A.. SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 489 100.

DOUM YILINDA ATATRK'E ARMAAN DZS: 32

1IRK TDRHSa KBVnnKLHRI

Dr. MEVLT BOZDEMR

oklusunun

Ankara -1982

Kapaktaki minyatr: Gazi Oku, XV. yy. (Topkap Saray M sesi) Kapak dzeni: Ayegl Karacaer

ANKARA S.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV 1982

O'na ve Onlar'a;
Okuyup yazamada "yaayan" analara

NSZ Balang noktalarn 1972-1978 yllarnda Paris'te yaptm almalardan alan ve sonra Trkiye'de gelitirdiim bu yaptn belki bir tek erdemi savunulabilir: niversite'nin imdiye kadar gerektii gibi ilgilenmedii fakat Trk toplumunun tarihsel geliiminde anahtar rol oynayan kurumlardan birini bilimsel ura konusu yapmas. Gerekten de Trkiye'de Ordu konusunda bilimsel aratrmalar, zellikle toplumsal ve siyasal nitelikli olanlar yok denecek kadar azdr. Oysa Bat bilim evrelerinde 1960'lardan bu yana retim programlaryla, yaynlaryla, bilimsel toplantlaryla, aratrma merkezleriyle... ulusal ve uluslararas dzeyde Ordu konusu youn bir ilgi toplamtr. Bunun sonucu olarak bir yandan konuyla ilgili geni bir literatr1 ortaya karken te yandan pek ok yan ve alt bilim dallan olumaya balamtr. Ordu Sosyolojisi, Asker Mdahaleler Sosyolojisi, Asker Politika, Savunma Politikalar, Sava Sosyolojisi, Sava ve Bar Aratrmalar, Silahlanma, Silahszlanma, Silah Teknolojisi, Strateji, jeo-strateji, jeopolitik... gibi.
1

Szkonusu literatrn ilk aamas iin bkz. LANG, Kurt, Military Sociology (A Trend Report and Bibliography) Sooiologie Militaire (Tendances actuelles de la Recherche et Bibliographie), Current Sociology -Sociologie Contemporains, Volume XIII, No I, O.vford, Basil Blackwell, 1965; Volume XVI, No 3, La Haye, 1968.

Bu niin byledir? Trkiye'de Ordu incelenmeye deer ilginlikte bulunmadndan m? Herhalde deil. Trk bilim evrelerinin bu gelimelere yabanc kalmalar genellikle konunun aratrmaclarda hakl ya da haksz olarak uyandrd bir korku deilse bile bir eit ekinmeyle aklanmaktadr. Bunda bir gerek pay olmakla birlikte biz bunun abartld kansndayz. Bu engelleyici ekinme duygusu yamsra baka bir engel ise Ordu aratrmalar iin kanlmaz bilgi kaynaklarnn son lde snrl ya da aratrclara kapal tutulmasdr. Devlet srr! Konunun ierii bakmndan gizlilik bir lde evrensel bir sorun. Ordular genel olarak hem olaan zamanlarda hem de bizim zellikle ilgilendiimiz siyasal yaama mdahale zamanlarnda, sava ve benzeri zamanlarda olduu gibi kilitli bir az olmak isterler. Bunun doal karlanmas gerekir. Bir toplumun savunulmas ya da asker mdahale gibi yaamsal nemdeki durumlarda bilgi = iktidar denklemi gndeme girer. Bylesi durumlarda da can alc nitelikte baz grevler her toplumda ayrcalkl zellikler gsterir. Hangi felsef balamdan bakarsak bakalm bu anlarda gizlilik sava ve savunmann vazgeilmez kurallarndan biri olur. Ne var ki pek ok lkede ve Trkiye'de asker konularda gizlilik grevin gerektirdii ly ok amakta ve psikolojik bir olguya dnmektedir. Oysa hi bir tabu baarnn gvencesi olamaz. Ayrmsz ve lsz bir yasak koyma eilimi her eyden nce ilgili kuruma yarar getirmez. Hatta o kurumun sorunlarn gereken aklkla ortaya koymaya engel olacandan byle bir gizlilik anlay ciddi zararlara bile yol aabilir.
VI

Trkiye'de Ordu konusu, bir zamanlardaki D Politika konusu gibi, kamuoyunun bilgisi dnda tutulmakla ne yarar umulabilir? Herkesin her eyi tartt bir dnyada bu gizlilik gelenei, bu devlet srr anlay Trkiye'yi kurumlarn tanyamaz, sorunlarn tartamaz bir lke durumuna sokar ki bu da byk bir topluma yakr bir anlay saylamaz. ada toplumlarda belirli kurumsal ilke ve titizliklere yine sayg gstererek kurumlarn ilev ve sorunlar tartlabilir ve bu ncelikle o kurumlara yarar getirir. Bu bakmdan Trk toplumunun da Ordusunu tanyabilmesi, tartabilmesi gerekir. Ne tuhaftr ki, bu tanma ve tartma eksikliinden olacak, Trk Ordusu zerine yaplm en ayrntl aratrmalar da yabanclarndr. Burada sormadan edemiyoruz. Bu nasl "devlet srr" anlaydr ki kendi yurttalarndan saknd bilgileri yabanclara cmerte sergiler? Yoksa Profesr Duverger'in dedii gibi "Devlet srr devletin karlarn savunmaktan ok devleti kendi zel karlar iin kullananlarn karlarn (m?) savunmaktadr."2 Ayrca niin korkulsun? Orduyu incelemek isteyenler nce mutlaka onu ortadan kaldrmakla m ie balayacaklardr? Safdil bir ordu dmanlyla nasl bir bilimsel alma yaplabilir ki? Kald ki anti-militarist bile olunsa en basit bilimsellik ilkesi kiisel nyarg ve deerlendirmeleri aratrma d tutmamz emretmez mi? Niin gndelik politikalardan, kat militanlklardan, sloganc banazlklardan syrlabilmi kiiler Ordu ve Savunma konularn bilimsel bir ciddiyetle inceleye2 DUVERGER, M., Methodes des Sciences Sociales, s. 94.

VII

meinler? stelik byle bir yaklam ncelikle Orduya ve topluma yarar getirecektir. Ordu konusunda ucuz ve kolay politikalar peinde komak yerine konuyla dorudan ilgili olanlar; asker, diplomat ve bilim adamlar, bilgi ve deneyimlerini birletirerek bu gibi konularda ortaklaa dnmenin bir yolunu bulmak durumundadrlar. Bunun zaman oktan gelmi ve gemitir bile. Asker, sivil ve aydnlarn eski cunta armlarm bir yana brakp bilgi ve deneyimlerini yeni bir misyonda, ulusal savunma sorunlarnn somut olarak ele alnmasnda birletirebilmeleri gerekir. Yoksa arada bir, bir ka emekli generalin strateji konularnda gazetelere yaz yazmalar ya da sivil tarihilerin uzak kald bir "resm tarih" anlayyla iyi niyetli de olsa gsterilen abalar yeterli olmaktan ok uzak kalr. "Sava generallere braklamayacak kadar ciddi bir itir" dendii iin deil; fakat sava gibi, savunma gibi, askerin politikaya mdahalesi gibi son derece karmak olgular ancak birden ok ura ve bilim dalnn ortaklaa yaklamyla geerli biimde incelenebilecei iin bu konular yalnzca askerlerin konusu olarak kalmamaldr. Tarih, Toplum ve Siyasal bilim, ekonomi, diplomasi ve asker bilimler egdml bir yaklamla belirli bir merkez evresinde sistematik abalar gsterilirse ancak ada toplumlarn dzeyinde bir sonu alnabilir. Bir gn balatlmasn dilediimiz bu abalara bir balang olmas umuduyla elinizdeki almayla Trk Ordusunun tarihsel gelimesi verilmeye allacaktr. Ana izgileriyle de olsa ulalabilecek en eski zamanlardan balayarak Ordunun siyasal tarihesi kaVIIT

rldktan sonra gnmz Ordusunun toplumsal ve siyasal zmlemesi gndeme getirilecektir. Dileimiz bu ikinci aamann Trk Demokrasisinin yeniden kurulduu gnlere rastlamasdr. ankaya, Ocak 1982

IX

NDEKLER

NSZ NDEKLER GR I. BLM ASYA GEBE ORDULARI 1 Balang Noktalan 2 Zaman 3 Yer 4 Yaam ya da "Kahramanlk Emperyalizmi" 5 Orta Asya'dan "Kaltmlar" II. BLM YERLEK ASKERLK 1 Osmanl ncesi Trk Ordular 2 Osmanl Trkleri 3 "Trk Tehlikesi" 4 Osmanl ktidar Yaps 5 Osmanl Ordu rgt 6 Ykselen Bat ve Gerileyen Osmanl mparatorluu 7 Orduda Yeniletirme Giriimleri 8 Geriye Tepen Reformizm 9 ki Osmanl Devrimi 10 Osmanl Askeriliinin k II. BLM KEMALST ORDU 1 Ulusal Askerliin Douu 2 Osmanl Topraklarnda Asker Durum

V XI 1 3 4 5 9 12 23 29 29 32 34 40 50 60 65 68 71 75

77 79

XI

i Anadolu'da Toplumsal Savunma gdsnn Ortaya k 4 Kemalist Ordunun Kuruluu 5 Kemalist Ordu, Boleviklik, ve Gerilla 6 Kemalist Ordu/Gerilla atmas 7 rnek Olay : Yeil Ordu 8 Kemalist Ordunun Duyarllklar IV. BLM ADA TRK ORDUSUNA DORU SONU KAYNAKA ZELGELER ZAMANDZN DZN

83 93 105 130 133 154 162 175 133

194

195 187

XII

"Yaplan her ey yazlmaya demez" VOLTARE GR Bu ne gerek bir tarih almas ne de bir tarih felsefesidir. Tarihsel olaylara toplumbilimsel bir baktr. Gnmz doru yorumlamak iin gemie bir bavurudur. Bu yzden dorudan doruya belgeler, arivler ve zgn kaynaklardan ok tarihilerin ortaya koyduu verilerden kalkarak yaplan bir tarih yorumudur. Bu nedenle kolaylkla "tarihinin yapt zerinde lafazanlk" yapmakla sulanabilir. Bu durumda iki ey ileri srlebilir : Birincisi tarihilerin bir eksiiyle ilgilidir. Bu bir yorum eksikliidir. Ortaya karlan tarihsel somut gerekler genel bir erevede yorumlanmadka ve bylece toplumsal geliim zaman iinde kesintisiz izlenemedike Toplumbilimcilerin Tarihilerin ilerine karr grnmeleri srp gidecektir. kincisi ise bilimler aras bir al veri sorunudur. Tarihiler belki dier Toplumbilimcilerin ada bulgu ve yarglarndan yararlanmak istemeyebilirler. Buna karlk Toplumbilimciler tarihsiz edemezler. nk her toplumsal olgunun bir tarihsel boyutu vardr ve bunu tarihiler yerine getirmezlerse Toplumbilimciler bunu kendileri yapmaya alrlar. Bu almadaki son amacmz, bir bakma ard niyetimiz gnmz Trk Ordusunun toplumsal kkenlerini, siyasal kiiliini, ada Trk toplumundaki yeri ve ilevini kavramaktr. Bunun iin her konuda olduu gibi
1

tarihsel birikimi irdelemek ilk yaplmas gereken ilerden biri olarak karmza kmaktadr. Oysa yaplm tarih almalar ya ou kez zaman iinde dilimlere ayrlm durumdadr, dolaysiyle Ordunun tarih iindeki kesintisiz varln izlemek zordur ya da Ordu tarihi bir savalar, zaferler, kahramanlklar ya da sava teknoloji tarihi olarak ele alnp Ordularn ilerinden kt toplumlarna nasl eklemletii, nasl btnletii ya da elikilendii boyutu gzard edilmektedir. Baka bir deyile Ordu; toplum, retim ve iktidar gibi temel yaplardan soyutlanm bir kurum olarak ele alnmaktadr. te bizim giriimimiz bu yetersizlikleri bir lde gidermek amacyla Ordu tarihini ilk gnlerinden balayarak yeniden okumak ve buhu kesintisiz bir izgi zerinde yapmaktr, ve tutarl bilgiler derleyip yorumlamaktan teye zamandizinsel ve ayrntl bir Ordu tarihi iddias tamaktan uzaktr. Bunun iin, rnein Orta Asya tarihi sz konusu iken birden bire gnmzden baz saptamalara srand grlecektir. Bugnk Trk Ordusunu anlayabilmek iin bu kurumun tarih iinde toplumuyla olan youn ilikilerini ana izglieriyle gzden geirmek kanlmaz bir aamadr. nk greceimiz gibi bu gn bile gzlenen baz anlay ve davranlar aslnda kklerini tarihin beklenmedik derinliklerinden almaktadrlar. Bu yzden bu ilk aama gerei gibi kavrandktan sonradr ki ada Trk Ordusu anlalabilecektir.

BLM

ASYA GEBE ORDULARI "Yetmi yama erdim, yetmi er ldrdm, doyamadm..." Eski bir Trk Yaztndan : SSCB Minusinsfc Mzesi Bu ilk blmde, tarihsel olaylarn sonsuz eitlilii iinde kaybolmamaya alarak ilk Trk toplumlarnn tarih sahnesine kmaya balad zamanlardan gnmze dek; bu toplumlarda, Trklemi ya da Trklerin ynetimine gemi dier toplumlarda neredeyse "kaltmsal'' diyebileceimiz, en azndan zamansal ve yersel bir sreklilik gsteren bir olguyu; Askerlik* olgusunu izlemeye alacaz.
* Askerlik (ordusallk: military, militarite) kavram iin bil ilk tanmlama gerekirse; bir toplumdaki savunma igdsn, bu gdden kalkarak ok ileri noktalara varan ve saldrganlk, savakanlk, kavgaseverlik, iddetseverllk... gibi biimler alan ve somut g kullanm kalplarn ieren zgn bir toplumsal davran tr olarak tanmlayabiliriz. Askerlik gl bir ordu rgtleniini iermekle birlikte salt bu kurum iindeki toplumsal biimlenmeyi deil fakat aym zamanda bu kurumsallam askerlii, yani orduyu aarak toplumun eitli katlarna taan, yaylan, benimsenen, zmsenen ve bylece genel bir toplum olgusu olarak karmza kan bir bir gerekliktir. Bylece askerlik deyimini askerlii de iine alan fakat ondan te bir kapsam tayan bir anlamda kullamyoruz. Askerlik ve Ordu belirli bir kurum evresinde

Konuya girmezden nce bu almann, tarihi, savalarn bir eit tutana ya da dkm olarak tanmlayan anlaytan syrlm da olsa bir asker tarih almas olmad belirtilmelidir. Daha ok, siyasal ya da siyasallam bir askerliin tarihsel olarak gzlenmesi szkonusudur. Aslnda bu almann asl amac gnmz Trk toplumundaki asker mdahalelerin aklanabilmesine yardmc olacak tarihsel eleri ortaya karmak olacaktr. Bu nedenle tarihinin nemle zerinde duraca zamandizinsel (kronolojik), olaydizinsel ve yerdizinsel ltlere bakmakszn gnmzde ortaya kan siyasal ierikli asker eylemleri aklayabilecek her bulguya bu yaptta yer verilmeye allmtr. Dolaysyla geleneksel bir tarih almasndan ok tarihilerin ortaya koyduu veriler zerinde baka bir adan ve yeniden dnme abas szkonusudur. Bylece tarihle yaayan toplum arasnda alak gnll bir kpr kurulmak istenmitir. 1. BALANGI NOKTALARI Tarihiler ilk Trk toplumlarnda (n-trk=prototurque) asker enin birincil bir yer tuttuunda birlemektedirler.3 Zaten savatan domu, fetih iin rgtlenmi grnen bu toplumlar ordularndan zor ayrdedilebilir. Toplumsal gelimenin balangcnda herkes
kavralarken askerilik bu zg kavram dndaki ordubenzeri (para-militaire) yaay ve rgtleni biimlerini da iine alr. Bu yaklamla rnein eski Trklerde lnn mezarna ldrd dman says kadar ta (balbal) dikerek kahramanlatnlmas ya da ldrlen dmanlarn lmden sonra ldrenlerin hizmetine gireceklerine olan inan gioi gelenek ve inanlar askerlik ya da ordu gibi belirli kurumlardan ok askerilik kavram iinde dnlebilir. 3 CAHEN, C Pre-ottoman Turkey, Introduction.

askerdir. Toplum ordusuyla btnlemitir. Askerlik toplumun genel ve bireysel zelliidir. Ordu-Toplum bileiminin bylesine iielik kazand bir aamada bu ikilemden birinin incelenmesinin dierinin de anlalmasna yardmc olaca aktr. Bu nedenle tarihilerin eski Trk toplumlar konusunda gn na kardklar verilerden kalkarak bu toplumlarn asker grnmlerini saptamaya almak yerinde olacaktr. Bylece daha sonraki aamalarda yeniden karmza kacak asker izgilerin balang noktalar belirlenmi ve kalc elerin ilk oluumlar yakalanm olacaktr. 2. ZAMAN Trk halklar4 uzunca bir gemie karn yakn denebilecek bir tarihe kadar (VI., VII. yy.) tarihlerini kendileri yazmamlardr. VI. yy.'dan nce, bugne kadar saptanm hi bir yazl belge brakmayan Trklerin tarihlerini komular yazmlardr.5 Yerleik ve yazl bir kltr olan inliler, kendilerini srekli rahatsz eden sava ve gebe komularnn dolayl tarihiliini yapmlardr. Bu nedenle eski Trklerin tarihini yazmak daha zordur. nk bunun iin, baka eyler yamsra ince bilmek, in kltr ve tarihini bilmek gerekir. Bu durumda bile Trkler zerine tarihsel bilginin baz smrlklar olacaktr. nk in kaynaklar, yalGnmz Trkiye'sinde tartmal bir siyasal anlam kazanan halk szcnn oulu bu almada tarihsel bir durumu anlatan olaan bir anlamda kullanlmtr, s Sava bir uygarln tarihleebilmesi iin hi olmazsa tarih yazma gelenei olan bir komuya gereksinmesi vardr. Bu askeri uygarlklarn kanlmaz yazgsdr. Nitekim bir ksm Hunlar (Batl Hiong-Nou'lar) tarihlerini yazacak komular olmadndan hi bir iz brakmam grnyorlar, bkz. R. GROUSSET, L'Empire des Steppes, s. 115.
4

nzca bunlarla karlaan askerlerin, diplomatlarn ve hara istemeye geldiklerinde Sarayn bu halklar hakknda aydnlatlmasyla snrldr. Deilse inliler ardniyetsiz ve bilimsel merakla bir Trk tarihi yazm deillerdir. in kaynaklarnn belirttii ilk Trk atalar M.. bin yllarna kadar kmaktadr.7 Trklerin ilk adlandrl ise HIONG-NAU olarak M.. iki bin yllarna rastlyor. Zaten bu adlandrma da salt Trkleri deil ayn zamanda Moollar, Tunguzlar8 ve baz HindAvrupa topluluklarn kapsamaktadr.9 Demek ki halklarn tarihe gemeye balad zamanlarda salt bir trdelikten sz etmek zordur. Ayrca bu soysal (etnik) iielik, ilk halklarn bu karkl btn tarihsel dnemler boyunca sregidecektir. Bu yzden olacak baz yazarlar Trklerin dil birliini tartmasz benimsemekle birlikte soybirlii konusunda tereddtler ileri srmlerdir.10 Bununla birlikte
3 EBERHARD, D.W inin imal Komular, s. 5. 7 CZAPLICKA, M.A., The Turcs of Central Asia, s. 16, 31, 82. s Genellikle at yetitiren Trklerin yansra domuz yetitiren Tunguzlarm adlandrlnn da bu hayvandan kaynakland sanlmaktadr. 9 O gnk soysal yapnn karkln in tarihisi EBERHARD' m bu blgede 85'i Trk olmak zere 1000'den ok kavim, kabile, aile ad saptadn belirterek sergileyebiliriz, bkz. y.k. Ayrca birbirinin dillerini alp kendi kltrlerini koruyan toplulukla!', Trkleen Moollar, ranllaan Trkler, Trkleen ranllar... srekli bir soylararas gei olduunu gstermektedir : Peoples of Central Asia (ortak), s. 81-84. Pek ok rnekten biri Mool mparatoru Babiir Han Mool soyundan olmasna karlk ana dili Trkedir, dini slmdr, o gnk toplumdaki edeb dil ise ran dilidir. Bkz. Le Livre de Babur, Franszca eviri (Babrname). 1 BARTHOLD, W., Histoire des Turcs, s. 3, 17, 36. 0

soysal karklk durumunda dahi "halk federasyonlar" 11 denebilecek bu ok-soylu topluluklar iinde Trk esinin genellikle baat ve etkin bir yer tutuklar kukusuzdur. Hunlar bu topluluklar iinde gnmze kadar tannan bir halktr.12 nl komutanlar ATTLA'nm13 ynetiminde ve Moollarn basksyla nce M.. III, yy.'da daha sonra da M.S. V. yy.'da Urallar aarak Batya akm etmiler ve yol boyunca karlatklar Alain, Ostrogot, Vizigotlar da srkleyerek Avrupa ilerine kadar aknlar yapmlardr. 451 ylnda Dou Roma mparatorluunu igal edip geerek kuzeyde bugnk Fransa' nm Orleans blgesine, gneyde de talya'nn Milano kentine kadar ulamlardr. (454)14 Galo-Romen topraklarndaki bu ksa egemenlii sresince Attila'nm kmsenmeyecek bir rol oynad anlalmaktadr. Paris'in kurulu yeri olan Lutece ve dier kentleri tehdit eden Attila'nm Azize Genevieve'in ricas sonucu Paris' in zerine yrmekten vazgetii ve bylece o gnk
1 CZAPLICKA, M.A., Yukardaki kaynak (yk) s. 17. 1 C. CAHEN'e gre ilk Trkler, bu adla adlandrlmam da olsalar, Hunlardr: y.k., s. 1. K. MENGES ise dillerinin Trke olduundan kuku duymasa da Hunlarn Trkl konusunda daha ekingen grnmektedir. : The Turkic Languages and Peoples, s. 17. Fransz Trkolog L. BAZIN de Attila'nm jermanik kkenini (Etzel) benimsemekle birlikte hangi soydan geldiini tartmakszm ayn zamanda Trk ATA szcyle ATTLA ad arasnda belli bir ses ve anlam yaknl olduunu kabul etmektedir. Bkz: SBFD, Atatrk zel Says, c. XXXVI, s. 89. 1 Trke ATA szcnden tretilmi olabilecei akla gelen 3 Attila'nm "kiilik zelliklerinin aka Trk olduunu" dnen J.P. ROUX szcn jermanik bir kkeni olabileceini ne srmektedir: Histoire des Turcs, c. I, s. 9. GROUSSET, R L'Empire des Steppes, s. 136.
12

gler dengesi zerinde Kilisenin prestijini arttrc bir etkide bulunduu bilinmektedir.15 Attila 451 ylnda Chlons-sur-Marne yaknnda yenildikten sonra 453 ylnda lmtr. Trklerin ve onlarn gdmndeki dier halklarn Asya d aknlar salt Batya ynelik deildir. Sibirya' mn kuzeylerinden Hindistan'n gneylerine, bat Asya' dan kuzey Afrika'ya kadar ok geni bir ktalararas alanda aknlar ve g hareketlerine girimilerdir. Bu ktalararas yer deitirmeler yansra Trklerin srekli bir Asya yaants da vardr, ve bu yaant gnmze dek sregelecektir. Bu yaantnn balca olay savatr. Trkler bitmez tkenmez savakanlklaryla btn komularn zellikle inlileri srekli tedirgin edeceklerdir. Bu nedenle TSN Hanedanl zamannda (M.. 214-204) uzunluu 6000 km.'yi bulan nl in settinin yaplmasna neden olacaklardr. Bu engel bile Trk saldrlarn durduramayacak ve in settinde atklar deliklerden aknlarn srdreceklerdir.13 Bu dnemin bilinen Trk gc de METE KAAN ynetimindeki Hunlardr. (M.. 209-179). Milad tarihin balarnda Trkler ksa sren devletler kurmaktadrlar. Bunlarn en tamnan yine Hun soyundan olan ve TOUKIOU17 adyla bilinen, 551 ylm1 ATABNEN, R.S., Les Turcs Occidentaux, s. 37. 5 1 CAHUN, L Introduction l'Histoire de l'Asie, s. 120. 6 T J.P. ROUX Tou-kiou szcnn Trk ya da Trke'nin oulu olan ince Trkt'n yazl olduunu ve Gller anlamna geldiini belirtiyor. Barthold ve Thomson'a gre de Trk sznn g ve sertlik karl olduunu aktaryory.k., s. 14. L. Cahun de yakn bir anlam veriyor; eylem ve cesa'ret. Gryoruz ki askerilik bu halkn adna bile damgasn vurmutur.

da Jouan-Jouan (n-Mool) devletinden ayrlarak bamszlaan GKTRKLER'dir. Bakentleri ORHUN olan Gktrkler Trk tarihinde zel bir yer tutacaklardr. nk ilk yazl tarih rneklerinden birini onlar vermilerdir. zellikle Orhun yaztlar (732-735) olarak bilinen bu yazl belgeler Trklerin tarihsel, dilsel ve kltrel kimlikleri konusunda nemli ipular vermektedirler.18 745 ylnda Gktrk mparatorluu, Osmanllarn atalar olan Uygur Trkleri tarafndan yklmtr. Buna amamak gerekir nk Trklerin saldrganl yalnzca Trk olmayanlara kar deil fakat ayn zamanda kendi soyundan olan devletlere kar da sk sk gzlenecektir. rnein Dokuz Ouzlarn Gktrklerin azck "yrmesini = ilerlemesini" ekemeyerek inlilerin gneyden, Ktaylarm doudan, kendilerinin de kuzeyden saldrp onlar yok etme planlarn renince Gktrkler cephede savaa tutuuyorlar. Yine On Oklar, inliler, Krgzlar ve Trgiler de benzer bir ittifakla saldry planlarken Gktrkler yine erken davranyorlar.19 Oysa kendi Hakanlarnn deyimiyle "Dokuz Ouz kavmi kendi kavmim idi. Gk ve yer kart iin dman oldu." gereini reniyoruz ve fakat bu kardelik "Bir ylda be defa harb etmelerine" engel olmuyor.20 3. YER Eski Trk toplumlar insan trnn yer yzndeki en eski izlerine rastlanan bir blgede ortaya kmlar1 Bu belgeleri bugnk dile evirerek bir szlkle ve fotoraf8 larla tantan: H.N. ORKUN, Eski Trk Yaztlar... yJc., c. I, s. 104. 2 0 yJc., c. I, s. 48.

dr.21 Tarihiler arasnda genel kabul gren gre gre Trklerin ana yurdu Orta Asyadr.22 Daha belirgin olarak Trklere in'in kuzeyinde, bugnk Moolistan, ya da Altn ve Altay dalar gibi yksek dalarn evreledii Gobi ve Lob-Nor gibi llerden oluan yksek Asya'da rastlanmaktadr. Bununla birlikte Tarihlerinin bir ok annda "anayurt"larmm ok telerinde; in eddinden balayarak Tuna kylarna kadar Asya ve Avrupa ktalarnda hatr saylr genilikte bir alana egemen olmulardr. in settini sk sk aarak, bazan bir yzyl aan bir sre orada devletler kurduklar grlmtr. Geri saldrgan Trk aznlklar byk in dnyasnda ou kez kendilerini yitirip zmseniyorlard. Ama asker adan yine de bu apta bir imparatorluun, Trk komular karsnda aresiz kal anlaml olsa gerek. Bu ktalararas hareketlilik ister istemez halklar ve kltrler aras bir al veri ve iletiime yol amaktadr.23. Bylece Trkler gmenlikleri dolaysyla hem halktan halka dinler, dnceler, deerler tamakta hem de bu tadklarndan etkilenmektedirler. Belki ele gmenliin kararsz, deiken ve uarlndan olacak Asya Trklerinin komularnn din, dnce ve gelenek2 V. MASSON ve V. SARIANIDI Orta Asya'daki eski uygarlk1 lar Djeitun adl bir kyn kazlarna dayanarak M.. 6000 yllarna kadar karmaktadr: Central Asia... 2 Bu genel kanya karn Vecihe HATPOLU baz dilsel ben2 zerliklere dayanarak Trk tarihinin balangcn Smerlere (Mezopotamya'ya) gtrmektedir: Trkoloji, c. VIII, s. 29. 2 "Onlarsz ve onlarn yrtc eylem dehalar, asker uarlk3 lar olmasa usuz bucaksz Asya'daki ne in, ne ran ne de Arap dncesi siyasal snrlar hi bir zaman aamayacakt" : L. Cahun, y.k., s. 33.

10

lerine ak bir halk olduu dikkati ekiyor. Daha sonra da grlecei gibi din, abc, hatta dil deitirmek Trkler iin olaan eylerdir. Bu her an kmldayan, yerinde duramayan, canl insanlarn; doadan, topraktan, iklimden esinlenmedikleri dnlebilir mi? Asya yaamnn bir ka verisi hatrlatldnda doa ve tarihin nasl acmasz bir evre oluturduklar ve insanlarn bu evreden olsa olsa askerlik gibi canl kalmay yaamn ilk ve son ilkesi yapan bir yaklamla ayakta kalabilecekleri anlalabilir. Burada szkonusu olan doal ayklanmay sonradan hakl karma abas deildir. Yaanm gerei ncelikle anlamaya almaktr. Bir defa gerein kendisi acmaszdr. Km kavurucu souun (40) yazn boucu scan (+40) egemen olduu, otlaklarn ksa srd dolaysyla balca geim kaynaklarndan olan hayvancln bile nasl insanlar otlak savandan yaam savama ve en sonunda dorudan doruya savaa srkleyiinin anahtarlarndan birini oluturduu kolayca anlalr. nsana dmanca kar duran bu iklim, bu toprak yetmiyormu gibi bir de lleme ve kuraklk derdi vardr. Bu dnemde doa tarihinin sonu ile insan tarihinin ba dramatik bir biimde balanmaktadr. Thetys okyanusu ekilip yok olmaktadr. Boz kum yeil bitkinin, gr ormann zerine yrmektedir. Av hayvanlar bile yok olmaktadr. Bu etin doal evre asya insanm ya yerinden yurdundan kamaya zorlamaktadr ya da birbirlerini yok etmeye yneltmektedir. Acmasz bir insan ve doa seimi ancak en gllerin yaamasna izin vermektedir. Bu ortamda askerlik yaam kavgasnn en yaln ve en plak biimini rnekletirecektir.
il

4. YAAM YA DA "KAHRAMANLIK EMPERYALM" Btn doubilimciler gebe toplumun azgelimiliini vurgularlar. Gebe toplumun kltrel, sanatsal, entellektel... varl yok denecek dzeydedir.24 nk bu halklarn yaam biimi bu zellikleri gelitirecek yapda deildir. Zaten varlk sava iinde bulunan insanlarn bu sava baarmaktan baka iler yapabilmeleri dnlemez. Kald ki bu sava salt glln kantlanmas iin deil yaamn srdrlmesi iin de nemli bir geim kayna oluturur. Bu nedenle gebe Trk topluluklar iin savan ekonomik boyutu iyi vurgulanmaldr. Gebe retim biimi gvenli ve yeterli bir geim dzeyi salamaktan uzaktr. Balklk, avck ve toplayclk iklim koullarnn elverisizliiyle ilk dnemlerdeki nemini yitirmitir. Hayvanclk ise otlak gereksinmesi yznden hem ayn soydan halklar iinde hem de komular arasnda srekli bir sava kaynadr. Bu saptamalar gsteriyor ki halkn kendi z retimi "en dk geim dzeyi"nin ok altndadr. Varln srdrebilmesi iin nemli ek gelirlere gereksinmesi vardr. te sava bu z retim an kapamak iin yeni bir ilevle ortaya kmaktadr .Aka sava bir retim kayna, bir gelir genilemesi olarak yeni bir boyut kazanmaktadr. Karlksz ve snrsz mal (yama, hara, armaan, vergi...) ve hizmet (tutsak) salayan kmsenemeyecek bir sektrdr.
24

"Trk ve Mool toplumlar ne bir doktrin ne bir felsefe ne de bir sanat ya da edebiyat yapt ortaya koymulardr.": L. Cahun, y.k., s. VII. Bu ac iddia biraz abartlm olarak gerei yanstyorsa da bu gerein askeri uygarlklarn ancak bir yzn oluturduu unutulmamaldr. Daha ll bir gr iin bkz. R. Grousset, y.k., s. 10.

12

Bu yzden gebe saldrganln anlalmaz bir barbarlk gdsyle, ilkel bir ldrme eilimiyle aklamak yerine somut ve anlalabilir koullarn gdmledii ekonomik bir toplum davran olarak yorumlamak daha makul grnmektedir. Savan bir eit "retim biimi", en azmdan retim aklarn kapayan bir eylem biimi olarak grlmesine pek ok rnekler sralanabilir. Bunlarn balcas son derece zengin ve gvenilir bilgilerle dolu olan eski Trk yaztlardr. Bu belgelerin dikkatle incelenmesi bize eski Trk toplumlar zerine gvenilir yorum yapma olana salamaktadr. Eski Trk yaztlar gzden geirilirken ilk dikkati eken olgu ngrlebilecei gibi yine sava olgusudur. yle ki ou zaman mezar ta olan bu yaztlarn neredeyse bir eit sava tutanan andrdklar sylenebilir. Salt iki yaztta (Kltekin ve Bilge Han) yaptmz bir saymda (15 sayfa) 150'ye yakn (148) sava olayna rastlamamz bunun kantlarndan biri olabilir.25 Eski Trk yaztlarnda geen asker szck, deyim ve dier anlatmlarla askerlik d szcklerin dkm zerinden yaptmz bir alma da ilk deerlendirmede askerliin Trk dilindeki baat yerini aka gstermektedir. 43 Orhun ve Yenisey yaztnda geen toplam 1300'e yakn (1299) szckten oluan bu yaztlar szl zerinde yaptmz ierik zmlemesi gsteriyor ki balca ekonomik etkinliklerle ilgili szck says (nem srasma gre hayvanclk: 38, avclk: 22, tarm: 12) top2 H.N. ORKUN. y.k., c 5 s....

13

lan... ken askerlikle ilgili szck says:... olarak bulunmutur.2''3 Bu da gsteriyor ki askerlik ana etkinlik dallar iinde tartlmaz bir arlk tamaktadr.
2 Orhun ve Yenisey yaztlar olarak adlandrlan ve ilk Trk 6 yazl tarih belgeleri saylan Gktrk ve Uygur yaztlar (VI., VII. yy.) bu toplumlar zerine zengin ve gvenilir balca bilgi kaynaklarn olutururlar. Bu nedenle eski Trklerdeki askerlik olgusunu ilk elden saptamada deer biilmez belgeler saylmaldr. Szkonusu yaztlarda geen szckler zerine yaptmz bir ierik zmlemesi ilk deerlendirmede konumuz bakmndan ilgin sonular vermektedir: ESK TRK YAZITLARINDA ASKERLKLE VE BALICA ETKNLK ALANLARIYLA LGL SZCK BEKLERNN KARILATIRMALI DAILIMI; % 43 Toplam yazt says Toplam szck says 1290 100 Szck bekleri: (nem srasyla) 142 1 Askerlikle ilgili szckler 11,01 44 3,41 2 Gebelik 3 Hayvanclk 38 2,95 4 Sivil devlet ynetimi 36 2,79 32 2,48 5 Din 22 1,71 6 Avclk 20 1,55 7 Yerleiklik 8 Tarm 12 0,93 0,85 11 9 Ticaret 5 0,39 1 Gzel sanatlar 0 918 71,S Dier szckler* * Her ne kadar istatistiksel bir izelgede % 71'lik bir bein "Die'r, baka, vesaire..." gibi bir kalemle gsterilmesi ilk bakta yadrganabilirse de buradaki "Dier" szc ilgi alanmza girmeyen szckleri anlatmaktadr. Kald ki bizim amacmz szkonusu szln tmn kapsayan bir dilbilim almas deil; bu szlk iinden belli bir lte ge ayrdmz baz alt beklerin karlkl arlklarn saptayarak snrl bir anlamdrmaya gitmektir.

14

Yukardaki izelgede ilk dikkati eken bekleme kukusuz askerlikle ilgili szckler olmaktadr. Bu szckler hem toplam szck iindeki oran olarak (% 11,01) hem de her bir szck bei karsnda kesin bir arlk oluturmaktadr. Askerlikle ilgili szckler dier btn szck beklerinden byk farkla bata gelmektedir. Szck bekleri arasnda yaplacak karlatrmalar da gsteriyor ki szedilen askerlikle iie olduu iin gebelikle ilgili olanlar, daha ok Trklerin dndaki bir yaam biimini anlatt iin yerleiklikle ilgili olanlar ve din, gzel sanatlar, ve sivil devlet ynetimi gibi st yap kurumlarn anlatan szckleri karlatrma d tutarsak; baka bir deyile askerlikle ilgili szckler an retim biimini oluturan hayvanclk, avclk, tarm, ticaret ve sanayi gibi toplumun ana geim kaynaklarn anlatan szcklerle karlatrlra askerliin dier bekler toplamndan belirgin bir stnlk gsterdiini gzlemekteyiz. (38 + 22 + 12 + 11 + 5 = 88 < 142) yzde olarak askerlik : % 11 > dier bekler : % 6,83. Geim kaynaklarna ilikin szckleri ayr tutarak st yap kurumlaryla yapacamz bir karlatrma da benzer bir dalm verecektir : Sivil devlet ynetimi + Din + Gzel Sanatlar = 36 + 32 + 10 < 142 Yzde olarak st yap szckleri % 6,05 < Asker szckler % 11 Askerlik ve dier szck bekleri birer birer karlatrld zaman ise aradaki fark daha da belirginlemektedir. Kendinden sonra gelen en byk bek olan gebeliin (44) katndan ok szc birletiren Askerlik en kk bek olan sanayi (5) karsnda ise tartlmaz bir stnlk gstermektedir.
15

Btn bu belirlemelerden sonra sonu olarak gvenlikle diyebiliriz ki eski Trk toplumlarnda, en azndan dil dzeyine yansd oranda askerlik olgusu (savakanlk, kavgaseverlik, saldrganlk, erkekelik, kahramanlk, iddet fetiizmi...) dier btn ekonomik etkinliklerden hem ayr ayr hem de toplam olarak daha stn ve arlkl bir yer tutmaktadr. Bu tarihsel veri giderek, uzun yzyllar boyunca kimbilir belki de kuaktan kuaa aktarlarak gnmze dek srecek olan bir dil, kltr ve toplum "kaltm"na dnecektir. Bu srekli sava dnyasnda Trk dilinin yeri ve geliimi konumuz bakmndan ilgin ip ular vermektedir. Toplumun yaants kukusuz en iyi diline yansr. Trk dili de Asya Trklnn savakan izlerini gze arpan bir biimde tamaktadr. O kadar ki savakanlm Trk abc'lerine bile girdiini saptamak konuya yabanclar artabilir.* Gerekten de Orhun ve Yenisey yaztlarnda kullanlan Gktrk abesinin harfi buna gzel birer rnektir: = K (ok), D = Y (yay), I = S (sng)27 toplum yaantsndan en keskin izgileri abe'ye tayan birer ideogram olarak anlmaya deer. Ayrca saylarda da benzer gstergeler bulunabilir : Onba, Elliba, Yzba, Binba, Tmen (10. 000)... Yine Gktrklerin bir yaz tr, aa sopalar zerine kertilmi, oyulmu bir biimi ok atyla ilgisi bakmndan askerlikten yansma olarak dnebiliriz. Ok atnn baka bir simgesi retim ve mal var* 1500 yllk gemii olan ATA szcnn bile ataerkil bir aile yapsn artrd kadar askeri nitelikler tayan nder kiileri de kapsad da anlalmaktadr: L. BAZN "Ata" dans la Tradition Turque des Titulatures. SBFD, c. XXXVI. 2 ORKUN, H.N., y.k., c. I, s. 16-17. 7

16

lyla ilgili grlebilir. yle ki: Bir av ve sava arac olan okun eski Trklerde mal blmnde bir yntem olarak kullanld anlalmaktadr.28 Kendi dillerine sadk kalmakla birlikte Trkler baka alanlarda da olduu gibi egemenlikleri altna aldklar halklarn dillerini de benimsedikleri olmutur29 yle ki yenenlerin yenilenlerin dil ve kltrn renmek gibi tersliklere de rastlanmtr. Hatta Trklerin kurduu baz devletlerin resm dili Trke bile olmamtr.30
ORKUN, H N y.k., c. II, s. 22 ve c. IV, s. XVI. Bugn bile kylerde rastlanan bu yntem eskiden, rnein topran (ok atlarak) paralara ayrlmas iin kullanlrm. Bugn ok atmak yerine yoldan geen birinden pay sahiplerinin verecei yumurta, mendil v.b. eyay paylar zerine datmas istenir ve bylece paylama gereklemi olur. 2 9 Yalnz dillerini deil pek ok kltrel elerini de benimsemektedirler. Bizim saptadmz bir rnek giysi sorunuyla ilgili : Hi olmazsa ksmen Trk olan To-ba'lar lkesinde "430 yl civarnda bir gn imparator sokakta apkal ve ksa cepkenli bir kadn grm (Ve-u 19b: s. 1948a), 495 yl civar rnda dar yakal ve ksa kollu bir kadn grm (Ve-u 21a: s. 1954c). Her iki defa da (eski yerli giyimdeki) bu hallere kzm, yani kadnlarn resm yani in libas giymemi olmalarna hiddet etmi.": EBERHARD, D.W y.k., s. 82. Grlyor ki klk-kyafet konusunun devlet katnda ele alnmas salt XX. yy.'n kyafet devrimi olayyla balamamtr. Aslnda yalnz klk-kyafet deil kiinin btn yaamn her ynyle belli kurallara balayarak denetim altna almak ve bylece btn topluma tek bir kiilik damgalamak eilimi devletin yzyllardr izlemeye alt toptanc (communautariste) bir gelenektir. artc olan byle bir gelenein 1500 yl sonra gnmzde bile devlet katnda yaatlyor olmasdr. 3 0 Dillerine kar bu zensiz tutuma karn bugn bile Trke ok eitli blnmelere karn Orta Asya'da en yaygn biimde konuulan dillerin banda gelmektedir, bkz. Peoplss of Central Asia... y.k., s. 33 ve sonras.

17

Trkler egemenlik kurduklar topraklarda salt siyasal ve ynetsel stnlkle yetinmiler, kurduklar iktidarlarn st yaplar altndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel tabanlar nemsememilerdir. Alt yaplarla ilgili tasarruflar kalc olmaktan uzak yama, hara, vergi gibi elkoymalardan te gidememektedir. Mut laik bir Trk "emperyalizminden sz edilecekse bu byle bir kalp tar. Buna bir eit "Kahramanlk emperyalizmi"de diyebiliriz. Bu yzden de kim iin ne iin yapld pek belli olmayan savalar ,aknlar, igaller... sonu gelmez maceralar gibi grnmektedir.31 Ne bir toprak parasn, ne bir halk uzun sre kendine balamak, srekli, kalc ve derin bir etki salamak szkonusudur. Burada Montaigne'nin "silah sever halklar/sanat sever halklar" ayrmna varmadan Trk savakanlnm mahiyeti zerinde bir para durmak istiyoruz. Kl kadar kalem de kullanarak dier halklar egemenlii altna alm ve ynetmi bir Roma mparatorluu ok ynl bir emperyalizmi gerekletirirken baat karakteri askerlik olan Trkler niin ok ynl bir yaylma gsterememilerdir? Baka emperyalist deneylerin tersine niin bir ekonomik btnleme, eitsiz bir merkez-evre ilikisi ve trkletirmeye gidilmemitir? Salt asker "deha" bunlar baarmaya yetmediinden mi? lk aamada askerlik sayesinde elde edilen egemenlik grnts toplumlarn derin katmanlarna ulaamad iin geici ve silik izler brakmaktan teye gee3 Bir Fransz tarihisi bu insan savurganln yle dile geti1 riyor: "...bu, savata cesur, inat ve soylanyla gurur duyan insanlar btn enerjilerini, btn glerini macerann, tesadfn, daha olmazsa yabanclarn hizmetinde arur etmilerdir." : L. Cahun, y.k., s. 120.

18

memekte midir? Sonunda basite indirgeyici bir barbarsava halklar/uygar-entellektel halklar ikilemine taklp kalmadan irdelenmesi gereken bu sorulara verilecek karlklar Trk toplumlarnn tarihsel varlk sorunlarn anlamamza nemli katklarda bulunabilir. Bu katklar tarihilerden beklemek hakkmzdr. Trk toplumlarnda askerlik hem bir gllk hem de bir zayflk deilse bile bir eit zafiyet kayna grnmndedir. Ordunun toplum katnda ruh ve beden olarak tuttuu yer ylesine yksektir ki her zaman toplum yarar gzetilmeksizin her hangi bir ama iin giriilebilecek bir eylem kolaylkla benimsenebilmektedir. Bu yzden bu esiz askerliin ayn soydan kardelere kar ynelebildii gibi ayr soydan ve hatta dman bilinen devletlerin hizmetine sunulduu da grlmektedir. rnein V. yy.'da T'O-PA adnda bir Trk komutan Moollara kar in mparatorluunu canla bala savunabilmektedir.32 Yine ASHI-NA SHE-SHEERH adl bir Trk inlilerin hizmetinde 10.000 atl ve on kabileye komuta etmektedir.33 Hi bir ideolojiye srekli balanmam, hi bir dine zelliklerini yitirecek lde kaplmam bu savalar salt ordu mevkilerine ve kahramanlk onuruna duyarlk gstermiler ve bu yzden birbirleriyle elikili ve tutarsz davalarn savunucusu olmulardr. zgrlklerini, enerjilerini ve hatta varlklarn hangi ama uruna olduuna bakmakszn arur etmilerdir. Ve bir zaman gelmitir ki kat dinler ve ideolojiler karsnda gsterdikleri alayl uarl son dinleri slm karsnda gsterememiler ve Fatm ve Abbasi Hali3 GROUSSET, R y.k., s. 52. 2 3 SAMOLIN, W., East Trkistan..., s. 59. 3

19

felerinin hizmetine, stelik gnll tutsak ya da paral asker olarak dn olmayan bir yola girmilerdir.34 Bu da Trklerin Milddan sonraki ikinci bin yllk maceralar olacaktr. Trklerde din ve askerlik konusu da ilgin bir ikilem oluturur. Bilindii gibi Trkler tarihleri boyunca birden ok din benimsemi ve deitirmilerdir. Mslmanlkla noktalanan bu sre kendi ilk dinleri olan amanlktan balayarak Budizm, Manikeizm ve Hristiyanlk gibi neredeyse ilikiye getikleri dost dman btn halklarn dinlerini benimsemek gibi banazlktan uzak bir tutum izlemilerdir. Fakat slmla kadar deimeyen bir tutumlar da var ki dikkat ekicidir. Eski Trk toplumlarnda askerlik ruhu (Esprit militaire) o denli gldr ki ona dier btn gelenek ve deerlerin stnde bir yer verilmekte; atma durumunda ise askerlik mutlaka egemen olmaktadr. Bylece benimsenen dinler baka toplumlarda olduu gibi sava gelenekleri ve deerleri zayflatamamaktadrlar.35 Tam tersine nl Rus Trkolou Barthold'a gre "Trkler gibi sava halklar bir bar ve sevgi dinini bile sava dinine dntrebilmededirler."33 Din ve askerlik ilikisi hep ikincisinin lehine yrmektedir. zellikle amanlkta grlen pek ok inan ve gelenein; sava, kahramanl, lmeyi, ldrmeyi ycelttii bilinmektedir. amanizme gre her savann ldrd dman o sava ldkten sonra onun hizmetine girmektedir. Bu yzden Trklerin mezar lan (Tu-cue) evresine ldrd dman says
3 Yerleiklikle 4 tir: Peoples 3 CAHEN, C., 5 3 BARTHOLD, 6 birlikte koyu dindarlk ve banazlk da gelecekof Central Asia, y.k., s. 125. Pre-Ottoman Turkey, s. 10. D. W., Histoire des Turcs, s. 43.

20

kadar ta (Balbal) dikildii ve savalarn ne kadar dman ldrmlerse o kadar kahramanlatrldklar saptanmtr.37 Bylece lme ve ldrme olgusu, ki, savan kanlmaz yasas, olaanlam, nemsizlemi sanki doallamtr. Trklerde lm nerede ise gndelik bir olay gibi iletirilmektedir. Saysz rneklerden u ikisi bu grleri pekitirecek niteliktedir : "Kiiolu lmek iin tremi"38 "Yetmi yama erdim, yetmi er ldrdm. Doyamadm"39 Byle bir halk iin in tarihilerinin saptad gibi "Savata lmeyi onur, hasta lmeyi utanlacak bir ey" saymalarndan daha doal ne olabilir?40 ada gzle bile Trklerin Orta Asya askerlik sanatnda dikkat ekici zellikler saptanabilir. nce rgtsel dzeyde Trk ordulan esas olarak atl ordulardr. At yetitirmesini, semesini, bakmasn ve kullanmasn ok iyi bilen bu asker-gmen adamlar sava tr olarak da atn nemli rol ald srekli saldr, baskn ve ksa (yldrm) sava yntemleri uygularlar. Hi beklenmedik bir anda, tam rn alman zamanda srler, rnler ve zenginlikleri yama edip kar tarafn kendini toplamasna frsat vermeden kaarlar. Eer izlenirlerse dmanlarn Gbi llerinin ya da sonsuz steplerin yalnzlnda yorup hrpaladktan sonra ldrc ok ya da mzrak darbelerini indirirler.
3 EBERHARD, D.W y.k., s. 80. 7 3 ORKUN, H.N., y.k., s. 52. 8 3 ORKUN, H.N., y.k., c. III, s. 96. (Minusinsk Mzesindeki bir 9 yazttan, SSCB). CAHUN, L y.k., s. 60.

21

Yer yer bugnk gerilla savalarnn taktiklerini andran bu yntemler aslnda salt blk prk ekiya gruplar dzeyinde kalsalar ilgimizi ekmeyebilirlerdi. Ama b kk sava birliklerinin btn kopuk ve anarik grntlerine karn akl almaz bir merkezlik ve rgtllk rnei verdikleri de olmaktadr. yle ki bazan mevcutlar yzbinleri bulan bir ordulama olgusuyla karlamaktayz.41 Srekli kafamzda dolaan soruyu burada bir daha sorabiliriz : Bu saysz ordular, btn bu bitmez tkenmez savalar, "su gibi akan kan, da gibi ylan kemik" niyedir? Antlarn, yaztlarn, kaanlarn diline baklacak olursa "n iin, onur iin savalmaktadr." "Trk ulusunun ad, san yok olmasn diye" savalmaktadr. n salmak, ba olmak, egemen olmak istei aka bir sava nedeni olarak sk sk belirtilmektedir: "Ellileri elsiz kldk, hakanllar hakansz kldk, dizlilere diz ktrdk, ballara ba edirdik."42 Bu onur ve n iin her maddesel amatan uzak grn aslnda yine grkemli, donanml bir toplum yaayyla sonulanmaktadr. nk ulusun mutluluk ls de hakanlarn baar ls de sk sk somut
41

rnein Gktrklerin stn zamanlarnda (705-710) ordu mevcutlarnn 200.000'e ulat ileri srlebilmitir: GIRAUD, R., Les Regnes d'Elterich, Qapgahn et Bilg, s. 93. Btn bu nfusu ile, mal varl ve hayvan srleriyle lkeden lkeye g eden bu apta topluluklarn yer deitirmeleri de gvenlikleri de her halde daha kk ordularla salanamazd. Nitekim Bahaeddin EL'e gre de "Byk gler, uzak blgelerde yeni yurtlar aramak ve yurt edinmek mnsna gelirdi ki bu da ou zaman devlet eliyle, hi olmazsa devletin ve ordunun himayesinde olurdu.": Trk Kltr Tarihi, c. I, s. 5. 4 2 ORKUN, H.N., y.k., c. I. s. 38.

22

yarar gzeten (pragmatist) bir anlayla dile getirilmektedir : "Trk ulusunu yceltti, dorulttu. Fakiri zengin etti, az ok eyledi.", Sava sonralar "ulusun karn tok, srt pek, n yksek" olurdu nk sava ve "Elteri Hakan Bilgelii ,sar altn, beyaz gm, kz, kzan... defineler saysz getirdi."43 Bylece bir yandan savan ekonomik ilevi te yandan hakanlarn baan ls vurgulanm oluyor: Ganimet! Szkonusu lye uygun saysz sava giriimlerinden bir rnek daha verelim : 698 ylnda inlilerin Me-ue dedikleri Kapagan Han ynetiminde inin ilerine giren Gktrkler ganimet olarak 300.000 kilo dar, 50.000 top ipek, 3000 tarm arac alyorlar.44 O gnk llerle pekala die dokunur bir "dalm", stelik tam bir "bedelsiz ithalat"! 5. ORTA ASYA'DAN "KALITIMLAR" Gebe Trkln gnmze kadar uzanabilecek kalntlarn, "kaltmlar"n dnecek olursak iki toplumsal zelliin vurgulanmas doru olacaktr. Bunlardan ilki toplumun benliinde silinmez bir biimde yer etmi olan Askerlik olgusudur. eitli rneklerle gzlediimiz gibi; savakanlk, kavgaseverlik, saldrganlk v.b. nitelikler karmza bir ordulam toplum tr karmaktadr. Toplumun derinliklerine kadar ilemi olan bu ordulama olgusu acaba zaman iinde yeni ortam ve koullara gre yeniden retilerek bir eit "kltre! kaltmlama"ya dnebilir mi? Askerlerin de belirttikleri gibi Trk insan slmla sabrl, tevekkll, hatta kaderci bir grntye brn*3 ORKUN, H.N., y.k c. I, s. 37 ve 116. 4 4 ORKUN, H.N., c. I. s. 10.

23

mse de yz yllar sonra bile bilin altnda sava ve kahramanlk deerlerini tayor olabilir mi?45 Bugnk Trk toplumunda bile izlerini, anarn kolaylkla grebileceimiz bu askerlik gerei tarihsel bir tortunun yere ve zamana gre yeni biim ve grntler alarak sregitmesi saylabilir mi? Sonu a d, bim d yarglara da varabilecek sakncal eilimlerin bilincinde olarak soruturmakta yarar gryoruz. ada Trk toplumunda yaanan bunalmlarn gerisinde tarihsel bilinaltnn kalntlar, depremeleri de bulunabilir mi? Siyasal iddet olgusunun, ataerkil iktidar yaplarnn, toptanc ve otoriter eilimlerin temelinde uzun zaman "asker toplum" olmann tarihsel mirasnn izleri bulunabilir mi?46 Kendi kendimize y Trk Tarihi... Genel Kurmay Bk. s. 35. 6 Bu ilk blm tarihsel kaltm zerine yorumlarla bitirirken 4 tarihin ne lde kalc izler brakabileceine bir gstergo olarak iki ayr toplumda askerlik olgusunun nasl alglandna ilikin iki aratrmay anmakta yarar gryoruz. Olabildiince yaklak bir zaman ve benzer denekler zerinle Trkiye ve Fransa'da yaplm olan bu iki aratrmann aaya aldmz sonular hi olmazsa Trkler iin tarihi artrmas bamndan ilgintir. Dr. Mahmut TEZCAN'm 1972-1973 ders ylnda A.. Eitim Fakltesinin 200 rencisi zerinde yapt "Stereotipler ve deerler" zerine bir aratrma askerlik hizmetinin nitelii konusundaki sorulara aadaki karlklar elde etmitir: TRK GENLER VE ASKERLK Askerlik Hizmetinin Nitelii Nitelik Kutsal bir grevdir Yasal bir zorunluluktur Stat elde etme aracdr lke iin gereklidir Baka Cevapsz Toplam 24 Say Yzde 89 44.5 102 51 2 1 6 3

1 200

0.5 100

nelttiimiz bu soruturmalar hi kukusuz gemii hastalkl bir nostaljiyle anan ven tutumlara, kar utan ayn lde salksz bir gemii ktleme getirmek deildir. Bu ama olsa olsa tarihsel gerei hi bir kopmlekse kaplmadan olduu gibi saptama istei olabilir.
Grld gibi askerlik zerine sorulan cevapsz brakan 1 kiidir. Olumsuz bir soru bile sorulmad gibi ak ulu ''Baka" sorusuna da hi bir karlk verilmemitir. Bu durum genlerin askerlik konusunda tereddtsz, kesin yarglara sahip olduklarn dnmemize izin verir. Bunlarn % 50'ye yakn (47.5) "askerlik hizmetini lke iin gerekli, kutsal bir grev sayarken, % 51'i hi de olumsuz sayamayacamz "Yasal bir zorunluluktur" karln vermitir. Daha ilgin olan kentleme ile zayflayaca dnlebilecek olan askerlik lehindeki yarglar tam tersine glenir grnmektedir. Bkz. izelge: 135 (Askerlik grevini kutsal bir grev olarak niteleyenler kyden gelen rencilerde % 23.6 iken kent kkenlilerde % 37.1'dir. Ky ocuklarnn kendi aralarnda (% 60) askerlii kutsal bir grev saymalar kadar kent ocuklarnn da nemli bir ounlukla (% 50.7-53.8) ayn yargy paylamalar ilgintir. Bu konuda tek deiik veri Metropoliten'dsn gelen ocuklarla ilgilidir: byk ounluu (% 73) askerlii yasal bir zorunluluk olarak gryor. Bu saylar pekitiren bir baka saptamada "En ok takdir edilen kii"lerle ilgilidir: Birinci derecede benimsenen nderler % 76.5'lik bir ounlukla "Mill-Asker nderler"dir. Bu eilim ikinci derece beenilen nderlerde de saptanmaktadr.% 25. Bkz: TEZCAN, M., Trklerle ilgili Stereotipler ve Trk Deerleri, s. 341-343. izelge: 134, 135, 136. imdi de tarihsel olarak anti-militarist, anti-otoriter gelenekleri gl olan ve dinsel ya da felsefesel nedenlerle askere gitmeyi reddetmenin (objection de conscience) yasal bir hak olarak tannd bir lke olan Fransa'dan bir rnek verelim. skandinav lkelerindeki asker sendikacln tanyacak kadar da liberal olmayan Fransa'da askerlik hizmetinin genler tarafndan alglan ise aadaki gibidir:

25

Kukusuz toplum konusunda yaplan btn genellemeler gibi eski Trk toplumlarna "asker toplumlar" dediimiz zaman bu toplumlarn askerlik dnda hi bir zellik ve erdem tamadklarn ileri sremeyiz. Bu1971 ylnda "Comission Arm6e-Jeunesse"in 1378 askerliini yapmam ve 648 yapm gen zerinde yapt bir aratrmaya gre: (No: 545/DN/CAB./A.JC.H. :330/238-5). Bir askeri savunma yapmak durumunda kalrsanz bunu niin yaparsnz sorusuna verilen karlklar yledir: FRANSIZ GENLER VE ASKERLK Askerlikten nce % zgrlklerini savunmak iin Ailelerini sav. iin Fransa'y sav. iin Kendilerini sav. iin Halk sav. iin Hkmeti sav. iin Malvarlklarn sav. iin 37,5 19 13,5 10,5 8 1 0,2 Askerlikten Sonra % 28 37 17,5 15,5 4,2 1,8 1,5

Daha ilginci "Askerlikte zamanm yitirdim" szyle ayn grte olanlar ile olmayanlarn yzdeleridir: Askerlikten nce % "ASKER'likte zamanm yitirdim" szn doru bulanlar Yukardaki sz doru bulmayanlar 62 28 Askerlikten Sonra % 65 30

Askerliin gnmze kadar srdn belgeleyen olaylar da anlamldr. zellikle Kore savandaki Trk askerinin performans Amerikal aratrclara konu olacak kadar dikkat ekmitir. Bkz. Why They Collaborated (eviri: Neden ibirlii

26

rada belirtilmek istenen egemen genelliin askerlik olduudur. Ayn biimde Trk toplumlar gebedir dediimiz zaman da bu toplumlarn hi bir yerleiklik deneyimi olmadklarm ileri sremeyeceimiz gibi. Btn tipleme yaklamlarmdaki "idealletirme"nin sorunlar burada da szkonusudur. Ordulama eilimine kout olarak ve yine gnmze kadar uzantlarn gzleyebileceimiz ikinci zellik merkez devlet geleneidir. Gerek devletin bandaki Han, Hakan, Sultan v.b. bakanlara ilikin deer, kalp ve gelenekler; gerekse toplumun tek odakl bir iktidar yapsna ball eski Trklerden balayarak gnmze kadar izleyebiliriz. Btn Trk toplumlarnda, devletlerinde merkez devlet geleneinin sreklilik kazandn gzlemekteyiz. Devletin de, asker kurumun
yaptlar? Genel Kurmay Bk. 1967) Kore'den bir rnek: Salgn hastalk grlen Amerikan askerlerini arkadalar kou dna atarken Trkler hasta askeri iki salam erin arasna yatrarak stp iyiletirmeye ahrlarm: Aktaran S. Koa, Atatrk'ten 12 Mart'a, c. II, s. 573. En yakn rnek ise 1974 Kbrs kartmalarnda Gnll savaa gitmek isteyenlerin Genel Kurmay, Askerlik ubesi, Vilayet gibi makamlara bavurmalardr. 22 Temmuz 1974 tarihli Milliyet Gazetesi 85.C00 kiinin gnll olarak Askerlik ubelerine bavurduklarn haber veriyor. Bu saysal ve olaysal rneklere bir de deyimsel karlatrma eklersek askerliin Trklerdeki yerini bir lde saptadmz umudedebiliriz: Bir Trk subaynn saptamasna gre bir Amerikan askeri savata ''nce kendim, sonra ailem en sonunda da vatanm" ilkesiyle davranrken bir Trk askeri tahmin edilebilecei gibi "nce vatanm, sonra ailem en sonunda da kendim" diyerek davranr, bkz : O. ERKANLI, Anlar... s. 394. Bireycilikle toplulukuluk kategorilerine olduu kadar askerilie de bundan arpc rnekleri baka toplumlarda bulmak pek kolay olmasa gerek.

27

da ba olan kii yar tanrsal, karizmatik ve mutlak bir ynetim anlayn yanstmaktadr. Kiisel g ve yeteneiyle halk canl tutan, ona klavuzluk eden Kaan tek yaptrm sava baars olan kutsallatrlm stnletirilmi (fetiize) bir gtr. Bylesine glendirilmi bir liderliin egemenliini, topran kskanlkla korumak isteyecei aktr. Buradan da devlet ve toprak btnl gebelik yaants iinde henz erken bir kavram grlebilirse de devlet btnlnn, zellikle toplum zerindeki egemenliin blnmezlii dncesi gl filizlerini daha gebe aamasnda iken vermi grnmektedir. Hareketli bir toplumun srekli gleri boyunca btn retim aralaryla, srleriyle tek szckle varln srdrd tm olanaklaryla tanabilmesi ister istemez piramidal ve hiyerarik bir rgtlenmeyle gerekletirilebilecei aktr.* Sonu olarak gebe Trk toplumlarnda gzlediimiz iki zellik; gl bir askerlik ve merkez bir devlet eilimi giderek glenerek uzun yzyllar srecek, hatta gnmze kadar etkiler brakacak ynetim gelenekleri olarak saptanabilirler.

B. GEL, Ordu sznn balangcn, Mete ama (M.O. 210) kadar gtryor: y.k c. I, s. 265. Yazara gre Orta kelimesi de Ordu'dan geliyor, (s. 259, 437).

28

BLM II YERLEK ASKERLK "Comment peut-on etre Turc?" XVII. yy. Fransz halk sz 1 OSMANLI NCES TRK ORDULARI X. yy.'dan balayarak Trklerde belirli ve srekli bir yerde yerleme eilimi gzlenir. Bu yerleiklik yeni bir dinin benimsenmesiyle birlikte olacaktr: slm. Ama her iki nemli olay da Trklerin sava geleneklerini zayflatmayacaktr. Zaten slamlama da askerlik sayesinde deilse de onun araclyla olacaktr.: Bakenti Buhara olan ran-Saman devleti islamlamaya hazr Orta Asya'dan gelen Trkleri ya "paral asker" olarak ya da sava tutsa olarak kullanmaya balar. Bylece kart iki gelime grlecektir: Bir yandan iten ie Trkleen ran ordusu, dier yandan islmlaan Trk askerleri. Nitekim bu ortamdan ALP TEKN gibi bir Trk tutsa nce Horasan valiliine kadar ykselebilecek; daha sonra da kendi bana bamsz bir devlet kurabilecektir : Gazneliler (962). Fakat asl ilk Mslman-Trk devleti KARAHANLILAR'm kuraca devlet olacaktr. Bakenti KAGAR
29

olan ve X. yy. banda kurulan KARAHANLILAR devleti de eski yaantlarnn izlerini, zellikle asker olanlar tamaktan geri kalmayacaklardr. Gerek yerleik dzene gei gerekse islmlama Gazneliler ve Karahanllar gibi gei dnemi devletleri araclyla olmutur. Bu gei dnemi devletlerinin en nemlilerini Seluk Trkleri kuracaktr. Bilindii gibi ilki Byk SELUKLULAR adyla bakent SFAHAN olmak zere X. yy. sonu ile XII. yy. sonu arasnda kurulup yaam ikincisi ise ANADOLU SELUKLULARI adyla (RUM), bakent KONYA olarak XI. yy. ortasnda kurulup XIV. yy. bana kadar srmtr. Bu gei dnemi devletlerinin konumuz bakmndan nemi iki adandr. lk olarak devlet ve ordunun toplum zerindeki tartmasz egemenliidir. Bu zaten btn Trk tarihinin genel izgisini oluturur. Fakat bu devletlerle grlmeye balayan yeni bir olgu; daha sonra Osmanl toplumunun temellerini oluturacak olan KTA dikkatimizi ekmektedir. Daha sonra Osmanllarda en geligin halini alacak olan bu kurum toprak ba olmayan savalar topraa balamas bakmndan yeni ve nemlidir. Bylelikle yurtsuz ve balantsz savalk belirli bir yurda ballk evresinde srmeye balayacaktr. Artk kahramanlklar uar bir babolukla deil belirli bir toprak parasna ballk ve onun geniletilmesi iin srekli savama dnecektir. Yerleiklik asker kurumsallamaya yol aacaktr. Daha nceki gebe toplumda ordu toplumdan kesin olarak ayrlamazken ve btn orduyu olutururken1 yer1

"giderek ne ordudan ne de sava profesyonellerinden" szedilemeyecek kadar ordu ve toplum iie girmilerdi" ; V. MARAC, "La Question d'Orient", s. 551.

30

leiklikle birlikte ordu bamsz bir kurum olarak olumaya balayacaktr. Bylece baz yazarlarn tersine profesyonel ordunun olumas iin XIX. yy. Bat toplumlarn beklemeye gerek kalmayacaktr.2 Merkez devlet konusunda gzlediimiz gibi profesyonel ordu konusunda da Trkler Bat toplumlarna gre bir ka yz yllk ncelie sahip. Bu gzlemi pek ok Batl tarihi de tereddtsz bir biimde yapmaktadr : Konuya ilerde yeniden dnmek zere bir rnekle yetinelim : "MELK AH zamanndan (1072-1092) bu yana Ordunun nemli ksm tutsaklardan kurulmu profesyonel bir ordu idi."3
* * *

Trkler bilindii gibi Anadolu'ya Seluklular zamannda ve XI. yy. sonlarna doru gireceklerdir. ok ksa bir srede btn Anadolu'ya egemen olan bu halk bylece belkide gerek anlamda ilk ve son yurtlar olarak buraya yerlemeye balamlardr. Bugn olduu kadar o gn iin de nemli bir ktalararas konuma sahip olan Anadolu'ya giren Trkler aslnda birden ok yerli halk yerinden ettii iin uzun yzyllar iyi gzle grlmeyeceklerdir. Trklerin yerlerinden ettii halklar Rum, Ermeni, Arap, ranl gibi blge yerlileri olduu gibi yer yer Franklar, Bavyerallar gibi Batllar da vardr. Btn bu halklar hi kukusuz Trklerin itelemesiyle Batya doru kaarken Trkler hakknda olduka korkutucu ilk izlenimleri de gtryorlard.4
HUNTINGTON, S.P., The Soldier and The State, s. 19. 3 CAHEN, C y.k., s. 38. 4 KAKARLI, M.A., Trklerin Anadolu'ya giriini ncil'in de belirttiini ileri sryor. Herhalde bu ''korkun halk" M..'ki ntrklerdir. Bkz : Introduction la Civilisation Turque, s. 2.
2

31

Fakat asl korkutucu Trk imajn "slmn klc" olarak tarih sahnesine giren Osmanllar yayacaklardr. Osmanllarn adn duyurmasndan sonradr ki uzun yzyllar srecek olan ha/ay atmas ve adna "Question d'Orient" denecek olan Trklerin Anadolu'nun gerek sahibi tannp tannmamasn znde tayan bir sorunla uralacaktr. O kadar ki bin yl sonra bile Trklerin Anadolu'ya sahiplikleri ciddi tartma konusu yaplabilecektir. Trklerin Batyla btnleme sorununun gerisinde XI. yy.'a kadar gtrlebilecek tarihsel davalarn izi var mdr? Bu davalarda askerliin pay nedir? Dnmek gerekir. 2 OSMANLI TRKLER XIII. yy. sonunda Anadolu etkin bir siyasal gten yoksundur. Seluklular paralanmtr ve yerlerine ok sayda Beylikler tremitir. Osmanllar da bu Beyliklerden biridir. Anadolu Beylikleri Bat'ya, Bizans'a doru ilerlemek iin birbirleri ile yarrken Osmanl Beylii de hem Bat'ya yakn konumuyla hem de U Beylii olmas dolaysyla bu yarta ksa srede kendini gsterecektir. Zaten U ordusu Trklerde her zaman merkezin genileme mekanizmasn oluturmutur. Bunun bilincinde olan Hakanlar da otoritelerini tehlikeye drecek bir merkez-evre atmasna yol amamak iin U birliklerini srekli denetim altnda tutmak istemilerdir. Ouz Trklerinden, Kay boyundan, Erturul Gazi nderliinde St'e yerleen Osmanllar XIII. yy. sonunda Seluklu asker efi Osmanm adyla anlan bamsz kk bir devlet kuracaklardr.5 Osmanl Beylii
5 Ksa srede Trklk yerine Osmanllk yaylacaktr ama Bat yine de uzun sre Osmanl adm kullanmayacaktr. Bkz. J. P. ROUX, y.k., s. 2-4.

32

giderek geniledike yeni bir kimlik de gelitirmeye balayacaktr. Bu salt Trkl merkez alan ulusal bir kimlikten ok; ok-soylu, ok-dilli, ok-dinli... uluslararas bir kimlik olacaktr. Byle bir kimliin gstermelik deil gerek bir siyasal varlk olduuna dier uluslar inandrabilmek iin de mparatorluun kurucular olan Trkleri giderek ikinci plana iten bir devlet anlay yrtlecektir. Fakat bu durumun sakncalar bir ka yzyl sonra ortaya kmay bekleyedursun imdilik okulusluluk ve bunun sonucu dier halklarn dil, din ve geleneklerine saygnn inandrcl mparatorluu pek ok Bat toplumundan daha ekici klmaktadr.3 Bu yzden macerac Batllardan, din basklarndan kaan eitli Hristiyan mezhep mensuplarna, Yahudilere kadar eitli insan gruplar akm edecek hatta bir "slmlama salgn"ndan bile szedilecektir.7 Din konusunda Osmanllarn hogrs o ldedir ki zaman zaman Bat'da grlen Yahudi dmanl sonucu spanya'dan, gney Fransa'dan, Sicilya ve Sardunya'dan kaan binlerce kii iin mparatorluk bir "Yahudi cenneti" saylacaktr.8

Osmanllarn dier dinlere kar hogrs pek ok Batl gezgince saptanmtr. Bir rnekle yetiniyoruz : Jean THEVENOT, L'Empire du Grnd Turc, s. 258. ' BRAUDEL, F La Mediterranee au temps de Philippe II. 8 VERNANSKY, On Some Parallel Trends in Russian and Turkish History, s. 27.
6

33

3_

"TRK TEHLKES" "Trkler savaa Dne arlm gibi giderler" Tractatus

XIV. yy.'dan balayarak Avrupa'nn gney-dou kaplarnda yeni bir devlet kuran Trkler Bat'da giderek artan bir korku kayna olmaya balamtr. zellikle stanbul'un alnmasndan sonra9 byk ktadaki kazanmalar Avrupa'da ciddi bir Trk korkusunun yaylmasna aacaktr. Trk tehlikesi gerekten de ciddidir. nk aada da grlebilecei gibi kurulduunda 3500 mil kareyi ancak bulan bu kk Beylik XVII. yy. bamda Avrupa'nn en byk devleti olmutur :
Osmanl Devletinin Topraklan Dorudan egemenlik altndaki topraklar Yllar 1300 1606 Asya 3.500 423.400 Avrupa 232.400 Afrika 195.550 Toplam 3.500 895.2501

9 stanbul'un alnmas Hristiyanlar zerinde gerek bir panik havas yaratma benziyor. Danimarka ve Norve Kral CHRISTIAN I "Byk Trk Kyamet gn denizden kaca beklenen canavardr" demekte, o gnn bir Grc tarihisi "Trkler stanbul'u aldklar gn gnein karardn" ileri srmektedir. Aktaran SCHVVOEBEL, The Shadovv of tho Crescent, s. 4.

34

Dolayl egemenlii altnda diyebileceimiz bal Beylikler ile (1606'da 220.000 mil2) mparatorluun korumas (protectorat) altndaki topraklar eklenirse toplam 2.750.000 km2 lik bir alan yapmaktadr ki o gnn de bu gnn de lleriyle en basit deyimle byk devlet olgusunu karmza karr. Bu byk ve srekli byyen devlet Avrupa Hristiyanlnda srekli bir karabasan oluturmutur.11 Osmanl yaylmas karsnda ilk aamada aralarndaki anlamazlklar nedeniyle bir tepki gelitiremeyen Avrupa lkeleri ancak XVI. yy.'a doru yeni Hal seferleri rgtlemeye girieceklerdir. Fakat artk ok getir. nk "Trk'n yenilmezlii" miti btn Avrupa'ya yaylmtr. Osmanl Ordusunu mparatorluk iindeki yapsyla incelemeye gemeden nce darda gelitirmi olduu bu izlenimleri bir gzden geirmede yarar gryoruz. imdiye kadar yaptmz gibi gemiin asker baarlarn da yenilgilerini de ele alrken aratrma ilkelerinin tesinde bir takm kiisel duygusallkla deerlendirmenin sz konusu olmadn belirtmeyi gerekli bile grmyoruz. Trklerin asker deerini dost dman btn adalar teslim etmektedirler. Yalnz bu askerliin aklanmas ve yorumlanmas toplumdan topluma, zamandan zamana deimektedir. "Yenilmez Trk" miti bazan
o PITCER, E., A Historical Geography of the Ottoman Empire, a. 134-135. " GROUSSET, R L'Empire du Levant, s. 8, 21.

35

asker bir halkn kahramanl gibi yorumlanrken bazan barbar bir soyun zulm olarak tantlmaktadr.12 Fakat gerek olan odur ki Osmanl Devletinin ykselme dnemlerinde Bat dnyas Trklere geni bir yer
1 Trklerin zellikle askeri niteliklerine deinen baz alntlar 2 aada veriyoruz. Grlecei gibi deerlendirmeler bazan derin bir dmanlk bazan da merakla kark bir sempatinin izlerini tamaktadr. Bizim iin nemli olan Trk askerliinin dardan alglan biimleridir. Bu d dnya daha ok Fransa'dr. nk en yakn ilikiler Fransa ile kurulmutur. Bourgogne Dk Philippe Le Bon'un danman Bertrandon de la BROQUIRE 1432'de yaynlanan "Le Voyage d'Outre-mer" adl gezi notlarnda Trklerin disiplini konusunda yle demektedir: ''Yz Hristiyan askeri yle bir kalk kalkar ki on bin Trkten daha ok grlt yapar." s. 221. Baka bir yerde, Yrklerin otoriteye olan sayglarn yle dile getiriyor: ok itaatkr adamlar, drst ve sadk adamlar..." s. 224. Yine bir Fransz gezgini, Jean THEVENOT, XVII. yy.'da Trklerin deniz karsnda zayf kalmakla birlikte; yorgunluk, alk, korku, souk... nedir bilmeyen askerler olduunu ve stelik iyi donatldklarn belirttikten sonra bu savakanln nedenlerini; lm karsnda kaderci (ecel) bir inana ballklar, eflerine krkrne itaatkrlklar, din uruna lmn (ehadet) lmden sonra vadedilen nimetlerle dllendirileceine olan inanlaryla aklamaktadr. L'Empire du Grand Turc, s. 197. Anarik ve dzensiz Avrupa'da Trklerin ilerlemesin*, hi de kt grmeyenler bile vardr. LA FONTAINE bir dizesinde "Champagne'mn araplarn Almanlar tketeceine, Trklerin krlarmzda kamp kurmasn yelerim." : CLERGET, M., La Turquie, nsz. Jean BC'DIN nl "Cumhuriyetin Alt Kitab"nda, Trklerin grkeminden szederken MAKYAVEL Trk monarisini istikrar rnei olarak vermektedir. MONTAIGNE ise Trkleri "silah sever, sanat sevmez" bir halk olarak tanmladktan sonra '"'Bugn dnyada en gl devlet Trklerinkidir,' demektedir. Aktaran: J.P. ROUX, y.k., s III 68..

36

ayrmtr.13 Hatta, zellikle Fransa'da bir eit "Turquerie" (Trkler ve Trkiye ile ilgili eyler) diye zel bir merak alam gelimitir.14 Bunun sonucu olarak da 1480-1609 arasnda Fransa'da baslan Trkiye ve Trklerle ilgili yaynlarn says yeni kefedilmi bir kta
1 Kukusuz Bat'da grlen bu ilgi salt tek ynl deildir. Hay3 ranlk ve sempati yannda dmanlk ve nefret de vardr. rnein SCHWOEBEL'in Hristiyan kaynaklarna dayanarak betimledii Trk tipi yledir: "ilkel, kana susam, susuz Hristiyanlarn zerine saldrarak ayrm gzetmeksizin katleden..." Trk Hristiyanlarca eytann kiilemi biimi olarak alglanmaktadr, bkz. y.k., s. 220. nl tarihi HAMMER bile "Turan sznn Rumlarda biim deitirerek "Tyran"a dntn ileri srmektedir: Histoire de L'Empire Ottoman, c. I, s. 5. Bu anti-Trk dmanl yalnz Orta ada kalmayp belki gnmze kadar srecektir. Yzyln banda bir yazar Trkler hakknda"... Hristiyan Avrupa'nn yeminli dman, her eit ilerlemeye kar, fanatik zalimler...": J. DENAIS, La Turquie Nouvelle et l'Ancien Regime, s. 9. Baka birisi ise "Dou sorununu zmek iin en kestirme yolun Trkleri ortadan kaldrmak" olduunu yazacak kadar ileri gidiyor: V. MARAC, La Question d'Orient, s. 20. Burada yzyllar aan bu dmanlklarn halklarn bilinaltnda ne gibi tortular brakm olduunu sormadan edemiyoruz. Bugnk Trkiye ve Trkleri dnk klie ve streotiplerle mi gryorlar? Trkler bakmndan ise geri kalmlk olgusunu bir eit grkemli gemie snarak unutmaya almak eilimi var mdr? Her iki yaklamn da yersiz ve ksr olduunu, bu gibi salksz tutumlarn halklar birbirine yaklatrmakta birer engel olduunu belirtmeye gerek var m? 1 4 Fransz tarihinde ve edebiyatnda Trk konulu bir aratrma yapan C.D. ROUILLARD XVI. ve XVII. yy.'da Trk'n Fransa'da Dounun balca sembol olduunu belirtiyor. O kadar ki Osmanllar hakknda her olaanst bir ey duyduka halk kendi kendine "Nasl Trk olunur?" diye sormaktadr. J. Th6venot, L'Empire du Grand Turc, nsz: F. BILLACOIS, s. 8.

87

olan Amerika ile ilgili olanlardan iki kat daha oktur.15 XV ve XVI. yy.'lardaki Bat'da grlen bu "Trk modas" kukusuz o gnk g dengelerinin Osmanllar lehine deimekte olduunun bir gstergesi olarak anlamldr. Ama bu konuda daha ok durmadan asker rgtn incelenmesine gemek zere bir ka giri noktasna dikkat ekmek istiyoruz. Bu noktalar Osmanllarn dnya apnda stratejik yaklamlar olduuna ilikin baz gstergeler olduu iin zerinde durmaya deer. lk nokta uluslararas bir giriim ruhunu yanstmas bakmndan dikkat ekicidir. XVI. yy. Osmanl devleti Avrupa'nn en byk gcdr. Bu gcn tek dayana her zaman kaba g deildir. Bazan uyank ve ileri grl devlet adamlarnn izlerini de tar. nl Trk-Fransz ittifak bunun en gzel rneklerindendir. slmm klc olarak Avrupa ilerinde ilerleyen bir byk devletin geni grl bir politika izlemedike bir Hristiyan gcnn imdadna koaca dnlemez. Oysa Kanun Sultan Sleyman bu geni grll gsterebilmitir. Kral I. Franois'nin istei zerine Barbaros Hayrettin Paa komutasnda bir filoyu Fransa'nn yardmna gndermitir 1543 Austos'unda Marsilya'ya ulaan Trk filosu o gn iin de bugn iin de kmsenmeyecek bir mevcutla, 30.000 denizciyle bir y Toulon kentinde kalmtr.16 Bu sre iinde Trkler Fransz kylarnn korunmasndan baka Franszlar iin Korsika adasm ele ge1 CPOLLA, C. M., Guns and Sales. C.D. Rouillard ise 1481 ve 5 1660 arasnda Trkiye ve Trkleri konu alan 300'e yakn kaynak saptamtr, bkz. y.k. 1 URSU, J., La Politique Orientale de Franois le, s. 146-147. 6

38

irmi ve yine Franszlarn ibirliiyle o gnk bamsz Nice Kontluu'nu Fransa'ya katmlardr.17 Bunlar bilinli bir dnya politikas izlenmek istendiinin gstergeleri saylabilir kansndayz. kinci bir nokta, daha dorusu ayn anlama gelen benzer giriimlerin dndrd, bir dnya gc olma gdleriyle ilgilidir. Nitekim, mparatorluk son derece genilemiken, mparatorluun deniz gc Akdeniz ve Karadeniz'e egemen iken Sultan Hindistan' ve Hint Okyanusunu ele geirmeyi dnmektedir. Dedesi II. Mehmet de "Yeni Roma'y fethettiim gibi eskisini de ele geireceim" dememi mi idi?18 Bu sonsuz dnya egemenlii tasarlar iinde Kanun Sleyman'n Kaptan Deryas'nm Svey Kanal amak ya da Amerika'y fethetmek gibi dncelerine amamak gerekir.19 Bazan bu gibi hayl gc rnlerinin uygulamaya ald da grlecektir. Bu giriimlerden birini daha anarak asl konumuza dnyoruz. 1569 ylnda Don ve Volga nehirlerini birletirecek bir kanal tasarsn gerekletirmek zere bir grup asker birlik yola karlr. Astrahan'a kadar ilerleyen bu birlikler kanal yapmna da balarlar. Ancak Ruslarn direnci ve kendilerine gvenilen Krm Tatar Beylerinin yetersiz yardmlar sonucu giriim baarszlkla sonulanr.
" Eski Nice kentinin bir duvarnda gml bir top mermisi ve zerinde "Nice'i bombalayan, Fransa mttefiki Trk Filosunun att mermi, 1543" yazldr: J.P. ROUX, y.k., s. 12. 1 SCHWOEBEL, y.k., s. 11. 8 w PETERS, R.F., Histoire des Turcs, s. 69.

39

Sokullu Mehmet Paa'mn bu tasars o gnk teknolojik olanaklarla gerekletirilebilir miydi gerekletirilemez miydi tartlabilir. Ancak bu gerekletirilemeyecek bir fantazi bile saylsa bizim iin yine de anlaml bir giriimdir. nk bu ve benzeri abalar Osmanl ynetiminin hi olmazsa gelime aamasnda, hi olmazsa baz ynetim kesimlerinde dnya g dengelerindeki deimeleri sezerek ona gre nlemler almay dnecek kadar ileri grllk gsteren devlet adamlarnn varln gsterir. Bu Osmanl duyarlldr ki bir tarihinin "Okyanus Devrimi" diye adlandrd yeni g gelimelerini zamannda sezebilmitir.20 Fakat bu gelimeler ylesine derin bir tarihsel birikimin sonucu^ dur ki bin yllk askerilik bile engelleyemeyecek gtedir. Bir zamanlar btn Avrupa'y titreten bu askerilik ada gelimelerle temellendirilemedii iin Avrupa'nn hafife, hatta alaya almaya balayaca bir konu olacaktr. 4. OSMANLI KTDAR YAPISI Osmanl askerlii hangi siyasal yap iinde yer bulmutur? Yapageldiimiz tarihsel inceleme gstermektedir ki gebe Asya toplumlarndan beri Ordu ve merkez devlet siyasal yapnn anahtarlarn oluturmaktadr. yleyse Osmanl toplumuna hangi kuramsal ereve uygulanrsa uygulansn bu iki veri her zmlemede tartlmaz yerlerini almak durumundadr. Merkez Ordu ve merkez devlet her yaklamm ortak noktasdr. Osmanl ordusunun rgtleniine ve ordu-devlet

2 ALLEN, W.E.D Problems of Turkish Power in the Sixteenth 0 Century, s. 13.

40

ilikilerine gemezden nce Osmanllarda siyasal iktidarn toplumsal temelleri zerine baz aydnlatc tartmalar anmakta yarar gryoruz. 1960'lardan beri Osmanl toplumu pek ok tartmaya yol amtr.21 Bir ok kez ortaya atlm ve bazan bu tezler birbiriyle eliir nitelikleriyle bile Osmanl toplumunun daha iyi anlalmasna yardm etmilerdir. Fakat bu abalarn en zayf yan belki de bylesi sorunlar ilk kez allmadk bir adan yorumland iin Bat'da gelitirilmi kalplarn hi bir uyarlamaya bavurulmadan aynen Osmanl toplumuna aktrlmak istenmesidir. Bu yzden birbirinin tam tersi olmas gereken Feodalite ile Asya retim biimleri her ikisi de ayn toplum iin savunulabilmitir. Bu objektiflikten de yaratclktan da uzak tutumlar sonucu tarihsel gerekliin anlalmas gecikmi saylabilir. Yine de bu tartmalar sayesindedir ki Cumhuriyetin bandan beri srdrlen bir tarihsel kopukluk bir lde kapatlmaya balanmtr. Acaba eitli model uygulamalarndan sonra bir de kendine zg yanlar klsik emalardan ayr tutulmasn gerektirecek bir Osmanl olgusundan szedemez miyiz? Bylece Bat'daki gelimelerde grlmeyen baz gereklikler hakettikleri yeri zmlemede alm olamaz m? Tartma henz kapanmadna gre belki byle bir Osmanl "specificite"sinden (zgllnden) szetnek de yarar salayabilir. Biz Osmanl dzeni zerine yaplan tartmalarn kesin sonularn beklemeden veri olarak herkesin be2i Bu tartmalarn bir gzden geirilmesi iin bkz. SENCER, M. Osmanl Toplum Yaps.

41

nimseyebilecei iki gereklik zerinde durmak istiyoruz : Ordu ve merkez devlet. Bir bakma Avrupa feodalitesiyle Osmanl mparatorluunu birbirinden ayran bu iki gereklik pek ok tarihi ve dnrn ortak noktalardr.22Ve yalnz bu zellikler bile Trkiye gelimelerini Bat'dan ayrr. ada dnyada grlen merkez devlet ve meslek ordu aslnda Bat'da XIX. yy.'da ortaya kmken Trk toplumlar bu iki olguyu yzyllar nce tanm bulunuyorlard. Trkler, kukusuz o gnn teknolojik olanaklar lsnde daha gebe aamada bile uygulamaya altklar toprak btnl, siyasal iktidarn blnmez ve kart tanmazl gibi ilkeleri ok nceleri tanmken ki bu ilkeler sonralar ada devletin niteliklerini oluturacaktr, Bat bu durumdan ok uzakt. Bat'da, Trklerin adalar ulusal bir birlie ulamak yle dursun feodal paralanmalarla hem toprak btnl hem iktidarn birlii ve blnmezlii XIX. yy.'a kadar birer hayal olarak kalacaktr.23
2 Bir ka rnek vermek iin anyoruz; M. ERDOST: "Merkezi2 yeti, feodal bir devlet", Trkiye zerine Notlar, s. 122. E. KONGAR: ''Gl bir merkez iktidar", Trkiye'nin Toplumsal Yaps, s. 35. 1. CEM: "Siyasal bir merkeziyetilik, kltrel bir yerinden ynetim", Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, s. 88. S. DVlTOLU : "Yksek devlet otoritesi," Asya retim Tarz vo Osmanl Toplumu, s. 140. 2 Avrupa'da feodal ada iktidarn paralanml btn ta3 rihilerin birletii bir olgudur. R. GROUSSET "kurumlar devleti felce uratan bir sistem"den szeder: L'Empire du Levant, s. 10. E. CARRIAS "Baronlarn birer egemen kral gibi davrandklarm dolaysyla rgtl ve ulusal bir ordu yerine Derebeyi says kadar kk ordular" olduunu belirtmektedir: La Pensee Militaire, s. 31. Ayn yazar Fransa'da X. yy.'dan ordunun te-

42

Kukusuz Trkiye'de de bazan evre-merkez atmalarna rastlanmtr. Merkez iktidar bunalma dtnde ya da zayfladnda bundan yararlanmak isteyen "feodal" davranlar grlmtr. Fakat her seferinde de merkez stnln kurabilmitir. nk merkezin konumu Bat krallklar gibi bana buyruk Senyrlerin isteklerine kalm, iktikrarsz dengelemelerle kurulmamtr. Osmanllnn cidd birlik nedenleri vardr. Bu nedenlerin banda ordu gelmektedir. Ordu ise tmyle bir savunma rgtnden ibaret deildir. zellikle tara ordusu diyebileceimiz Sipahi rgt ayn zamanda bir toprak politikas arac niteliindedir. Yani ordu ve toprak ynetimi iie girmi durumdadr. Bylece ordu-toprak ikilemi araclyla asker eylem ekonomik eylemden soyutlanmadan hatta onun bir btnleyicisi olarak gerekletirilmi olacaktr. Bu da adna IKTA denen bir toprak datm dzeni araclyla yaplacaktr. Ikta Seluklular zamannda da uygulanmakla birlikte asl, devletin toprak temelini oluturacak biimde Osmanllarda uygulanacaktr. Iktann dayand ilke "topran zel mlk saylmamas"dr. mparatorluun btn topraklar, zellikle en verimli olanlar kiiler arasnda alm, satm, miras ve benzeri zel hukuk ilemlerine konu olamaz.
mellerini atld XVII. yy.'a kadar "Kral Loire nehrinin gneyinde dorudan kendine bal bir derebeyi bulunmadm' saptyor: s. 15. P. CONTAMI NE yine Fransa'da Kraln ne kadar silik bir rol olduunu, Kralln byk bir ksmnn denetimi dnda kaldm saylarla gstermektedir: Guerre, Etat et Socite la Fin du Moyen Age, Etde sur les Arrnes des Rois de France, s. 130.

43

Demek ki toprak zerinde zel mlkiyet szkonusu deildir. Toprak, tanr adna, devleti kiiliinde temsil eden Sultana aittir.24 Sultan bu topraklarn belirli sreler iin ve belirli koullarla asker, sivil ve din sekinlerine kullanm hakkm verir. Karlnda da belirli bir vergi alr. Kukusuz bu datmn lt zellikle dzenin iyi iledii zamanlarda, yani XVI. yy. sonlarna kadar, savata gsterilecek kahramanlk, devlete gsterilecek hizmet gibi bir eit kamu yarar niteliinde idi. zet olarak, kaim izgisiyle verilen bu dzen Osmanl iktidar yapsnn bel kemiini oluturur. nk bir yandan merkez otoritesini tara glerinin gelimesinden koruyucu, te yandan mparatorluun en nemli esi olan orduyu balca retim arac olan toprak ile kaynatrc olmaktadr. Bu temel ereve belirli bir zenginlik snrn aan devlet grevlilerinin mallarna el konmas, (msadere) gittikleri yerlerde zamanla devlete kar bir g oluturacak lde glenmemeleri iin sk sk grev yerlerinin deitirilmesi v.b. nlem ve politikalarla merkezin hem devlet kadrosu hem de halk zerindeki stnl pekitirilmektedir.25
MARX - ENGELS de ilk saptamalarnda buna deinmilerdir: "zel toprak mlkiyetinin yokluu" dikkate alnmadan Osmanl mparatorluu anlalamaz: Marx'tan Engels'e, Londra, 2.4.1853. Engels de bu gr paylaarak "Zaten btn din ve siyasal tarih bunun zerine kurulmutur..." Manchester, 6.4.1853, bkz. Correspondance. 2 Bunun iin dirlik sahibi Sipahi atand yerde oturmak zo5 rundadr. SCHWOEBEL, y.k., s. 252. Grevlendirmeler ise, genellikle bir yllktr: S.E. CREASY, History of the Ottoman Turks, s. 446. F. LAJOS Macaristan'da 141 yl egemenlik kullanan Trklerin Budin kalesine bu sre iinde 70 Paa gnderdiklerini sapta-

44

Devletin halk zerindeki egemenlii o ldedir ki kiisel giriimlere, zenginlemelere, daha belirgin bir anlatmla sermaye birikimlerine hemen hemen olanak yok gibidir. Kk sanayi ve zanaat kollar da ya dorudan doruuya devletin, ya da devletin "ok ileri giden" bireyi durdurma eilimine uygun anlayta loncalarn denetimleri sonucu nceden belirlenmi kstl bir gelime izgisi izlemek durumundadrlar. Ticaret ise sanki gelimesini snrl tutmak iin ne kadar vergilendirme varsa dnlmtr. Bir ilden dierine hem giren hem kan maldan vergi alacak kadar. Osmanllarda ticaretin kmsenmesi anlamsz deildir. Btn bu kstlayc, denetleyici eilimlerin anlam nedir? Herhalde devlet hereyin ve herkesin stnde olmak istemektedir. Ve ite burada da Bat'daki gelimelerden farkl bir durumla karlayoruz. Feodalite brakt kaaklar, szntlarla, birikimlerle kapitalizme gebe kalrken Osmanl devleti deimez bir dzen (nizam- kadim) kurmak iddiasyla sistemin her yann sk skya tkayarak deien dnya iinde deimeyen bir dnya olmaya almtr. Kukusuz henz deimemi bir dnya ortamnda bylesine istikrara ynelik bir devlet dzeni hem insan hem toprak zerinde adalarndan daha etkin olacakt. Nitekim zamannn en geni siyasal snrlarna egemen olabilmek ve yine en kozmopolit bir nfuzu26 alt yzyl boyunca ynetebilmek ister istemez kiilerin
mtr: Macaristan'da Trklerin Mlk Sistemi, ..E.F., Tarih Dergisi, c. XII, say 16, s. 9. 26 Trklerin ynettii halklar ok byk eitlilik gsterir. ok soylu, ok dilli (lli Osmanl Meclisinde 16 deiik dil konuulurdu), ok dinli (11) ve ok mezhepli ve kukusuz ok kl-

45

aleyhine ve devletin lehine bir otorite dzeniyle olabilmitir.27 Bylece merkezde gl ve istikrarl, evresinde ise saldrgan ve yaylgan bir dnya devleti ortaya kmtr.28 te bu otoriter/totaliter devlet yaps yeryznn byk dnmlerinden uzak kaldndan "Byk Trk" duraan bir dnyann zenilen bir oyuncusu iken deien dnyann akn ve uyumsuz bir seyircisi oluverecektir. Bir baka devlet gelenei, iktidar kiiselletiren bir gelenek de yine merkeziyetilii ve ordu - arlkl toplumu pekitirmitir. Osmanllarda iktidar "Tanrnn glgesi" Sultan kiiletirir. Sultan bylece hem gkyzn hem yeryzn yarglar. Onun iin din gcyle devlet gc atmas batan dlanmtr.29 Bu iktidar mutlakiyeti devletin paralanmas, bllmesi olastrl idiler. D .E. PITCHER, An Historical Geography of the Ottoman Empire, s. 114. Nfusun halklara gre dalm iin bkz. II. Blmn Sonu. in en alacak yan da bu eitlilik iinde Trkler siyasal ve ynetim egemenliini aan bir kltrel etki peine dmemilerdir. Hatta tersine bir etkileimden bile szedebiliriz. rnein Kuzey Afrika'daki bir ka yzyl sren bir Trk varlna karn orann Trkletirilme6 ya da Trkenin yerli halkn dili olarak benimsetilmesi yoluna gidilmemitir. Oysa daha sonra ayn blgeye giren Franszlar, stelik dinleri de ayr olmasna karn, hem dillerini hem kltrlerini halka benimsetebilmilerdir. 132 yllk etkileme bugn bile Trklerin yapamad derinlikte iz brakmtr. Bu yrede Franszca hala yaygn biimde konuulan bir dildir. Buradan Trk egemenlik anlaynn biraz yzeysel kaldm ve yerli halklarn derin toplumsal, ekonomik ve kltrel katlarna inmeyen bir egemenlik tr olduu sonucuna varabiliriz kansndayz. 2 F. LAJOS, y.k., s. 14. 7 2 COLES, P., La Lutte Contre les Turcs, s. 45. 8 2 NALCIK, H Osmanl Padiah, s. 68-79. 9

46

lklarn da ortadan kaldrmaktadr. Hatta bunu salamak iin Sultanlarn z kardelerini ldrmeyi bile gze aldklar ok sk olmutur.30 Osmanl dzeni mutlak monarinin btn belirgin zelliklerini tar. Sultan snrsz bir iktidar kullanr, denetilemez, grevden almamaz... Sultan bu snrsz yetkilerle kendini toplum zerinde, bir Sultann deyimiyle sr gibi ynetilmesi gereken halkn (Reaya) oban gibi grmektedir. Bu tepeden inen devlet anlay (providentialisme) toplumun hem tepesinde hem de tabannda ylesine derinden yerlemitir ki belki de ada Trk toplumunun kendi kendini ynetme denemelerindeki zorluklar, baarszlklar en eski kaynaklarn buradan almaktadr. Sultann dzen iindeki yeri o denli nemlidir ki bunu vurgulamak iin Osmanl dzenini baz dnrler kendi adyla adlandrmlardr : Sultanizm31
30

ktidar siyasal birlii bozmadan ele geirmek iin kardelerin ldrlmesi II. Mehmet'ten nce de bavurulan bir yntemdi. Fakat bu yntem Fatih'le Yasa haline dnmtr. 1298-1808 aras 80 kadar Sultan kardei ya da yakn ldrlmtr: A.D. ALDERSON, The Structure of the Ottoman Empire, s. 30, 31. Bu konuda bir "rekor"dan szedilecek olur" sa bu III. MEHMET'indir: 19 kardeini ldrtmtr. Yalmz Mslmanlarn bavurduu bir yntem olmayan karde ldrtme tfratricide) (y.k., s. 26.) insanlk d olmakla birlikte devletin birliini, blnmezliini gvence altna almas bakmndan son derece etkindi. Zaten slm'a gre de ayn anda bir devletin iki Sultan olamazd. Belirli bir ynetim deiiklii gelenei de yerlemedii iin eylemsel (de facto) olarak iktidar ele alan hukuksal (de jure) olarak da alm saylyordu. (y.k s. 75.) 1617'de uygulanmaya balayan Osmanllarn en byk orkek yesinin tahta gemesi ilkesi ile mparatorluun duraklama ve gerileme devirlerinin akmas dikkat ekicidir. 3 1 Aktaran BERKES, N., Trkiye'de adalama, s. 26.

47

Burada bdrey-toplum-tarih ilikileri ve rol dalm anlarak toplum ve tarihte kiilerin nemini kmseyici eilimlerin sakncalarna deinilebilir. Osmanllarda din kurumunun iktidar yaps ve askerlikle ilikileri orannda ele alnmasnda yarar vardr. Kukusuz din Osmanllarda son derece nemde bir yer tutmaktadr. Ancak buradan, zellikle mparatorluun yaylma dnemlerinde, tipik bir teokratik devlet sonucuna varmak da doru deildir. rnein Katolik Roma' daki gibi kendi bana bamsz bir ruhan iktidar szkonusu deildir. Yasama ve yarg dzeyinde bile din kurallar ayrmsz bir uygulama alanna sahip deillerdir. Dine kar diyemesek bile en azndan din d baz yasama uygulama kurallar bulunduu bilinmektedir. (rf hukuk) Din ve din adamlar siyasal iktidarn emrinde denemese bile gdmndedirler. Dinin devlet yaamndaki en byk ilevi de sava iin bir moral kaynak oluturmasnda grlebilir. Bu arada lke ii uygulamalarn uyrua benimsetilmesi iin aklama ve hakl gsterme ilevi saylmaldr. Baz Batl tarihiler dinin Osmanl devletinin genilemesinde ba etmen olduu biiminde grler ileri srlegelmitir.32 Osmanl genilemesini "slmm klc" sayarak tek nedene indirgeyen bu yorum ne kadar gerek pay tarsa tasn tarihsel gerein ancak bir boyutunu oluturur kansndayz. Snnliin egemen olduu bir toplumda Bektalik gibi bir tarikatm Yenierilik kurumunun iine kadar girebilmesi de bu konuda kesin yarglar oluturmaktan ekinme gereini vurgulayan bir rnektir.
32

ngiliz tarihi P. WITTEK bu gr ileri srenlerdendir ve ''Gazi hareketi Osmanl mparatorluunun klavuz dncesidir..." demektedir: The Rise of the Ottoman Empire, s. 48.

48

Osmanl iktidar yapsyla ilgili gzlemlerimizi 'son bir belirtmeyle noktalayalm: adalarndan ok ayr bir devlet-toplum ikilisi sunar. Bu yzden Osmanl devleti toplumuyla yabanclama ilikileri iinde bir siyasal iktidar rnei oluturmaktadr.33 ncelikle kurucu e Trklere kar yabanclam fakat dier btn halklar karsnda da deiik llerde yabanclama eilimleri tamtr. stikrarl toplum kurma kaygsyla oluturulan kurumlar ve kurallar sonunda karmza halktan kopuk bir devlet tr karmtr. Bu devlette geni toplumsal kitleler hi bir biimde kendilerini iktidar katma duyuramazlar. Devlet kadrolar olabildiince eitli toplumsal kar ve zlemlerden arndrlm bir anlayla kurulmaya allr. Bunun en gzel rnei greceimiz gibi Yenierilik kurumudur. Osmanllkta devlet neredeyse a-sosyal, toplum-d bir olgudur. Toplum dndan oluan devlet, dnp topluma yol ve yn verir. Bu durumda Bat'daki gelimelerden apayr bir yolun Osmanllar iin almasna tank oluyoruz. Bir yandan tepeden inmeci bir siyaset gelenei, te yandan kendi doal gelimesine braklmam bar toplum. Bu iki siyasal ve toplumsal gerektir ki Bat'daki kendiliinden, organik gelime trne karlk, Bat gelimesi ve saldrganl karsnda uyarlm, savunmac gelime trn yaratmtr34 te Orta Asya'dan kskanlkla korunarak getirilen askerlik byle bir siyasal yap iinde yeniden biimlenecektir.
3 BERKES, N y.k., s. 22, 27. 3 3 4 D.A. RUSTOW'un "Defensive modenization" dedii gelime tr budur. Bkz: K. KARPAT'n Social Change ad Pclitics in Turkey, s 94.

49

5 OSMANLI ORDU RGT Srekli bir toprak genilemesi politikas izleyen bir devletin asker varlnn her eyden nce gelmesi olaandr. Osmanl devleti de ncelikle asker bir mparatorluktu.35 Anadolu ncesi Trk toplumlarnda olduu gibi sava hl bir geim kaynadr.33 Toplum btnyle savaa ynelmi, savaa gre rgtlenmi; askerlemi, ordulamtr. mparatorluun alt yzyllk mrnn yarsnn savalarla getiini anmak bu durumu kantlamaya yeterli olacaktr. mparatorluun bakentleri bile sk sk deierek Batya doru ilerlemeleriyle askerliin gzel bir rneini daha verirler.37 Bu askerlik balca rgtte kurumsallamaktadr : 1) Snr (u), 2) Tara ve 3) Merkez ordular. nce de deindiimiz gibi snr ordular mparatorluun ilerleyen kolunu oluturan u birliklerdir. Bu nc gler zellikle gelime dnemlerinde nem tam ve devleti bir bakma peinden srklemi asker odaklardr. yle ki u birliklerini denetimi altnda tutabilmek kaygsyla devlet u noktalarna yakn olmak iin bakentlerini srekli olarak ulara doru tamtr.
M Bu yargy yineleyen pek ok yazardan birini anmakla yetiniyoruz : DAVSON, R.H., Reform in the Ottoman Empire, s. 00. 3 Davison'a gre "Savamak Osmanllarda devletin ilk ii, y8 netmek ise ikinci ii idi." bkz. y.k., s. 90. 3 1455'de stanbul'da karar klncaya kadar Osmanllarn ba7 kentleri yledir: Karacahisar, Yeniehir, Bursa, znik, Dimetoka, Edirne.

50

Asl iki byk ordudan birini oluturan Tara ordusu dorudan doruya tarmsal retimle iie bir rgtlenmeyi rnekler. Daha ok atllardan oluan birlikler olduu iin Sipahi adyla anlan bu ordu kolu hem, tabandaki savas ayn zamanda reticilik yapt iin hem, zerindeki Timar sahibi tarm vergilerini toplad iin uzun sre devletin en byk i gelir getiricisi olacaktr. Sipahi ordusu retimle sava btnletiren bir ordudur. Bar zamannda tarm emekisi olan Reaya Sultann her arsnda savaa koan bir Cebeli olur. Sipahi askerleri Trk kylsnden oluur. Savatanemli grevler stlense de devlet karsndaki varl geici nitelikte olduu iin, kurumsal bir sreklilik gstermedii iin Sipahi askerleri kyl kkenli bir ordu olutursa da kyllk sorunlarn devlete yanstabilmekten uzaktr. Halk tabakalarnn kar ve zlemlerini devlet katma iletebilecek bir toplumsal katman oluturmalarna karn Sipahi askerleri doduklar topraa adeta devletin iviledii insanlar olarak bu ilevi gerekletirememilerdir. nk Reaya olu Reayadr. Reaya doan Reaya lr. Doduu ya da bal olduu topraktan uzakta yakalanan Reaya on yllar sonra bile takrar eski yerine gnderilir. Btn bu, insanlar topraa balama kaygs istikrarl devlet araynn bir sonucu olsa gerekir. Herkesin yerini bildii ve kimsenin yerinden kprdamad bir toplum herhalde dzenli olur diye dnlmtr. Ve uzun sre de byle olmutur. Sipahi ordusu yatay bir ordudur. mparatorluun her yerinde bulunan bir asker rgttr. Savalardan baka tarada merkezin varln anmsatan bir gtr. En azndan merkezin yerel vergi toplaycln stlenmitir. Sultann kendilerine belirli kamu grevleri karlnda verdii topraklarn mlkiyetine sahip ola51

mayarak iletilmesi ve vergilendirilmesiyle ykmldrler. Sipahiler bylece hem asker hem ekonomik olmak zere iki ilevi yerine getirmektedirler. Bir yandan kendilerine verilen topran byklne gre bu topraklarda altrlan kyllerin "artk rn"n merkeze aktarmak te yandan da Sultann emri zerine sava zamanlarnda says topraklarn byklne gre nceden saptanm askeri donatmak ve hazr etmek. Bu hizmetler karlnda da yine toprak byklne gre yllk bir cret almak (Timar sahipleri 3.000 ile 20.000 ake, Zeamet sahipleri 20.000 ile 100.000 ake ve Has sahipleri de 100.000 den yukar olmak zere cretlendiriliyordu.) Gerek bu gelirleriyle gerekse toprak sisteminin giderek bozulmasyla Sipahiler kendi maalarn kendileri vergiler zerinden almaya balamalar sonucu belki de Osmanl toplumunda zel mlk ve sermaye biriktirebilecek konumdaki tek deilse bile balca toplumsal kesimi oluturuyorlard. Vakflar ya da benzeri kamu hizmeti amacyla balatlm baz giriimlerin zellemesi yoluyla bir sermaye birikimi yansra olas bir Osmanl Burjuvazisi herhalde tara asker yaps iinden kabilirdi. Fakat yer yer deindiimiz zel giriimleri, birikimleri ve kamuyu glgede brakan ykselileri yakndan izleyip denetim altna almaya zel gayret gsteren devlet yaps bu gibi snfsal gelimelere gz atrmayacakt. Ne zaman sistemde zlme balayacak o zaman da Batya gre ge kaimmi olacakt. Sipahiler Osmanl tarihinin balarnda ordunun temelini olutururlarken Yenierilerin zamanla nem kazanmalar nedeniyle nemleri de saylar da giderek azalmtr.38
3 UZUNARILI, .H., Kapkulu Ocaklar, s. 620. Bu saylan Ba8

52

Saylarla Sipahiler ve Yenieriler

Yllar Sipahiler Yenieriler 1500 130.000 1550 90 bin 12.000 30 bin 1560 1590 1600 30.000 50.000
1800

100.000

Yenierilik Osmanl ordusunun merkez kolunu oluturan ve Trk askerliini d dnyaya tantan rgttr. Yenierilik maal, srekli ve profesyonel bir ordudur. Bu niteliiyle daha nce de deindiimiz gibi ada ordularn ncs ve habercisi saylabilir. Nitekim Yenierilik bir ok Avrupa ordusuna rnek olmutur.39 Kuruluu XIV. yy. ortalarna kan (1362 ?) 40 Yenieriliin balca zellikleri bilinmektedir: Trklerin egemenlii altndaki Hristiyan halklarn ocuklarndan kurulan, mr boyu bekar, aile ve toplum balarndan koparlm, islamlatrlm, Sultann kaytsz artsz emrinde olacak biimde yetitirilmi, sekin bir asker rgt.
< f

Bu rgtn Osmanl toplum ve devlet anlay zerinde son derece ciddi ve kalc etkiler braktm dnebiliriz. Hatta bilinen zorluklarla ortadan kaldrldktan sonra da onun simgeledii devlet ve ordu anlaynn daha uzun sre yaayacam syleyebiliriz.
tllar daha yksek gsteriyor; WEISSEMAN, Yenierileri 140.000 (Les Jasnissaires, s. 31), d'OHSSON ise 200.000 diyor: Tableau Genral de l'Empire Ottoman, c. VII, s. 330. 3 WEISSEMAN, y.k., s. 5. 9 4 0 Fransa'da Kral VII. Charles'm Asker toplanmas hakkndaki buyruundan bir yz yl nce byle bir rgt kuruluu dikkat ekmelidir: GUILLINY, E., L'Armee Ottomane, s. 504. Ayn saptamann onay iin bkz: HAMMER, J.de, Histoire ae l'Empire Ottoman, c. s. 121,

53

Bu nedenle Yenieriliin zerinde biraz ayrntl durmakta yarar gryoruz. Yenieriliin temeli olan Devirme ynetiminin nceleri Seluklu ordularnda kullanld bilinmekle birlikte kapsaml ve srekli bir yntem olarak Osmanllarn ok ileriye gtrdkleri aktr.41 lk olarak I. MURAT'n U Beylerinin bamszlaarak yar-feodal g odaklar oluturmalarna engel olmak iin merkez bir asker g kurmak istemesiyle balatld sanlan Yenierilik yalnz askere alma yntemleriyle deil ayn zamanda eitimiyle de, adalarndan deiik bir asker "pedagoji" uygulayarak, dikkat ekmitir. Bu asker pedagoji eski Roma diktatrlerinin en sadk askerleri olan Pretorien'lerle gnmz robotlarn andran bir sava trn yaratmaya ynelmitir. Tam bir meslek ordusu szkohusudur ve meslek ordularnda grlen hizmetine girdii otoriteye sonsuz itaat olgusu burada en yksek noktaya ulamtr. Asker eitimin temelleri yine eski Trk geleneinden alnmtr. yle ki Orta Asya'dan gelen kazan ve ocak gelenekleri Yenieriliin "terminolojisini oluturmaktadr. As ker rtbeler bile mutfak szlnden alnmtr. Tek rgtsel yenilik eskiden daha ok atl askerlik egemen iken Yenierilerle birlikte Piyade savalarn orduda yerlerini almasdr.42 Yenieri eitimindeki bir baka yenilik ise din bakmndandr. Koyu bir Snnliin egemen olduu bir mparatorlukta Bektalik gibi yadsnan bir din anlay M. AKDA Konya'da Seluklu ordusunda Yunan, Ermeni, Rus v.d. soylardan askerlere rastlandn belirtmektedir: Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, s. 416. Ayrca bkz. C. CAHEN, y.k., s. 38. 4 MONTEIL, V., Les Janissaires, s. 22. 2

54

nm merkez ordu gibi bir kurumda etkinlik kazanmas gerekten aklanmas gereken bir durumdur. Hristiyan ocuklarnn bir eit Bektalik gibi hogrl bir mezhebin salyaca bir yumuak uyumla Osmanl dzenine btnletirilmesi iin mi gz yumulmutur? Sk disiplin, bekr yaam ve mr boyu ballk grevlerinin daha kolay benimsetilmesi iin mi? Ayrca Bektaliin tad insancl, evrensel deerlerle Yenierilerin savakanlklan nasl badatrlmtr.? Bunlar ve baka sorular tarihilerin aklamalarn bekliyor. Trklerin yerleik dzene geile birlikte ortaya koyduklar bir asker rgt olan Yenierilik eski geleneklerinden bir lde deiik bir nitelik tamaktadr. nk imdiye kadar kendileri stlenmi olduklar sava iinin bir ksmn Yenierilikle birlikte baka halklardan topladklar tutsaklara grdrmeye balayacaklardr. Buras son derece nemlidir. Demokratik denn ese de devlet gvenliini halk glerinin katksyla salamak demek olan eski askerlik ve imdiki Sipahilik karsnda Yenierilik toplumla btnyle balarn koparm, neredeyse toplum d bir rgt olarak ortaya kmtr. Yalnzca toplum d deil ayn zamanda toplum st bir varlk olarak Sipahilere oranla devlet ve toplum gznde onlardan daha stn bir prestij kazanmtr. nk neredeyse kutsal bir dokunulmazlkla korunarak devletin kilit noktasnda bir konumda yer almlardr.43 Hem toplum d hem toplum st bylesine gl
43

Yabanc bir gzlemci, Jean Thevenot, ''Yenieriye el kaldran birini lmden kurtaracak zenginlik dnyada yoktur." demektedir:, L'Empire du Grand Turc, s. 192

55

bir rgt sonunda yolaacaktr.

siyasal iktidarn yabanclamasna

Yenierilerin toplum dlma en tartmaz rnek askere alnma yntemleridir. Bilindii gibi zellikle ilk dnemlerde esas olarak Devirme yolu ile Yenieri ocana asker alnmakta idi. 5-20 yalar arasnda ksz, yetim, oban, kel, fodul, kse, evli olanlarla Trke bilenler dlanarak eitli aralklarla seilen Hristiyan ocuklar zel bir eitimden geirerek kendi halk ve ailelerine tmyle yabanc bir ideoloji ve kiinin (Sultan) hizmetine verilmektedirler.44 Sonunda arpc bir grnmle karamaktayz : Balkanlardan toplanm Hristiyan ailelerinin ocuklar dnp halklarna, belki de kendi ailelerine kar Trklerden daha gz pek bir savakanlkla saldrmakta hatta Sultan Trklere kar bile koruyacak ve Sultandan ok sutanc bir balln rneklerini vermektedirler. Byle bir yntemin Balkan halklar zerinde korkun izler brakt dnlebilir ve kukusuz yledir de. Fakat henz ulusuluk dalgasmm kavrayc bir biimde yaylmad gvensizlik, karklk iindeki Avrupa'da Osmanllarn bazan kurtarc ve geim kaps olarak da grldkleri olurdu. Onun iin onlarn her zaman devirmeyi bir eit "kan vergisi" ve Osmanllar zalim ve ocuk hrsz grlmediklerinin de rnekleri vardr. Zamanla Yenierilik ylesine ekici bir i olacaktr ki pek ok Hristiyan genci Byk Sultann hizmetine girebilmeyi bir d gibi grecektir.45 Yenierilik bu halklar iin bir eit toplumsal yk Tarihi HAMMER bu yntemle her devirmede 1.000 adamdan yarm milyon Hristiyan ocuunun slmlatnlarak asker yapldn hesaplamaktadr: y.k., c. I, s. 126. WEISSEMAN, y.k. s. 13.

56

selme olana yaratrken Trklerden, bundan yoksun kaldklar iin, ocuklarn Hristiyan gstererek Sultann ayrcalkl kullar arasna szmaya alanlar olmutur. Bu da gsteriyor ki artk Yenierilik Kurumu Trklerin Orta Asya geleneklerine bir anlamda kopukluk getirmitir. yle ki eskiden Trklerin tekelinde saylan savalk meslei bu kurumla yabanclara gemektedir. stelik askerlik kavram Trklerde salt ordu ile snrl tutulmadndan devirmeler yalnz orduda salanan ayrcalklardan deil fakat btn devlet grevlerinde ykselme olanaklarndan yararlanr olmulardr. Bu ykselme salt yrtc dzeyde de kalmayarak siyasal piramidin en yksek zirvesine kadar varmtr.46 Bu ayrcalklar giderek Yenierileri devlet iinde en etkin topluluk konumuna ykseltmi ve Saray iindeki g dengelerinde karar merkezi durumuna getirmitir. yle ki ortadan kaldrlma gerei anlaldnda bunun gereklememesi iin ayaklanmalar, Sultan deiiklikleri... gibi ciddi devlet sorunlar yaratacaklardr. Bylece dilde, kltrde, ekonomide yabanclara alan kaplar orduda da alm olacak, Trklerin en eski meslei yabanclarn eline geecektir. Osmanl ordularyla ilgili gzden geirmelerimizi sona erdirmeden bu ordularn mevcutlarnn genel bir deerlendirmesini yapmak yerinde olacaktr. Her ne kadar Osmanl ordu mevcudu devirden devire deiiklik geirmise de her zaman iin adala46

Devlet ynetiminin Trklerden baka soylardan gelen kiilere almasna bir rnek olmak zere yalnzca Ba vezirlik dzeyine gelmi olan ok sayda kap kulundan unlar sayabiliriz : 2 Yunanl, 2 Ermeni, 3 Hrvat, 2 Arnavut, 1 Rus, 1 Macar, 1 talyan... KOA, S., Atatrk'ten 12 Mart'a, s. 1272.

57

rndan byk olmutur. Srekli savaa hazr bir ka yz bin mevcutlu ordular hemen hemen hi bir Avrupa devleti kuramamtr. Avrupa'da XVIII. yy. sonuna kadar mevcudu 50.000'i aan ordu grlmez. 100.000'i aan ordular ise ilk olarak XIX. yy. banda NAPOLEON zamannda grlecektir.47 Genel olarak Osmanl ordusu adalarndan daha byk bir varlk gstermekle birlikte bunu her gzlemci kendine gre deerlendirmekte ve sonunda birbirinden farkl ve birbirile elien saylarla karlamaktadr. Bu deerlendirmeler en az yz binden balayp bir milyona bile ulat olmaktadr.48 Bu byk saylar bir yandan Trklerin bir zamanlar asker konularda evrensel dzeyde bir ncelik ve ba7 VVEISSEMAN, y.k s. 88. 4 LYBYER, A.H., eitli gzlemcilerin deerlendirmelerini ak8 tarmaktadr : Kendine gre Sultan Sleyman zamannda Osmanl ordusu 200.000'e ulamaktadr. ZINKEISEN'e gre yalnzca atl birlikler 565.000'dir. KNOLLES'm hesab 719.000'e ulamaktadr. En yksek deerlendirme CHESNAU tarafndaki yaplmtr: 1549 ylnda Osmanl ordusu bir sefer annda yaklak 16 km. uzunluunda bir kortej oluturacak biimde 8 ya da 10.000 adrla l.OOO.OGCasker karmtr: The Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman the Magnificent, s. 107. 16 Mart 1439'da Costantinople mparatoru'nun hizmetinde bulunan valye Jehan TOZELO Trk Sultannn sarayndan Bourgogne Dk Philippe Le Bon'a yazd raporda "Sultann ordusunu 100.030 olarak belirtmektedir. Aktaran: De la BROQUIERE, y.k., s. 263. VVEISSEMEN stanbul'un aln srasnda kuatmaya katlan asker mevcudunu 250.000 olarak deerlendiriyor, y.k., s. 42. Halil NALCIK 1528 ylndaki Osmanl ordu mevcudunu resmi bir mali rapora dayanarak 150.000 olarak hesaplarken 1610'a doru durumun dkmn yle vermektedir:

co
J

ar gsterdiklerini fakat te yandan byle baarlarn kalc olabilmeleri iin baka alanlarda benzer baarlarla pekitirilmesi gereini vurgular. Toplumsal gelimede yle bir tarihsel dnem gelmektedir ki bu dnemde artk yalnz bana asker egemenlik dnlemez. te imdi askerliin dier baz insan ve toplum deerleri karsnda gerilemesi aamasna gelmi oluyoruz.
A. Kapu kulu askeri i Yenieriler (Piyade Acemi olanlar ve bostancular Cebeciler (Silhlara bakanlar) Topular Top arabaclar Kapu kulu svarisi: Alt blk halk Sefere padiahla beraber giden saray halk Kapu kulu mevcudu toplam

37 627 9 406 5 730 1552 684 20 869 12 971 88 839

B. Eyalet Askeri: Timar ve Zeamet tasarruf eden sipahiler cebeluleri; 115 000 Rumelide Yrkler 38 820 Bundan sefere giden 6 470 Rumelide Msellemler 30 570 Bundan sefere gidenler 5 095 Anadolu eyaletinde piyade ve msellemler 26 500 Bundan sefere gidenler 6 900 Bu izelgelerdeki mevcutlar ykmlleri de gstermektedir. Sava durumunda grevli (muvazzaf) olanlar ise 200.000'dir. Aynca olaanst zamanlarda halktan yine asker toplanrd: H. NALCIK, Osmanl Devletinde Trk Ordusu, s. 55, Trk Kltr, 1964, say: 22. Karlatrmak iin P. CONTAMINE'in Fransz Krallnn maal asker mevcutlarm anmakta yarar var: Kralln en stn zamannda, 1340'da 44.700 iken (s. 70.), 1470'de en iyimser bir deerlendirme ile 16.000'e dyor, (s. 303.), Guerre, Etat et Societ la Fin du Moyen Age

59

6 YKSELEN BATI VE GERLEYEN OSMANLI MPARATORLUU Daha nce deindiimiz Batdaki deiikliklere kar Osmanllar belirli belirsiz bir duyarllk gstermilerdir ama bu daha ok sava alanlarndaki yerinde saymalar zerinde grlmtr. Osmanllar yer yer Trklerin yenilmezliinin tersini kantlamaya balayan Batllar m bu canlannn gerisindeki derin gelimeleri zellikle Okyanuslar aarak yalnzca Osmanl dnyasn deil btn dnyay evreleyen geni bir evrensel yaylma karsnda olduklarn uzun zaman anlayamamlardr. Belki hi anlayamamlardr. Sava alanlarnn btn bir toplumun bilim, teknoloji ve insan gc birikimlerinin bir gstergesi olduunu ondan te kiisel kahramanlklarn a d kaldm gremedikleri iin de bu alanlardaki gerilemelerinin nedenlerini tmden dzenlerinde aramak yerine yine yalnzca asker alanla snrl yenilemelere ynelmilerdir. Batnn Okyanuslara ynelmesi dnya g merkezlerinin Doudan Batya kaydnn bir gstergesi olmutur. Osmanllarn ykmna yol aacak olan bu evrensel dnmn bilinen ana izgilerini anmakta yarar vardr : * Geleneksel ticaret yollar Akdeniz dna kayarak Osmanl devletinin gmrk gelirlerinde nemli kayplara yol aacaktr. Merkantilist Avrupa'nn Osmanl lkelerinde yaylmas mevcut yerel zanaat ve sanayii ykarak gerekleecektir. Yeni kefedilen Okyanus tesi lkelerden, zellikle Amerika'dan Avrupa'ya getirilen deerli metallerin yaratt enflasyon Osmanl lkesi-

60

ni ham madde, beslenme maddeleri ve emei ucuz bir lke durumuna getirecektir.49 Bundan sonra da gnmze kadar deimeyen ve srekli tek ynl ileyen (Batnn satt ilenmi maddeler lehine, dounun satt ham maddeler aleyhine) bir ticaret hadleri dzeni yerleecektir. * mparatorluun gl zamanlarnda cmerte verilmi kapitlasyonlarn zamana gre gzden geirilmeyip tek ynl (Batlar lehine) iletilmesine seyirci kalnacaktr. * Asker gelirler (ganimet, vergi, toprak genilemesi, v.d.) giderek azalrken, harcamalar srekli artacaktr. Bunun iin 1450-1918 arasmda, be yz yla yakn bir srenin yarsnn savala getiini anmamz yeter kansndayz.50 Btn bu gelimelere bir de Batda grlen bilim ve tekniklerdeki ilerlemeler eklenirse her bakmdan dnya g merkezinin Avrupa'ya kaym olduunu gzlemi oluruz. Batnn ykselii olarak adlandrdmz bu gelimeler yava yava her alanda bu arada sava alanlarnda da kendini duyurmaya balayacakt. Nitekim "Yenilmez Trk" imaj ilk yaray 1571'de nebaht yenilgisiyle alacaktr. Fakat tarihiler Osmanl yaylmasnn en yksek noktasn bir yz yl sonra olarak grrler. Gerekten de 1682 ikinci Viyana kuatmasndan sonra belirli bir yerinde sayma ve zellikle 1699'da Macaristan'n yitirilmesini ieren Karlofa anlamas ile Trklerin Avrupa dn balam olur.
BELDICEANU, N Le Monde Ottoman des Balcans, s. XI-74. 5 RUSTOVV, D.A., K. KARPAT'n Social Change and Politics'in0 de e, 115.

61

Osmanl dzeninin zln ayrntlaryla incelemek konumuzu da bilgi alanmz da dlar. Fakat asker olgulara k tutacak lde baz gerekleri yinelemek de gerekir. Bu amala gerileme nedenleri olarak bilinen baz gelimelerin altn izmeye yneliyoruz. Yukarda deindiimiz d dnyadaki ekonomik dnmler yansra mparatorluk iinde de hem asker hem ekonomik baz gelimeler olmaya balamtr. Her eyden nce iie rgtlenmi olan asker ve toprak yapsnda baz bozulmalar grlmeye balar. Eskiden toprak datm belirli baar ve kamu yarar ltlerine gre yaplrken zamanla herkese verilir hale gelecektir. Devlet maliyesi zor durumlara girdike Timar topraklarnn vergilerini pein deyebilenlere toprak vermeye balar (iltizam). Bu durum hem askerlii yarmac temellerinden kopanr hem de devlete pein dedii vergiyi halktan kat kat fazlasyla karmaya alan bir kar evresi (mltezim) tretir. Bu arada hazrlamak zorunda olduklar askerleri karmayan bu grup giderek stanbul'a kar bir evre gc olmaya balar. Devletin hem asker toplama hem vergi toplama gc der. Bu imparatorluun balangta dlayabildii yar-feodalleme olgusudur. Msrl MEHMET AL PAA'nm ayrlk davran ile tara erafnn Padiahdan aldklar dnleri simgeleyen Sened-i ttifak bu feodallemenin gstergeleri saylabilir. Bu yar-feodal aristokrasi51 bir Trk kapitalizmine yol aabilir miydi? Bu soruyu olumsuz karlamak durumundayz. nk Toprak dzeninin bozuluuyla ortaya kabilecek olan bir zel mlk smf Batda burs NALCIK, H The Nature of Tradional Society, Modernization i Japan and Turkey'de, s. 48. Poiltical

62

juva snflarnn gerekletirdii toplumsal deiimleri slenmekten ok uzakt. Her eyden nce olas bir kapitalizme yol aabilecek olan bu zlme Batdan bamsz ve zgn bir Osmanl burjuvazisi yaratabilmek iin ok ge kalmt. Cmert kapitlasyonlardan sonra ngilizlerin 1838 Ticaret szlemesiyle balattklar ve mparatorluu btnyle Bat pazarlarna aan giriimlerle d etki asl ynlendirici olarak devreye girmi oluyordu. te bu tarihsel aamada Bat ile Trk toplumunun en belirgin ayrm gndeme geliyordu: Bat kendiliinden, organik ve olaan bir gelimeyi gerekletiren, Trkiye ise d uyar karsnda sekinlerin toplumu deitirmeye alaca bir gelime tr. Ekonomik gelimeler karsnda dinin belirleyici bir etkisi olup olmad tartmasna girmeksizin M. RODINSON'la birlikte52 slmm kapitalist birikimi nleyici bir nitelii olmadm fakat M. WEBER'in priten Hristiyanlkta bulduu kapitalist ilhamn islmda pek bulunmadn syleyebiliriz. Kald ki din kadar din d baz deer ve geleneklerin paray, ticareti, retimi ihmal eden bir tutumu pekitirmeleri de nemlidir. Dou/Bat farkllamasnn bir baka boyutu devletin dolaysyla ordunun banda bulunan nderliin yaratt sorunlardr. nceleri Sultann kiiliinde kendini gsteren gl merkeziyetilik bir dinamizm kaynakl olutururken XVII. yy. sonu braklan Sultann karde ve yaknlarn ldrme geleneiyle birlikte tam bir iktidarszlk oda olarak devleti sahipsiz brakr. Artk tahta Osmanoullarmn en yals gemeye ba5 RODENSON, M., slam et Capitalisme, s. 232. 2

63

lar ve yaknlarn ldrmek yerine Kafes'e koyar. Ama eskisine gre daha insancl grnen bu yntem devletin ban felce uratan bir durum yaratacaktr. yle ki tahtta boalma olduunda d dnya ile hi bir iliki kurmakszm ortalama otuz yln bu Kafes'te geiren ve en azmdan yabanclam, ou kez kiiliksizlemi Veliahtlar mparatorluun kaderini stlenmeye balarlar.53 Byle Sultanlarn evresi de eskiden olduu gibi uslu ve masum kullardan oluan sadk hizmetlilerden ok kiisel olduu kadar dier devletlerin karlarn da engelsizce izlemeye uygun bir ortam yaratyordu. Sahneyi etkili devlet adamlarnn yerine Gzdeler, Valide Sultanlar, Harem Aalan, v.b. doldurmaya balyor. Tek kelimeyle fiil bir iktidar boluu. Sultann zel ordusu Yenierilie gelince btn mparatorluk kurumlarmda gzlenen bozulma orada da balayacaktr. Sultanlarn zayflamas karsnda devlet iindeki glerini anlayan Kap kullar giderek Kapnn kendisine sahip kmaya kalkacak kadar ileri gideceklerdir. Btn yasaklar birer birer kaldrlyor; evlenmek, ticaret ve kk mesleklerle uramak, v.b. Yetkiyi ktye kullanma, yolsuzluk, disiplinsizlik o lye varacaktr ki zel bir eitime bal olan Yenierilik babadan oula geen zahmetsiz bir gelir kayna, hatta lenlerin bildirilmeden maalarnn almd babozuk bir kurum halini alacaktr. Bu kurumun askerlikle bir ilikisi kalmamtr ama bu gerei iln edebilecek Sultann tahtan edilmesine kadar tepkiler domaktadr. nk bir zamanlarn "Trk gcn" sim5 Zaten 1600 ylndan sonra eskiden yaptklar gibi ordularnn 3 banda sefere gitmeyeceklerdir: DAVISON, y.k., S. 32.

64

geleyen bu kurum imdi karlksz bir ikbl kaps olmutur. Bu kurumu ortadan kaldrabilmek uzun sre bir devlet sorunu olacak, 1808'de III. SELM yeni bir ordu kurmak (Nizam- Cedid) suundan tahttan indirilecektir. Nizam- Cedid'i ortadan kaldrmak szyle tahta geirilen II. MAHMUT ise kendini tahta getirenlerin kimliini bildii iin Yenierilii 1826'da kaldrmak durumunda kalacaktr. 7 ORDUDA YENLETRME GRMLER Sava alanlarnda arka arkaya alman yenilgiler Osmanl mparatorluunda ok etkisi yapmtr. Batdaki gelimeleri ancak savalar araclyla anlayan Osmanllar zm yine asker dzeyde arayacak onun gerisindeki yapsal deiimleri dikkate almayacaklardr. Batllarla ayn silhlarla savamadklarn gren devlet ileri gelenleri Bat karsnda gerilememek iin onlarn silahlaryla savamak gereini anlayarak baz yeniliklere bavurmulardr. Fakat her yenilik bir dierini gerektirdii iin sonu gelmez bir reformlar zinciri halkalanmaya balamtr.54 Bu reformlar bilindii gibi ncelikle Ordu iinde balatlmtr, ve orduyla snrl tutulmak istenilmitir. nk gerileme psikolojisiyle birlikte yenilikleri yadrgayan banaz ve duygusal tepkiler de yaygnlamtr.
6 Bu reform zincirinin ilk halkasn N. BERKES 1718 ylnda 4 Suitanm hizmetindeki bir Fransz subaynn reform raporunda buluyor: Bu subay La Rochelle evresinden LOUIS XIV'n Nante Fermanyla srlen Huguenot'lardan De ROCHEFORT' dur. Trkiye'ye snan bu Fransz subay Sarayda askeri danmanlk yapmtr. Bkz. BERKES, y.k., s. 104.

65

Orduda yaplan yenilikler kanlmaz grlen trden dzeltmeler saylyordu. Fakat ada gelimelerin giriftlii ve yeni sava teknolojisinin ancak daha geni bir fen ve bilim ortamnda gerekletirilebilecei grldke reformlarn snr genilemeye balad. Salt teknik aktarmasyla balayan asker yardmlar giderek renci gnderme, yabanc subay getirme, yeni retim kurumlar ama ve bu kurumlarda geleneksel retimde yeri olmayan ada fen bilimleri okutma... gibi eitlilik ve younluk gstermeye balayacaktr. Daha nce de belirttiimiz gibi Osmanl reformculuu kendiliinden ortaya km toplumun kendi kendine gereksinme duyduu bir reformculuk deildir. D dnyann uyard bir reform anlay szkonusudur.55 stelik ordu konusuyla snrldr. Bu yzden reformlar kkl ve yapsal nitelikli olmayp yzeysel ve paral olmutur. Bu da gnmze kadar sonu gelmeyen bir reform urama yol amtr. Orduyu yeniletirmek iddiasyla balatlan reformlar nceleri slma dnm Avrupa'llarca yrtlmeye balamtr. Bu konuda ilk ad geen yabanc 1729' da Sultann hizmetine girmi olan ve Osmanl topusunu yeniden dzenleyen Comte de BENNEVAL'dir. Sonradan HUMBARACI (topu) AHMET PAA diye anlan bu kiinin yerini 1770'li yllarda Macar soylu bir baka Fransz olan Baron de DOTT alacaktr.53 *
5 RUSTOW, D .A. bu tr modernlemeyi benzerlerinin Rusya, 5 Japonya ve in'de de grld bir eit savunma mekanizmas ile aklyor: "Defensive ve Modernization" : K. KARPAT Social Change... s. 94. 5 SEIGNOBOSC, Turcs en Turquie, s. 85. (Bu asker yazara gre 6 sk Trk-Fransz ilikileri o ldedir ki Trkiye'ye ikinci bir Fransa gzyle bakmaldr." : y.k., s. 85.

66

ngiliz MUSTAFA olarak da anlan Britanya deniz subay CAMPELL de Donanmann yeniletirilmesine katklarda bulunacaktr. Yine Fransz subaylar ibirliinde 1794'de yeni bir ordu kurma almalar balatlacaktr. Baarszlkla sonulanacak olan bu giriim, reformlar devlet katnda bir sorun olarak ele alan III. SELM'i tahtndan edecektir. XVIII. yy. sonunda stanbul'a Fransz Cumhuriyeti temsilcisi olarak geen general Albert DUBAYET yannda armaan olarak baz top paralar ve iinde ordu mhendis hizmetlerini dzenleyecek olan LAFITTE'in de bulunduu mhendis ve teknisyenler getirdiini gryoruz.57 1826'da Yenieriliin kaldrlmasndan sonra ilk olarak Bat usul bir Asker okul alyor (Hendesehane) ,58 Her iki olay da ok nemli sonular verecektir. Bylece ilk kez subaylar toplum d tutsaklardan deil dorudan doruya halk katlarndan almyordu. stelik yine ilk kez Bat bilim ve yntemleriyle eitim yaplmaya balanmt. Bu durum uzun dnemde ok nemli siyasal sonular verecekti. nk ordu ile snrl tutulmaya allan reformlar geri tepecek ve ordu siyasal iktidara en ciddi muhalefet odan oluturacaktr. Asker ynden Batya alma sonralar dier lkelerin yardm ve ibirlikleri ile gnmze kadar srecektir. Franszlardan sonra Almanlar asker yardm kayna olarak; Osmanllarla ilikiye gemilerdir. Frei57 CREASY, S.E., History of the Ottoman Turks, s. 459. 5 Paris'te bile rencileri Saint-Cyr, Polytechnique gibi okulla8 ra hazrlayan bir Ecole Militaire Ottoman alyor: MARDN, ., The Genesis of Young Ottoman Thought, s. 213.

67

herr von der GOLTZ Osmanl Asker Okullar Genel Mfettiliini yaptktan sonra yerine gelen General OVK LMAN van SANDERS ilk olarak orduda bir komuta mevkiine atanmtr. Bu ordu iine girme eylemi bir gn yle bir noktaya gelecektir ki 1918'de I. Dnya Savann son bulduu gnlerde Osmanl ordusunda Almanlarn 646 subay, 6.686 asker olmak zere toplam 25.400 mevcudu grev yapacakt.59 Bir ordunun kime ait olduunu unutturacak kadar mevcudunda yabanc askeri bulunmas her halde d yardm olgusunun nerelere varabileceine iyi bir rnektir. stelik bu durum askerlik bilmeyen bir halkn bana gelen bir durum da deildir. Ve yine btn bu sonu gelmez yardmlar byk baarlarla deil tam tersine yardm aldka gerileyen bir mparatorluun en sonunda btn varln kaybedecei bir Dnya savayla sonulanacakt. O dnya sava ki bilinsiz bir askerliin nasl szde dostlar ve yardmclar elinde arur edilebileceine iyi bir rnek olmutur. 8 GERYE TEPEN REFORMZM Osmanl reformizmi geriye tepen bir dnme yol aacaktr : Askeri kadrolarn politize olmas. nk her toplumsal tasarnn ngrlmedik, istenmedik, beklenmedik sonular doar. Reform giriimleri de Osmanllarn niyetlenmedii baz yan sonular dourmutur ki' bunlar balangtaki amalar da amtr. Balangta yalnzca ordunun yenilenmesi, bunun iin de Batdan yalnzca asker teknoloji aktarlmasyla snrl tutulmak istenen reformlar sonunda subaylarn siyasal bilinlenmesiyle sonulanmtr. nk teknoloji bir bas RUSTOW, D. D., Military, Political Modernization in Japa a and Trkey'de, s. 356.

68

ma aktarlamazd ve bu aktarma bile en az bir din d bilgi edinilmesini gerektiriyordu. rnein yabanc dil bilmek.0 Yabanc dil ise asker bilgiler yansra baka eyleri de okuyup renmeyi olanakl klyordu. Bylece asker kurumun yeniletirilmesi bu kurum mensuplarnn kanlmaz olarak Batnn laik, pozitif ve rasyonel dnceleriyle karlamalarna yol amtr. Bu dncelerle yetien yeni kuaklar ise giderek asker sorunlardan lke sorunlarna zm aramaya balam buradan da zamanlarna gre devrimsel saylacak siyasal grler edinmeye balamlardr. Askerlerin bilinlenmesi balca topluluk evresinde geliecektir. lk olarak Yksek Okullardaki gizli derneklemeleri anmak gerekir. Saylar yirmiyi bulan ve zamann ilerici Harb Okulu Komutan SLEYMAN Paann hogrl ynetimi altnda gelien bu dernekler ABDLHAMD dzenine kar ilk muhalifleri bir araya getirmekte idi. Bunlar o gnk renci-subay evresiydi.31 kinci bir topluluk daha erken olumu ve hem asker hem sivil yeleri olan siyasal bir bilinlenme merkezi idi. talyan MAZZINI - Karbonari rgtlerinden esinlenerek 1865 ylnda ttifak- Hamiyet adyla kurulmutur. Abdlhamid'in Makedonya'daki bamszlk gruplar sindirmek zere gnderdii bu kuak orada karlat Narodnik dnceli gerillaclardan komitacl alarak daha da radikallemilerdir. Baka bir grup Abdlhamid'in zulmnden yurt dna kam muhaliflerden olumutur. 1867'de Paris'
MARDN, lk yabanc dil retiminin yapld kurumlardan biri olarak Ordu'yu sayyor., y.k., s. 213. NALCIK, H The Nature of Traditional Society, y.k., s. 413.

69

te "Parti de la Jeune Turquie" adyla bir parti kuran ve sonradan Jn Trkler olarak anlacak olan topluluktur. Bunlar Paris'ten baka Londra, Cenevre, Kahne ve dier Avrupa lkelerinde etkindirler. Kendi kardklar gazeteleri olduu gibi Trkiye'deki muhaliflerle de Avrupa lkelerinin konsolosluklar araclyla haberlemektedirler. te bu muhalefet ortamyla sk skya ilgili bir asker kuak gelimektedir. Fakat bir terslik olarak ilk asker-siyas olay szn ettiimiz "ilerici" akmlara pek uygun dmeyecektir. nk Kuleli olay olarak bilinen bu ilk asker darbe giriimi "Anayasal bir hkmetin kurulmas"n istese de siyasal ierik olarak Bat dman ve islamc bir harekettir. Bu hareketin ksa srede baarszla uratlp karanlar srgne gnderilmesine karn kalc bir yn olduysa o da herhalde 1859'dan balayarak en az bir yz yl srecek olan ve ada Trk ordusunun mdahale geleneini balatm olmasdr. Artk yeni bir siyasal g kayna olumutur : Ordu. Ordunun siyasal yaama ilk belirgin mdahalesi 1867'de saylabilir. Bir asker (SLEYMAN PAA), bir sivil (MTHAT PAA) ve eyhlislm yine yz y srecek olan bir lnn (asker-sivil-aydm) ilk ekirdeini kurmu oluyorlar. Bu lnn dini temsil eden kesimi daha sonra laik aydnlarca deitirilecektir. Fakat bu l temel olarak Trk siyasal yaamnn hem mparatorlukta hem de Cumhuriyette vazgeilmez eleri olacaklardr. Hemen hemen her bakmdan bir kopukluu rnekleyen Osmanl dzeni/Cumhuriyet ikilemi belki de bu bakmdan bir sreklilik gsterir. Kukusuz ideolojik ierikler yine ztlk gstererek. Bu l ordunun gnmzde deilse bile yakn gemiteki si70

yasal davranlarn da etkilemitir. Trk ordusunun Demokrasi deneylerini koullandran mdahalelerini bu asker-brokrat-aydn lsn dikkate almadan en azndan 1960'lara kadar anlamak ve aklamak olanakszdr. 9 K OSMANLI DEVRM XIX. yy.'m son eyreinde Osmanl mparatorluu daha ok muhalifleri jurnallemeye yarayan Avrupa'nn en geni telgraf ebekelerinden birine ve yine muhalifler iin Abdlhamid'in zehirli kahvesine sahip olmakla birlikte bu ve dier baskc nlemler olduka youn bir muhalif dnce etkinliini nleyememitir. Nitekim bu zamanda Kemalizmi de eklersek siyasal deiimle noktalanan ana dnce akm gzlyoruz : Dnce akmlar Gen Osmanllar Jn Trkler Kemaiistler Siyasal deiimler 1876 I. Merutiyet 1908 II. Merutiyet 1923 Cumhuriyet erikleri Osmanl Trk-Osmanl Trk

Her durumda da askerlerin vazgeilmez rol aktr. 1876'da ilk anayasann ilann Abdlhamid'i aka tehdit ederek salayan Sleyman Paa'dr. Geri Sultan 19 Mart 1877'de Meclisi atrdktan sonra bask ve kurnazlkla daha bir yl bile gemeden 13 ubat 1878' de kapatacaktr ama ordunun ve ittifaklarnn gcn herkes grdkten sonra. Bu yzden her mdahale sonras grlen ordunun dikkatle izlenmesi olay Kzl Sultan'm daha bir dikkatle yapt bir i olacakt. Subaylar ve asker renciler adm adm izlenecekti.02
6 BERKES, N y.k., s. 302. 2

71

lk anayasa ncesi dnce iklimini Osmanllk denebilecek ve Kozmopolit (ok uluslu) mparatorluun paralanmasn ne pahasna olursa olsun nleme kaygs etkiliyordu.33 Henz Trklk ya da Trklk gndemden ok uzaktr. Tek yenilik sorunlarn iln edilecek bir anayasa ile zlebileceidir. Yeni Osmanllar bir eit anayasal bir Federalizmle Osmanlln ayakta tutulabileceini sanmaktadrlar. Yeni Osmanlln devrimi Trkiye'nin yz yl sonra bugn bile zemedii bir Anayasaclk gelenei getirmitir. Bu gelenein Trk kamu ynetimine brakt iz belki de sorunlarn yasal dzenlemelerle zlebilecei inancdr. Onun iin bu yaklamn ardmda ou kez toplumsal ve ekonomik gelimeleri, kltrel deerleri ihmal eden bir ynetim anlay grlebilir. Dnya siyasal literatrne bir tutum olarak geen Jn Trklere gelince, bu ikinci kuak reformcular da birincilerin anayasacln srdrmekle birlikte mpa6 Osmanl ok-ulusluluu XIX. yy. sonuna doru 21 milyonu 3 mslman olan 36 milyonluk bir nfus oluturuyordu. Aadaki dalma baklrsa Osmanlln aslnda makul bir gerekilikten baka bir ey olmad anlalr: XIX. yy. Sonunda Osmanl Nfusu (Uluslar) Slavlar 6 milyon Yunanllar 2 4 Romanyallar Ermeniler 2,5 Araplar 6-8 Arnavutlar 1,5 Krtler 1 Trkler 10-12 Kaynaklar: 1888 Osmanl Nfs saym, VINET, V., Gographie Administrative: La Turquie d' Asiede. DAVISON, R. H., Reform in the Ottoman Empire, s. 40.

72

ratorluk iinde gittike yabanclaan Trkleri34 savunucu bir eilim belirtmektedirler. Ayrca yabanc yardmlara kar biraz kukuyla bakmaktadrlar. Geri sonradan kendileri de yabanclarsz edemiyeceklerdir ve Abdlhamid'den de ileri bir Alman dostluunda karar klacaklardr35 ama hi olmazsa balang niyetleri biraz kendine dn ynndedir. Bylelikle dier halklar korkutmadan "Trkiye Trklerindir" gibi zlemler ileri srmeye almaktadrlar. Balangta bir ok gizli rgtten biri olarak kurulan Jn Trk Dernei "ttihat ve Terakki" (1894-95) giderek nem kazanacak ve zellikle subaylar arasnda taraftar toplayacaktr. Jn Trk haraketi subaylarn politize olmas iin alt kadar baarl da olmutur. M. KEMAL'in askerlerin bu kadar politikaya karmalarn uygun bulmad iin ttihat ve Terakki yneticileriyle anlamazla dtn biliyoruz. Zaten ttihatlar da yine kendileri bunun kmaz yol olduunu anlayarak 8 Ekim 1912'de ordunun siyasetle uramasn yasaklayan bir yasa karmak zorunda kalacaklardr.36 1908 devriminin ortam stanbul'dan ok Avrupa' ya yaknlyla, kozmopolitliiyle elverili bir ortam salayan Selanik67 gibi Avrupa Trkiye'sinde gelime olana bulmutur.
64

yle durumlar oluyordu ki Trkler kendi lkelerinde yabanc bir lkenin yasasna gre ve yabanc yarg organlar nnde yarglanyorlard: THOBIE, J., Les Interets Economiques, Financiers et Politiques Franais... s. 18. 6 5 ORTAYLI, 1., kinci Abdiilhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, s. 118. 6 BAYAR, C Ben de Yazdm, c. II, s. 516. 6 6 7 XEX. yy. sonuna doru Selnik 60.000 Yahudiye karlk, 24.000 Hristiyan ve 30.000 Mslman nfusa sahipti. Bu yzden Jn

73

te otuz yldr askda kalan anayasay yeniden uygulamaya koydurtan ortam stanbul'un dnda hatta Trkln dnda bir ortam grnmnde idi. 1908 Temmuzunda bakaldran bir grup askerin bamda daa kan NYAZ ve ENVER Beyler, dzeni yeniden kurmak zere Sultann zerlerine gnderdii Anadolu askerleri de kendilerine katldktan sonra Latin Amerikallarn deyimiyle bir Telegrfico devrimini baarrlar. Gerekten 1908'de devrimciler Selanik'tedirler ama devrim stanbul'da gerekleir. in ciddiliini anlayan Abdlhamit "otuz yl nce zaten kendisinin iln etmi olduu anayasay halkn uyanp, bilinlendiini dikkate alarak uygulamaya koymaktan mutluluk duyduunu" bildirir. Fakat bu arada ilk frsatta duruma egemen olmak iin de almay da unutmaz. D glerden de yardm almay kabullenerek tarihe 31 Mart Olay (13.4.1909)68 olarak geen kar-devrim eylemine giriirse de Selanik ordusunun stanbul zerine yrmesi zerine ttihat ve Terakkinin btnyle devleti ele geirmesine yol am olur.. Ordu ise oktan jermanize olmutur. Jn Trk iktidarnda Ordu tmyle politize olacaktr.29 Bu durum hakl olarak zamann Alman elisine "Trkiye'de Orduyu kontrol eden g biz olduka Almanya'ya muhalif hi bir hkmet iktidarda kalamaz" dedirtecektir.70 Nitekim gelimeler btn acklhklaryla birlikte bu gerein sonularn vereceklerdir.
Trk hkmetleri zerinde Siyonizm ve masonluun nemli etkisi olduu ileri srlr: GARNIER, J.P., La Fin de l'Empire Ottoman. es AKN, S . 31 Mart Olay, s. 291. 6 AHMAD, F Young Turks ,s. 48. 9 o AVCIOLU, D., 31 Martta Yabanc Parma, s. 144

74

10 OSMANLI ASKERLNN K I. Dnya Sava Osmanl mparatorluunu kntye srkleyecektir. Hasta Adam artk lecektir. Daha hastalnda mirasm paylamaya balayan taraflar imdi rahata blm masasna oturabilirler. Zaten lmeden bir "Bor mparatorluu"71 haline dnm olan devlet, borlarn yaamyla dyordu. Ortadan kalkan ya da kaldrlan bir mparatorluun kukusuz ordusu da varln yitirecekti. Dnya savama bir milyona yakm bir mevcutla giren Osmanl ordusu sava sonunda yok denecek bir dzeye inecektir. Zaten ilerde greceimiz gibi Mttefik devletler sava sonras Brakma ve Anlamalarla Osmanl mparatorluunu nerede ise ordusuz bir devlet durumuna brakacaktr. Bu k belgelerinin ilki imparatorluu ordusuzlatrmay amalayan ve bylece savunma yeteneinden yoksun braklm, neredeyse sahipsiz bir toprak paras durumuna dren Mondros Brakmasdr. lk bakta grlecei gibi aslnda szkonusu olan karlkl bir brakmadan ok tek tarafl bir teslim olutur. 30 Ekim 1918'de Limni adas Mondros limannda demirli bulunan Agamemnon sava gemisinde, Akdeniz Blgesi ngiliz Bakomutan Sir Somerset A.G. Calthorpe ile Osmanl Donanma Bakan Rauf Bey ve iki yetkilinin imzaladklar Brakma szlemesi gerekte Osmanllarn Mttefiklere teslim tutanadr. Anadolu direniinin ortaya k koullarn anlamamz bakmndan
7! BERKES, N buna "Dyunu Umumiye mparatorluu" demektedir : bkz. y.k., s. 31.

75

bu tutanan ana maddelerini zetle anmamzda yarar vardr : Boozlardaki kaleler ve Toros tneli Mttefiklerce igal edilecek (1. ve 10. md.) Snrlarn denetlenmesi ve i dzenin korunmas iin gerekli asker birlikler dnda Trk Orsu derhal terhis edilecek (5. md.) Btn sava gemileri mttefiklere teslim edilecek (6. md.) "Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal etme hakk" tanmacak (7. md.) 72 Grld gibi Osmanl devleti zellikle bu son dneminde mparatorluun kurucu esi olan Trklerin btn fizik ve entellektel glerini sonuna kadar harcamtr. stelik hep yenilgiler iin, hep yitikler iin. Toprandan koparlan Trk kyls cepheden cepheye, gittike anlamszlaan bir sava iin binlerle lmeye srlmtr.

te I. Dnya Sava knda Trkiye yzyllardr "slmn klc" olmaya alrken kendi z halknn kalkan bile olamamtr. stelik slm lkeleri de ona srtn evirecektir. Bylece bin yllk nl Trk askerlii, barndan kt halk bile koruyamayan zavall bir macera olarak sona eriyordu.
ra MERAY, S.L., OLCAY, O., Osmanl imparatorluunun k Belgeleri, s. 1.

76

BLM

III

KEMALST ORDU
"Osmanllar... daha ok his ve hrslarnn etkisiyle hareKet ettiklerinden Viyana'ya kadar gittikleri halde, gpri ekilmeye mecbur olmulardr. Ondan sonra Budapete'de de duramadlar, geri ekildiler. Belgrat'ta da yenildi ve geri ekilmeye mecbur edildiler. Balkanlar braktlar. Rumeli'den karldlar. Bize iinde henz dman bulunan bir vatam miras braktlar. Bu son vatan parasn kurtarrken olsun hrslarmzdan, lilerimizden z veride bulunarak ar bal olalm. Kurtulu iin..." M. Kemal, Nutuk, c. II, s. 636. "Yeni Trkiye Devleti, Cihangir bir devlet olmayacaktr." M. Kemal, 16/17 Ocak 1923, zmit Gazetecilerle Konumasndan.

1 ULUSAL ASKERLN DOUU ada Trk Ordusu kimliine son biimini Kurtulu Sava iinde verecektir. Geri bin yllarlk tarihsel bir kaltm etinde ve ruhunda tamaktadr, yz yllk yeni bir bilinci iine sindirmek zeredir ama asl varoluunu son bir ate ve kan smavndan geerek gerekletirecektir. Bu sava ayn zamanda birbirine zt iki ordu tezinin atmasdr : Kemalist Ordu ve Gerilla. Onun iin bu blm yukardaki bal tamaktadr. Bu adlandrma baka trl de olabilir. rnein Kema77

lis Ordu yerine Dzenli (Nizam) Ordu, Gerilla yerine Milis, ete ya da Dzensiz (Gayr Nizam) Ordu denebilir. Ama deimeyecek olan amalanan sorunun dile getirilmesidir. Bu da yle sylenebilir : Kurtulu Sava boyunca M. Kemal'in nderliinde gelien ulusal direnme olgusunun balca arac, byk savatan sonra Batllarn bar andlamalarma koyduklar silahszlandrma ve askersizletirme giriimlerinin sonucu, ad olan kendi olmayan bir ordudur. Grlecei gibi bu szde bir ordudur ama yine de dzenli bir ordudur. Hi olmazsa dzenlilii kendine kanlmaz bir kural sayan bir kurulutur. Bu geleneksel asker gcn yan sra, hatta ondan nce davranan, en azndan balangda; toplumun d saldrganlk karsnda en doal tepkisini canlandran paralel bir halk saval gzlenmektedir. Toplumun sanki igdsn rnekleyen bu, paral, egdmsz ve dzensiz eylemlerle olaan ordu arasndaki ilikiler nasl bir gelime izlemitir? Dank ve kendiliinden bir grnm sunan bu dzensiz savunma abalar bazan "ordu" adn bile almaya geerek geleneksel asker g karsnda nasl bir perspektif getirmekte idi? Doal, yasal savunma aamasn atlayarak devletletirme giriimine bile kalkan bu dzensiz ordusal olgularla Kemalist Ordunun eitli dzeylerde karlamalar yeni diyemesek bile deiik bir adan gzden geirildiinde ne gibi karsamalar elde edilebilir? ada Trk Ordusunu iyi tanmak iin son derece gerekli olan bu blmn konusunuyeniden tanmlayacak/snrlayacak olursak, zetle balca sorun evresinde ortaya ktn syleyebiliriz: Kemalistlerin kar karya kaldklar toplum78

sal dzen seenekleri ve bu seeneklerin dzenli/dzensiz ordu tartmasna/ilikisine yansmalar, Kemalist dncenin ordu konusundaki yan rnleri ve bunun dzensiz ordulama eilimlerine kar somutlama biimleri, Hem toplumsal dzen seimi hem de ordu anlaylar bakmndan Kemalistlerin uluslararas ortamdan esinlenen i kprdanlar karsndaki tutumlar. Bu sorunlar belki de tarihte ilk kez Trk askerliini kendi ulusunun hizmetine girmeye yneltecektir. Daha nce de belirttiimiz gibi bu almann ne tarihsel ne belgesel bir iddias vardr. Yalnzca tarihilerin saptad olgular zerinden yeni bir yorumlama giriimi szkonusudur. almann tek zgn yan genel olarak, Trkiye'de bilimsel evrelerin yabanc kald bir alanda, Ordu-Toplum ilikileri zerine kanlmaz olarak yetersiz birikimlerin yardmyla bilinen tarihsel olaylar yeniden irdelemesidir. "Ordubilim" diyebileceimiz askerlik olgusunun kendine zg niteliklerini konu alan bilgi dalyla genel toplumsal ve siyasal bilgilerimizden oluan bir birikim Trk toplumunun tarihsel geliimini deiik bir adan gzlememize olanak tanyabilir mi? Byle bir yaklam topluma ve bilime nasl bir katk getirir? Bu gibi sorulara olumlu karlklar bulmak aratrmacnn dileidir. 2 OSMANLI TOPRAKLARINDA ASKER DURUM Tarihi Stanford J. Shaw 1920'ler Anadolu'sunu igal, i sava paralanmann yaratt tehlikeler bak79

mmdan 1402'nin Anadolu'suyla karlatryor1 Gerekten de I. Dnya Sava sonras Osmanl mparatorluu XV. yy. banda geirdii sarsnty aratmayacak bir ykm iindedir. Bu ykmn ilk tutana olan Mondros brakmasna yukarda deinmitik.2 Mondros Brakmasndan iki yla yakn bir sre gemesine karn ve bu arada Anadolu'da bir halk direnii balamasna karn 10 Austos 1920'de Sevres'de imzalanan andlama ise bu teslim tutanan onaylamaktan da te Trklerin tmyle Avrupa'dan atlmasn ve Anadolu ilerine kadar uzanan bir igal plann karara balayacaktr.3 Alt yzyllk bir devletin tarihini noktalayan bu anlamann balca maddelerini anmak yine o gnk asker durumu saptamak bakmndan gereklidir : Boazlardan savata ve barta btn ticaret ve sava gemilerine gei hakk verilecek ve bu hakk Mttefiklerden oluan Uluslararas Boazlar Komisyonu dzenleyecek (Md. 37) Krtlere yerel zerklik verecek ngiliz, Fransz ve talyan yelerden oluan bir komisyon oluturulacak ve Krtlerin bamszlk isteinde bulunmalar halinde Milletler Cemiyeti Konseyi karar verirse Trkiye de buna uyacak (Md.
62.)

zmir'in Yunan ynetimine devri ve Yunanl

SHAW, Stanford J ve Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II, Cambridge University Press, New York, 1977, s. 352. 2 Bkz. II. Blmn sonu. 3 MEPAY, Seha L OLCAY, Osman, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, s. 45 ve sonras.

80

lara burada asker bulundurma hakk verilecek, be yl sonra da yerel parlamentonun isteiyle Yunanistan'a katlabilecek (Md. 65-83). "Trkiye, eski Osmanl mparatorluu Avrupa ktasndaki ve ibu andlama ile snrlar tesindeki btn haklarndan ve sfatlarndan Yunanistan yararma vazgeer" (Md. 84) Ayn ekilde Msr, Sudan ve Kbrs ngiltere'ye, Fas ve Tunus Fransa'ya, Libya ve Ege Adalar talya'ya verilecek, Suriye, Irak, Filistin, Hicaz ve Ermenistan ya bamsz ya da manda dzenine geecek (Md. 88-122) Trkiye'nin bulundurabilecei asker kuvvet Padiah'n 700' gemeyecek bir zel koruma birlii (Hassa Ktaat), i dzen ve gvenlii salamak zere 35.000 kiiyi gemeyecek Jandarma birlikleri ile karklk durumunda jandarmay destekleyecek ve 15.000 kiiyi gemeyecek zel birliklerden ibaret olacaktr. (Md. 152) Askerlik gnll ve 12 ay olacaktr. (Md. 165 166) Bir tek subay okulu kalacaktr. (Md. 168) Hi bir sahra topu ya da ar topa izin verilmeyecektir. (Md. 100) Hafif silahlarla donatlan yukarda ad geen birliklerden geri kalan btn silah ve cephane Mttefiklere teslim edilecektir. (Md. 172) Mondros Brakmasyla gzalt edilen btn sava gemileri Mttefik devletlere teslim edilecek ve Trkiye'ye balklk ve polis hizmeti iin
81

7 gambot ve 6 torpido braklacaktr. (Md. 181) Trkiye'nin sava gemisi yapmas ya da edinmesi yasaktr. (Md. 182) Grlyor ki Trkiye yenilgisinin fiyatn ok pahal deyecektir. Ordu yerine neredeyse bir polis rgtn andran szde "asker) birliklerden baka balklardan, orman bekilerine, gdml balonlardan Boazii araba vapurlarna kadar askerlikle uzaktan yakndan ilgisi olan herkes ve her ey askerlik d tutulmutur. Bu durumda bir lkede ordu ne durumda olabilir? Olsa olsa bir iskelet! Gerekten de asker varlk bir iskeletten farkszdr. Anlamalar gerei "zorunlu terhis" haberi ordularda tam bir zlmeye yol aacak ve Kurtulu Sava sonuna kadar srp gidecek olan bir "asker kaaklar" olgusu ortaya kacaktr. yle ki kaak olmak kural kalmak kural d bir durum gibi grlmeye balanacaktr. Sava banda, Austos 1914'te seferberlik ilanyla mparatorluk ordu mevcudu 650 bine karlmken sava sonunda 70-80 bine dm, Mondros ve Sevres' den sonra bu mevcudu 50 bini gemeyen sz de bir ordu durumuna dmtr.4 O da da dnk bir ordu olmaktan ok ie dnk zel bir ordudur. Nitekim Anadolu direnii karsnda igal kuvvetlerinden nce bu ordunun "Kuvay- nzibatiye, Kuvay- Ahmediye, Nigahban- Vatan, Hilafet Ordusu..." gibi kollarn bulacaktr.
4 SELEK, S., Anadolu htilli, s. 102-105. D. Avcolu da sava sonras ordunun durumunu o dnemin komutanlar azndan rneklerle, saylarla ve konumlaryla anlatyor: Mill Kurtulu Tarihi, c. III, s. 969-982

82

lk dnya savann insan, toprak ve onur kayplar o ldedir ki halkn geleneksel olarak sayg duyduu askerlik meslei ve ordu da gzden dm ve giderek bir ordu ve subay dmanl bagstermeye balamt. te bu devletsiz, hkmetsiz ve ordusuz kalm topraklarda sonunda bugnk Trkiye Cumhuriyetini oluturacak olan ulusal eylemin ilk kvlcmlarn Mondros'la birlikte grmeye balyoruz. Hatta Brakma ncesinde savatan yenik klaca anlaldka asker depolardan gizli gizli silah ve cephane karlarak ileride bavurulacak son bir mcadele iin sakland biliniyor.5 3 ANADOLU'DA TOPLUMSAL SAVUNMA GD SNN ORTAYA IKI BMLER mparatorluun paralanmas, Anadolu'nun bile yer yer igal edilmeye balanmas ve Trklerin belki de bir devlet bile kuramayacaklar korkusu askerinden, kylsne, tccarndan aydnna kadar btn Trkleri sarm durumdadr. stelik bu, ulus ve devlet gibi genel ve soyut kavramlarn tehlikeye girmesinden te insanlarn kii ve aile olarak da var olma haklar tehlikeye girmitir. Bu yzden can ve mal gvensizlii genel bir savunma i gdsne yol aacaktr. Durum hem toplum hem de bireysel dzeyde var olma sorunu olarak alglanmaya balamtr. Bylece iinde bulunulan ackl durumlara karn lkenin her kesinden, top5

Bu balamda, Enver Paa gdmndeki Tekilt- Mahsusa (Gizli, zel gvenlik rgt) Bakan Eref Sencer Kuuba' mn kendi iftliini kaak silh ve cephane deposu yaparak ilk direni eylemlerine bir s yapt anlalmaktadr, bkz. C. KUTAY, erke Ethem Dosyas, c. II, s. 326.

33

lumun her kesiminden ve kendinden bir tepkiler, direniler ve bakaldrlar zinciri olumaya balamtr. Daha M. Kemal Samsun'a kp eyleme gemeden Anadolu kprdanmaya, yer yer direnmeye balamtr. Ulusal direni balangta kendilinden ortaya kan bir halk eylemi olmakla birlikte aydnlarn drts bu aamada da gzlenmektedir. Klk deitirerek, kiilik deitirerek, meslek deitirerek ky ky, kasaba kasaba dolaarak iine dlen ackl durum karsnda nasl davranlmas gerektiini Anadolu insannn kulana fsldayan hatta ona silah, cephane salayan, yol gsteren eski subay, eski politikac, ynetici, retmen, gazeteci, v.d. pek oktur.6 Demek ki Ulusal Savam iki ynde ve birbiriyle ilikili olarak gelimitir. Halk iinde ve ordu iinde. Genel olarak adma Kuvayi Milliye denen ulusal direni gleri kendilerine zg rgtlenmi ve savam biimleri gstermilerdir. Bunlarn genel zellii gerilla olarak adlandrlabilir. Yalnz sonradan politize olmu bir gerilla. gale kar k herkese benimsenen ortak bir zelliktir ama bu gerilla eitli ve bazan elikili niyetlerle biraraya gelmi kark bir topluluktur.
5 Cell BAY AR Bat Anadolu'da gece gndz dolaarak nasl halk direnie ynelttiini ayrntlaryla anlatmaktadr, bkz. Ben de Yazdm, C. 6, Aydn'da 57. Tmen Komutan Albay Mehmet efik (Aker)'in Yrk Ali'ye silh, cephane ve iki yedek subay vererek Yunanlarla savamas iin arda bulunduu da bilinmektedir. Eski Donanma Bakam Rauf (Orbay) Bey, Kazm (zalp) Paa ve dier pek ok asker ve sivil Anadolu'ya geerken ky ve kasabalardan geerek halkn ileri gelenlerini, ete balarn dmana kar koymaya ardklar gzlenmektedir. Kazm ZALP, Milli Mcadele, s. 8...

84

Szkonusu gerillanm insan kayna ekiya, efe, zeybek, asker kaa, salverilmi mahpus, sulu, sank ve macera dknleri... gibi daha ok lmpen, marjinal ve babozuk, hatta serseri denebilecek eleri de iine alan ve bu ynleriyle pek salkl saylamayacak bir toplumsal tabandr.7 Pek ok kii suunu balatarak bu frsatla aklanmak iin gerillaya katlmaktadr. Belki gerilla iindeki en salam kesim gnlllerle bir eit asker alma gibi toplanan 'ykmller'den olumaktadr. nk bunlar ya grev ya da istekle cepheye katlmaktadrlar. Zeybek ve Efe gelenei belki de uzak zamanlardan kalma bir askerliin kurumsallamadan ortaya km bir biimidir. Buna gre evrede saygnlk kazanmanm bir yolu da ekiya olarak merkez otoriteye kar kmak, geici ve snrl da olsa kendi bana buyruk bir yerel otorite olarak dilden dile dolaan sylentilere, destanlara kahraman olmaktr. Merkez hkmetle sava, karklk, bunalm gibi zor durumlarda andlamalar yaparak 'yze kmak' (balanmak) ve bylece dokunulmaz, ayrcalkl bir mevkiye ulamak ekiyanm ideali oluyordu. Bu durumda silahlarm tayabiliyorlar, jandarma kovuturmasndan uzak kiisel ve kamusal btn haklarn kullanabiliyorlard. Kemalistler bu kiileri nce savaa scara da topluma kazandracak ve Cumhuriyetle birlikte de Zeybek-Efe geleneini tmyle ortadan kaldracaklardr.8
7 rnein Kuvay- Seyyare iinde "Katiller Taburu" adyla Tesalyal Hafz Bey komutasnda 150 gnll ve 400 ar hapis cezaldan bir birlik var: erkez Etem'in Hatralar, s. 86. 8 C. BAY AR, Zeybek ve Efelerin balanarak Kurtulu Savana katlmalarnda pay olduunu anlatmaktadr: C. 6, s. 1748-1750. Nitekim kendisi Demirci Mehmet Efe'nin danman olmu-

85

Salksz ve riskli de olsa sivil nitelikli savunma zerinde srarn i ve d psikolojik ve siyasal nedenleri vardr. neden yllardr sregelen savalarn orduyu ve subay halk gznde c olarak gstermesidir. Bu yzden halk yeni bir sava, stelik yenik subaylarm nderliinde bir sava benimsemekten ok uzaktr. Bu halk-subay soukluunu hesaba katarak subaylarn ikinci planda kalaca sivil grnml bir rgtlenmeye gitmek gerekiyordu. te yandan hi olmazsa baz komutanlar yeni bir resm sava giriimiyle stanbul hkmetini Mttefikler karsnda zor durumda brakmaktan kamyorlard. Bu yzden ie ve da kar ordu ve askerlii hatrlatmayan bir direnme biimi semek gerekiyordu. Bu yle bir direnme olmalyd ki ne halkm tepkisini eksin ne de d saldrlarn, igal planlarnn bir gerekesi olsun. Ayn zamanda da d dnyaya kar, her yandan toprana, zgrlne el konmakta olan bir halkm kendiliinden yasal savunmaya kalkmas olarak ortaya ksm. Bu i ve d snrllklar rgtlenmekte olan gerilla ile zlmekte olan ordu arasnda bir eit ibirliine ve egdme yol ayor. Kendi adna ve kendi bana eyleme geemeyen ordu bylece halkn gdmne giriyor. Fakat bu grnm arkasndaki ordu ve subayn halkn rgtlenmesine katks byk olacaktr. lk gerillann ortaya kt demi'te bu durum ilk rneini verir. Bir yandan igal karsnda ordu mevcudu ve silah/cephane/donatm elden kartlmamaya allrken9 te yandan igal tehdidi altndaki yrelerde
tur: c. 7, s. 2096. Balkesir Kongresi de Ulusal Alay Komutan seiyor: Tercman 9.6.1981. 9 XVII. Kolordu Komutan vekili Bekir Sami demi Takip Komutanlna gnderdii 28.5.1919 tarihli bir emirde ' Dma-

86

silahlarn kyllere datlmas yoluna gidilmektedir.10 Kuvay-i Milliye, Kuvay-i Seyyare, eteler, Mcahitler, Milis Kuvvetleri, Mill Mfrezeler gibi adlarla ya da komutanlarnn, blgelerinin adlaryla anlan bu halk direni gleri birden ok ilev slenmi ve genellikle de baarl olmulardr. Bata igalci glere kar Trk halknn tepkisini dnya kamu oyuna sergilemek gibi kmsenemiyecek bir i yapmtr. Fakat btn bu ilevi sembolik kalmam; Yunan glerinin ilerlemesini engellemek dzenli ordunun yeniden rgtlenmesine zaman ve olanak tanmak, daha sonra da yardmc g olarak grev yapmak gibi ciddi iler stlenmitir. Yine de balangta igale kar kurulmuken giderek i ayaklanmalarla kar-devrimci g ve giriimleri nlemede nemli hizmetler grmtr. Ykm halindeki bir toplumda bylesine nemli grevler hangi maddi kaynaklarla gerekletirilebilmitir? Bu sorunun karln aratrmak halk-sava birliinin nasl kurulduunu gstermek bakmndan yararl olacaktr. Gerilla rgtlenmesinde gzlenen odur ki savalar ba-bozukluklardan emekli subaylara kadar bir eitlilik gsterirken buna g veren kitle taban siyasal ve madd adan eraf, insan gc bakmndan ise halktr.
na ne tek bir silah ve ne de tek cephane terk etmemeleri ai ve... Kolordu kararghna katlmalarm" bildirmektedir, y.k., s. 1899. Aydn 57. Tmen Komutan Albay efik (Aker) 25.5.1919'da demi Asker-alma ubesi Bakanna gnderdii ifrede "Kaymakamla gizli konuarak silahlan kyllere datmasn yoksa kendisinden baka kimsenin bilmeyecei bir yere gizlemesini" emretmektedir: y.k., s. 1900.

Genel olarak emekli, ordudan ayrlm ya da ulusal duygularla katlan subaylar bu milislere komuta etmektedir. Komutanlar sivil olan milislerin yardmclklar asker bir kii olmaktadr. Milislerin ekil disiplini ise kukusuz dzenli orduya gre ok zayftr. Donatm yetersizliinden kim ne bulursa giymekte, daha dorusu her sava gelirine gre ya da giderlerini karlayanlarn katksna gre, giyinmekte, dolaysyla milis birliklerinde her zaman ekil birlii ve dzeni grlememektedir. Bununla birlikte savalarn olabildiince benzer giydirilmesine allmaktadr.11 Silah ve cephane gereksinmesi de z kaynaklardan salanmaktadr. Kukusuz dmann silah ve dalmakta olan Osmanl ordusunun silah da balca kaynaklar oluturmaktadr. Ancak milise katlan sava silahyla gelmektedir. Tamir ve yedek para sorunu ise ky atlyelerinde yerel ara ve yntemlerle zlmektedir. Sava bulmaktan ok savalar beslemek, barndrmak, giydirmek ve silahlandrmakta (lojistik) zorluk ekildii grlmektedir. Yerel boyut ve zellikler deimekle birlikte genel olarak rgtn temeli krk kiilik bir blktr. blk bir tabur, tabur bir alay oluturmakta ve atma olmad zamanlar mevcudu en aza indirilmi iske "rnein, Ege blgesinin zellikle Efelikten gelme savalarnn giysileri u ekilde olumaktadr: Krmz fes, fes zerinde deiik renklerde oymal ember, kollu cepken, mintan, kuak, kuak zerine deri silahlk, dimidon denilen geni al ksa pantolon, uzun yn orap, izme veya yemeni.": A. MDERRSOLU, Kurtulu Savann Mali Kaynaklan, s. 189.

88

let birlikler esnek bir askeri yap oluturmaktadr. Bylece gerilla ikin tketici bir orduya dnmeden savalar iine gcne gre srekli deien, nbetlee bir askerlik rnei vermektedir.12 Bu kat zerindeki rgt emasn cephe gerisinde her an savaa katlabilecek mangalar dolduracaktr. Haber beklerken de kydeki iler grlebilecektir. letiimi her kyde Alay komutanna bal bir manga ba salayacaktr. Alay Komutann bir Genel Kurmay olmadndan Redd-i lhakn en st kuruluu olan yerel Kongre atayacaktr. Dier komutanlar da hailen ileri gelenleri arasndan en az te bir oyla seilmektedirler. Her ne kadar yukarda en belirgin izgilerle tantlan gerilla btn Trkiye'ye yaylm geni apl, kapsaml bir rgt olamamsa da hi olmazsa tarihsel koullarn gerektirmesi durumunda gelitirilip, Trkiye yzeyine genelletiril&bilecek bir gerilla modeli ortaya koymutur. Gney-Dou Anadolu'da Franszlara kar Karadeniz'de Pontus etelerine kar da sivil ulusal gler olumu ve nemli grevler yapmlardr. Ancak Ege gerillasnn yer, zaman ve karsndaki dman bakmndan hem daha kapsaml hem daha tehlikeli bir ilev yapt iin ayr bir yeri vardr. Dzenli ordu ile ikilerde de nemli ayrmlar greceiz. Bat Anadolu'da ilk Kuvay-i Milliye zmir'in igalinden hemen sonra demi'te kuruluyor. Kurucularn kimlikleri de ilgin bir nitelik tayor: le Jandarma Komutan Yzba TAHR FETH, ube Bakan AL RIZA ve Kaymakam BEKR SAM Beyler. Silahl-silah y.k., s. 213.

89

sz brokratlar dayanmas kurtulu eyleminin balatlmasnda da grlmektedir.* Yzba Tahir Fethi halkm giriimlerine ilgi gstermesi zerine demi deposundaki 1600 silah gnlllere datarak balarna geiyor. Balang 120 kiiden oluan milis gc giderek byyor ve blgeye yaygnlayor. Bylece zmir'in igalinden iki hafta gemeden Anadolu halk tepkisini ortaya koymu oluyor. Subaylar ve aydnlarn ynlendirilmesi, nderlik etmesi hareketin bir halk hareketi olmasn unutturmamaldr. Yoksul, varlkl btn halkm katksyla gerekletirdii mali kaynaklar gzden geirildiinde de aka ortaya kar. Hareket ne stanbul'dan ne de Ankara'daki daha kurulmam hkmetten yardm almamtr. Hatta Erzurum Kongresi delegelerinin yolluklarna katkda bulunur. Ankara'da hkmet kurulduktan sonra bile uzunca bir zaman kendisi destee gerek duyan bir merkez olmutur.13 Bu durumda Kuvay-i Milliyenin tek gelir kayna yine kendi kayna oluyordu : Halktan alman "nakd ve ayn teberru".** Para ve mal ba aslmda kimden ne alnaca pek belli olmayan bir vergi olarak balyor. Kuvay-i Milliye komutanlar topluyor, Mdafa-i Hukuk yneticileri saptyordu. Bu durum zamanla hareket aleyhine propagandalar glendirecek lszlklere ve zorbalklara varmt.14 lgin bir gzlem ise varlkl kiilerin
* R. APAK, Garp Cephesi Nasl Kuruldu, s. 60-64. 13 "...Maliye hazinesinin en varlkl zamanmzda mevcudu iki yz bin liray gemiyordu" : C. BAYAR, Ben de Yazdm, c. I, s. 4. ** Yalnz milisin deil dzenh ordunun donatmm da halk stlenmitir: Fevzi akmak, Gizli Celse Z c. I, s. 123. 1 A. MDERRSOLU, Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, 4 s. 187.

90

bir ba yarma girmeleridir. Zengin tccar, ifti ve byk toprak sahiplerinin, soylu tara ailelerinin bazan eylemli olarak direnie katldklar hatta nayak olduklar bilinmektedir. Grld gibi Kurtulu Sava kendiliinden gelien bir halk eylemidir ve Milisler halktan kopuk, kendi bana savaan grupuklar deildir. Tersine ideale yakn bir halk-sava kaynamas kurulmutur. Gerillay desteklemek zere kurulan blgesel rgtler mcadeleyi olabildiince tekelden ynetmek, donatmak ve desteklemek iin karar ve nlemler almaktadrlar. Hatta seferberlii stlenecek bir "halk ordusu" kuruluuna varacak biimde kimlerin cepheye gnderilecei, nasl para ve mal toplanaca ayrntlaryla kararlatrlmaktadr. Bylece bir yandan bir "halk ordusu" kurulurken bir yandan da vergi, ynetim, i gvenlik gibi kamusal grevler stlenecek Kongre, dernek, v.b. adlarla yerel "hkmetler" kurulmaya balanmaktadr. Nitekim Kuvay-i Milliyelerin imdiki Vergi Takdir Komisyonlar gibi altklarn gryoruz. stanbul Hkmetinin alm olduu aar vergisi de bir sre sonra Kuvay-i Milliyeyi finanse etmeye balyor.15 Kurtulu Savanda eitli ve elikili sreler iiedir. Bu savata en baat sre kukusuz ulusallama srecidir. Gerilla bu srecin somutlamasna nemli katklarda bulunmutur. Bu srecin banda henz ulusallk tam varln gsterememekte ve bir Osmanl yurtseverlii nde gelmektedir. Hatta ilk kurtulu rgtlerinin adlar Osmanllkla ilgilidir : "Trakya-Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi, zmir Mdafaa-i Hu1 A. MDERRSOLU, 5 s. 204. Kurtulu Savann Mali Kaynaklar,

91

kuki Osmaniye Cemiyeti..." gibi. Daha sonralar ulusallama ar bastka "Osmaniye" yerine "Milliye" gemeye balar. Bylece k-uluslu bir imparatorluun kurucu ulusu da en sonunda uzun yzyllardr unuttuu kendi z varln yeniden kefetmitir. Bamszlama sreciyle elikili bir gelime ise ilerde daha geni ele alacamz 'gerillann zerklemesi' olgusudur. imdilik bu olgunun batan sezildii iin erafn bizzat eteci olarak bu birliklerin banda yer almaya altn belirtmekle yetinelim.16 Bunlara baka sreler de katlacaktr. Btn bu srelerin ortasmda ana sorun egemen bir ideolojik izginin olumasdr denebilir. Yalnz u noktay ayrdetmekte yarar vardr: direniin balangcnda yani blgesel, kendiliinden ve igdsel klar niteliindeki rgtlenmelerde iten bir yurtseverliin tesinde kat bir ideolojik tasarya rastlanmaktadr. Bu aamada gerilla hareketinin kanlmaz ve genel bir ideolojik bir tasary ierdiini sylemek zordur. Bu eylemler kiilerin ve topluluklarn d saldr karsnda kalmann doal tepkisini dile getirmektedir. Somut direni ve kmldanlara ideolojik bir ierik verilmeye balanmas ikinci bir aamada ortaya kmaktadr. Bu sonraki aamada ideolojik ynelile asker ara ve strateji seimi ngrlebilir sonular douracak bir grnm kazanmaktadr. rnein bir halk direnii ola1 Dou ERGL'in deyimiyle Kuvay-i Milliyenin tabanm olutu8 ran bu "sosyal haydut"lann "kendi bana, zgr amalar ve kazanlar gdebilmelerini nlemek iin, hareketi denetim altnda tutabilmek iin" eraf bizzat saval bile gze almtr. Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, s. 79.

92

rak devrim ve kurtulu ancak geleneksel olmayan ara ve rgt biimleriyle gerekletirilebilirdi ya da gerilla yntemini benimsemek, ister istemez ideolojik srprizlere ak bir seenek demek oluyordu. Bu nedenle ordu modeli seimi ayn zamanda toplum tasars seimi demekti. Greceimiz gibi Dzenli/Dzensiz ordu tartmasnn ardmda bylesine temel bir sorun yatmaktadr. 4 KEMALST ORDUNUN KURULUU Bir yandan halk rgtlenii gn na karken te yandan ordu evreleri de ulusal bir karara yneliyor. Ordunun Osmanllktan Trkle geii neredeyse blok halinde gerekleecektir. Yksek rtbeli subaylarn zgemilerini inceleyen D.A. RUSTOW'a gre (Trk soyundan olmayanlar da dahil) 17 komutandan 12'si Anadolu davasna katlmtr.13a Yine ayn yazara gre askerler sivil broktarlara gre daha byk bir oranda yeni devlette grev almlardr : % 93 - % 8516b
RUSTOV, D.A., The Army and the Founding of the Turkish Rubublic, World Politics, XI, 4.6.1959. i RUSTOW, D.A., Military, Political Modernization in Japan and Turkey'de, s. 388. Rustow'dan yararlanarak devrimci subaylarn hem daha Anadolucu hem de daha gen olduklarn vurgulayan STENHAUS da Milli Mcadeleye katlanlarn ya ortalamasnn ok gen (1880 doumlu ve sonras) stanbul'a bal kalanlarn ise emeklilie yakn (1876) olduklarn belirterek u dkm aktaryor: Atatrk Devrimi Sosyolojisi, s. 83. Doum Yerleri Balkanlar, Anadolu Dier Trakya Anadolu'ya katlan subaylar (1919-1922) % 32 % 6 8 stanbul'da kalanlar 12 18 70
16a

93

Amasya genelgesinin ortaya kma kaynakliK eden ilk l birlik Rauf (Orbay) Bey, Ali Fuat (Cebs&oy) Paa ve Mustafa Kemal Paa arasnda kuruluyor. Balca gvenceleri tek ayakta kalan 15. Kolordu ve Komutan Kazm Karabekir'dir. Rauf Orbay'm sonradan Karabekir'e yazd mektupta da belirttii gibi17 Karabekir'in M. Kemal'i kesin desteklemesi Kemalist hareketin baarlmasnda, en azndan balamasnda nemli yer tutuyor. Erzurum Kongresine giderlerken stanbul ileri Bakan Ali Kemal, M. Kemal'in grevinden alndn ve ona gre davranlmasm valiliklere bildirirken K. Karabekir onu Erzurum'da byk bir trenle karlyor. M. Kemal'e ballk yemini eden kurmay subaylar bile K. Karabekir'den grev isterlerken K. Karabekir'in M. Kemal'e verdii destek gerekten nemlidir.18 Asker birlik ve dayanmann M. Kemal'in ordudan ayrlm kiiliine ballk gstermesi Kurtulu Savann da onu izleyen dnmlerin de kilit noktasdr. Geri ordunun stanbul'a karn bir direni gelitirmesini benimseyecek subaylar kacaktr ama genel olarak birliin korunduu gzlenecektir. Evet ordu yeni bir savaa hazrlanmaktadr. Yalnz ordunun nderliinde bir savaa halk hazr deildir. Bu yzden . nn'ye gre "Mill Mcadele... halka karn
T K. KARABEKR, stikll Harbimiz, vesikalar. K. KARABEKR, M. Kemal'e : "Komutamda bulunan subay ve erlerin sayg ve ululamalarm sunmaya geldim. Siz bundan nce olduu gibi bundan sonra da bizim saygn komutammzsnz. Kolordu komutanna zel araba ile yannza bir takm atl getirdim. Hepimiz emrinizdeyiz Paam." y.k., vesikalar.

94

yaplmtr."19 Hi olmazsa u denebilir: ordunun/subayn nderlii yer yer halka karn gereklemi bir nderliktir. Kukusuz Kemalistlerin sonradan halk kitlelerinde uyandrdklar gven bu kartl ortadan kaldracaktr, ama balangtaki halkn ordu ve subay karsndaki ekimserlii, isteksizlii ok belirgindir.20 Bu yzden savan bir sre sivil grntyle yrtlmesi daha uygun grlr. Bunu baz evreler sonradan srekli bir ordu dmanlna dntrmek isteyeceklerdir. Gelimeler karsnda giderek stanbul Hkmetinin hi bir etkisi kalmadndan yerel direni rgtleri btn hkmet ilevlerini stlenmeye, rnein evrenin gvenliini salamak iin 'ulusal jandarmalar' grevlendirmeye balarlar.21 te yandan aka direnie henz katlmam olan ordunun da dolayl ya da el altndan yardmlarnn ilk rnekleri de grlmeye balayacaktr. 1919 Haziran sonu ulusal gler Aydm' geri almak iin saldrya geerler. Kar taraf topla karlk verince milisin morali bozulacaktr. stenir ki evredeki asker birlikler de kar atete bulunsun. Bu istek karsnda 57. Tmen Komutan Albay KR (Aker) Beyin tutumu sonradan saysz rnei grlecek olan yurtsever bir davrantr. stanbul'u da zor durumda brakmamak iin aka
1 NN subaylara: "Padiah dmanmzdr, yedi dvel d9 mammzdr. Bana bakn kimse iitmesin. Millet dmanmzdir" diyecek kadar ileri gidiyor: nn'nn Hatralar, Ulus, 17 Mays 1968. 2 Bu yzden bir Kurtulu Sava iin en olaan nlem olan 0 seferberlii savan banda deil ok ileri bir aamasnda (Sakarya) bavurulabilecektir. (14/15 Eyll 1921). s C. BAYAR, Ben de Yazdm, s. 1957.

95

bakaldrarak grevden alnp yerine stanbul'a bal dolaysyla Milise kar yeni bir komutann atanmasna yol amamak iin kendine bal birliklerin komutanlarm kendine kar "bakaldrmalarm" nererek dankl bir ortak eylemle Yunan topusuna karlk verilmesini salar.22 Bylece ou yerde taktik nedenlerle dzenli ordularn geri planda dankl bir eylem birlii yrttklerini gryoruz. Bu kurallar, lleri belirsiz ibirlii hem toplumun ortak savunma igdsn gerekletiriyor hem de baz elikilere yol ayordu. Ynetimiyle, tabamyla, madd kaynak ve donatmyla birbirine kart deilse de ayr anlaylarda iki paralel ordu ortaya kmaktayd. ete balar subaylar glgede brakan birer 'ulusal kahraman' saylrken kendi kendilerine yetki ve otorite tanmaya balamlardr. Askere almak, asker kaa izlemek, cezalandrmak, komutanlk kurmak, ba toplamak... gibi devlet grevlerini yava yava milisler ya da onlar destekleyen rgtler stlenmeye balamlardr.23
y.k.. s. 1968. 2 Demirci Efe yaynlad bir emirde "1310-1314 doumlu erle3 rin silahlan, donatm ve giysileriyle krksekiz saat iinde u belerine bavuracak, deilse bildiriye uymadklan anda yakalanarak yarglamasz idam ve evlerini yaktracam iln ederim' demektedir: C. BAY AR, Ben de Yazdm, c. 7, s. 2098. te yandan savalar zerinde otorite kurmak hem de ete balarna onurlu bir mevki vermek iin: ''Demirci Efe Aydn Blgesi Komutam Yrk Ali Efe Gney Aydn Blge Komutam Hac kr Aydn Zeybek Ordusu Komutam" seilmilerdir. Blgenin asker makam 57. Tmen Komutam Albay efik bu dzenlemeyi doru bulmamakta fakat Celal Bayar bunu o gnn koullan gerei yerinde bulduunu belirtmektedir. bkz.: c. 7, s. 2140.

96

Baz ordu komutanlar gerilla ile atma olasln batan grmlerdi24 Ancak bu olasla karn bir sre iinde olsa baarmm kanlmaz koulunun birlikte savamakta olduunu gznnde tutarak gerillay ho grmeye alyorlard. Bu ortamda 1920 sonuna dek ordu resmen savamak yerine milislerin yan sra gizlice savaa katlmtr. Demek ki direniin balangc sayabileceimiz 1919' un ortas ile 1920 aras dzensiz ordu/sava iiedir. Batdan douya doru gittike dzenli ordunun daha etkin ve gerilla ile daha salkl bir ibirlii iinde olduunu gryoruz. rnein Franszlara kar Gney Anadolu'da giriilen savalarda ordu subaylarnn grevi ordunun ve Heyeti Temsiliye'nin bilgisi iindedir.25 Douya gittike stanbul'un etkisini yitirmesi, buna karn Anadolu ilerinde ordu kadrolarn da etkileyen yeni bir siyasal merkezin olumakta olmas buna neden olmaldr. M. Kemal ve arkadalar Gerillay nasl gryorlard? Bir ka deinmeyle konuyu zmlemeye katmakta yarar vardr. Gerilla Osmanl subay iin yabanc bir konu deildir. Balkan komitacl ordunun belleinde canlln korumaktadr. M. Kemal iin ise gerillann ayr bir yeri vardr. Kurmay rencilii srasnda Strateji (Ta2 K. KARAVEKR, (stikll Harbimiz s. 395) "Demirci Efe tarafn1 dan gelmi bir kurulu da grmelerin birine Kemal Paa armt. Bunun uygun olmadn, sonra bu gibi adamlarn marklnn yapaca zorluk ve ktl syleyerek (bunun) srp gitmesine engel oldum." demektedir. 2 Bu blgede takma adlarla subayn grevlendirilii iin bkz. 5 S. SELEK, s 316.

97

biye) dersinin gerilla konusuna zel ilgi gsterdii bilinmektedir.23 Yllar sonra bu ilgisini uygulamal olarak Libya'da gerekletirmek olanan da bulacakt. Nitekim Derne'de Osmanl Kuvvetleri Komutan olarak yerli eyh ve halkm gcnden de yararlanarak talyanlara kar baarl bir direnme rnei vermitir.27 Trablus savama katl da olaan bir asker grevlendirmeden ok kiisel bir giriim niteliindedir. Sanki Osmanl devletinin unutmak istedii bir toprak parasm devlete karm savunmak istercesine Sava Bakanna karn ve stelik ancak nc giriimle Msr zerinden gemek zere 2 Ekim 1911'de gnll olarak stanbul' dan hareket ediyor. Bylece dzenli ordu ve gerilla bileimi bir diren kurarak talyanlar, kendi deyimiyle "sahil noktasna hapsedecei" bir giriimi baarm olacaktr. M. Kemal'in III. Ordu Mfettilii de gerilla eylemleriyle belirli bir balant tamaktadr. Samsun evresinde ortaya kan ve gvenlii bozan Pontus gerillalarna kar gelien Trk eteleri ve bu etecilii desteklemek iin daa kan Temen HAMD adnda bir subayla bir ka askerin ngilizlerin gznde kt rnek oluturmas ve bu gibi kmldanlar bastrmak iin Bab- Ali'ye bask yaplmas da bu grevin verilmesinde etkili olmutu.28
2 "Gerillay bastrmak da onu yapmak kadar zor itir." Bu sz8 ler M. Kemalin Harp Akademisinde Tabiye retmeni Trabzonlu Nuri Beyindir ve M. Kemal'in zihninde yer etmitir: Afetinan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s. 35. 2 y.k S 40. 7 2 y.k., s. 51. Sovyet tarihisi A. Noviev "1919-1920 yllarnda Ke3 malistlerin Anti-kyl Politikas" adl incelemesinde M. Ke-

98

Sonu olarak gerilla M. Kemal iin yabanc bir konu deildir. Tam tersine hem kuramsal hem uygulama dzeyinde bu rgt ve sava trn iyi tanm ve onun zayf ve gl ynlerini anlamtr. Nitekim hi bir zaman srekli bir asker dzen olarak benimsemedii gerillay gerektiinde geici bir savunma yntemi olarak benimsediinin rneklerini vermitir.29 Ancak orduyu yeniden kurmak esastr. Her ey oradan geecektir. Dzenli bir ordu kuramayan Anadolu Kemalistlerin gznde yok olmaya mahkumdur. Atatrk Byk Nutkunda gerilla konusundaki dncelerini aka dile getirmektedir. Gerillann dzenli ordunun henz kurulamad yer ve srece geici bir zm olabileceini belirttikten sonra "Fakat cidd inzibat ve koulsuz ve tereddtsz itaati gerektiren cidd asker grevlerin, ancak dzenli ordu ile gerekletirilebileceini unutmaya elbette yer yoktu" demektedir.30 Ayn biimde M. Kemal'e gre "evre kylerin
mal in Samsun'a km tartarak kendisine verilen grevler arasnda yle bir ynergenin oluuna dikkati ekiyor: "Baz yrelerde Sovyetler (ura) bulunmaktadr; bunlar asker topluyorlar ve gayr resmi olarak ordu besliyorlar. Benzer Sovyetler kesinlikle nlecek, mevcutlar ortadan kaldrlacak, askerler tutuklanacak, silhlar toplanacak ve Ordu ile temas salanacak." aktaran Y. KK, y.k., s. 708. 2 Milis dzeniyle sava giriimlerini ho grmesi bir rnektir. 9 Baka bir rnekse gerektiinde son bir giriim olarak kendilerinin de gerillaya bavurabilecekleridir: Kazm (zalp) Paa Sabahattin SELEK'e Sakarya savamn yenilgisiyle sonulanmas durumunda Sakarya'nn batsna geip, Mihal ormanlar ve Nallhan blgesinde gerilla savana girimeyi dndn M. Kemal'in de bunu uygun bulduunu aklamtr, bkz. Anadolu htilali, c. s. 263. 3 M. Kemal ATATRK, Nutuk, c. II, s. 468. 0

99

muharebe hatlarna yapabilecei savunmadan hayal sonular beklemek makl olamazd."31 Bu konunun Kurtulu Savann belli bal sorunlarndan birini oluturduu aktr. Herkes herhangi bir annda nn'nn sorduu soruyu kendine sormutur : "Gerilla sava m yapacaz, dzenli bir savaa m hazrlanacaz?"32 Anlalan bu sorun o gnn Ankara'snda da Anadolu'sunda da uzun uzun tartlmtr. M. Kemal gibi nn de gerilla seeneini kukuyla karlamaktadr. Ona gre "Gerilla sava ile bir sonu almak olasl ufukta grlmyor."33 Bat Cephesi dzenli ordusunu yeniden kuran ve bu yzden erkez Bthem'in bakaldrmasna yol aan nn'nn gereki durum muhasebesini burada anmakta yarar gryoruz : "Gsteri yryleriyle, telgraflarla ve en sonunda gerilla ile bir sonu alabilir miyiz? inde bulunduumuz koullar en sonunda bir savaa varacaktr. Byk lde bir atmaya varacaktr. Karmzdaki Yunan Ordusunu yenmemiz gerek. Benim hesabma ve kanma gre, Trkiye bugnk hali ile Yunan Ordusunu yenebilir. Bunu yapabiliriz. Ama ordumuz yok. Bir ordu kadrosu var. Bu kadro ile bu gle bir ey yapamayz. Yenemeyiz. kar yol, orduyu kurmak ve byk silahl atmaya hazrlanmaktr."34 Kemalistler kararldrlar ama ordu kurmak, ordu kurmaya karar vermekten daha zordur. Ulusal direni balatlal bir yl getii halde ortalkta ordudan ok
3 y i . , s. 465. 1 3 i. NN, Mill Mcadele, Anlar, Ulus. 8.4 1968 2 3 yi. 3 3 Ulus. 10 4.1968. 4

100

milis vardr. Meclisin ald Ankara'da bile ciddi bir asker g yoktur. O kadar ki M. Kemal kendinin ve hkmetin gvenlii iin Topal Osman etesini koruma birlii olarak almtr.35 Ordu kuruluunun zorluklarn yine nn en iyi dile getiriyor : "Orduyu kurmak iin asker alyoruz, sabahleyin giydiriyoruz, donatyoruz, silahlandryoruz, akam zeri hepsi gidiyorlar."33 Dzenli ordunun kuruluundaki zorluklara nce de deinmitik yine de deineceiz. Buna karlk gerillann douu ve genilemesi ayn zorluklarla karlamamaktadr. Hatta gerlanm gelimesi dzenli ordunun kurulmasna engel bile olmaktadr. nk zellikle belirli bir ideolojik ierik kazanr kazanmaz gerla rakip bir ordu gibi davranmaya balayacaktr. Gerillann gelime nedenleri arasnda toplumun savunma duygusunu gerekletirmek gibi hem soylu hem de gerek gdlerden baka nedenler de vardr ve bunlar birinciler gibi soylu saylamazd, giriilen yamalardan pay almak ve dzenli ordudaki er ve subaylarn ald maalardan bir ka kat fazla maa almak gibi maddi,37 su ortakl, ldrlme korkusu gibi manevi nedenler. Bu konuda smet Paann erkez Et3 Gvensizlik o ldedir ki Ali Fuat Paann tanklna gre 5 M. Kemal'in hem oturduu hem de yardmc ve bakanlaryla zel toplantlarm yapt Ziraat Okuluna bile ate ald olmaktadr. Aktaran: C. KUTAY, erkez Ethem Dosyas, s. 87. 3 Ulus, 28.4.1968. 3 7 Bir ngiliz denetleme subaymn gizli raporunda milis askerinin gnde 50 subaymn ise 100 kuru cret aldm reniyoruz. Raporda belirtildii gibi bu cret bir iininkinden dktr ve gnlllerin gerillaya salt para nedeniyle katlmadklar dnlebilir. Fakat karlatrmay dzenli or-

101

nem'in kardelerinden Reit'le olan bir konumas olduka aklaycdr:

" Siz gittiiniz yerde vuruyorsunuz kryorsunuz, yama ediyorsunuz, sonra da bu halkm iinden bu halkm ocuklarm alyorsunuz ve bunlar sizin sdk adamlarnz oluyor. Nasl yapabiliyorsunuz bunu? Gld: Usul vardr onun, dedi. Ben: Nedir, nasl bir usldr, dedim. Reit Bey anlatmaya balad: Gidersin ,dedi, iin gereini yaparsn, sonra da orada gzne kestirdiin adamlar alrsn, onlar su orta yaparsn. Kendilerine talan yaptrrsn, dman olanlara dmanlarn vurdurtursun .Sua bulam olurlar. Artk bunlar kylerine gidip de vatandalar ile doal ilikiye giremez duruma gelirler. Btn yaamlar boyunca, kurtulular size ballktadr. Reit Bey bana kendi usllerini anlatt zaman sordu : Bunlar yapabilir misiniz? Ben: Sizin yaptklarnzn hibirini yapamayz, dedim. O

da:
yleyse Ordu'yu da yapamazsnz, demiti."38

Sonradan balca anlamazlk konularndan birini oluturacak olan bu tutuma Kemalistler yalnzca taktik nedenlerle-rakiplerinin glenmesinden korktuklar iin- deil ayn zamanda belirli bir meruiyet anlaylar gerei kar kacaklardr. Orduyu yeniden kurmak saysz nedenlerle zorlamaktayd. Bir defa, yukarda da deindiimiz gibi Osmanl hkmeti Mondros'tan sonra halka askerlii kaldudaki er ve subaylarla yapmak daha gerekidir ki bunlara belirgin biimde daha az deme yaplabiliyordu. Rapor iin bkz. B. MR, ngiliz Belgeleri..., c. I, s. 98-99, No: 37. ss Ulus, 28 Nisan-6 Mays 1968.

102

drdn bildirmiti. Bundan sonra ne silah altndaki asker birliinde tutmak ne de yeni asker almak mmkn olacaktr. stelik saylar yzbinleri bulan bir asker kaa sorunu doacaktr ki bunun yaratt hrszlk, yamaclk, calma gibi toplumun zaten olmayan huzurunu tmyle ortadan kaldrarak genel bir gvensizlik ortam yaratacaktr. Uzun sava yllarnn brakt yokluk, bkknlk ve hastalklar halkn gznde askerliin dourduu ktlkler olarak grlm ve asker gidip hastalanmak ya da lmektense yaama gvencesi ile hapiste yatmay yeler olmutu. te yandan bu duruma bir zm bulmak iin giriilen eylemler ou kez ly aarak keyfilie ve hukuk da kaymakta idi. Bu ynde bir rnek bile durumu anlatmaya yeter: yakalanan her on asker kaandan birinin arkadalar nnde kuruna dizilmesi orduya asker bulmada bavurulmu yntemlerden biridir.39 Mahkemesiz, savunmasz yarglanmalar, idamlar ise sk grlen uygulamalardr. Olaan yntemlerle bir kurtulu savann hazrlanp, rgtlenemeyecei anlaldka keyfilie kamadan dzenli ordunun gereksinmesi olan askerin salanabilmesi, silah altmda tutulabilmesi iin olaanst de olsa yargsal fakat devrimci yntemler bulunmasna inananlar oalmaya balar. Bu balamda ilk nlem "Hiyanet-i Vataniye Kanunu"dur. Bu yasa BMM'nin tartmal meruiyetini elde kalan Osmanl lkesine egemen klmas bakmndan da anlamldr. nk bylece yalmz bakaldrmalar, ayaklanmalar nlenmekle kalmyor ayn zamanda Ankara ile stanbul arasnda ilk yetki atmas yaratlyordu. Fakat bu ve baka nedenlerle yarg organlar durumun gerektirdii
3 Ergun AYBARS, stikll Mahkemeleri, s. 41. 9

103

abuklukla alamamaktadrlar. Bu yzden BMM yarg yetkisini de kendi zerinde toplayarak nl stikll Mahkemelerini kurarak tam bir devrim yargs gerekletirecek ve ordu ile meclisin duruma egemen olmas ancak bylece gvence altna alnabilecektir. Bu devrim yasalar sonunda Kurtulu Savann baarya ulatrmakta nemli ilevler gereklemise de o gnn olaanst ortamnn getirdii havada yasalarn da yetkilerin de ktye kullanld durumlar olmutur. rnein idam kararlarnn Meclisce onaylanmas gerekirken buna her zaman uyulmadan Komutanlklarn onayyla yetinildii ya da ete savalarmda, zellikle erkez Ethem eliyle kt uygulamalara sk sk bavurulduu bilinmektedir.40 stelik bu sorumsuz terrn gnahn da Ankara' daki Meclis yklenmektedir. ete birliklerinin bir an nce denetim altna alnmas kararma bu da bir neden olacaktr. stikll Mahkemeleri dzenli ordu kurulmas iin kammaz bir nlem olarak dnlm ve yeleri meclisin kendi iinden seilmi devrim mahkemeleridir.41 Balangta adndan da sezilebilecei gibi stikll Mahkemeleri yalnzca asker kaaklarn yarglamak zere kurulmutu : Firariler Hakknda Kanun42 Daha sonra Kurtulu Savan, ulusal gvenlii, kamu dzenini tehlikeye dren her eit su ve sululara kar4 y.k., S. 52. 0 4 Bu konuda bir aratrma yapan Ergun Aybars'a gre bu kuv1 vetler birliine rnek balca meclistir. Bu meclisin de rnek ald Fransz Devrim Mahkemeleri yelerinin meclis dndan seilmesi bakmndan Trk rneinden daha az tipiktir. Bkz. stikll Mahkemeleri, s. 66. 4 Kanun No: 21, 11 Eyll 1920. 2

104

1 etkin bir silah olarak ilev yapacaktr. Bu arada milislerin denetim altna alnmasnda da nemli katklarda bulunacaktr.43 Bunun sonucu olarak da bu mahkemeler sayesinde dzenli ordunun giderek glendii grlecektir.44 5 KEMALST ORDU, BOLEVKLK ve GERLLA Ordunun kuruluunda karlalan zorluklar salt asker, silah ve donatm gibi insan gc ve ara-gere sorunlarndan deil fakat baz siyasal evrelerin buna yardmc olmamas, hatta ordu iinde siyasal g oluturmak ya da orduya karn bir siyaset izlemek gibi so BMM'nin stikll Mahkemelerinin kuruluu ve asker kaaklarnn bundan sonra bu mahkemelerde yarglanacam bildiren yazsna erkez Ethem'in kardei Tevfik kar kar. Bundan sonra Ethem'in yenilgisine kadar Ankara/Eskiehir atma halinde olacaktr. Yenilgi zerine de 9 Mays 1921'de Ethem ve kardeleri ve su ortaklar yokluklarnda idama mahkum olacaklak, yakalananlar da idam edileceklerdir, y.k., s. 85.
44

AYBARS'n deerlendirmesine gre ylda kaaklarn youn olduu Kastamonu, Amasya, Konya, Eskiehir ve Ankara'dan yaklak 100 bin asker karlmtr, y.k., s. 202. stikll Mahkemeleri yaklak 60.000 sanktan 243' yokluluunda olmak zere 3000'e yakn idam karar vermi bunun byk ounluu askerden yeniden kaarsa uygulanmak zeredir. Mahkeme kararyla aslanlar 1054 grnmekle birlikte bu gerekte daha ok olabilir: E. AYBARS bunun 1500'e kabileceini dnmektedir: stikll Mahkemeleri, s. 228. Kukusuz mahkeme kararyla aslanlardan baka eteilerin sorgusuz, yargsz astklar olduu gibi ordu iinde bile tam bir yetki, sorumluluk ve demetim karmaas iindeki ortamda mahkemesiz ya da meclisin onay olmadan adam asan komutanlar grlmtr. erke Ethem'in ise i ayaklanmalar bastrrken ne kanl yntemlere bavurduu bilinmektedir. yle ki ast adam says bilinmemektedir.

105

runlar yaratmasndan da domutur. Bu sorunlarn banda gelen Boleviklik konusu balbama bir inceleme konusu olmakla birlikte biz bunu yalnz dzenli ordu/ gerilla tartmasn ilgilendirecei kadaryla ele almay, atmann boyutlarn kavramak bakmndan kanlmaz grmekteyiz. Bu ayn zamanda Kemalit Ordunun gnmze kadar sregelen duyarllklarn da gzlememize olanak verecektir. 1919 y banda Osmanl ordusu tam bir danklk iindedir. Disiplin, dzen, hiyerari gibi geleneksel asker deerler alt st olmutur. Asker rgtteki bu geveme ve otorite zaaf her eit giriime ak bir yap ortaya karmtr. Ordu siv kesimin btn siyasal akm ve entirikalana ak olduu iin szmalar, ynlendirmeler ve etkileme abalar eksik olmuyordu. Nitekim smet nn o gnn nceliklerini sralarken ilk nce ordunun savaa hazrlanmasndan szetmekle birlikte ayn zamanda orduya siyasetin sokulmamas zerinde srarla durmakta ve milis olgusunu biraz da kukuyla bu adan deerlendirmektedir.45 Kurtulu Sava uluslararas zorunluluklar gerei Kemalistleri Sovyetlere yneltirken bir yandan egemenliin kskanlkla korunmasna allrken dier yandan da onlardan yardm alabilmek iin hi olmazsa bir sre bolevizan izlenimler verme gerei duyuluyor. Bu Sovyetlere ak ortamda baz sol eilimlerin filiz verdii ya da geleneksel siyasetlerin Sovyet taraftar bir tutumu benimser grnd gzlenecektir. Bu akmlara yeni kurulmakta olan bir toplumun yol araylarnda
4 "Orduya siyasetin girmesi iin btn kaplar aktr", Ulus, 5 27.5.1968.

106

ortaya kabilmi tasarlar olarak deinmekte vardr.

yarar

Szkonusu tasarlarn en eskisi kukusuz ttihat ve Terakkidir. Savatan sonra kapanan bu partinin st yneticeri Almanya ve Rusya bata olmak zere yurt dma gidiyorlar. eitli rgtlenmelerle Kurtulu Savandan sonra lkeye yeniden egemen olmak ynnde alma gsterirken bir yandan Sovyetlere yaknlamak bir yandan da Kemalistlerin bizzat yapmadklar bir ii yapmaya girimek gibi ikili bir alma gsteriyorlar: slm dnyasn bat emperyalizmine kar ortak bir savaa yneltmek. Nitekim 1920 Eyllnde Bak'da toplanan "Dou Uluslar Kurultay"nda ENVER Paa Kuzey Afrika Devrimcilerini temsil etmitir. 1921 baharnda da Moskova'da Bir slm htill Cemiyetleri ttihad Kongresi toplayarak Suriye, Msr, Trablusgarb, TunusCezayir, Arnavutluk ve Medine'den temsilcilerle (Trkiye seksiyonu : Halk rlar Frkas) Pan-Trkist ve Pan-slamist bir elikili karmaa oluturmutur. Bu arada 15 Mart 1921'de Berlin'de TALAT Paanm ldrlmesinden sonra btn ttihat ve T. artklarm evresinde toplayan Enver Paa Anadolu Devriminin tkezlemesini beklerken bir yandan da orada rgtlenmeye alyordu. Fakat Kemalistlerin uyankl dier szma giriimlerini engelledii gibi Enver Paa'ya da frsat tanmad. Yunanllara kar srdrlen savan kesin baarya ulaamamas olasl karsnda Sovyetlerin M. Kemal'e seenekler dnm olmalar doaldr. Nitekim Enver Paa bunlardan biridir. Almanya'dan Moskova' ya gemi olan Enver Paa Kafkasya'ya gelimeleri yakndan izlemek ve belki de gerektiinde Anadolu'ya gemek zere Kafkasya'ya gnderilir. Sovyet Dileri Ko107

miseri ERN 17 Austos 1921 gn A.F. CEBESOY'a yle demektedir: "Rusya'nn eylemsel bir yardm etmek istese de byle bir olana olmad gibi Trkiye'nin de bunu istemeyeceini biliyoruz." ve eklemektedir : "Acaba Enver Paa'nm salayabilecei mslman gleriyle Anadolu'ya gemesi mmkn olamaz m?"46 Sovyetlerin bu gibi beklenti ve yoklamalarna karlk ttihat ve Terakki bir eit solculuk grn altnda slamcl da Osmancl da hatta Trkl de kartrarak eski hayallerin peinde srklenmeye devam edecektir.47 ttihatlar hi bir zaman bolevik olmamakla birlikte dayanabilecekleri tek gcn Sovyetler olabileceini grdklerinden bolevizan deilse bile sosyalizan grnler ve izlenimler vermekten kanmamlardr.48 ttihatlarn kurduu bir direni rgt olan Karakol rgt de Enver Paa ile ilikilidir., ve bir yandan islam dier yandan bolevik yanlsdr. Bu rgtten ittihat BAHA SAT ile bir Kafkas komnist temsilci bir ittifak antlamas imzalarlar ve onaylanmas iin M. Kemal'e yollarlar. (26 ubat 1920) M. Kemal bunu
4 A.F. Cebesoy, Moskova Hatralar, s. 229. 6 4 7 ttihatlar bu hayallerini l bir alanda gerekletirmeyi planlyorlar: Anadolu (Hilafet ve Saltanat dairesinde), Trkistan (Trklk alan) ve slam alemi (Araplarn bamszlaarak bir konfederasyonda birlemeleri dnlyor). Bu amala Halil Paa Azerbaycan'a, Nuri Paa Kafkasya'ya, Enver Paa Trkistana gidiyorlar. Bkz. Talat Paa M. Kemal mektuplamas, TEKEL, LKN, S., Milliyet, 29.2.1920.
48

"Fakat biz komnist deiliz, Hilafet ve Saltanat dairesinde sosyalizm ilkelerine uygun ve halk egemenliine dayanan bir siyaset izliyoruz." Enver Paa'nn stanbul'daki arkadalarna mektubundan aktaran: M. TUNAY, Trkiye'de Sol., s. 121.

108

sert bir tepkiyle karlar ve Karakolculara yetkilerini amamalarn bildirir.49 Enver Paa evresinin Kemalist harekete kar ynelttikleri balca eletirilere gelince, ki asker olanlar bizi dorudan ilgilendirecektir, olduka elikili eletirilerdir. Bir yandan kemalist kadronun kendilerinin engin deneyleri yannda yetersiz kald, M. Kemal'in kiisel 'diktatrl', 'asker partisi elinden lkeyi kurtarmak gerektii' ileri srlmekte ve bylece geleneksel orduya karym gibi izlenim verilmekte te yandan snf temeline dayanan ordu anlayna da kar klmaktadr.50 Sonu olarak kesin bir ttihati ordu anlay saptamak zordur. Belki de kiisel hrslarla an gerisinde kalm ideallerin yaratt bir aknlktr bu. Byle bir ideolojik konumdaki Enver Paa bir yandan araclarla Anadolu ordularna szmaya alrken dier yandan kendisi de Anadolu'ya gemek iin frsat kollamaktadr. Hatta klk deitirerek bir er gibi kendine yakn birlikler iinde Trabzon yoluyla Ankara'ya varp M. Kemal'i devirmek gibi tasanlar kurar. Ama btn bunlar, saysz tehditler altndaki M. Kemal ve evresini endielendirmeye yeter. M. Kemal aka Enver Paa'nm Anadolu'ya gemesini yasaklar. Bazlarna gre Sakarya Savann yenilgiyle sonulanmas halinde Enver Paa'y Anadolu'ya gemekten kimse alko49 50

AVCIOLU, D., Mill Kurtulu Tarihi, s. 486-487. ttihatlarn ordu konusundaki tutarszlklarn vurgulayan iki cmleyi M: Tunay'dan aktaryoruz: "... bir ulus asker etkisinden ve medrese ruhundan kurtulmaynca ilerlemeden ve 6mansip6 olmadan ok uzak kalr", "Trkiye'de Kzlordu gibi, belirli bir smf temeline dayanan bir ordu da kurulamaz." ttihat Kk Talat (Mukara) ve Nail Beylerin M. Kemal'e 22.10.1922 tarihli mektubundan, y.k., s. 112 ve 117.

109

yamaz ve byk olaslkla bir i savan balamasna yol aard.51 Sovyetler Kemalist hareketin baarszl olasln dnerek elde yedek bir g olarak tuttuklar Enver Paa'y Sakarya savandan sonra tmden yalnz brakmlardr. O da yaamm ac bir servenle noktalamak zere Orta Asya ilerine koacaktr. Unutmamak gerekir ki Enver Paa kendi bana bir mit olmutur ve Ordudan Meclise kadar azmsanamayacak kii ve evreler kendisine bal kalmtr.52 Bu bakmdan Kemalistlerin olduka ekindikleri bir rakip oluturmutur. Komnist olmadklar halde boleviklerin belirli bir desteiyle varlk gsterenler yannda bir baka d kaynakl rakipde M. SUPH evresidir. Dorudan doruya Sovyet himaye ve taraftarlyla tannan bu evre Bak'yu ele geirdikten sonra Kemalist hareketi destekler grnerek Anadolu'ya ynelmeye balamlardr. Szmalarla kendiliklerinden rgtlenmeye ve propagandaya girimeleri ise Kemalistler iin balanmaz bir su olmutur. nk Suphi evresinin simgeledii ey onlar iin en kabul edilmez oland: kendi denetimleri dnda stelik d balantl bir yn hareketi!53
s SELEK, S., Anadolu htilli, c. II, s. 2275. 5 rnein Anadolu'yu d dnyaya balayan pek az snr ka2 psndan biri olan Trabzon uzunca bir sre Enver Paa'nn kalesi olmutur. M. Suphi'nin boulduu geminin kaptam Yahya Khya yz kiilik birliiyle sonuna kadar Trabzonda Enver Paa'nn varlm temsil etmitir. 5 HARRS, G The Origins of Communism in Turkey, s. 60-61. 3 Suphi evresinin d balantll ylesine aktr ki ayrntl kanta bavurmak bile gereksizdir. Bir belgeyle bu evrenin kuruluunun bile darda gerekletirildiini belirtmek-

110

Sovyetlerin Kemalistlerden baka Enver Paa ve M. Suphi yansra dzensiz ordu iddialarm zirveye ulatracak olan Yeil Ordu (Y.O.) ve onun komutan Ethem zerinde de baz gelecek umutlar tadklar ve bunun iin de bu hareketin gelimesini de yaknda izledikleri kesindir. Bu konuda Ethem'in iddialar btn kuku gtrrlne karn Sovyetlerin kendisine vermi olabilecekleri umutlar dile getirip esi bakmndan anlamldr: "Moskova yoldalar Trk Devrim ileri gelenleri arasnda beni daha gvenilir buluyorlard ve bu kanlarn aka ortaya koymulard."54 Burada birinci noktada bir para gerek pay varsa da ikincisine ilikin bir kant bulmak olas deildir. Sovyetlerin darda Enver Paa ve Mustafa Suphi ierde de erkez Ethem'i Kemalistlerin yenilmesi olaslna kar yedekte tuttuklar dnlebilir. Ama, aka ve ncelikle M. Kemal zerine oynarken onun kartlarna gvendiklerini aklamaktan herhalde kanacaklard. Nitekim Ethem'den de Enver Paa'dan da kendilerine daha yakn saylan Mustafa Suphi'lerin ldrlmesine bile Raison d'Etat gerei seyirci kalmlardr. nk Sovyetler de biliyorlard ki o gnk Trkiye'de komnizm bir kitle hareketi olmaktan ok bunalml uluslararas ilikilerin elverili kld bir ortamn geici ve zorlama bir rndr. Bu yzden Anadolu hareketinin mslman dnya gle yetinelim: 13.8.1920'de Beyazt'tan gnderdii bir raporda yle demektedir :"Bak'da Komnistler tarafndan Trkiye iin nceden Azerbaycan'da bulunan Trklerle tutsaklardan bir ksmndan bir Trk Bolevik Birlii kurulmaktadr. Miktar bine yakndr. rgt ve ynergesi ile propagandalar Ruslarmkinin ayndr." Bu ve dier birliklere de M. Suphi sahip kmaktadr; bkz. K. KARABEKR, stikll Harbimiz, s. 850. 6 erkez Ethem'in Hatralar, s. 109. 4

111

znde kazanmakta olduu prestiji, onlar tmyle kendi yanlarna ekemeyeceklerini bilerek hi olmazsa geni bir Dou-Mslman kesimi Batya kar bakaldrmakta bir nc-ara olarak kullanmakta yarar umuyordu. Ancak kaynaan bir Anadolu'da yalnz bir seenee oynamak verimli bir politika olmayacandan Sovyetler de Kemalistlerin dndaki glerle de iliki kurmay unutmuyorlard. Daha nce de deindiimiz gibi M. Kemal'in Uluslararas ortam karsnda ikili bir hesab vardr : Bir yandan Sovyet Devrimine taraftar grnmek, hatta gerekirse bu rejimi benimsediini ilan ederek ya da en azndan "Bat emperyalizmine kar sava atn" ileri srerek Sovyetlerden yardm almak; te yandan Anadolu'nun sovyetlemekte olduu tehdidini Batllara alglatarak zerindeki Bat basksn kaldrmak ya da azaltmak. 1. Dnya Sava sonras ortamda grlen deiiklikler ve Kurtulu Sava yeni Trkiye'nin kuruluunda ortaya atlan toplum nerilerinin biimlenii ve deerlendirilii zerinde nemli etker yapmtr. Uluslararas ortamn balca deiik esi henz tamamen gereklememi olan Sovyet devrimidir. Kurtulu sava nderleri bunalm ve aresizlik iinde bu devrime yaknlamada yarar gryor. Deiik dncelerle Sovyetler de Trkiye'ye ilgi duyuyor. Daha Byk Millet Meclisi almadan nce Trk ve Sovyet yetkileri verdikleri demelerle bir yaknlama olaslnn ilk belirtilerini dile getirmektedirler.55 Dier yandan Kurtulu Savann ilk aamasnda yksek komuta arasnda her konuda olduu gibi Sov55

Trk-Sovyet likileri iin zengin kaynaka bu ad tayan S. YERASMOS'un yaptdr.

112

yetlerden yardm alnmas ve rejim sorunu zerinde youn bir yazmaya tank olmaktayz.56 Bu yazmalardan ilgin sonular karlabilir. En nemlisi; M. Kemal de dahil bir ok komutan Bolevizmin Trkiye koullarna uygulanmasnda karlaaca zorluk ve isteksizliklerine karn bamsz bir Trkiye iin gerekirse bir eit Bolevizm'e bile geilebilecei zerinde durmua benzemektedirler.57 Tutucu saylabilecek komutanlar bile "Bizim dmanlarmzn dman olduundan (Sovyetlerle) mttefik olacamz" aka halka ve orduya duyurmaktadrlar.58 Artk bilinen bir gerektir ki bu yaryarya gerek yaryarya gstermelik olan bolevik yanls tutumun bir amac Sovyet yardmn gvence altna almaksa dieri de Bat dnyasn bolevikleme tehdidiyle korkutmak olmaldr. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin grevlendirdii temsilcilerin grmeleri Sovyet yardm olasm ortaya koymakla birlikte bu yardmm yeni Trk rejiminin biimleniine ne lde etki yapaca henz bilinmemektedir. Sonradan gzard edilmek istenen bir gerek iyice bilinmek ve anlalmak durumundadr : Mutlaka Boleviklik gerekecekse Trk komutanlar Bamszlk
56

nemli konular komutanlar arasnda geni bir gr alveriinden sonra karara balanmaktadr. Hatta ordunun kuruluu bile bir eit "asker demokrasi" yntemiyle yrtlmektedir: "Komutan atanrken kimin emrine verilecekse onu kabul edip etmeyecei soruluyordu"; 1. NN, Ulus, 28.5.1968. 5 "Bamszl yitirmektense bolevik olmay ye tutmak" ben7 zeri szler Kemalistlerin herkese duyurmak istedikleri bu niyetlerini yanstmaktadr. Bkz. B. MR, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c. I, s. 378. 5 KARABEKR, K stikll Harbimiz, s. 21. 8

113

korunduu takdirde bu fiyat demeye raz grnmektedirler.59 Trk-Sovyet yaknlamasnn en ak ve tartmasz sonucu uluslararas ilikiler alannda gerekleecektir. Trkiye'nin dousunda Sovyetlerin henz tam egemenliklerini yerletiremedikleri ngiliz etkisindeki Trkistan, Ermenistan ve Grcistan blgelerinde ortaklaa asker giriimlerde bulunulmas her iki tarafa da uygun bulunmaktadr. Bu balamda Dou Cephemizin subaylar baka ibirlii rnekleri yansra Batum'da Bolevik devrimi yaplmasna katlmak ve 1920 ilkbaharmda DENKN'in Beyaz Ordusunu yenen 11. Kzl Ordunun komutasna girmek gibi ciddi ortak eylemler yapmlardr.60 BMM'nin alndan hemen sonra M. Kemal'in LENN'e ektii telgrafla ilk resmi ilikiler balam olur. Bu telgrafta Emperyalizme kar ibirlii iin para ve asker yardm istenmektedir. Yine Sovyetlere gnderilen ilk resm kurula verilen direktiflerin ikincisi anlamldr : "Trkiye'nin amac imdiki ulusal snrlar iinde ve darda tem bamszlk iinde ve bu ilkenin gereklemesi kouluyla Rusya ile gelecek ve kader birlii yapmakt."31 Birinci maddede ad geen ittifak ne5 TUNAY, M., Trkiye'de Sol Akmlar, s. 100. M. Kemal bile 9 Bolevizmi "slmiyeti en yce kural ve yasalarn ieren" bir dzen olarak kabul etmektedir: Zabt Ceridesi; c. 3, s. 186. (14.8 1920) 6 HARRS, G., The Origins of Communism in Turkey, s. 59. 0 Mecliste Ermeni saldrlarna kar "Rus Hkmetinin Kzl Ordusu ile B.M.M. Ordusu Nahcivan'da birbirleriyle maddeten birlemi oldu." haberi verilince (Alklar) olduunu tutanaklardan reniyoruz. Zabt Ceridesi, c. 3, s. 187. 6 M. Kemal gizli bir Meclis toplantsnda kurtulu ve savun1 ma iin asl dayanan darda deil ierde aranmas gerek-

114

risi Sovyetlerce dikkate alnmayacaksa da bilinen Sovyet yardm balatlacaktr. Aslmda ne inanarak ne de istereyerek Bolevik olmak szkonusudur. Balca ama kurtuluu gvence altna alacak maddi destek salamakt. Bunun iin ok ey yapmaya hazr olunsa da her eyiyle bolevik bir rejimi benimsemek olas deildir.32 Bu, Sovyetlere ak ortamda orduda olsun halkta olsun snrl da olsa baz bolevizm eilim ve davranlar gzlenmektedir.52 Hatta komutanlar arasnda Sovyetlerle birlikte evrensel bir devrime katlmaktan szeden bugnk dille Trokist tezler bile dile getirenler vardr.63 Zaten M. Kemal'in byk apl nderlii de burada kendini gstermektedir. Disiplin ve hiyerarinin sz ve dnce eitliliini bastrmas gereken bir kurum iinde bile doru karar verebilmek iin ve bu karara onu uygulayacak olanlarn gnll katlmalarn salamak iin neredeyse bir eit "asker demokrasi" denemekten ekinmemektedir. Onun Kurtulu Sava boyunca yapm olduu yazmalar zerinde yaptmz bir incelemede bu yazmalarn byk ounluunun komutanlar aratiini belirttikten sonra yle demektedir: "... Biz Yrtme Kurulu, Boleviklik Rusyasyla ittifak etmekten bahsediyoruz. Yoksa Bolevik olmaktan bahsetmiyoruz.", bkz. G.C.Z. c. I, s. 48. Baka bir gizli toplantda da "Bizim bak noktamz, bizim ilkelerimiz herkese bilinmektedir ki Boleviklik ilkeleri deildir." demektedir. Zabt Ceridesi, c. 3, s. 187 (14.8. 1920). 6 2 AVCIOGLU, D., bolevik seeneinin tutucu evrelerde bile nasl ciddi ciddi dnldn o gnn konuma ve yazmalanyla sergilemektedir. Bkz. Milli Kurtulu Tarihi, c. II. 6 3 56. Tmen Komutan Bekir Sami (Gnsav), saptayan: R.N. LERI, Atatrk ve Komnizm, s. 47.

115

snda getiini ve bunun iiki ynl, youn bir gr alverii biiminde yapldn gzlemi bulunuyoruz.34 Ordunun birliini devlete bakaldrm bir komuta altnda tutabilmek iin ister istemez tabana belirli bir sz ve davran hakk tanma gerei baz riskleri de birlikte getirecektir. Nitekim eitli birliklerde baz kural d biim ve gsteriler bagsterir. Birliklerin flamalarnda, subaylarn giysilerin slm ve Komnizmi artracak biimde yeil ve krmz renkler grlmeye balar. Tabanda ve kendiliinden ortaya kan bu gibi zentiler giderek st dzeyde de hogrlr, benimsenir olmutur. K. Karabekir bile Boleviklere zenerek apoletlerini omuzdan kola indiren askerleri knamak yerine bunu kurallatryor.65 Mecliste bile krmz pskll fes, elenli kalpak v.b. giyimler siyasal eilim belirten moda olarak grlyor. Ayn balamda "yolda" hitabnn M. Kemal'in kullanmasna kadar yaygnlamas ilgi ekicidir. M. Kemal'in Trkiye'nin toplumsal gelecei zerinde sola ak bir kap brakt yakn arkadalarna
6 BOZDEMR. Mevlt, M. Kemal'in Muhataplar, yaynlanmam 4 inceleme. 6 Subay apoletlerinin deitirilmesi zerine kan dedikodular 5 soruturan Genel Kurmay Bakannn yazsna verdii karlkta yle demektedir: "... 11. Frka Komutam Cavit Beyin birliinde subaylarn Bolevik simgeler takverdiklerini ve erlerin de balarna Bolevikler gibi yldz taktklarn haber aldm. Bundan baka aynen Krmz Ordu simgelerinin taklmasn da sakncal grdm. Bir nlem olmak ve ayn zamanda en kk ayrntnn bile emirsiz yaplmasna msaade olunmayacam anlatmak iin taklan Krmz Ordu simgelerini kaldrmak yerine Mill Savunma Bakanlna sunduum simgeleri taktrdm." stikll Harbimiz, s. 8,61.

116

yazd mektup ve telgraflarda kulland iten anlatmlardan da karlabilir. A.F. Cebesoy'a gnderdii bir yazda toplumsal dnmlere aklk ya da kapallktan ok bunun zamanlamas ve yntemi zerinde durarak; "Durumu belirttiim gibi Dou ve Bat ile belirli bir sonuca varmadan devrimlerden (inkilbat) kanmak ve dolaysyla M. Suphi yoldaa da yazdm gibi ne yaplacaksa hkmet araclyla yapmaktr."38 demektedir. Yine K. Krabekir'e yazd bir yazda yle diyor : "Eer komnizm kabul edilmek gerekirse bunu ancak Millet Meclisi kabul edebilir. Bir takm istek, ve devrimlerle (ihtilller) olmaz."37 Aka anlalyor ki Komnizm'in benimsenmesinden ok bunun yol ve yntemleri zerinde durulmaktadr. Siyasal bakmdan nder sekinlerin denetimi hukuk bakmndan ise bir eit meruiyet anlay kemalistlerin her eit seiminde ilk kouldur. Kurtulu seenekleri dnlrken M. Kemal'in kendisi deilse bile Kurmay stihbarat ve Siyasiyat ubesi Mdr HSREV (Gerede) Bey'in Amerikan mandasn 'ehveni er' ve 'en son kurtulu aresi' olarak dnd anlalmaktadr.38 Fakat daha nce Boleviklerle yardmlama seenei sonulandrlmaldr, "sinirse CEBESOY, A.F., Mill Mcadele Hatralar, s. 475. 6 KARABEKR, K. stikll Harbimiz, s. 834. 7 6 Hsrev Beyin 7 Haziran 1919'da K. Karabekir'e yazd mek8 tup, bkz. y.k., s. 61. K. Karabekir belge-kant gstermeden "stila felaketinden kurtulmak iin yalnz Boleviklik deil, Amerikan mandasm kabul fikrinin de M. Kemal Paa ve evresi tarafndan kabul edilecei grlecektir" demektedir, ayn yer, s. 58. K. Karabekir "ulusal gle sonuna kadar uramakta" kararl grnyorsa da yine de Amerikan mandas iin kendisi da "en son bir kurtulu yolu olabilir" demektedir, bkz. s. 58.

117

da olup dman saldrsna kar koymay salamak iin silah, cephane, erzak almak ynlerini salam kaza balamak gerekir."39 Gzlendii gibi Boleviklik karsnda olduka gereki ve dikkatli bir yaklam szkonusudur. Olaslkl zamanlama diyebileceimiz ve her eyi yeri ve zaman geldike ele almak ve koullar kesin olarak zorlamadan hi bir eyi zamanndan nce benimsememek gibi bir yntem izlenmektedir.70 M. Kemal Komnizm konusundaki en hayrhay mektuplarndan birinde 'Kazan, Ornburg, Krm, v.b. islam halk bunu kabul ettiini" ve dolaysyla lke iin bir sakncas olmayacan belirttikten sonra, yine de bolevikleir grnerek nasl tilaf glerini lkeden uzaklatrabileceklerini yazmaktadr.71 Demek ki M. Kemal eitli aamalardan oluan bir strateji tasarlamaktadr. Bu stratejinin en son istenmeyen aamas belki Boleviklik olarak dnlmektedir ama byle bir durumda kesin olan ey de bu seenein ok belirgin koul ve snrlarla seileceidir.
y.k.. S. 62. 7 Bu yntemi dile getiren en gzel rneklerden biri de M. Ke0 mal'in Talat Paa'ya yazd mektuptur: "Boleviklerle ilke ve yorumda birlik konusunu bugn iin kolay grmemekle birlikte kesin zorunluluk durumunda (da) tasarlamadmz sylenmemitir. Dolaysyla, yurdumuzu paralanmak ve ulusumuzu ngiliz boyunduruu altnda grmek gibi uursuz bir olaslk karsnda Bolevik ilkelerini fiilen uygulamada kurtulu yolu tahmin olunursa uygulama ynndeki zorluklara karn bugn egemen olduumuz gce dayanark o yola da bavurmak gerekebilir." TEKEL, LKN, S., Milliyet, 15-23 Mays 1968.
71

KARABEKR, K. stikll Harbimiz s 58

118

Sonu olarak Kemalistler Amerikan Mandasndan Boleviklie kadar btn seenekleri birer birer deerlendirmekte ya da taktik nedenlerle yle grnmektedirler. Tartlmaz gerek ise onlarn kesin bamszl temel aldklardr.72 Btn bu yaklamlar iinde Ordu olgusunun yeri nedir? Her eyden nce daha nce de deinildii gibi bamszlk genel tutumu btn ayrntlara yansyacaktr. Geri yer yer bir eit "Finlandizasyon"u bile gze alacak bir aresizlik psikolojisi grlmektedir. Ancak bu Sovyet yanls tutum d politikada ve sava alanlarnda kanlmaz bir gerekiliin anlatm olduu gibi i politikada da d ilikileri gelitirmek iin hi olmazsa zedelememek iin bavurulan geici bir hogr olmaldr. Ancak bu hogrnn de bir snr olacaktr. Dardaki Sovyet yanls politika ierde komnizan rgt ve eylemlere bir sre iin elverili bir ortam salyacaktr ama ok gemeden bu rgt ve eylemlerin iinden ve dmdan sk denetimleri gerekecektir. Gryoruz ki Kemalist kayg ideolojik bir ierikten ok ncelikle ulusal bamszlk ve asker deilse de sekin kadronun duruma egemen73 olmasn nleyecek ve her eit denetimsiz siyasal taban hareketi zerinde toplanmaktadr. Bu iki kayg giderilebilse "Bolevik bile olunabilir." nk bamsz ve egemen olunduktan sonra istenirse boleviklikten dnlebilir, istenirse kendi anlayna gre bir uygulama yaplabilir, v.b. Oysa ulusal grnler altnda gerek ve tam bamszlktan yoksun kalnrsa ite o zaman her ey olabi1 smet Beyin deyimiyle bile Manda "Paralanmam bir Trki2 ye" kouluyla benimseniyor bkz y.k., s. 60 ve 176. 7 3 Buradaki egemenlik ulusal egemenlikten ok Kemalist egemenliktir.

119

lir. Bu yzdendir ki asker yardm olarak nce 'gerekirse' asker birlik yardm bile istenmesi dnlrken bu yardmlamann Kemalistlerin denetimi dnda baz g odaklarnn olumasna ya da glenmesine yol amas endiesine kaplmlardr. rnein K. Karabekir 13 Nisan 1920'de M. Kemal'e yazd bir mektupta "Toplumsal ve ynetimsel ve bolevikliin aydn ve ileri gelenleriyle, yava yava ve sindirerek uygulanmasn nererek zerkliin gereini" vurgulayarak "Herhalde ulusun ve islamlarn Bolevizm ilkelerini kendi benimseyi biimine gre saptamas, benimsemesi ve gelitirmesi ve bu benimseme ve gelitirme keyfiyetinin de ulustan ve yetkililerden (esbab- selhiyet) alnmas gerekir" diye yazmaktadr.74 Kemalistlerin bamszlkl ve tekelcilii salt boleviklere ve yandalarna kar deil ayn zamanda kendilerine rakip kabilecek her kii ve toplulua kardr. slamclara, ittihatlara, mandaclara ve gerillaclara da ayn kskanlkla bamszlk ve egemenliklerini savunmaktadr.75 zelikle ordunun d bask ve szmalardan uzak tutulmas Kemalist duyarllklarn banda gelir. Bu du7 KARABEKR, K stikll Harbimiz, s. 623. 4 7 M. Kemal Talat Paa'ya yazd mektuplarda bu tutumunu 5 aka dile getirmektedir: "Trkiye'deki almann tarihsel sorumluluu zel giriim ve eylemlerim ile (dorudan) ilgili bulundurulunca oy ve grm dndaki giriimlere karym... Yabanclarla bile yaplacak her trl iliki ve anlamalarda son sz ve son karar buraya bal olunmaldr." Baka bir mektubunda da ordu konusundaki egemenliini ve gvenini karsndakine sanki bu ynde bir umut ya da giriimde bulunmayn dercesine anmsatmaktadr. "Ordu balarndaki byk komutanlardan son erine kadar istisnasz rgt kadrosuna dahildir." 29.2.1920, Milliyet 19 Mays 1976.

120

yarll yadrgamamak gerekir. nk her ne kadar Sovyetler Kemalist hareketi Trk solunun bask altnda tutulduu zamanlarda bile desteklemilerse de te yandan kendilerine bal yerli ve yabanc eler zerinde Kemalistleri gzden karacak bir etkileyim kurma giriiminden de geri kalmamlardr. rnein Lenin 14 Aralk 1920'de Erivan'a ektii bir telgrafta "Trkiye'de zellikle M. Kemal'in Ordusunda Sovyet propagandas yaplmas iin srar edilmeli ve Kemalistlerin iki yzl subaylarnn iyzn ortaya koymalsnz." ynergesini vermektedir.73 Bu ve bu ynde grlen eylem ve giriimlere kar Ordu iinde ve dnda dikkatli bir koruyucu politika gelitirilmektedir. nce da kar srekli uyarmalar ve dikkat ekmelerle kendilerini aarak giriilmek istenen rgt ve eylemler nlenmeye allmaktadr. Bu balamda BMM bakan olarak M. Kemal'in M. Suphi'ye yazd bir mektupta "...rgtnzn yalnzca BMM Bakanlyla iliki kurup srdrmesi gerekir. Trkiye iinde uygulanacak her eit rgt ve devrimler ancak bu kanalla yaplabilir." demektedir.77 te yandan Erzurum'da "bir halk hkmeti kurmak ya da erler arasnda sovyetizan giriimlerde bulunmak gibi durumlar karsmda alman tavr da ayn biimde kesindir; K. Karabekir yanndaki komutanlarna szl ve yazl olarak u emri veriyor : "Bak'daki Trk Komnist Partisinin lkemiz iinde Milet Meclisinin bilgisi olmadan kk rtbelilerle ya da halk ile
ngiliz Belgelerinden aktaran: M. TUNAY, Trkiye'de Sol... 234. 7 7 Dileri Bakanl arivinden aktaran: F. Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist Komnist Faaliyetler, s. 223-225
73
S.

121

rgt kurarak icraata kalkmas felaket olur. Btn gcmzn sarfiyle her eyin Milet Meclisince yukardan aa yaplmasn salamak grevimizdir....'"78
t

Kemalistlerin ite ve dta kskanlkla korumaya altklar bamszlk kendini en iyi Boleviklerle olan ilikilerde gsterir. M. Kemal ve evresi her durumda karar bamszlklarn sonuna kadar savunmulardr. M. Kemal TBMM Bakan olarak M. Suphi'ye yazd bir mektupta "...rgtnzn yalnzca BMM Bakanlyla iliki kurup srdrmesi gerekir. Trkiye iinde uygulanacak her eit rgt ve devrimler ancak bu kanal araclyla yaplabilir." demektedir.79 K. Karabekir deien siyasal duruma gre Sovyet ve Bolevik evrelere kar belirli bir hogr gstermekle birlikte 'Erzurum'da bir halk hkmeti kurmak, erler arasnda baz giriimlerde bulunmak gibi' sovyetizan eilimler karsnda da tavr kesindir : yanndaki komutanlarna szl ve yazl olarak u emri veriyor : "Bak'daki Trk Komnist Frkasnn lkemiz iinde Millet Meclisinin haberi olmadan kk rtbelilerle ya da halk ile rgt kurarak eyleme kalkmas felket olur. Btn gcmzn sarf ile her eyin Millet Meclisince yukardan aa yaplmasn salamak grevimizdir." (3 Austos 1920)80
7 KARABEKR, K. stikll Harbimiz, s. 834. 8 TEVETOLU, F TRKYE'de Sosyalist ve Komnist Faaliyet-' . 1er, S. 223-225. 8 KARABEKR, K, stikll Harbimiz, s. 834. Nitekim, M. Suphi 0 1920 sonunda Anadolu'ya girer girmez kendi hesabna almaya balyor. Dou Cephesindeki askeri birlikler iinde hcre almalarna giriiyor. Bu yzden Kars'ta iki arkadann tutuklanmasna yol ayor. HARRIS. G.S., The Origins of Communism in Turkey, s. 90.
79

122

Boleviklik karsndaki bu dikkat ve duyarllk yalnzca bir niyet olarak kalmayacaktr. erde, darda Boleviklerle ilikilerde egemenlii onlara kaptrmamak iin gerektiinde protokol dzeyinde bile titizlik gsterilecektir. Bunu ilk Sovyet temsilcilerinin Trkiye' ye geliinde olduu gibi eitli grmelerde de gzleyebiliriz : "30 Austos'ta Bolevik sefareti birinci kademesi Hasankale'ye geldi... Internasyonal Bolevik marn okudular... Bir eye karmamak zere misafir otursunlar..."81 Gn. Kur. Bk. smet Paa K. Karabekir'e verdii karlkta daha sert bir tutum sergiliyor : "Gelen Rus hey'eti bir sefaret heyeti deil lkemizde rgtlenme ve devrimle lkenin ynetimini ele almaya grevlendirilmi bir kurul grnm vermektedir. Beyazt'a telgraf grevlisi ve makinesi brakmalar anlalamaz ve kabul edilemez." diyerek Sovyet telgraf grevli ve makinelerini yasaklyor. (2.9.1920)82 Yine K. KARABEKR 14 Eyll 1336 tarihli Rus sefaret kuruluyla yapt grmeleri aktaran yazsnda "lkemiz dahilinde aktan aa bolevik propagandasna'henz balanmas ve bolevik kurallarnn bilinmemesi suu daha ok Moskova'nndr... Oysa iki ulus arasnda imzalanm bir eyimiz olmad gibi Dou yolu da emperyalist Tanaklar elinde kapaldr. Bundan baka uygulanacak yntemler o lkeye gre olmaldr..." diyerek T rkiye'de sermayenin yabanc aznlklarda, olduu, topraksz kyl olmad faizin de kolaylkla kaldrlabileceini belirterek ii devrim konusundan d gvenlik konularna ekmeye almaktadr.83
8 KARABEKR, K y.k., s. 864. 1 8 KARABEKR, K y.k., s 871 2 8 KARABEKR, K y.k s 84 3

123

Grld gibi dta da ite de zerk davranabilme kaygs ulusal glerin balca sorunudur. Bu kayg en yksek noktasn dnlebilecei gibi ordu konusunda bulmaktadr. Bunu M. Kemal'in Resm Trkiye Komnist Frkasnn kuruluunu Ali Fuat Cebesoy'a ektii ifreli telgrafla duyururken grmekteyiz : "Ordunun her vakitten ok byk bir inzibat ile komutanlarn elinde bulunmasna son derece dikkat ve nem gstermelidir. Komnizm akm nihayet ordunun en byk komutanlarnda kalmaldr."84 Burada hem sekinci tutum, hem jakoben anay, hem de bamsz kalma istei stste akr biimde anlatma kavumutur.85 Sonu olarak hi olmazsa ulusal glerin kurtuluu gvence altna alamad ilk aamada bir eit "Finlandiyalam bir Kemalist Sosyalizm" olaslnn ufukta grnd sylenebilir. M. Kemal iin bu kukusuz en iyi durum olmaktan ok uzaktr. nk onun dnsz ulusal bamszlkl bilinmektedir. Ayrca ne denli Bat'ya kar savarsa savasn yeni Trkiye'nin geleceini yine Bat'da grmektedir. "Bizi dnya tanmazsa Komnistlerle birlik olup, kurulan yeni dnyada yerimizi alrz. Fakat lkeye yabanc eli sokmayz. Grmzde iteniz, bu bir oyun deildir. Ama ne olursak biz oluruz, asla yabanc eli kar8 CEBESOY, A.F., Mill Mcadele Hatralar, s. 509. 1 8 Grld gibi gerilla konusunda deneti tutum genel olarak 5 komnist rgtler iin de geerlidir. Resm TKP'nim kuruluu amalarnn ie dnk olan M. Tuncay'n deyimiyle "Ynetim birliini salamak iin, bunlarn... biraraya toplanp ayklanmalar... ve kontrolsz yaylmalarnn nlenmesidir" Bkz. y.k s. 130.

124

trmayz."83 derken herhalde Bat'ya Bolevikleme tehdidini duyuruyor fakat ayn zamanda Sovyetlere de olas bir "Bolevikleme"nin vazgeilmez koulunu hatrlatyordu : Bamszlk. Kurtulu Sava belgelerinde saysz rneklerini grdmz sekinci (cadro-centriste), merkeziyeti (jacobin) ve tepeden inmeci (dirigiste) siyasal deer ve davranlarn en tipik rneklerinden biri de M. Kemal'in Mecliste Bak Kurultayna katlma konusundaki szleridir : "Biz kongrelere de gideriz. Her tarafa gideriz, her eye katlrz. Yalnz biz gideriz."87 Nitekim yukarda belirttiimiz gibi Komintern'e bile gitmek istemilerdir. nk gitmedikleri kongrelerde istemedikleri eyler sylenmektedir.88 Belli ki Kemalistler ie ve da kar 'ulusal kurtuluun gereklemesinden sonra komnistlik seeneini de hayrhah bir tutumla dikkate almak ya da alr grnmek' taktiiyle davranyorlard. Bunun iin bir yandan resm Komnist organlarnda "ynetici organlarmzn rzasm almadan kendi balarna gelmi olan (komnist)
8 Aktaran: M. TUNAY, y.k., s. 176. 6 8 TBMM Zabt Ceridesi, 14.8.1920, c. III, s. 189. 7 8 rnein TKF'nn (10 Eyll 1920 Bak) Birinci Kongresinde ile8 ri srlen istekler arasnda (3.) Jandarma yerine, halk tarafndan seilen Milis rgtnn kurulmas da vardr. 221 Kayseri'li smail Hakk TKF Bak kongresinde dzenli/dzensiz ordu, subay/er ve halk savas elikilerini dile getirerek "...srmal paalarn pek ok szlerini dinledik. Fakat bu szler Anadolu kylsne hi bir yarar vermedi... Biz Trkiye' deki iilere ve renberlere dayanyoruz. Cihan proletaryas bizimle beraberdir. nc Enternasyonal bizim dayanamzdr." demekte ve bylece baka konularda olduu gibi ordu konusunda da Kemalistlerle komnistlerin uzlamaz elikilerini sergilemektedir. Bkz. M. TUNAY, y.k., s. 266.

125

ajitatr ve propagandaclarla savamak gereinden szettirir/yazdrrken te yandan hem sekinci hem ulusalc bir anlayn en gzel rneini anlatma kavuturuyorlard : "Bolevizmi Trkiye'ye yalnzca ancak Trkler getirebilir ve Bolevizm ancak tepeden getirilebilir.89 1920 sonlarnda Anadolu'da bir ka ynden balayan komnizan eylemler Kemalistleri rahatsz etmektedir. Bunu nlemenin yollarndan biri olarak kendi denetimlerinde bir parti kurmay dnm olmallar. Fakat resm TKF'nm baka kurulu nedenleri de olabilir. Sovyet yardmn salamak, Baty Anadolu komnizme kayyor izlenimiyle korkutmak, vd. Fakat bu birbiriyle elimeyen amalar iinde duruma hakim olmak, dzenli orduyu hareketin ekseni yapmak en nemlisi olsa gerektir. Siyasal rgtlerin d balantlar da Kemalistleri rktmektedir. zellikle bu balantlar, TKF ve Y.O.'da olduu gibi kendi denetimleri dnda gerekleirse buna seyirci kalamayacaklar aktr.90 Nitekim stanbul'daki ngiliz Gizli Haberalma rgt'nn bir raporunda sonradan Kemalistlerin bam ok artacak olan Y.O. yle tantlmaktadr : "Y.O. Bolevik-islamc bir kurulutur ve Sovyet Hkmetinin btn slm dnyasn genel olarak Avrupa'ya, zellikle Byk Britanya'ya kar ayaklandrma abalarnn gerekletirilmesinin aracndan baka bir ey deildir.91 Yine ayn rapor'a gre Sov8 HARRIS, G y.k., s. 81. 9 9 rnein Komnist rgtlerin Internasyonale ballklar Kema0 listleri huzursuz etmekle birlikte kendileri de resmi TKF'nin Komintern'e ye olmak zere bavurmular fakat kabul edilmemilerdir. Bkz. M. TUNAY, y.k., s. 174. 9 MR, B ngiliz Belgeleri..., s. 254-255 (M. Tunay'n eviri1 sinden yararlanlmtr, y.k., s. 399.)

126

yet Hkmeti Y.O. ile ilgili son dzenlemeleri yapmak zere Ankara'ya bir deneti gndermitir. (Derboff) Btn bunlar Kemalistler iin kabul edilebilir eyler deildir. Nitekim M. Tunay'm ileri srd gibi Resmi TKP dankl (muvazaa) bir parti deilse bile Kemalistlerin denetiminde bir komnist seenek rgt olarak dnld sylenebilir. Bu rgt uluslararas ortamn zorlad bir komnist Anadolu koullarna gre evcilletirilmi bir trn uygulamaya geirmek iin kullanlabilecei gibi bu ortamn gereklerini yerine getirmekte de ie yarar ya da her iki amaca da hizmet edebilecek bir kurulu olmaldr. nk bir yandan o gnk radikal siyasal kiilerin de bu partide yer ald gibi Y.O. nun bir kesimi de partiye katlmtr. Bir bakma denetim emberine alnmtr. Kurtulu Sava hkmetlerinin resmi organ olan Hakimiyet-i Milliye'de Sovyet gdmnde kendiliinden ve denetimsiz bir bolevizmin sakncalarndan szederken Resm TKF'nn yaym organ olarak Yunus Nadi' nin kard Anadolu'da Yeni Gn gazetesi daha ileri giderek bamszlk ve jakoben bir komnizmin savunuculuunu yapmaktadr. zellikle Ordu iin etkileyici bir rnekle Internasyonalizmin tehlikeleri gsterilmekte ve yle denilmektedir : "Bir asker yurdu olmas gerekmediini anlarsa uluslarn biribirie nefret duymamas gerektiini duyarsa ne yurdunu savunmaya gider ne de Yunanllara kar savamaya gider"92 Bylece Kemalistler Komnistlerin yayn organnda baka baz komnistleri eletirme olanan kullanmaktadrlar. Konunun z yine komnizmin kendisi olmaktan ok bunun uygulan biimi ve zellikle komnizm ya da herhangi bir sistemi uygulamaya gemezden nceki ulusal kur9 Aktaran: HARRIS, G y.k s. 81. 2

127

tulu aamasnda nasl bir sava yntemi uygulanacanda dmlenmektedir. Toplumun sekinleri nderliinde ve yneticilerin araclyla m yoksa dzenli ordu yntemiyle mi veyahut kendiliinden ya da Sovyet gdmnde ve gerilla yntemiyle mi kurtulu savam yrtlecektir? Kemalistler kukusuz ilk yntemi benimsiyorlard ve fakat bunu bir anti-komnist anlayla deil. Sovyetler karsndaki bu dikkatli ilikiler zellikle Kafkasya'daki baz Bolevik uygulamalar zerine iyice ekimser bir duruma giriyor. Bu d krklklar Kemalistlerden Ethemistlere kadar etkisini gsterecek ve Sovyetlere kar daha bir ihtiyatl olunacaktr. Bu cmleden olarak Kafkasya'da incelemeler yapan Genel Kurmay Binbas smail Hakk ile Aziz Bey, K. Karabekir Paa ve B.M. Meclisi'ne verdikleri bilgilerde Kemalistlerin ilk kukularm uyandracaktr. Bu raporlarda Komnistlerin yazl sz verdikleri halde Kuzey Kafkasya'nn bamszln tanmadklarn ve din ve kadm konularnda da halkn tepkisine yol aacak dnce ve davranlar olduunu belirtmektedirler.93 Fakat bu duraksamalar, kukular ve benimsemeyiler Kemalistleri hemen gerek d bir Sovyet dmanlna ya da anti-komnizme gtrmeyecektir. Tam tersine i politika gerei bata gelmekle birlikte Sovyetlerle iyi ilikilerin gelitirilerek srdrlmesi iin de olum9 KARABEKR, K y.k., s. 829-830. Ayn d krkln Kemalist3 lerin kart saylabilecek bir ete ba bile yaam grnyor: Gerekten de erkez Ethem anlarnda nceleri Sovyetlerin hararetli ve iten bir taraftar" olduunu fakat Lenin'in uluslarn kaderiyle ilgili "yksek ve ekici ilkelerinin cerh edilmesiyle" (rtlmesiyle) souduunu yazyor: erkez Ethem'in Hatralar, s. 109.

128

lu etkileri olabilecei dnlerek resm bir Komnist Partisi bile kurulacaktr.94 Bu partinin kuruluunda da rgtleniinde de, her zaman yzde yz istenen sonu almamamsa da, i gelimeleri zellikle Yeil Ordu ve buna bal Meclis grubunu denetim altma almak balca ama olarak alnm grnyor. Her ne kadar TKF baz radikal yelere sahipse de bunlarla birlikte zamann nde gelen asker nderleri de yer alyordu.95 Fevzi, Ali Fuat, Kazm Karabekir Paalar ve smet ve Rafet Beyler gibi Genel Kurmay Bakanlndan Cephe Komutanlna kadar en st dzeyden sorumlular Komnist eylemi iinden izleyip denetleyebileceklerdi. Zaten bir ka ay ancak yaayabilecek bu parti de dier sol rgtler de zellikle Yeil Ordunun ortadan kaldrlmasndan sonra birer birer yok olacaklardr. Bylece olduka ince bir taktikle nce batllar Bolevikleme tehdidiyle Anadolu'yu paralama niyetlerinden caydrmak iin giriilen sola alma kampanyas imdi de tersine evrilerek bu kez bolevikleme seeneinin zayflatma gsterge olmak zere sola kar bir dizi tutum sergilenmektedir. te balangta sola al nasl uluslararas dncelerle balatlmsa yine uluslararas ortamn gereklerine uygun olarak kapanmaya yz tutacaktr.
9 TUNAY, M., Trkiye'de Sol Akmlar, s. 162 ve sonras. Y. K4 K yalnzca TKF'nn deil Yeil Ordunun da merkez ka gleri denetim altna almak iki M. Kemal ve arkadalar tarafndan kurulduunu ileri sryor; Trkiye zerine Tezler, II, s. 713. TKF iin sylenenleri doru bulmakla birlikte? Yeil Ordunun konumunu farkl bulduumuzu belirtelim. 5 Bir ngiliz gizli servis raporu 100 milletvekilinin Bolevik davasna kazanldn bildiriyor: MR B. ngiliz Belgeleri... c II, s. 254.

129

6 KEMALST ORDU/GERLLA ATIMASI imdiye kadar Kemalist Ordu'nun kuruluu konusuna bir giri niteliindeki bu blm iki asker gerekliin ilk aamada nasl ortaya ktklarn saptamay amalad. Bundan sora iki zamanl bir gelime grlecektir : ilk zamanda ad geen glerin ibirliine dayanan bir egdm zaman ve sonra da atmaya dnen ve Yeil Ordu/erkes Ethem olayyla tepe noktasn bulacak olan eliki zaman. Demek ki gerek Boleviklik gerekse gerilla karsnda Kemalist Ordu iki aamal bir strateji izleyecektir: Egdm ve atma. Egdm o gnk koullarn bir zorlamasdr. karklklar ve bakaldrmalar Kemalistlerin enok ekindikleri noktalardan biridir.. M. Kemal'in kendi deyimi ile "...i bakaldrmalar bastrmak, Yunan saldrsn durdurmaktan elbette daha nemlidir."93 Btn Kurtulu Sava boyunca srecek olan Pontus ayaklanmasn bir yana brakrsak 1919 Maysndan 1921 Kasmna kadar srekli ayaklanmalar grlmektedir.97 Genellikle tilf Devletleriyle DAMAT FERT Hkmetinin kkrttklarna inanlan bu ayaklanmalar98 ister istemez dzenli ordu gerilla ibirliini ortaya karyordu. Zaten bu ayaklanmalar daha ok sivil gler bastracaktr. Dzenli ordunun bastrd balca ayaklanmalar Pontus ve Kogiri'dir. Bunun iin zel bir ordu grevlendiriliyor : Merkez Ordusu.
9 Nutuk, c. II, s. 464. 6 9 Ayaklanmalarm resm tarihi iin bkz. Trk stikll Harbi, s. VI. 7 9 8 NN, ., Ulus, 20 Nisan 1968. Ulusal direnci krmaya alan bu gler stanbul hkmetinin askerlii kaldrd, Kemalistlerin dine, Halifeye, Padiaha kar geldii yolunda etkin bir propaganda yrtyorlard.

130

 gvenlik sorunlar o denli nem kazanmaktadr ki Dzce-Hendek ayaklanmalar iin M. Kemal kendisi erkez Ethem'den telgrafla yardm isteyecektir." Bu ayaklanmalarn bastrlmas zerine M. Kemal ve arkadalar Ethem'i Ankara'ya arp onun cretli ve kstah szlerini duymazdan gelerek Yozgat ayaklanmasn da bastrmasn isterler.100 Denizli blgesinde Demirci Mehmet Efe, Yozgat'ta balayp Ankara'ya doru yaylan apanolu isyann ve daha sonra pek ok isyan kanl bir ekilde bastracak olan erke Ethem ve kardei Tevfik Bey kar-devrimci kalkmalarn panzehiri grevini stlenmilerdir. Mill Kuvvetler, Yunan ilerlemesini durdurmaktan daha ok i isyanlar bastrma zorunluu ile karlam grnmektedirler. Bir yandan stanbul hkmetinin dier yandan d glerin kkrtt gerici ayaklanmalar ortada henz dzenli bir ordu da yokken ancak bu eylemlerin biimleniine uyan gerilla taktiiyle bastrlabilirdi. Nitekim Aznavur, Bolu, Dzce, Konya, Yen i han, Yozgat, Hilfet Ordusu... gibi pek ok nemli isyann bastrlmasnda yerel ete birliklerinden geni lde yararlanlmtr.101 Ulusal glerin d saldry pskrtme ynndeki abalar da nemlidir. Genel olarak her igal blgesinde
9 Nutuk, c. II, s. 327. 9 100 Ethem'e gre bu isteyi "yakar biimindedir: erkez Ethem' in Hatralar, s. 53-61. Hatta smet Bey Ethem'e "Bizim Yozgat ve evresindeki ayaklanmay kknden sndrmeye maalesef bir gcmz kalmamtr." itirafnda bulunur: y.k. s. 55. Lord KINDROSS'un "-sava" olarak niteledii (Atatrk, The Rebirth of a Nation, s. 225.) bu somu gelmez bakadrlarn ve eteler aras savalarn uzun yksn H.. DNAMO Kutsal syanda bir tarih-roman biiminde zellikle 6. ciltte ilemitir.

131

halk direnii gzlenebilir. Dier rneklerin yan sra Eskiehir'in ngiliz igalinden halk glerinin basksyla kurtarl dikkati eker. Mondros ate-brakmnn gerei Eskiehir talyanlarca igali idi. Sonra ngiliz denetimine geen Eskiehir, Sivas Kongresinden sonra Bat Anadolu Kuvay-i Milliye Komutanlna atanan Ali Fuat Paa'nm (Cebesoy) geni lde evre kyllerden yararlanarak rgtledii glerle kuatlm ve artan bir bask sonucu kansz bir biimde ngilizlerden kurtarlmt.

132

7 RNEK OLAY : YEL ORDU "Ekiya dnyaya hkmran olmaz" Halk Sz erkez Ethem olay, ya da bununla ayn saylabilirse Yeil Ordu, Kurtulu Sava'nm en ok tartma eken konularndan biridir. nk yeni Trkiye'nin sahiplii szkonusudur. Aslnda bu sorunun altnda Anadolu'nun nasl kurtulaca kadar kurtardktan sonra ne yaplaca, nasl bir lke, ne biim bir toplum kurulaca sorular yatar. Y.O. olay evresinde eitli niyetlerle birleen ekirdek halindeki baz siyasal gler Kemalistlere kar bir iktidar tasars karmak istemilerdir. Btn sorun buradadr. Sorunu bu kadar ak koyabilen M. Kemal'in tarafdr; nk kazanan taraftr. Kar taraf, yani kaybedenler asl amalarn aklamaktan kanmaktadrlar. Bu da anlalabilir. nk yenilmi bir iktidar adaynn atma ncesi amalarn aklamaktan kazanana gre daha da ekingen olmas dnlebilir. Ne olursa olsun bu Kemalist Ordu/Yeil Ordu atmas greceimiz gibi yalnz asker ve siyasal bakmdan deil kiisel ve toplumsal bencillikten, kskanlklarn toplum yaamnn lm-kalm dnemlerinde bile nasl srp gittiini gstermesi bakmndan son derece anlamldr. Bu nedenlerle bir rnek olay olarak yeniden irdelenmesinde yararlar salayabiliriz dncesindeyiz.
133

Yeil Ordu ya da erkez Ethem'in komuta ettii gezgin "asker" birliklerin kaynaklar zerine efsaneye varan grlere bile rastlanmaktadr. Devrin gizli servislerinden M. M. (Mstahberet- Mahsusa) 'nm bakan Hsamettin ERTRK'e gre : Yeil Ordu dncesi ilk olarak Azerbaycan Trklerinin katld ralar kongresinde ortaya atlyor. Kafkasya'da kurulacak bu Yeil Ordu'nun bana Enver Paa geecek ve Bat Emperyalizmine kar slm dnyasn tutsaklktan kurtaracakt. Anadolu'da kurulan ulusal hkmet de yeteri kadar bir gle Yeil Ordu'ya yardmc olacakt. Fakat yaylan sylentiler Kemalistleri rktecek nitelikte idi. nk Yeil Ordu' nun Kafkasya'dan inerek Anadolu'yu kurtaraca igal edecei syleniyordu. Nitekim Kzl ve Yeil Mttehid slm Bolevik Ordular adndaki bir gcn banda, III. Enternasyonale bal olarak Anadolu'ya girmek isteyen Mustafa Suphi'ye Mustafa Kemal kesinlikle kar km ve bu konuda Sovyet sefirine yle konumutur : "Trkler, bat emperyalistleriyle bir lm-dirim harbine girmilerdir. Bu sava behemehal baaracaklardr. Havza'da Rus heyetine verilmi szde durulacak, zaferden sonra Trkiye yeni inkilplar ile Rusya'daki ihtille ayak uyduracak ve tedric bir ekilde komnize olacaktr... Yalnz Trkler bunu kendileri yapmak azmindedirler. Ne Yeil, e de Kz! Ordularn imdilik yardmn ho karlayamazlar..."102 Grlyor ki M. Kemal g dengelerini ok dikkatle izlemekte ve davranlarn bu dengelerdeki deimelere gre ayarlamaktadr. Bu yzden Anadolu'nun kesin
1 2 ERTRK, H ki Devrin Perde Arkas, s. 540-542. 0

134

kurtuluunu salayncaya dek Sovyetlere kar ak kap oplitikas izleyecektir. 1920'lere doru Yeil Ordunun rnek alnd sanlan baz Kafkas asker rgtlenmelerine rastlanyor. Bunlar her zaman yeil rengi tamasa da yakn esinlemelerle ortaya kt varsaylabilir: Mazlum Dounun zalim Batya kar savunulmas. rnein M. SUPH'nin Trkistan'da bir Trk Kzl Ordusu kurduu biliniyor. TKF'sna bal olarak kurulan Trk Kzl Ordusu I. Dnya Savandan arta-kala subay ve er Trk tutsaklarndan oluan bin iki yz mevcutlu ve iyi donatlm bir piyade alaydr. Bu alay M. Suphi ve arkadalarnn Karadeniz'de ortadan kaldrlmalarndan sonra Anadolu'ya girmi ve A.F. Cebesoy'a gre Bat Cephesinde savamtr.103 Baka bir esin kayna Karadeniz'in dousunda Sotehi blgesinde 1919 sonunda ortaya kan ve nceleri kar devrimci Denikin ordularna kar direnen blge halknn kurduu bir Yeil Ordu olabilir.104 Ayn blgede (Batan) yeil bayrakl "eriat Alaylar"nm varl da bilinmektedir. Nuri ve Halil Paalarn komuta ettii bir Dastan Mslman Ordusundan szedilir.105 Btn bunlar bir aray iinde olan gzn Douya evirmi bir Anadolu iin ilgi ekici grnebilir.
1 3 CEBESOY, A.F., Moskova Hatralar, s. 37, 38, 126. 0 1 4 YERASMOS, S., Sur les Origines du Mouvement de l'Arme 0 Verte, Etudes Balkaaiques, No: 1, 1977. 1 5 Devrim dolaysyla Kafkasya'daki cephelerden ftuhata geil0 miti. Enver Paann vey kardei Nuri Paa komutasnda 6.000 mevcutlu 5. ve 36. Kafkas Frkalaryla saylan 10-12.000'e varan Azer gnll ve eteleriyle yeil bayrakl "slm Ordusu" 14 Eyll 1918'de Baku yu zaptetmiti. te Anadolu'da ortaya kan Yeil Ordunun esin kaynaklarndan biri de bu Kafkas gelimeleri olabilir. Bunun ayn zamanda ttihatlar

135

Nitekim Yeil Ordudan ilk olarak K. Karabekir szetmektedir. 10 Ocak 1920'de mevcudu 70.000 olan bir "Yeil Ordu"yu haber vermektedir.103 Bunun iin olacak Ankara'nn kendisinden asker istemesine karlk Dou Cephesinin salam kalabilmesi iin kendi askerlerinden bir yardm gnderemeyeceini ancak Erzurum'un kabadaylarndan (Dadalar) otuz atly 14 Mays 1920'de yola kardn ve bu birlie de moral olsun diye yeil bayrakla "Yeil Ordu" adn verdiini yazmaktadr.107 Ayn ay Ankara'da Yeil Ordu adyla bir dernek kurulacaktr. Balangta adndan baka orduyla bir ilgisi bulunmayan bu dernei Bolevizmi kastederek olsun, slm kastederek olsun kurtuluun Douda olduunu ileri srenler kuracaktr. Bunlar Meclis'te M. Kemal'in muhalifleridir. Daha BMM almazdan nce Anadolu hareketi iinde adna "ark Mefkresi" (Dou lks) dedikleri bir dnce evresinde toplanm hem islmc hem komrizan bir akm gzlenmektedir. O gnlerde yeni bir deneyim olarak ve henz deneme aamasnda olan Bolevikliin daha sonra kazand ya da kar propagandalar ile kazandrld olumsuz yan anlamlar yoktu. Dolaysyla halk olsun mslman sekinler olsun Boleviklii kesin bir n yarg ile karlamyorlard. Onun iin
iin Anadolu'da bir balant kurma frsat olarak deerlendirilmek istendii anlalyor. nk bir yandan hem yurt dndaki bu rgtlenmelerde hem de Anadolu'da kurulan Yeil Orduda ttihatlarn varl dikkat ekiyor: TUNAY, M., s. 130 ve sonras, MR, B y.k., s 254. 1 6 KARABEKR, K y.k., s. 435. 0 1 7 KARABEKR, K y.k., s. 646, 647, 720. 0

136

slm/Bolevizm bileimi bugnk kadar tepki ekmiyordu. Yeil Ordunun bir baka olas gerekesi stanbul igalci ve hkmet evrelerinin Anadolu bakaldrmasna kar ynettikleri kfirlik ve boleviklik sulamalar karsnda slmn kutsal sayd bir ad ve renk altnda yeni bir rgtle kar koymak olabilir. Nitekim 1920 Maysnda ortaya kan Demein kurulu amac: " (Cemiye t-i Ahmediye) nin olumsuz ve zararl etkilerine kark halka gerekleri anlatmak ve onlar ulusal savamn gerekliliine inandrmaktr."108 M. Kemal ise Sylevinde Yeil Orduyu dier yerel ulusal birlikler gibi dzenli ordularn rgtlenip gelitirilmesine kadar zaman kazanmak amacyla ve "her trl sakncalarna karn, her yerde zorunlu olarak azam yararlanmaya almak" zere geici ve ikincil bir ara olarak grmek istemitir. Fakat bu rgtlenmeler zamanla bataki alakgnll amalar amaya baladka ve bunu d ilikilerden de yararlanarak yapmaya yneldike M. Kemal ve evresi ciddi biimde endielenmeye balamlardr. Gerek Y.O. gerekse Kemalistlerin denetimi dmda gelien komnizan evreler yabanc elemanlarn etkinlii grnr bir gerekti. M. Kemal'e destek sz veren bir mektubu getiren M. Suphi'nin temsilcisi Sleyman Sami, ak rgtlenme ve propaganda isteinde bulunmak zere gelen Salih Zeki, Bakr Cumhuriyetinin temsilcisi olarak Ankara'ya gelen erif Aymatof, bu d ilikileri simgeleyen balca kiiler olarak grlmektedir.109 Buna Sovyetlerin Ankara'daki resm temsilcilerinin de
1 8 KUTAY, C. Trkiye'de lk Komnistler, s. 14. 0 1 9 MR, B.. y.k., s. 254-255. 0

137

katldn ve Verboff gibi grevlilerin aka bolevik propagandas yaptklar Yeil Ordu gibi kendilerine yakn kii ve rgtleri yayn ve para desteiyle glendirmeye altklar dikkate alnrsa Kemalistlerin bu gelimelerden ne kadar rahatsz olduklar anlalr. BMM aldktan sonra bu akm Yeil Ordunun Meclis grubunu oluturacak biimde Halk Zmresi adyla ortaya kt ve olduka nemli bir taraftar kitlesi toplad. O kadar ki M. Kemal'in btn arln koymasna karn Yeil Ordu Genel Sekreteri Nazm Bey Halk Zmresince (stelik 98'e kar 187 oyla) ileri Bakanlna seilmitir. Bylece Yeil Ordu yeni kurulmakta olan devletin i gvenlik rgtnn en yksek mevkiini ele geirerek nemli bir etki sahibi olmaya balamtr. Bunun zerine M. Kemal'in yeni ileri Bakann istifaya zorlad grlmektedir.110 nk Yeil Ordu artk sradan bir dernek olmaktan km iktidar mcadelesine balamtr. Yeil Ordu erke Ethem'in apanolu ayaklanmasn bastrmaya giderken ya da dnnde Ankara'da katlmasyla tarihe geme zelliini kazanmtr. Daha bandan beri, nceleri M. Kemal'in bilgisi iinde de olsa, "gizli" bir rgttr. Bununla birlikte Ynetmelii gzden geirilirse kolayca grlecektir ki Kemalist anlaya zellikle asker konularda olduka ters bir yaklam szkousudur. Kemalistlerin temsil ettii dzenli ordulara kar olumsuz hatta dmanca bir tutum gzlenmektedir. Daha ikinci maddesinde (Avrupa'nn sulanmas balantsyla da olsa) "...her muharebe ve askeilii nefretle karlar.' denmektedir. 31. maddesinde
no Nutuk, c. II, s. 500. m TUNAY, M., y.k., s. 393-398.

askerlik siyasal bir "bel" olarak tanmlanmaktadr.111 Yeil Ordunun karargh olacak olan "Eskiehir sokaklarnda aka subayln ve zorunlu askerliin kaldrlmas" istenmektedir.112 Ayrca rgtleni biimi bakmmdan Ordu silahllama eimi salt adndan ibaret kalmayp her eit eylemi yapmaya hazr eylemcileriyle (fedai), yeil sancakl blk, tabur ve takmlaryla, eylemcilerin setii komutanlaryla, idam kararlaryla tam bir sava rgt olarak kurulmu grlmektedir. Byle alak gnll bir "demek' 'niteliini oktan aan bir kuruluun M. Kemalin bilinen askeri grlerine karm nasl hogryle karlandn anlamak olduka zordur. M .Kemal bunu Sylevinde kendisine bu iin nderlerinin, olduundan kk gsterilen yararl bir i olarak gsterdiklerini, basitletirerek ve kendisini yormadan almak istediklerini dolaysyla balangta gerei gibi ilgilenemedii biiminde anlatmaktadr. Anlalan Yeil Orducular rgtlerini gelitirmek iin M. Kemal'in adn da kullanmaktadrlar. Bylece Kemalistler iin saysz sorunlar arasnda bir de Yeil Ordu sorunu km oluyordu. Ama bu yalnzca bir asker egdm sorunu deil ayn zamanda siyasal ve ok ynl bir devlet sorunudur. nk bu yerel ynetimlerden ileri Bakanlna, Ordu komutanlndan Meclis grublarma kadar uzanan bir ahtapot gibi her yere dal budak saran bir sorundur. Ethemistlerle Kemalistler arasnda elikiler aktr. Her eyden nce kiilikler dzeyinde byk ayrmlar vardr. Birinciler hem meslek yaamlar hem kafa yaplar olarak bilgisizlik ve dargrllkle pekien
1 2 APAK, R, Garb Cephesi Nasl Kuruldu?, s. 159. 1

139

hrslarndan baka sradan insanlardr. kinciler ise mesleklerinin zirvesine km zamanlarna gre geni bir devlet ve dnya gr olan bazlar bilgi yetenek ve deneyimleriyle olaanst nitelikler tayan insanlard. M. Kemal Paadr, stratej, ve devlet adamdr. Ethem ise gaddar ete badr. Bu adan dzenli ordu ve milis atmasnn izlerini de grrz. Askerlii erlikten baavulua sonra da temenlie ykselmekten ibaret olan erkez Etem bazan milis bazan ekiya olarak n yapm ve Rauf Orbay'm Anadolu'ya geerken kendisiyle konumas zerine Salihli Cephesinde Kuvayi Milliyeye katlmtr. Balangta kendini "Salihli Cephesi Kuvay- Tedibiye Kumandan" sayan Ethem sonralar ortam uygun bulduka kendini nemsemi ve "Umum Kumandanlk" nvanm almtr. Birliklerine de Kuvay- Seyyare (Gezginci Gler) denmitir. Gnn koullar Ankara'nn da bu nvanlar benimsemesine yol am ve Genel Kurmay Bakanl bile resmen bu nvanla yazr olmutur. Halk arasnda ise zaten adna rler, trkler yazlacak kadar destnlamtr.113 Kardelerinden Reit Bey de eski bir subay olmasna karn daha Balkan savanda "iken subay dmanl yapmaya balamt. erkez geleneklerinin byk kardee tand sz ve karar hakkn Ethem'in yetersizliklerini gidermek ynnde kullanmak yerine onu
H3 o dnemde Rdiye rencisi olan "M. Kemal ve etecilik" adl kitabn yazar Y. Abadan Okul mzik retmeninki besteledii bir paradan u dizeleri anmsyor: "Garb, cihan yerinden oynatt Kahraman Ethem cihadn senin", s. 60.

140

kendi siyasal hrslarna bir ara olarak kullanmaya alt. Bu kardelerin evrelerindeki insanlar da kendi aplarndan daha byk olamadklarndan hareket yar siyas yar lmpen bir karakterde karar kld. M. Kemal'in kurtulu iin bir araya getirmeye alt glerden biri olarak karsna alp onurlandrd Ethem kendini sanki onun eiti ve lkede balca asker g imi gibi grmeye ve davranmaya balyor. Anlarnda bile kendini bir umut ve kurtulu yolu olarak gryor.114 Bir dier kardei Tevfik Bey de ayn lde densiz ve dengesizdir. Yozgat ayaklanmasn bastrdklar srada mebuslara "Ankara'ya varmda BMM Bakann Meclis nnde astracam"115 diyecek kadar cretkrlk gstermitir. Bu uygunsuzluklara karn M. Kemal Ethem ve benzerlerini kendi deyimiyle "idare" etmitir. "Bu kardeleri srekli kendilerinden yararlanlabilir bir halde tutmak yolunu setik. Bu nedenle kendilerini idare ettik" 113 Ethemistlerin disiplinsizlii yalnz i gvenlik sorunlaryla snrl kalmyor Cepheye kadar da uzanyordu. Cephe komutanlaryla egdmsz savaa girip, onlara bilgi vermeden geri ekiyor, yer deitiriyor ve bylece cephede boluklar yaratyorlard. Kesin devlet otoritesinin kurulmad bir ortamda keyf, lsz ve acmasz yntemler kullanan Kuvay-.
" 4 ERKEZ ETHEM'in Hatralar, s. 62. us Nutuk, c. II. s. 469. us Nutuk, c. II s. 470.

141

Milliye unsurlar hi bir hukuk, kural tanmadan asp keser duruma geiyorlar. Sorumsuz fiil hkmet ilevi yapmaya balyorlar. Ayaklanmalarn bastrlmasnda olsun halkla anlamazlk durumlarnda olsun etecilerin son derece gaddarca yntemler kullandklar bilinmektedir. Saysz rneklerden birini anmakla yetinelim : Denizli'de Demirci Mehmet Efe'nin giritii kym ki 114 lyle sonulanmaktan baka kenti yakma giriimine dnyor. Bu yzden halkm M. Kemal Paaya "Bizi efelerin errinden kurtarnz" telleri ektii grlmtr.117 Kemalistler bu durumlar karsnda ne kadar olabilirse hukuku stn klmaya alan insanlardr. Ast astk, kestii kestik ete terr karsnda bir smet Bey kp ldrlenler iin "Mahkeme evrak isterim" diyebiliyorsabu minimum bir hukuk anlayn gsterir. Buna karlk ise yine tipik bir ete davran olacaktr : "Bu adam ihtilli bilmiyor" diyeceklerdir.118 Oysa M. Kemal de daha sonra devrim iin kan dkmenin gereinden szedecektir. (Bursa, 22 Ocak 1923). Ama ilerde yeniden deineceimiz gibi Kemalistlere gre olaanst durumlarn bile dlayamaca asker bir meruiyet vardr ki onsuz devlet olunamaz. Onun iin M. Kemal ve arkadalar ete terrne kar karken salt stratejik gereklerden deil ayn zamanda bir hukuk ve uygarlk anlayndan kalkyorlard. Bu ortamda Dzenli/dzensiz ordu atmas zamanla iddetlenecek ve Yunan saldrs karsnda bile artk gleraras bir egdm yerine iin sonunda kim daha etkin kar hesabyla davranld grlecektir. Gediz'de bunun tipik
i " ERGL, D., Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, s. 270. "8 NN, t.. Anlar, Ulus, 25.4.1968.

142

bir rnei gzlenmektedir. Resmi tarih anlatmna baklrsa Gediz asl sorumluluunu Ethem'in gezginci birliklerinin stlendii bir yenilgidir. Fakat bu konuda baka baz kaynaklar gzden geirilirse grlecektir ki gerekte Gediz Yunanllara kar bir sava olmaktan ok Cephe ii bir pozisyon savama dnmtr.119 Y. KK konuyu eitli belgelere dayanarak tartyor ve Gediz savanda Ethem'in glerine prestij salayacak bir baar salanmak istenmemitir sonucuna varyor. Kk'e gre "Kuvav- Seyyare'nin prestijini krmak iin Gediz'de yenilmek gerekiyor."120 Resmi tarihe ters den bu olaslk doru ise Kemalistlerin eninde sonunda baaracaklarna inanlar dolaysyla nasl olsa kazanlacana inanlan bir savan ncln ve onurunu kimlii belirsiz kiilere kaptrmamak dncesiyle byle davranm olabileceklerini dndrtmektedir. Kk, Gediz'in yenilgi olarak gsterilmesi gibi nn'y de yle olmad halde baar olarak gsterildiini ileri srmektedir. Bu tez de doru olabilir, ancak bu da kesin baarya olan inan dolaysyla baz ilk kk baarlarn halkn ve ordunun moralinin ykseltilmesi .dzenli ordu dmanlarnn geriletilmesi iin bytlmesi biiminde yorumlanabilir. Fakat Y. Kk Ethem'in Kemalistlerce oyuna getirilerek, kkrtlarak arlklara itelediklerini ve onu
R. APAK'm aktardna gre 11. Tmen Komutan Yarbay Arif (Ayc Arif) Kuvay- Seyyare Komutan yardmcs Tevfik'in "Niin saldrmyorsunuz?" gibi kukulu sorularna karlk hiddetlenip "Bu heriflerin maksatlar kt, bizi krdrp kendileri salam kalmak, bylece bu iki muzaffer tmeni yok ettirip vaziyeti ellerine almak istiyorlar." diye taaruzu yinelemekten vazgeiyor: Garp Cephesi Nasl Kuruldu, s. 164. 1 0 KK, Y., Trkiye zerine Tezler II, s. 625-642. 2
119

143

i savaa zorladklarn da ileri srmektedir ki bunun doruluu tartma gtrr. nk bir yandan anlamazln bir atmaya varmadan zm iin M. Kemal'in de nn'nn de epeyce aba gsterdiklerinin kant vardr, te yandan M. Kemal ve arkadalarnn kkrtclna gerek kalmadan Ethem ve evresi kemalist jakobenizmin iine sindiremeyecei bir zerklik gstermitir ve bu da btnleyici, birletirici ve egdmc bir zerklikten ok uzaktr. Bu yzden Kemalistlerin manevralarn sulamak kolay deildir. Kald ki genellikle i ayaklanmalara kar baarl olagelmi bir gerillann imdi de d saldn karsnda da baar gstermesinin "dzenli ordudan hayr gelmez" sloganlarnn ya yld bir ortamda Kemalist Ordunun kuruluuna sekte vuraca aktr. Fakat burada u gzlem yaplabilir : Kartlarn baarlann kltmek, kendi baarann bytrken baarszlklarn gzard etmek her savamn yasasdr. Ancak aradan yarm yzyldan ok zaman getikten sonra hl o gnk tezlere gre tarih yazmaya almak herhalde bilimsellik saylamaz. Bata M. Kemal olmak zere pek ok asker nder Gediz'i bir yenilgi olarak kabul etmekle birlikte eitli kuku uyandrc belirtiler de yok deildir. rnein Ethem anlarnda kendilerinin stnlklerini dile getiren Miralay KAZIM Beyin raporunu vermektedir.121 Yine Gediz'deki kayplar l ve yaral olarak yzleri bulurken, byk baan olarak nitelenen I. ve II. nn'de ancak onlarla anlatlabilir.122 Gediz savann "baarszlkla" sonulanmasndan sonra Garb Cephesi Komutan
1 1 erkez Ethem'in Hatralar, s. 119. 2 1 2 ZALP, K Mill Mcadele, s. 166 2

144

geri ekiliyor. Komutan Ankara'ya Kuvayi Milliye giysileriyle geliyor. Cephe Komutan A.F. Cebesoy'un bu kyafetle gelii dzensiz ordu siyasetinin ne lde lkeye ve hatta dzenli ordu mensuplarna yayldm gstermesi bakmndan anlamlyd. Durumun ciddiyetini gren Ankara etecilere bu komutan gibi gelime olana tanmayacak bir komutan semekte gecikmedi. Cephede komutan deiiklii taraflarda tam bir kuku dnemini balatacaktr. Ethem bunu kendisini ortadan kaldrmaya ynelik bir plann uygulamaya konulmas olarak deerlendiriyor.123 Resmi azlar ise erkez Ethem'in glerini paralel bir ordu olarak deerlendirmektedirler.124 Aslnda Ankara Ethem ve kardelerini yava yava dier etecilerin yaptklar gibi dzenli ordu iinde rtbelendirmek istiyorlar.125 En azndan grmelerde, itaat karl onlara nerilen gelecek budur. Fakat karlkl kuku o kadar artmtr ki seenekler ya hep ya hie indirgenmitir. Kuku o ldedir ki grme iin Ankara'dan Eskiehir'e giden zel trende BMM Bakan elli, Ethem ise on be kiilik zel koruma birlikleriyle seyahat ediyorlar.123 Yeni Komutan smet Bey Cepheye gider gitmez "Dzensiz rgt dncesini ve siyasetini ykmak yapacam ilk iti"diyor.127 Ve gerekten de yapt ilk ilererkez Ethem'in Hatralar, s. 123. Histoire de la R6publique Turque, s. 67. 1 2 5 erkez Ethem'in Hatralar, s. 122. 1 2 6 y.k., s. 140. 1 7 Ulus, 29.4.1968. 2
123 124

145

den biri Kuvay- Milliyenin mal kaynaklarn kurutmak oluyor. 8 Kasm 1920'de yaynlad bir kararname 'le "halktan ayn ve nakt ba yaplmasn yasaklyor.128 Hemen arkasndan da milis birliklerinin mevcutlarn; silah, cephane, donatm v.b. gereksinimlerini renmek iin resm belge ve gndelik rapor istiyor.129 Ethem evresi nn'nn ilere eki dzen vermeye balamasndan doal olarak rahatsz oluyorlar. Onlar kendi bildikleri gibi halktan para, silah, insan toplamay srdrmek istiyorlar. smet Bey ise "Artk ordunun halkla ilikisi olmayacaktr. Halktan asker almak gerekirse bildireceksiniz, bunlarn hepsini ben salayacam. Kimseden on para alamazsnz." demektedir.130 eteciler halk zerinden yamacla almlarken bu nlemler onlar iin ok zor gelecektir. nk daha nceleri denetimsiz ortamda etecilii bir geim kayna yapmlard. Ethem'in adamlar Yozgat ayaklanmasn bastrdktan sonra el koyduklar koyunlar Ankara'da panayrlar kurarak sattklar biliniyor. Ayni ekilde Ethem Eskiehir'den geerken kentin zenginlerinden kendisine alt saat iinde seksen bin altn verilmesini emrediyor ve bu istek yerine getiriliyor.131 Bunun gibi saysz yolsuzluklar srdremeyecek olmalar etecilerin varln tehlikeye sokan bir durum yaratyordu. Bylece taraflar atmay kanlmaz bir varlk sorunu grmeye balarlar. Aslnda bu durum merkez-evre atmasnn ordu dzeyine yansmasndan baka bir ey deildir.
128 Ulus. 30.4.1968. 1 9 MDERRSOLU, A., Kurtulu Savann Mali 2 s. 305. 1 0 Ulus, 30.4.1968. 3 1 1 ABADAN, Y.. M. Kemal ve etecilik, s. -60. 3 Kaynaklan,

146

Burada genel olarak M. Kemal dzenli ordularn stnln benimsedii iin dolaysyla gerilla, zellikle kendiliinden ve belli bir bilin ve amala davranmayan ve bu zellikleriyle daha ok ekiyaya benziyen bu etecilii kukuyla grmtr. Fakat yeni ordular oluturuluncaya kadar ve daha ok i bakaldrmalar karsnda etkin bir bastrc olarak ve Kemalistlerin gdm ve denetiminde kalmak kouluyla yararlanlabilirdi. Bu son koul son derece nemlidir. nk denetimsiz bir gerillann giderek zerkleebilecei hatta kendi bana, bamsz bir aevletlemeye bile ynelebilecei aktr. Yeil Ordu gelimeleri de yle olmutur. Anlalan dzenli/dzensiz ordu tartmas Anadolu hareketinin en st dzeyinde ciddi olarak tartlmtr. . nn de M. Kemal'in Nutkunda belirttii gibi iki tip asker dzenleme zerinde sert tartmalar yapldn sylemektedir. Mustafa Kemal ve arkadalarnn dzenli ordu dncesine kar bata Y.O. nderleri olmak zere merkez ve disiplinli bir ordunun salyaca devlet otoritesi altnda istedikleri gibi alamayacaklarm dnen baz evreler ordu ve hatta sava dmanl yapmaktadrlar. Bu yzden Kurtulu Sava bir sava olarak deil, Mill Mcadele olarak tantlmaktadr. Y.O.'cular yer yer igdsel bir biimde ortaya kan milis glerini genelletirerek kendi ideolojilerini gerekletirmeyi ummaktadrlar. Bunun iin Y.O. birlikleri hi bir egdme yanamadan kendi balarna buyruk bir biimde ynetilmek isteniyor. Grev blgesinde yer aldklar Bat Cephesi Komutanlnn hibir denetimini, hi bir direktifini ve hi bir mdahalesini kabul etmek istemiyorlar. Bu gibi giriimleri dzenli ordu haline gemek eklinde yorumlayarak kesin kar koyuyorlar. smet Beyin "ilerine" karr saylan m147

dahalelerine uymuyorlar. Bir ara Ethem'in yerine gelen kardei Tevfik Bey'in deyimiyle Y.O'da 'subay grdler mi Azrail grmcesine isyan ediyorlar'.132 "Y.O. imdiye kadar olduu gibi gelii-gzel ynetilmek gerekir." Kendi adlarn Garb C. K.'nm I. Kuvvei Seyyare yerine Umum Kuvay-Seyyare adn alyorlar. Kendi yetkilerini sivil ve yerel grevlilerinkini de iine alacak bir genilikte kendileri saptamak istiyorlar.133 En sonunda da Cephe Komutann tanmamak anlamnda gnlk rapor gndermemeye telgraflarna karlk vermemeye balanyor. te yandan Ankara'dakileri zaman kazanacak ekilde yattrc sz ve aldatc davranlarla oyalarken kendi g ve etkilerini de arttrmaya alyorlar. Konya, Ankara ve Haymana'y da iine alan geni bir alanda ellerinde kullanlmas hkmete yasaklanm olmasna karn zel irfelerle halktan silah ve hayvan toplayan 'irtibat subaylar' dolatryorlar.134 Btn bu gelimeler karsnda M. Kemal yeni Garp Cephesi Komutan smet Paa ve Gney Cephesi Komutan Refet Paalara u direktifi verecektir: "S1 2 Nutuk, II, s. 515. 3 1 3 Nitekim Ankara'nn atad bir yerel yetkiliyi grevinden al3 malar zerine uzlamazlk son aamasna ulaacaktr. Ankara aym grevliyi yeniden eski grevine gnderince Yeil Ordu'dan alman karlk hi bir devlet merkezinin kabul edemeyecei bir durumdur. Nutuk, II, s. 530: "...ad geenin (Kuvay Seyyarenin grevden ald Ktahya Mutasarrf Vekili Ahmet Asm Efendi) yeniden greve dnmesi iin kesin emir verildii yksek tarafnzdan bildiriliyor. Geri dnmesi halinde ne olursa olsun idam edeceim." mza Mehmet Tevfik. 1 .E. AKINCI'dan kendisinin Demirci Kaymakamlna atanmasn da erkez Ethem'in onayladn reniyoruz: Demirci Aknlar, s. 15. 1 4 y.k., S. 527. 3

148

ratle dzenli ordu ve byk atl ktlesi oluturmak ve dzensiz rgtlenme dnce ve siyasetini ykmak."135 Aslmda saysal olarak Yeil Ordu ve Bat Cephesi g dalm aka birincilerin aleyhinedir.136 Ancak Bat Cephesinin nemli bir yenilgiye uramas her an damaya hazr birlikler, savatan bkm halkm dzenli orduya hal snamam olmas, Mecliste Yeil Orducularn nemli bir destek sahibi olular gibi nazik dengeleri bir anda alt st edecek sonular dourabilirdi. atma 1920 sonunda balyor. Ancak araya nn savalar girdii iin kesin karlama uzuyor. Ethem'le birleecei yolunda kukular uyandran Demirci Efe 800 mevcuduyla ncelikle datlyor. Daha sonra smet Beyin sk izlemesi sonucu iki ate arasnda kalmaktan kurtulmak iin Ethem Yunanllardan ate-kes isteinde bulunuyor. Drt gnlk brakma yapyorlar ve bylece Yunanllar dzenli orduya doru yneltmi oluyor. Aka dile getirilmese de Yeil Ordunun izledii siyasal mant anlamak zor deildir: Kemalist Orduyu yendikten sonra Ankara'ya varmak, sonra da yine cepheye dnmek. Grld gibi Yeil Ordu bir U birlii gibi davranmaya balamtr. Oysa Trk devlet gelenei gzlemi bulunduumuz gibi kendi bana buyruk U'lar hi bir zaman ho grmemitir. Kemalist Ordu da bu bakmdan geleneksel tekelcilii srdrecektir. Ordu konu1 5 Nutuk, II, s. 504. 3 1 6 atma ncesi Yeil Ordunun mevcudu 5.000 kadardr. 159. 3 Alay, 11 Mfreze, ve bir Bolevik Taburu var. 700 mevcutlu saylan bu Tabur'un Komutan Yzb. smail Hakk'mn Ethem'i kkrtt ileri srlyor: HARRIS, G y.k., s. 86. Fakat Bolevik Taburu olmadan da yeteri kadar atma nedeni olduunu grm bulunuyoruz.

149

sunda tekelcilik ise devlet kavram olan her yerde yadrganmamas gereken bir olgudur. Sonunda ekiya dnyaya hkmran olamamtr. Kemalist birliklerin srekli izlemesi sonucu Ethem ve kendine bal kalan son adamlar Yunanllara snmak zorunda kalmlardr.137 Yeil Ordu Kemalistler iin byk baars olmutur138 ama ortadan kaldrlmasyla dzenli ordu duruma tmyle egemen olacaktr. Bundan sonra zararsz milis direnilerine uzun zaman dokunulmam ve zamanla bunlarn dzenli orduya katlp btnlemeleri salanmtr. Bu btnlemeye bir rnek verilirse Kemalist Ordunun nasl bir gerillay ho grebileceini gstermek bakmndan yerinde olacaktr : Kurucusunun anlatt
Yunanllara snanlar 25 subay ve 700 er civarndadr: erkez Ethem'in Hatralar, s. 176. 1 3 3 Ethem ve yandalar hakknda M. Kemal'in syledikleri Y.O.' nun Kemalistler iin ne kadar byk bir ba ars olduunu ve ne byk bir nefret uyandrdn anlatmaya yeter: "apulculuk, haydutluk, arlatanlk, haysz, haddini bilmez, (baonanas), kstah, boaztokiuuna casusluk, uaklk, yapacak kadar pest (irret), erzel (rezil), Nutuk, II, s. 543. beyinsiz ve aptalca bir gurur gsteren siler, s. 544, Ethem'in Meclis Bakanlna ektii bir protesto mektubu iin; "sama, galiz, edepsiz, ad" szleriyle nitelemektedir, s. 545. Baka bir yerde "emirerliinden gelen ve aslnda daha yksek bir dnce yetenei olmayan Ethem" diye niteliyor, s. 546. Atatrk Byk sylevinde 50 sayfay bulan aklamalaryla belki de en uzun bir biimde Y.O. - Kuvay Seyyare konusuna yer ayumakla olayn nemini gstermi oluyor. Nutuk, s. II,
137

S. 464-470, 495, 499, 510-550.

. iiNNi'ye gre bu bunalmda M. Kemal "belki btn yaamnn en nemli bir savam devri' ni geirmitir: Ulus, 8 Mays 1968.

150

kadaryla Demirci Aknclar tam bir Kemalist gerilla modelidir. Dzenli ordunun henz kendini kantlayamad, dman karsnda halkn i tepkisini igdsel bir kendiliindenlikle dile getiren fakat bunu ayn zamanda devlete, asl orduya tam bir ballkla yapan ve kendine den grevin yerine getirilmesinden sonra da hi bir sorun karmadan eski alak gnll yerine, iine, kyne dnen bir ete... Bu ete tipinin canl bir rneini Demirciler vermektedir. yle ki kendileri birer kyl olan savalar yine hi bir rtbe ve resm grev isteinde bulunmadan yine kylerine dnerken, komutanlar da ayn grevine dnmektedir.139 Her iktidar giriimi gibi Yeil Ordu da ancak baarlsa idi aklanabilecek bir siyasal tasarnn arac olduundan ve bu tasar baarszla uradndan pek ok noktas karanlkta kalmaktadr. Baarsz giriime kimse sahip kmaz. Ethem de Yeil Ordu ile ilgisini kesinlikle yalanlyor.140 Yeil Ordu ya da baka Ordu Ethem ve evresi Kemalistlere kar bir iktidar iin savamadlarsa ne iin ortak dmana snacak kadar dmanlklar yaratlmtr? Ethem giriimini uygularkenki nayifliine susuzluunu kantlamaya alrken de bavuruyor olmal. Yeil Ordu baar kazansa idi byk bir olaslkla bir sre iin jntrk politikalar gibi macerac, bilinsiz fakat hrsl ve dar grl bir "ete iktidar" ortaya kabilirdi. nk Kemalistlerin tersine Yeil Ordu evresinde tutarsz, salksz ve trdelikten uzak bir toplumsal yap belirmiti. Byle bir oluumun Trkiye'yi yeni kmazlara srkleyecei akt. Ethem'in bilgisiz
1 9 AKINCI, .E., Demirci Aknclar, s. 397-404. 3 "0 erkez Ethem'in Hatralar, s. 59. KUTAY, C., erkez Ethem Dosyas, s. 259.

151

ve kstah kaba gc eninde sonunda lksz ekiya, orta a dindarl ve bilgisiz Komnizm tabannn birbirine girmesiyle paralanmaya mahkumdu. Dnya sava sonrasnda tek anlaml asker davran M. Kemal'inkidir. Kemalist strateji bir baar stratejisidir. Bu nedenle yer yer hukuk ve demokrasi dna klmsa hemen belirtmek gerekir ki byle davranan yalnz onlar deildir. Ayrca Kemalistlerin dierlerinden fark bu klar geici olarak ve istemeyerek, zorunluluk karsnda yapm olmalardr. Varlan toplumsal ilerleme de bu eit uygulamalar balatacak niteliktedir. Btn bu askerlik youn olaylara karn Kurtulu Sava bir asker hareketten ok siyasal bir harekettir.141 nk Kurtulu Sava salt meydan muharebelerinden oluan bir sava deil ayn zamanda bir i savatr. Srekli g dengeleri, elikileri, uzlamalar izlemek gerekmi bir savamdr. te M. Kemal'in askerliin snrlarn aan dehs burada grlr. inden klmaz bir elikiler ortamnda tasarlad baar stratejisini uygulayabilmek her halde kiilerin tarihteki rollerini hatrlamamz gerektirir. Mill Mcadele, Anadolu'nun hemen her yerinde smflararas bir ulusal birlik havas iinde ve zellikle yerel erafn madd desteine dayanarak yrtlyordu.142 Ethem ise keyf bir yerel ynetimin bask, elkoyma, para toplama gibi lsz uygulamalarla tara erafn korkutmutu. Dier yandan hem islamc hem de komnizan eilimleriyle bat dnyasn kayglandrman STEINHAUS, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, s. 89. 1 2 TUNAY, M., Sol Akmlar, s. 243. 4

152

ya balamt. Bunun zerine Kemalistler Londra Konferans ncesinde batllara gvence vermek iin tabi bu arada kendi g ve denetimlerini takviye etmek iin genel bir sol rgtlenmeler zel olarak ise Yeil Ordu zerine gitmekte yarar grdler. Bu konuda son bir ilgin gzlem de M. Kemal'in Byk sylevinde 50 sayfa ayrarak uzun uzun ayrntlarn anlatt Yeil Ordu olayn komnizan ynne deinmeksizin ve daha ok Kuvay Seyyare ad altnda anlatm olmasdr. Yalnz bir yerde bunlarn 'ulusal hkmeti ykmak ve kendi akllarnca baka eit bir hkmet oluturmak dncesinde' olduklarn belirtiyor. Yunanllara snmak zorunda kalan erke Ethem gleri 'Ordu iinde bir dman' idiler.143 Bylece Kurtulu Sava banda dzenli ordu halkn gznde en istenmeyen bir noktada iken ve milis en prestijli ann yayorken sava sonuna doru durum tersine dnecekti. Kemalist Ordunun bunu hakedebilmesi iin byk zveri gstermesi gerekiyordu.144 Kuvayi Milliye'ye kar balangta yumuak hatta ibirliki bir tutumla davranlmasmn baka bir nedeni de salt orduya dayanan bir direniin halkn gznde destek bulamayaca dncesi ve dolaysyile kendiliinden geliir grnen bir hareketin yansra ikinci planda yrtlen bir asker hareket plan daha uygun bir eylem stratejisi olarak grnyordu.145 Bylece Kemalist1 Nutuk, C. II, s. 546. 1 4 4 SELEK, S., Anadolu htilli, s. 248. i Ordunun zverisi bir Kurtulu Sava iin, savalarn bykl l saylaryla llrse, pek nemli saylmayabilir. Fakat bundan daha nemlisi dorudan Orduyu temsil eden subaylarla halk temsil eden erlerin savata lm oranlandr:

153

ler bir yandan orduyu glendirirken dier yandan Kuvayi Milliye desteklenmektedir. Ayrca halkn oylaryla ortaya kan bir nderlik yaratmak iin de seim ve ulusal meclis yollarna ba vurulacaktr. Btn bunlar sonunda Kemalistlerin tekelci egemenliiyle sonulanacaktr. 8 KEMALST ORDUNUN DUYARLILIKLARI
"It was the people that I was afraid of" Mustafa Kemal*

Kemalizmin herkese bilinen ve burada yinelemeye gerek duymadmz "Devrimleri"nden baka bir de bu devrimlerin uygulan biimiyle ilgili olduu kadar ideolojisini ereveleyen, uygulaym aralarn oluturan baz yntem ve ynetim anlaylar var ki kanmzca ideolojik ierii kadar nem tamaktadr. Bunlara Kemalist duyarllklar diyebiliriz. Toplumsal ve siyasal bilimlerde ska ad geen iktidar kalplarndan bazlarm anmsatan bu duyarllklar hi kukusuz ayn zamanda Trk ordusunun da siyasal deerlerini oluturur.
KURTULU SAVAI KAYIPLARI subay er Savata len ya da yaralanp len 715 9.170 Hastalktan len 147 22.543 Toplam 862 31.713 Bir sava kadar bir salgn hastal andran bu dkmdeki subay/er lm oran 1/13 subaylarn zverisini dndrtecek byklkte bulunabilir, bkz. SELEK, S. y.k., s. 110. * KliNDROSS, L y.k., s. 435

154

Ana izgilerini belirtmeye altmz tarihten gelen bu duyarllklar tarihte kalm anlardan ibaret olmad iin de vurgulanmaya deer niteliktedirler. Kurtulu Sava boyunca ve ertesinde oluan ve bugn dahi byk bir canllkla kendini duyuran bu siyasal gelenekleri sralamakta yarar gryoruz. Kemalizm kendinden nceki dnce ve politika akmlarna gre keskin bir uygarlk kopmasn simgeler (coupure civilisationnelle). Osmanllkla Cumhuriyetilik ideolojik dzeyde uzlamaz bir ikilemdir. Ancak eski ve yeni Trkiye arasmdaki bu gerek ztla karn pek zerinde durulmayan baz sreklilikler de yok denemez. te bu duyarllklarn bir ksm bu sreklilik iinde dnlmelidir. Kemalist Ordunun kuruluu yukarda da deindiimiz gibi igdsel ve dzensiz bir toplumsal savunma anlayndan kurumsal ve ulusal bir savunmaya geii simgeler. Bu salt rgtsel dzeyde bir ulusallama deildir. Artk mparatorluun dier halklar gibi Trkler de kendi balarnn aresine bakacaklardr. Konumuz bakmndan ulusallama ise ayr bir anlam kazanmtr. yle ki imdiye dein hep kendi dnda ya da bilinle izlenmeyen davalar uruna harcanm Trk askerlii imdi kendi varln korumaya ve savunmaya ynelmitir. Kurtulu Savayla belki de Trkler ilk kez toplum, sava halk olmann "avantaj"n kendi z yazglar emrinde kullanmlardr. Daha nceki yzyllarda kendilerinin dndaki saysz ama ve davalarn hizmetine sunulmu, ve savurganca harcanm olan Trk asker gc ve yetenei bu kez akim ve ulusal bilincin ynetiminde iinden kt toplumun hizmetine girecektir.
155

Kesinlikle syleyebiliriz ki bu kendine dn olgusu Kemalizmin belli bal tarihsel ilevlerinden biri olmutur. Bylece her davaya, hizmete hazr bir askerlik bu kez yalnzca ulusal davann hizmetine sunulmutur. Bunu salayan ulusu duyarllktr. Ulusuluk tahmin edilecei gibi toplumsal benlii n plana karacakt. Nitekim yer yer lsz iddialara varan bir kendine dn heyecan bir sre Kemalist oluumu etkileyecektir. Kltrel ve dil dzeyindeki ze dn abalarnn anlatm ve eletirisi btn ilginliine karn bir yana braklrsa ulusal benlik araynn siyasal sonular Osmanlln tam kart bir durumla karlarz. Kozmopolit bir mparatorluktan neredeyse "etno-centriste" (soy-benliki) bir ulusal devlet anlayna gei szkonusudur. Bu anlamda Cumhuriyet Osmanllktan tam bir kopukluk gsterir. Bu ulusal devlet yaklam tek-soyluluu esas alan bir duyarll bu gn de en canl biimde srdrmektedir. Trk devletinin ve ordusunun bu duyarlln ciddiye almayarak ayrlk politikalar gtmeye kalkanlar talihsiz gelimelerin kapsm amlardr. Bu ylesine temelli bir veridir ki kendini Kemalist dncenin ilk ilgilisi sayan ordu iin bir varlk sorunu olarak alglanmaktadr. Kukusuz varlk sorunu yalnz sz ve dnce dzeyinde kalmaz, ayn zamanda devlet birlii ve toprak btnl olarak uzanr. Ulusalcln baka bir uzants atal bir anlatm tar : da kar Bamszlk, ie kar "tepeden inmecilik", ya da sekin devrimcilii (jacobinisme). zellikle Sovyet yardm karsnda ve sol rgtlerin d balantlar konusunda gsterilen kskanlk lsndeki bamszlklm rneklerini grdk. Bamszlktan da nemli grnen zellik ise toplumun gelecei zerinde
156

sz ve karar sahipliinde dmleniyordu. Karar tekelinin Kemalistlerin elinde olmas her eyin stnde tutuluyordu.143 Bylece bamszlktan bile gerekirse dn verilebilir. nk buna karn sz sahibi olunabilirse verilmi olan dn merkez ve tekelci bir ynetim tarafndan yeniden geri alnabilecektir. Oysa bamszlk iinde olsun olmasn ipler Kemaistlerin elinde deil de ierden ya da dardan kacak szde halk nderlerinin elinde olursa o zaman ne gerek bir bamszlk ne de ada bir toplum kurulabilirdi. te Kemalistlerin dncesi aslnda bir eit kendine gven dncesiydi. Bu yzden denetimsiz halk ynlar karsnda bir eit fobi gelitirilmitir. Sava boyunca korkulu deneyimler yaadktan sonra bu korku ve duyarllktr ki Trkiye' yi Osmanl devletine gre ierde dn vermez bir tekelci-merkeziyeti-devleti devrimcilie, dta ise kskan bir bamszlkla gtrmtr. Kemalistler kendi dndaki rgt ve almalar denetim altna alabilmek iin bir yandan devletin zorlayc gcne bavuruyordu : asker ve siyasal ykclda iine alacak biimde bir Hiyaneti Vataniyye Yasas (29 Nisan 1920) karlmas, Dernekler yasasnn hkmete kamu gvenlii ve devlet politikasn tehdit eden rgtleri kapatma yetkisi verecek biimde deitirilmesi (4 Ekim 1920), yeleri Meclisten seilen stikll Mahkemeleri'nin kurulmas gibi (Eyll 1920). Bylece yarg yasama ve yrtme tekelde toplanm oluyordu. Dier yandan Sovyetlerle dostluk, slm dnyasyla yaknlk
143

Bunun iin erkez Ethem glerinin ok kanl bir biimde bastrdklar Yozgat ayaklanmasndan sonra nn M. Kemal'e egemenliklerinden kukuya dt iin olacak yle soruyor : Bu lkeye egemen olan kimdir? Bunlar m? Biz miyiz?": Ulus, 25.4.1968.

157

gibi politikalarla birlikte bu politikalar bizzat kendisi savunmak zere resm TKP'yi kurmak gibi siyasal manevralara bavuruyordu. Ksaca duruma rakipsiz hakim olmak iin ne mmknse onu yapyorlard. Kukusuz bu tekelcilik isteini basit bir iktidar bencilliine balayamayz. Kendi dnya grlerine olan sonsuz inan kararl bir yurtseverlik ve uygarlk lks biiminde topluma hizmet gds ile iiedir. Nitekim herkesin kendi hukukunu kendisinin uygulad bir ete "adaleti" karsna yine Kemalistler kacaktr. Burada da kendi iktidarlarn glendirmek yine szkonusudur ama bir adalet duygusu, daha dorusu bir meruiyet anlay da belirgin olarak gzlenebilmektedir. ok eletirilen stikll Mahkemelerine deinmeden i-sava ortamndaki Anadolu'da nasl bir hukuk dncesi olduunu rneklemek iin bir ete bann, Demirci Mehmet Efe'nin u "zdeyi"lerini aktaralm : "Sava bu be evlt... lkin vuracaksn, sonra soracaksn." "Bizim yasamzda mahkeme yoktur. Kurun tm pislikleri temizleyiverir."147 te buna hayr diyen Kemalist Meruiyet anlay olmutur. Kemalistlerin bilinen kargaa ve gvensizlik ortamnda bile dikkatlerden kamayan bu meruiyet duyarll anlmaya deer baka bir erdemdir. rnek bu hukukun stnl anlayn sergilemeye yetecektir. 1 nn'nn erkez Ethem'den ayaklanmalarn
1 7 TOY, E., Trk Gerilla Tarihi, s. 196. 4

158

bastrlmdan sonra idam edilen kiilerin belgelerini istemesi.148

mahkeme

2 stanbul'un atad ve Erzurum'a gelmekte olan Vali Reit Paa'nm yolda ldrlmesi M. Kemal'e nerilince onun verdii karlk Kemalistlerin hukuk anlaylarn rneklemesi bakmndan anlamldr: "...ne diyorsunuz? Ekiya gibi dada, komitac gibi sokakta adam m vuracaz. Bizim devlet anlaymzda, bu yoktur. Bundan sonra bu lkede yurtta ancak mahkeme kararyla cezalandrlr."149 3 Keyfi cezalandrma olaylar karsnda Bat Cephesi Komutanlnn genel bir emrinde yle denilmektedir : "...Hyaneti, ne lde kesin olursa olsun hibir ky kesinlikle yaklmayacak, halktan hi-bir kimse, hi-bir birlike, hi-bir su ile idam olunmayacaktr. Casusluklar ve dier ihanetleri belli olmu olan adamlarn koruma altnda stikll Mahkemelerine gnderilmeleri gerekir."150 Bu gzlemlerden sonra stikll Mahkemelerinin genel hukuk kurallarna ve insan haklarna aykr ilke ve uygulamalarna karn o gnk hukuk d Anadolu'da hukuka en yakn kurulu belki de yine bu mahkemeler olmutur. Kald ki i-sava ve igal ortammda her toplumda hukukun az ok ihmal edildii de ayr bir gerektir. te yandan asker toplamak ve tutabilmek kurulu ve sava halindeki bir ordu iin belli ki ya hep ya hi sorunudur. Btn bu neden ve gerekeler stikll Mahkemelerini bsbtn hukuksuz kalm bir toplumda yine bir
8 NN, 1., Ulus, 25.4.1968. 1 9 DURSUNOLU, C Belleten, c. 27, No: 108, s. 637. 4 so Nutuk, c. II, s. 513.

159

para meruiyet duygusuyla i yapmak istemenin bir rnei sayabiliriz. Kemalist duyarllklar arasnda Osmanl dzenindeki gibi deilse de yine belirli bir sreklilii olan Devlet-Baba (Etat providentiel) dncesinin izleri bulunabilir.151 Kukusuz bu Osmanllardaki Sultan-halk ilikisini oban-sr ilikisine benzeten Tanr kaynakl a d bir iktidar felsefesi deildir. Fakat Kemalizm halka uygarlk klavuzluunda, doru yol gsteriliciliinde o kadar tek ynl ve srarl olmutur ki Cumhuriyetiliine karn "halkm mutluluunu biz halktan daha iyi biliriz" dncesi sekinlerin paylatklar dncedir. O kadar ki L. KINDROSS Kemalistlerin halk Sultan'm dentlediinden daha sk denetim atna ald kansndadr.1318 Kukusuz toplumlarn gelime aamalar demokratiklemenin hzn koullandrr. Belki de bu yzden Kemalist tepeden inmecilik kolay kolay sulanamaz. Demek ki Osmanllktan kalan siyasal gelenekler arasnda sayabileceimiz bir baka iktidar kalb sekinciiiktir. Kemalistlerde doru ya da yanl; halkn kendi kendini, o gnk kltr dzeyinde kendi kendini ynetemeyeceine inan Jntrklerden daha az olmad kansndayz. Bu noktada Cumhuriyet durumu deitirmemektedir. Cumhuriyet kukusuz Hanedanlk ynetimine gre daha adatr ama iktidar, zerindeki hakk tartlmaz bir aileden alnp halkm gerekten semedii bir toplulua verilmesiyle deiiklik ister istedi M. TUNAY buna "tek-parti araclyla devlet paternalizmi" demektedir: Bkz. Tek-Parti..., s. 328. 15la KINDROSS. L y.k., s. 435. 1 2 Yalmzca apka devrimine kar kn bile onlara idamla so5 nulanacak lde nemli bir tepki ortaya koyduu anlatlyor:

160

mez sembolik dzeyde kalmtr. Bunun iindir ki Profesr DUVERGER gnmz demokrasilerini bile yer yer ad deimi kraliyet ynetimlerine benzediini ileri srerek "Cumhuriyeti Monari" balkl bir yapt yazmtr.152 Kemalistler zledikleri bir Trkiye yaratmak iin toplumsal ve ekonomik gelimelerin ar ilerlemesini bekleyemezlerdi. nk Kemalizm bir Volontarizm'dir. (iradecilik, istenilik). Kendi kendine geliememi, ya da istenen hzla gelimemi bir toplumu o toplumun sekinleri gdmnde gelimeye yneltmek, hzlandrmak, gerekirse zorlamaktr. Trkiye'nin adalama abas, Batllama istei volontarist bir olaydr. Bylece Trkiye kendi i gelimeleriyle kendine zg bir toplum olabilme seenei yine ertelenmitir. nk Bat ile bir defa alm olan ara ancak byle ylmaz bir istek ve kararllkla kapatlabilir. Bu karara toplumun uyup uymamas dnlmemi ya da uyaca var saylmtr. Byle bir seenek halka empoze edilebilir nk bataki sekinler toplum iin en doruyu setiklerine inanmaktadrlar. Burada ilgin olan balangta zorlayc zelliiyle demokratik grnmeyen reformlar zamanla yzeyselliklerini ap toplum iinde kabul grmesidir. Kendine danlsa halkn kar kaca, danlmad halde kar kt153 dnmler zaman iinde halka malolabilmitir. Kemalist emrivakiler zamanla zmsenmitir.

1 3 DUVERGER, M., La Monarclie Republicaine 5

161

BLM IV ADA TRK ORDUSUNA DORU

"Cumhuriyeti Korumak ve Kollamak..."

Yeni Trk deveti asker bir Cumhuriyet midir? I. Meclisin 1/6's subaylardan olumaktadr. II. Meclis'te de hemen hemen btn ordu ve kolordu komutanlar milletvekilidir.1 Savunma, Bayndrlk, Ulatrma ve ileri Bakanlklarnn asker olmas bir gelenek halini almtr. Genel Kurmay Bakanl 1924 Martna kadar hkmette bir bakan gibi yer almaktadr.2 Hi bir asker-bakanm yeralmad ilk hkmet ancak 1948' de Demokrasiye gei arefesinde kurulabilecektir. Cum Asker kkenli milletvekilleri: I. Meclis (1920- 1923) % 15 II. Meclis (1923-1927) % 20 III. Meclis (1927- 1935) % 19 IV. Meclis (1935- 1939) % 16 V. Meclis (1939-1943) % 18 VI. Meclis (1943- 1946) % 16 dr. FREY, F.W., Turkish Political Elite, s. 181, 260. Yine aym aratrcya gre BMM ilk dnem mebuslar ve bakanlarnn meslek gruplar asker-sivil egemenliini aka saptamaktadr: Mebuslarn % 15'i bakanlarn % 29'u askerken, genel olarak askerlerle birlikte devlet grevlilerinin oram mebuslarn % 50'si, bakanlarn ise % 60'n oluturmaktadr: y.k., s. 79. 2 TUNAY, M., Tek Parti, s. 113.

162

hurbakanlar, biri dnda; o da pek talihli saylamaz, hep asker kiiler olmutur. Bu kantlara bir de demokrasiye geildiinden beri nerede ise bir sreklilik (peryodiklik) kazanan askeri mdahaleleri eklersek yukardaki sorumuz hakllk kazanabilir. Fakat btn bunlar Trkiye Cumhuriyetinin asker bir rejim olarak tanmlanmasna yeter mi? Gerekte sorun bir siyasal sistemdeki askerlerin arlk lsn hesaplamaktadr. Fakat konunun baka bir boyutu da halkn kendi kendini yonetebilirliinin ortaya konmas ve bunun devlet katnda kabul grmesi sorunudur. Hemen belirtelim ki her ikisinin de gerekleebildiini sylemek zordur. Bu konuda herkesin birleecei ortak nokta her halde btn dnmlerin sekinler eliyle ve halka danlmadan yaplddr. Cumhuriyet bile bilinmektedir ki ankaya'da bir akam yemeinde buluan yedi sekiz kiilik bir grubun karar olarak doacaktr.3 Diyebiliriz ki ordu destei olmadan Kemalist dnmlerin hi biri kolay kolay gerekletirilemezdi. Gerekletirilen devrimlerin ieriiyle ilgili olarak, kukusuz bu abalar bir retim dnmne yol aacak trden eylemler deildir. Bu yzden marksist anlamda bir devrimden szedemeyiz. Fakat nihayet teslim etmek
3 Bu kararn yedi sekiz kiinin mi yoksa bir tek kiinin mi olduu da pek belli deildir. nk M. Kemal'in kendi anlatmna gre hem konuklan o gn nne geldii gibi arm grnyor, hem de sofradakilerin grn almaktan ok onlara karann duyurmu gibidir: "Yann Cumhuriyet'i iln edeceiz." : Nutuk, c. II, s. 587 Gidiin Cumhuriyet olacan sezen komutanlar olduu anlalmakla birlikte halk; bir yana, K. KARABEKR gibi bu olasla batan kar kanlar da vardr. Bkz. K. ZALP, Milli Mcadele, s. 107.

163

gerekir ki teokratik, ok-uluslu, ok-dinli, ok-dilli... ve ann ok gerisinde kalm bir mparatorluktan laik, batl deilse bile sonuna kadar batc bir Cumhuriyete gemek retim ilikileri leinde deilse bile siyasal ve toplumsal dzeyde devrimsel bir olaydr. Demokratik olup olmadna baklmakszn deerlendirildiinde ordunun varl olmakszn gerekletirilmesi dnlemeyecek bir dnm sz konusudur.4 1960'larn sonraki tartma konularndan biri de bu devrimsel olgunun ierii idi. Pek ok aydn belli bir kmseme ile Kemalist dnmlerin alt yapya dokunmad ve yalnzca "st yap devrimleri" olarak kaldn ileri srd. Oysa bu ynde bir tek rnek bile konuyu allm kalplarn dnda deerlendirme gereini dndrebilir. 1980'lere doru ran'daki Molla hareketine benzer bir politize din hareketlerinin Trkiye'de de balayacan bekleyen Batl gzlemcilerin dt yanlg her bakmdan reticidir. Trkiye'de politize dinin geriye dnlmez bir biimde alm olmas gerei baz dnmlerin yzeysel ve tepeden inmeci yntemlerle ve sekinci kadrolarla da gerekletirilmi olsa belli bir sre sonra baarl olabilmesi alt izilmesi gereken bir durumdur. Burada Bonapartist yntemlerin er4

Genellikle benimsenen bu aa yukar "lerici Ordu" tezinin kartn dnenler de yok deildir. rnein Kurtulu KAYALI ordu mdahalelerini "Trk toplumunun zgrleme srecine ordunun genellemi" bir tepkisi olarak gryor, (s. 20.) ve "Trkiye'de ordu hareketleri her politik hareketi snrlad gibi reformist hareketi de snrlamtr." grn ileri sryor: Cumhuriyet Dneminde Ordu ve Siyaset, s. 56. Ordunun genel olarak btn siyasal gelimelere bir snr getirdii doru olmakla birlikte bu durum onun ne kadar yetersiz olursa olsun reformizmin ana kaynan oluturduu gereini unutturamaz.

164

demlerini savunmak sz konusu deildir. Yalnzca laiklik gibi nemi sz gtrmez bir reformun eletiri gtrr yntemlerle gerekletirilebilmi olmas vurgulanmak istenmektedir. Bylece Kemalizmin bir baka zellii daha kendini gstermi oluyor; Bir dnce sisteminden ok bir uygulama program. Nitekim Kemalizmin uygulamaya koyduu hemen hemen btn dnceler Osmanl toplumunda u ya da bu biimde ileri srlm, tartlm dncelerdir.5 Fakat yazlp sylenmesi bile bir topya gibi grnen bu dncelerin uygulamaya geirilmesi hi de kmsenecek bir baar deildir. Bununla birlikte Kemalizm gcnn sonuna kadar gitmi midir? Sorusu akla geliyor. Denebilir ki; hayr. Bir eit Devlet Sosyalizmi olaslndan sz etmek ve bir Kemalist Sosyalizm seenei zerinde tartmak olanakldr. Ancak bylesi Tarih Felsefesi tartmalarn tek yarar belki de ne ynde olursa olsun Trk siyasal sisteminin kanlmaz olarak tepeden inmeci, merkeziyeti ve batc bir sistem olacan ortaya koymak olacaktr. Btn bu zelliklerin Trk Ordusu iin birer temel ilke olduunu belirtmek bile gereksiz. Trk toplumu zerinde Ordunun rol ne denli nemli olursa olsun Trkiye Cumhuriyeti sivil bir ynetim olmak istemitir. Bu ise ordunun politikaya karmamasn gerektirir. M. Kemal de daha Merutiyet zamannda ordunun gndelik politikaya karmamasn ortaya atm bir askerdir. Yine 13.11.1921'de K. Karabekir'e yazd bir mektupta "Meclis'te komutanlara kar5

rnein bir Abdullah CEVDET gerekletirilen btn Kemalist reformlar daha nce tartmtr: DAVISON, R.H., Reform in the Ottoman Empire, s. 376.

165

 bir akm doduundan" szederek "ordularn yalnz cepheleriyle uramalarnn" meclis ounluunun isteine uygun deceini biraz da nabz yoklamak iin olacak sylei biiminde (hasbhal tarznda) Dou ve Bat Cephesi komutanlarna bildirmektedir.3 1923 Aralnda karlan yasalarla ordu kesin olarak politikadan uzaklatrlacaktr. Ordu politikadan uzak tutulacaktr ama bir yandan M. Kemal'in en ok gvendii Mareal AKMAK'm Genel Kurmay Bakanlnda ve yine kendisine en bal subaylarn komutanlnda bulunmak kouluyla te yandan gerektiinde rejimin bunalma girdii anlarda kendisinin yardmna komak kouluyla.7 Sonu olarak ordunun politika diilii bir bakma Kemalistlerin sorunlarn orduya gerek kalmadan zebildikleri srece geerlidir. Deilse her zorluklarnda onun glgesi arkalarnda sonu alc bir gvencedir. u da gzden karlmamas gereken bir gerek ki ordunun arl siyasal sorunlarn zlmesinde gndelik bir ara olarak kullanlmamtr. Geri rejmin ve nderin tehlikeye girdii zamanlarda ordu devreye sokulmutur ama genel olarak gndelik bir politika arac yaplmad sylenebilir. Belki de buna gerek kalmamtr. Ayrca bu ordu-politika uyumu Atatrk'n lmnden sonra da srebilmitir. 1960'lara dek gzlediimiz bu sivil iktidara uyum (itaat) gelenei nasl gerekletirilebilmitir? Kanmzca bunun iki dayana vardr : 1 Ordunun sivil yneticilere olan sonsuz gveni, asker-sivil ideolojik birlik.
6 KARABEKR, K stikll Harbimiz, s. 1044. 7 TUNAY, M., Tek-Parti, s. 113.

166

2 Ordunun kendisinin politika d kalmas gereine olan inanc ve bunun gen kuaklara benimsetilmesi. Her iki dayanak da uzun yllar ayn kiinin ordunun banda tam bir ballkla alkantsz, istikrarl bir ynetim kurmasyla yakndan ilgilidir. Bylece bir yandan sivil, karizmatik nderlerin tarihsel kiiliklerinin yaratt gvence, te yanda salt kendi meslekleriyle snrl kalan bir grev anlay 1980' lara dek sivil g/asker g atmasn gndeme getirmemitir. Asl ilgin durum Kemalistlerin toplumsal snflar karsndaki konumlardr. Burada ne ayrntl bir snf zmlemesi ne de bir toplumsal tarih yapmak sz konusudur. Bununla birlikte konunun egemen izgilerini gzleyebildiimiz kadaryla anlatmakta yarar gryoruz. Kurtulu Sava bir toplumsal gler koalisyonu rnyd. Bir ok yazar Kemalistlerin tara gleri (eraf, mtegallibe, aa, eyh...) ile ibirline, gbirliine deinmektedir.8 Belki de Toprak reformu gibi toplumsal ve ekonomik dnmleri baaramaylar bu ibirliinin engel olaca bir durumdur.9 Toplumsal dzeyde ordunun balbama bir smf olmad sylenmitir. Liberal dncede snflar st
YERASMOS S., "Ordu ve eraf" birliinden szederken (yk., c. III, s. 1214). T. TMUR bu smf yapsyla Trk devriminin bir "Burjuva devrimi" niteliini vurgulamaktadr: Trk Devrimi ve Sonras, s. 28, 279, E.T. ELN'nin benzer grleri iin bkz. Kemalist Devrim deolojisi, s. 56. 9 Toprak Reformu gibi toplumsal adaletli reformlar uygulamay, ya da uygulayamaylaryla ilgili olarak: bkz. SERTEL, Y. Trkiye'de lerici Akmlar, s. 21.
8

167

bir devlet organ olarak grlmek, gsterilmek istenen ordu marksist yaklamda egemen snflarn bir aracndan baka bir gereklii olmayan bir kurum olarak alglanmtr. Bu snfsal ve ideolojik yaklamlar yansra bir de kurumsal diyebileceimiz ve asker rgtn kendine zg yap ve niteliklerini de dikkate almamz gerektiren bir yaklam da burada anmakla yetinelim. Gnmz Ordubilim almalarnda "Specificite militaire" (asker zgllk) olarak geen bu yaklam genel grler yansra ordu kurumunun dier toplumsal kurumlardan olduka farkl bir deerler btn oluturduunu vurgulamaktadr. Disiplin, hiyerari, otorite, esprit de corps, onur, kahramanlk, cesaret, dayanma, itaat, ehitlik, gazilik, zveri... gibi mesleksel ahlk ve deerler de asker davranlar belirlemekte nemli katklar olaca ileri srlebilir. Trk Ordusunun bu yndeki zgll de ordularn evrensel niteliklerini daha da younlatrarak ierir.10 Asker zglle deindikten sonra yeniden tarihsel geliimle ilgili grlere dnebiliriz. Baka toplumlarda bu grlerin geerlilik derecesi bir yana Trkiye'de durumun ok farkl bir gelime gsterdiini teslim etmek zorunda kalmaktayz. yle ki Bat toplumlarnda Feodalite'nin kyle birlikte her alanda varln gsteren yeni bir snfn devlete, dolaysyla orduya da kendi toplum anlayn dikte ettirebilmesini, hatta ada profesyonel orduyu bile bu snfn yaratmas bu gn hemen hemen btn toplumbilimcilerin birleebilecei bir tarihsel veridir. Oysa Trk
1 BOZDEMR, Mevlt, Le Rle Politique de l'Arme Turque, s. 0 90, 108, 133, 137.

168

toplumsal gelimesinde her ey sondan balam gibidir. Yani nce profesyonel bir ordu gelenei, ciddi bir devlet merkeziyetilii ve buna karlk bir trl ortaya kamam bir burjuvazi. te pek ok sorun bu tersliin kavranmasyla zme kavuturulabilir. Kendiliinden doup, gelimi bir yerel burjuvazi yokluu gnmze kadar sren gelimelerin balangc olarak grlebilir. Byle bir burjuvazi olmad iin bir burjuva devrimi de olmamtr. Dolaysyla byle bir snfn getirdii deerler ve dnya gr de olamamtr. O zaman bunlar dardan getirmek szkonusu olmutur. Bir toplumsal snfn kendisi dardan getirilemeyeceine gre onun kurum, deer ve yenilikleri getirilmeye allmtr. 1920'lerde yaplan siyasal rnesans ordu sayesinde olmutur. O tarihte Trkiye'de ordunun dnda Cumhuriyet kuracak bir toplumsal g gremeyiz. Ne burjuvazi ne ii snf. Dolaysyla Cumhuriyetin de hatt Demokrasinin de patenti orduya aittir diyebiliriz. Geri 27 Mays ncesinde ideolojik oulculuk anlamnda ok partililik gibi bir niyet yoktur ama askerlerin ittifak kurduu aydm evreler sayesinde bir alm salanm baarl sonulanmasa da demokratik gelimelerin yolu almtr. Trk devrimi gecikmi bir burjuva devrimidir. Ama asl zgn yan burjuvazinin gerekletiremedii bir devrim olmasdr. Bunu orduya dayanarak gerekletiren bir orta snf liderliidir. Bu nedenle 1920'lerde bir eit "Asker Cumhuriyet"ten sz etmek yanl olmaz. Hatta ordu iinde bir "Asker Demokrasi"den bile szedebiliriz.
169

Ordu toplumsal bir snf deildir ama Trkiye'de bir snf rol oynamtr. 1950'lere kadar yandalaryla birlikte burjuvaziyi ikame etmitir. Sanki iktidar "emaneten" kullanm ve 1950'de asl sahiplerine devretmi gibidir. Bylece Kemalistler kurtulutan sonra henz domam Trk burjuvazinin ilevini yerine getirmeye almlardr. Bir bakma olmayan bir snfn yerine gemeye (ikame) uramlardr. Ve bunu ncelikle gerekletirilebilecek ilerden balatmlardr. Bilinen st yap deiimleri aslnda sonradan ortaya kaca ngrlen bir burjuvazinin deerler btndr. Henz toplumsal bir feodalite'nin koyu tutuculuunda yaayan bir toplumda bu eletiriye urayan burjuva yenilikleri kukusuz bir seri ok etkisi yapacakt. Ama deil mi ki Baty Bat yapan bu snfn kendisi yasalarla yaratlamyordu hi olmazsa, o yaratlncaya kadar gerekletirilmesi nisbeten kolay olan onun yaama biimi benimsenebilirdi. Kemalistlerin bu olmayan bir snfn yaratcln stlendiklerinin bilincinde olduklar anlalyor. M. Kemal'in Sovyet elisi ARALOV'a syledikleri burada anlmaya deer : "Trkiye'de snflar yok, Trkiye'de ii snf yok, nk gelimi bir sanayi yok. Bizim burjuvazimizi ise henz burjuva snf haline getirmek gerekiyor... Anadolu tacirine yardm etmek, zenginlemesini salamak... Bunlar devletin nnde duran ilerdir."11 in garibi yerel burjuvazi yaratmak abasyla giriilen bu reformlara belki de en ok burjuvazilemeye aday kesimler kar kmtr. Trk Burjuvazisi kendi devriminin sonularn bile benimseyememitir. Bu an ARALOV, S.., Bir Sovyet Diplomatnn Hatralar, s. 234.

170

cak yarm yzyl sonra gerekleme yoluna girebilecektir. Yine garip bir durum Kemalistlerin bylece kendi geleceklerini kesintiye urataca bir srece bile bile girmi olmalardr. Toplumbilimsel olarak, halk deyimiyle kendi bindikleri dal kendileri kesmi olacaklardr. Dnsel bir giriim olarak Kemalist reformlar kukusuz kendi llerinde baarlm olacaktr ama snfsal gereklik olarak kendilerinin ya da siyasal miraslarnn bir gn iktidar odaklarndan uzaklatrlmas da bu giriimin baka bir sonucu olacaktr. 1970 sonrasnn asker mdahalelerinde yarm yz yl ncesinin izlerini grmek bu zmlemede kanlmazdr. Devlet hizmetlilerinden oluan bir orta smf yapsnn12 rn kendini olumsuzlayarak tarihini noktalam olacaktr. nk bir gn kendilerinin yaratt yeni snflar devlet kalesini hem dardan hem ierden fethedeceklerdir. Kemalizmin snflar st yarg anlaydr ki kendi kendine gelimesi beklense belki de imdiye kadar hi bir zaman laiklik gibi dil, kltr, kadn haklar, yaam biimi gibi sorunlar kesinlikle stlenmeyecek olan bir burjuvaziyi srekli itelemelerle, zendirmelerle, zorlamalarla hem yetitirmi, hem adalatrmaya uramtr. Yalnz bir szle belirtirsek Kemalizm Trk burjuvazine nasl burjuva olunmas gerektiini retmeye almtr. Byle olmasa idi belki bu gnknden de geri bir sermaye snf stelik Batl yaama biiminden de son derece uzak, a gerisi bir grnmle Trkiye'yi ynlendirmeye alacakt. Bu yzden Kemalizmin somut erdemi salt bir sermaye birikimini temsil eden bir
1 KILALI, A.T., Trk Ordusunun Toplumsal Kkeni, s. 90. 2

171

snf yaratmak deil onun ayn zamanda aa uygun biimlenmesini gvenceye almaya almaktadr. Kim orduya dayal bir ynetimden sz eder kanlmaz olarak demokratik olmayan bir ynetim anlalr. Kemalist dnemin demokratik olup olmad da orduya dayall asndan aratrlrsa aka ada demokrasinin temel kural ve kurumlarna uymad teslim edilmek durumundadr. Ne var ki bu konu genel bir adan deerlendirilmedike gereki bir yargda bulunmak zordur. Belli ki yeni Trkiye devleti tek adam tek parti kalbyla ynetilmitir. Uzlamaz tutumlarla olaya yaklaanlar diktatrlkten, anti-demokratiklikten hatta faistlikten sz aabilirler. Ne var ki tarihsel gerek ortadadr : demokratik olmayan yntemlerle ilerici dnmler baarlmtr. Bu nasl deerlendirilecektir? Sorun salt aralarn sulanmas deil amalarn ve varlan noktalarn deerlendirilmesidir. Sorun felsefe dzeyinde ele alndnda bir varlk sorunu olarak karmza kmaktadr. Toplumsal gelimenin her aamasmda demokrat olunabilir mi? Demokrasi de belirli bir insan ve toplum gelimesinin sonunda ortaya kmam mdr? Byleyse demokrasinin olmad yerde demokrat olmamak sulanabilir mi? Bu sorulardan sonra Kemalistlerin iinde bulunduklar toplumun gelime dzeyine gre nasl bir konum almlardr yaklamyla bir lde karlk bulabileceimizi sanyoruz. Her halde yeni Trk devlet yapsnn toplumuna gre daha ilerde bir konumda olduunda pek ok kii birleecektir. Bu saptamadan sonra diyebiliriz ki M. Kemal o gnk Trk toplumunun bulunduu gelime noktasnda demokrat olmamsa, olamamsa bu bir yandan, n172

ce o toplumun demokrat olmadndan olabilir, te yandan yaplan giriimlerin -bir gn demokratlalacakm gibi n koullarn hazrlanmas- demokrat olmay engellemesinden de olabilir. Sorun M. Kemal'i ne pahasna olursa olsun hakl karmak deildir. Fakat belirli bir aamada yaplabileceklerin en ounu baarmaya alm bir insann objektif olarak da doru deerlendirilmesi gerekir. te bu objektiflik toplumsal gelime dzeyinin insan iradesine en byk snr izdiini teslim etmemizi gerektirir. Bu adan kendi ynetim dnemlerine yine kendileri olduka objektif bir deerlendirme getirmilerdir : smet nn "Atatrk ynetimi Demokratik Rejime hazrlk aamasdr" demitir.13 yaps bakmndan dnyann hi bir yerinde demokrasiye uymas dnlmeyen ordunun niin demokrasi savunucusu olmad sorusu gereksiz bir sorudur. Ancak Trkiye demokrasiye hazrlanrken de geerken de her zaman toplumun kaderiyle zdelemi ordunun dikkat ekici bir sessizlii gzlenmektedir ki belirtmeden geemiyoruz. Belki ordu da demokrasinin deerini 1950'den sonra anlad iin. Belki sonsuz gvenle bal olduu nderlerin mutlaka iyiyi, doruyu kararlatracaklarna inand iin... Demokrasi hazrlnda ve geite byk katks grlmeyen ordu zamanla bu dzende de kendisinin ge1 AYDEMR, .S., kinci Adam, s. 435. Tek Partiden ok parti3 lilie gei denemelerini inceleyenler bunlarn btn gdml ve yapmackllma karn belirli bir iyi niyetin de bulunduunu belirtiyorlar: WEiKER, W.F Political Tutelage and Democracy. KARPAT, K Turkey's Politics. M. TUNAY, parti ii yaam bakmndan "Oybirlikli", genel olarak da "Gdml" bir Demokrasi grnde, y.k., s. 245, 304.

173

rekliliini grm ve kez mdahale etmek zorunda kalmtr. Bu mdahaleler de Trk Ordusunun gnmzdeki vazgeilemeyen roln simgeler ki bu da ayr bir alma konusudur.

174

S O N U

Sonu yaanmaktadr. Trk Ordusunun tarihsel kaynaklar bugnk Trk toplumunun yaamakta olduu sonucu vermektedir. Grdmz gibi Trk Ordusu toplumuyla yattr. Byle bir gemiin mirass bir kurum, kurulu yldnmlerini iki bin yl ncesine kadar kararrsa haksz saylmaz. Bylesi bir gemi ordu-toplum yaantlarn i-ie klmtr. te bu alma ile bu tarihsel birliktelik vurgulanmak istenmitir. Deilse nceden belirtildii gibi bu bir ordu tarihi deildir. Olsa olsa ordunun siyasal tarihinin bir denemesi olabilir. Bu da salt siyasal olaylar tarihinden ok bu olaylardan yeni bir anlam ve yorum karma abasdr. Bu nedenle asl ama Trk Ordusunun ayrntl bir siyasal tarihini yazmak deil bugnk siyasal davranlarn anlamlandrabilmek iin kanlmaz olan tarihsel birikimi ortaya koymaktr. Bu yzden bu kitapk daha sonra gerekletirmeyi dndm gnmz Trkiye' sinde Ordunun siyasal rol konulu aratrmann n almas saylabilir. Milttan nce 3000'lerden kinci Dnya Savama kadar uzayan bir ka bin yllk genilikte zaman dilimleri zerinde ciddi tarihsel tezler ileri srmenin ne kadar g bir i olduunu bilmekle birlikte iin bykl175

 hi bir giriimde bulunmamak iin bir gereke olmamaldr kansndayz. Kald ki bu geni zaman dilimlerinin deiik noktalarndan alman somut rneklemlerle konunun tarihsel btn zerinde geerli bir yargya varabileceimizi dndk.
* *

Bu dnceyle vardmz sonular sralyoruz. Prusya, Polonya ve Japonya'da olduu gibi, fakat bu lkelerden daha erken zamanlardan beri Trkiye'de ordu toplumuyla zdelemi bir kurumdur. Toplum btn katmanlaryla ordusuna yansr. ada Trkiye'de Ordu iinde kuaklar boyu sregiden byk aileler, soya, soylulua dayal bir sekinler gelenei yoktur. Bat'da feodalite'nin ortadan kalkyla orduda yeni bir i kaps bulan eski soylular gibi bir Osmanl paalar aristokrasisi olumamtr. Bu durum hem Kemalist Ordunun Osmanlln bir anti-tezi olarak ortaya kndan, hem de Osmanl Ordusunda, her kurumda olduu gibi grevleri ne olursa olsun devlet klc karsnda kiilerin boyunlarnn kldan ince oluundandr. Osmanl devlet mant Osmanoullarmdan baka soyluluk tanmamtr. Bu ailenin dndaki her kii ne denli nemli olursa olsun her an azledilebilecek bir grevlidir. Bu nedenle ada Trk Ordusu hem bir yandan bin yllarlk bir gemiin savalk geleneklerinin taycsdr, hem de yakn tarihin siyasal kurum ve deerleriyle keskin bir kopukluk gsterir. Bu kopukluk slmdandr, Doudandr. Giyeceklerden abc'ye, mzikten takvime kadar pek ok deiim bu kopukluun gstergeleridir. 176

Fakat bu keskin kopukluk btn bir toplumun hep birlikte kararlatrd bir seim deildir. Halkm onayn almadan dar kadrolarn halk adna gerekletirdikleri bir uygarlk seimi szkonusudur. te bu noktada, smfsal olarak toplumunun bir yansmas olan Trk Ordusu insan ve uygarlk anlay bakmndan iinden kt toplumdan ok ilerdedir. Bir bakma toplumsal adan toplumuyla akan ordu siyasal ve ideolojik adan ona ters decek kadar farkldr. Halk koyu bir dindarlk, doululuk, kyllk, kadercilik iinde iken iinde ordunun da yer ald Jn Trklerden bu yana aralksz varln duyuran bir aydmlar topluluu byle bir topluma tam kart bir uygarln deerlerini benimsetmeye girimitir. Dindarlk yerine, laiklik, doululuk yerine batllk, kadercilik yerine bilimsellik...
* * *

Burada Ordubilimcilerin genel geerlilii olduu iddiasyla ileri srdkleri baz varsaymlar yalanlanmaktadr: Askerlik psikolojisinin iktidara ynelik olduu (power-oriented), tutucu olduu, profesyonel ordunun XIX. yy.'m bir rn ve burjuvazinin bir kurumu olduu... gibi.* Trkiye'de ordu kiisel iktidar hrslarnn arac olmad gibi her mdahalesinde onu sivil toplum bu yola zorlamtr. Mdahale iin de ilk frsat deerlendirmek yerine bar yntemlerin tmnn baarszl grldkten sonra eyleme gemektedir. Baka bir deyile mdahale eii olduka yksektir. Ordularn tutuculuu varsaym da Trk ordusu iin hi olmazsa son zamanlara kadar kolay kolay dorulanamaz. nk devrimsellikleri tartiadursun, Turr * HUNTINGTON, S.P., The Soldier and the State, s. 79.

177

kiye'de btn devrimler ordu araclyla yaplmtr. Toplumsal gelimeleri Batya gre geri kalrken ordu ve evresindeki aydn brokrat katmanlar toplum zerinde etki yapabilecek g ve rgtllk gsterebilmilerdir. Bu da adalama ynnde olmutur. Profesyonellik konusunda ise bu alma Trk Ordusunun meslek bir karakter almas iin XIX. yy. beklemediini batan beri kantlamaya almaktadr. Ayrca Asker Sosyolojinin nde gelen adlarndan M. JANOWITZ'in islmi deerlerin mslman lke ordular zerinde varsayd nemli etkisi** de ayn biimde Trk rneinde yok denecek dzeydedir.

Gerek bin yllk tarihsel birikimin, gerekse son yz ylda elde ettii siyasal bilin sonucu Trk Ordusu kendine tarihsel bir misyon tanmtr. zellikle Kemalist Ordu kendini topluma ada uygarlk yolunu gsterecek bir misyoner olarak grmtr. Bu devlete ve topluma sahip kma esprisinin, topluluku bir esprinin sonucudur. Bunalm zamanlarnda kendini gsteren bu espri orduyu etkisiz bir seyirci olarak kalmaktan alkoyarak mevcut hukuk kurallarn ap yeni bir toplum dengesi kurmakta grevli klar. Bylece tarihin dnm noktalarnda ordu kendini topluma yn veren, ona ama gsteren bir ideolojik klavuz olarak alglar ve yle davranr. 1960 sonras tartmalarnn ortaya kard bir "teori" konuyu anlamak ve anlatmakta belirli bir kolaylk salayabilir. Ara tabakalar, ya da Asker-Sivil-Aydn ls teorisi diyebileceimiz bu yaklam aslmda
** JANOWITZ, M., On Military Intervention, s. 105.

178

bu almada deinilen ordu ve onun toplumsal mttefiklerinin trde deilse bile dayanmal bir sekinler (Zinde Kuvvetler) bloku oluturduu, dolaysyla bu lnn yakn tarihimizi aklayc olabilecei biiminde kendini gsterir. Bu tez ilk aamada gerekten yararl sonular getirmitir. yle ki 1860-1960 yz yllk bir dnemin siyasal gelimelerinin aklanmas bu tezle ematik bir biimde de olsa kesintisiz olarak aklanabilir. Bunun yaplabilmesi lsnde de bilimsel saylabilir. Bir Osmanl burjuva snfnn domam olmas, bunun sonucu olarak da toplumsal ve ekonomik alandaki egemenliini devlet ve siyaset katma da yaymaya, devrimini yapmaya girimeyen bir burjuvazinin yerine toplumun en "aydn" ve en rgtl kesimleri olan Ordu, niversite, Brokrasi, Basn gibi evrelerin politize birliktelii gerekten geerli bir aklama erevesi olabilir. Ancak bu teori tarihi ve gnmz aklamaktan teye geerek bir eit siyasal program olursa yararll tartma gtrmeye balar. Nitekim 27 Mays'tan sonra acaba ayn glere dayanarak yeni ve daha radikal bir 27 Mays daha yapabilir miyiz? sorularna iyimser karlklar vererek yola kanlar ok gemeden teorilerinin ac bir biimde yalanlandn grmlerdir. nk Trkiye, Cumhuriyetten beri girmi olduu yeni snflama srecinde nemli bir yol katetmi bulunuyordu. Teoride yaplmas gereken dzeltme kmsenemezdi. Trkiye'nin snfsal tablosu eski ly ikinci plana atacak bir nitelie brnmt.
* * *

Btn bu son zaman deimelerine karn bir tarihe kadar Trkiye'de bir "lerici Ordu imaj vardr ve bu kanmzca nemli lde gerei yanstmaktadr. 179

Fransa'da Cumhuriyet'e kar kanlar arasnda yksek rtbeli subaylar bata gelirken Trkiye'de Cumhuriyet belki de herkese kar, orduya gvenilerek getirilebilmitir. Bugn de "Cumhuriyetin bekilii" duygusu, snfsal ilevi ne olursa olsun asker kurumun temel duyularndan biridir. Burada da yine smfsal temeli bulmak mmkndr. Bat'da ken aristokrasinin asker sekinleri ordularda kendilerine i ve stat bulduklar iin bu ordulara belirli bir tutuculuk alayabilmilerdir. nce de belirttiimiz gibi Trk Ordusu kuaktan kuaa sregiden byk aileler, soylu subaylar tanmamtr. Dolaysyla yeniliklere, deimelere kapal bir toplumsal taban yanstmamtr. Tam tersine devrimsel deimelere belirli bir zaaf duyagelmitir. Bu yzden Trkiye'nin son yz yl (1860-1960) bir Volontarizm-Determinizm atmasyla zetlenebilir. Bir yanda kendi kendine organik bir gelime ortaya koyamayan bir toplum, te yanda toplumun gelime durumunu beenmiyen bir grup sekinin btn bir topluma kendi tanmladklar bir gelime modelini, hatta yaama biimini empoze eden iradeci bir toplum anlay. Bu tarihsel bakn sonular gnmz asker kurumunun davran dzenliliklerini bir lde anlamamza yardmc olacak ipular vermektedir. Hereyden nce vurgulanmas gereken ve "Kemalist duyarllklar" diye adlandrabileceimiz anlay ve davran biimidir. Bunlardan ilki Kemalistlerin kendi denetimlerinde olmayan toplumsal, siyasal ve zellikle asker rgtlenmeler karsnda duyduklar kuku ve endiedir. Grdmz gibi gerilla giriimleri karsnda Kemalistlerin tutumu batan beri gvensiz ve ekimserdir. Bunlarn varlna gerek duymadklar andan balayarak ya d180

zenli ordu iine almak ya da dorudan doruya tasfiye etmek yoluna gitmilerdir. Bir dier duyarllk zellikle gerilla/ordu atmas ortaya kt zaman kendini gstermi olan d balantlar konusundadr. Direni rgtlerinin d balantlar Kemalistlerin en ok ekindikleri sorunlardan biri olacaktr. Bunlar hem ulusalc bir yaklamn sonucu hem de XIX. yy. da olumu bir devlet geleneinin "toplumlar sekinlerin ekip evirdii, kurtarp ynettii"ne ilikin siyasal bir anlayn sonucu ortaya km duyarllklardr. Bu i ve d tehlikeler iinde bile zenle korunmu bu bamszlk ve devleti gelenein balca mirass olmas gereken Kemalist Trk Ordusunun temel inanlarndan birini oluturmas ve yarm yz yl sonra bile ayn duyarllklar gstermesinden baka doal ne olabilir? Bu duyarllklarn sayg grmesi iin bugnk Trk Ordusunun gze almayaca tehlike yoktur.

Tarihin baka bir dersi de kurumlarn evresel deimelerden er ge etkilenecekleri gerei zerinedir. Nitekim Trk Ordusu da bir yz yllk ilericilikten deien toplumsal yap dorultusunda bir uyumculua (Conformisme) gzlenebilir bir dn gstermektedir. Belli ki kendisi yaratp gelitirdii toplumsal glerin egemenliini belli belirsiz koullarda benimsemek zeredir. Yine de kltrel kaltmn birdenbire yok olmayacan, beklenmedik zamanlarda depreebileceini unutmamak gerek. Son yllarda gzlenen bu uyumcu tutumu bir lde dengeleyecek baka bir gelimeye deinerek bu almay noktalamak istiyoruz.
181

Trk toplumunun adalamasnda olduu kadar yeteri kadar adalaamamasmda da gzden geirdiimiz tarihsel gerein (ordu) pay byktr. Bir toplum kendi gelimesine izleyici kala kala ancak bu lde ilerleyebilirdi. Trkiye'de ilerlemenin snrlar hem toplumun kendisi iinde hem de onu ilerletmeye alanlardadr. Gerek ve zgn ilerleme ise toplumun kendisinin ortaya koyaca bir ilerlemedir. Bu yzden Trkiye'de askerlerin topluma yapacaklar en byk iyilik bu toplumun kendi kendine ilerleyen bir olgunlua ulamasna katkda bulunduktan sonra olaan grevlerine dnmeleridir. Aksi halde yol gstericisiz yaayamayan bir toplum hi bir zaman byk toplum olamaz. Yz yllk geleneklerin birer birer yok olmaya yz tuttuu bir ortamda kmsenemeyecek bir yenilik yine de snrl bir iyimserlik kayna olabilir. Nasl baka toplumlarda ilerlemelerin karsna ordu karken Trkiye'de ilerlemelerin ncln yapagelmise imdi de Demokrasi konusunda askerlerin sivillerden hi de daha az demokrasi taraftar olmadklarna inanmak gerekiyor. Kukusuz tartma ok ynldr ve uzun zaman srecektir. Ancak deimeyen veri her eye karn ordunun, Trk halknn kendi kendini ynetebilirliine gnlden inanddr. Trk Ordusu, hikmetinden sual olunmaz ynetimlerin gvencesi olmaktan byk bunalmlara yol amadan kendi kendini ynetebilen bir halkn ordusu olmaya oktan hazr grnyor. Trk Demokrasisinin yaarlk kazanabilmesi iin bu bir gvencedir ama sivil toplumun da ayn inanc ve yetenei gsterebilmesi gerekir. Her demokrat insann dilei de bu olmaldr. 182

KAYNAKA

ABADAN, Yavuz, Mustafa Kemal ve etecilik, Varlk Y 1964. ABDEL-MALEK, Anouar, Egypte, Socite Militaire, Paris, Seuil, 1962. AFETNAN, Atatrk'ten Hatralar ve Belgeler, Ank., Bankas Yaynlar. 1059. ABRAHAMSSON, Bengt, Military Professionalization and Political Power, London, Sage. 1972. AHMAD, Feroz, The Young Tu'rks, Oxford, 1969. AKDAG, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Ankara, Bilgi Y 1975. AKDA, Mustafa, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, 1943-59, stanbul, Dizgi Y 1974. AKINCI, brahim Ethem, Demirci Aknlar, TTKB, Ank. 1978. AKN, Sina, 31 Mart Olay, Ank., SBFY, 1970. ALDERSON, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, Oxford, Clarendon Press, 1256. ALLEN. W.E.D Problems of Turkish Power in the Sixteeth Century, Central Asian Research Center, London, 1963. ALP, Tekin, Le Kmalisme, Paris, Felix Alcan, 1937. AMBLER, John Steward, The Frendi Army in Politics, (1945-1962), Ohio, 1966. APAK, Rahmi, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul, Gven B 1942. ARALOV, S.., Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, st., Burak Y 1967. ARMSTRONG, H.H., Gray WoIf New York, Minton, Balch Company 1973 (1932)

183

ATABINEN, Rechid S., Les turcs occidentaux et la Mediterranes, stanbul Ed. du TA.C.T., 1956. ATATRK, Mustafa K. Nutuk, Ankara, MEB Basmevi, 1962. AVCIOLU, Doan, Mill Kurtulu Tarihi, st., st. M., 1974. AVCIOLU, Doan. 31 Martta Yabanc Parma, Ank. Bilgi, 1969. AVCIOLU, Doan, Trkiye'nin Dzeni, Ankara, Bilgi 1971. AYBARS, Ergun, stikll Mahkemeleri, Bilgi Y 1975. BANKWITZ, Philip, C.F., Maxime Weygand and Civil Military Relations in Mode'm France, Cambridge, Massachusetts. Harvard University Press, 1967. BARTHOLD, W., Histoire des turcs d'Asie Centrale, adaptation franaise de Mme. DONSKIS, Paris, Adrien Maisonneuve, 1945. BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, st., Baha M., 1968. BELDICEANIJ, N Le monde Ottoman des Balkans (1402-1566). Institutions, Societe, Economie,; Londres, Variorum Reprints, 1976. BERKES. Niyazi. ki Yzyldr Neden Bocalyoruz, Yn Y.. (1960?) BERKES, Niyazi, Trkiye'de adalama, Ankara, Bilgi Y 1973. BERTAUD, .Jean-Paul, Valmy, la Democratie en A'mes, Paris, Julliard 1070. BIENEN, Henry (edited by), The Military Intervenes, New York. Russel Sage Foundation, 1968. BISCHOFF, Norbert de (conseiller la delegation d'Autriche Ankara), La Turquie dans le Monde, Paris, 1936. BOZDEMR Mevlt, Le role Extra-Militaire de l'Armee en Turquie, Master tezi (D.E.S.) niversite de Paris-I Pantheon Sarbonne, 1975. BOZDEMR, Mevlt, Le Role Politique de l'Armee Turque, Doktora Tezi, Paris, 1078. BRAUDEL, Fernand, La Mediterranee et le Monde mediterraneen, Paris, (1949), 1976. BROQUIERE, de la Bertrandon, Conseiller de Ph. le BON. Le voyage d'outre-mer, Paris, 1892, (1432). CAHEN, Claude, Pre-ottoman Turkey, London, Sidgwick & Jackson, 1968.

184

CAHUN, L6on, Iit'roduction l'histoire de I'Asie, Paris, A. Colin, 1896. CARRIAS, Eugetne, La pensfie Militaire Franaise, Paris, PUF, 1960. CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hat'ralan, st., Vatan M., 1955. CEBESOY, Ali, Fuat, Siyasi Hatralar, st., Vatan Neriyat, 1957. CEM, smail, Trkiye'de Geri Kalmln Tarihi, st., CemY., 1977. CHALLENER, Richard D., The French Theory of th Nation in Arms, New, York, Colombia University Press, 1955. CHANDESSAIS, Colonel Charles, La Psychologie dans l'AVmcSe, Paris, PUF, 1S59. CIPOLLA, Carlo M., Guns and Sales in the Early Phase of Europee Expansion (1400-1700), London, Collins. 1965. CLAUSEWITZ, Cari von, De la guerre, Paris 10/18, 1955. CLERGET, Marcel, La Turquie, Paris, A. Colin, 1947. CONTAMNE, Philippe, Guerre, Etat et Societe la fin du MoyenAge, Etde sur les armees des Rois de France, (1337-1494), Paris, 1972. COLES, Paul, La lutte contre les Trcs, Paris, Flammarion, 1969. CRAESY, S. EDWARD, History of the Ottoman Turks, Beirut, KHAYARS, 1961. CUINET, Vital, La Turquie d'Asie, Geographie administrative, Paris, 1890. CZAPLICKA, M.A., The Turks of Central Asia, London, Oxford Univ. Press, 1973, (1918). ERKE ETHEM'in Hatralar, Gniz Basmevi, 1962. DAVISON, R.H., Reform in the Ottoman Empire, 1886-76, Princeton, 1963. DENAIS, Joseph, La Turquie nouvelle et l'ancien regirne, Paris 1009. DNAMO. Hasan zzettin, Kutsal syan, st., May., 1967, c. 6. DVTOLU, Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, stanbul, Kz Y., 1971. DODD, C.H., Politics and Government in Turkey, Manchester, University Press, 1969. D'OHSSON, M. de. Tableau general de l'Empire Ottoman, Paris, 1788

185

DUTELL, Henri-Jean, Loin dans la Turquie, Paris, La Table Ronde, 1958. ELN, Emin Trk, Kemalist Devrim deolojisi, stanbul, Ant. 1270. ENGELS, F.,Military Critics, (articles reproduits et prefaces par W.H. CHALNER et W.O. HENDERSON, Manchester, Univ. of Manch., 1959. ERDOST, Muzaffer, Trkiye zerine Notlar, Ankara, Sol Yaynlan, 1971. ERGL, Dou, Mill Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara, Turhan Y 1981. ERKANLI, Orhan, Anlar... Sorunlar, Sorumlular..., stanbul, Baha, 1973. ERTRK, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, yazan: Samih Nafiz Kansu, st., Ararat Y 1969. FINER, S. E., The Man on the Horseback, London, Pall Mail Press, 1962. FREY, W. Frederick, The Turkish Political Elite, Massachussetts, M.I.T. Press, 1965. GARNIER, Jean Paul, La fin de l'Empire Ottoman, Paris, Plon, 1973. GIRAUD, Rene, Les regnes d'Eterich, Qapgahn et Bilga, These de doctorat, Paris, Adien Maisonneuve 1960. GLUCKSMANN, Andre, Le Discours de la Guerre, Paris, 10/18, 1974. GROUSSET, Rene, L'Empire des steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris, Payot, 1939. GROUSSET, Rene, L'Empire du Levant, histoire de la question d'Orient Paris, Payot, 1949, (1946). HAMMER, J., de, Histoire de l'Empi're Ottoman, 18 vol., Paris, 1835-43. HAMON, L. (editeur), Le Role extra-militaire de l'Armee dans le Tiers-Monde, Paris, 1966. HAMON, A., Psychologie du Militaire Professionnel, Paris, 1894. HARPUTLU, Kamuran Bekir. La Turquie dans l'impasse, Paris, Anthropos, 1974.

186

HARRIS, George S., The Orgins Of Communism In Turkey, Stanford, Hoover Institution Pblications, 1967. Histoire de la Republique Turquie, Societ por l'tude de l'Histoire Turquie, stanbul, 1935. HOWARD, Michael, Soldiers and Governments, London, 1957. HUNTINGTON, Samuel P. The Scldior and the State, (The Theory and Politics of Civil-Military Relations) Cambridge, Massashusetts, Harward University Press, 1957. LER, Rasih Nuri, Atatrk ve Komnizm, st., Anadolu Y., 1970. NALCIK, Halil. The Nature of T'raditional Society, Poiitical Modernisation in Japan and Turkey, edited by Robert E. WARD, & Dankwart A., RUSTOW, Princeton, 1970, (1964). JANOWITZ, Morris, The Professional Soldier, A Social anda Poiitical Portrait, London, The Free Press of Glencoe, 1960. JANOVVITZ, Morris, (edited by) and DOORN, Jacques Van, On Military Intervention, Rotterdam University Press, 1971. JANOWITZ, Morris, The New Military, New-York, Russel Sage Foundation. 1Q64. JAURES. Jean, L'Armee Nouvelle, Paris, L'Humanite, 1915. JOHNSON,, John J. (edited by), The Role of the Military, Princeton University Press, 1962 KARABEKR, Kazm, istikll Harbimiz, st., Trkiye Y 1960. KARPAT. Kemal, Social Change and Politics in Turkey, Leiden, Brill, 1973. KARPAT Kemal H Turkey's Politics, The Transition to a MultiParty System, Princeton, Princeton University Press, 1966, (1959). KAYALI, Kurtulu, Cumhuriyet Dneminde Ordu ve Siyaset, Doktora tezi, Ankara, 1978. KOA, Sadi, Atatrk'ten 12 Mart'a (Anlar) (Memoires) stanbul, May Y 1977. KONGAR, Emre, Trkiye'nin Toplumsal Yaps, (Structure Sociale de la Turquie), stanbul, Cem Y., 1976 KORTEPETER, Cari M., Ottoman Imperialism during the Reformation, London, 1973.

187

KPRL, Mehmed Fuat, Les origies de l'Empire Ottoman, Paris, Boccard, 1935. KRADER, L SEBECK, A .T. (Editr), Peoples of Central Asia, Indiana University Publications, 1966. KUTAY, Cemal, erkez Ethem Dosyas, Boazii Y st., 1973. KK, Yaln, Trkiye zerine Tezler II, st., Tekin Y 1979. LANG, Kurt, Military Sociology, (A Trend Report and Bibliography) - Sociologie Militaire (Tendances actuelles de la Recherche et Bibliographie), Current Sociology - Sociologie Contemporaine, Volume XIII, No I, Oxford, Basil Blackwell, 1965; Volume XVI, No 3, La Haye, 1968. LANDAU, Jacob, Radical Politics in Modern Turkey, Leiden, E.J. Bili, Jerusalem Academic Press, 1974. LAVALLEE, Theophile, Histoire de la Turquie II, Leipzig, 1856. LESURE, Michel, Lepante, la crise de l'Empire Ottoman, Julliard, 1972. LEWIS, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1962 (61). Le Livre de Babur, (Babrname), aatay Trkesinden Franszcaya ev. J.-L. B. GRAMMONT, Paris, POF, 1980. LYAUTEY, Pierre, Turquie moderne, Paris, Julliard, 1970. LYBYER, Albert Howe, The Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman the Magnificent. MANTRAN, Robert, Histoire de la Turquie, Paris, PUF, 1975. MARAC, V., La question d'Orient, Paris, Ed de l'Orient Illustre, Brochure non-datee (1900 ?) MARDN, erif, The Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton, 1962. MASSON, V , - SARIANIDI, V.I., Central Asla, Southampton, Camelot Press Ldt. 1972. MAO Tse-Toung, Ecrits Militaires, Pkin, Editions en Langues Etrangeres. 1964. MARX, ENGELS, Correspondance, Moscou, Edition du Progrs 1971. MENGES, Kari H The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1968.

188

MERAY, S.L., OLCAY, Osman, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, SBFY, 1977. MERTON, Robert King, Elments de m6thode sociologique, Paris, Plon, 1966 (1953). MESNARD, Andre Hubert, Le Mythe tre au XVIeme siecle, Memoire de D.E.S. Sciences Politiques, Paris, 1964. MOULIN, Rene, Force et Faiblesse de la Jeune Turquie, Paris Plon, 1910. MDERRSOLU, Alptekin, Kurtulu Savann Mal Kaynaklan, Ankara, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Y 1974. NICOLADES, N Arlequins de Stamboul, Paris, Journal l'Orient, (1309 de l'Hegire). NOBECOURT, Jacques, Une Histoire Politique de lArm6e de Petain Petain, Paris, Seuil, 1967. OLCAYTU, Turhan, Trk Tarihi, Silhl Kuvvetleri ve Atatrklk, Ankara, Genel Kurmay Bk. Y., 1973. ORTAYLI, llber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, A..S.B.F.Y., 1981. GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, Ank. Kltr Bakanl, 1978. ZERDM, Sami N Atatrk Devrimi Kronolojisi, Ank., Halkevleri Y 1974. PETERS. Richard F., Histoire des turcs de l'Empire la democratie. Paris, Payot, 1966. PITCHER, D.E , An Historical Geography of the Ottoman Empire, Leiden Brill, 1972. PORTELLI, Hugues, Gramsci et le Bloc Historique, Paris, PUF. 1972. ROBINSON, R.D., The First Turkish Republic, a case Study in National development, Harvard Middle Eastern Studies, Cambridge, Mass. 1963. RODINSON, Maxime, islam et capitalisme, Paris, Seuil, 1966. ROUILLARD, C.D., The turk in French History and Litterature, (1520-1666), Paris, Bolvin, 1938.

189

ROUX, Jean Paul, Histoire des Turcs jusqu'au XVIIIe s., Premiere Conference, Centre Militaire d'Information et de Specialisation pour l'Outre-Mer, 1957, RUSTOW, D. WARD, R Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton, 1964. SAMNE, George; GOBLET, Y., La vie politique orientale en 1909, Paris, 1010. SAMOLIN, VVilliam, East Trkistan to the Twelth Cetury, The Hague, Mouton & Co, 1964. SCHWOEBEL, Robert, The Shadow of the Crescent, the Renaissance Image of the Turk, Nieukoop, B. de Graaf, 1967. SEIGNOBOSC. Capitaine H. (ancien officier la Mission d'Orient), Turcs et Turquie, Paris, Payot, 1920. SELEK, Sabahattin, Anadolu ihtilli, ist., Burak Y 1966 (1963). SENCER, Muzaffer, Osmanl Toplum Yaps., ist., Anty., 1969. SENCER, Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, stanbul, Habora, 1969. SERTEL, Yldz, Trkiye'de ilerici Akmlar, st., Ant, 1969. SHAW,Starford J ve Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II, Cambridge University Press, New York, 1977. SPERCO, Willy, M.K. ATATRK, Paris, 1958. STEINHAUS, Kurt, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, st., Sander Y 1973. STEPHAN, Alfred, The Military in Polics, Princeton Univ. Press, Princeton, 1971. SLKER, Kemal, Trkiye'de ii Hareketleri, istanbul, Gerek Y., 1968. MR, Bilal N ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), Ankara, TTKY, 1075. TEKEL, ilhan, LKN, Selim, Talat Paa-Mustafa Kemal Mektuplamas, Milliyet, 15-23 Mays 1976. TEVETOLU, Fethi, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Ankara, Ayyldz M., 1967.

190

THOBIE, Jacques, Les interets economiques, fianciers et polititiques franais dans la partie asiatique de l'Empire Ottoman, de 1895 1914, niversite de Lille, These, 1973. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Son'ras, 1919-1946, Ankara, Doan Y 1971. TOY, Erol, Trk Gerilla Tarihi, st., Giray Y 1970. TRUMPENER, Ulrich, "Germany and the Ottoman Empire, 19141918, Princeton, 1968. TUNAY, Mete, T.C.'inde Tek-Parti Ynetimi'nin Kurulmas, (1923-1931), Ankara, Yurt Y 1981. TUNAY, Mete., Trkiye'de Sol Akmlar, Ankara, Bilgi Y 1978, (1967). Trk stikll Harbi, (Ayaklanmalar), Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl, Ank., 1974, c. VI. URSU, J., La politique orientale de Franois Premier, Paris, 1908. UZUNARILI, I.K., Kapkulu Ocaklar, T.T.K.B., 1943. VERNANSKY, George, On Some Parallel Trends in Russian and Turkish History, Transactions of the Connecticut Academy of Arts and Sciences, New Haven, July 1945, Vol. 36. VRYONIS Jr, Speros, Byzantium: its International History and Relation with the Mslim World, London, Variorum Reprints, 1971. WEIKER, Walter F Political Tutelage and Democracy in Turkey (The Free Party and its aftermath) Leiden, E.J., Brill, 1973. WEISSEMAN, Nahoum, Les Janissaires, etde de l'organisation militaire des ottomans, these, Paris, Nizet, 1938. WIET, Gaston, Histoire gene'rale des religions, (slam). WITTEK, Paul, The Rise of the Ottoman Empire, London, the Royal Asiatic Society, 1938. YERASIMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, stanbul, Gzlem Y., 1977. YERASIMOS, Stefanos, Trk-Sovyet likileri, st., Gzlem Y 1979.

191

MAKALELER, SER YAZILAR, v.d. RLAGOJEVIC, Moma, "La Plitique Turque la Croise des Chemins", Revue de Politique Internationale, No. 501, 20-2-71. BOIROND, Herve, Les Difficultes d'un regime fonde sur L'Alliance de lArme et de la Bourgeoisie Industrielle, Le Monde Diplomatique, Juin 1972. BOZDEMR, Mevlt, Sources Historiques de L'Armee Turque, SBFD, c. 33, 34, 36, 1979-1981. DURSUNOLU, Cevat, E'rzurum Kongresi Srasnda Atatrk'n Dnceleri, Belleten, c. 27, No : 108. ELLIS, Ellen, D., Post Revolutionnary Politics in Turkey, Current History, Avril 1962. EVN, Alpay, Turquie, l'Armee et les Tentations du Kemalisme, Politique d'Aujourd'hui, Avril 1970 (s. 97-110.) FOX, Clifton C. Colonel, Turkish Army's Role in Nation Building, Military Review, April 1974. GIRAUD, Ren6, Vers la Seconde R6publiaue Turque, Orient, No: 14, 1960, (p. 1-25.) GUILLINY, E., L'Armee Otiomane, Revue de France, Fevrier 1876, (s. 504-517.) NALCIK, Halil, Osmanl Hukukuna Giri, SBFD, Cilt XIII, No. 2,
1958, (S. 102-126).

NALCIK, Halil, Osmanllarda Raiyet Rusmu, Belleten, Ankara, Octobre 1959, (s. 575-610). NALCIK, Halil, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul, SBFD, Cilt XIV, No. I, Say: 5, Ankara, 1959. (s. 69-94.) NALCIK, Halil, Osmanl Devletinde Trk Ordusu, Trk Kltr, 1964. say 22. NALCIK, Halil, Osmanl Padiah, SBFD, Cilt XII, No. 4, Say: 2, Ankara, 1058, (s. 68-79.) NN, smet. Mill Mcadele, Anlar, hazrlayan: Sabahattin Selek. Ulus, Nisan-Mays-Haziran, 1968. HARRIS, Georges, The Role of the Military in Turkish Politics, The Middle East Journal, Printemps 1965. HATBOLU, Vecihe, Trkoloji, ADTCFY., 1979, c. VIII.

192

KAGARLI, Mehlika Aktok, Itroduction Civilisation Turque, Texte non publie, 1974. KILALI, Ahmet Taner, Trk Ordusunun Toplumsal Kkenleri, SBFD, c. XXIX, Say, 3-4, 1974. LAJOS, Fekete, Macaristan'da Trklerin Mlk Sistemi, I.U.E.F. Tarih Dergisi, Cilt, XII, Say: 16, septembre 1961. LERNER, Daniel, et ROBINSON, Richard D., Swords and Ploughares, (The Turkish Army as a Moderaizing Force), Worid Politics, Vol. XIII, Oct. 1960 LEWIS, Geoffry, Turkey: The End of the First Republic Wora Today, Septembre 1960, Vol. 16, No. 9. PERNEK, Dou, Kvlcmlnn Ordu ve Devlet Teorisinin Eletirisi, Ankara, Aydnlk, 1975. PRISE, Philips M., Turkey Since The May Revolution, The Contemporary Review, January 1961, p. 16-20. RUSTOW, Dankvvart, A., The Army and The Founding of the Ttfrkish Republic, World Politics, Juillet 1959. EYLAN, Gencay, Ordu ve Siyaset, Kamun-u Esasi'nin 100. Yl Armaan', SBFY., Ank., 1978. SMPSON, Dwight James, Turkey: a time of Troubles, Current History, January 1972, p. 38-43, 50-52. SCHAH - TACHTINSKY, Mohammed Aga, Comment sauver la Turquie?, Paris, 1901. TRR, E., Questicn d'Orient, La Nouvelle Revue, Budapest, 1879. VERNIER, Bernard, L'Armee Turque et la Revolution neo-kemaliste, Politique Etrangre, No : 3 -1965.

193

ZELGELER

Trk genleri ve askerlik Fransz genleri ve askerlik Osmanl Devletinin topraklan Saylarla Sipahiler ve Yenieriler Osmanl Ordulan (Kapkulu ve Eyalet Askeri) XIX. yy sonu ve XX. yy. ba dnce akmlan XIX. yy. sonunda Osmanl Nfusu (Uluslar) istanbul'a bal kalan ve Anadolu'ya geen subaylar Kurtulu Sava Kayplan TBMM'de asker kkenli milletvekilleri

25 26 34 53 59 71 72 93 154 162

194

ZAMANDZN Milttan nce 3000: Trklerin atalarnn ilk izleri (?) 2000: HHIONG-NAU, n-trklerin ortaya k 214-204 : in Settinin yapl 209-179: Hun mparatorluu Milttan Sonra 451: Dou Roma mparatorluunu ATTLA'nn istils 454 : ATTLA'nn lm 551: Gktrklerin (TOUKOU) bamszlk ilm 732-735: Orhun yaztlar 745 : Gktrk mparatorluunun ykl 1071: Malazgirt sava ve Trklerin Anadolu'ya girii 1155-1225: CENGZ Han'n Trk-Mool istils 1543: BARBAROS'un Trk Filosu'nun Marsilya'ya var 1569: Don nehrinin Volga'ya balanmas iin Kanal projesi 1571 nebaht . 1682: Viyana'mn ikinci kuatlmas 1699: Karlofa anlamas 1718: Osmanllarda ilk reform raporu 1794: Nizam- Cedid'in kuruluu 1808: Sultanlarn kardelerini ldrme yasasnn kaldrl 1809: Sened-i ttifakn imzalanmas 1826 Yenieriliin kaldrl 1838: ngilizlerle Ticaret szlemesi 1839: Tanzimat 1856 : Islahat 1859: Kuleli Olay 1865: ttifak- Hamiyet'in kuruluu 1867: I. Merutiyet'in iln 19.3.1877: lk Osmanl Meclisinin al

195

1894-95: ttihat ve Terakki'nin kuruluu Temmuz 1908: Jn Trk Devrimi ve II. Merutiyet 13.4.1909 : Kar Devrim giriimi (31 Mart) Austos 1914: Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savana girii 30.10.1918: Mondros Brakmas 15.5.1919: zmir'in igali 1919-1922: Kurtulu Sava 10.8.1920: Sevre anlamas 11.5.1920: M. Kemal'in stanbul Hkmetince lme mahkum edilmesi 24.7.1924 : Lausanne Anlamas 3.3.1924 : Genel Kurmayn Hkmet dna alnmas 11.2.1925 : "Dou syan" 1948: Asker-bakan bulunmayan ilk hkmet

196

DZN
Abbas, 19 Abdlhamid, 71 Ali Fuat Cebesoy, 108 Ali Rza Bey, 89 Alptekin, 29 Anadolu Seluklular, 30 Ash-nashe-she erh, 19 Asker-aydn-sivil ls, 178 Asker Cumhuriyet, 169 Asker Demokrasi, 115 Asker zgllk, 168 Askerilik Psiklojisi, 177 Askerilik ruhu, 20 Asker toplum' 24 Astrahan, 39 Asya retim biimleri, 41 Attilla, 7 Aralov, 176 Baha Sait, 108 Barboros Hayrettin Paa, 38 Baron de Dott 66 Bekir Sami Bey, 89 Bilge Han, 13 Boleviklik, 106 Bolevizm, 113 Bor mparatorluu, 75 Budizm, 20 Buhara, 29 Campell, 67

Cebeli, 51 Cemiyet-i Ahmediye, 137 Chalons-sor-Marne, 8 Comte de Benneval, 66 Dadalar, 136 Dastan, 135 Damat Ferit, 130 Demirci Aknclar, 151 Denikin, 114 Derne, 98 Determinizm, 180 Devirme, 56 Dou Uluslar Kurultay, 107 Dokuz Ouz Kavmi, 9 Dubayet, A., 67 Duverger, M., 161 Dzce - Hendek ayaklanmas 131 Dzenli-dzensiz ordu, 78 Enver Paa, 107 Erturul Gazi, 32 Etat providentiel, 160 Etno-centrisme (soy-benliki) 156 Fatimi, 19 Federalizm, 72 Feodal, 43 Feodalite, 41

197

Ulusal jandarmalar, 95 retim biimi, 13 Volantarizm, 180 Yahudi cenneti, 33 Yenierilik. 53

Yeni Roma, 39 Yenisey, 13 Yeil Ordu, 111-126 Yolda, 116 Yze kmak 85 Zinde Kuvvetler. 79

200

S.B.F. Basn ve Yayn Yksek Okulu Basmevi, Ankara - 1982

150 TL.