zengin yaratmada kullandklar gl bir manivela, vagon tahsisi oluyordu. Demiryollarnn askeri sevkiyatla megul olduu, deniz yollarnn hemen hi ilemedii bir ortamda, ticaret iin vagon tahsisi almak, byk para kazandran bir olay oluyordu. Ko da stasyon ambar mdr Yorgiadis Efendiden vagon almak iin gznn iine bakardk diyor (24). Burjuvalama srecinin sava iinde hzl olmasnn baka bir nedeni, Anadolu'da Rum ve Ermeni nfusundaki byk azalmadr. Aada anlatlaca zere Anadolu'daki btn Ermeniler tehcir ettirilmi, yani g etmek zorunda braklmlardr. Ermeniler iin olduu gibi, Rumlar iin bu ynde mevzuat kmamsa da, fiilen birok Rumlar g etmi ya da ge zorlanmlardr. Anadolu'daki burjuvaziyi byk lde Rumlar ve Ermeniler oluturduklarna gre, bu alanda bir boluk ortaya km ve bu da Mslmanlarn burjuvalama srecini hzlandran bir etken olmutur. Aznlklarn rekabetinden kurtulan Mslman i adamlar, ilerini geniletmek imknn bulmular, belki daha nemlisi, ayan snfna mensup ve i yapmaa istekli ya da eilimli olup da aznlklarn emperyalizmin himayesinde kurduklar tekel dolaysyla, ie giriemeyen Mslmanlar,

artk bunu yapmaa cesaretlenmiler, hatt itilmilerdir. Trkler arasnda iktisadi gelimeyi kamlamak iin karlan baz mevzuattan da sz edilebilir. 27 Mart 1915'de Tevik-i Sanayi Kanunu deitirildi. Yeni giren esaslara gre, fabrikalarda alan ii ve memurlarn lkede bulunmayan bir uzmanlk sz konusu olmadka, mutlaka Osmanl olmalar zorunluu konuyordu. Ecnebi kii ve irketler ise hkmetin bu konuda sarih ykmllkleri olmadka kanunun salad kolaylklardan yararlanamayacaklard (Yalman 116; Bayur , 2. 403). 23 Mart 1916'da iradesi alnan dier bir kanunla, irketler, 28 Temmuz 1919'a dein, yazma, ilem, defter ve hesaplarnda Trk dilini kullanmaa zorlanyorlard. Bylece aznlklar Trke renmee zorlanacaklar gibi, daha nemlisi, okul mezunu birok Trk, bu sayede hem irketlerde i bulabilecek, hem i hayatn renebilecekti. Bu kanuna, bu srada Ayanda deta tek bana muhalefet yapmakta olan A. Rza kar kmtr (Bayur, 2,405-10). Bu sralarda yabanc okullarda Trke, Trke tarih ve corafya dersleri zorunlu klnyor, sokak tabellarnn da Trke olmas esas getiriliyordu. ktisadi Trkln uygulamalarndan biri, zmir'de 28/6/1915'de imendifer Memurlar Mektebinin almas olmutu. Bylece Trklerin demiryollarnda bekilik, makaslk gibi en basit ilerin dnda da kullanlmalar salanacakt. Personelin hep gayr Mslim oluu, sava zamanlarnda sabotajlara yol aabilmek bakmndan dahi sakncal grlyordu. Bayar, Mektebin diploma treninde Nafa Nezareti Mstear Muhtar Bey'in nasl alay ettiini, Vali Rahmi'nin de bu iten pek holanmadn kaydediyor- (Bayar, V, 1556-8). unu da eklemek gerekir ki, sava yllarnda Almanya ve Avusturya'ya pek ok renci gnderildii gibi, belki ilk kez olarak, bunlarn arasnda birok ustaba ve teknisyenler de yer almtr. Sava iinde Trklerde grlen hzl sermaye birikimi ve iktisadi rgtlenme, byk lde savan yaratt ktlk ortamnn bir treviydi ve hi phe yok ki, tketicinin fahi bir smrsn de iermekteydi. Bu smrnn dar imknl ailelerde byk sefalete dnt de ortadayd. Refik Halil'in deyiiyle ...harb zengininin ticareti, havann feyzini deil benim iliimi emiyor, yamur suyuyla deil gz yayle yetiiyor... (Bayur, III, 4,541). T'liler bunu grmemezlik edemiyorlard ve bizzat burjuva olmayp ynetenler snfna mensup olduklar iin bu sefalet, burjuvazinin dikkatini ekeceinden daha fazla gzlerine taklyordu. Ama belki yz yldr aydnlarca arzulanp da Trk ya da Mslman toplumunda gereklemesi beklenen byk dnmn, fokurdayan bir cad kazannn buular arasnda nihayet biimlenmee balar gibi grnmesi, bu toplum mhendislii harikas, onlar yle

cezbetmiti ki, bunun sebep olduu sefaleti tamamen gze aldlar. te ynetenler snfnn partisinden, fakat tam bir burjuva olan Cavit, 3 Mart 1917 gnl bte konumasnda bunu yle dile getiriyordu: ...Bir ksm Hkmetin himaye ve mzaheret-i resmiyesiyle dorudan doruya veya bilvasta kazandlar. Fakat her ne olursa olsun hepsi ticaretin zevkini tatt. Ticaretin zevkini tatmak, onda devam etmek iin en byk saik, en byk mildir. Kendilerine yaplan mzaheret ve himaye -hatt bazlarnn iddia ettii gibi gayr- meru olduunu da farzetsek- neticesi olarak teebbsat- iktisadiye-ye kar beslenilen rabetin temin eyliyecei menfaat benim nazarmda o kadar byktr ki o gayr- meruiyeti bile izale edebilir. Talt da T'nin Ekim 1916'da yaplan Kongresinde diyordu ki: Dn stanbul piyasasna bigne olan bir takm tccarn bugn ksmen irketler tekil ve tesis, ksmen de bal bana hareket ederek teebbsat- cesime-i ti cariyelerini, stanbul piyasasnda haiz olduklar mevkii grmekle iftihar ve bir takm tufan- itiraz iinde vuku bulan mesai ve metaibimizin caize-i maneviyesini bu suretle iktitaf ediyoruz... Devr-i kadimin harabe-i idaresi bu (iktisad) tekilta dman olmu ve Merutiyet idaresi ise gavail-i dahiliye ve hariciyeden ban kaldracak vakit ve imkn bulamam idi. (Bayur III. 4,528-9). Bizzat Bayur'un kendisi de. Osmanl uyrukluundaki baz Rum zenginlerinin nasl Yunanistan'a hizmet, ettiklerini, Averof ve Zaharof tan rnek getirerek zikretmek suretiyle, dolayl olarak T grn desteklemi olmaktadr (III, 4,518). Aslnda kapitalist kalknma yolunu tercih edenler iin son tahlilde ttihat kalknma yolunu onaylamaktan baka are yoktu. Ancak, kapitalistlerin, krlarn halkn srtndan kazandklarnn bilincinde olarak, bunu israf ya da istif etmeyip verimli yatrmlara yneltmeleri istenebilirdi. Nitekim Ziya Gkalp, bunun iin Meslek Ahlk Beyannamesi adnda bir risale yaymlatacak, daha sonra zmir ktisat Kongresinde Kzm Karabekir ayn ahlk ve t tutumda bir Misak- ktisad kabul ettirecekti. Sosyalizm bu lkede geliip yaygnlamadan, halk ezdirmeden toplumun kalknmas sorunu, Trk aydnlar iin zm ok zor bir muamma olarak kalacakt. Soru 90: Trkiye bakmndan Cihan Sava'nn ana olaylar nelerdir? Burada sadece savan belli bal gelime ve olaylarna, ayrntya girmeden deinilmekle yetinilecektir. 2 Kasm 1914'de Rusya, gn sonra da ngiltere ve Fransa'nn sava ilanyla, sava hareketleri balad. 11 Kasmda Osmanl Devleti sava, 23'nde ise Cihad- Ekber iln etti. Bylece btn slm lemi tilaf devletlerine kar yrtlecek savata ittifak devletlerini desteklemee arlm oluyordu. Almanlar ve Avusturyallar Avrupa'daki cephanelerin yknn hafiflemesi iin, Osmanlnn bir an nce taarruza gemesini istediler. Enver, bu yardm, salamak iin Dou

Anadolu'da Ruslara kar Sarkam, ngilizlere kar da Kanal harektn planlad. Birincisinin kumandasn bizzat stlendi. 18 Aralkta balayan ve parlak sonular vermesi beklenen, cretli Sarkam harekt. 10 Ocak 1915'de feci bir fiyaskoyla sonuland. Katlan Osmanl birlikleri neredeyse yok oldular. l saysnn 60.000'den az olmad tahmin edilmektedir. lenlerin birou muharebe sonucu deil, souktan, yolsuzluktan, alktan, hastalktan lmlerdir. Sonu belli olmaa balad srada dahi, Enver taarruzda srar ediyordu. Enver, sonucu kamuoyundan gizleyerek, stanbul'a dnd. Ayrca, Almanlarn istediklerinin tersi oldu ve Ruslar, karlarnda Osmanl kuvveti kalmaynca, birok birliklerini Avrupa cephesine naklettiler. te yandan; Cemal Paa da byk hayallerle Kanal harektna giriti. Bahriye Nazrl grevi devam etmekle birlikte, am'daki 4. Ordu komutanlna atand. Msr' fethedecekmi gibi konuuyordu. yimserler, Trk ordusu Svey Kanal boylarnda grnnce, Msr'da isyan kacan ummaktaydlar. 3 ubat'ta Kanal' ama giriiminde bulunulur fakat baarlamaz. Zira 35.000 kiilik birlik Sina ln amak iin develerden baka bir tata malik deildi. Bereket ki, iin umutsuz olduu anlalnca. Cemal Paa geri dnme emrini verdi. Ruslarn, Sarkam muharebesi srasnda Osmanl'nn baka bir yerden sktrlmasn istemesi zerine, ngiltere anakkale harektn planlad. Franszlarn da yardmyla 19 ubat 1915'de anakkale'ye kar denizden taarruz balad. Bu arada Ruslar stanbul zerindeki iddialarnn ngiltere ve Fransa tarafndan tannmasn istiyorlard. stanbul ve Boazlar dahil. Midye-Enez ile Sakarya nehri snrlar arasnda Marmara blgesinin Rus olmas kabul edildi. Bu konuda rekabete tahamml olmayan Rusya, Yunanistan'n tmen gnderme nerisini, hatt bir ara talya'nn tilafa katlmasn veto etti. Grlyor ki, Osmanl Devletinin son saatinin geldiine hkmeden Yunanistan ve talya, parsa toplamak iin kollarn svyorlard. talya 26 Nisan 1915 Londra Antlamasyla tilafa katld. Bulgaristan ve Romanya da anakkale'deki gelimelere gzlerini dikmi bulunuyorlard. Bu iki lke bu srada tarafsz okluklarndan, Almanya'dan Trkiye'ye gelen sava malzemesi pek azd. Trkler anakkale'de ok zor koullarda, bulgur yiyerek ve yetersiz silah ve cephaneyle bir lm-kalm sava verdiler ve baarl oldular. Bylece Rusya'daki arlk rejiminin yardmsz kalarak kmesine, savan uzamasna yol atlar. Ayrca Trklerin bamszlk iradesi, smrge olamayacaklar kantland. Nihayet, emperyalizmin yenilmezliinin bir efsane olduu pek arpc bir biimde ortaya kondu. Avrupa'nn smrge imparatorluklar bundan iyice sarsld. 18 Martta (1915) tilaf

donanmasnn denizden anakkale'ye girmek giriimi baarszla urad. Onun zerine Gelibolu yarmadasna 25 Nisanda karma yapld. Donanma toplarnn bombardman desteine ve ok kanl muharebelere ramen, tilaf kuvvetleri Aralk 1915 ve Ocak I916'da Gelibolu'yu terk etmek zorunda kaldlar. zellikle Austos 1915'de Anafartalar, Muharebelerinde gsterdii parlak ve yrekli komutanlkla. Miralay Mustafa Kemal, stanbul'u kurtaran adam olarak tannd. Trklerin anakkale'de salam durduklarna kanaat getiren Bulgarlar, 6 Eyll 1915'de ttifaka katldlar. Sonu olarak Srplar sava d edildiler ve 17 Ocak 1916'da Orta Avrupa'dan ilk tren Sirkeci'ye gelebildi. 29 Nisan 1916'da Trk ordusu ok byk bir baar daha elde eder. Irak'ta, Kutlamare'de bir sredir ngiliz Generali Townshend komutasndaki bir orduyu kuatm bulunan Osmanl ordusu, bunlar teslim olmak zorunda brakr. Bu olayn da Trk maneviyatn ne denli kuvvetlendirdii tahmin edilebilir. Fakat bu baar geici olacaktr, zira Enver, lkenin kendi topraklar yeterince dank deilmi gibi, ran'da da asker harekt yaptrmaktadr. Sonu olarak ngilizler toparlanrlar ve 11 Mart 1917'de Badat' alrlar. Dou Anadolu'da da durum hi parlak deildir. 11 Ocak 1916'da Rus taarruzu balar. Birka ay iinde Erzurum (16 ubat), Rize (8 Mart), Trabzon (18 Nisan), Erzincan (25 Temmuz) der. te yandan, 1/2 Haziran-1916'da, gizlice ngilizlerle anlam bulunan Mekke Emiri erif Hseyin, Osmanl'ya isyan eder, Mekke'yi ele geirir. Bylece Araplarla sollarn ayrlm olduu, T'nin ise Trk ulusuluunun rgt olduu daha da vurgulanm olur. Savan Trklerce ne denli zor artlarda yrtldn gsteren en iyi olaylardan biri, Osmanl demiryollarnn durumuydu. Sava baladnda Badat demiryolu ancak Tel Abiyat'a (Akakale) kadar yaplmt. Daha kts, tnel yapmn gerektiren, Toroslar'da 37, Amanoslar'da 97 kilometrelik iki blm eksikti. Buralarda eya ve yolcularn baz geici da yollarndan ve daha ok hayvan srtnda aktarma edilmesi gerekiyordu. stanbul'dan Badat'a en iyi artlarda 22 gnde gidilebiliyordu. Mtarekeden ancak 21 gn nce, 9 Ekimde Halep ile stanbul arasnda dorudan tren seferleri balayabilmiti. Dou Anadolu'da ise hi demiryolu yoktu. Dou cephesine tamalar, Ulukla'dan sonra karayolu (!) ile yaplmak zorundayd. Ruslarn yeni sava gemilerini hizmete sokmas dolaysyla Karadeniz egemenlii ksa bir sre sonra onlara gemi ve denir Yolundan pek yararlanlmaz olmutu. Savan son yllarnda Osmanl askeri gney cephelerinde genellikle a ve yaln ayakt. Hayvanlar da genellikle a olduundan svarilerden ve koum hayvanlarndan gerektii gibi yararlanlamyordu. Buna ramen, yine Almanlarn Avrupa'daki ykn hafifletmek iin. Alman

Von Kres komutasnda Austos 1916 banda ikinci bir Kanal seferi yaplr ve hayli kayp verilerek bir sonuca ulamadan geri gelinir. te yandan, en seme askerler, en iyi ara ve gerelerle Romanya (3 tmen), Galiya (2 tmen), Makedonya (2 tmen) cephelerine Trk birlikleri gnderiliyordu (1916'nn kinci yarsnda ve 1917 balarndan itibaren). Kendi cepheleri dna hibir yere asker vermeyen Bulgarlar Enver'in birliklerini tefti etmesine bile izin vermemilerdir (Bayur III, 3.366). Gittike ktleen bu tabloda birdenbire bir k parlar. Mart 1917'nin ilk yarsnda Rus bakenti Petersburg da savan biriken aclar sokak karklklarna dnr. Bu sefer ihtill rzgrlar ok kuvvetlidir: 15 Martta ar tahttan ekilir. Byk Dk Miel'in tahta gemee yanamamas yeni bir dnemin baladna iarettir. Kurulan yeni hkmetler Rusya'y tilaf devletleri safnda ve savata tutmaya abalarlar. Yeni Dileri Bakan Miliukof'un akl fikri stanbul ve Boazlardadr. Onlar elde etmek iin sava srdrmek gerekir. Oysa Rus halknn canna tak demitir. 16 Nisan 1917'de Lenin, Almanlarn yardmyla Rusya'ya gelir ve bar, halkn gda kyllerin toprak ihtiyalarn dile getirir. 7 Kasm 1917'de Bolevikler, yaptklar bir darbeyle iktidara gelirler. Bolevikler ilhaksz, tazminatsz bar istediklerini. tilaf devletlerinin gizli paylama antlamalarn reddettiklerini duyururlar. Bununla da kalmazlar, bu gizli antlamalar yaymlayp hemen mtareke grmelerine balarlar. 15 Aralkta Brest-Litovsk'da Ruslarla mtareke yaplr. Daha mtareke olurken Rus askeri; bazen silahn satarak, cepheden ayrlp kynn yolunu tutmu bulunuyordu. Bu gelimelerin Mttefiklere derin bir nefes aldrd phesizdir. Ne var ki, bu geici bir rahatlamayd. nk bir byk tilaf devleti savatan ayrlrken, ok daha gl baka bir devlet, A.B.D. de savaa giriyordu (6 Mart 1917). Geri ABD'nin savaa hazrlkszl ve bu lkeyi Avrupa'dan ayran Atlas Okyanusu. ABD'nin arln hemen duyurmasna engeldi. Ama bu da bir zaman meselesiydi akbet kanlmaz saylmak gerekirdi. Almanya'da Nisan 1917'de balayan grevler ve Temmuz 1917'de donanmada bir ayaklanma, sava bkknlnn orada da etkili olmaa baladn gstermekteydi. Fakat bir sre iin olsun. ttifakn dou cephelerinde enlik vard. 12 ubat 1918'de Trk ordusu ilerlemee balar, o ay Erzincan ve Trabzon, Martta Erzurum, Ardahan, Nisanda Sarkam, Van, Batum, Kars alnr. Alnd diyorum, nk Rus ordusunun yerini Ermeni birlikleri alyor ve inat bir direnme gsteriyorlard. 3 Mart 1918'de imzalanan BrestLitovsk bar antlamasyla 93 Harbinde kaybedilen Kars, Ardahan, Batum sancaklar geri alnyordu. Fakat Osmanl ordusunun harekt bununla kalmaz. 28 Mays 1918de Azerbaycan bamszln iln eder. Kurulan

hkmet, kendini Ermeniler, Ruslar, ve ngilizler ynnden tehdit altnda grd in. Osmanl hkmetinden yardm ister. Bylece Osmanl ordusu sancakla yetinmez, Azerbaycan ynnde ilerlemee devam eder. 15 Eyllde Baku ngiliz igalinden kurtarlr. Osmanl ordusu bununla da yetinmez. Daha kuzeye Dastan'a da mdahale edip 6 Ekim'de Derbent'e girer. Oysa savan sonu gelmiti. 14 Eyllde Avusturya tilafa bar iin bavurdu. 18'inde Bulgar cephesi yarld. Almanya'nn Bat cephesinde ve lkenin iinde durum ktyd. 29 Eyllde Almanlar 14 madde esaslarna gre Wilson'a bavurmay kararlatrdlar. 30 Ekim'de Osmanl Devleti Mondros Mtarekesini imzalad. Osmanl ordusunun Kafkasya'daki baarlarna karlk, gney cephelerinde durum bir sredir hayli ktyd. Irak cephesinde ngilizler Badat' aldklarndan beri (11/3/1917), yava yava Musul ynnde ilerlemekteydiler. Sina cephesinde de ngilizler demiryolu ve su borular deyerek ve esasl hazrlklar yaparak ilerlemee koyuldular. 21 Aralk 1916'da El Ari'i aldlar. Mart ve Nisan 1917'de Osmanl Ordusu Gazze'de ngiliz taarruzlarn durdurdu, fakat 6 Kasm'da cephe yarld. 9 Aralk 1917'de Kuds dt. Buna ve bu cephede ekilen byk yokluklara ramen, 19 Eyll 1918'e dein Filistin cephesi dayand. O tarihte ngilizlerin topyekn taarruzu balad. Araplarca da desteklenen ve stn kuvvetlerle yaplan bu taarruz. Osmanl cephesini allak bullak etti. Yeni cephe ancak Halep'in kuzeyinde ve mtarekeden bir ka gn nce M. Kemal'in komutanl altnda oluturulabildi. O noktada Anadolu'nun savunmas balyordu artk. unu da belirtmeli ki, 1918 ylnda Enver, Osmanl ordusunun hemen btn olanaklarn Kafkas cephesine tahsis etmi bulunuyordu. Almanlarn birok szlanmalarna yol aan bu tutum, herhalde geici dahi olsa Araplar gzden karan ulusu bir karar yanstyordu. Soru 91: Sava inde ktidar mcadelesi nasl cereyan etti? M. evket'in ldrlmesi zerine muhalefetin tamamen bastrldn grmtk. Trkiye'nin savaa girmesi, bu durumun daha da iddetlenerek devamna yol at. Bylece ktidar mcadelesini daha ok T'nin iinde incelemek gerekir. T'nin iindeki iktidar mcadelesinin ilgin bir yn, parti ynetiminin mebuslara kar taknd yetkeci tavrdr. Geri 1914'de yaplan seimler tamamen T denetimi altnda yaplmt. Ne var ki taradan T'nin yapsna tam uygun adaylar bulmak sorunu, 1908 seimleri denli olmasa da bir lde devam ediyordu. T sola kaydka, yani anti-feodal, burjuva-devrimci izgisi belirginletike, ya da sava skntlar arttka, kendi listelerinden seilmi mebuslardan 'atlak' sesler kmas ihtimali artyordu. Fakat sava koullar bu gizli muhalefeti sindirmeyi bir bakma

kolaylatryordu. Buna ramen, Abdlhamit'in 1878'deki davranlarna tepki sonucu olarak, 1909 tadiliyle Meclisin feshi adamakll zorlatrld halde, 1911 sonunda SaitPaa'nn getirdii ve ancak 15/5/1914'de kanunlaabilen tadille bu, bir miktar kolaylayordu. Bundan sonra 11/2/1915'de yaplan deiiklikle Meclisin toplant sresi 6 aydan 4 aya indirildi. Nihayet Dou Anadolu'nun Ruslarn eline dmesi, sava sknt ve yolsuzluklarnn, byk aclara yol amaa balamas zerine, 9/3/1916'da yrrle giren tadille, Padiaha, drt ay iinde yeni seimlerin yaplmas art dnda hibir kstlama olmakszn Meclisi datma yetkisi verildi. Bu 1876 sistemine bir dnt. Oysa 1909 tadilinden beri, Meclisin feshi 35. maddede ele alnan, Meclisle hkmetin anlamazlk durumuna girmeleri artna balanmt (Tuncay 1978; Bayur III, 4,367-74). Daha nce grdmz ve Enver ile Talt'n ban ektikleri, asker-sivil ekimesi de sava iinde devam etmitir. Fakat yle grlyor ki bu ekime hi deilse bazen Enver'in iddetli bulunan Almanclna kar tepki biimine brnmektedir. ttifaka ve savaa girmek konusunda Talt ve Cemal Enver'le birlikte hareket etmilerse de, Talt'n daha sonra tereddtler duymaa balad anlalyor. Bu tereddtlerin byk lde, iktidar dizginlerini elinden brakmam olan Merkez-i Umumi tarafndan paylald grlmektedir. Bu tereddtleri dile getirmek, bylece Enver'i yola getirmee almak ya da ypratmak zere, Sofya'da yaldzl bir srgn hayat yaayan Fethi Bey'in dnp mebus olmas kabul edildi. Fethi 16/12/1916'da mebus oldu. Bir yl kadar sonra. Aralk 1917'nin 2. haftasnda durum bir bunalma dnt. Ekim 917 banda aada anlatlacak Falkenhayn olay dolaysyla M. Kemal VII. Ordu kumandanndan ekilir. stanbul'a geldiinde Enver'in yakn adam. Levazmat- Umumiye Reisi Topal smail Hakk Paa M. Kemal'i otomobille gezmeye gtrr ve hkmetin sava kararnn gevemekte olduunu, ayr bar yapmak eilimlerinin bulunduunu, bu olursa hkmeti devirip asker bir hkmet kurmak gerektiini aklar. Bunu gerekletirmek iin buyruunda on bin kiilik gizil bir kuvvet bulunduunu syler ve M. Kemal'e kabinede grev nerir. M. Kemal olay Fethi'ye, o da Talt'a anlatr. Talt'la Enver ve M. Kemal'le Enver arasnda frtnal birer yzleme olur. Enver, Yakup Cemil'inkine benzer hareketlere kar tedbir diye aklad zel kuvveti kabul, fakat darbe yapmak niyetini inkr eder. Ama Talt, Kara Kemal'in rgtleri vastasyla baz tedbirler almakta kusur etmez. Aralk ve Ocak (1918) aylarnda M. Kemal Veliaht, Vahdettin ile Almanya'da gezidedir ve onu Almanya aleyhinde ve iktidarna bir basamak olmas iin etkilemee alr. Dnte Vahdettin, M. Kemal'i kz Sabiha Sultanla evlendirmek ister, M. Kemal buna yanamaz. Belki bir lde bu

reddin etkisiyle, Vahdettin tahta ktnda siyasal kurulu dzeni deitirmek yoluna gitmez. Yalnz, Sarayn manev yetkesini arttracak baz simgesel davranlarda bulunur. Bylece, Enver'in sfat Bakumandan Vekili olmaktan kar, Bakumandanlk Erkn- Harbiye Reisi olur (8 Austos 1918). te bu srada Enver, M. Kemal'e kar Bayur'un suikast giriimi diye deerlendirdii bir harekette bulunur (Atatrk, 153-4). Enver bundan daha etkili bir giriimde bulunacak durumda olduuna gre, bunu bir gzda davran saymak daha uygun grnyor. 16 Austosta Enver, Vahdettin aracyla M. Kemal'e bir oldubitti yaparak, yeniden onu VII. Ordu komutan atar. Btn bu olaylarda en ok dikkati eken nokta, Enver'in, yakn adam vastasyla, rakibi olarak bildii M. Kemal'e darbe tasarsn aklamasdr. Bunu ancak yle izah etmek mmkn grnyor: Enver, sivillere kar asker dayanmasnn ar basacan ve M. Kemal'in ykselme tutkusunun bu frsat karmayacan sanm ve yanlmtr. (Bayur, Atatrk, 134-54; li, 4, 158-63.) Talt-Enver ekimesinin ksa bir tahlilini yapmak yerinde olur. Talt, Merkez-i Umum ve genel olarak T rgt tarafndan destekleniyordu. Yani siyasal gce sahipti. Buna karlk Enver, orduyu elinde tutuyor ve sava zaman olduu iin, bu durum yerini daha da salamlatryordu. Bu iki adam birbirlerini 'yiyemiyecek' kadar glydler. Fakat uzun vadede Talt'n ar basmas beklenebilirdi. nk o bir halk adamyd, ve halk adam kalmakta kararlyd. Sultan Reat'n, Talt'n kiradan kurtulabilmesi ve bir ev sahibi olmas iin vermee hazrland 2500 liray kabul etmemiti. Savata smail Hakk Paa evine beyaz ekmek yolladnda, bunu iade etmiti. Nazrken de vezaret rtbesini reddetmi, ancak Sadrazam olunca Paa olmutu. Enver ise T'nin izin ve tevikiyle de olsa. Saraya damat olmutu. Saray halk savata bulgur yemekten bkt srada, Enver bunlara pirin salamt. eyhlislm Hayri Efendi, Enver Paa'nn bir ziyafetindeki o masraflar o ihtiamlar yznden istifa ettiini ileri srebiliyordu. Cemal'le Enver birbirlerini 1. Ferik rtbesine ykselttikleri zaman, Tatt, ...Cemal Paa halk nazarnda kendisini mahvetti; bari Enver Paa mahvolmasn. diye tepkisini belirtmi ve Enver'in tezkeresinin geciktirilmesini istemiti. (Fakat sonra, 'ne halleri varsa grsnler' diye dnm olacak ki, itirazn geri alm.) (Trkgeldi 122-8). Uzun vadede Talt'n, halk ve tekilt adam olduu iin ar basacan syledim. Fakat eer orduyu adam eden Enver, meslek hayatn sava alanndaki kalc bir zaferle talandrabilseydi durum ok deiirdi. Enver'in Sarkam harektn stlenmesi. Cemal Msr' fethederken (!), Kars fethini de Hafz Hakk'ya brakmamak iindi. Trabzon'a Yavuz zrhlsyla giden Enver, hezimetten sonra ayn hizmetten yararlanmak

isterse de, Talt, geminin tehlikeye girecei gerekesiyle Yavuz'u yollamaz. Karadan bin bir zorluk iinde dnmek zorunda kalan Enver'in zaten bozuk olan maneviyat, iyice ker. Aleyhinde komplolar sezinlemee balar. Sivas'tan btn ordu ve mstakil birliklere, yalnz kendi verecei emirlere uyulmasn, kim olursa olsun, bakasnn emirlerine uyulmamasn ister. Ayrca, faal hizmete atanmak iin rpnan Sofya ataemiliteri Miralay M. Kemal'in tmen komutan yaplmasn smail Hakk Paa'ya emreder. M. Kemal 20 Ocak 1915'de Tekirda'daki 19. tmen komutanlna atanr. Demek ki, aradaki ekememezlie ramen, Enver, zellikle Talt ve belki Cemal'e kar da, bu srada M. Kemal'i mttefik olarak grebiliyordu. M. Kemal'in anakkale'deki parlak baarsnn Enver tarafndan nasl deta rtbas edilmek istendii, bilinen bir husustur. Bunun, meslek ekememezliin tesinde siyasal boyutlar olan bir davran olduu aktr. (Bayur, III, 1, 357; Atatrk 69 v.d.; Aydemir III. 153-4.) Yukarda sivil-asker T kanatlarnn atmasn anlatrken. ster istemez asker kanadnn iindeki ekimelere de deinildi. imdi asker kanadnn indeki en byk rekabeti, Enver-Cemal rekabetini ele almak uygun olur. Cemal, Harbiye Nazr olmamakla zaten iktidar 'otobsn' karm bulunuyordu. Enver'in teden beri Almanlara yakn oluu, kendisinin ise ancak son anda Almanya ittifakndan yana oluu da stnde bir glgeydi. Osmanl Devleti deniz sava yapacak durumda olmaynca ve Enver de Bakumandan vekili ken, Bahriye Nezaretinin fazla bir anlam yoktu. stelik donanmaya Suchon deta el koymutu. Nihayet Cemal denizcilikten de anlamazd. Onun iin 4. Ordu kumandanl ona rahatlatc bir i gibi gelmi olmalyd. Sonra da, ne lde ciddiye ald bilinemez. Msr Fatihi olmak ihtimali de vard. Cemal, sava balamadan Fransz Elcisine Msr'n onun Alsace-Lorraine'i olduunu sylemi. Suriye'ye giderken de Mehmet Ali Paa sllesi yerine kendisinin geebileceinden sz etmi. Almanlar ise hem Msr' ele geirmek hlyalar kuruyorlar, hem de Kanal seferi sayesinde Osmanlnn ngiltere ile ayr bar yapmas ihtimalini bir an nce kaldrmak istiyorlard (Bayur III, 1, 412-5). Cemal Msr'da hidivlik yapamad ama, Toroslarn gneyinde, Suriye ve Filistin'de bir eit Hidiv oldu. Ermeni tehcirinde Ermenilere zarar verilmemesi iin titiz bir tavr ald. Bu yzden olacak, Ermeni evrelerinden, Cemal'in tilafla ayr bar yapmaa hazrland yolunda haberler kt. Bu haberler Rus Dileri Bakan Sazonov'un zengin muhayyilesinde, Osmanl Devletinin Trk olmayan lkelerinde Sultan olmak karlnda, Cemal'in tilafla birlikte Osmanl hkmeti ve Almanlara kar savaa girimee hazr olduu yolunda deerlendirildi. Sorun, Aralk 1915-

Mart 1916 aylarnda tilaf hayli megul etti. Fransa, Suriye ve Lbnan'da gz olduu, ngiltere Irak' benimsedii ve erif Hseyin'le pazarlk halinde olduu iin itirazlar ettiler. Bayur, hakl olarak olay uydurma kabul ediyor. Sazonov kadar muhayyilesi zengin olduu anlalan ABD'li bilim adam Frank Weber, Cemal'in Kopenhag ve Stokholm'e Ermeni haberciler yolladndan, hatta iin Alman Sava ve Dileri Bakanlndaki baz evrelerce de desteklendiini doru drst kaynak gstermeden, irdelemeden ileri sryor (Bayur III, 3, 224-35; Weber 136, 153-5). Cemal'i asl Enver'den ayran, Yldrm Ordular Grubu meselesi olmutur. Enver, Osmanl topraklar dnda 7 tmen bulundurmamza karlk, Badat'n geri alnabilmesi iin Almanya'dan bir ordular grubu kurmaylnn ve yardmc bir Alman birliinin gnderilmesini istedi. Almanlar kabul ettiler ve bunun iin General Von Falkenhayn' grevlendirdiler. General, Yldrm Ordular Grubuna komutan olacak, kurmay heyeti ounlukla Almanlardan oluacakt. Bir tugay gcndeki Asya Alman Kolu da Alman birliklerinden tekil edilmiti. Demiryollar ve menziller de Alman denetine giriyor. Alman subaylar Alman niformalar giyiyorlard. Bayur, 1917 ylnda Rus cephesinin tasfiyesi ve denizalt savann ok etkili olmaa balamas dolaysyla Almanlarn zafer konusunda ok iyimser olduklarn, Yldrm iinin gerek amacnn ise, Osmanl lkesindeki Trk olmayanlarla dorudan temas kurarak sava sonrasndaki emperyalist yaylmann temelini atmak ya da gelitirmek olduunu belirtiyor. Gerektende Yldrm, Trklerle Almanlar arasnda zaten var olan srtmeyi byk bir gerginlie dntrd. Bu honutsuzlarn en banda Cemal geliyordu. Zira Austos ortasnda Yldrm'n, Badat'a ynelmeden nce ngilizleri Filistin'den atmas kararlatrlmt. Bu durumda ise blgede Cemal'in 'Hidivlii' byk lde son bulmu oluyordu. Ayrca Cemal Alman varln da tehlikeli buluyordu. stelik Filistin'de ngilizleri geri atacak gcmzn bulunmad kansndayd. Halep'te bulunan, Yldrm Grubuna dahil VII. Ordunun komutan M. Kemal de durumdan hi honut deildi. kisi, bu gidii deitirmek iin almaa, olmazsa ekilmeye karar verdiler. Cemal'in istei zerine M. Kemal genel olarak Mttefiklerin, zel olarak Osmanl cephelerinin, sivil hayatn ve Yldrm Grubunun durumunu sert bir biimde eletiren uzunca bir rapor yazarak (24 Eyll 1917) Enver ve Talt'a gnderdi. Bunda lkenin bir Alman mstemlekesi durumuna dmek zere olduu aka belirtiliyordu. Enver bu eletirileri grmezlikten gelince, M. Kemal ekildiyse de, Cemal sznde durmad. htimal eski durumunu yeniden elde edebileceini sand. Oysa yle olmad ve o da bir sre sonra M. Kemal gibi stanbul'a gelmek zorunluluunu duydu (12/12/1917). M. Kemal'in stanbul'a gelince neler yaptn, nasl muamele

grdn demin grdk. Cemal stanbul'a ok bozuk geldi ve hakknda, sadrazam olmak iin hazrlk ve propaganda yapt, hatt Bahriye btesinden Fatih'te hocalara un datt sylentileri kt (Bayur, III, 3. 351 v.d.; III, 4, 346-7; Atatrk 114-34). Avusturya belgelerine gre Cemal, savan sonunda iktidar mcadelesinde ste kabileceini umuyormu. Daha nceki tilaf yn, Ermenileri koruma abalar sayesinde, bir uzlama bar olduu takdirde bu ihtimal yabana anlamazd. Sivil kanatta ise tilafla deta 'flrt' eden tutumuyla zmir Valisi Rahmi Bey, Talt'a byle bir almak olabilirdi. htimal Talt ve Merkez-i Umum byle bir ak kapy bilinli olarak hazrlamlardr. Weber bu konuda da baz akl almaz dedikodular naklediyor (Weber, 208, 103, 134-6). Bu soruya son vermeden nce, bir noktaya dikkati ekmekte yarar vardr. Uzun ve ok ypratc bir savan altstlkleri arasnda, feodaliteden burjuva bir dzene geiin sanclar iinde tipik saylabilecek bir hastalk ortaya kmtr: Bonapartizm, yani bir ynyle feodal (hkmdarlk heves veya ihtiyac), bir ynyle burjuva ve ilerici, asker diktatrlk. Bunun bir rneini Suriye'de Cemal vermitir. kinci rnek ise Enver'dir. Enver'in Kafkas cephesine verdii ncelikte, ulusuluk duygusu denli, byle bir tutkunun da dalgaland sezilmektedir. Enver, amcas Halil Paa'y ark Ordular Grubu (6. Ordu ve Kafkas Ordusu) Kumandan yapt gibi, ta Trablusgarp'ta ete sava yapan kardei Bnb. Nuri Beyi denizaltyla getirterek. Fahr (!) Ferik Nuri Paa olarak Kafkas slm Ordular Kumandan yapt. Bak igal edildikten sonra Enver, Nuri Paaya gnderdii bir telde (23/9/1918), Azerbaycan Mill Meclisinin toplanacan, saltanat usulnn benimsenmesinin muktazi olduunu, hkmdarn sonradan seilebileceini sylyor, bunun salanmasn istiyordu. Enver'in 8/10/1918 gnl Halil'e yollad telde ie Azerbaycan'n teekklnn gerekli olduunu, bara gitmek iin ekilmek zere olduklarn, 700.000 lira gndermekte olduunu anlattktan sonra, nemsiz bir konuymuasna yle ekliyordu: Ben isiz imdilik pek sklacamdan, belki Azerbaycan'a imdilik seyahat iin, bilahare de orada bir hayat eseri grrsem, bsbtn kalmak iin hareketi drtyorum. Bu hususta mtalaanz nedir? in bir can sknts giderme vesilesi olmad, bu soruyu 13/10 gnl telgrafla tekid etmesinden anlalyor. Oysa Halil, 10 Ekimde cevabn vermiti. Bunda, yzyllardr tahakkm altnda kaldklar iin Azerbaycan halkna gvenilemeyecei durum deitiinde dirsek evirecekleri, Enver'in gelmesinin uygun olmad bildiriliyordu. Bu telin Enver'de souk du etkisi yaptn tahmin etmek yanl olmaz. Ayrca, Enver'in kendisine bir Azerbaycan taht hazrlamakta olduu, yabana

atlacak bir iddia saylamaz. Enver'in sonradan giriecei Trkistan maceras da bu iddiay destekler mahiyettedir (Bayur III, 4, 209 v.d.; Aydemir III, 379-80, 451, 470 467). Yakup Cemil olay da iktidar mcadelesinin bir paras olmakla birlikte, onu ayr bir soru olarak ele alacam. Soru 92: Yakup Cemil olay nedir? Yakup Cemil, Talt'a kar arln koyarak Enver'in Harbiye Eazr olmasn salayan ve T iinde Frka mfettilii ya da tara rgtnde grev yapan gruptand. Bunlar hep subayd, fakat T partizan olduklarndan, particilii yeleyerek subaylktan ayrlm kimselerdi. Yukarda, bu grubun eitli olaylarda nasl etkili olduuna onlarn bir eit tarihini yapm olan M. Ragp'a dayanarak deinmitim. Yakup Cemil, onlarn iinde en 'deli fiek' olanyd. Trablusgarp'ta sadece bir casusluk phesi zerine bir mlazm ldrmt. Babli basknnda Nzm Paa'y ldrd. kinci Balkan Savanda Bat Trakya'da Bulgar eteleriyle arpm, Cihan Sava balaynca Dou Karadeniz'de etecilik yapmt. Daha sonra Dou Anadolu ve Irak cephelerinde de hizmet grmt. Fakat buyruundaki askeri bouna da olsa harcamaktan hi ekinmedii iin, yersiz yere kan dkclk yapt iin, herkes ondan yaka silkiyordu. Yedek subay olduundan rtbesi binbalktan yukar kmyordu. Oysa o yarbay, olmak, bir tmene komuta etmek istiyordu. Halil Paa ondan kurtulmak iin onu stanbul'a aldrmt. Fakat Cemil. kanunen yarbay olamayaca gerekesiyle emeline nail edilmemiti. Bu durum karsnda Enver'e ve hkmete kar ok hnlanan Cemil, hkmeti devirmekten bahsetmee balamt. Ticaret ileri yapmak iin Romanya'ya giden arkada Sapancal Hakk ile gerek Fransz, gerekse ngiliz elilikleri temas aramlar. ngilizler, ayr bar yapp tarafsz kald takdirde, Osmanl Devletine toprak btnl garantisi, yok bir de tilaf ile birlikte savaa girdii halde, zafer rnlerinden vermee hazrmlar. (Bulgaristan'n yars, milyonlarca ngiliz liras sz konusuymu). Hakk'dan bunlar renen Cemil, yapaca darbenin programn da -yani mnferit sulh- bulmu oluyordu. Darbe baarldnda, Sadrazam, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Cemal Paa, Hariciye Nazr Fethi, Bahriye Nazr Rauf olacakt. Bir baka ihtimale gre, Sadrazamlk ve Hariciye Fethi'ye, Harbiye, Bakumandanlk Vekleti. Bahriye Cemal'e veriliyordu. br nezaretlere Cemil'in arkadalar getiriliyordu- Hsrev Sami, Mmtaz, Nail, Sapancal Hakk. Kendisi de Meclis-i Vkelaya memur olacakt. Bayur. Cemil'in M. Kemal'e nemli bir mevki vermeyi tasarladndan sz ediyor. Gerekten Rauf ve zellikle Fethi, M. Kemal'in arkadalarydlar. Acaba M. Ragp Atatrk iktidardayken bunu yazmaktan m ekindi, yoksa gerekten M. Kemal yok

muydu Cemil'in kafasnda? kinci ihtimal daha baskn grnyor, zira Cemal 1) daha tannm bir kimseydi. 2) M. Kemal gibi askerin siyasetten ayr durmas fikrine sahip deildi. 3) savatan nce tilaf Devletlerine yakn olmakla mehurdu. Cemil, kinci Babli Baskn iin. 26 Temmuz 1916 gnn semi. O gn Meserret Otelinde toplanmlar. Fakat Talt ve arkadalar olan bitenden tamamen haberliymiler ve giriimin yaplp faillerinin sust yakalanmalar iin pusuda bekliyorlarm. Giriimi som anda haber alan Hakk, koup gelmi. Babli Muhafz Blne telefon ederek direnmeye hazr olmasn ihbar edip toplananlar da datm. M. Ragp'a gre Cemil, son ana kadar, tmen komutanl verilirse iten vazgemee hazrm. Cemil o denli saf olamazd herhalde. Bundan sonra Hakk'nn araya girmesiyle Enver Cemil'e. ran'da faaliyet gsterecek ve tutuklu, gnll, asker kaaklarndan bir birlik kurmasn nermi, o da kabul etmi. Yetkisi, kolordu kumandan yetkisi olacakm. Cemil bu ynde faaliyet gsterirken, Talt ve arkadalar Enver'in akln elmeyi baarmlar. Cemil tutuklanarak muhakeme altna alnd. Sonunda ona idam cezas verildi. Kararn verilecei gn, Enver'in acele Alman Genel Kararghna gitmesi gerekiyordu. Enver, verilecek hkmlerin, kendisi dnmeden uygulanmamasn istedii halde, Talt bunlarn infazn buyurmu. Cemil bylece idam olundu (11/9/1916). Mahkemece cezaya arptrlmadklar halde, Hakk ve Hsrev Kastamonu'ya srlmler. Mmtaz zmit'te, Nail Eskiehir'de ikamete memur edilmilerdir. T tam iktidar olduktan sonra Cemil gibi adamlar ba belas durumunda geliyorlard. Enver'in iktidarn srdrmek iin bunlara ihtiyac yoktu artk. Ordu tamamen emrindeydi. Arkasnda Alman Genel Karargh vard. ttihatln tesinde. ttihat subay dayanmas ne denli gl olursa olsun, Cemil 'inki gibi babozuk, hatta ihanet kokan davranlara tahamml edilemezdi. Enver'in stanbul'da bulunmamas, Talt'n Enver'e ramen infaz emretmi olmas, Enver'in durumunu grnte kurtarmak iindi herhalde. Talt'n grubu bakmndan da bu sonu yarar salyordu. Artk bu adamlarn kabadayca muhalefetinden kurtuluyorlard. Yani, Talt ve arkadalarnn iktidar pekiiyordu. Buna karlk, Enver bir gn silahorlara ihtiya duyacak olsa, bunlara bavurmak imknndan yoksun kalm olacakt (M. Ragp 422 v.d.; Bay ur III, 4, 319-20; Atatrk 112-4). Burada iin d siyaset ynne de deinmek gerekir. Mart 1916 dolaylarnda tilaf devletlerinin Osmanl ile ayr bar iin faal giriimlere baladklar anlalyor. Romanya'da Sapancal Hakk, svire'de Operatr

Cemil Paa ve Prens Sabahattin ile temas kurulmu. Sabahattin, Bursa'da bulunan ktibi Satvet Ltfi'ye gizlice mektup gndermi, o da Talt'la temas etmi. Yakup Cemil olay ortaya knca. Almanlarn da dikkati bu yne ekilmi ve btn giriimler deiik tarih ve biimlerde sonusuz kalm (M. Ragp, 410-9, 428-42, 659 v.d.). Soru 93: Talt Paa nasl Sadrazam oldu? 5. Halim. T'li ve rgtte alm, sorumluluk alm bir kii olmakla birlikte, tipik bir T'li deildi. stelik onun Sadrazam oluu T'nin iindeki iktidar gerekliine de uygun deildi, nk cemiyet'in nderi Talt't. S. Halim'in mevkii. Tnin ve daha geni olarak siyasal yapnn, 'aabeylik' kurumuna henz kendisini muhta olduunun belirtisiydi. S. Halim soyluydu, yal balyd, yabanc dil biliyor ve yabanc elilerle hair neir olabilecek 'mnasip' bir kimseydi. Fakat S. Halimin Frkann gerek nderi olmad iin ortada bir acaiplik vard. S. Halim'in durumu nce Hariciyeden ayrlmasyla sarsld. Talt Sadrazamn evrak okumadndan, kapitlasyonlar kalkm olduu halde, bu konuda gelen yazlara cevap verildiinden yaknyordu. ok daha nemlisi, kendisi ypranmadan Enver'i kabinede dengelemek iin Hariciyeye bir adamn koymak istiyordu. S. Halim'in 'harcanabilir' grlmee balamas, T'deki egemen evrelerin kendilerine olan gvenini gsterir ki, bu, byk lde anakkale'deki baarnn verdii bir gvendir. S. Halim, Hariciyeye Halil'i getirmek arzusunu Talt'tan duyunca direnmek istedi ve ancak Talt'n arkadalaryla istifa etmek tehdidi karsnda ie raz oldu. Halil 24/10/1915'de Hariciyeye geldi. Bu olaya ramen Sadrazamln srdrdyse de, deta boykota urad. ler onun haberi olmadan yryordu. Bu, bir yl kadar srd. T'nin i ekime ve manevralar olmasayd, S. Halim'in sadareti belki daha nce sona ererdi. T'nin yeni sadrazam aday olarak Halil ne srlnce, Enver onu deil. Talt' istemi. Bu, Enver'e Talt' onaylatmak iin bir manevrayd. Bayur, Almanlarn snrsz denizalt savama balamalarnn zafere gtrecek yol olarak grlmesinin de kabine deiikliinde pay olduunu sylyor. Ahmad, S. Halim'in aslnda hayli nfuzlu olduunu, slamc ve Arap oluu sayesinde hkmeti Araplara daha sevimli gsterdiini, onun sayesinde Emir Hseyin'in isyannn geciktiini, nitekim T'nin isyan ktktan sonra onu harcamasnn anlaml olduunu sylyor. S. Halim Arap olmamakla birlikte. Msrlyd. Bunun dnda bu grlerin dikkate deer olduu muhakkaktr (Ahmad 137-8, 140). Savan balamas zerine istifa eden Sleyman El-Bustan'nin ayrlmasndan sonra, savan sonuna dek kabineye Trk olmayan hi kimsenin alnmam olmas da dikkate deer bir noktadr. Anlalan, S. Halm'e istiskali arttrnca, istifasn elde etmek zor olmad. 4

ubat 1917 gn yerine Talt atand. Hariciyeye Ahmet Nesim geldi, Halil Adliyeyi ald. Maliyeye Cavlt getirildi. Talt Dahiliyeyi muhafaza etti. eyhlislam Musa Kzm oldu. Talt'n babas Krcaali'li bir kadyd. Edirne asker rtiyesini bitirirken bir retmeni dvmesi zerine idadiye devam edemedi. Babasnrn lm dolaysyla almak zorunda kalarak, Edirne posta idaresine ktip olarak girdi. Alyans srail okulunda Trke retmenli yapt, mdrn kzndan da Franszca dersleri ald. 1895-96'da hrriyeti hareketlere katld iin 25 ay hapis yatt. Padiahn affyla kt ve Selnik'e srld. Orada postada alt, br sre sonra baktip oldu. Siyasal mcadelesini srdrebilmek iin Mason oldu. Selanik Hukuk Mektebinde br sre okudu. Osmanl Devletinde Sadrazam olan ilk ve son mebusun o olmas anlamldr. Sultan Reat 3 Temmuz 1918'de lnce, yerine Vahdettin (VI Mehmet) geti. Bylece hkmet istifa etti. 8 Temmuzda Talt yeniden grevlendirildi (nal 1893-909. 1933-43; Bayur III, 2, 398-401 III4, 325-32, 348-52). Soru 94: Ermeni tehciri nasl oldu? Cihan Sava balaynca ve Trkiye de buna karnca, Ermeniler arasnda byk umutlarn uyand anlalyor. Balkan Savanda Balkan ordular karsnda bile zlveren Trk ordularnn Rus, ngiliz, Fransz ordular karsnda hi tutunamayaca, sava sonucunun ksa zamanda alnaca hesab ediliyor olmalyd. Nitekim 10 Ocak 1915'de Sarkam hezimeti' vuku buldu. Ertesi ay anakkale vurumalar balad. 18 Mart zaferine ramen, 25 Nisanda Gelibolu'ya karma yapld. Fakat Ermenilerin hesaplar bir kez daha yanl kt. Ruslar, baarlarna ramen, Dou Anadolu'nun igalini ok ardan aldlar. Trk ordusu da anakkale'de zlmedi. stelik sava 4 uzun yl srd, 3. yl Rusya'da ihtilal oldu ve Rus cephesi tamamen kt. Btn bunlar hesap edemeyen Ermeniler, Ruslara yardmc olmak iin 15 Nisanda Van blgesinde ayaklandlar. 17'sinde itak, 18'inde Bitlis, 20'sinde Van iinde kanl ayaklanmalar dzenlediler. Van'daki Ermeni mahallesi uzun sre direndi ve Mays ortasnda RusErmeni birlikleri kenti ele geirdiler. Mslmanlar kltan geirildi ve Rus himayesinde bir Ermeni devleti kuruldu. Van blgesine 250.000 kadar Ermeni topland. Austos banda Van bir kez elimize getiyse de tekrar Ruslar geri aldlar. Trkiye bu lm-kalm mcadelesindeyken Ermenilerin bu davranlar, savan baarlmas iin onlarn zararsz hale getirilmesi gerektii kansn verdi T'ye. Bylece Ermenilerin sava sresince cepheleri etkileyebilecek blgelerden, yani zellikle Dou Anadolu ve Mersin-skenderun blgesinden karlarak Irak ve Suriye'nin ilerine yerletirilmeleri (tehcir) tedbirine bavurulmaya baland. Ermeni isyan Nisan sonlarnda

baladna gre, Maysta tehcir balatlm olmaldr. 27 Mays 1915'de karlan bir muvakkat kanunla orduya tehcir yetkisi verildi. 30 Mays gnl Meclis-i Vkela (Bakanlar Kurulu) kararyla tehcir sresiz oluyordu, Ermenilerin boaltt ky ve kasabalar muhacirlere verilecek, buna karlk Ermenilere mal ve mlklerinin karl denerek, yerletirildikleri blgede eski dzeylerini bulmalar salanacak, yoksul olanlara da skn mknlar salanacakt. Fakat daha sonra, 26 Eyll 1915'de kan dier bir muvakkat kanuna gre, tehcir edilenlerin mal ve mlkleri komisyonlarca hazrlanacak mazbatalar zerine mahkemelerce tasfiye olunacakt. Tanmazlarn evkaf ve hazinece bedelleri -denecek, tanrlar satlacak, elde edilen paralar sahiplerine verilecekti (Bayur III, 3, 40-6). Ermeni tehcirinin en kt yn, yolda balarna gelenlerdi. Alk, hava artlan, hastalk, sefalet yznden birok lenler oldu. Ayrca yamaclk ve intikam gibi amalarla baz yerlerde kendilerine ktlkler yapld, ldrldler. len Ermenilerin says konusunda ok eitli tahminler vardr. Ermeniler ve yandalar bu sayy bir milyona kadar vardryorlar, Shaw'lar ise 200.000 olarak hesaplyorlar (Shaw II, 315-6). Soru 95: Sava sresince Osmanl-Alman ilikileri ne gibi gelimeler gsterdi? Grdmz gibi, Almanya ile ittifak ilikisi son anda, Almanya ile Rusya arasnda sava hali baladktan sonra kuruldu. Alman Kayzerinin akl da ancak pek ksa bir sre nce Osmanl ile bir ittifak ilikisinin yararl olaca dncesine yatm bulunuyordu. Fakat i olduktan sonra, T evrelerinde, ve zellikle Merkez-i Umumide, ittifak antlamasnn yetersiz olduu dncesi yayld. Antlama, Rusya'nn Avusturya'ya kar harekete gemesiyle iliyordu. Halbuki daha birok ihtimal vard. Osmanl arazisinin icap ederse Almanya'ca silahla savunulmas zayf bir ifadeydi. Kaybedilen, igal edilen arazilerin Osmanlya iadesi konusunun ne olaca pek ak deildi. ttifakn 1918'e dein srmesi de rahatsz ediciydi. Ondan sonra ne olacakt? Nihayet Almanlar kapitlasyonlarn ilgasn tanmazlarsa, ittifak neye yarard? Babli, T'nin iindeki muhalefetin tatmin edilmesi gerektii gerekesiyle, savaa girmesiyle birlikte (Kasm 1914 ba), antlamann gzden geirilmesini istedi. Bayur. bu isteklerin daha bile nce ileri srldnden sz ediyor. Alman anslyesi Bethmann Hollweg nce bu e hi yanamak istemediyse de, Wangenheim hkmetteki Almanclarn balarnn betaya gireceini syleyerek srar etti. Bylece grmeler balad. Trkler Osmanl lkesinin ak seik garanti edilmesi hkmn elde edemediler. 11 Ocak 1915'de imzalanan antlamayla iki taraftan birine Fransa, Rusya, ngiltere, ya da en az iki Balkanl devletten bir saldr olursa, gerektii

zaman br taraf btn kuvvetleriyle onun yardmna gidecekti. Yalnz Almanya'nn ngiltere'ye kar harekete gemesi, bu devletin dier bir Avrupa devletiyle Osmanl ile harbe tutumas halinde olacakt. ttifak, talya. Romanya ve Avusturya ile snr olmayan Balkan devletlerine kar da ilemeyecekti. Babli antlamann 20 yl sreli olmasn istedi, fakat ancak Avusturya -Alman ittifaknn yrrlk sresine uygunluk salanabildi -yani 1920'-ye yenilendii takdirde 1926'ya dein. Kapitlasyonlar konusunda bir ey elde edilemedi. Avusturya 21/3/1915'de yeni antlamaya katld. olunca S. Halim eski antlamann hkmden kaldrlmasn istedi. lke btnl garantisini andran o antlamadaki 4. madde kalkacak diye buna Almanlar sevinirken, Osmanlnn Almanlara Osmanl ordusunun sevk idaresinde fiil bir nfuz salayan hkmn yenilenmemesinin sz konusu olduunu duyunca, tavrlar deiti. Enver, o zaman bu alaltc hkme, ilk antlamann abucak balanmasn istedii iin raz olduunu sylemi. Sonu olarak eski antlama da yrrlkte kald (Bayur III, 1, 435-40; Trumpener 108-13). Grld gibi, bu ite Trkiye kendini salama almak, tam bamszlk ve toprak btnl (hatt baz yerleri geri almak) ynnde ilerlemek ve bu ite Alman yardmndan ve himayesinden yararlanmak isterken, Almanlar Osmanl ile ilikiyi zayf ve geici tutmak, ykmllkleri mmkn olduu denli snrlamak istemilerdir. Dahas var: Almanlar 1915-17 yllarnda Ruslarla ayr bar yapmak iin eitli yoklamalarda bulunmular ve Ruslara bunun iin sunulan armaan, her eyden nce Boazlar olmutur. Nitekim Alman devlet adam Erzberger'e Avusturya elisi Pallavicini, 1916 banda, Trkiye iin iki yol olduunu, ya Trkiye'nin Merkezi Devletlerin istedikleri yolda sevk edilmeyi kabul edeceini, ya da bu Devletler Trkiye hakknda tilafla anlamaya gideceini sylemi ve T'liler yabanclara aleyhtar olduklarndan birinci kkn ihtimal d olduunu eklemi (Bayur III. 2, 128-43; III, 3,500-18.472). Sava iinde, Osmanl-Alman ilikilerinde nemli bir gelime. 29/8/1916'da Kayzer'i Mttefik ordularn bakomutan yapan antlasmalarn yaplmasyd. Bylece ttifakn sava ynetimi byk lde merkezilemi oluyordu. (Fakat Osmanl bakomutanl Osmanl ktalarnn ynak, nakil ve ikmal hakkm muhafaza edecekti.) Hatrlanaca zere, kh Enver'in nerisiyle, kh gnll rzasyla, 1916'nn ikinci yarsndan itibaren Trk tmenleri Trkiye dnda kullanlmaa baland. Enver bunu yaparken, sava ganimetlerinin paylalmas srasnda bu fedakrlklarn karln alacan umuyordu. Oysa Almanlar, deil Osmanl'nn toprak kazanmasn, igale urayan topraklarn dahi kurtarmay stlenmee niyetli deillerdi. 6/7/1916 da Alman Karargh Galiya'ya iki tmen istedii zaman, Von

Sanders. Trkiye'nin baka cephelere asker verecek durumda olmad, Elci Wotf-Metternich ise bunun igal altndaki topraklarn kurtarlmas talebine ya da Rusya ile anlaabilmek iin Boazlarda tviz konusunda zorluklara yol aabilecei iin itiraz etmilerdi. Alman Komutan Falkenhayn hayli saf bir davranla, bu iin samim bir biimde asker atae Lossovv tarafndan Enver'le konuulmasn istedi. Lossow bylece gitti ve Enver'le iki saat konutu (14/7). Bu arada Enver'e, Dou Anadolu ve Irak igal altndayken bar yapmaa itiraz edip etmeyeceklerini sordu. Herhalde Enver iin bunun bir tereddt konusu olmas bile acaip bir eydi. Fakat bylece T nderleri aylm oldular. 5 Eyll 1916'da Halil Berlin'e gitti ve bir antlama tasla sundu. Buna gre Almanya ve Osmanl Devleti, 1) her biri fedakrlk, zarar ve gayretleriyle orantl olarak sava sonunda elde edilen yararlardan pay alacaklar, 2) hibiri, dierinin arazisi dman elinde bulunduu srece, onun rzasn almadan bar yapmayacakt; 3) hi biri ayr bir bar yapmayacakt; 4) belirli koullarda Osmanl Bulgaristan'dan Trakya'nn baz yerlerini alabilecekti. Talt'a gre, Osmanl mttefiklerine asker saladna ve Alman komutasn kabul ettiine gre, byle karlklar beklemee hakk vard. Gerekirse, Dou Anadolu'nun boaltlmas iin Rusya'ya igal edilen Lehistan topraklar, Basra'y almak iin Belika'nn baz yerleri teklif edilmeliydi. Antlama 28/9/1916'da imzaland (Avusturya 22/3/1917'de katld). Yalnz Almanlar Bulgaristan'la ilgili hkme yanamamlard. Bayur, yaplan antlamann 11/1/1915'e ek olduunu ve yukarda taslakta sralanan maddelerden ancak birincisini kapsadn sylyor. Fakat bu noktada yanlyor olmal, zira bu takdirde Almanlardan elde edilen tvizin hibir ie yaramayacak denli genel ve 'yuvarlak' olduu gze arpyordu (Trumpener 131-4; Bayur III.3, 478-9). Kapitlasyonlarn ilgas kararnn Almanlarca nasl tepkiyle karlandn grdk. Ama denebilir ki, o srada Trkiye henz savaa' girmemiti, savaa girince silah arkadal baka havalar estirirdi. Ne gezer! Almanlar itirazlarn srdryorlar ve Hele sava bitsin grrz havasn veriyorlard. Oysa T ve yeni Trkiye iin bu bir hayat-memat meselesiydi. Almanlar, Trk ittifak devam edecekse bu konuda tviz vermenin kanlmaz olduunu anlaynca, ii pazarla bindirdiler ve Fransz kltr ve hayr kurumlarnn -katolikliin yeni koruyucular olarak- ynetimini elde etmee altlar. Oysa bu da T'nin bamszlk tavryla hi badamayan bir talepti. Sonunda, 11/1/1917'de Almanya, imzalad antlamalarla resmen kapitlasyon haklarndan vazgeti. Gizil bir nota teatisiyle, Osmanl ve Alman hkmetleri birbirlerinin eitim, hayr, din ve salk kurumlarn tanmay ve en yksek msaadeye mazhar devlet

muamelesi yapmay kabul ediyorlard. Fakat asl nemlisi, bir gizli antlamayd ki bununla, Osmanl Devleti tilaf devletlerine kapitlasyonlarn kalkmasn kabul ettiremedii takdirde, Almanya onlarla birlikte bu haklar yeniden kullanmaa balayacakt. Bylece, Bayur'un iaret ettii, zere. Almanya ve mttefikleri, sava sresince kapitlasyon haklarndan vazgeiyorlard, fakat bar konferansnda Almanya'nn bu konuda tilafla kar birlii yapmas en tabii bir ey haline dnecekti. Hatt Avusturya'nn kapitlasyonlarn ilgasn tanmamaa devam, etmesi dahi Almanya'nn amacna ve karna uygun dyordu. Trumpener, sorunu ele alrken bu ciheti gz nne almamtr. Tersine, gizli antlamada, kapitlasyonlarn ihyas giriimlerini reddetmekte Trkiye'nin Almanya'ca desteklenecei hkmnn bulunduuna, sylyor. Mamafih, byle bir hkmn de hayli 'yuvarlak' olduu gze, arpyor.. ttihatlar ancak aada greceimiz 27/11/1917 antlamalaryla muratlarna ereceklerdir (BayurIII, 469-77, 488-92; Trumpener 129-31). T'nin baka bir mcadelesi de, Paris (1856), Londra (1871) ve Berlin (1878) antlamalarnn geersizlii iin yapld. 7 veya 14 Ekim 1916'da Almanya'ya ve birka gn sonra Avusturya'ya verilen notalarla, bu antlamalardaki devletlerin eitlii ile badamayan hkmlerin ve Boazlar ile Lbnan gibi konulardaki uygulamalarn da geersiz olduu duyuruluyordu. Zaten sava durumundan tr tilafla bu antlamalar hkmden dm bulunuyordu. imdi Osmanl Devletinin Mttefiklerle olan tam eitlik ilikisi dolaysyla bunlarn onlarla da geersiz olduu duyuruluyordu. Notada. Avrupa lkelerinin sz geen antlamalardaki toprak btnl ve Bat devletler hukukundan yararlanma hkmlerini nasl inedikleri rnekleriyle gsteriliyordu. Nota, anlan antlamalardaki lehdeki hkmlerin de sakl tutulacan duyuruyordu. Gerekte Osmanl Devletine yeni smrge muamelesi yapmak isteyen Almanya ve Avusturya, notalara cevaplarn geciktirince, Babli 2/11/1916'da notalar kamuoyuna aklayarak, mttefiklerini zorlamak istedi. Hatt 7/11'de Halil, Meclis al sylevinde antlamalarn geersizliinin Mttefiklerce de tasdik edildiinin sylenmek istendiini bildirdi. aresiz, Mttefikler buna itiraz ederek, 11 Kasm'da benzer mahiyette notalarla cevap verdiler. Antlamalarn tek yanl ilgasna kar olduklarn, konunun, zellikle kendi? vatandalarna salanan haklar asndan grme konusu olmas gerektiini sylediler. Bununla birlikte, isteksizce de olsa. Dmanlarla antlamalarn yrrlkten kalkm saylabilecei, ayrca Lbnan ve Boazlarla ilgili hkmlerin geersizlii, antlamalarn gemite inenmi olduu konusunda uyum gsteriyorlard. Mttefikler ve Trkiye arasnda birok konular zaman iinde bir zme ulatysa da, gemiteki bu antlamalarn

geersizlii konusunda Babli, birok abalarna ramen, sonu alamad (Bayur III, 3,482-8; Trumpener 134-9). T'nin byk mttefikleriyle olan mcadelesinde baarya ulamas 1917'de olmutur. Bu, ksmen T'nin srar, ksmen de sava koullarnn zorlamas sayesinde gereklemitir. 6/4/1917'de ABD savaa girmi, fakat sava ancak Almanya'ya iln etmiti. Bunun zerine Almanlar, Osmanl-ABD diplomatik ilikilerinin kesilmesini isteyince, bata Cavit, birok T'li nderler buna iddetle kar koymular, Talt ancak iki hafta sonunda onlar raz edebilmi. Anlalan T'deki bu hava karsnda Almanlar telalanmlar. Talt'n Nisan 1917'de Berlin'e yapt ziyarette, Almanya'nn kapitlasyonlar geri getirecek hibir antlamay imzalamamas kabul edildi. Ayrca, Trkiye'nin zerinde durduu Yavuz ve Midilli'nin gerekten Trk olmas ve 12 denizalt ve 12 torpito muhribi verilmesi konusunda gemiler barta Trklere devredilmek zere- rza gsterildi. 1917'de Papaln bar iin yapt giriimlerde Osmanl Devletini hi anmamas, ya da Ermenistan'dan sz etmesi gibi olaylar, T'ye, Nisanda ele alnan konularn antlama haline dntrlmesi gerektiini gsteriyordu. te yandan Boleviklerin ilhak siyasetini reddetmeleri ve Filistin'de Osmanl gerilemesi, Osmanllar savata tutmak iin Almanlar tavizci bir tutuma itiyordu. Bylece 27/11/1917'de iki antlama imzaland. Osmanl Devleti asndan ittifak, artk tek bana ngiltereyle sava, talya ile sava durumunu da kapsayacakt. kinci antlamada kapitlasyonlar geri getirecek hibir antlamann Almanya'ca imzalanmamas esas yer alyordu. Ayrca, Osmanl ile Almanya, yalnz savan yararlarn gayretleri orannda paylamay deil, bu imkanszsa telafiyi de stleniyorlard. 13/3/1918'de imzalanan antlamalarla Avusturya da kendi bakmndan kout dzenlemeler kabul etti. Fakat ilgintir ki, T'nin hemen btn amalarna, byk mcadeleler sonunda ulat bir srada, Almanlar, bar pazarlklarnda Trkleri elde ettikleri haklardan vazgemeye ikna edebilmeyi ummaktaydlar. phesiz, Trkler ikna olmazlarsa, Almanya iin zorlama yollarn kullanmak da mmknd (Bayur III, 3,492-9; Trumpener 156-66). Bu, Osmanl Devleti ile Almanya arasnda kt zerinde iyi gibi grnen ilikilerin ilerde nasl bozulabileceini gsterir. Uygulamada ise bu ilikiler hayli bozuktu. Bunun rneklerinden biri, Cemal Paa ile Amiral Souchon arasndaki ilikilerdi. Yukarda. likilerin zellikle 1917'de Yldrm Ordular Grubunun kurulmasyla daha da bozulduunu ve M. Kemal le Cemal Paay bir eit bakaldrma giriimine sevk ettiini grdk. Btn bunlar karsnda Enver. Candide'vari bir yimserlikle Almanc istifini bozmuyor, Alman aleyhtarln Almanlardan tviz koparmak iin silah olarak kullanyordu.

Fakat sonunda o da patlad. Oysa 2/3/1918'de. Brest-Litovsk grmeleri srasnda, Almanlara yaranmak iin, savatan sonra da Harbiye Nazr ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi olacan ve be yl sreyle Erkn harbiye kinci Reisliine bir Alman, Von Seeckt'i istediini bildiriyordu. Fakat Enver'i byk hayal krklklar bekliyordu. Bulgaristan'n Bkre Bar Konferansnda Dobruca'y, ayrca daha sonras iin Yunanistan'dan ve Srbistan'dan byke Makedon arazilerini almaya hazrland bir srada, T iktidar da taviz olarak Mesta-Karasu snrm, yani Gmlcine sancan istiyordu. Fakat Almanlar bu konuda hi yz vermediler. Enver bizzat Bulgar Kralna bavurmak gibi durumlara dt. Sonunda, Bulgaristan' ttifaka almak in Osmanlnn Meri batsnda ve Karadeniz tarafnda Bulgarlara verdii 4000 km2'lik araziye de raz oldu T nderleri, fakat bu konuda dahi yz bulamadlar. Enver, General Ludendorfun bir szne gvenerek, Rus yenilgisi zerine Rus sava ve ticaret gemilerinin ya da bunlardan bir blmnn Trkiye'ye verileceini umuyormu. Bu konuda da pek bir ey elde edilemedi. Rusya ve Romanya ile ayr bar yaplmas srasnda cereyan edenler. ttifak in zaferle bitecek bir savatan sonra Alman-Trk ilikilerini ne gibi tatszlklarn beklediini gstermekteydi. Fakat asl anlamazlk Kafkasya iinde ortaya kt. Trkleri Turanc ve slamc maceralara iten Almanya, i somuta gelince Azerilerin Trk olmayp Tatar olduklarn, Kafkasya lerine mdahale edemeyeceimizi sylyor ve Grclerle Ermenileri himayesine alarak Baku'yu ve petrollerini ele geirmee alyordu. Oysa Enver, grdmz zere Gney cephelerini ihmal ederek Kafkasya'ya ncelik vermekteydi. 10/6/1918'de Hindenburg. Umum Bakumandanlk adna Bak Sancanda Trk birlikleri veya Trk-Tatar gnllleri tarafndan huzurun bozulmasndan vazgeilmesini talep ettikten sonra. Trk birliklerinin Kafkasya'dan tamamen ekilmesini, Kars, Ardahan ve Batum Sancaklarnda ancak asayie yetecek asker braklmasn ve btn birliklerin Elcezire (Kuzey Mezopotamya) ve Kuzey ran'da kullanlmasn istiyordu. Bunun zerine Enver stifa edeceini bildirdi. Anlalan bu, Almanlar ihtiyata sevk etmitir. 15/9/1918'de Bak Trk-Azer kuvvetlerince zapt edilince, Almanlar da baz taburlarn oraya gndermee heveslendiler. Enver, Almanlarn asker gnderme isteklerinin kabul edilmemesini, zorla gelmek isterlerse demiryolu kprsnn atlmasn ve herhalde gemelerine engel olunmasn istedi (22/9/1918) (AydemirIII. 398-454). Sava bu sralar bitmeseydi. Trk-Alman ilikileri nasl bir ynde geliirdi, bunu tahmin etmek kolay deilse de, frtnal ilikiler beklenebilecei muhakkaktr.

Soru 96: Savataki toplum gelimeleri ve slahat hareketleri nelerdir? Sava srasnda T diktatrlnn varl, daha nce de deinilmi olduu gibi. T'nin programnn birok ynlerinin serbeste uygulanmasna imkn verdi. Yalnz muhalefetten ekinilmedii iin deil, din taassubunun da bask altna alnmas sayesinde bu serbestlik elde edildi. Hele erif Hseyin isyan bayran atktan ve genel olarak Araplarn savaa kar tavrlarnn pek olumlu olmad anlaldktan sonra, dinsel duygular incitmekten ve bu yzden sava gayretini krmaktan ekinilmemee baland. slamc S. Halim'in ekilmesi ve Musa Kzm gibi geni fikirli bir eyhlislamn varl da herhalde bu gelimeyi kolaylatrm olmaldr. Savan sonraki yllarnda haftalk Sebillreat dergisinin iki yl kapal tutulmas bu diktatrce tavrn bir rneidir. Bylece, 1916 T Kongresinin karar zerine btn Seriye mahkemeleri Meihattan (eyhlislmlk) ayrlp Adliye Nezaretine baland (25/3/1917'de kanun kt). phesiz ki bu, laikleme ynnde ok nemli bir admd ve T'nin ada, burjuva zihniyetinin bir sonucuydu. Yalnz una iaret etmek gerekir ki, iin bu yn denli, bu davranta kapitlasyon dzeninden kurtulmak abasn da hesaba katmak gerekir. Zira lkede din mahkemeleri devam ettike, Avrupallarn bunu ileri srerek Trk mahkemelerinin yetkisine itiraz etmeleri kolaylayordu. Buna benzer cesur bir uygulama, Hukuk-u Aile Kararnamesidir (7/11/1917). Kararname, Mslman olsun, olmasn, btn Osmanllarn aile hukukunu dzenleyen bir sistem getiriyordu. Bu, eriatn dnda saylamazd, zira alnan bir fetvaya gre hareket edilerek, drt Snn mezhepten ada hayata en uygun olan kurallar derlenmiti. Zaman zaman, kadn kayran yen kurallar da getiriliyordu. Mslman olmayanlar iin ise baz zel hkmler konmutu, nemli olan dier bir deiiklik byk tartmalardan sonra 1917 ubat'nda kabul edilen bir kanunla Rumtakvimle Milad takvim arasnda var olan 13 gnlk farkn kaldrlmasyd. Bylece 1 Mart 1917'den itibaren. Mild ve Rum takvimin gn ve aylar zdeleiyor fakat Rum yl muhafaza ediliyordu (1 Mart 1917'nin 1 Mart 1333 olmas gibi). Baka bir slahat hareketi, 2 Nisan 1917'de karlan Medaris-i lmiye Hakknda Kanun'du. Bu kanun ve ona bal nizamnameyle medreselerin ada din eitimi kurumlar haline dnmesi iin bir sistem getirilmeye allyordu. Ders programlarna mspet ve doal bilimler, bat dilleri giriyordu. Nihayet, eski Trke harfleri Trkeye daha uygun klmak iin gsterilen abalar anlabilir. 1911 (?) de Trk Oca evresinde Islah- Huruf Cemiyeti kurulmutu. Hseyin Cahit ise Latin alfabesine gidilmesi fikrindeydi. Savatan az nce Enver, ordu iinde, eski Trke harflerin bitiik deil de Latin harfleri gibi ayr ayr yazld bir denemeye giritiyse de bu pek benimsenmedi ve barta yeniden ele alnmak zere terk edildi.

Kadnlarn hayatnda da nemli deiiklikler oldu. Baknca, aradaki ilikinin gnah olup olmad saptanamayaca iin, kadnla erkein sokakta birlikte gezemedikleri bir lkede, savan getirdii zorunluluklar yznden kadn i hayatna girdi. Fabrikalarda, dairelerde, sokakta (mesel, stanbul'da plk), tarlada, kadn ister stemez almak durumundayd. Ayrca T'nin de bunu tevik ettiini sylemee hacet yok. Ordunun himayesi' altnda Kadnlar altrma Cemiyeti kuruldu. Cemiyet, ordu iin niformalar, amar, kum torbalar dikiyordu. Atelyelerinde 67000 kadn gnde 10 kuru yevmiye alyor ve yemek yiyorlard. Zaman, zaman 7-8000 kadn da evlerinde Cemiyet iin alyorlard Cemiyet, para kazanr durumdayd. Dahas var, 1. Orduda bir Kadn Taburu kuruldu. Bunlar tamamen asker gibi yayorlard, yalnz evli olanlar haftann 4 akamn evlerinde geirebiliyorlard. Cemiyet, 1917'nin sonunda bekr ilerinin evlenmesini zorunlu yapt ve bunlarn mnasip kocalar bulabilmeleri iin bir sistem getirildi. Kadnlarn bu yllarda birok okullara ve Darlfnuna (niversite) girdiklerini de biliyoruz. stanbul gibi byk bir merkezde araf ve pee devam etmekle birlikte, kadnlar ok kez artk peelerini rtmyorlard. Bir sre sonra Darlbedayi sahnelerinde ilk Mslman kadn tiyatro oyuncular rol almaa baladlar (Yalman 168-86, 224-47, 259-60; Bayur III, 4,367-78). Soru 97: Sava srasnda fikir hareketlerinde ne gibi gelimeler gze arpar? Sava srasndaki fikir hareketleri byk lde savatan nceki hareketlerden olumaktadr. Ne var ki sava artlan ve savan hzla gelien altstlkleri yznden bu akmlarn birbirlerine gre glerinde nemli deiiklikler belirdi. Sava dolaysyla Osmanl toplum ve ynetimindeki yetersizlikler iyice gze batacak bir hale gelmisti. Bu, phe yok ki garplk cereyann glendiriyordu. Almanya ve Avusturya ile srtmeler ve geimsizlikler ne denli iddetli olursa olsun, bu lkelerle artan temasn da garpl destekledii sylenebilir. Sava srasnda rencilik ya da staj iin mttefik lkelere ok sayda kimsenin gittiinden daha nce sz edilmiti. Fakat bunlarn getirdikleri, garpl glendiren etki yannda, az da olsa, baz Trk aydnlarnn ve iilerinin ilk kez olarak bu lkelerde sosyalizmle ilgilendiklerini ve benimsediklerini de grmekteyiz. te yandan, gerek T'nin anti-feodal tutumunun, gerek Cihad- Ekber ilnnn karlat baarszln, gerekse erif Hseyin'in isyannn slamclk akmn ters olarak etkilediine az yukarda deinmitim. Buna mukabil, arlk Rusyasnn kmesi ve Bolevik iktidarn asker alanda btn iddialarndan vazgemesi, yalnz Dou Anadolu'nun kurtarlmasn ve 93 harbinde yitirilen sancaklarn geri alnmasn salamakla kalmam,

Turan ufuklarnn da almas sonucunu dourmutu. Bu gelimelerin Turanc eilimler tayan herkeste nasl ldrtc bir etki yaptn tasavvur etmek zor olmasa gerek. Buna karlk, gazete stunlarnda bir sre nce Turancl savunmu olan Halide Edip, bu sefer, nce Trkiye'mizden balayalm diye Trkiyecilik yapm, bu konuda Ahmet Aaolu le tartm, hatta Ziya Gkalp de bu mnasebetle grlerini aklamak ihtiyacn duymutur (BayurIII, 4, 405-12). Soru 98: Savan sonunda ne gibi gelimeler oldu? Uzunca bir sredir Osmanl ordularnn gney cephelerinde durum ktlemi bulunuyordu. 18 Eyll 1918'de Filistin'de balayan ngiliz taarruzu ksa zamanda Suriye'yi kaplam, Ekim sonunda Halep bile ngilizlere terkedilmiti, Irak'da Badat oktan dm, imdi sra Musul'a gelmiti. Ama hkmet, ordularn Kafkasya'daki baarlaryla, bir de mttefiklerinin henz pes etmemi olmalaryla, ok ksa sre de olsa, avunabilirdi. Ne var ki Eyll'n ortasnda balayan tilaf taarruzu Bulgar cephesini kertip 26 Eyllde Bulgaristan' mtareke istemek zorunda brakt. 29 Eylldeki mtareke ile Bulgaristan yalnz arpmalara son vermekle kalmyor, lkesini kuzey ynnde geliecek tilaf harektna da am bulunuyordu. Bylece, Osmanl lkesi batdan da istila tehlikesine alm. Osmanl Devletinin mttefikleriyle kara balants kopmutu. Bu durumda Babali ayrca Almanya ve Avusturya da (4 Ekim). Wilson aracl ile mtareke istemek zorunluluunu duydu. Byle bir karar, yenik dm devletlerde sava yrtm olan glerin kurduklar, iktidar dzeninin ya da hi deilse onlarn ba temsilcilerinin siyasal sonu demekti. nk 4 yl gibi ok uzun bir sre dmana kar topyekn sava ve topyekn dmanlk gdlmt. imdi bara geme srecinde ya tilaf cephesinin seik basksyla yenik lkelerin iktidar dzeni altst oldu ( Wilson'un Almanya'ya, ancak demokratik bir hkmetle alveri yaplabileceini bildirmesi gibi) ya da tilaf devletlerinin demokrasi ve istibdat konusundaki propagandalar gz nne alnarak iktidar deiikliinin daha elverili bar koullar salayaca dncesiyle kendiliinden bu yola gidildi. Bu yalnz hkmet deiikliiyle de kalmad, hkmet biimleri de deiiklie urad. Bulgar Kral Ferdinand 4 Ekimde tahttan feragat ederek yerini olu Boris'e brakt. Alman mparatorunun feragati ve cumhuriyetin kurulduu, 9 Kasmda ilan edildi. AvusturyaMacaristan'da mparator Karl 12 Kasmda feragat etti ve ardndan Avusturya (13 Kasm), Macaristan (16 Kasm) Cumhuriyetleri kuruldu. Tabi sz konusu edilen dolayl ve dolaysz d basknn tesinde bir de u vard: topyekn sava yrtmek iin mttefik devletlerin iktidarlar byk bir zafer propagandasnn desteinde halktan 4 uzun yl boyunca topyekn

fedakrlklar istemiler ve elde etmilerdi. Karlnda elde edilen, yenilgi olunca, sava yrtenlerin ekilmesi hem siyasete doal oluyor, hem de bu ynde amansz bir kamuoyu basks younlayor ve hatt, Almanya'da olduu gibi, bu bazan komnist ihtilale dek gidebiliyordu. Trkiye'deki duruma gelince: Bulgar cephesinin kmesiyle durumun umutsuz olduu grlnce, Talt Paa bar istemee ve istifaya karar verdi. 4 Ekimde Talt Paa Vahdettin'e istifa ihtimalinden bahsetti. O da bunun zerine durumun bunu gerektirdiini syleyerek istifa kararn pekitirip biran nce gereklemesini salad. Ama Vahdettin Tevfik Paa'ya kabine kurdurmak istediini aklaynca. Talt Paa kabineye, zellikle biri Cavit Bey olmak zere iki T'linin alnmasn art komu. Padiah da bunu kabul etmiti. Bylece Osmanl Devleti T asndan- yeni dneme yumuak bir biimde giriyor olacakt. Ayrca, Ali Rza ve Ahmet zzet Paalarn da hkmete alnmas dnlyordu. Bu iki paann zellii, yal ye dolays ile ttihatla bulamam olmalarna ramen, mektepli asker olmalaryd. T'li olmasalar da mekteplilik T'nin asker kanad ve dolays ile T iin ne de olsa bir yaknlk ve gvence kayna idi. Ksaca, bunlar. T ile T sonras (belki de T ncesi) dzen arasnda belki bir lde hakemlik yapacak durumdaydlar. Zaten Padiah da bu srada zzet Paay ara sra huzuruna kabul edip ona danyordu. Damat Ferit de Paayla kez grmt -ilk seferinde zzet Paa'y Ahmet Rza Bey, Ali Rza, Topu Rza, rksulu Mahmut, Aristidi Paalar ve Azaryan Efendi ile yalsnda yemee, ikinci ve nc kez ise yalnz bana armtr. Fakat Tevfik Paa bir hafta uratysa da hkmeti kuramad: Anlalan -Talt Paa'nn art kotuu gibi- kabinesine T'liler almak, kendisine aykr geldii iin. Gerekten, T gibi bir kuruluun, henz skca tutmakta olduu iktidar dizginlerini, kendisine ok aykr bir hkmete teslim etmesi beklenemezdi. Btn bu olanlardan kamuoyunun haberi yoktu. Talt Paa 10 Ekim gn Mebusann alnda Sadrzam sfatiyle Padiahn al sylevini okudu. ki gn nce se, Osmanl hkmetinin spanya hkmeti aracyla ABD'ye yapt mtareke ve bar bavurmas basnda yer almt. Sylev, bar iin bavurulduunu aklamakla birlikte, ordunun kahramanca balad devi erefle bitirecei inancn dile getiriyordu. Sonu olarak, 13 Ekimde sadaret mhr Talt Paa'dan alnd ve ertesi gn zzet Paa hkmeti kuruldu. Bu hkmetin srdrd giriimler sonucunda itilaf cephesi adna ngiliz Amirali Calthorpe le Mondros'ta 30 Ekim 1918'de mtareke imzaland. Soru 99: T'nin sonu nasl geldi? Daha T'nin son kongresi toplanmadan, yani Ekim ay iinde T'den bir kopma hareketi meydana gelmi, Sofya elilii yapm olan, Mustafa

Kemal'in arkada, T mebusu ve zzet Paa kabinesinin Dahiliye Nazr Ali Fethi Bey, Karesi mebusu Hseyin Kadri le birlikte Osmanl Hrriyetperver Avam Frkasn kurmutu. (Nitekim T Frka toplantsnda Halil Bey'in Mebusan Reisi seilmesi kararlatrld halde, Fethi Beye 53 kii oy vermiti. Bunlardan bir blm gayrimslim olmakla birlikte, yine de 30'dan fazla mebusun T'den ayrld anlalyordu.) 1 Kasmda toplanan son T Kongresinin bu yeni Frkann yelerini de arm olmas, bu kopuun T'ce kt gzle grlmediini gsterir. Frkann bu arya uymamas ise kopuun dankl olmadna iaret saylabilir. T Kongresi, T'yi feshe kararl olmakla birlikte, yeni bir frka kurulup kurulmamas tartlm, kurulmas ynnde karar alnm ve yeni frkann program Kongrece hazrlanmtr. Bunu smail Canbolat Beyin bakanlnda bir encmen hazrlam ve yeni frkann T'nin nklap roln terk ederek liberal bir kimlie sahip olmas kararlatrlmtr. Bylece eski Meclis-i Umumi ve Merkez-i Umumiye ait yetkiler btnyle mebuslardan kurulu 21 kiilik bir Meclis-i dareye devredilecekti. Meclis 5'er kiilik idare, irat, matbuat encmenlerinden ve frka kaleminden oluacakt. Bylece T'nin iindeki nl Frka-Cemiyet ekimesi tmyle Frkadan yana zlm oluyordu. Liberallemenin (yani inklaplktan ayrlmann) baka bir areti, programda siyasal sulardan tr idam cezasnn kabul edilmemesiydi. 5 Kasm 1918'deki son toplantda 4 ekimser, 9 olumsuz oya kar 35 oyla T adnn tarihe kart kabul edilmi ve en ok Teceddt ad zerinde durulmutu. Yeni frkada eski Frkann lekelenmemi, mucibi hacalet ilere karmam azalarnn yeni bir kisve, gaye ve unvan altnda alacaklar belirtilmi ve yeni Frkann idare heyeti ve Frkaya giri artlan saptanmtr. 11 Kasm gn kurulan Teceddt Frkasnda ilk nce dikkati eken husus 18 kiilik dare Heyetinde eski Ziraat Mstear Sason Efendi (Yahudi) yannda. Ayandan Mavrokordato Efendi, stanbul Mebusu Orfanidis gibi Rumlara ve mebus Barsamyan Efendi gibi bir Ermeniye yer verilmesiydi. Bylece T son bulmu oldu. Hemen eklemek gerekir ki, bu ancak hukuken bir son bulmadr. Zira, rgtn ad deimekle, ya da yerine geen Teceddt Frkas kapatlmakla, ttihatlk son bulmazd. T'nin lklerini benimsemi olanlar, o program erevesinde davranmaa devam edeceklerdi. Nitekim, itilaf devletlerinin Trkiye'yi ezmek amacnda olduklar anlalnca, kurulan Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin esas itibariyle T'lilerce oluturulduunu biliyoruz. Ondan da nce, zzet Paa kabinesinde Cavit ve Hayri gibi T'liler, Rauf ve Fethi gibi eski T'liler vard. zzet kabinesi bir anlamda T'nin eski denetleme iktidar rolne dnmesi demekti. Kabinenin kendisi tersini iddia etse de,

kamuoyu onu bir T kabinesi olarak tanyordu. 30 Ekim 1918'de Mondros'ta ngilizlerle mtareke imzalannca, 1/2 Kasm gecesi Talt, Enver, Cemal, Beyrut Valisi Azmi, eski Polis Mdr Bedri, Dr. Nzm, Dr. Bahaettin akir, Cemal Azmi bir Alman deniz altsyla katlar. Bunlarn kaabilmi olmas hkmetin durumunu sarst. 7 Kasmda stanbul'a bir ngiliz heyeti geldi. Vahdettin artk diledii gibi davranabilirdi. Vahdettin, zaten merutiyeti getirdii iin nefret ettii T'den kurtulmak iin harekete geti. Bylece ve kendisini T'den ayrmak suretiyle tilaf devletlerinin gzne girmeyi ve bar masasnda hafif artlar elde etmeyi de umuyordu. Ayrca, baarabildii lde, siyasal dzeni deitirip 1908 ncesine dnmee hazrlanyordu. Takvimi geri evirmek isteyen yalnz kendisi deildi. tilaf devletleri de Trkiye'yi arazi olarak kua evirdikten sonra, takvimi en az 1914 ncesine evirmek niyetindeydiler. Yani, kapitlasyonlar geri gelecek ve hatt arlatrlacak. Ermeni ve Rumlar eski yerlerine dnecekler, Trkiye artk btn Byk Devletlerin deil, yalnzca tilaf zmresinden Byk Devletlerin ortak smrgesi olacakt. Vahdettin, Hayri ve Cavit'in istifasna ramen, zzet kabinesini istemiyordu. T eilimli olduunu leri srd dier nazrlara da itiraz eder grnyordu. Kabine durumu anlad ve 8 Kasmda stifa etti. Vahdettin, Sadarete dnr (kznn kaynatas) Tevfik Paay getirdi Artk Vahdettin'in gzde Sadrazamlar, 'kumru' rolndeki dnr Tevfik, 'ahin' rolndeki enitesi Damat Ferit olacakt. T'ye gelince, onun Mill Mcadelenin kadrolarn oluturduunu grdk. Bylece T, zaman iinde CHP'ye dnm oldu. Ne var ki, T'nin eski nder kadrosundan olup da Ermeni suikastlerinden kurtulmu olanlar, M. Kemal ve arkadalarnn nderliini ekemeyip ona kar 1926'da zmir'de suikast dzenlediler. in meydana kmasyla Cavit, Dr. Nzm ve bakalar asldlar. Kara Kemal ntihar etti. Soru 100: T ksaca nasl deerlendirilebilir? Prof. Tark Zafer Tunaya'nn nl deyimiyle, II. Merutiyet, Cumhuriyetimizin siyaset laboratuvar olmutur. Gerekten de Trk Tarihinin 'su kesimi izgisi' 1908 olmu, ondan sonra Trkiye'de sular bambaka bir ynde akmaa balamtr. T ile CHP arasndaki yakn ideolojik, sosyolojik balar ve hatt kadro balar bu tarih birlikteliinin nemli iaretlerindendir. Kurtulu Sava'nn bambaka bir programa sahip olduu sylenemez. Kapitlasyonlarn kaldrlmasnn bir tam bamszlk iln mahiyetinde olduunu, T'nin savata bizzat mttefiklerine kar nasl die di bir bamszlk mcadelesi verdiini grdk. O derecede ki. Alman belgelerinden sava dnemini inceleyen Trumpener ve Weber, bu

belgelerin etkisinde kalp Trk hkmetinin bu bamszlk mcadelesini gayr meru sayarak ona kar adeta hnl bir tavr taknmakta, bunu 'haddini bilmezlik', Trkiye'nin Almanya'y bir eit 'oynatmas' ya da smrmesi olarak deerlendirmektedirler. Kurtulu Sava gerekte, I. Cihan Savanda urunda savalm ve bir lde de olsa elde edilmi olan tam bamszln yitirilmemesi iin bir mcadeledir. Tabii Kurtulu Sava'nn ve Atatrk devriminin ok daha baarl olduu Cumhuriyetin II. Merutiyetin birok hastalk ve arpklklarn tamad muhakkaktr. Fakat bu baary deerlendirebilmek ve anlayabilmek iin onun organik, sosyolojik, ideolojik, siyasal kk olan II. Merutiyet devrimini ve T'yi iyi bilmek gerekir. -sonwww.iskenderiyekutuphanesi.com