RDE

Nesnenin Halllerine Giri

Mustafa DURAK

RDE NESNENN HALLERNE GR Mustafa Durak

Nesnenin halleri dediimizde trke dilbilgisinden bildiimiz ismin halleri, bir de Orhan Koak'n Mithat en resimleri ile ilgili mgenin Hallerigeliyor aklma. kincisinde resme ait grselin Mithat en almalarnda ald biim ve neyi anlatmaya alt aktarlrken, birincisinde (ismin hallerinde) bir ulamlama (kategoriletirme) sz konusudur. Ve her ulamlama gibi bunun da bir dayana, bak as vardr. Trkede bu haller, yapm ekleri dndaki iletim ekleri dikkate alnarak adlandrlr ve beklendirilir. Ancak bu haller nesnenin zaman, mekan, szdizimsel bir grev olarak nesne ve zne olu ve aralk ilikisi iinde belirir. Ksaca deinmek gerekirse 'yaln hal', hem zne hem belirtisiz nesne olula ilgilidir. zne olu iki biimde deerlendirilebilir. Szdizimsel zne ve edimsel/eylemsel zne. Eylemsel zne, zellikle g kavramn devreye sokar. Ve g kavram ifade edene bal olarak eksi ve art kutup arasnda bir yerde konulandrlabilir. Burada dilbilgisel olanaklar da iler. rnein bask dili isimler bakmndan on iki halli bir dildir. Tkede 'i hali', mutlak anlamda olmasa bile nesneyi belirliletirir. Bu hal, bir yandan 'yaln hal'le belirlilik belirsizlik ekseninde ilerken bir yandan da 'e hali'yle ynlenen, ynlendirilen ilikisi iinde olabilir. Ama ayni zamanda znenin nesneyle ilikisi bakmndan bir hiyerariyi de iaret eder. Bu hiyeraride 'yaln hal' ncelikli, 'i hali' ikincil, 'e hali' ise ncldr. Bu konu her nekadar szdizimi de iliglendirse, trkeyi konuan znelerin zihninde genellikle bilin d, anlamsal bir deer ilikisinin kurulmasn da getirir. 'E hali' ynelme eki/hali olarak da adlandrlr. Ama kimi ynelmeler saymacadr. Daha dorusu ynelmenin eksi ve art kutuplar arasnda her hangi bir noktasnn da ynelme saylmasyla olanakldr. rnein Duvara yaslandm tmcesindeki duvarn ynelinen olduunu sylemek kolay deildir. Bu noktada fiillerin nesneye gei biimlerinin haller erevesinde kalplatndan sz edilebilir. Ve genel mantk deil de dilin biimlenmesi aamasnda ortaya kan dil mantnn iledii sylenebilir. 'De hali' zamanda ya da mekanda olmay bildiren bir haldir. 'Den hali' ise yine zaman ve mekan ile ilgilidir ancak asl 'e hali'yle kurduu kartlkla ne kar. Bu zellik dikkate alnnca 'e hali'nin de mekan ve zaman bildiren bir hal olduu sylenebilir. Ancak biri bitime bildirirken dieri ayrlma, kopma bildirmektedir. Hal olup olmad tartmal olsa da ben, 'ile hali'nin dilbilgisi kadar dilin edimsel (pragmatik) alannda, giderek poetik ve estetik alanda da nemli olduunu dnyorum. Sanat, air her sanatsal retiminde gerek rn ii geler araclyla, gerek bir btnlk olarak rn araclyla bir eyler yapar. 'le hali' insan ilikileri bakmndan olmazsa olmaz bir varlk halidir. G kavramyla da dorudan ilintilidir. Nesne kavram, sanatsal nesne olarak hem felsefenin, hem ruhbilimin ilgi alanna girer. Ama kim ne derse desin asl estetik ve poetikann alanndadr. Sonuta insan rn olan sanat, insanla ilgili her trl bilgiyi ikindir. Yani bu rne her bilgi alanndan baklabilir. Ama bu bak alarndan her biri birlikte bakma abasdr. Felsefenin ontolojik, fenomenolojik, hermentik yaklamlar

hep bu erevede grlmelidir. Ancak itiraf etmeli ki herhangi bir sanat yaptn sanat yapt olarak anlamaya alan abalar iki temel sorunla kar karyadr. Birincisi gereksinim ve dolaysyla ilgi sorunu, ikincisi bilgi sorunu. Sanatsal gereksinim insann temel gereksinimlerinin ardnda yer almaktadr. Bunu sylerken, Maslow'un izelgeletirdii biimde insan gereksinimlerinin hiyerari iinde yaplanmadklarn, birbirinin tamamlanmasn beklemediklerini dndm belirtmeliyim. Aksi bir sav insann, tek izgisel (tek ynl) dndn ileri srmek demektir. Oysa insan zihni ayni anda farkl ilemler gerekletirebilen bir mekanizmadr. nsann en temel zihinsel ilemi karlatrma ise seme ilemi de bunun sonucu ise, en basit haliyle her grsel seme estetiktir. Eer bu seme, sz ilgilendiriyorsa poetiktir. Ve her seme ayni zamanda bir nesneletirme (somutlatrma), ne karma ilemleriyle birliktedir ya da bunlara gebedir. kinci sorun bilgi sorunu demitim. unu vurgulamalym, her birimiz dnyaya edindiimiz, iselletirdiimiz bilgilerimizin gzlnden bakarz. Bu bilgilerin edinilmesinin yollar eitlidir. Ama yollardan biri de youn bir almn ardndan karlatrma, yorum srecidir. Bu sre, retici, stelik yaratc, yeni bilmelere, bilgilere de ak bir yoldur. Byle bir yol izlendiinde edebiyat ve iirin, ne olduu konusunda yirminci yz ylda eitli giriimlerin denendii, farkl kuram ve/ya bak alar retildii sylenebilir. Grsel sanatlar konusunda en temel kayma Marcel Duchamps ile balayan sanat nesnesinin neliinde ortaya kmtr. Sanat rettii bir tablonun deil sanat olarak bizzat kendisinin sanat yapt olduu sav, zellikle performans sanatlarnda da iletilmektedir. Byle bakldnda zorunlu olarak tanmda deiiklie gidilecektir. Ancak unu da belirtmek gerek sanat adna ortaya kan deiik baklar, uygulamalar, sanat tarihinde yerini alabilir ama tmden sanatsal temel geleri deitirebilir mi? Bu soruyu sorarken tutucu bir tavr sergilemek istemiyorum. Aksine acele etmeden sanat biimlerinin tm dinamizmi iinde izlenmesinden yanaym. Yani tm yeniliklere ak, dudak bkmeyen, ama kolay kolay da benimsemeyen bir bak gerek incelemeciye, eletirmene. iirde, resimleme anlamnda somuta, grsellemeye kaymalar olsa da, henz airin iirletiine, iir nesnesi olarak kendini sunduuna tank olmadk. Bilgi sorunuyla ilgili bilmek, yapmay bilmek arasnda bir ayrma hem de air bakmndan ve iir okuru bakmndan da ayrma gerek var. iir okuru kavram iine iir kuramcs da dahil. Her air ve her okur; iir deneyimi, iir bilgisi erevesinde bir kavray gsterecektir. Bilgisel beklenti dzeyi ykseldike kolay beenilerden de, uzaklalacaktr. Bilgisel eksiklikler, elikiler, yanl yorumlar, yapaylklar rahatsz edecektir. 20. yyda temel yneliler: Edebiyatn, sanatn, iirin nelii konusunda youn aratrmalara, her tanmn kertilmeye, geersizletirilmeye alldna tank olundu. ne kan, sanat yaptnn merkezlemesi, biricik inceleme alan olarak grlmesi ve buna itirazlar olmutur. Sanatnn anlalmas deil de sanat yaptndaki yap, biem, sapma vb kavramlar odaa yerlemi ve geleneksel tema (konu) araylar geersizlemitir. Daha dorusu yapsalclkla temaya bak sistemletirilmitir. Aarsak, edebiyat, sanat, iir incelemeleri dilbilim zeminine oturtulmu ve bir btnlk olarak ele alnan sanat yapt (roman, yk, iir, resim vd) o btnln ierdii yap, sistem olarak, anlam sistemi olarak (duyusal anlamlar da dahil) grlmtr. Dilbilim tabanl bu baka itirazlar felsefe alanndan gelmitir. Btnlk, zne/nesne kavram sorgulanm, postmodernist dnrlerce belirsizletirilmitir.

Nesne ve halleri: Her eyden nce zne ve nesnenin greli iki kavram olduu belirlenmeli. Bu temel belirleme bizi her iki terimi de varlk iin duruma gre kullanlabilecek iki nitelik haline getirecektir. Oysa bu iki ulam, szdizime, bakaca balama gre biimlenir. Dolaysyla zne ve nesne szdizimsel (syntactic) birer konumdur. Demek ki zne ya da nesne olma varln rol olarak hallerindendir: Varln varlk olarak deil stat olarak rol olarak hallerinden: nesne hali, zne hali. Bu, eylem ve edimlerde etkinlik ve edilginlik (gllk ve gszlk, yneten ve ynetilen vb) hallerin belirlenmesindeki lttr. Ancak zne ve nesne; zamana, mekana katlarak baka hal durumuna geer. Ve nesne, eylem iinde yaln (edilgin) halde ya da ara halinde olabilir. Szdizimsel bir ilev olarak grmeye altmz zne ve nesnenin arkasndaki varlk, dilde ad olarak biimleen eydir. Buradan una geliyoruz. Dilde adlam olan, d dnyada somut bir varla karlk olmasa bile, dil dzeyinde eylemi, bir varlk edinmi olur. Nesnelleir. Nesneleir. Byle anlaldnda dil dzeyinde, nesnenin halleri ile adn halleri arasnda ba kurulabilir. Ve dil, insann zihinselini ilgilendiren bir alan olduuna gre insann alglama biimleriyle balantldr. Alglamann temel ikiliklerinden biri itin ve ekitir. Elbette bu iki u arasnda yer almalar da sz konusudur. Ara noktalar gerektiinde deerlendirmek zere bir ksrat olarak grebiliriz. Bu ara noktalar ularn dereceleridir (koyuluk aklk olarak renkleridir, tonlardr). Bu iki u, beenme ve beenmeme, nefret ve ak, hor grme ve kutsallatrma, sradanlatrma ve nem verme vb biimlerde da vurulabilir. Bu durumda bir ey, yalnlndan 'ey olarak ey' olmaktan kmtr. Demek ki nce bir eyi 'yaln hal' ve 'yaln olmayan hal' olarak grmekteyiz. Yaln olan hallerin alt ulamlarnda bir eyi zamana ve mekana balamak, zaman ve mekan iinde yaln olarak grmek sz konusudur. Yaln olmayan halin alt ulamlar ise temelde itin ve ekin halleri olarak ele alnabilir. Nesnenin (varln, adn) halleri yatay ve dikey olarak yle izelgeletirilebilir. Varlk'n halleri: Yatay haller: zne hali, nesne hali : (konumsal) Dikey haller: yaln hali, yaln olmayan hali : konumsal; zihinsel, ruhsal ntr hali , itin hali, ekin hali : zihinsel zaman iinde nesne hali te zaman hali : konumsal ve/ya zihinsel mekan iinde nesne hali te mekan hali : konumsal ve/ya zihinsel eylem iinde nesne hali te eylem hali : konumsal ve/ya zaihinsel ara hali te ara hali : konumsal ve/ya zihinsel Burada yataylk ve dikeylik, izelgenin sunulmasnda yerleim olarak anlatmsal terimlerdir. Konumsal ve zihinsel ayrmlarnda terimler o halin tm zelliklerini aktarmaktan uzak. Konumsal, ilikiyi dolaysyla bir balam, szdizimsel bir btnl de ieriyor. Zihinsel, psikolojide olduu gibi hem zihni, hem ruhsal ve ayni zamanda hem gereklii hem tasarmsal ieriyor. tin ve ekin ulamnn ayr bir ulam olduu bu tablo iinde netleiyor.

iirde nesnenin halleri: iir de szdizimden bamsz varlk (ey) olmad halde, iire, iirdeki varla farkl bir bak getirmek gerekir. Yani iire ayni biimde bakamayz. Byle baktmzda iir adna zihinsel evrenin bir gerekleme biimi olan iirde nesnenin ve hallerinin ald poetik ilevsellik gz ard edilmi olur. Ancak poetik bir bak iire hizmet edebilir. iir iine yaylan, iirle birlikte varolan dil (iir dili) varl ayr bir brnsel, tinsel varlk olarak mekanlar. rettii iire gre zne konumundaki airin biimlendirdii iirsel evren iinde varlk (ey, nesne -kiiler de dahil) o iire zg bir varlktr ve/ya varlk olarak grnebilir. Bu noktada varlk ve grn (aspect, apparence) kavramlarna gerek var. Zira iir iindeki dilsel varlklar, d dnyadaki, i dnyadaki varl btnyle temsil etmez. air, varln grmek istedii, gstermek istedii yanyla, o varlktan rettii yeni varlksal biimlerle grr, gsterir. iirdeki her ey, airin zihinsel gznden sunumlara dnr. Bir rnek vermek gerekirse Edip Cansever'in Masa da masaym ha iirindeki masa, d dnyada bildiimiz biimiyle masa deildir, bildiimiz ileviyle masa deildir. Edip Cansever'in zihin gznden poetiklemi bir masadr. Yaam sevinci iinde ideal nesneletirilen, tasarlanan bir masadr bu, anahtarlarna mekan olabilen, anahtarlarn gvenerek brakabildii bir mekan. zerinde zaten var olan bakr kseye iekler yerletirdii bir mekan. air bu eylemiyle mekann kendisini dolaysyla grntsn estetikletirir. Ardndan , bisiklet sesini, yaama dair hayallerini ve benzeri soyut her eyi masaya koyuyorsa bu baka bir masadr, bir d dnya nesnesi deil. Zihinsel deerli bir ey. Belki iirde sz edillen masa, hesaplamak anlamyla masaya yatrmak deyimindeki masadr. Ya da masa her trl sorunu anlatt, ykledii, zmn ondan bekledii bir kadndr bu masa. Belki taciz edilen tecavz edilen (snr amak anlam da dnlerek) bir kadndr masa. Ama tam olarak bunlar da deil. Zira ne deyimdeki masann ilevi ne benzetmelerdeki ilev kimi ortak paydalara karn tam rtmyor. Bunlarla iirdeki masann ilevini ayniletirmek yanl olur, zira bunlar iiri ve irdeki masay tam olarak anlat(a)maz. te bugne kadar iirde gz ard edilen de budur: airin, sanatnn yaptklarnda kendi anladmz grmek, grmeye almak. Belki de iiri yapan tam da budur: farkl znelerin aynas olmak, olabilmek. iirsel beeni, iiri biim olarak, anlam olarak grmenin tesinde iir varl iinde iirsel varlklar (nesneleri) poetik iliki iinde grmekten geer. MASA DA MASAYMI HA Adam yaama sevinci iinde Masaya anahtarlarn koydu Bakr kaseye iekleri koydu Stn yumurtasn koydu Pencereden gelen koydu Bisiklet sesini krk sesini Ekmein havann yumuakln koydu Adam masaya Aklnda olup bitenleri koydu Ne yapmak istiyordu hayatta te onu koydu Kimi seviyordu kimi sevmiyordu Adam masaya onlar da koydu kere dokuz ederdi

Adam koydu masaya dokuzu Pencere yanndayd gkyz yannda Uzand masaya sonsuzu koydu Bir bira imek istiyordu ka gndr Masaya birann dkln koydu Uykusunu koydu uyankln koydu Tokluunu aln koydu. Masa da masaym ha Bana msn demedi bu kadar yke Bir iki salland durdu Adam ha babam koyuyordu. Edip Cansever Bitirmeden iki sz: Yzeysel nesne ya da tema aratrmalar iire bir ey katmayaca gibi iiri anlamaktan uzaklatrr, iirden soutur. Kaynakada rneini verdiim tema almas (Cumhuriyet Dnemi iirinde Anne) ve benzerleri iire hizmet etmedii gibi bu tr almalarn akademik mekanlarda gerekletirilmi olmas, akademik nvanlara zemin olmas; iir, ededebiyat, sanat adna derin bir yark oluturmaktadr. iirin anlalmas kendi iinde barndrd bilgiler dolaysyla farkl bilimleri, felsefi alanlar ilgilendirebilir. Ancak bu alanlardan retilen kuramlar iiri anlamada birer grntden teye gidemez. iir iin sylediklerim br sanat biimleri iin de geerlidir. Ama poetik kuram, aklama oluturulurken elbette gerektiinde br alanlarn terimlerinden yararlanlabilir. Meraklsna kaynaklar: Jules Renard; Histoires Naturelles [Doa ykleri, iirler] ; Garnier Flammarion; Paris; 1967 Francis Ponge; The nature of things [eylerin doas, iirler]; translated. Lee Fahnestock; red dust; New york; 1995 franszcas Le parti pris des choses; Gallimard; 1942 Francis Jammes; La rage de l'expression [fadenin fkesi, iirler]; nrf Gallimard; 1976 Francis Jammes; Basses Pyrenes : histoire naturelle et potique [Aa Pireneler, doadan iirsel yk, iirler]. Paris; Emile-Paul, 1926. Abraham Moles; L'objet et communication [Nesne ve iletiim]; Communication nu: 13; 1969 iinde; s: 1-21 Jean Bauderillard; La morale des objets [nesnelerin morali]; Communication nu:13; 1969; s: 23-50 Pierre Boudon; Sur un statut de l'objet [Nesne durumu zerine]; Communication nu:13; 1969; s: 65-87 Henri Van Lier; Objet et esthetique [Nesne ve estetik]; Communication nu: 13; 1969; s: 89-104 Eberhard Wahl ve Abraham Moles; Kitsch et objet [Ki ve nesne]; Communication nu: 13; s: 105- 129

Construire des objets de connaissance [Bilgi nesnelerini ina etmek]; Sylei: Edgar Morin ile Bndict Goussault, Jacques Lvy, Ren Eric Dagon; 1mays 2002; EsspacesTemps.Net Derrida; SignesPonge [GstergelerPonge]; eviri: Richard Rand; Columbia University Press; 1984 Fredric Jameson; Rification et utopie dans la culture de masse [Kitle kltrnde eyleme ve topya]; Etudes franaises; vol:19 nu: 3; 1983; s: 121138 Peter McCormick; L'Esthtique de Dilthey; phnomnologie et thorie littraire [Dilthey estetii, fenomenoloji ve yaznsal kuram]; Philosophiques vol:2; nu: 2; s: 229-252 Delia Popa; phenomenology and litterature [fenomeoloji ve edebiyat]; Studia phaenomelogica; nu: VIII; 2008; s: 9-13 Christian Chauvir; le mythe de l'indescriptible chez Wittegenstein [Wittegenstein'da anlatlamazn sylencesi]; Phnomnologie et esthtique; nu: 39 iinde; s: 8-17 ve Cairn.info; John Dewey; Experience and nature [Deney ve doa]; George Allen & Unwin Ltd; London; 1929 Michel Collot; Le thme selon la critiqe thmatique [Tematik eletiriye gre tema]; Communication Nu: 47; 1988 iinde s: 79-91 Mustafa Durak; lhan Berk iirinde Kuramsaln Deeri; iiri zlyorum say:28 http://www.scribd.com/doc/20528003/%C4%B0lhan-Berk-%C5%9EiirindeKuramsal%C4%B1n-De%C4%9Feri-The-value-of-the-theoretical-and-poetics-in%C4%B0lhan-Berk-s-writings-and-poems Ali Akgn; lhan berk iirinde Nesne; Bilkent niversitesi; Yksek Lisans tezi; 2002 Hlya Yayla Tosun; Cumhuriyet Dnemi iirinde Anne; Trakya niversitesi Yksek Lisans tezi; 2009 Mitat Durmu; Anday iirinde Nesnenin Yadsnmas ve Anlamn tilmesi zleinin Poetik Syleme Dnm; Turkish Studies vol: 4; 2009 iinde s: 1095-1112 Haim N. Finkelstein; Surrealism and the Crisis of the Object; Umi Research Press; Michigan; 1979 Philippe Charron; La Reprsentation de l'objet chez Francis Ponge: Une pratique transparente du sens spcifique; Universit de Qubec Montral ; Aot 2007