Nükleer Enerji Masalı

Dnyann birok lkesinde nkleer enerji masalnn snrsz, ucuz ve gvenli bir enerji kayna olduuna artk inanlmamakta,
dnyann baka blgelerinde ise bu masala ilgi art yaanmaktadr. Almanyada liberal-muhafazakar hkmet nkleer enerjiyi gne enerjisi dnemine bir gei teknolojisi olarak ve karbondioksit-ntre bir ernerji temini iin vazgeilmez olduu savyla, nkleer enerjiden kn iptaline karar verdi. Ama uranyumun azaltlmas ve nkleer atklarn nihai depolanmas gibi eski sorunlara hala cevap yok. Heinrich Bll Stiftung Dernei, uluslararas uzmanlardan nkleer enerji ile ilgili en nemli konularla ilgili veri ve argmanlarn toplanmasn istemitir. Nkleer enerji, pahal bir teknoloji ve gerekli olan yenilenebilir enerjilerin geniletilmesine kar gl bir frendir. Ayrca, her yeni nkleer santral ile nkleerin yaylma riski artar dnyamzda gvenlik gittike azalmaktadr.
Heinrich-Bll-Stiftung Dernei Inn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12 34439 Gmsuyu Istanbul Trkiye Temsilcilii T 90 212 249 15 54 W www.boell-tr.org ISBN 978-605-88952-4-9
EKOLOJ
Nkleer Enerji Masal - Nkleer enerjiye neden karyz
Nkleer Enerji Masal

Nkleer enerjiye neden karyz
Yazarlar Gerd Rosenkranz, Antony Froggatt, Mycle Schneider, Steve Thomas, Otfried Nassauer ve Henry D. Sokolski
NKLEER ENERJ MASALI
EKOLOJ
Nkleer Enerji Masal

Nkleer enerjiye neden karyz
Yazarlar Gerd Rosenkranz, Antony Froggatt, Mycle Schneider, Steve Thomas, Otfried Nassauer ve Henry D. Sokolski
Nkleer enerji masal Nkleer enerjiye neden karyz Yazarlar Gerd Rosenkranz, Antony Froggatt, Mycle Schneider, Steve Thomas, Otfried Nassauer ve Henry D. Sokolski ngilizceden eviri: Metin Susan ve Sungur Savran Editrler: brahim Gnel, zgr Grbz Ekoloji Orijinal: Heinrich-Bll-Stiftung Dernei 2010 Trkesi: Heinrich-Bll-Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii Heinrich-Bll-Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii Kapak Fotoraf: Grohnde 2007, Delkarm, flickr.com Tasarm: Michael Pickardt, Berlin Trke Uygulama: Glderen Renber Erba, Myra Bask: Sena Ofset, II. Matbaaclar Sitesi, B Blok, Kat: 6, No: 9 stanbul stanbul, ubat 2011 ISBN 978-605-88952-4-9 Inn Caddesi, Hac Hanm Sk. No: 10/12 34439 Gmsuyu Istanbul T 90 212 249 15 54 W www.boell-tr.org
NDEKLER
Ralf Fcks
nsz 7
Gerd Rosenkranz
Nkleer Enerji Konusunda Yanl Bilinenler: Enerji Lobisi Nasl Gzmz Boyuyor? 9
Antony Froggatt ve Mycle Schneider

Deiim Yaratacak Sistemler: Nkleer Enerji mi yoksa Enerji Verimlilii + Yenilenebilir Enerji Kaynaklar m? 53
Steve Thomas
Nkleer Enerji Ekonomisi: Gncel Durum 105
Otfried Nassauer
Nkleer Silahlar ve Nkleer Enerji Siyam kizleri ya da Sfr-Sfr zm 183
Henry D. Sokolski
Nkleer Silahlarn Yaylmas ve nlenmesi: nmzdeki 20 Yl Yazarlar Hakknda 228 252
NSZ: NKLEER ENERJ IKMAZ SOKAK
Nkleer enerjinin yeniden douu (Nkleer Rnesans) hakknda zaman zaman yaplan aklamalar izleyen herkes yeni nkleer santrallarn saysnn muazzam bir hzla ve srekli olarak artmakta olduu izlenimini edinebilir. Nitekim, son veriler, ou inde dierleri ise Rusya, Hindistan Gney Kore ve Japonyada olmak zere 60tan fazla santraln ina halinde olduunu gsteriyor. ABDde ise yalnz bir adet inaat projesinin var olduu belirtiliyor. Ancak, bu listede (VGB Power Tech) yarda braklm ve zaman iinde enkaz halini alm birok eski proje de yer alyor. Ayrca, bugn 2020 ylna kadar tamamlanmas ngrlen 160 kadar yeni nkleer santral teklifi var. Bunlarn 53 adedi inde, 35i ise ABDde. Bu lkeleri Gney Kore ve Rusya izliyor. Avrupada ise listenin banda sekiz proje ile ngiltere var. Ardndan talya, svire, Finlandiya, Romanya ve Litvanya geliyor. Dnyaya yeni nkleer santrallar bahetmek isteyen Fransa ise kendi topraklarnda sadece bir adet nkleer santral yapmay planlyor. Avrupa lkelerinin byk bir ksmnda yeni nkleer santral yapm iin somut planlar yok. Aslnda dnyadaki nkleer santrallarn says srekli olarak azalyor. Halihazrda faal durumda 436 reaktr mevcut. nmzdeki 15-20 ylda hizmet d kalacak eski tesislerin says yeni alacaklardan daha fazla. Aklanan yeni santral kurma niyetlerinin tmnn uygulamaya konulmas asla sz konusu olmayacak. Serbest rekabete alan enerji piyasalarnn says arttka nkleer enerjinin ans azalacak. Yeni tesislerin maliyetleri de korkun bir hzla ykseliyor. rnein, Finlandiyann Olkiluoto kentindeki yeni nkleer santraln maliyeti henz reaktrn d kabuu bile ortada yokken 3 milyar avrodan yaklak 5 milyar 400 milyon avroya frlad. Bunun yan sra atklarn nasl doadan yaltlaca ve kullanlan teknolojinin arza yapmaya olduka yatkn olmas gibi sorunlara da zm bulunmu deil. Gnmzde enerji sektrnde hibir zel irket devlet destei ve gvencesi olmadan yeni bir nkleer santral ina etmeyi gze alamaz. Yeni nkleer santrallarn zellikle devlet ile enerji sektr arasnda kutsal olmayan ittifaklarn kurulduu durumlarda yaplabildii grlyor. imdiye kadar nkleer santrallar muazzam byklkte kamu sbvansiyonlaryla finanse edildi. Hesaplarn kabaca 100 milyar avroya ulat Almanyada, nkleer santrallara gsterilen bu ayrcalkl muamele hl devam ediyor. Sonu olarak, nkleer atklarn son depolama alanna kaldrlmas ve nkleer santrallarn sklmesi iin ayrlan milyarlar, irketler iin bir vergiden kurtulma manevras anlamna geliyor. stelik santral iletmecisinin sorumluluu 2,5 milyar avrodan ibaret; bu mebl, olas orta lekteki bir kazann douraca
7
nsz
Berlin, Ocak 2010 Ralf Fcks Heinrich-Bll-Stiftung Dernei Ynetim Kurulu E Bakan
Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz
zararn yannda neredeyse hi kalr. Btn faktrler dikkate alndnda nkleer enerjinin pahal olduu kadar riskli olduu da anlalr. Nkleer enerjiye dair allagelmi argmanlarn yannda yenileri de var. Birincisi; Nkleer silahlarn yaylma tehlikesi, dnyann drt bir yanndaki nkleer santrallarn says ile doru orantl olarak artyor. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn (UAEA) denetleme abalarna ramen nkleer teknolojinin sivil ve askeri maksatlar iin kullanm arasnda almas imknsz bir duvar yok. Bunun son rnei; ran. Sonuta, bakalar tarafndan denetlenmek istemeyen birisini kimse zorla denetleyemez. Nkleer enerjinin yaygnlamasyla birlikte nkleer yakt retimi iin yeniden ileme tesisleri ve hzl retken reaktrler kurulmas ihtiyac da artyor. Bunlarn her ikisinin de faaliyetleri sonucunda dolanmdaki pltonyum miktar oalyor. Bu ise nklere silah yapmnda kullanlabilecek bol miktarda blnebilir malzeme demek, yani bir dehet senaryosu! kincisi; Mevcut nkleer santrallarn mrnn uzatlmas ve daha da vahimi, yeni tesislerin ina edilmesi yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelimesine fena halde kstek olacak. Nkleer enerji ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn birbirini tamamlad iddias ise aslsz nk bu ikisi sadece az miktardaki sermaye ve enerji nakil hatlarn kapmak iin birbirleriyle rekabet halinde olmakla kalmayp ayn zamanda nkleer tesisler esneklie yer vermeyen srekli alma zorunluluklar yznden zellikle rzgr enerjisinin gelime potansiyeline darbe vurmaktadr. yle ki; zellikle rzgrn kuvvetli, tketimin ise dk olduu gnlerde rzgr enerjisi Almanyann enerji talebini byk lde karlamaya zaten yetmektedir ama mevcut nkleer santrallarn (ve kmrle alan byk santrallarn) retimleri ekonomik nedenlerle ksa srede azaltlamadndan, toplamda ortaya kan enerji fazlas baka lkelere zararna ihra edilmektedir. Yani, sistem samala alyor. Neresinden bakarsak bakalm nkleer enerji ne iklim deiiklii sorunun zmne mutlak bir katk yapma potansiyeline sahip ne de enerji arzn garantilemek iin gerekli. Gerek bunlarn tam tersi. Enerji talebini yzde 100 orannda karlama amacyla yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesini destekleyenler hem yeni nkleer santrallarn inasna hem de eskilerinin mrlerinin uzatlmasna kar kmaldr. ne srlen iddialara ramen nkleer enerji, gne enerjisi ana doru ilerlerken kullanlabilecek bir ara dnem stratejisi olmaya uygun deildir.
GERD ROSENKRANZ
Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler: Enerji lobisi nasl gzmz boyuyor?
Giri: Forsmark Korku Ve Dehet Dolu 22 Dakika

svein merkezindeki Forsmark Nkleer Santralnn dnda bakm yapmakta olan elektrik teknisyenleri, 2006 ylnn 25 Temmuz gn, le vakti, tam olarak saat 13:19da, tali nitelerden birinde bir ksa devreye sebep olur. Dev trbinlerin dnd ve devasa miktarlarda enerjinin byk enerji santral bloklarndan ebekeye nakledildii yerlerde bu tekrar tekrar yaanan bir olaydr. Normal artlarda yakndaki bir enerji nakil ebekesinde meydana gelen bu tr bir arza hibir nkleer tesis iin ciddi sorunlar yaratmaz. Gvenlik sistemleri bu gibi durumlara hazrdr. Santraln dndaki ksa devre, iindeki elektrik tesisatna ulamadan reaktrn arzal ebeke ile balants kesilir. En kt senaryoda ise reaktr otomatikman devre d kalr ve gbeindeki radyoaktif maddenin znmesi nedeni ile gnlerce s retmeye devam edeceinden acil durum soutma sistemleri kullanlarak yava yava soutulup kritik olmayan bir duruma getirilir. Yanlz o Sal gn Forsmarkda hibir ey normal deildi. ebekeden ayrma ilemi ok yava gerekletiinden ve de kendi bana gayet olaan saylacak bir arza ok daha ciddi boyutlarda bir arzalar dizisine yol atndan, kaynar sulu reaktrn 1. nitesindeki elektrik tesisatnn byk bir ksm almaz hale geldi. Bir acil durum meydana geldiinde reaktrn kontrol sistemine ve acil durum soutma pompalarna elektrik salayacak drt adet dizel jeneratrnden ikisi de almad. Acil durumun en kritik safhalarnda, kontrol odasndaki ekranlar ikence gibi geen 22 dakika boyunca karanlk kald. lm alglayclar reaktrn kalbindeki zincirleme nkleer raeksiyon hakknda hibir bilgi gndermedi; tesisin boaltlmas iin alarm vermek maksadyla konulmu siren sisteminin bile baz hoparlrlerinden ses kmad. Reaktrn kalbindeki zincirleme reaksiyonu dzenleyen kontrol ubuklarnn hibirinin pozisyonuna dair hayati nemdeki bilgiler alnamad gibi, rekatr kazanndaki soutma suyunun seviyesi de renilemedi. Ne zaman ki teknisyenlerden biri mar dmesine elle basarak arzal jeneratrleri altrmay baarp, merkezi lm ve kontrol sistemlerine elektrik verilmesini salad, o zaman reaktrn kr uuu nihayet sona erdi.
9
Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler
sve Atom Enerjisi Dzenleme Kurumu (SKI), Forsmark-1 kaynar sulu reaktrdeki acil durumun esas sebebinin iki alternatif akm dntrcsnn arzalanmas olduunu ksa bir sre iinde belirledi. Devreye girmesi gereken, toplam drt adet acil durum jeneratrnn ikisi, bu arza yznden almamt. Ne var ki, reaktrn izleme sisteminin nemli blmlerinin de almamas nedeniyle tam olarak nelerin olup bittiini sonradan tespit etmek son derece g oldu. En endie verici husus ise devreye girmeyen jeneratrlerde de devreye giren dier iki jeneratr normal bir ekilde altrabilen alternatif akm dntrclerinden bulunmasna ramen, bu iki akm dntrcsnn voltajn en yksek dzeye kmasndan dolay reaktrn g beslemesinde meydana gelen enterferansa nasl olup da ayn tepkiyi gstermediinin uzmanlarca aklanamamasyd. Sonuta kesin olan ise eer onlar da ayn tepkiyi gsterseydi reaktrn byk bir olaslkla kontrolden kacak olmasyd. Reaktrn emniyet sistemindeki kablolardan drd de bu durumdan etkilenecekti. Bu ise SKInn da itiraf ettii gibi, acil durum sistemini besleyen elektriin tamamen kesilmesine ve bunun sonucunda da reaktrn emniyet talimatnamesinde yer almayan bir senaryonun ortaya kmasna yol aacakt (Santral ve Reaktr Gvenlii Dernei 2006). Hibir talimatnamede bu tr bir arza yer almad gibi byle bir durumun olumas halinde neler yaplacana dair kurallar da yoktu. Aslnda, bir ey yapma olasl da yoktu..
Efsanelerin Birincisi: Nkleer enerji gvenlidir

svein dou kysnda 2006 yaznn ortalarnda o gn meydana gelenler, yllardr nkleer enerjinin sivil kullanm zerine glgesi degelen bir uyary douran iki olay da ac bir ekilde hatrlatt. Bunlar ABD Harrisburgdaki Three Mile Island (Mart 1979) ve Ukraynadaki ernobil (Nisan 1986) nkleer santrallarnda meydana gelen felketlerdi. Akl erdirilmesi zor bir planszlk, nemli bileenlerin yanl monte edilmesi, balanamayacak derecede batan savma bir bakm ve hassas bir teknolojiye safa gvenmek; bunlarn hibiri bizim iin yeni eyler deil. Sadece Three Mile Island ile ernobilden dolay deil, ayn zamanda ngilterenin Sellafield ehrindeki yeniden ileme tesisi, Japonyann Monju hzl retken reaktr, yine Japonyann Tokaimura kentindeki yeniden ileme tesisi, Macar nkleer santral Pakstaki kullanlm yaktlarn depoland havuzlardan biri, Almanyann Elbe nehri zerindeki Brunsbttel ve Krmmel nkleer tesislerinden dolay Nerede insanlar alyorsa orada hata olur. Tekrar tekrar, her kazann ardndan nedeni aklanamaz diye vasflandrlan hatalar zincirinin, 1986da Ukrayna ve komularnda yaanan felkete benzer sonulara her seferinde yol amamasndan dolay kendimizi ansl sayabiliriz. svein bakenti Stockholmun 100 km kuzeyinde bulunan Forsmarktaki nkleer santralnn 1. nitesindeki hatalar zinciri o anda grev banda bulunan personele 22 dakika boyunca korku ve dehet yaatmakla kald iin de anslyz. Olayn bir dier sonucu ise reaktrn iletmecisi Vattenfall adl irketin gvenilirlii hakknda ciddi pheler dour10
mas oldu. Bir devlet kuruluu olan bu kuzeyli irketler grubu, o gnden bu yana baka yerlerdeki iletmeleriyle ilgili olarak da (Almanyada Brunsbttel ve Krmmel) ciddi kukularn odak noktas haline geldi. O gnden bu gne Forsmark ad, ernobilden bu yana Avrupadaki nkleer reaktrlerde meydana gelmi belki de en kritik kaza ile eleti. O gn yaanan olaylar sraya koymaya alan sveli ve yabanc uzmanlar, ayn ok edici sonuca vard; ok daha kts de olabilirdi. Nitekim ok daha kts her an olabilir.
Bnyesel risk: Unutmak

Sanayilemi lkelerin birounda nkleer enerji savunucular, bu enerjiyi sarmalayan fikir ayrlklarn kendi deyimleriyle ideolojiden arndrmaktan aka haz duyuyor. klim deiikliinin karmza dikildii ve fosil enerji kaynaklarnn ktlnn giderek byd bir ortamda nkleer enerjiye daha sakin ve daha makul biimde yaklald syleniyor. Gerginliin byle azalmas nkleer enerji retiminin destekilerini zellikle ufukta seimin grnmedii dnemlerde ok sevindiriyor. Siyasi-toplumsal tartmalar, on yllar boyunca nkleer enerjinin temel gvenlik meselelerinden ekonomiye, iklimin korunmasna, kaynaklarn korunmasna ve enerji arznn gvenceye alnmasna kayd. Bylece kamuoyunun gznde nkleer enerji artk sadece birok teknolojiden biri olarak alglanr hale gelmi ve kmr ile doalgaz santrallar arasnda seim yapmak iin neleri nasl tartyorsak, nkleer enerji kullanma karar verilirken de ayn mantkla hareket edilir dncesine varlm olabilir. Atom ekirdeinin paralanmas bylece ekonomistlerin enerji konusundaki siyasi tartmann sacaya olarak tarif ettii ekonomiklik, enerji arznn gvenceye alnmas ve evre zerindeki etkiler ile giderek daha fazla btnleir hale geliyor. Felketlere kar gvence oluturulmasnn nkleer enerjinin amalar arasnda yer almamas, onu destekleyenleri pek o kadar ilgilendirmiyor. Aksine, bu durumdan byk bir memnuniyet duyuyorlar. Nkleer enerji taraftarlar, bu teknolojinin felketlere yol ama konusunda sahip olduu benzersiz potansiyeli bir argmanlar duvar arkasnda gizlemeyi giderek daha iyi beceriyor. Bu argmanlarn tmnn tek bir amac var; dikkatleri temel gvenlik meselelerinden baka yne kaydrmak. Bu gelime bir tesadf deil, nkleer enerjide nde gelen lkelerdeki iletmeciler ile imalatlar tarafndan yllarca bkmadan ve kastl olarak srdrlen bir stratejinin meyvesi. Baarl bir dikkat datma kampanyas, kamuoyundaki tartmalar bir sre iin pekala yattrabilir ama byk bir felket olasl varken bu tr tartmalarn gereklilii azalmaz. Btn felketlerin tesinde bir felketin, yani gvenlik sistemlerinde kendisine kar tedbirlerin ngrld, tasavvur edilebilecek en byk felketi de aan bir kazann meydana gelme tehlikesi ve byle bir tehlikenin hibir zaman yabana atlamayaca gerei, nkleer enerji konusundaki temel fikir ayrlklarnn gemite ve gnmzdeki balca nedenidir. Bu tr enerji seimine kar ne srlen argmanlar genelde nkleer enerjiyi kabul
11
eden anlayn bir btn olarak blgesel, lkesel ve uluslararas lekte dayand fakat salam duramad bu son derece gerek tehlikeyi esas almaktadr. Three Mile Islanddan ve zellikle ernobilden bu yana nkleer enerji sektr, mitlerini felkete dayankl reaktrler vaadi ile bu teknolojiye bir noktada tekrar kamuoyu destei kazandrmaya balamtr. Nkleer santral yapmclar, 30 yl nce doas itibaryla emniyetli nkleer santral slogan altnda byk bir vaatte bulunmutu. Amerikallar pasif emniyet sistemi denilen sistemler sayesinde reaktrn kalbinin erimesi veya benzer nitelikte ciddi bir kazann fiziken sz konusu olmad bu gelecein reaktrlerine brak git reaktrleri adn vermiti. O tarihlerde nkleer reaktr ina eden bir Amerikan firmasnn en st dzey yneticisi, heyecanl bir ifadeyle yle diyordu: Akla gelebilecek kazalarn en ktsnde bile evinize gidip le yemei yiyebilir ve biraz kestirdikten sonra en ufak bir endie veya panie kaplmadan geri gelebilirsiniz. (Miller 1991 ile karlatrnz) Bu bbrlenme o zaman ne idiyse gnmze kadar da yle kalmtr, yani gelecee verilmi karlksz bir ek. Teknoloji tarihisi Joachim Radkau, daha 1986 ylnda felkete dayankl reaktrlerin kriz dnemlerinde sahte gerekelerle srekli olarak pompalanan ama asla gereklemeyen bir hayal olduu yolundaki phelerini dile getirmiti (Radkau 1986). Durum bugn de ayndr. Bu arada Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (Euratom) ve nkleer enerji reticisi on lke uzak gelecekte mevcut veya inas planlanan reaktrlerin yerini almas beklenen IV. kuak santrallar konusunda tarafsz bir tavr alyor. Gnmzdekilerden iki nesil sonra ina edilecek reaktrlerin bile yeniliki gvenlik sistemlerine ramen en aptal kullanclarn elinde bile arza yapmayaca artk iddia edilmedii halde, onlarn gnmzde kullanlan atalar iin bu iddia hl ne srlebiliyor! Ancak, yeni reaktrler daha ekonomik, askeri amalar iin suistimal edilmeye daha az elverili ve dolaysyla kamuoyunda daha fazla kabul grr nitelikte olacak. Bu reaktrlerden ilkinin 2030 yl civarnda enerji retmeye balamas bekleniyor. Bu, resmi tahmin. Gayr- resmi tarafta ise Fransz enerji irketinin (lectricit de France - EDF) eski bakan Franois Roussely gibi kamuoyunun bildii destekiler bile IV. kuak reaktrlerin 2040-2045 yllarndan nce ticari olarak faaliyete balamasn beklemiyor (Schneider 2004 ile karlatrnz). Drdnc kuak reaktrlerin tamamen gvenli olaca vaat edilemeyince, nkleer enerji sektr gemite verdii garantileri sessizce unutturma yolunu seti. Btn bunlar srerken gnlk iletimde bile orantl bir gvenlikle yetinmek durumundayz. Somut anlamda bu, siyaset-basn alemindeki uzman olmayan bilgilerin gle oynaya etrafa yayd dnyada bizim reaktrlerimizden iyisi yok eklindeki toptanc iddia ile ayn kapya kyor. zellikle Almanyada rabet gren bu iddiann doruluk derecesini gsterecek die dokunur bir kant hibir zaman olmad. naatlar 1960l ve 1970li yllarda balayan, dolaysyla tasarmlar 1950lerde ve 1960larda o yllarn bilgi ve teknoljisiyle gerekletirilmi nkleer santrallarn gnmzde tatminkr bir dzeyde gvenlik salamas pek akla yakn grnmyor ama Fransa, sve, ABD, Japonya veya Gney
12
Koredeki nkleer enerji yandalarnn ayn iddiay kendi reaktrleri iin de ne srmesini engelleyen kmadka, hepsi kendi sloganlaryla mutlu bir ekilde yaamay srdrecek. Aslnda kendi nkleer santrallarnn kresel standartlara uygun olmadn dnen ya da en azndan kamuoyu nezdinde byle bir iddiada bulunan bir nkleer camia, hibir lkede yok. Son 15-20 yldaki silahlanmalar sonucunda Dou Avrupada bile Sovyet yaps santrallarn Batnn gvenlik standartlarna uygun olduu ve hatt birok ynden bunlar geride brakt iddialar sk sk duyulur oldu. Hal byle iken, kullanlan terminoloji konusunda mutabk kalnmasna da hacet yok; zira dnya genelinde verilmekte olan mesajn u olduu anlalmaktadr: Endieye gerek yok. Gerekten de birok lkede endieler azalyor; zellikle de ernobil veya Harrisburgdaki kazalar artk nemli saymayan bir politikaclar kuanda Dolaysyla sorulmas gereken nemli soru; insanolunun nkleer cephede mutlak bir i huzura kavumas iin demesi gereken bedelin ne olacadr. svein Forsmark kentinde kl pay atlatlan felketler kamuoyunu sadece birka hafta megul edebiliyor ve ardndan kapal kaplar ardndaki komisyonlara havale ediliyorsa, bunun uluslararas nkleer enerji gvenlii asndan anlam nedir? Gemite Alman reaktrlerinin greceli olarak yksek seviyedeki gvenlikleri, nkleer enerji destekileri tarafndan bile, nkleer santrallarn, toplumun yksek derecedeki hassasiyeti dorultusunda srekli ve pheci biimde izlendii eski Bat Almanyadaki nkleer enerji kart hareketin gcne atfedilirdi. Bu yorum doru ise nkleer santrallarn arza ile kazalara kar ekonomi tarihinin kaydettii en geni nleyici tedbirlerle donatlm sanayi tesisleri haline gelmesini salayan ey, bilinli sorularn sorulmasndan ve eletirel uzman kamuoyunun oluturulmasndan ibarettir. Sz konusu santrallar bu vasflarn hl koruyor. Ne yazk ki yukardaki balantnn tersi de dorudur. Kamuoyunun ilgisi zayfladnda veya otoriter rejimlerde olduu gibi tahammlszce karlk verildiinde, gvenlik de zayflamaktadr. Chernobil ve Three Mile Island rneklerine ramen nkleer enerji kullanmaya devam etmek isteyen Almanyadaki Hristiyan Demokrat (CDU) ve Liberallerden (FDP) oluan koalisyon1 gibi evreler, yeni bir kaza felketi nkleer enerji seeneini temelli ortadan kaldrncaya kadar bu heveslerini srdrmek isteyip istemedii sorusunu eninde sonunda kendilerine sormak zorunda. Kesin olan tek bir ey var: 25 Temmuz 2006 tarihinde svein Forsmark Nkleer Santralnda alternatif akm dntrclerinden sadece ikisi deil de drd birden arzalansayd ve ilhi bir aka gibi, yksek teknoloji lkesi olarak bilinen bu lke bir teknoloji felketine sahne olsayd, Avrupada veya ABDde hi kimse, ne Nkleer Rnesansdan bahsederdi ne de eskimi reaktrlerin mrlerinin uzatlmas konusunu tartrd. Kuzey ile Bat Avrupann milyonlarca insann perianl ile baa kmak zorunda kalmasnn yan sra 130 adet nkleer reaktrn bulunduu Avrupa ktasnn tamam bu felket senaryosunun ortaya karaca, gnmz1
Muhafazakr CDU ve zel sektr yanls FDP koalisyonu

13
deki finans ve bankaclk krizini defalarca glgede brakacak boyuttaki ekonomik kntyle, kazann yol aaca maddi ve manevi ykm telafi etmek iin yllarca uramak zorunda kalrd. Elektriinin nemli bir blmn nkleer santrallardan elde eden her lkede, Avrupa Birlii (AB) lkelerinin ounda yllardr rastlanmam boyutta elektrik kesintileri meydana gelirdi. Bunlar yetmezmi gibi, kamuoyunda oluacak tepki sonucunda dier nkleer santrallar da kapatlnca, enerji ann giderilmesi iin fosil yaktlarla ileyen elektrik santrallarnn birou hi hesapta olmayan bir biimde gnde 24 saat altrlacak, bunun da evre zerinde olumsuz etkileri grlecekti. Tanrya kr, Forsmarkta olaylar bu raddeye gelmedi.
Tekdzeliin sinsi zehiri

Son yllarda kaydedilen genel teknolojik ilerlemelerden nkleer enerjinin de nasibini aldn hi kimse ciddi bir ekilde inkr etmez. Dnyadaki ticari reaktrlerin ounun inasndan bu yana bilgi ve iletiim teknolojilerinde gerekleen devrim, nkleer santrallarn gnlk faaliyetlerinin kontrolunu, izlenmesini daha effaf ve daha gvenilir kld. Bugn faaliyette olan nkleer reaktrler, henz proje izimi aamasndayken bilgisayarlarda delikli kartlar kullanlmaktayd. Eskimi reaktrlerin birouna bile sonradan modern iletim sistemleri kurulmu ve kurulmaktadr. Bir nkleer reaktrn gnlk iletiminde ve daha da nemlisi arza durumlarnda gerekleen fiziksel olaylarn, dier karmak srelerin, bilgisayar simlasyonlar ile deneyleri vastasyla daha iyi anlalr olmas, ayn zamanda gvenlik seviyesinin de ykselmesi anlamna gelmektedir. Bu gnlerde nkleer santral iletmecileri, 20 veya 30 yl nce tasarlanmas bile mmkn olmayan ve dolaysyla bilinmeyen karmak kaza senaryolarn bilgisayar simlasyonlaryla deneyimliyor. Gvenlik teknisyenleri, yava yava eski reaktrlerde bile kurulmaya balayan, gelimi olaslk analizlerinden, daha hassas test ve kontrol sistemlerinden yararlanabiliyor. Nkleer reaktr iletmecileri, Harrisburgdan, ernobilden ve Japonyadaki vahim kazalardan dersler kardn sylyor. Bilgi dei tokuunu organize eden ve kaza verilerinin ye kurululara sratle datlmasn salayan Dnya Nkleer letmeciler Birliine (WANO) vurgu yapyorlar. Dnyann her kesindeki reaktr iletmecileri, 2010 ylnda toplamda yaklak 13 bin yllk reaktr iletim sresinden elde edilen deneyime eriebilecek. Ancak bu, nkleer santrallar iin kaliteli bir yeni gvenlik sistemini asla garantilemez. Santrallarda ekirdek erimesi kazalarnn 1986dan beri gereklememi olmas, bunlarn bir daha hi yaanmayaca anlamna gelmez. Forsmark yakn gemite duyulan en yksek sesli uyar sinyaliydi. Benzeri uyarlar Brunsbttel ve Krmmeldeki Alman nkleer reaktrlerinden de geldi ve ardndan bu santrallar yllarca hi elektrik retmedi. Dnyadaki nkleer reaktrlerin yaklak drtte ernobil felketi zamannda var olanlarla ayn. Ciddi bir kazann bugn ya da bundan 100 yl sonra olmas, olaslk denen kavramn doasnda var. Bu yzden 13 bin yllk reaktr iletim zaman, aksi ynde herhangi bir kant
14
salamaz. Nkleer enerji sektr, 1978 ylnda Harrisburgdaki bir ticari santralda ilk nkleer ekirdek erimesi kazasyla kar karya kaldnda Almanyadaki nkleer enerji kartlar nkleer teknisyenlerin tumturakl gvenlik vaatlerini alaya alan el ilnlar datmt. lanlrda yle deniyordu: Kaza olasl 100 bin ylda bir. Zaman ne de abuk geiyor! Reaktrlerin yaam srelerinin uzatlmas dnya apnda bir kampanya ile kamuoyuna benimsetilmeye allyor. Nkleer santral iletmecileri, byle bir artn gvenlik asndan mutlaka gerekli olduunu ne sryor (Frankfurter Rundschau, 12 Austos 2005). Alman Atom Enerjisi Forumu lobisinin bakan ve nkleer santral iletmecisi E.on irketinin eski ynetim kurulu bakan Walter Hohlefelder, reaktrlerin izin verilen yaam srelerindeki byle bir artn elektrik arzn daha gvenli hale getireceini ciddi ciddi syleyebildi (Berliner Zeitung, 9 Austos 2005). Bu iddialarn en artc yan, nkleer enerjiyi destekleyen politikaclar bata olmak zere artk kamuoyunun eitli kesimlerinden itiraz grmemesi. artc, nk nkleer santrallarn otomobillerin ve uaklarn aksine eskidike daha gvenilir hale geldiini iddia etmek, her babayiidin harc deildir. Ne yazk ki bu iddia sadece manta deil fizik kurallarna da aykr. Dnyann reaktr filosu yalanyor. Halkn anlayabilecei bu basit terimin ardnda halkn pek anlayamayaca muazzam bir bilgi yn yatyor. Malzeme teknolojisi ve metalurjinin alanna giren bu devasa bilgi yn, sadece basit eskime belirtilerini kapsamakla kalmyor, onlarn yan sra metal paralarn d yzeylerinde ve ilerindeki son derece karmak deiimleri de kapsyor. Nkleer yaplarn mikro ortamnda meydana gelen bu tr srelerin ve bunlarn nceden tahmin edilmesi, sonularnn izleme sistemleri araclyla yeterli bir zaman ncesinde tespit edilmesi zor. zellikle yksek scaklk, korkun mekanik gerilimler, saldrgan bir kimyasal ortam ve nkleer fisyon kaynakl ntronlarn srekli bombardman, reaktrlerin ulalmas g yerlerindeki gvenlikle ilgili yap elemanlarn ayn anda etkilediinde, bu zorluk daha da artyor. Son yllarda, nemli yap bileenlerinin d yzeylerinde ve kaynakl birleme noktalarnda, hatt ilerinde korozyon, radyasyon hasar ve atlak oluumuna defalarca rastland. Zayf noktalarn kh izleme sistemleriyle kh santraln kapal olduu ya da muayeneden getii dnemlerde yaplan olaan kontrollerle son anda tespit edilmesi sayesinde ciddi kazalar birok kez nlenebildi ama yine birok olayda bu ciddi hasarlarn zamannda tespit edilmesi tamamen ans eseriydi. Bu durum, birok lkede enerji piyasalarnn serbestlemesinin bir yan etkisi olarak daha da ktlemitir. Serbestleme her enerji santralnda iletmecilerin maliyetler konusunda daha hassas olmasn gerektirir. Bu hassasiyet ise dorudan birtakm sonular yaratr; alan saysnn azaltlmas, dnemsel gvenlik kontrollerinin seyrekletirilmesi, ilerin daha ksa srede bitirilmesinin istenmesi nedeniyle denetim ve yakt deiimi sz konusu olduunda daha fazla zaman basks, gibi Bunlardan hibirinin gvenlii arttrmayaca gayet aktr. n sonu: Reaktr iletmecileri nkleer santrallarn alma srelerini 40, 60 ve hatt 80 yla karmay baarrsa, 2007de 24 yl olan dnyadaki nkleer tesislerin ortalama mr, gelecekte byk oranda artacaktr. Bu durumda ciddi bir
15
16
kaza olasl da byk oranda artacaktr. III. kuak olarak adlandrlan yeni nkleer reaktrlerin yapm bile bu olaslk artn pek etkilemeyecek zira bunlar yllar boyunca dnya genelindeki reaktr mevcudunun ancak ufak bir blmn oluturacak. stelik bu tip nkleer reaktrlerde de ciddi bir kaza ihtimali gz ard edilemez. rnein, tasarm 1980lerin sonlarndan beri bitirilemeyen ve bir prototipi 2005ten bu yana Finlandiyada ina edilmekte olan Avrupa Basnl Su Reaktr (European Pressurized Reactor - EPR), onu eletirenlere gre halen Fransa ve Almanyada alan basnl su reaktrlerinin i olsun diye birazck daha gelitirilmi bir versiyonundan baka bir ey deildir. Bu reaktrlerdeki fikir, ekirdek erimesi durumunda, erimi ekirdei tutacak karmak bir sistem sayesinde erimenin evreye zarar vermesinin nlenmesidir. Tm tesisin maliyetini byk lde ykselten bu kavramn sonularndan biri de, reaktrlerin hem nkleer teknoloji alannda hem de bu alann dnda ekonomik adan rekabet edebilmesi iin gelitirme aamasnda daha verimli olacak ekilde tasarlanmasnn gerekmesidir. Santral iletiminde edinilen tecrbeler ve baz reaktrlerin mrlerinin uzatlm olmas sayesinde ciddi bir kaza ihtimalinin gerek anlamda azalp azalmad konusunda santral iletmecileri arasnda bile bir fikir birlii yoktur. Zaten dnyann drt bir yannda insanlar hop oturtup hop kaldran ciddi nkleer reaktr arzalarnn saysnn ne kadar ok olduu dnldnde, bu konuda fikir birliinin olmas gerein inkr anlamna gelir. Yakn gemite meydana gelen ve felkete dnme potansiyeli tayan olaylarn listesinde (ki bu liste doal olarak eksiktir) unlar yer alyor: Fransz basnl reaktr Civeaux 1in fazla scak suyu dar atan sisteminde bir boru patlad. Szntnn yeri tespit edilip durum kontrol altna alnncaya kadar saatte 30 metrekp su ana soutma devresinden dar akt (1998). ngilteredeki Sellafield Yeniden leme Tesisinde ve Japon nkleer santral Tepcoda gvenlikle ilgili bilgilerinin alanlar tarafndan deitirildii ortaya kt (1999/2002). Fransadaki Cattenom Nkleer Santralnn 3. nitesindeki nkleer yakt elemanlarnda daha nce hi grlmemi nitelikte hasar meydana geldi (2001). Almanyada, Brunsbttel Nkleer Santralnn kaynar su reaktrnde, reaktrn basn tanknn hemen yaknndan geen bir boruda byk bir hidrojen gaz patlamas oldu. ABDdeki Davis-Besse Nkleer Santralnn reaktrnn haznesinde yllarca farkedilmeyen dev bir korozyona rastland. Reaktrn tam kapasite alt zamanlarda felket yaratabilecek bir sznty sadece reaktr kazannn ince elik cidarnn nledii grld (2002). Macar nkleer santral Paksn ntralizasyon havuzunda yksek derecede radyoaktif 30 adet nkleer yakt elemannda ar snma meydana geldi. Reaktr tesisinin korumasz blmnde olas bir nkleer patlamay nlemek iin scakl 1200o santigrata ulaan bu elementlerin suyla soutulmasna
karar verildi. Elementler suyla temas edince porselen gibi darmadan oldu. (2003) (Heinrich-Bll-Stiftung 2006). Japon nkleer santral Kashiwazakide deprem sonucunda ar hasar meydana geldi. Transformatrlerde yangn kt. Radyoaktif svlar dar szd. Tesis yllarca devre d kald (2007). Alman nkleer santral Krmmelde transformatrde kan yangn nce alt odasnn dumanla dolmasna sonra da acil durdurma sisteminde ciddi arzalarn olumasna neden oldu. Olaydan hemen hemen iki yl sonra, tesisin yeniden faaliyete girmesinin zerinden sadece birka gn gemiken, transformatrlerden birinde yine bir ksa devre olutu, ya sznts meydana geldi ve reaktrn almas hemen durduruldu. Ancak, bu defa transformatrde yangn kmad (2007-2009). Bu arada, nlenmesinin olanakszl aikr olan bu olaylar, Nkleer Rnesansn destekilerinden ok santral iletmecilerinde endie yaratt ve sorunlarn farkna varmasn salad. stelik bunun sebebi, arzalarn, kazalarn yol at hasar ve kayplarn santral iletmecileri iin milyarlarla ifade edilecek zararlar dourmasndan ibaret deildi. Nkleer santrallarda sorumluluk sahibi mevkilerde olanlar, insanolunun doasnda derinlere kk salm bir olgudan giderek daha fazla endie duyuyor; tekdzeliin sinsi zehiri. Bu zehir yllarca hep ayn biimde tekrarlanan monoton ilerin en yksek derecede dikkatle yaplmasn neredeyse imknsz klyor. Berlinde 2003 ylnda yaplan bir WANO toplantsnda konumaclar, nkleer reaktr iletmecilerinin korkun derecede ihmalkr davrand ve benim reaktrm iyidir anlay ile hareket ettii ynndeki dncelerini saknmadan dile getirdi. Bu tutumlarn ikisinin de sektrmzn ayakta kalmasna kar bir tehlike olduuna dair bir uyarnn toplantya katlan onca uzman arasndan bir sveliden gelmesi de ilginti (Nucleonics Week dergisi, 6 Austos 2003). WANOnun eski ynetim kurulu bakan Japon Hajimu Maeda, sektrn tehdit eden korkun bir hastalk tehis etti. Motivasyon kayb, yapt ii yeterli bulma ve enerji piyasalarndan dzenlemelerin kaldrlmasnn getirdii maliyet basksnda kaynaklanan, emniyet standartlarn idame ettirmeyi ihmal eden yaklam ile balayan bu hastaln varl kabul edilmeli ve ona kar klmalyd. Aksi takdirde ciddi bir kaza [...] tm sektr yok ederdi (Nucleonics Week dergisi, 6 Austos 2003). yl sonraki Forsmark felketinde, svein kamulatrlm irketi Vattenfalln ilettii nkleer reaktrlerde yeni ihmal vakalar gn na ktka bu endienin ne kadar yerinde olduu anlald.
Efsanelerin kincisi: Ktye Kullanm ve Terr Tehlikesi Kontrol Altna Alnabilir

New York ve Washington D.C.de 11 Eyll 2001de meydana gelen terr saldrlarnn dorudan sonucu olarak yeni bir tehdit boyutu ortaya km bulunuyor. Saldrlar planlayanlarn gzaltndaki sorgulanmalar srasnda verdikleri
17
ifadeler, bu boyutun ciddiyetini daha da arttrd. nde gelen Batl glerin, ABDye kar gerekletirilen saldrlarda ahit olduu bu yeni terr boyutu gvenlik meseleleri balamnda daha nce hi dnlmemiti. Ancak, nkleer enerji kullanmnn ve bunun getirecei devasa risklerin yeni batan etraflca dnlmesini gerektiren de tam olarak buydu. Hapisteki iki El Kaide liderinin itiraflarndan yola klacak olursa, nkleer santrallarnn hedef alnmasnn Mslman terristlerin planlarnda var olduu yadsnamayacak bir gerektir. ABD Senatosunun saldrlar hakkndaki resmi raporunda da (Amerika Birleik Devletlerine Yaplan Saldrlar Aratran Ulusal Komisyon 2004) yer alan bu ifadelere gre Dnya Ticaret Merkezinin kuzey kulesine arpan Boeing 767yi kullanan Muhammed Atta, Hudson Nehri yaknlarndaki Indian Point Santralnn iki reaktrn olas bir hedef olarak nceden semiti. Manhattandan sadece 40 mil uzaklktaki bu nkleer santrala dnlen saldrnn kod ad bile vard: Elektrik mhendislii. Ne var ki uaklar kullanan terristler, enerji santralna yaklarken uaklarn yolunun savunma roketleri veya askeri jetler tarafndan kesilebileceini dndnden, bu plandan vazgeilmiti. Aslnda byle askeri nlemler yoktu. Terristlerin plandan vazgemesinin nedeni, artlar yanl deerlendirmesiydi. El Kaide liderlerinden Halid eyh Muhammed, daha da caniyane olan ilk plannda, toplam on adet ua karp birka nkleer santrala ayn anda saldrmay tasarladn ifadesinde belirtmiti. Nkleer santrallarn risk deerlendirmelerinde terrist saldrlara eskiden olduundan ok daha fazla yer verilmesi arttr. Bu tr saldrlarn gerekleme olasl 11 Eyll 2001 ncesine kyasla dramatik lde artmtr. Dnyada alan 436 reaktrden hibirinin, 2010 yl balarnda yakt depolar tamamen dolu, byk bir uakla kasten yaplacak bir saldrya dayanamayaca gereini de kimse inkr etmiyor. New York ve Washingtondaki saldrlarn yaratt korku henz devam ederken, Alman reaktr iletmecileri bile bu gerei az birliiyle kabul etti. Batnn sanayilemi lkelerindeki nkleer santrallarn birounun inasnda, ufak veya askeri uaklarn kazara santrala arpma olaslnn dikkate alnd biliniyor. Ancak, yakt depolar tamamen dolu, byk bir uan kazara bir nkleer santraln zerine dmesi olasl o kadar zayf olarak deerlendirilmekteydi ki; bu tr bir senaryoya kar hibir lkede tek bir nlem bile alnmamt. Bir yolcu uann bir fzeye dntrlerek kast bir saldrnn gerekletirilmesi fikri ise nkleer reaktr yapmclarnn aklnn ucundan bile gememiti. ABDdeki saldrlarn hemen ardndan merkezi Almanyann Kln kentinde bulunan Tesis ve Reaktr Gvenlii irketi (GRS), Alman nkleer santrallarnn hava saldrlarna kar hassasiyetini lmek iin kapsaml bir aratrma balatt. Alman hkmetinin yaptrd aratrmada tipik nkleer santrallarn dayankllnn deerlendirilmesinin yan sra Berlin Teknik niversitesinde uu simlatr kullanan yarm dzine pilot, Almanyada faaliyet gsteren nkleer santrallarn simlatr kokpitine verilen geree uygun video animasyon grntlerine eitli hzlarda, vuru noktalar ve yaklam alar ile binlerce saldr gerekle18
tirdi. Teste katlan pilotlardan bazlar, aynen New York ve Washingtona saldran terrist pilotlar gibi, daha nce yalnzca kk, pervaneli uaklar kullanmt. Buna ramen, simlasyonu yaplan her iki kamikaze saldrsndan birinin hedefe isabet kaydettii belirtildi. Aratrmann sonular o kadar endie verici kt ki, kamuoyuna aklanmasndan vazgeildi. Yksek derecede gizli olarak snflandrlan sadece bir adet zet kamuoyuna ulaabildi (Tesis ve Reaktr Gvenlii Dernei 2002). Buna gre, zellikle eski santrallarda yolcu uaann tipi, bykl ve arpma hz ne olursa olsun her darbe bir nkleer cehennem tehdidi iermekteydi. Ya reaktrn kabuu dorudan delinecek ya da boru tesisat darbenin yaratt mthi titreimlerden tahrip olacak ve hemen sonrasnda uan yakt alev alacakt. Her durumda, ekirdek erimesi ve radyoaktivitenin geni bir alana yaylmas baarl bir darbenin olas sonularn oluturacakt. Kullanlm yakt elemanlarnn su havuzlarnda soutulmaya brakld, elektrik santralnn iindeki geici depolama tesisleri bile en yksek derecede riske maruz kalyor. ABDdeki korkun saldrlardan on yl sonra bile, Almanyada nkleer santrallarn bu tr saldrlara kar nasl korunacana dair herhangi bir kavram mevcut deil. Eski Sosyal Demokratlar Birlik 90 / Yeiller koalisyonunun bir hava saldrsnda santrallar ksa bir sre iin dumanla gizleme planndan da herhangi bir sonu kmad. Alman Federal Anayasa Mahkemesi iinde masum insanlarn bulunduu sivil uaklarn drlmesini ubat 2006da kesin bir biimde reddedince bu fikirden vazgeildi. Nkleer santrallar yapay dumanla gizlemenin amac, hava kuvvetlerinin avc uaklarnn slerinden havalanp karlm ua uzaklatrmaya veya gerekirse drmeye gelinceye kadar zaman kazanmakt.
11 Eyll glgede brakacak intihar saldrlar

Hedef gzeten hava saldrlar senaryosunun 11 Eyll 2001den nce de uluslararas gndemde olan baka korkular ortadan kaldrmaya hibir faydas olmad. Olan sadece bu korkularn somut ve daha gereki bir dayanak kazanmas oldu. Nkleer tesislerin modern tanklarla ve betonu delen mermilerle yahut patlayclarla karadan hedef alnd ya da saldrganlarn gvenlikli alanlara g kullanarak veya gizlice girmeyi amaladklar terrist saldrlar, uzun zamandan beri youn aratrmalara konu olmaktaysa da lmeye hazr saldrganlar ieren bir senaryo hi dnlmemiti. Baz insanlarn ilk kurbanlarn kendileri olacan bile bile bir nkleer santrala intihar saldrs dzenleme olasl, daha nce hi akla gelmeyen senaryolar tm oke ediciliiyle gndeme tad. Ar utaki intihar bombaclar asndan bir nkleer santrala saldrmak hi de rasyonellikten uzak deildir. Aksine, ar utakiler baarl bir saldrnn ortal annda cehenneme evirip milyonlarca insana aclar yaatmakla kalmayp, byk bir olaslkla birok baka santraln da nleyici bir tedbir olarak kapatlmasna yol aacan ve dolaysyla 11 Eyll 2001 sonrasnda yaanan ok dalgalarn kat kat glgede brakacak boyutlarda bir ekonomik deprem yaratacan bilir. Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagona ynelik saldrlar ne kadar
19
canavarca olsa da bunlar sonuta sembolik, protestocu bir amaca hizmet etmekteydi; yani, sper g ABDyi ekonomik, siyasi, ve askeri kalbinden vurarak onu kk drmek. Nkleer santrala yaplacak bir saldr ayn sembolizmi iermez. Elektrik arzn, yani sanayilemi bir lkenin sinir merkezini, ksaca tm altyapsn etkiler. Koca bir blgenin batan baa radyoaktiviteyle kirlenmesi ve belki yzbinlerce belki de milyonlarca kiinin yaad yerlerden geri dnmemecesine tahliye edilmesi, sava ile terrizmi birbirinden ayran izgiyi temelli ortadan kaldrr. Sanayi altyapsna yaplacak baka hibir saldr Batl sanayilemi lkeler zerinde bu tr bir psikolojik etki yaratamaz; Rotterdamdaki petrol depolarnn hedef alnmas bile. Byle bir saldr, bir sper felkete yol amay baaramasa bile yarataca sonular yine de ok ykc olur. Bu tr bir saldr sonrasnda nkleer enerjinin tad felket riskleri ile ilgili gr ayrlklar daha youn biimde tartlr hale gelecek ve muhtemelen baz sanayilemi lkelerin nkleer santrallarnn birounu, hatt tmn kapatmasna yol aacaktr. Terrizmin bu yeni biiminin nda nkleer enerjinin barl kullanm ve savaa yol aabilecek atmalarn dourduu tehdit ile ilgili tartmalar nem kazanyor. imdiye kadar nkleer camiada bu konunun tartlmasndan kanld ve hl kanlyor. Kore Yarmadas, Tayvan, ran, Hindistan veya Pakistan gibi potansiyel atma blgelerindeki nkleer reaktrlerin kastedilmeyen ama ldrc bir yan etkisi var. yle ki; bu nkleer reaktrler faaliyete girdiinde, potansiyel bir saldrgan lkenin reaktrlerin sahibi lkeyi yerle bir etmek iin artk nkleer silaha ihtiyac kalmaz, hava kuvvetleri veya toplar bunun iin yeter. Bu olaslk dikkate alndnda nkleer enerji konusunda kim arz gvencesinden sz ediyorsa, yeterince ileriyi dnmyor demektir. Bir tek olayn enerji arznn btn ayaklarn tmyle kertebilecei baka bir teknoloji daha yoktur. Byle bir teknolojiye bel balayan bir lke ekonomisinin enerji arz, her ey olabilir ama gvencede olamaz. Sava kt takdirde, bu teknolojiye sahip bir lkenin ekonomisinin konvansiyonel silah saldrlarna maruz kalma ihtimali ona sahip olmayana gre daha fazladr. Alman fiziki ve filozof Carl Friedrich von Weizscker, 1985 ylnda nkleer enerji destekiliinden nkleer enerji kartlna geiinin gerekesini yle izah etmiti: Nkleer enerjinin dnyann her yerinde uygulanmas, gnmzdeki btn kltrlerin siyasi yaplarnda kkl bir deiiklii gerektiriyor. En azndan uygar dnyann kuruluundan beri varln srdren savan siyasi kurumlarnn ortadan kaldrlmasn gerektiriyor (Meyer-Abich/Schefold, 1986 ile karlatrnz). Weizscker dncelerini zetlerken siyasi ve kltrel ynden gvenceye alnm bir dnya barnn ufukta grnmediine de iaret etmiti. Youn ideolojik gdlerle hareket eden arlarn kendilerini gl sanayilemi lkelerle savaa hazrlad asimetrik iddet dnemlerinde veya hatt her eyi kapsayan medeniyetler savanda kalc bir bar olasl, Weizsckerin grlerini aklad, Dou ve Bat bloklar arasndaki gerginliin hl hkm srd 1985 ylna gre ok daha uzaktr. Aslnda enerji santrallarnn savaa yol aabilecek atmalar balamnda dourduu tehdit, teorik bir deerlendirmeden ibaret deil. Balkanlarda
20
1990larn balarndaki atmalarda Slovenyann Krko Nkleer Santral sk sk hava saldrlar tehdidine maruz kalmt. Yugoslav avc uaklar atmay byle bir trmanmaya gtrebileceini gstermek iin tesisin zerinden uuyordu. Irakn 40 megavattlk kurulu gcndeki aratrma reaktr Tammuz 1 (Osirak) 1981de alyor olsayd, srail jetleri onu bombalamadan brakrlar myd sorusu bir speklasyon konusu olmaya devam ediyor. Saldr, Saddam Hseyinin ilk slam bombasn yaptran kii olma giriimine kar bir nleyici darbe olarak grlmekteydi. Amerikan bombardman uaklar, 1991 Krfez Savanda reaktrn bulunduu yere yeniden saldrd. Saddam Hseyin buna misilleme olarak Scud fzelerini srailin Dimona Nkleer Tesisine gnderdi. Son bir rnek; Tahrandaki mollalarn ynetimi ile aras iyi olmayan srailin randaki szde gizli nkleer tesislere hava saldrs planladna dair giderek daha fazla haber ortalkta dolayor.
lmcl Siyam kizleri: Atom enerjisinin sivil ve askeri kullanm

Atom enerjisinin kontroll bir ekilde enerji retimi iin kullanlmas fikri ortaya ktndan beri askeri kullanm da gndemden dmedi. Bu kimse iin artc deil. ABDnin 1945 ylnn Austos aynda Hiroima ve Nagasakiyi bombalamas, nkleer enerjinin cehennem potansiyelini tm dnyaya zaten gstermiti. ABD Bakan Dwight D. Eisenhowerin 1953te iln ettii Bar in Atom (Peace for Atom) program nkleer enerjinin barl kullanm iin bir balama iareti gibi dnlmt. Bu yaklam birtakm ihtiya ile endielerden kaynaklanmt; zira ABD o dnemde atomun paralanmas konusunda kendinden baka neredeyse hibir lkede bulunmayan ve gizli tuttuu bilgileri cmerte aklamakla kendi atom silah programlarn balatacak lkelerin saysnn katlanarak artmasn dizginlemek istiyordu. Atom bombas sayesinde dnyadaki tek sper g statsne kesin biimde ykselmi olan ABDnin bakannn dnyaya teklif ettii dzenleme gayet basitti. steyen her lke kendi nkleer silahlarn imal etme emellerinden vazgemesi artyla nkleer enerjinin barl kullanmndan yararlanabilecekti. ABD Bakan bu hamlesiyle, kinci Dnya Savandan sadece birka yl sonra ABDnin yan sra Sovyetler Birlii, ngiltere, Fransa ve inin de nkleer silah sahibi lkeler haline gelmesi ile sonulanan gelimeleri durdurmay mit ediyordu. Aralarnda sve ve svire gibi mutlak barsever olarak bilinen lkelerin de bulunduu baka lkeler de, az veya ok iddial bir ekilde ama byk bir gizlilik iinde, silahlarn bu en glsn gelitirmeye alyordu. kinci Dnya Savann sonundan 1955e kadar kendi egemenlik haklarna sahip olmayan Federal Almanya Cumhuriyeti bile dnemin Nkleerci Bakan Franz Josef Straussun dneminde benzer emeller sergilemiti. 1970te yrrle giren Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas da (Nuclear Non- Proliferation Treaty-NPT), Viyanadaki BM Uluslararas Atom Enerjisi Ajans gibi Eisenhowerin sz konusu giriiminin bir sonucuydu. 1957de kurulan Viyana merkezli UAEAnn grevi, bir taraftan nkleer enerjinin retimini tevik etmek ve dnya apnda desteklemek, dier taraftan giderek artan
21
sayda lkenin nklere silah gelitirmesine engel olmakt. Kuruluundan bu yana yarm yzyldan fazla zaman gemesine ramen UAEAnn yapabildikleri ilk bataki amac kadar birbirine zttr. UAEA, sivil nkleer santrallarn ve bunlarn kulland blnebilir malzemeleri izleyerek nklere silah yaylmasnn hzn kesmitir. Bunun iin Viyanadaki ajansa, geen dnem bakan Muhammed el-Baradey ile birlikte 2005 Nobel Bar dl verilmitir. Ne var ki ajans, nkleer silahlarn yaylmasn kesinlikle nleyememitir. Resmen nkleer silah sahibi olan be lkeye souk savan sonunda lke daha, srail, Hindistan ve Gney Afrika katlmtr. Gney Afrika, 1990larn banda rk rejimini terk ettiinde nkleer silahlarn da imha etmitir. UAEAnn titiz kontrollerine ramen, 1991 Krfez Savandan sonra denetiler Saddam Hseyinin Iraknda hayli ileri dzeye ulam gizli bir nkleer silah programn ortaya karmtr. srail gibi antlamay imzalamaya yanamayan Hindistan ve Pakistann 1998deki nkleer silah denemeleri dnyay oka sokmutur. Be yl sonra ise Kuzey Kore NPTden km ve nkleer silah sahibi olduunu iln etmitir. Btn bu tehdit ieren gelimelerin kk, nkleer enerjinin temel bir sorununa uzanmaktadr: en iyi niyetlerle hareket edilse, en modern kontrol teknolojisi kullanlsa bile nkleer enerjinin sivil ve askeri kullanm arasnda ince bir ayrm yaplamaz. zellikle nkleer yakt ve blnebilir malzeme evrimlerinde, maksat ister sivil ister askeri olsun sre hemen hemen ayndr. Teknoloji ve teknik bilginin ou kez ifte kullanma, yani hem sivil hem de askeri kullanma ak olmas, lmcl bir sonu dourmaktadr. UAEA veya Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (Euratom) tarafndan desteklenen sivil nkleer teknolojiyi tam anlamyla deerlendirebilen her lke eninde sonunda nklere silah yapabilir. Nkleer an bandan beri, ilkesiz ve hrsl baz gler bir yandan sivil nkleer program yrtrken bir yandan da kendi emelleri dorultusunda iin askeri tarafna ynelmekten geri kalmamtr. rann bugn ve yllardr bunu yaptndan phe edilmektedir. Nkleer yakt evriminin sivil bileenlerinin askeriye dntrlmesi sz konusu lkelerin hkmetlerince desteklenen gizli paralel programlarla gerekletirilebilmektedir ya da ayn ilem sivil blnebilir malzemeleri gizlice baka yerlere kaydrma, bylece ulusal ve uluslararas denetileri atlatma yntemi ile de yaplabilir. Bu malzemelerin, askeri ama tayan teknolojinin ve teknik bilginin alnmas da korkulacak dier bir husustur. Yakndou ve Ortadouda ran, Trkiye, Msr, Suudi Arabistan, rdn, Libya, Cezayir, Tunus, Fas ve Birleik Arap Emirliklerinde 2010 ylnn banda 15 yeni nkleer santral kurulmas planlanm bulunuyor. Bu projelerden hepsinin birden gereklemeyeceini bilmek iin khin olmak gerekmiyor ama dnya daha gvenli bir yer olsayd bunlardan acaba yars bile ina edilir miydi? uras tartlamaz ki, nkleer teknoloji halen onu ticari maksatlarla kullanmakta olan 30 lkede daha da yaygnlatka onun askeri alandaki yaylmasn nlemek iin daha fazla aba harcamak gerekecektir. Atomu paralama teknolojisine sahip 50, 60 veya daha fazla sayda lkenin ortaya kmasna yol aacak, 1970 yllardakine benzer bir nkleer enerji furyasnn gereklemesi halinde, gemite zaten imknlar yetersiz kalan ve her zaman bte sknts eken UAEA, zlmesi
22
olanaksz sorunlarla kar karya kalacaktr. te yandan, bir kirli bombay patlatmaktan bile ekinmeyecek terristler de yeni tr bir tehlike oluturuyor. Sivil meneli radyoaktif malzeme ieren konvansiyonel bir bombann patlatlmas ok sayda can kaybna yol amakla, terristlerin potansiyel hedefi olan lkelerde korku ve gvensizlik duygusunu dramatik boyutlara karmakla kalmayp, patlamann olduu yeri de yaanlmaz hale getirir.
Efsanelerin ncs: Nkleer Atk m? Hi Sorun Deil!

Nkleer yakt evrimi denilen rahatlatc kavram, nkleer enerji sektrnn ortaya att ve gerekler karsnda yanll tekrar tekrar grlse bile bir trl yok olup gitmeyen artc uydurma terimlerden biridir. Nkleer evrim masal, nkleer teknoloji yanllarnn eski bir hayaliyle balamt. Bu hayale gre, ticari uranyum reaktrleri ile ie balandktan sonra yeniden ileme tesisleri bu reaktrlerin ekirdeinde oluan blnebilir pltonyum elementini ayrtrabilecek ve ardndan hzl retken reaktrlerde blnemez uranyumdan (U-238) srekli pltonyum (Pu-239) retebileceklerdi. Bu rn baka hzl retken reaktrlerde kullanlacak ve bylece bir tr devirdaim mekanizmas oluturulacakt. Bu ekilde dnyann drt bir yannda bin adetten fazla hzl retken reaktr ile dzinelerce yeniden ileme tesisinin grev yapt, sivil ve endstriyel lekte imdiye kadar sadece Fransada La Hagueda, ngilterede Sellafieldde gerekletirilebilen tesislerin benzeri dev bir sanayi evrimi yaratlacakt. Nkleer strateji belirleyicileri, 1960l yllarn ortalarnda sadece Almanyada yzyln sonuna kadar kurulu gleri 80 bin megavata ulaacak sayda hzl retken reaktr kurulacan hesaplyordu. Bir karlatrma yapmak iin bugn Almanyada faaliyet gsteren konvansiyonel basnl ve kaynar sulu reaktrlerin 20 bin megavat kadar kurulu gce sahip olduu belirtilebilir. Ne var ki, balangta Aa Ren havzasndaki Kalkar ehrinde bulunan Alman hzl retken reaktr projesinin banda bulunan enerji bilim adam Klaus Traube tarafndan, 1950lerin kurtulu topyas (Traube 1984) olarak adlandrlan nkleer teknolojinin pltonyumlu yolu, dnyann grd belki de en byk fiyasko olarak ekonomi tarihine gemitir. Ar derecede pahal, yanl tasarlanm ve gvenlik asndan konvansiyonel nkleer santrallardan bile daha tartmal olan hzl retken reaktr teknolojisi, dnyann hibir kesinde kendisine yer bulamamtr. lk gelitirme aamalarndan kalma bir hzl retken reaktr hl ileten tek devlet Rusyadr. Japonya (Monjudaki tantm amal reaktr 1995te kan byk bir sodyum yangnnn ardndan kapatlmt) ve Hindistan ise hl bu yolda gitmeye resmen devam etmektedir. Hzl retken reaktr seenei sz konusu olmaynca, pltonyumu sivil kullanm iin yeniden ileme tesislerinde ayrtrmann esas nedeni de ortadan kalkm oluyor. Ancak, Fransa ile birlikte ngiltere, Rusya, Japonya ve Hindistan kk yeniden ileme tesisleri altrmaktadr. Bu lkeler sonradan yapt aklamalarda, bu tesislerin amacnn orada elde edilen pltonyumun, uranyumpltonyumoksid karmndan yaplm MOX denilen yaktn konvansiyonel
23
hafif su reaktrlerinde yeniden kullanlmasn salamak olduunu beyan etmitir. Yeniden ileme tesisleri teknik arzalar yznden devre d kalma zamanlarda, pltonyum ile uranyumun yan sra korkun maliyet rakamlar ve depolanmas gereken yksek derecede radyoaktif atklar retir. Yeniden ileme tesislerinin evresi ise bir hafif su reaktrnn yaydnn on binlerce kat seviyesinde radyasyona maruz kalr. Ayrca, yeniden ileme faaliyeti yksek derecede radyoaktif malzemelerin sk sk tanmasn gerektirir ki, bu gvenlik asndan riskli olduu kadar, malzemelerin askeri gler veya terristler tarafndan ele geirilmesine elverili koullar yaratr. Dnya genelindeki ticari nkleer santrallarn rettii yksek derecedeki radyoaktif malzemelerin ancak nispeten ufak bir blm yeniden ilemeye tabi tutulduundan ve tkenmi MOX yakt elemanlar geri dnme alnmadndan, nkleer yakt evrimi kt zerinde kalan bir szden ibarettir. Gerek hayatta bu evrimin ucu aktr. Nkleer santrallar elektrikten baka, hayli toksik, yksek, orta ve dk seviyede radyoaktif atk retir. Bu atklarn ok uzun sreler boyunca gvenli ve kesin biimde doadan yaltlmas gerekir. Bu srenin uzunluu radyonklidlerin doal yarlanma mrlerine gre deiir ki bunlar arasnda da ok byk farklar vardr. rnein pltonyum-239 (Pu-239) izotopu radyoaktivitesini 24 bin 110da kaybederken, bu durum kobalt-60 (Co-60) izotopu iin neredeyse 5,3 gndr.
Kalc bir son depolama alan iin uygun hibir yer yoktur
Nkleer enerji retiminin balamasnn zerinden yarm yzyldan fazla zamann getii gnmzde dnyada yksek derecede radyoaktif atklarn doadan yaltlmas (izole edilmesi) iin onaylanm ve faal durumda olan tek bir yer bile yoktur. Bu durum nereye ineceini hi dnmeden havalanan nkleer yaktl bir ua akla getiriyor. Fransa, ABD, Japonya, Gney Afrika gibi baz lkelerde, nispeten ksa mrl ve orta ya da dk seviyeli nkleer atklar zel konteynerler iinde yzeye yakn derinliklerde saklanmaktadr. Almanya, nkleer tesislerin yan sra aratrma reaktrlerinden ve tbbi amal kullanmdan gelen, s retmeyen atklarn yeraltnda depolanmas iin Aa Saksonyann Salzgitter kentindeki eski bir demir madeni olan Konrad semitir. Bu eski maden oca Almanyadaki ilk ve tek onaylanm nkleer atk tesisi olup, halen atklarn depolanmasna hazrlanmaktadr. Tesisin 2014 ylnda faaliyete gemesi planlanyor. Yukarda da alntlanan Carl Friedrich von Weizsckerin 1969da syledii bir sz, nkleer atk sorununa balangta ne kadar lkayt bir ekilde yaklaldn gzler nne seriyor. Fiziki ve filozof Weizscker, o tarihte nkleer atklarn doadan yaltlmas hakknda unlar sylemiti: Bu hi sorun deil. Bana sylendiine gre Almanyann 2000 ylndaki nkleer atklarnn tm bir kenar uzunluu 20 metre olan kbik bir kutuya sabilecek. Bu kutuyu iyice szdrmaz hale getirip skca kilitler ve bir maden oca galerisinin iine koyarsanz sorunun zmlenmi olacan mit edebiliriz. (Fischer ve dierleri 1989 ile karlatrnz)
24
Ancak yine balangta, kamuoyunda pek sk dile getirilmese de baka fikirler de vard. Atom Enerji Yasas teklifinin taslak metninin tartld bir bakanlar toplantsnn ardndan Bonndaki bir bakanlk yetkilisi, durumun ciddiyetinin farknda bir ifadeyle unlar sylemiti: Radyoaktif atklarn zararsz biimde doadan yaltlmas, nfus younluunun ok olduu Almanyada reaktr ina etmeyi dnmeden nce halledilmesi gereken bir sorundur. (Mller 2009 ile karlatrnz) Bu szler, 1955 ylnn ubat aynda sylenmiti. Aradan geen zamanda Almanyada 19 adet enerji ve prototip reaktr, radyoaktif atklarn zararsz biimde doadan yaltlmas konusunun lf bile edilmeden kapatlmtr. Sonuta, radyoaktif atklarn biyosferi etkilemesinin yz binlerce hatt milyonlarca yl boyunca engellenip engellenemeyecei olduka felsef bir meseledir. nsann hayal gcn aan bir ey. Msrdaki piramitlerin a bundan 5 bin yl nceydi. Alman nkleer santrallarnn 2010 ylnda rettii radyoaktif atklarn ise 10010 hatt 100010 ylnda hl gvenli biimde saklanyor olmas gerekecek ama baka bir seenek yok. Nkleer atk diye bir ey var ve bu konuda mutlak bir kesinlik sz konusu olamayacandan bugn sahip olduumuz bilgilere gre en iyi teknik zm arayp bulmak zorundayz. Nkleer santral sahibi lkelerin en bykleri, daimi bir son depolama alannn teknik ya da bilimsel bir meseleden ibaret olmadn yeni yeni ve istemeye istemeye anlamaya balyor. Bir son depolama sahas semek iin, ounlukla 1970li yllarda yrtlen ulusal prosedrlerin hibiri imdiye kadar onaylanm bir son depolama alannn belirlenmesini salamad. Bunun sebebi mevki seiminde toplumsal direniin, demokratik katlmn ve effafln ok uzun sre umursanmamas veya esirgenmesidir. Uygun bir son depolama sahasnn seiminde ou kez ilgisiz ve siyasi stratejiyle ekillenen dnceler belirleyici rol oynad. Almanyada bu hatalardan ders alma gayreti ile kamuoyunun srekli katlmna ak, birka aamadan oluan bir seim prosedr gelitirilip formle edildi. Yllarca sren youn tartmalarn ardndan 2002de aralarnda hem nkleer enerji taraftarlarnn hem de kartlarnn yer ald bilim adamlar tarafndan zerinde nihayet mutabk kalnan kavramn gerekten semeresini vermi olmas gemite ne kadar ihtimal d idiyse, imdi de o kadar grnyor. 2009 sonbaharnda seilen Alman Hristiyan Demokrat (CDU/ CSU) ve Liberaller (FDP) koalisyon2 hkmetinin son depolama sahas araylarna tekrar dahil olmaya hi niyeti yok. Hkmet 1970lerden beri hazrlanan Salzstock von Gorlebendeki mevkide srar ediyor. Oysa bu mevkinin zellikle stndeki kaya tabakasnn jeolojik uygunluu konusunda ciddi kukular var. stelik gnmzdeki tanklardan ve son yllarda ortaya kan belgelerden edinilen kantlar, 1970lerde bu mevki seilirken Salzstockun jeolojik uygunluuna dair bilimsel bulgulardan ziyade siyasi tartmalarn byk, hatt belirleyici bir rol oynadna dair pheleri glendiriyor. Radyoaktif atklarn kalc olarak doadan yaltlmas iin bugn sahip olduumuz bilgilere gre en iyi teknik zm arayan herkesin, mevcut alternatifleri de deerlendirmesi gerektii
2

25
aikrdr. Ancak, bu hibir zaman yaplmad. Nitekim politikaclar Gorlebende srarlarn srdrrse, mahkemeler bu tartmal mevkinin aleyhinde karar verebilir. O zaman harcanan onlarca yl boa gitmi olur ve yer arama almalar yeniden balar. Almanyada CDU/CSU ve FDP koalisyonu tarafndan 2009 ylndan beri yrtlen gzlerini kapa ve en iyisi iin dua et stratejisinin bir mevki belirlenmesini salayp salamayaca bu yzden kukuludur. Kukulu olmayan ey ise Gorlebeni bir son depolama sahas olarak belirlemenin ve ayn zamanda reaktrlerin mrlerini uzatmak iin gsterilen srarl abalarn etkisidir, yani Almanyada nkleer enerji konusundaki temel fikir ayrlklarnn yeniden canlanmasdr. Alman evresel Yardm Derneinin 2010 balarnda yaymlad bir raporda, doadan yaltlmas sorunu zmlenmedii iin Federal Almanya Cumhuriyetinin nkleer santrallarnn mrn uzatmaya ynelik planlarnn anayasaya aykr olduu sonucuna varlmt (Ziehm 2010). Alman devleti ile nkleer enerji sektrnn dk ve orta dereceli radyoaktif nkleer atklarn Saltzgitter yaknlarnda Salzberg Asse 11deki terk edilmi bir tuz madenine depolanmas iin birlikte yrtt giriimin bundan sadece 30 yl sonra muazzam bir felketle sonulanma tehlikesi, bu olasl ok daha gl klyor. Federal Radyasyondan Korunma Brosunun (BfS) 2010 yl balarnda yapt tahmindeki gibi on yl veya daha fazla bir sre sonra yaklak 126 bin varil radyoaktif atn su basma tehlikesi altndaki maden ocandan karlp, tekrar ambalajlanp, geici bir sre baka bir yerde muhafaza edilip, nihayet daha uygun bir mevkide yeraltna gmlmesi gerekecekse, bu ilem milyarlara mal olan bir enerji politikasnn iflsn simgeleyecektir. Muhtemelen dnyada ilk kez bir on yl boyunca her evin oturma odasna nkleer teknolojinin sonularn, ebeveynler tarafndan masum ocuklarna ve torunlarna miras braklan klfetleri gsteren televizyon filmleri yaymlanacaktr. 16 Ekim 2009 tarihinde konteynerlerin toprak altndan karlmas kararnn ardndan Almanyann gnlk gazetelerinden Frankfurter Allgemeiner Zeitung u gzlemi yapmak zorunda kalmt: Bylece Almanyada nkleer enerjinin tabutuna bir ivi daha aklm oldu. Atom Yasasnn 9a sayl fkrasna gre nkleer santrallarn iletmecileri ortaya kan radyoaktif atklar dzenli bir ekilde doadan yaltmakla sorumludur. Bu konuda yasa, yarm yzyldan fazla bir sredir gayet aktr. Ancak, yasann gereklerinin nasl, nerede ve en nemlisi ne zaman yerine getirilecei hususu 1960ta ne kadar belirsizse, 2010da da o kadardr. Yine de Almanya bu konuda can skc bir istisna olarak grlemez. Durum bunun tam aksidir. nk nkleer enerjinin ticari maksatlarla kullanld lkelerin neredeyse tmnde durum ayndr. u anda kalc bir son depolama sahasna ilikin planlarn ileri bir aamaya ulam olduu tek lke, dnyadaki 436 adet nkleer reaktrden sadece drdne ev sahiplii yapan Finlandiyadr. Finlandiyann bat kysnda Olkiluoto yaknlarnda granit kaya ktlesine oyulmu, inaat yaknda tamamlanacak olan son depolama sahas yerel ve blgesel halk tarafndan byk oranda kabul grmesi bakmndan ansl bir tesistir. Ayn yerde bir nkleer santraln yllardr byk bir vukuat yaratmadan ilemekte olmas, dk ve orta derecede
26
radyoaktif atklar iin bir son depolama alannn bulunmas, blge sakinlerinin ounluunun endielerinin giderilmesini salamtr. Yksek dzeyde radyoaktif atklara mahsus bir son depolama alan ise 2020 ylnda faaliyete geecektir. Ancak, dnyada alr durumdaki nkleer santrallarn Finlandiyaya kyasla ok daha fazlasn topraklarnda barndran lkelerin hibirinde kalc bir depolama sahas ufukta grnmektedir. Bu lkelere, 104 adet reaktrn elektrik talebinin yzde 19unu karlad ABD de dahildir. Yllarca sren sert tartmalarn ardndan, ABDnin Nevada eyaletindeki Yucca Dalarnda kalc bir son depolama sahas oluturulmasna ilikin planlar 2009 balarnda Obama ynetimi tarafndan askya alnmtr. Bunun gerekesi, sahann gvenliinin uzun vadede nasl salanacana dair kukularn sregelmesi, depolama sahasnn boyutlarnn yarm asrdr ABDde biriken ve ngrlebilir gelecekte de birikmeye devam edecek olan yksek seviyedeki radyoaktif atklar almaya muhtemelen yetmeyecek olmasdr.
Efsanelerin Drdncs: Yeterli Miktarda Uranyum Vardr.

Nkleer yakt evriminin halkalar sadece bir tek noktada kopmamtr. Daha ilk baladndan beri hatt balang noktasnda bile sorun vardr. Hem nkleer silah hem de nkleer santrallarda kullanlan blnebilir malzemeyi salayan uranyumun karld maden ocaklarnda, zellikle atom ann ilk yllarnda muazzam sayda can kayb meydana gelmitir. nceleri yer kabuunun iinde emniyetli bir ekilde muhafaza edilen, haliyle radyoaktif, byk miktarda nklid biyosfere karmtr. Nkleer enerji kullanm devam ettike, hatt arttka, uranyum madenlerinin salk ve evre zerindeki olumsuz etkileri de byk lde artacaktr. Doada ok nadir bulunmamasna ramen, maden iletmeciliine elverili younluklarda pek az yerde bulunan ve bir ar metal olan uranyuma hcum, kinci Dnya Savandan ksa bir sre sonra balad. ABDnin Japonyay bombalamasnn dehet verici etkisi mttefiklerin bu stratejik kaynaa eriimi gvenceye alma abalarn dizginlememi, aksine daha da krklemiti. Mttefikler, uranyum kaynaklarna eriebilmek ve bu kaynaklar gvenceye almak iin muazzam bir aba harcad. ilerin sal zerindeki etkileri, ikinci plana itildi. ABD kendi topraklarndaki ve komusu Kanadadaki madenleri iletti. Sovyetler Birlii, Dou Almanya, ekoslovakya, Macaristan ve Bulgaristanda uranyum madenciliine hz verdi. Tozla ve radyoaktif radon gazyla kirlenmi, iyi havalandrlmayan tnellerde yllarca ar artlarda alan binlerce maden iisi, akcier kanserinin penesinde ac ekerek ld. i saysnn zaman zaman 100 bini at Dou Almanyadaki Wismut ocanda alan iiler, bu koullardan en ok etkilenenler oldu. Maden ocaklarndaki uranyumun younluu genellikle yzde 10 gibi dk oranlarda olduundan, almalar sonucunda radyoaktif kirlenmeye maruz kalm byk miktarlarda moloz ortaya kyordu. Bu ise sadece madencilere deil ocan evresine ve orada yaayan insanlara da ciddi boyutlarda kalc radyolojik zarar veriyordu.
27
Nkleer enerji retiminin balamasyla birlikte 1970lerde durum bir sre iin dzeldi. Artk blnebilir malzemenin tek alcs devletler deildi. Uranyumda bir zel sektr piyasas oluunca, madenlerdeki son derece olumsuz alma koullar bu ar metalin olaanst askeri stratejik nitelii ne srlerek mazur gsterilemez oldu. Souk Savan sonunda durum tekrar kkten bir deiiklie urad. Askeri uranyum talebi byk lde azald. ABD ve eski Sovyetler Birliindeki ihtiya fazlas uranyum stoklar sivil blnebilir malzeme pazarna ynlendirildi. Ayrca, nkleer silahszlanmada kaydedilen ilerlemenin sonucu olarak envanter d braklan Amerikan ve Sovyet nkleer silahlarndan da ksa srede yksek oranda blnebilir malzeme ieren byk miktarlarda silah yapmna uygun kalitede uranyum kt. Bunun sonucunda, sava silahlarnn sivil ekonomik evrimde kullanlmasn salayan, gelmi gemi en kapsaml program yrtld. Bomba yapmnda kullanlan patlayc malzeme, doal veya kullanlm uranyumla (iinden blnebilir izotop Uranyum 235in karlm olduu Uranyum-238) ok byk lekte seyreltilip konvansiyonel nkleer santrallarda yakt olarak kullanlr. Uranyum piyasasndaki bu olaan d durum reaktrlk uranyumun dnya piyasasndaki fiyatnda byk bir de yol at. Ayakta kalabilen yegne madenler nispeten yksek younluklu uranyuma sahip olanlard. 2010a gelindiinde dnya genelinde nkleer santrallarda kullanlmakta olan uranyumun yarsna yakn artk zenginletirilmi taze uranyumdan deil, dman sper glerin askeri mirasndan elde edilmekteydi. Souk Sava dneminden kalma uranyum stoklar yava yava tkeniyor. Bunun sonucunda uranyumun fiyat imdiden nemli oranda artm bulunuyor ve bu eilimin devam etmesi muhtemel grnyor. Mevcut santrallarn faaliyetlerini srdrmesi veya kresel nkleer filonun oalmas halinde geici olarak kapatlm maden ocaklarnn yeniden almas ve retimi daha da dk yeni ocaklarn gelitirilmesi gerekebilir. Bu da cevher damarlarnda giderek daha az miktarda uranyum ve giderek daha fazla miktarda ortalamay aan oranlarda radyoaktif izotop ieren tehlikeli molozun kmasna neden olacak madenler demek. Bu durum hem evre hem de etkilenecek blgelerde yaayan halkn sal asndan devasa bir problem arzedecektir. Uranyum arznda beklenen noksanlk onu reten ve tketen lkelerin arasndaki muazzam dengesizlik yznden artmaktadr. Dnyada uranyum ithalatna baml olmadan nkleer enerji kullanan ve elektrik reten yalnz iki lke var; Kanada ve Gney Afrika. Nkleer enerjiyi kullanan lkelerinin en nemlileri ya hemen hemen hi uranyum retmemekte (Fransa, Japonya, Almanya, Gney Kore, Byk Britanya, sve ve spanya) ya da reaktrlerini uzun vadede alr vaziyette tutacak yeterli rezervden yoksun bulunmaktadr (ABD ve Rusya). Yakt arz asndan bakldnda nkleer enerji dnyann neredeyse hibir yerinde bir yerli enerji kayna deildir. zellikle Rusya ksa bir sre sonra kendisini uranyum arzyla ilgili ciddi bir krizle kar karya bulabilir. Byle bir durum yaktlarnn yaklak te birini Rusyadan ithal eden ABdeki nkleer santrallarn iletmecilerini de etkileyebilir. Rusyann yan sra in ve Hindistan da reaktr saylarn arttrma niyetlerini uygulamaya koyduu takdirde yakt ktl yaayabilir.
28
Btn bunlarn sonucunda kesin bir tek ey var; 2010 yl balarnda dnyada alr durumdaki 436 adet nkleer santral ile ilgili olarak ne yakt arz ne de atklarn doadan yaltlmas meselesinde uzun vadeli bir zm bulunduu sylenebilir. Birok lkede tartma konusu olan ve baz devletlerin hararetle yapmaya giritii yeni santral inaatlar, sorunu ancak daha iinden klmaz hale getirir. Uranyum kaynaklar kstl olduundan ve zellikle bu madenin karlmas ok byk maliyetler gerekdiinden kresel lekte kararl bir byme stratejisi ksa srede bir pltonyum ekonomisinin bir anda ve herkes iin domasna yol aar. Bu durumda tkenmi yaktn yeniden ilenmesi yaygnlar ve hzl retken reaktrler standart hale gelir. Byle bir eilim ise gnmzdeki nkleer riskleri kat ve kat arttrr. Doadan yaltlmas gereken nkleer atklarn miktar byr. Miktar byynce kapasitesi daha byk son depolama sahalar bulmak iin daha fazla yerde aratrma yaplmas gerekir.
Efsanelerin Beincisi: Nkleer Enerji klimin Korunmasna Katk Salar

Gerek gnmzde artk tamamen kabul gren bilimsel bulgular, gerekse dnyann drt bir yanndan toplanan kantlar iklim deiikliinin gereklii konusunda hibir pheye yer brakmamaktadr. Dnya devletlerinin kresel snmay sanayi a ncesine gre 2 santigrat derecelik bir artla snrlama hedefine iyi kt ulalmas iin seragaz salmlarnn byk lde azaltlmas zorunludur. Sanayilemi lkelerdeki iklim uzmanlar, bu yzyln ortalarna kadar karbondioksit salmnn (CO2) yzde 80 il 95 orannda azaltlmasn istiyor. Nfusu yksek ve ekonomisi hzla gelimekte olan lkelerde de salm miktarlarndaki muazzam artn makul deerlere indirilmesi, sabitlenmesinin ngrlmesi, zaman iinde azaltlmas gereklidir. nsan nesli varln srdrecekse in, Hindistan, Endonezya ve Brezilya gibi lkeler sanayilemi kuzey yarmkre lkelerinin byk oranda fosil yaktlarn yaklmasna dayal refah modelini taklit etmekten artk vazgemek zorundadr. Sanayilemi lkelerin de eskisi gibi davranamayaca ortadadr. Nkleer enerji destekilerinin bu tehlikeli durumda zmn bir paras olarak nkleer teknolojiyi ne srmesi, hi kimseyi artmyor. Birok sanayilemi ve gelimekte olan lkede tekrar alevlenen fikir ayrlklarn tetikleyen ey, nkleer enerjinin kresel seragaz salmlarn azaltma potansiyeline sahip olduu iddiasdr. Yllarca sren duraanlktan ve nkleer enerjinin gzden dmesinden sonra bu destekileri bir Nkleer Enerji Rnesansnda srar etmeye yreklendiren ey ite bu ihtimaldir. Nkleer santrallar, alrken hemen hemen hi CO2 karmaz. Bu yzden nkleer enerji destekileri, bu santrallar kresel snmann yavalatlmasnda vazgeilmez bir temel ta olarak grr. Dsseldorflu enerji irketi E.onun yneticisi Wulf Bernotatn yllar nce ifade ettii gibi, Nkleer enerjiden vazgeme ile CO2 salmlarn byk oranda azaltmann fayda ve zararlarnn birbiriyle karlatrlmas gerekir. Bunlarn ikisini birden ayn anda yapamazsnz. Bu bir hayalden ibarettir. (Berliner Zeitung gazetesi, 3 Aralk 2005) Dnyann en byk enerji irketinin yneticisi bu szleri
29
ile geleneksel enerji sektrnn birok dier yanda gibi nkleer enerjiye devam etmenin bir numaral argmann kullanmaktayd. Bu argman yle: Nkleer enerji olmadan iklimin korunmas baarsz kalmaya mahkumdur. Alman nkleer lobisinin tarihindeki en byk reklam kampanyasnn slogan cieri be para etmez iklim eylemcileri mealinde bir szd. Kullandklar fotoraflar da pek hotu. Elbe nehrinin kysnda koyunlar sakin sakin otlarken arka planda Brunsbtteldeki nkleer santral gnein yumuak klar ile ykanyordu. Grntye elik eden metinde u yazyordu: Bu iklim eylemcisi Kyoto Protokolnn uygulanmas iin gnde 24 saat alyor. Gerekte bu eski reaktr, 2007 yl yazndan beri teknoloji sorunlar ile bouuyordu. Ayrca iki yldan fazla bir sredir, gvenlii ile ilgili phelerin olduu bu reaktr, tek bir kilovatsaat elektrik bile retmemiti. Nkleer enerjiyi iklimin kurtarcs gibi gsteren bu kampanyann temelden ne kadar yanl olduunu, kamuoyu ancak yava yava bilincine varyor. Nkleer enerji, sorunun kresel lekte zmne kayda deer bir katk yapma potansiyeline sahip deil. Zaten Nkleer Rnesans hakknda edilen tm laflara ramen nkleer enerjinin kresel elektrik arz iin tad nemin nmzdeki yllarda byk lde azalaca tahmin ediliyor. Bu husus svire irketi Basler Prognos AG tarafndan ksa sre nce, 2009 yl sonbaharnda ifade edilmiti. Federal Radyasyondan Korunma Brosunun yaptrd bir analizde, irketin gelecek bilimcileri nkleer enerji sektrnn balonunu u ngrlerle sndrd: Nkleer enerjinin kresel elektrik talebinin karlanmasna katks 2020 ylna kadar yzde 14,8den yzde 9,1e ve 2030 ylna kadar da yzde 7,1e decek.(Prognos AG 2009) Bu konuya tekrar dneceiz.
Nkleer enerji srdrlebilir bir iklim korumasn nasl engelliyor?

Sadece bu az saydaki bulgular bile dnya genelinde dnldnde, nkleer enerjinin iklim sorununun zmnn bir parasn tekil edebilecek lekte olmadn grmeye yeterli. zm bir yana, kresel enerji sisteminde kapya dayanan yeniden yaplanma yznden nkleer enerji artk sorunun bir paras olma yolunda gitmektedir. Bunun nedeni de sistemdeki kararl yeniden yaplanmann, giderek daha fazla sayda lkenin rzgr, su, gne, jeotermal ve biyo enerjiler gibi srdrlebilir kaynaklar temel almasndan kaynaklanacak olmasdr. Byle bir dnyada yeni nkleer santrallar hibir ekilde rekabeti olamaz. Aksine, iklim sorununa getirilecek kapsaml bir zmn nnde bir engel olarak dururlar. ronik bir ekilde asl niyeti bu olmasa da durumun akla kavuturulmas iin gereken hayati nemdeki ilk adm atanlarn banda Wulf Bernotatn bulunduu E.ondan bakas deildi. ngiliz htmeti, 2009 yl balarnda daha nce uygulamaya koymu olduu yenilenebilir enerjiler konusundaki stratejisini gzden geirme amacyla bir inceleme komisyonu kurdu. Plann amac, ilgili AB hedeflerine ulaabilmek iin ngilterenin elektrik arznn imdilik neredeyse te birini yeil kaynaklardan salanan elektrikle karlamakt. Bu orann ileride
30
artmas beklenmektedir. Oturum zabtlarna gre, hem E.on hem de nkleer enerjiyi yaygnlatrmaya azimli Fransz irketi Electricit de France (EDF) grlerini ifade etti. E.on yenilenebilir enerjinin bitmez tkenmez biimde desteklenmesine kar uyarda bulundu. ayet bu byle devam ederse irket ngilterede yeni nkleer santrallar ina etme planlarn yrrle koyamayacakt. E.onun lobicileri ngiliz hkmetine yapt aklamalarda, yeil elektriin orannn en fazla te bir olmasn teklif etti. Bu deer, siyah-sar koalisyon hkmetinin planlarna gre Almanyada 2020 yl gibi erken bir zamanda ulalmas ngrlen bir deerdi. EDF ise yeil elektriin orannn yzde 25i amas halinde ngilterede yeni nkleer santrallar ina etme amalarna glge dreceini aka ifade etti. Bunun aksine Almanyada, E.on ile onun gibiler, rzgr ve gne enerjisinden elde edilen deiken elektrik arz ile nkleer enerji arasnda bir sistemler atmas olduunu kesin bir dille reddediyor. Bu iki yzl argmann ardnda neyin yatt ak. Belli ki ngilterede yeni reaktrlerin inasna engel olan ey, 2009 ylnda elektriin yzde 16snn yenilenebilir kaynaklardan retildii Almanyada irketlerin eskimi nkleer reaktrlerin mrn uzatma abalarna engel deil. Ancak tartma gtrmeyen konu, gelecekte ekonomi, gvenlik nedenleriyle, nkleer santrallarn srekli artmakta olan inili kl yeil elektrik arzna ve yine byk dalgalanmalarn grlebildii elektrik talebine uyum salayamayacadr. Nkleer santrallar her ay azami retimle alr. Bu amala ina edilmilerdir ve bu yzden iletmecileri iin bu kadar krldrlar. Gnmzde baz nkleer reaktrlerin elektrik retiminin, yksek performans aralnda alrken oaltlp azaltlmas mmkndr ama bu tr allmadk bir uygulama enerji santrallarnn ekonomik yaama gcn etkiler, nk bunlar yk miktarna bal olarak altnda daha az enerji retir, dolaysyla daha az enerji satar. Bu durum gvenlik asndan da olumsuzdur, nk nkleer reaktrn retim miktarndaki her deiiklik onun nemli paralar zerinde ilve mekanik, sl ve kimyasal basklar yaratr. Fransz devlet irketi EDFnin ngiliz hkmetinin yenilenebilir enerji stratejisi hakknda yukarda sz edilen aklamalarnda teyit ettii ey de tam budur. EDF szcleri, Avrupa Basnl Su Reaktrn (EPR) rnek gstererek gelecekte ngilterenin elektrik retiminde yeil enerjinin paynn niin en fazla yzde 25 olmas gerektiini ayrntlaryla ifade etmitir. Bunun iin belirttikleri sebep, nkleer santrallardaki g kontrol sisteminin yetersizliidir. EPR gibi modern reaktrlerin bile yenilenebilir enerji kaynaklarndaki beklenen dalgalanmalara ayak uydurabilmesi iin bu kaynaklarn elektrik arzndaki paylarnn pek byk olmamas gerekmektedir. Dolaysyla dayankll ve iklimi korumay esas alan bir arz sisteminde nkleer enerji ve yeil enerji birbirini engeller. Ancak, yeil enerji 2010 yl ngilteresinde enerji ihtiyalarnn sadece ufak bir blmn karladndan, sz konusu sorun epey uzaktadr. Sistemler arasndaki elikinin bugnden farkedilmekte olduu ve her geen yl daha da younlat Almanyada ise durum farkldr. Bir gn gelecek, nkleer santrallarn kendi retimlerini azaltp oaltmadaki snrl kabiliyeti, rzgr ve gne enerjisinin
31
ebekeye giderek artan miktarlarda salad elektrie istenildii anda uyum salamakta yetersiz kalacaktr. Bu olgunun etkileri elektrik fiyatlarnn sk sk eksiye dmeye balad Leipzig Enerji Borsas EEXte grlmtr. Bu, enerji irketlerinin retip ebekeye verdii elektrikten zarar ettii anlamna gelmektedir. lk bakta insana sama gibi gelen bu durumun, Almanyada rzgrlarn gl estii ya da hafta sonu veya tatiller gibi elektrik talebinin az olduu zamanlarda ortaya kt grlmektedir. Bunun bir rnei 2009 yl Noelinde grlm, spot piyasasnda 11 saat boyunca sfrn altnda kalan elektrik fiyatlar zaman zaman megavatsaat bana eksi 120 avroya kadar dmtr. Ortalama fiyat, 26 Aralkta tm bir gn boyunca megavatsaat bana eksi 35 avronun altnda kalmtr. Bu duruma ramen ebekeye elektrik vermeye ve borsada elektriin ticaretini yapmaya devam eden byk santral iletmecileri iin bu zarar ksa zamanda alt veya yedi basamakl meblalara ulamaktadr. imdiye kadarki uygulamalardan, dev elektrik santrallarnn retimini azaltp ksa bir sre sonra tekrar arttrmaktansa, ihtiya fazlas enerjiyi zararna da olsa birka saat sreyle baz yk denen enerji santrallarndan ebekeye vermenin enerji irketleri iin daha ekonomik olduu anlalyor.
Nkleer enerji ile yenilenebilir enerji arasndaki rekabet iddetleniyor

iddetli bir ztlamann tehdidi altnda olduumuz tartlmaz. Yenilenebilir enerji santrallarndan retilen elektrik her yl daha fazla artyor. Hava artlar uygun olduunda bu santrallar toplam elektrik talebinin giderek daha byk bir blmn karlayabiliyor. Byk enerji santrallarnn retiminin ise saatler veya gnlerce ya da ebeke yeil elektrie ncelik verdii srece azaltlmas gerekiyor. Enerji irketlerine 2009 yl sonunda tatsz bir Noel hediyesi eklinde balayan bu olgu, giderek gnlk bir olay haline gelecek ve onlarn hakimiyetini tehdit edecektir. Yeil enerjinin 2009 ylnda toplam elektrik retimine yzde 16 olan paynn 2020 ylna kadar iki katna kmas bekleniyor. Federal Alman Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Birlii (BEE) bunun katna kma olasln bile dnyor. Kasseldeki Fraunhofer Rzgr Enerjisi ve Enerji Sistemleri Teknoloji Enstitsnn Almanya iin yapt bir simlasyonda, bu ngrye dayanarak, gelecekteki enerji sisteminde srekli almak iin tasarlanm byk enerji santrallarnn yerinin giderek azalaca sonucuna varld. Bu manzara karsnda nkleer enerji irketlerinin tm lobi olanaklarn yenilenebilir enerjinin daha fazla yaygnlamasn nlemek iin seferber etmesi, onlar iin neredeyse bir zorunluluk haline gelecek ve ebekeye hl bal olan nkleer santrallarn says ne kadar oksa, bu zorunluluk o kadar aciliyet kazanacaktr. Parlamentodan reaktrlerin mrlerini uzatma lehinde bir karar karsa, Almanyada HristiyanDemokratlar ve Liberaller koalisyonu3 ile bu koalisyonun bilfiil desteklemi olduu irketler arasnda kacak yeni, byk atma imdiden bellidir.
32
Nkleer reaktrlerin mrnn uzatlmasna kar klmasnn nedeni, sadece onlarn tehlikeli olmas deil, ayn zamanda bunlarn faaliyetlerini srdrmesi halinde enerji sisteminin yenilenebilir enerji lehine yeniden yaplandrlmasnn yavalatlmas ve hatt tamamen durdurulmas endiesidir. Almanyada gne ile uranyum arasndaki sistemler aras eliki, ngiltere ya da ABDdekinden ok daha hararetli bir mesele olsa da, politikaclar bunun pek farkndaym gibi grnmyor ama ekonomistler yle deil. Yenilenebilir enerjinin youn bir ekilde artmas halinde Prognos AG irketi nkleer santrallarn retiminin giderek artan bir sklkta azaltlmas gerekeceini tahmin ediyor (Prognos AG 2009). Almanya evre Danma Konseyi (SRU) yaymlad bir raporda, kmr veya uranyumla alan byk santrallarn faaliyetlerine devam etmesi, hatt saylarnn artmasnn yenilenebilir kaynaklardan elektrik elde etme ynnde srekli artmakta olan kapasite ile uyumlu olmadn ifade etti. Sistem konusunda bir karar verilmelidir. ki yolu birden izlemek, ne teknik ne de ekonomik adan anlamldr diyen evre uzmanlar, yenilenebilir enerjilere dayal bir sistemden yana karar verilmesi gerektiini kesin bir ifadeyle belirtti. irketler ise bu yaymlar hakknda yorum yapt takdirde nkleer reaktrlerin mrlerinin uzatlmasnda srar etmenin samalnn iyice ortaya kaca korkusuyla sessiz kalmay tercih etti. Yanlz nkleer reaktrlerin mrlerinin uzatlp uzatlmamas konusunda karar verildikten hemen sonra,Alman elektrik ebekesinde yenilenebilir enerjilere yasayla ncelik tannmasna kar tekrar mcadeleye balamalar kuvvetle muhtemeldir. Bu durum, nkleer enerji propagandaclarnn bizi inandrmaya altnn aksine, sregelen ekimenin hem bu hem o izgisinden oktan ktn ve gelecein enerji sistemi hakknda, yani nkleer enerji ile yenilenebilir enerji arasndaki iliki hakknda olduunu aka gsteriyor. Burada mesele ya biri ya tekidir. Enerji irketlerinin btn o cilal szleriyle reklamn yapt enerji arznn eitlendirilmesi ilemiyor. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn enerji arznn ounluunu ele geirmesinin sz konusu olduu bir sistemde enerji arznn eitlendirilmesi yrmez ama bu, Almanyada halen iktidarda olan koalisyon hkmetinin Ekim 2009 tarihli koalisyon anlamasnda yer alan amalardan biri. Bu ama ierisinde nkleer santrallarn mrlerinin uzatlmas iin enerji irketlerine verilen bir vaat de yer alyor. Bu i yrmez. Alman federal hkmeti olmayacak duaya amin demeye alyor. Almanyann enerji ve iklimin korunmas konusundaki uzun vadeli siyasi amalarna nasl ulaaca, Dnya Doal Hayat Koruma Vakfnn (WWF), 2050 ylna kadar iklimin korunmasnda bir model olarak Almanya (WWF Modell Deutschland Klimaschutz bis 2050) (WWF Deutschland 2009) balkl aratrmasnda ortaya konulmutur. Aratrmann verdii mesaj; bunun ancak enerji sektrnn kkten yeniden yaplanmas ve aralarnda elektrik retiminin de bulunduu birtakm sektr bileenlerinin 40 yl iinde neredeyse tamamen CO2den arnmasyla mmkn olabileceidir. Bunun n art ise bu yapsal deiimi, ekonominin geleneksel sektrlerinin direniine ramen gerekletirecek siyasi iradedir. Aynen Almanyada olduu gibi dnyann dier lkele33
rinde de sorun daha ziyade, enerji retimi ve tketiminde verimlilik meselesidir. Verimlilik kavram inaat sektrn, eve ait her eyi ulam sektrn ve elbette sanayi srelerini iine alr. Verimlilik kmrden doalgaza gemeyi, enerji arzn giderek artan oranda, eninde sonunda yeryznde kalacak yegane enerji trleri gne, rzgr, su, biyoktle ve jeotermal enerjiden elde etmek demektir. Temiz kmr teknolojisinin, yani kmr ve doalgazn yanmasyla aa kan seragazlarn, karbondioksiti, ayrtrarak derin jeolojik oluumlarn iinde saklanmasnn gelecekte nemli bir katk salayp salayamayaca, salayacaksa dnyann neresinde ve ne zaman salayaca zamanla belli olacaktr. Kesin olan bir tek ey var; bu muazzam deiim srecinde nkleer enerji, Almanya evre Danma Konseyinin de belirttii gibi birok nedenlerden dolay engelleyici bir teknoloji rol stleniyor. Bunun sebebi sadece baz yk santrallarnn yenilenebilir enerjiden elektrik elde edilmesini ok byk lde engellemesi deil, ayn zamanda mevcut felket riskleri, aslnda enerji sisteminin yeniden yaplanmasna tahsis edilmesi gereken mhendislik ve finansman olanaklarnn bu alana tahsis edilememesidir. Bir de baka hibir teknolojide olmayan bir tehdit unsuru var: Bir nkleer santralda meydana gelecek tek bir ciddi kaza veya terr saldrs, bu teknolojinin kamuoyunda grd kabul bir kalemde silip atabilir. Byle bir olay meydana gelirse en azndan demokratik lkelerdeki reaktrlerin byk bir blm, yksek bir olaslkla vaktinden nce kapatlmak zorunda kalacaktr.
Nkleerin iklimi koruduu doru deil

klime ilikin uzun vadeli uluslararas amalara uallacaksa, fosil ve nkleer enerji kaynakl halihazrdaki enerji sisteminden tamamen yenilenebilir enerjiden oluan bir arz sistemine gemekten baka bir alternatif yoktur. Byle bir gei, bugn byk lde sahip olduumuz teknoloji ile pekala gerekletirilebilir. Ne kadar erken balarsak bu geiin maliyeti de o kadar dk olur. Sonunda iki dev tehlikeyi yani kresel iklim deiiklii ve felket boyutundaki kaza tehlikesini, eit derecede en aza indiren bir srdrlebilir enerji sistemine sahip oluruz. klimi etkin biimde korumakla nkleer enerjiden vazgemenin birbiriyle elien amalar olduu yolundaki sonu gelmez iddialar, nkleer enerji destekilerinin kendi menfaatlerini gzetmek iin uydurduu safsatalardr. ki musibetten birini semeye hi gerek yok. Hristiyan Demokratlar ve Liberaller koalisyonunun amalad,elektrik enerjisi retiminde karbondioksit salmnn 2020 ylna kadar yzde 40 orannda (1990a gre) azaltlmas iin nkleer enerjinin yaygnlatrlmas tercih edilirse, o tarihe kadar Almanyada en az 10 adet yeni nkleer santraln ina edilmesi gerekecektir. Ayrca, eskidikleri iin kapatlacak nkleer reaktrlerin yerine yenilerinin yaplmas da art olacak.. Daha 2002 ylnda Alman Bundestagnn bir soruturma komitesi, CO2nin 2050 ylna kadar bata nkleer santrallarnn kullanmyla azaltlmasn ieren bir senaryonun neler getirebileceini belirlemiti. O tarihte bilim adamlar, 60 il 80 adet yeni nkleer reaktrn lazm olaca34
n dnmt. Bir de Almanyada 2010 ylnda faal durumda olan nkleer santrallarn saysnn 17 olduunu hatrlayn. Sadece Almanyada bu kadar nkleer reaktre ihtiya duyulduu gz nne alndnda, iklim deiikliinin olumsuz etkilerini snrlamak iin uygulanacak bir stratejinin dnya genelinde getirecei istenmeyen sonular nceden grebilmek iin fazla hayal gc gerekmiyor. Karbondioksit salmn, Hkmetler aras klim Deiiklii Panelinin (Intergovernmental Panel on Climate ChangeIPCC) ngrd kadar azaltmak iin binlerce yeni nkleer reaktrn ina edilmesi gerekir ki, bunlarn bile etkisi ancak bir nebze hissedilebilir. Elektrie ynelik riskler ve elektrik retimi kaynakl felket riski artk sadece 30 lkede deil, 50, 60, hatt daha fazla lkede sz konusu olur. Dnyann her tarafnda yeni potansiyel sorunlu alanlar ile atma blgelerinde askeri ve terr saldrlar iin yeni hedefler oluur. Atklarn kalc bir ekilde doadan yaltlmasnda yaanacak sorunlar ve nkleer silahlarn kontrolsuz biimde yaylmas tehlikesi dnyann tm blgelerinde yeni bir boyuta ular. Ayn derecede nemli bir sorun da, ortaya kacak uranyum ktl yznden bugn yaygn olan hafif sulu reaktrlerin ksa bir sre sonra dnyann her yerinde yeniden ileme tesisleri, hzl retken reaktrleriyle birlikte daha tehlikeli ve saldrlara kar daha korunmasz bir pltonyum endstrisi ile deitirilmesi ihtiyacnn duyulmas olacaktr. Dnyada fakirlikle mcadelede kullanlabilecek muazzam boyuttaki finansal olanaklarn nkleer altyapnn geniletilmesine yatrlmas da cabas.
Efsanelerin Altncs: Reaktrlerin mrleri illki uzatlmal

Almanyada yeni bin yln bandan beri nkleer santrallar konusu, gndeme bu sektr dndakiler sayesinde getirilmeye alld. Bu kiiler arasnda zaman zaman Roland Koch veya sonradan AB Enerji Komisyonu Bakan oluncaya kadar Gnther Oettingerin (her ikisi de Alman Hristiyan Demokratlarndan - CDU) isimlerine rastlanr. Ancak, CDUnun byk isimleri bile srekli olarak partideki meslektalarnn protestolaryla dizginlendi. Hatt 2008 ylnn Aralk ayndaki federal parti kongresinde bile bu yaand. Dileke komisyonunun iradesinin aksine, delegelerin ou Almanyada yeni bir nkleer reaktr inaasna kar kt. Bu, zaten havada kalacak anlamsz bir karard, nk herhangi bir enerji irketi Almanyada yeni bir nkleer santral kurmak maksadyla izin iin bavuru yapma niyetini tasa bile byle bir bavuruda bulunamazd. Zira Almanyada Sosyal Demokratlar ve Birlik 90 / Yeiller koalisyonunun 2002 ylnda kard Nkleerden k Yasasnn 1. Blmnn 7. Maddesi uyarnca Ticari amal elektrik retimi iin elektrik santral (nkleer) ina edilmesine veya iletilmesine [...] izin verilmez. 2009 ylnda yeni seilen siyah-sar koalisyonu bile yeni nkleer santrallar zerindeki yasa imdilik devam ettiriyor. Ancak bu, nkleer santrallarn iletmecileri E.on, RWE, Energie Baden-Wrttemberg (EnBW) ve Vattenfall Europe irketlerini pek ilgilendirmiyor, nk kanunla getirilmi bir yasak olmasa bile akl banda hibir irket yneticisi ngrlebilir
35
36
gelecekte byle bir maceraya atlmaz. Zira tatl kr yerine, sonsuz zarar tercih etmi olurlar. nceki krmz-yeil koalisyon hkmetince kararlatrlan, ya hadlerini gemi reaktrlerde ise durum tamamen farkldr. Nkleer santral iletmecileri bu konu hakkna hep bir azdan yle bir yaygara koparyor ki, duyan irketleri batyor zanneder ama mesele hi de yle deil. Mesele, irket yneticilerinin kendi argmanlarn desteklemek iin nmze srp durduu dier gerekelerle, yani iklimin korunmas, enerji gvenlii, ithal enerjiye baml olmama ve zellikle tketiciye nkleer santralda retilmi ucuz elektrik sunulmasyla da ilgili deil. Mesele aslnda, ortada ok byk paralarn dnmesiyle ve hakim iletmecilerin pazardaki pozisyonlarn gvenceye almas ile ilgili. Ortada dnen paralarn miktar, 2002de karlan Nkleerden k Yasas ile aslnda oktan son verilmi olmas gereken reaktrlerin mrlerini uzatma tartmasnn gndelik politikann malzemesi haline gelmesinden beri bilim adamlar tarafndan tekrar tekrar hesapland. Son zamanlarda banka analistleri bile federal hkmetin koalisyon anlamasnda taahht ettii zere tutumunu tersine evirmesi halinde nkleer santral iletmecilerinin ekmeine srlecek yadan kimin ne kadar faydalanabileceinin hesabn potansiyel yatrmclarna karr oldu. Alman Baden-Wrttemberg Bankas LBBW (Landesbank BadenWrttemberg), 2009 yl yaznda bu irketlerin brt krnn 38 milyar avro ile 233 milyar avronun stnde bir rakamn arasnda olacan hesaplad. 38 milyar kr, btn nkleer reaktrlerin mrlerinin veya alma srelerinin pazarlklar sonucunda aamal kapatma anlamasnda belirtilen 32 yldan 10 yl daha uzatlmas ve ayn zamanda elektriin piyasa fiyatnn bu sre boyunca orta seviyelerde kalmas halinde geerliydi. Yksek deer ise nkleer reaktr mrlerinin 25 yl daha uzatlmas ve elektriin piyasa fiyatnn yksek seyretmesi halinde elde edilecek kr gsteriyordu. Bu krl gelecek beklentisi ile bu drt irketin deeri frlayacakt. Hatt LBBWye gre bu irketlerden EnBWnin deeri iki katna bile kabilirdi, ite banka nkleer santrallarn almaya devam etmesinin bu yzden anlaml olacan dnyordu. Bu akl almaz rakamlar, irket yneticilerinin eskimi ve kaza ihtimali yksek nkleer reaktrlerin mrlerini uzatma kampanyasnn hi phesiz yol aaca itibar kaybn sineye ekmeye neden raz grndn aklyor. Nkleer santrallarn aamal olarak kapatlmas anlamasnn iptalinin dolaysyla bir maliyeti olacaktr. Nkleer enerji kartlar ve evre dernekleri, Aamal nkleer azaltma kendi iini kendin gr kampanyasyla yllardr elektrik tketicilerine kulland elektrii yeil elektrik satan irketlerden almas arsnda bulunuyor. Gerek bu kampanyalarn gerekse Brunsbttel ve Krmmeldeki Alman nkleer santrallarnda meydana gelen bir dizi arzann etkisiyle Vattenfall Europe irketi birka yz bin mteri kaybetti.
Nkleer enerji irketleri szlerini tutmuyor

Bu anlamann ieriinin uygulanmasnda her iki taraf da zerine deni yerine getirecektir. En byk enerji irketlerinin temsilcileri, nkleer santrallarn kapatlmas konusunda 14 Haziran 2000 tarihinde Sosyal Demokratlar Birlik 90/ Yeiller koalisyon hkmeti ile yapt anlamada bu resmi ifadeyi kullanmt. Anlamay imzalayanlar arasnda E.on irketinin selefi Viagn ekonomik politikalarnn batemsilcisi olarak anlama mzakerelerine katlan ve 2009 yl sonbaharndan beri Alman Federal evre Bakanlnn Reaktr Gvenlii Dairesinin ba sfatyla bu anlamann iptali iin uraan Gerald Hennenhfer de vard. Angela Merkel kabinesindeki bir bakanln reaktr dairesinin banda 1998e kadar bulunmu bir avukatn bu ekilde taraf deitirmesine yasal olarak cevaz verilip verilemeyecei siyasi bir tartma konusudur. Bu anlama paraf edildikten bir yl kadar sonra, yasay imzalandnda E.onun ynetim kurulu bakan olan Ulrich Hartmann yle demiti: Siyasi tavizler ayn zamanda bir gven meselesidir. [...] Bu anlama sadece bir ilk admdr. nemli olan her iki tarafn da gelecekte bile kendilerini anlamann ruhu ve ierii ile balanm hissetmesidir. Biz bunu yapmaya hazrz. Bundan yl sonra EnBWnin o zamanki direktr olan Utz Claassen, aamal kapatma konusundaki tutumlarnda hibir koulda deiiklik olmayacan kesin bir dille iln etti: Koalisyondaki olas bir deiiklik hakknda speklasyon yapmyorum Sayn anslyeye olan saygm buna izin vermez. Claassen 2005teki genel seimler ncesinde, nkleer mutabakattan vazgeilmesi olasl hakknda syledii u szlerle, dier sylediklerinin de tesine geti: Sektr bir yandan planlama gvencesi talep edip bir yandan da kendi mzakere ettii, mutabk kald ve imzalad eyleri sorgulayamaz. Ne var ki anketler nkleer sektre scak bakan bir hkmetin ounluu kazanabileceini gsterince, nkleer enerji irketlerinin anlamaya olan mutlak bal da unutuluverdi. E.on, RWE, EnBW ve Vattenfall Europe irketleri, yneticilerinin en yksek hkmet temsilcilerinin huzurunda trenle imzalam olduu anlamann ruhuna ve ieriine ayn anda srt evirdi ve Almanya mali krizden yllar nce anlad ki, lkenin en gl irketlerinden bazlarnn ynetim katlarnda oturan i adamlar, mutlaka erefli kiiler olmayabiliyordu. nk bunlar erefli kiiler olsayd, halkn ounluunun isteini yanstt phe gtrmeyen bir anlamaya, sadece el skarak aktedilmi bile olsa uymay grev bilirdi. 2009 ylndaki genel seimlerin ardndan, 2007den beri RWEnin banda bulunan eski elik fabrikatr Jrgen Gromann, Alman elektrik santrallar gvenlidir aklamasn yapt ve kapatlma ya olan 32 yl doldurmu Alman nkleer santrallarnn en iyi yllarn yaamakta olduunu belirtti. Sonra da gayet rahat bir ifadeyle uluslararas arenada, 50 il 60 yllk mre sahip reaktrlere daha sk rastlandn syleyiverdi. Oysa gerek farklyd. 2009 yl sonuna kadar dnya genelinde temelli kapatlm 130 nkleer reaktrn ortalama mr 23 yl,2010 ylnda dnya apnda faal durumda olanlarn ya ortalamas ise 25 yld. Temelli kapatlmadan nce 40 yan grm reaktr says pek az olup, 60 yl yle dursun, 50 yldan sonra faaliyete devam eden tek bir nkleer reaktr
37
bile olmamt (Prognos AG 2009) ama Jrgen Groman, Biblisteki reaktrlerini kurtarma derdine dmken ondan daha isabetli rakamlar beklemek hakszlk olur.
Krmz paylamayz!
Almanyada Hristiyan Demokratlarn (CDU) ve Liberallerin (FDP)4 temsilcileri, hkmetin ngrd reaktrlerin mrlerinin uzatlmas hedefinden fayda salayacak olanlarn karlksz menfaat elde etmesini istemediini her zaman syledi. Kr fazlasnn yenilenebilir enerjilerin aratrlmas veya gelitirilmesi, elektrik fiyatlarnn drlmesi ve kamuoyunun desteine sahip olduu dnlen dier projeler iin kullanlmasn istiyorlar. Nkleer reaktr iletmecileri ise 2009 yl sonbaharnda rya hkmetlerinin iktidara gelmesinin ardndan uzlama sinyalleri veriyor. Bu her zaman grlen bir ey deil. anslyenin ve evre Bakannn bu irketlerin anlamaya sadk kalmay beceremediini daha nce Sosyal Demokratlar Birlik 90 / Yeiller koalisyonu iktidardayken gstermi olduunu akldan karmamasnda fayda var. Oy verme gnne birka gn kala 2005 genel seimlerini Hristiyan-Demokratlarn ve Liberallerin kazanaca belli olduunda yukarda ad geen ve o tarihte hem E.on irketinin ynetim kurulunun hem de Alman Atom Forumunun bakan Walter Hohlefelder, nkleer reaktrlerin mrlerinin uzatlmasndan elde edilecek fazla krn bir blmnn baka projelerde kullanlmas hakknda aklndan geenleri ak ak sylemiti: Dzenleme politikalar asndan krlarn paylalmas kabul edilemez ve unlar eklemiti: Ticari faaliyetle itigal eden irketler, enerji santrallarnn mrlerinin uzatlmasndan kr elde etmeyecekse bu konuyla ilgilenmesini nasl bekleyebiliriz? 2009daki seimleri kazanarak iktidara gelen koalisyon, nkleer santrallar yenilenebilir enerji ana geite sadece bir kpr olarak ve snrl bir sre iin kullanacana dair bizlere teminat veriyor. artc gelebilir ama bu teminat Hristiyan Demokratlar ve Liberaller koalisyonunu seleflerinden farkl klmyor. Biliyoruz ki onlar da nkleer teknolojiyi derhal terketmenin deil, adm adm vedalamann pazarln yapmt. Nkleerden k Yasasnn ardndan nkleer santrallarn beklenen gidii ile Federal evre Bakanlnn yenilenebilir enerjilerin art hakknda dzenli olarak yaptrd tahminlerin karlatrlmas, yeni kurulacak rzgr, gne ve biyo enerji santrallarnn rettii elektriin miktarnn, eksilen nkleer kaynakl elektrik retimini son nkleer santral kapatlncaya kadar telfi etmeye her zaman bol bol yeteceini gsteriyor (BMU 2009). 2002 tarihli Nkleerden k Yasas uyarnca Almanyada nkleer enerjinin kpr grevi, 2020 ile 2025 yllar arasnda sona erecek. irketlerin kr hrs dnda hibir eyin deitirilmesi gerekmiyor, hatt zaman zaman temcit pilav gibi nmze srlen elektrik arzndaki szde an bile. Oysa byle bir ak hi olmayacak, nk kmr ile doalgazla alan santrallar devrede kalacak
4
38
ve ngrlen zamandan ok daha uzun sre yeterli elektrik salamaya devam edecek, hatt yenileri de yaplacak.
Nkleer enerjiyi akllca terk etmek

Doas itibaryla dzensiz, kesintili olan yeil elektrii yl boyunca doru yerde ve doru zamanda salayabilmek, asl etin mesele. Elektrik ebekeleri yava yava geniletilir, yeniden yaplandrlr ve ebekelerin yurtd balant noktalar glendirilirse, bu mmkn olabilir. Rzgr enerjisini tamamlamak iin nkleer enerjinin kullanlmas yerine halihazrdaki depolanabilir enerji kaynaklarnn, pompa depolamal hidroelektrik santral gibi, benimsenmesi ve yeni elektrik enerjisi depolama sistemlerinde ilerleme kaydedilmesi de gerekmektedir (Gne Enstits, Jlich, FH Aachen 2009). Ancak, 20 bin megavat kurulu nkleer gcn rettii elektrik planland gibi yava yava ebekeden ekilmez ve yllarca ebekeyi tkamaya devam ederse, bu deiim hi ya da en iyi ihtimalle uzun bir sre kendisine destek bulamaz. Yol inaatnda hi kimse A noktasndan B noktasna giden yolu uzatacak bir kpr ina etmeyi dnmez. Nkleer santrallarn mrnn uzatlmas meselesinde de tamamen ayn durum sz konusudur. Bu durumda yenilenebilir enerji ana giden yol uzayacak ve Almanya enerji deiiminin ncs olmak yerine, daha birka yl gemeden bu deiimi gerilerden takip eder hale gelecektir.
Efsanelerin Yedincisi: Nkleer enerji bir rnesans yayor

Bugn nkleer santrallar ticari faaliyetlerini srdrd 30 lkenin elektriini salamada az veya ok nemli bir rol oynuyor ve bylece bu lkelerde ksmen ekonominin temel talar arasnda yer alyor. Dolaysyla, d veya askeri stratejik menfaatlerin etkisi olmadka imdiye kadar gelecei belirleyen, her eyden nce enerji sektr oldu. Bu sektr normal artlarda akl banda ekonomik faktrleri dikkate almay bilir. Nkleer enerji teknolojisi ile retilen elektriin para basma makinesi mi yoksa daha byk bir ihtimalle bir dipsiz kuyu mu olduu sorusunun yant, artlara baldr. Eer nkleer reaktr 20 yldr gvenilir biimde enerji retmekte ve retmeye devam etmeyeceini dndrecek herhangi bir neden ortada yoksa her nkleer santraln bnyesinde potansiyel olarak var olan felket gereklemedii srece bu iki ktan birincisi geerlidir Yanlz nkleer enerji santral henz ina edilmediyse ve stelik yeni bir trn ilk rneiyse, yatrmclarn byle bir projeden uzak durmas kendi menfaatlerinedir. Eer hesaba kitaba gelmeyecek kadar byk maliyetleri nc ahslara yklemilerse, bu kiiler vergi mkellefleri veya son kullanclar olabilir. Ayn prensip dnyann her tarafnda geerlidir; nkleer reaktr ina eden, ileten ve sonunda onun sklmesinden ve doadan yaltlmasndan sorumlu olan taraf devlet olsa bile. Hatt o zaman bile fatura bir noktada yine halka kar. Bugn enerji sektrne yatrm yapmak isteyen veya buna niyetlenen zel yatrmclar iin nkleer santrallarn ilk tercih olmayaca gayet aktr. Deneysel
39
kantlar bile bunu gsterir. Viyanadaki Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn istatistiklerine gre 2010 yl balarnda dnyada 436 adet nkleer reaktr faaliyet gstermekte olup, bunlarn net kurulu gc 370 bin megavat civarndayd. 2002 ylnda 444 adet nkleer reaktr ile en byk sayya ulaldktan sonra dnyadaki reaktr adedi tedricen ve srekli olarak azalagelmitir. Sadece ABDde 104 reaktr alr durumda olup, bu lkedeki nkleer reaktr ina eden firmalarn 1973ten beri ald yeni siparilerin tm sonradan iptal edilmitir. Dnyann en uzun sren santral inaat rekoru da 2007den beri ABDdedir. 2007de Watts Bar Nkleer Santralnn 2. nitesinde almalar tekrar balatlmt. Bu reaktrn 2012de, yani temelleri atldktan 40 yl sonra bitirilmesi bekleniyor. Bat Avrupada ise (Fransa hari) nkleer santral mteahhitleri yeni bir inaat szlemesi almak iin 2005 ylna kadar, tam 25 yl bekledi. imdi bile Avrupada inaat sren reaktr says sadece ikidir; biri Finlandiyada Olkiluotoda, tekiyse Fransann Man Denizi kysndaki Flamanvillede. Areva/Siemens konsorsiyumunun Avrupa Basnl Su Reaktr (EPR) rekor saylacak bir zaman iinde Batl nkleer lobinin vitrini olmaktan, btn paydalar iin bir kbusa dnt. Balangta 3 milyar avro olarak hesaplanan maliyetin sonradan (2009) 5 milyar 400 milyon avroya trmanmas ve iletmeye alnma tarihinin imdiye kadar buuk yl gecikmesi (2012) sonucunda, mteahhit firma ile inaatn sahibi arasnda kan milyarlarca dolarlk anlamazlk, bir Avrupa Mahkemesine gtrld. kinci EPRde de maliyetlerin nemli lde trmanacana ve gecikmelerin grleceine dair iaretler var. Ksaca, Asyadaki, tam olarak sylemek gerekirse indeki devlet mal antiyeler hari tutulursa, nkleer reaktr ina eden firmalara olan talep, onlar hayal krklna srkleyecek kadar az. UAEAya gre 2010 yl balarnda dnyada ina halindeki 56 adet reaktrn te ikisi Asyada. 2010 balarnda 20 adet yeni nkleer santraln ina halinde olduu in, iki yl iinde 15 yeni proje balatt. Rusya ve Dou Avrupada ina halinde bulunan nkleer reaktrlerden sekizinin temelinin atlmasndan bu yana 20 yl geti. Bu antiyeler her halkrda enkaz tanmn hak ediyor.
Yenilenebilir enerji yeni kresel eilimdir

Federal Radyasyondan Korunma Brosunun Prognos AG firmasna yaptrd analizden yukarda sz edilmiti. Nkleer enerji iin bir rnesans sz konusu mu? sorusuna cevap arayan uzmanlar, nkleer santrallarn kresel lekte planlanmasna ve ilgili deneyimlere dayal olarak beklenebilecek gelimeyi aratrd. Malmun ilmndan ibaret olan sonu, nkleer enerji lobisi iin ykmd: 2030 ylna kadar Nkleer Rnesans filan olmayacakt. Tam aksine, Prognos AG firmasnn analistleri dnya genelinde faaliyette olan nkleer santrallarn saysnn 2020ye kadar drtte bir orannda, 2030a kadar ise neredeyse yzde 30 orannda azalmasn bekliyor (Prognos AG 2009). Bunun sonucunda 2030 ylnda nkleer santrallardan retilen elektriin miktar 2006dakinin yarsndan da az olacak. Dolaysyla nkleer enerjinin iklim deiikliiyle mcadelede bir ara
40
olarak kullanlmasnn hayal olduu anlalacak. Hele elektrik retimindeki genel kapasitenin bin yln bandan mali ve ekonomik krize kadar nasl ba dndrc bir hzla artt dnldnde, bu tablo daha da netleecek. Elektrik santrallarnn mevcut retim kapasitesindeki art ylda 150 bin megavat gibi hzl bir artla byd. Nkleer enerjinin bundaki pay yzde 2 kadard. Hatt 2008 ve 2009 yllarnda o kadar bile deildi. Bu iki ylda kurulu gc bin megavat civarnda iki yeni nkleer reaktr faaliyete geirildi ama dier taraftan kurulu gc bin megavatn biraz altndaki drt reaktrn faaliyetine son verildi. 2008 ile 2009 yllarnda gelien rzgr enerjisi sektr, kresel ekonomik ve mali krize ramen yaklak 60 bin megavatlk ek kurulu g salad. Grld gibi elektrik santrallarnn kapasitesindeki kresel art karsnda nkleer enerjinin rol marjinal boyutlara dmekteyse de reaktr iletmecileri mevcut reaktrlerin mrn, tasarland srenin 25-30 yl tesine uzatmak iin azimle mcadele ediyor. UAEAnn iyimser senaryolarnda, imdiki nesil nkleer reaktrler iin 45 yllk bir ortalama mr bekleniyor. Son birka ylda ABDli yetkililer bu lkedeki 104 nkleer reaktrn yarsndan fazlasna 60 yllk iletme mr iin izin verdi. Geri kalan reaktrlerin ou iin de benzer bir uygulamann sz konusu olmas bekleniyor. Bu arada sektrde 80 yllk mrlerden bahsedilmekte. ABDdeki nkleer reaktrlerin ortalama mr 2010 ylnda 30 yld. Dengeyi bozacak ciddi bir kaza meydana gelmedike, pahal onarmlar gerekmedike, uzun sreli devreden karmalar olmadka ve anma veya korozyon nedeniyle hayati paralarn (buhar jeneratr gibi) deitirilmesine ihtiya duyulmadka, amorti edilmi bin megavatlk eski reaktrler herhangi bir rekabetle karlamadan ucuz elektrik retmeye devam edebilir. Reaktrlerin mrlerini uzatmak nkleer enerji sektrnn ac sonunu, yani byk reaktrlerin faaliyetine son verilmesini, bunlarn sklmesini ve bu ilerin kanlmaz olarak getirecei milyarlara ulaacak maliyetleri, geciktirmek demektir. Nkleer santrallarn iletilmesinde yakt masraflar denklemin sadece ufak bir parasn oluturduundan tm iletmeciler milyarlar deerindeki ilve srelere bel balamaktadr. Ancak, reaktr mrleriyle ilgili btn bu pazarlklarn Nkleer Rnesans ile en ufak bir ilgisi bile yoktur. Olsa olsa bunun tersi geerli olabilir; ek sre talepleri elektrik satan irketlerin ekonomik nedenlerden dolay yeni nkleer santrallara yatrm yapmaya yanamad ve eski santrallardan hzla kr salamay tercih ettiini gstermektedir. Ancak irketler byle bir tutumu, eskimi reaktrlerin arza yapmaya daha yatkn olduunu gz ard ederek sergiliyor. Bu, nkleer enerjinin yllardr sregelen gerilemesini asla durdurmu deildir. ABDde, Bush ynetimi altnda nkleer enerji yanls sekiz yllk saldrgan politika tek bir projenin bile inasn salayamad. Bat Avrupadaki antiye says ikiden ibaret. Halbuki yllardr nkleer santrallarn elektrik retiminde dier teknolojilerle rekabet edebilme kabiliyetini gsteren almalar yaymlanp durdu. Bu almalarn noksan taraf, ilerinde yer alan tahminlere bunlar hazrlayanlar ve hazrlatanlarn inanmas ama potansiyel yatrmclarn inanmamasyd. Yeni nesil reaktrlerin gerek maliyeti hakknda bu kadar ok belirsizlik olmasnn
41
42
birinci sebebi budur. Yaymlanan tahminlerin neredeyse tm, hatr saylr derecede kukucu analistler tarafndan deerlendirildiinden inaat, finansman, bertaraf ve skmle ilgili olanlar bata olmak zere toplam maliyete dair gvenilir veriler mevcut deildir. Bunun sebebi ise btn bu rakamlarn, kanksand gibi nkleer reaktrlerini satmak isteyen inaatlardan ya da en azndan dk elektrik fiyatlar beklentisinin promosyonunu yapmak suretiyle sevimsiz nkleer enerji fikrine kamuoyu destei kazanmaya alan hkmetlerden, birliklerden veya lobilerden kaynaklanmasdr. Ancak, bu menfaat meselelerinin tesinde objektif adan da sorunlar mevcuttur. imdiye kadar ina edilen her yeni nkleer reaktr serisi, bezdirici gecikmelerin, balangta karlalan sorunlar amak iin yaplan masraflarn ve sonu gelmez arzalarn sonular ile boumak zorunda kaldndan, potansiyel yatrmclar olan yeni reaktr inaatlarnn iyimserlikten hi amayan tahminlerine byk bir tedirginlikle yaklar. Yatrmclarn bildii gerek, yarm yzyldr nkleer enerji sektrnn bol bol vaatte bulunduu, ancak bunlar pek yerine getiremediidr. ABDde 250den fazla nkleer reaktr sipariinin neredeyse yars sonradan iptal edilmitir. Bunun balca sebebi, zor da olsa faaliyete geirilebilen santrallarn maliyetlerinin ortalama iki katndan fazlasna km olmasdr. Forbes dergisi ABD nkleer sektrnn 1980li yllarn ortalarndaki kn ekonomi tarihinin en byk ynetim felketi diye tanmlamt. ABD Atom Enerjisi Komisyonunun (AEC) yzyln sonu iin ngrd 1.000 adet nkleer santraldan sadece yzde 13 kadar ina edildi. Bat Avrupadaki ve Dou Avrupann devleti ekonomilerindeki nkleer reaktr mteahhitleri de benzer durumlarla kar karya kald. Yeni bir enerji santralnn performans hakknda gvenilir tahminler yaplamaz. Daha nce denenmemi teknolojilere dayal yeni tip reaktrler iin bu husus daha da geerlidir. 2009 yl yaznda yaymlanan bir analize gre, New Yorkta bulunan derecelendirme kuruluu Moodys, yeni nkleer santrallar ina etmeyi planlayan irketlerin kredi notlarnn, hesaplanmas mmkn olmayan riskler nedeniyle rutin biimde drlmesini beklemekteydi. Sadece elektrik santral deil, tm yeni teknolojiler normal olarak bir renme erisi boyunca nispeten srekli ve nceden kestirilebilir biimde, fiyatlar daima azalarak iler. te yandan, atom ekirdeinin ticari amalarla blnmeye balanmasnn zerinden yarm yzyldan fazla bir sre gemesine ramen nkleer reaktr imalatlar hl ie her seferinde yeni batan balamakta. Nkleer reaktr imalatlar, 1970 ve 1980lerdeki ufak nitelere kyasla daha ucuza elektrik retme midi ile giderek daha byk boyutlarda reaktrler ina etti. Ne var ki lek ekonomisi kuramna gemekle sorun zlmedi. Daha dk maliyetli nkleer reaktrlere doru ynelen bir eilim, reaktr imalatlarnn yllardan beri dile getirdii ama bir trl gerekletiremedii bir vaatten ibaret kald. Nkleer enerji yalnz emniyet asndan deil, ayn zamanda mali adan da yksek riskler ieren bir teknoloji olma vasfn koruyor.
Nkleer enerji sektrnn kn nlemek iin sbvansiyonlar

Bu zellikle ABD iin de geerlidir. Sekiz yl boyunca Bush ynetimi lkedeki elektrik reticilerini yeni reaktrler ina etmeye tevik iin elinden ne geliyorsa yapt. 2050 ylna kadar saylar 300 bulacak yeni nkleer reaktrlerden bahsediliyordu. Oysa hl nkleer enerji sektrnn yeniden douunu bekliyoruz (Squassoni 2009). George W. Bush halefi Barack Obamaya, isteksiz enerji reticilerine verilmi bir sr sbvansiyon vaadi brakt. Yeni ina edilecek santrallarn ilki iin toplam maliyetin yzde 80inini aan devlet garantisi, bu vaatlerden en nemlisi saylr. Bylece, rnein yeni bir nkleer santral inasnda allagelmi gecikmelerden kaynaklanan devasa riskler, elektrik reticilerinin ve reaktr yapmclarnn srtndan alnp vergi mkelleflerininkine yklenmi oluyor. Ayrca, yeni nkleer santrallarn retecei elektrii yapay yollardan ucuzlatmak iin belirli vergi indirimleri dnlyor. Onay ilemleri basitletirildi. Devlet kredi maliyetlerinin byk bir ksmn stlenmeyi taahht ediyor. irketlerin kaza olmas durumunda sorumluluklar daha da azaltld. Baka lkelerden yardm alnabilecei bile ilan edildi. Japon ve Fransz hkmetleri kendi lkelerinden yatrmclarn projeye katlmas halinde Amerikan reaktrlerine sbvansiyon salamay vaat etti. Yine de ABD nkleer enerji sektr btn bunlar drt ba mamur, sounsuz bir paket olarak grmeyebilir. Nitekim sektr, btn bu devlet yardmlarn yetersiz bulduunu ilan etmekte gecikmedi. Gerek bir rnesans balatmak iin bir de kmr ve doalgazla alan termik santrallarnn CO2 vergisi demesi gerekecekti. Daha 2003 ylnda Massachusetts Teknoloji Enstits (MIT), fosil yaktl elektrik santrallar ile yeni nesil nkleer santrallarn rekabet edebilmesi iin CO2 fiyatnn ton bana 100 dolar olmas gerektiini belirtmiti. ABD Kongresinin Bilim ve Teknoloji Komitesi, 2008 ylnda yeni nkleer santrallarn rettii elektriin fiyatnn gne enerjisi hari btn dier dk karbonlu rakip teknolojilerinkinden daha yksek olduunu hesaplamt. Tek istisna olan gne enerjisinin fiyat da hzla dmekteydi (Kaplan 2008). O zaman anlald ki, CO2 vergisi ya da salm ticareti (emisyon ticareti) yoluyla rakip fosil yaktlarn fiyatlarnda byk bir art yaplmad srece hibir sbvansiyonun faydas olmayacakt. Komitenin analizine gre, bunlar yaplsa bile modern doalgaz santrallar hl daha ucuz kalacakt. Aslnda, rekabet edebilmek iin bu kadar devlet yardmna ihtiya duyan yerleik bir teknoloji ekonomik adan ayakta lm demektir. Yanlz Barack Obama ve onun Enerji Bakan Steven Chu da nkleer enerji seeneini kati suretle bir kenara itmi deil. 2011 btesinde yeni nkleer reaktr inaatlar iin 54 milyar dolara ulaan kredi garantilerine denek ayrlarak ABDdeki iklim koruma kart gl ittifaka selm gnderildi. Ancak, imdiki ynetimin nkleer yanls politikalar, George W. Bush ynetimi kadar sk bir ekilde srdrmesini hi kimse beklemiyor. Daha nce de belirtildii gibi Obama, Yucca Dandaki tartmal son depolama projesine 2010 yl iin btesinde tahsis edilen btn kaynaklar iptal etmitir. Politika deise bile, uzun
43
vadeli gvenlik meselesi yine eskiden olduu kadar zmszdr. stelik 2009 ylnda yaplan projeksiyonlar, daha nce atfedilen doadan yaltlma kapasitesi 2020ye kadar ortaya kacak sivil nkleer atklara bile yetmeyecektir. Askeri kullanmdan ve nkleer santrallarn 2020den sonraki yllarda almasndan kaynaklanacak radyoaktif atklar da cabas. ABD Nkleer Dzenleme Komitesi (Nuclear Regulatory Committee- NRC), 2009 yl banda 26 adet nkleer reaktr iin 17 ruhsat bavurusunun yapldn aklamsa da bu reaktrlern bir elin parmaklarndan fazlasnn, hatt bir tanesinin bile ina edileceine Amerikan nkleer sektr de dahil olmak zere hi kimse ihtimal vermiyor. Olas yatrmclar byk bir gvensizlik iinde. Bu gvensizliin sorumlular arasnda Wall Streetten, dier bamsz uzmanlardan gelen analizler ve tahminler var. Bu uzmanlar srekli artan maliyet tahminleri kartyor. Son yaplan hesaplar, ortalama inaat maliyetlerinin rnesans konusunun ilk kez gndeme geldii zamana gre drt kat daha yksek olacan gsteriyor. Vermont Hukuk Fakltesinden Mark Cooper tarafndan 2009 yl yaznda yaymlanan bir maliyet etkinlii analizinde yazar, nkleer enerjinin ABDde enerji arznda karlalan glkleri amann bir arac olarak en kt seenek olduu sonucuna varmt (Cooper 2009). Yazarn analizine gre, nkleer reaktrlerden elde edilecek elektriin fiyat kilovatsaat bana 12 il 20 dolar cent olurken, enerji verimliliine ve yenilenebilir enerjilere yaplacak yatrmlar elektrik fiyatn ortalama 6 cente indirebilir. 2050 ylna kadar sadece 100 adet yeni nkleer reaktr ina edilse bile ki bu say gnmzdeki reaktr filosunun neredeyse tamam kadardr bunun, mrleri boyunca Amerikan halkna getirecei maliyet, enerji verimlilii ve yenilenebilir enerji teknolojilerine odaklanan bir enerji politikasnn getirecei maliyetten tahminen 1,9 trilyon il 4,4 trilyon dolar daha fazla olacaktr. Amerikallar bugn Bat Avrupada saylar ikiden ibaret olan yeni reaktrlerin srasyla 2005 ile 2007den beri ina edilmekte olduu Finlandiya ve Fransadaki duruma baktnda, Atlas Okyanusunun kar tarafndaki dndrc ekonomik tahminlerin azl nkleer enerji kartlarnn izdii karamsar tablonun sonucu olmadn grebilir. Olkiluoto Nkleer Santralnn numaral reaktr olarak ina edilen Avrupa Basnl Su Reaktr (EPR) prototipi bile, Fin elektrik sektrnn giriimlerinin deil, siyasi basklarn rndr. Burada itici g, Finlandiyada 20 yldr srekli olarak artan ve lkede kii bana den elektrik tketiminin Avrupa ortalamasnn iki katndan fazlasna kmasna neden olan elektrik tketme itahdr. Bunun yan sra politikaclar, lkedeki elektrik arznn Rus doalgazna ar baml hale gelmesinden ve ek nkleer santrallar olmadan Kyoto Protokolnde vaad edilen iklim koruma hedeflerine ulamak iin lke olarak verdikleri taahhd yerine getiremeyeceinden giderek daha fazla endie duymaya balad. Sonunda byk oranda halka ak bir irket olan elektrik reticisi Teollisuuden Voima Oy (TVO), inaat ihalesini FranszAlman konsorsiyumu Areva/Siemense verdi. Uluslararas nkleer camia Olkiluoto projesiyle iki eyi kantlamay amalyordu. Bunlardan birincisi, Avrupann iki ar topunun 20 yldan fazla bir
44
sredir planlad bir nkleer santraln sonuta hayata geirilebilecei, ikincisi ise serbest bir elektrik piyasasnda nkleer enerjinin tekrar yatrm yapmaya deer olduuydu. Ne var ki projenin finansmannn, projeye dahil edilmelerinin karl olarak reaktrn gelecekte retecei elektrii nispeten yksek fiyatlarla satn alma garantisi veren ve ou elektrik reticisi 60 kadar katlmcdan oluan bir yap tarafndan gerekletirilmi olmas, batan beri duyulan kukular hakl kard. te yandan, TVO ile retici konsorsiyum anahtar teslim reaktr iin 3 milyar avroluk sabit bir fiyatta anlat. Alc iin bu kadar olaand derecede cazip koullar ieren byle bir szlemeyi mmkn klan ey, Areva/Siemensin inaata balayabilmek iin her fiyata raz olmasyd. Prototip reaktrn fosil yaktl elektrik santrallar ve nkleer sektrdeki dier rakipler ile girecei ekimede zafer kazanabilmesi iin reaktr inaatsnn hayli cretkr bir maliyet erevesi izdii daha temeller kazlmaya balanmadan aka belli olmutu. Her eyden nce, 1990larda EPR gelitirilirken bile nkleer reaktrn kurulu gc srekli olarak arttrlmaktayd. Verimlilik ve etkinlik salamak iin bykln yeterli olduu dnld. Bugn 1600 megavat olarak projelendirilmi elektrik retim kapasitesiyle EPR dnyadaki nkleer santrallar arasnda ak arayla en byk kurulu gce sahip reaktrdr. Yanlz ihale aamasnda, aralarnda nkleer olmayanlarn da bulunduu dier seenekler karsnda bu reaktre stnlk kazandran projeksiyonlar, nkleer enerji kartlarnn tahmin ettiinden bile daha hayal kt. Daha nce deinilen, inaattaki en az yllk gecikme ve yzde 80 civarndaki maliyet art bir yana, dier hedeflere ulalaca da phelidir. rnein, reaktrn krllna ilikin hesaplar mrnn yzde 90nda reaktrn alr durumda olaca varsaymna dayanmaktayd. Oysa imdiye kadar hibir pilot tesiste bu rakamn yanna bile yaklalamamtr; aynen 60 yllk tahmini mre hibir reaktrde ulalamad gibi. Dolaysyla, bugne kadar parametrelerde yaplan deiikliklerin nda Olkiluoto 3n nkleer olmayan rakip seenekler karsnda asla baarl olamayaca, projenin tamamlanmam olmasna ramen imdiden bellidir. Ekonominin baka sektrlerinde bu tr arz oluumuna verilen bir tek isim vardr: Damping. Reaktrn yapmclar Areva ve Siemens irketlerinin anavatanlarnn menfaatlerinden youn biimde etkilenen finansal dzenlemeler de yukardaki tabloya benzemektedir. Tescilli brosu Mnihte bulunan ve hisselerinin yzde 50si Siemensin de merkezinin yer ald Bavyera eyaletine ait olan Alman Bavyera Bankas Bayern LB (Bayerische Landesbank), Finlandiyadaki EPR reaktrn 1,95 milyar avroluk dk faizli bir krediyle (yzde 2,6lk bir faiz oranndan bahsedilmekteydi) destekleyen uluslararas bir konsorsiyumun ortaklarndan biriydi. Fransz hkmeti ise Coface kuruluu zerinden salad 610 milyon avroluk bir ihracat kredi garantisi ile Arevann yardmna komutu. Dolays ile bu nkleer santrala yatrm yapma kararnn ilgili hkmetlerin mali destei olmadan verilmi olmas zayf bir ihtimaldir. Devlet kuruluu Arevann yine devlete ait elektrik reticisi lectricit de France (EDF) iin, Fransann Normandiya kylarndaki Flamanvillede ina etmekte olduu ikinci EPRde byle bir sorun hi kmad. Burada da
45
Nkleer enerji masalnn sonu

ngrlmesi mmkn olmayan saysz faktrn nkleer santral yatrmlarn ya hep ya hi tr bir kumar haline getirdiini grdk. rnein, baka hibir elektrik santral teknolojisinde yatrm karar ile ticari iletmeye gei arasndaki sre bu kadar uzun deil. Prognos AGnin hesaplarna gre, sadece inaat sresinin
46
Finlandiyada olduu gibi maliyetler frlayp gitti. Gazetelerde kan haberlere gre 2010 banda inaat projesi iki yl gecikmi durumdayd. EPR serisindeki nc ve drdnc reaktrler de inde, yani devlet kontrolu altndaki ekonomik koullarda ina edilecek. Nkleer santrallarn inaatndaki muazzam belirsizlikler yznden gereken paray veremeyen ya da vermek istemeyen elektrik reticileri ve reaktr yapmclar, yksek fiyatlarla giriim sermayesi bulmak zorunda kalyor. Dolaysyla bir nkleer santraln finansmannda inaat maliyetinden sonra ilk sray sermaye masraflar alyor. Balca sanayilemi lkelerde enerji piyasalarnn serbestletirilmesi ile birlikte bu sorun daha da ciddi boyutlara ulat. Finans sektr ve bankalarda yaanan kriz tabloyu daha da karartrken, ekonomik kriz nedeniyle elektrik talebinin azalmas her eyin zerine tuz biber ekti. Eskiden, en aznda nkleer santral ina etmek, satn almak ya da bunlar finanse etmek isteyenler iin her ey ne kadar gzeldi. Devlet garantisi altndaki tekelci elektrik reticilerinin dneminde nkleer reaktrler kt performans gsterse bile yatrmclar gnn sonunda sermayelerinin elektrik tketicileri tarafndan tekrar yerine konulacandan kuku duymazd. Ne var ki devlet mdahalesinin kaldrld bir enerji piyasasnda durum eskisi gibi garantili deil. Fahi ilk yatrm maliyeti ile ve on yllarca sren sermaye geri dn sresi ile nkleer enerji serbestletirilmi piyasalara uymuyor. Sermaye maliyetleri alp ban gidiyor; o da ayet, potansiyel finansrler bu tr sorunlardan azade olan sektrlere yatrm yapmaz da nkleerle uramak isterse. Yksek verimlilie sahip doalgaz santrallarnn son yllarda uzun sren bir talep patlamasyla karlat birok lkede durum buydu. Bu talep patlamasnn nedenleri unlard: Kurulu kilovat g bana den inaat maliyetinin bir hayli dk olmas, sipariin verilmesi ile santraln faaliyete gemesi arasnda geen srenin ksa olmas ve tesisin paralarnn ounlukla fabrikalarda seri retimle imal edilmesi. stelik santrallarda yakt olarak kullanlan doalgazn, nkleer santrallarda kullanlan uranyuma gre yakt maliyeti olarak paynn toplam maliyette daha byk bir paya sahip olmasna ramen, doalgaz fiyatlarnn uzun sre nispeten dk seyretmesi karsnda nkleer reaktrlerin neredeyse hi ans kalmad. Bu arada, doalgazn fiyat daha yksek olabilir ama yenilenebilir enerji teknolojisinde byk ilerlemeler bekleniyor. Finans kurumlarnn yeni nesil nkleer reaktrler yerine, 21. yzyln kilit teknolojilerine yatrm yapmasnn tm faktrler hesaba katldnda daha krl grnd noktaya birok yerde ulald bile. Bu durum potansiyel nkleer reaktr yapmclarnn ihtiya duyduu yatrm sermayesini bulmasn her geen gn daha da zorlatracaktr.
dnya genelindeki ortalamas sekiz yl. Ruhsat verecek yetkililer kamuoyunun gz nnde olmann getirdii sorumluluk ile son derece titiz davrandndan ruhsat almada devasa planlama sorunlar ve gerekli izinleri almada gecikmeler meydana gelebiliyor. Gvenlik ile ilgili yeni bulgular onay prosedrnn revize edilmesini gerekli klabiliyor ya da bir mahkeme nkleer enerji kartlarnn itirazlarn yerinde bulabiliyor. rnein ngilterede ina edilen son reaktr Sizewell B iin 1979 ylnda balama iareti verildii halde nkleer reaktrn ticari iletmeye geii ancak 16 yl sonra gerekleebildi. Dier elektrik santrallarnn ounun aksine, nkleer santrallar iletmeye alndktan sonra bile yllarca yksek maliyetler karyor. Radyoaktif atklarn doadan yaltlmas, kapatlm reaktrlerin gzlem altnda tutulmas ve bunlarn deiken bir bekleme sresinin ardndan sklmesi, bu maliyet unsurlarndan birka. Btn bu ilerin yaplmas iin ihtiya duyulan mali kaynaklarn, santraln faal mr iinde kazanlmas ve ok sonralar harcanmak zere bir kenara konulmas gerekiyor. Bu iler iin gereken maliyet ve olas kazalara kar yaptrlacak sigortann maliyeti lkeden lkeye deiiyor. Sz konusu ilerde bu maliyetleri hesaplamak zellikle zor, nk beklenen sre boyunca tahakkuk edecek faizin mahsup edilmesi eklindeki normal yntem burada ilemiyor. Yzde 15lik bir amortisman orannda, 15 yl sonra veya tesinde vadesi dolacak borlar ihmal edilebilir. Bu maliyetler er veya ge gerekleeceinden, bunlar nkleer reaktrlerin finanse edilmesinde ve elektrik retim maliyetlerinin hesaplanmasnda bir belirsizlik unsuru daha oluturuyor. Btn bu glklere ramen yeni nkleer reaktr projelerinin saysnn son birka ylda bir miktar artm olmas, daha nce de belirtildii gibi 2010 banda 20 adet santral antiyesinin mevcut olduu in bata olmak zere yalnz ve yalnz Asya lkelerine atfedilebilir. Aslnda indeki alt yllk ortalama inaat sresi dnya ortalamasnn epey altnda ama bu lke 2030 ylna kadar planlad 50 il 60 adet nkleer reaktr devreye soksa bile bu santrallar bu lkedeki elektrik talebinin yzde 4nden fazlasn karlamaya yetmeyecektir. Asyann aksine, saylar gitgide azalm Batl nkleer reaktr inaatlarnn sipari defterleri imdilik nispeten botur. Bunun bir nedeni de inin giderek daha youn biimde kendi teknolojisine arlk vermesidir. Nkleer reaktrlerin mrlerinin uzatlmasna ilikin tartmann tesinde, Asyadan baka hibir yerde fazla bir faaliyet olduu sylenemez. Gazetelerde btn yazlanlara ramen nkleer enerji ile ilgili lkelerin ounluunda yeni projelere dair bir iaret mevcut deildir. Nkleer enerjinin yeniden douu hakkndaki tartmalar gndemde tutanlar, reaktr firmalar ile elektrik reticilerinden ziyade politikaclar ve halkla ilikiler erbabdr. Bunlar nkleer enerjiyle ve enerji ekonomisinin geleneksel yapsn muhafaza etmek ile iklimi korumaya ilikin ykmllklerini daha iyi yerine getirebileceine, ksa vadede elektrik sknts yaanmasn nleyebileceine inanyor. Ancak, bu inann yol at bir durum daha var: Politikaclar ve kamuoyu nkleer teknolojinin yeniden canlandrlmas iin bastrdka, potansiyel yatrmclar hkmetten yardm talep etmek iin daha ok yz buluyor.
47
uras gayet ak ki yeni nkleer santrallar sadece dev sbvansiyonlarn saland ya da nkleer teknolojinin devlet doktrini ve bu nedenle maliyetlerin ikinci planda kald yerlerde rekabeti olabiliyor. Bir pazar ekonomisi erevesinde ileyen herhangi bir yerde yeni bir reaktrn inaat sz konusu olduunda, yatrmclarn hesaplanmas g inaat maliyetlerindeki arta, santraln beklenmedik biimde uzun sre hizmet d kalmasna, inip kan yakt fiyatlarna ve reaktrn devreden karlmas, sklmesi ile atklarn doadan yaltlmasna getirecei maliyetlere kar gvence olarak yukarda bahsi geen Amerikan modeli sbvansiyonlar benzeri devlet destei talep etmesi beklenmelidir. Son olarak, lkeler byk miktarda radyoaktivitenin etrafa yayld ciddi kazalarn sonularyla genellikle kendi balarna uramak zorunda kalacaktr. Dnyada hibir irket bunu tek bana yapamaz. Sigorta irketleri zararn sadece ufak bir blmn karlar ki bu miktar da lkeden lkeye deiir ama beklenen zararn toplam maliyeti karsnda sigorta irketlerinin katks gln kalacaktr. Nkleer teknolojinin ekonomik adan da benzersiz bir yerinin olduunun grdk. Bu teknolojinin milyarlara varan sbvansiyonlarla ticari iletime girmesinin zerinden yarm yzyldan fazla zamann getii gnmzde onun savunucular hl sanki mesele ticari bir al iin balang sermayesi bulmakmcasna yine milyarlara varan sbvansiyonlar bu kez de onun yeniden douu iin srarla talep etmekte, ihtiya gstermekte ve almaktadr. in artc yan, bu kayrmac yaklam talep eden ve ona arka kanlarn da herkesten nce, baka ortamlarda daha fazla pazar diye var gleriyle tellallk yapmaktan geri kalmayan politikaclar olmasdr. Bunlar yllarca ve birok sanayilemi lkede gne, rzgr, biyoktle ve jeotermal gibi yenilenebilir enerji kaynaklarnn ticari iletime sokulmas iin finansman destei salanmasna katksz bir pazar kuramna dayanarak yine var gleriyle kar kanlarla ayn evrelerdir. Yanlz arada hayat bir fark var: Nkleer enerjinin gelecei geride kald, yenilenebilir enerjilerin nnde byk bir gelecek var.
Kararla yzlemek: Enerji arznn gelecei

klim, kaynak ve finans krizlerinin nda nkleer enerji hakkndaki tartmalar baz byk lkelerde yeniden canlanyor. Nkleer reaktr inaatlarnn, onlarn siyaset ile medya dnyasndaki szclerinin Nkleer Rnesans hakkndaki btn o hararetli szlerinin ardnda ok byk ve yaygn sonular douracak bir de karar yatyor. Tarihteki ilk ve imdiye kadarki son nkleer enerji furyasnda, dnyann drt bir yannda ina edilen nkleer santrallarn byk ounluu teknik ya hadlerine yaklayor. nmzdeki on ylda ve daha artan bir tempoda bundan sonraki yllarda nkleer santrallarn hzla azalan kapasitesinin telfi edilmesi gerekecek. Bunun iin mevcut seenekler unlar: Yenilenebilir enerji kaynaklarnn (rzgr, gne, su, biyoktle ve jeotermal) hzla yaygnlatrlmas ve fosil yaktlarn giderek daha az kullanld, her ynyle daha verimli bir enerji sistemi ya da buna alternatif olarak elektriin gelecekte de nkleer enerji ile retilmesi. Bugn byk nkleer enerji kullancs lkelerden
48
bazlarn youn biimde megul eden mesele, Eskimi reaktrlerimizi bata niyetlendiimiz srenin tesinde altrmal myz altrmamal myz sorusu. altrma seenei elektrik irketleri iin cazip, nk o zaman milyarlara varan yatrm kararlarn iptal edebilecek ve amorti edilmi eski santrallarda dk maliyetle rettikleri elektrikten kr edecekler. Bunun kanlmaz olarak getirecei ilve riskten her irket yneticisi bana ne kadar pay deceini hesaplamak mmkn. irket yneticilerinin hesaba katmad eyler ise meydana gelebilecek ciddi kazalar; hele hele kendi irketinin nkleer santrallarndan birinde ve kendi sorumluluu altndaki snrl dnemde olabilecek kazalar. irketlerin menfaatleri ile halkn menfaatlerini birbirinden ayran da ite budur. Nkleer reaktrlerin mrlerinin uzatlmas felket riskini de orantsz biimde arttrr. Btn nkleer santrallar veya birou, planlanan yaam mrlerinin daha stnde bir sre iletilirse felket boyutlarnda bir kaza ihtimali byk oranda artar. klim deiiklii, nfus art, derin bir yoksulluk ve snrl kaynaklarla tanmlanan bir dnyada, kresel enerji arznn srdrlebilir biimde nasl tasarlanabileceine dair verilecek kararlar, Nkleer enerji ile gelecekteki ilikimizin nasl olaca sorusunun ok tesine geer. Bu kararda gelimi, sanayilemi lkelerin tmne ve gelimekte olan lkelerin birouna (nkleer enerjiyi ya hi ya da ihmal edilebilir seviyede kullanyor olsalar da) sorumluluk der. imdiden netleen bir ey var; yeni enerji sistemi artk yalnz fosil yaktlarla veya nkleer enerji ile alan byk santrallara dayal olmayacak. Daha da kesin olan udur ki; gelecek yksek riskler tayan, geleneksel enerji sektrnn menfaatlerinden domu, geen yzyln ortalarndan gelen bir teknolojinin yeniden canlandrlmasnda deildir. imdiye kadar bir Nkleer Rnesans gereklemedi. Sz konusu olan, nkleer enerji hakkndaki aklamalarn rnesans. Bu ise bir gecede olmad. Almanyann haftalk dergilerinden Wirtschaftswoche 21 Eyll 1990 tarihli Nkleer Rnesans balkl saysnda, Aamal azaltma planlar revize ediliyor, yeni inaat planlar gndeme geliyor ve nkleer kartlar son inat direnilerini bir tek Almanyada srdryor diye comutu. Alman nkleer sektrnn ve onun rya koalisyonu olan Hristiyan Demokratlar ve Liberaller5 koalisyonunun ngrd, nkleer santrallar aamal olarak azaltma programndan vazgeme politikas yznden zellikle Almanyada, nkleer enerjiyle ilgili elikilerin de bir rnesans bazlar iin bir umut rnesans olmutur. Nkleer enerjinin gelecei asndan anlaml olan baz lkelerde de sosyopolitik bir tartma yeniden canlanmakta. Sonucu belirsiz. imdiye kadar izin verildii bilinen yeni inaat projeleri, nkleer enerjinin kresel elektrik retimine olan katksnn aynen srmesi iin bile yeterli deil mutlak anlamda yeterli olmad gibi greceli anlamda da kesinlikle yeterli deil. Gnmzde nkleer santral projeleri sadece bu tr elektrik retiminin devlet doktrininin bir blmn ekillendirdii veya hkmetlerin gvenlik ve finansman risklerine kar gvence olarak milyarlar vermeye hazr olduu
5

49
50
yerlerde varlk gsterebiliyor. Yeni nkleer santrallar ina etmek isteyen veya siyasilerden bu ynde tevik gren (rnein ABDde veya ngilterede olduu gibi) herkesin devlete neredeyse nkleer enerjinin nclerinin 1960larda duyduu kadar ihtiyac vardr. Paradoks gibi gelebilir ama nkleer enerjinin ticari anlamda douu, onun verimsiz bir fikir olarak alglanmasna neden olabilecek bir elektrik piyasasnn o dnemde var olmay sayesinde gereklemitir. O zamanlar bir taraftan elektrik ebekesindeki tekel nedeni ile elektriin salanmas da bir doal tekel saylrken dier taraftan da elektrik bir kamu hizmeti olduu iin devlet kurulular ya da benzeri irketler, yani her halkrda tekelimsi oluumlar tarafndan retilmekteydi. Dolaysyla, sanayilemi lkelerin ounda nkleer enerjiyi ak veya gizli askeri amalar iin balatan ve daha sonra endstriyel-siyasi nedenlerle devam ettiren taraf hep devlet olmutur. Devlet bu yeni teknolojinin aratrlmas, gelitirilmesi ve ticari anlamda kullanma srlmesinin gerektirdii muazzam maliyetleri ya dorudan stlenmi ya da elektrik satcs irketlerin fiyatlandrma yaplar zerindeki nfuzunu kullanarak bu maliyetlerin tketicilere yklmasn salamtr. Normal ilevini srdren, serbestletirilmi bir elektrik piyasasnda yeni nkleer santrallar ina etmek henz irketler iin cazip deildir. Yalnz ABDde deil, baka yerlerde de ekonomik risklerin asla bu kadar byk olmad, finansal adan ok daha cazip seenekler vardr. Dolaysyla bir serbest pazar ekonomisinde elektrik talebi ve elektrik santrallarnn retimi genelde artsa da finansal risklerin maliyetinin byk bir blm nkleer enerjinin ilk kt zamanlardaki gibi halkn kesesinden karlanmadka yeni nkleer santrallar ina edilmez. Oysa Finlandiyada yaplan aynen budur ve birok uzmann Obama ynetiminden bekledii politika deiiklii yeni nkleer reaktr planlarnn iptalini salamazsa ABDde de yaplan bu olacaktr. Cmerte sbvansiyon salama yolu da genelletirilemez. Zira normal ilevini srdren bir santral inaat piyasasnda baka sektrlerdeki rakipler ki burada nemi giderek artacak olan yenilenebilir enerjiler sektr kastediliyor sonsuza kadar oturup devletin 50 yllk bir teknolojiye sbvansiyon salamasn seyretmez. Buna ynelik eletiriler ABDde imdiden duyuluyor. rnein 2009 ylnda ABD Senatosunda konuan Doal Kaynaklar Savunma Konseyinin temsilcileri, nkleer tercihin sadece dier teknolojilerin aleyhine piyasaya mdahale anlamna gelmekle kalmayp ayn zamanda dk karbonlu bir enerji sektrne geite ekonomik adan verimsiz bir yolun seilmesi anlamna da geldiini belirterek, baka lkelerde denenmi ve snanm olan reaktr tiplerinin inaatna ABDde mali destek verilmemesini talep etti (Cochran/Paine 2009). 21. yzyln banda nkleer enerjiyi btn ynleriyle tarafsz olarak deerlendirdiimizde lm cimi olmayan u sonuca varyoruz ki bu sonu 30 yl ncekiyle ayndr: Nkleer enerjiyi elektrik retmenin en tartmal yolu yapan felket riskleri ortadan kalkm deildir.
Terr saldrlarna ilikin yeni tehlikeler dnyann gvensiz blgelerine bu teknolojinin yaylmasna izin vermemektedir. Elektriin dnyann drt bir tarafnda nkleer santrallarla retilmesi halihazrdaki gidiattan da daha abuk bir ekilde uranyum yakt ktlna yol aacak ya da hzl retken reaktr teknolojisine toptan bir geii dayatacaktr. Byle bir teknolojik yneli nkleer teknolojinin temelli pltonyum yolu denen yola girmesi anlamna gelir. Bu durumda felket boyutunda kaza, terr saldrlar, nkleer silahlarn daha da kritik ve yeni bir seviyede yaylmas riskini arttracaktr. Hzl retken reaktr teknolojisi kullanlsa da kullanlmasa da nkleer atklarn kalc depolama sorunu zlm deildir. Bu atklar halihazrda bizimle birlikte olduu iin bunlara bir zm bulunmas arttr. Yanlz bulunacak hibir zm grnte bir zm olmaktan teye gitmeyecektir. Srf bu bile nkleer atk miktarn oaltarak insan nesline musallat olan bu sorunu daha da beter hale getirmemek iin yeterli bir sebeptir. Nkleer enerji iklim sorununu zemez. Eldeki btn kaynaklar bu teknolojiye tahsis edilse bile byle bir uygulamann genel olarak uygarln ilerlemesi zerindeki ykc etkisini bir kenara brakacak olursak bunun iklimin korunmasna yapaca katk ayet byle bir katk sz konusu olabilecekse gecikmi ve mtevaz olmaktan teye gidemeyecektir. Beraberinde getirdii muazzam maliyetler, arttrd riskler nedeniyle bymek iin endstriyel kapasiteye sahip olmayan nkleer enerjiyi tercih etmek, sorumsuzca ve gereklerden uzak bir tercih yapmak anlamna gelir. Aksine, mevcut santrallarnn yalarna bakldnda nmzdeki yllarda dnya genelindeki nkleer reaktr kurulu gcnde hatr saylr bir azalma olaca ngrlebilir ve nitekim bu daha gl bir olaslktr. Ayn zamanda, ncelikle yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesine, bunun yan sra enerji, sanayi ve ulam sektrleriyle stma sistemlerinde daha fazla verimliliine odaklanan kresel bir enerji stratejisinin, CO2 salm miktarlarnda gereken azaltmay nkleer enerjiye bavurmak zorunda kalmadan gerekletirebilecei ynnde olduka salam ngrler mevcuttur. Bunun ortaya karaca glkler kadar getirecei olanaklar da byktr. Bu glklerin almas iin kresel seragaz salmlarndan sorumlu btn lkelerin erge ve mutlaka elele vermesi gerekir. Ya iklimi koruma ya nkleer enerji ikilemiyle ne srlen amalar atmas, nkleer enerji sektrnn kendi menfaatlerini korumak iin icat ettii bir masal canavarndan baka bir ey deildir. Aka grnen udur ki, devletin devasa boyutlarda finansal mdahalesi olmadan nkleer teknolojinin ngrlebilir gelecekte yeniden canlanamayaca aikrdr. Bu elbette yeniden canlanmann asla sz konusu olamayaca anlamna gelmez. Orada yaayanlarn bana umarm gelmez ama felket boyutlarndaki bir kaza indeki inaatlarn durdurulmasna vesile olmazsa o lkede dzinelerce nkleer reaktr devreye girecek ve bu, para tkeninceye veya byk elektrik santrallar inde bile o dnemlerde fiyatlar daha da ucuzlayacak olan
51
52
yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaygnlamasna set ekinceye kadar devam edecek. Tm dnyada nkleer enerjiyi denkleme sokanlar, her eyden nce amorti edilmi eski yatrmlar kullanmaya devam etmek isteyen elektrik sektrnden ziyade, fosil yakt kaynaklarndaki azalmann, enerji fiyatlarndaki byk artlarn ve iklimin korunmasna ynelik anlamalarn getirdii ciddi ykmllklerin endiesiyle hareket eden siyasetilerdir. ABDde bu faktr, hararetli nkleer enerji yanda George W. Bushun yerini lml kukucu Barack Obamaya brakmasndan sonra bile tartmalarn odak noktasnda durmaya devam ediyor. Finlandiyadaki yeni reaktrn inaatn balatan, Almanyada nkleer santrallarn aamal bir ekilde kapatlmasndan vazgeilmesini isteyen kampanya ve dier birok lkede yenilerinin inaatna dair tartmalar krkleyen de yine bu faktrdr. Dnyann her yerinde politikaclar planlarn yerleik yaplar iinde yapma ve bunlar aina olduklar ekonomik oyuncularla srdrme eilimindedir. Bu yzden bunlardan bazlar, elektriin nkleer santrallarda retilmeye balanmasnn zerinden yarm asrdan fazla bir sre getii halde, nkleer enerjinin pazara lansmanna sanki bu yaptklar dnyadaki en doal eymi gibi bir kez daha mali destek salamakta tereddt etmez. Almanyada yeni bir nkleer reaktr inaatnn gndemde olmamasnn basit sebebi, hibir potansiyel reaktr inaatsnn hesaba kitaba smayan bu tr bir ekonomik riskin altna girmeye yanamamas ve radyasyon yayma riskine sahip bu teknolojinin, kamuoyunun ounluundan destek alabileceine dair hibir belirtinin ufukta grnmemesidir. Bunun yerine RWE, E.on, EnBW ve Vattenfall irketleri herkesin gvenliini tehlikeye atma pahasna ellerindeki kaynaklardan geinmeye niyetli. Hristiyan Demokratlar ve Liberallerden oluan koalisyon hkmetinin politikaclar da bunlarn hizmetinde. Eskimi nkleer reaktrlerin alma srelerini uzatmaya hazr bu politikaclar, bunu yapmakla bu irketlerin kasalarna milyarlara ulaan krlarn akmasna yardmc oluyor. Oysa kamuoyuna ektikleri nutuklarda piyasada istedikleri gibi at oynattklarndan uzun uzun yakndklar irketler de yine ayn irketler. Yanlz herhalkrda nkleer enerjinin geleceine ilikin temel gr ayrlklarnda mantk neredeyse hi rol oynamyor. Daha 2007 ylnn Ekim aynda ciddi bilimsel dergilerin belki de en tannm olan Nature, gelimeler hakknda u yorumda bulunmutu: Nkleer enerji sektrnn iklim deiikliine olan ihtiyac, iklim deiikliinin nkleer enerji sektrne olan ihtiyacndan daha fazla. Felket boyutlarna ulaabilecek bir kresel snmay nlemek istiyorsak niin en yava, en pahal, en verimsiz, esneklii en az ve en riskli seenei tercih edelim? 1957de nkleer enerji ile bu amaca ulamay denemek yerinde bir giriimdi. imdi ise nkleer enerji srdrlebilir bir elektrik arz sistemine geite ayak bandan baka bir ey deil. Bu szlere eklenecek gerekten tek bir kelime bile yok!
ANTONY FROGGATT VE MYcLE ScHNEIDER
Deiim yaratacak sistemler: Nkleer enerji mi yoksa enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklar m?
Antony Froggatt ve Mycle Schneider Deiim yaratacak sistemler: Nkleer enerji mi yoksa enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklar m?
Biliyoruz ki temiz, yenilenebilir enerjinin gcn kullanabilen lke 21. yzyln lideri olacaktr. ABD Bakan Barack Obama, Ulusa Sesleni Konumas, ubat 2010
Hipotez
Bata yeni nkleer santrallar olmak zere nkleer enerjiye yaplan yatrmlar, enerji verimliliine, yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal srdrlebilir ve akll enerji hizmetlerine dayal bir ekonomik sisteme yaplmas gereken geiin karsnda byk bir engel oluturmaktadr.
Giri
ABD Bakan Barack Obamann 16 ubat 2010 tarihinde Marylandda yapt konuma1 yaklamn belirliyor. Obama mmkn bir gelecein yenilenebilir elektriin fie taklan hibrid otolarda, enerjiyi verimli tketen evlerde ve i yerlerinde kullanlaca ve dardan petrol ithal etmek yerine darya yerli mal enerji ihra edeceimiz bir gelecek olduunu sylyor ve bu gelecee ulamak iin daha fazla eye ihtiya olduunu belirtiyor: Rzgr ve gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarnn kapasitesini arttrrken bir yandan da gelimi biyoyaktlara ve temiz kmr teknolojilerine yatrmlar srdrmeliyiz. Ayrca, Amerikada yeni nesil, gvenli ve temiz nkleer santrallar ina etmeliyiz. Verimlilik, yenilenebilir enerji ve nkleer enerji. Fransa Cumhurbakan Nicolas Sarkozy de ABD Bakanyla ayn fikirde. Sarkozy, 9 Haziran 2009 tarihinde yle demiti: General de Gaulle 1960l yllarda nkleer enerjiye doru nasl nemli bir
1
Bakann enerji konusunda Lanham, Marylandde yapt konuma (16 ubat 2010), http://www.whitehouse.gov/the-press-office/remarks-president-energy-lanhammaryland
53
2 3
5 6
Le Monde (9 Haziran 2010); Aslnda ilk byk nkleer enerji santral programn 1974te balatan de Gaulle deil Babakan Messmer idi. A.g.e. Nkleer enerji konusundaki uzlamann kamuoyundaki bir uzlama olmayp byk siyasi partiler arasndaki bir anlamadan ibaret olduunu eklemek gerekir. Frankfurter Rundschau (19 ubat 2010), http://www.fr-online.de/in_und_ausland/wirtschaft/debatte_energie_der_zukunft/?em_ cnt=2331965& A.g.e. VKU, basn aklamas 2/10 (19 Ocak 2010).
54
adm attysa, biz de yenilenebilir enerjilere doru o kadar nemli bir adm atacaz. Mesele ya biri ya teki meselesi deildir. Mesele hem biri hem teki meselesidir2. Sarkozy nkleer enerjiye harcanan her avroya karlk yenilenebilir enerjiye de bir avro harcanacan ilan etti. Ayrca, konunun siyasi gndemdeki yerini de netletirdi. Yatrmlardaki denkliin amac nkleer enerji konusunda bir uzlama srdrmek ve nkleer enerjiye kar olanlarn ona tahamml etmesini salamak idi3. 65 yldr Fransz Atom Enerjisi Komisyonu olarak bilinen kuruluun ad yaknda Atom Enerjisi Ve Alternatif Enerjiler Komisyonu (Commissariat lEnergie Atomique et aux Energies Alternatives) olarak deitiriliyor. Gei teknolojisi olarak nkleer enerji mi? Almanyann muhafazakar koalisyon hkmeti geriye kalan 17 adet nkleer santraln faaliyet sresini halen yrrlkte olan, Nkleer Enerjiyi Aamalar Halinde Terk Etme Yasasnda belirlenmi takvimin tesine uzatmay dndn aklad. Hkmeti oluturan iki parti arasndaki koalisyon anlamasna gre, tesislerin mrnn uzatlmasndan elde edilecek kamu hizmeti veren kurulularn enerji sat krnn aslan pay, hkmete vergilendirilecek ve bata enerji verimlilii olmak zere yenilenebilir enerjilere yatrlacak. Aka ifade edilen yeni nkleer santral ina etme yasana ise dokunulmayacak. Babakan Angela Merkelin hkmeti ile partisi, anlamann uygulanmas konusunda fikir ayrl iinde. evre Bakan Norbert Rttgen asl gln neredeyse tamamen yenilenebilir enerjilere gemede olduunu belirtti ve koalisyonda, gelecekteki teknolojimiz nkleerdir diyen bir kimsenin varlndan haberdar olmadn vurgulad4. Rttgen, aamal nkleer terkin 2030 ylna, yani yrrlkteki yasada ngrlenden sekiz yl kadar daha ge bir tarihe kadar tamamlanmasn istiyor. Reaktrlerin yaklak 40 yana ulam olaca, o tarihte elektriin yzde 40nn yenilenebilir enerjilerden elde edilmesi bekleniyor. Bu oran gnmzde yzde 16. Alman bakan ok miktarda nkleer elektrik ile ok miktarda eko-elektriin ekonomik kavramlar olarak birbiriyle badamad grnde5. Badar m badamaz m? Almanya, nkleer enerji ile verimlilik + yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal sistemlerin potansiyel olarak birbirini tamamlayc ve birbiriyle elien ynlerinin analizi sz konusu olduunda belki de en ilgin vakadr. Elektrik ve s sektrlerinde lkedeki son kullanclarn yarsndan fazlasn kapsayan 1350 irketin ye olduu gl bir dernek olan Alman Belediye irketleri Federasyonu (VKU) nkleer enerjinin terkinin geciktirilmesine ynelik planlarn sonularndan endie duyuyor. VKUnun icra direktr Hans-Joachim Reck, bir basn aklamasnda u bilgilere yer verdi6:
Gerek rekabette gerekse enerji sisteminin adem-i merkeziyeti bir yapya ve yenilenebilir enerji kaynaklarna dntrlmesinde (bu karar nedeni ile) karlalabilecek olumsuzluklardan hi mi hi sz edilmiyor. [...] Belediyelerin verimli ve gelecee dnk enerji retimine yaptklar yatrmlarn caydrlmas bindiimiz dal kesmektir. VKU ayrca, Almanyada belediyelerin 6,5 milyar avro mertebesindeki elektrik santral yatrmlarnn yeniden gzden geirilmesinin gerekeceini ve uygulamasna geilmi projelerin bile ekonomik yaplabilirliklerinin tehlikeye deceini belirtti. Merkeziyeti nkleer yaklam ile verimlilik+yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal adem-i merkeziyeti stratejinin birbiriyle uyumlu mu yoksa uyumsuz mu olduu konusunda birok sistemle ilgili mesele, henz aratrlm deil. Elektrik retimi yatrm stratejilerinin ebekenin gelitirilmesi zerindeki sonular neler ya da ebekenin karakteristikleri konusundaki tercihler elektrik retimi yatrm stratejilerini nasl etkiliyor? nite byklnn yapsal kapasite fazlalklarnda ve dolaysyla verimliliin tevik grmemesinde sorumluluk pay nedir? Hkmetin hibeleri/sbvansiyonlar uzun vadeli karar mekanizmasn nasl etkiliyor? Byk yenilenebilir enerji santrallar, byk kmrl/nkleer santrallarla ayn sistem etkilerini mi yaratacak? Bu rapor, durumun esasn ortaya koyuyor ve acilen ele alnmas gereken meseleleri gndeme getiriyor. Er ya da ge tkenecek olan fosil yaktlarn giderek daha youn rekabetin hedefi olmas yznden herkesin enerji iin deyecei bedel artacandan baarl bir enerji politikas insanlarn enerji hizmeti ihtiyalarna gemite olduundan ok daha verimli zmler getirmek zorunda. ok uzun sreden beri enerji politikalar, pimi yemek, scak, souk, k, iletiim, hareket, motor torku gibi hizmetlere makul fiyatl, gvenilir ve srdrlebilir eriimi genel anlamda salamak yerine petrol, gaz ile kliowatsaatlerin ikmal gvenliini hedefledi. Bunun sonucu herkese biliniyor. Kkl nkleer enerji programlarna sahip ABD, Fransa, ngiltere gibi sanayilemi lkelerde bile yakt yoksulluu ciddi ve byyen bir sorun haline geldi. Bunun iin KAS diye bir ksaltma bile tretildi. Anlam, Kn Ar Sayda lm. Avrupada yrtlen bir proje7 kn evlerini yeterince stamad iin len insanlarn saysnn istatistiksel ynden anlam ifade edecek kadar arttn gsterdi. KASlerin oran Pariste yzde 10dan, Glasgowda yzde 30a kadar deiiyor. ngilterede k mevsiminde normal lm oranna ilaveten yakt yoksulluu yznden 15 bin kiinin daha ld tahmin ediliyor. Nkleer enerji kullanan Fransada toplam hane saysnn yzde 28ine tekabl eden 8 milyon kadar hanede btenin yzde 10undan fazlas, enerjiye harcanyor (ulam dahil). 2005 ylndan beri yaklak 3 milyon Fransz ailesi, dk gelirli ailelere verilen sbvansiyonlu ucuz tarifeler salayan bir baka yeni icat, Birincil htiyalar Tarifesine girmeye hak kazand.
7
Avrupada Yakt Yoksulluu Ve Enerji Verimlilii, bak.: http://www.precarite-energetique. org/

55
Nkleer enerjinin, onu seen lkelerde enerji hizmetlerine yaygn ve adil eriim salamad aikr ama bir nkleer enerji stratejisi verimlilik+yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal temiz enerji hizmetlerinin var olduu bir gelecek iin gerekten bindiimiz dal kesmek anlamna gelir mi? Geldiine dair salam kantlar var. Time dergisinin Bakan Obamann nkleer kredi karar ile ilgili yorumunda denildii gibi, Hkmetin bu ar savurganl eninde sonunda bir tr nkleer yeniden douun kapsn aabilir ama bunun yan sra daha iyi zmleri beikteyken yok edebilir veya domalarna bile izin vermeyebilir8.
Nkleer Enerji Yenilenebilir Enerjiye kar

Amory Lovins9: Fakat nkleer enerji verimlilii en az olan yntemdir. Karbon tasarrufu salar ama bu tasarruf baarl rakiplerine yatrm yaptnzda elde edeceinizden dolar bana yaklak 2 ila 20 kat, sene bana ise 20 ila 40 kat daha azdr. Bill Keepin ve Gregory Kats10: ABDde CO2 salmlarn azaltma sz konusu olduunda elektrik enerjisinin verimliliini arttrmann mali getirisi nkleer enerjiden yaklak yedi kat daha fazladr. Environment california11: Teknolojinin mr boyunca harcanacak her dolar bana, enerji verimlilii, biyoktleyi baka yaktlarla birlikte yakmak karbondioksit salmn nlemede nkleer enerjiye kyasla be kat daha etkili, birleik s ve elektrik santrallar ile retmek ise en az kat daha etkilidir. Warwick letme Fakltesi12: Dier teknolojilerin ksteklenmesi, nkleer enerjinin dier dk karbonlu teknolojileri tamamlayc olmad anlamna gelir. Bu, btn dk karbonlu teknolojilerin birlikte kullanlmasnn gerektii, birlikte kullanlmasnn mmkn olduu, bylece uyum
8 9
10
11
12
Time dergisi (18 ubat 2010). Amory B. Lovins, Proliferation, Oil, And Climate: Solving For Pattern(Yaylma, Petrol Ve klim: Model in zm retmek); Lovinsin Proliferation, Climate, And Oil: Solving For Pattern (Yaylma, klim, Ve Petrol: Model in zm retmek) balkl makalesinin uzun versiyonu, Foreign Policy (D Politika) (17 Ocak 2010). B. Keepin ve G. Kats, Greenhouse Warning. Comparative Analysis of Nuclear and Efficient Abatement Strategies (Sera Etkisi Uyars: Nkleer Ve Verimli Azaltma Stratejilerinin Karlatrmal Analizi), Energy Policy (Enerji Politikas) 15:6 (Aralk 1988): s. S38-S61. Travis Madsen, Tony Dutzik, Bernadette Del Chiario, ve Rob Sargent, Environment California: Generating Failure: How Building Nuclear Power Plants Would Set America Back in the Race Against Global Warming (Fiyasko retmek: Kresel Isnmaya Kar Srdrlen Savata Nkleer Santrallar na Etmek Amerikay Nasl Geri Brakr) (Kasm 2009). Catherine Mitchell ve Bridget Woodman, New Nuclear Power: Implications for a Sustainable Energy System (Yeni Nkleer Enerji: Srdrlebilir Bir Enerji Sistemi in Ne Anlama Geliyor) (Warwick letme Fakltesi: Mart 2006).
56
iinde etki gstererek karbondioksit salmlarn azaltabilecei ynndeki sav geersiz klar. Aksine, hkmet nkleer bir gelecek ile yenilenebilir enerji retiminin ve enerjinin daha verimli kullanmnn hkim olduu bir gelecek arasnda seim yapmaldr. John O. Blackburn, Ekonomi Profesr, Duke niversitesi: Fotovoltaik paneller, nkleere alternatif dk maliyetli seenekler sralamasnda yerini ald13.
Genel Bak ve Eilimler

Enerji talebi; karbon etkisi ve kaynaklar kstl bir dnya

Son birka ylda enerji sektrnde ei grlmemi deiimler yaand. Bata petrol ve ondan etkilenen dier enerji piyasalar olmak zere piyasalarda byk istikrarszlklar grld. 2008 yl ortalarnda petrol fiyat bir 10 yl ncesine gre sekiz kat artarak varil bana 150 dolara yaklat. Ancak, bundan birka ay sonra bu yksek fiyatlarn hzlandrd kresel ekonomik sorunlar nedeni ile fiyat varil bana 30 dolar civarna kadar dt. Kresel resesyon enerji tketimini drd. yle ki 2009, kinci Dnya Savandan bu yana kresel elektrik tketiminde azalma grlen ilk yl oldu. Yanlz geleneksel enerji tahminlerine gre, kresel enerji talebinde hzl bir art bekleniyor. Bunun nedeni, bata in ve bir dereceye kadar Hindistan olmak zere Asyann byyen ekonomilerinin enerji ihtiyac. Uluslararas Enerji Ajans (UEA), 2009 Dnya Enerji Grnmndeki Referans Senaryosunda kresel enerji talebinin 2030a kadar yzde 40 orannda artacan varsayyor. Bu senaryoda inin enerji tketimi 2007 ylndan 2030a kadar iki katna karken Avrupa Birliinde talep yalnz yzde 1, Amerika Birleik Devletlerinde ise yzde 5ten daha az oranda artyor. UEAnn esas ald Referans Senaryosu srdrlebilir bir senaryo deil, ancak lkelerin yrrlkteki politikalarnn devam etmesi halindeki sonucu gsteriyor. Bu yola devam edildii takdirde, atmosferde daha nce benzeri grlmemi ve felaket boyutunda deiikliklerin meydana geleceine kuku yoktur. Nitekim UEAnn iaret ettiine gre Referans Senaryosunun ima ettii CO2 younluu kresel scaklk ortalamasnda 6 derece santigrata kadar varan bir arta yol aabilir14. klim etkisi Referans Senaryosundaki tek sorun deil; hatt en acil sorun da deil. zellikle sv yaktlar balamnda acil olan sorun orta vadede uygun kaynaklarn bulunabilmesi ve bunlarn tketicilere bilfiil ulatrlmas ile fiyatlar
13 14
Nuclear Energy Loses Cost Advantage (Nkleer Enerji Maliyet Avantajn Yitiriyor), Diana S. Powers, New York Times, 26 Temmuz 2010. UEA, World Energy Outlook 2009 (Dnya Enerji Grnm), s. 44.
57
15
Birleik Krallk Enerji Aratrma Merkezi (UKERC), Global Oil Depletion, An Assessment of the Evidence for a Near-term Peak in Global Oil Production (Dnyada Petroln Tkenii, Kresel Petrol retiminin Yakn Vadede Zirve Yapmasna likin Kantlarn Bir Deerlendirmesi) (Austos 2009).
58
zerindeki etkisi. UEA, Referans Senaryosunda 2030 yl petrol talebine ilikin tahminlerini son yllarda drd. 2004 Dnya Enerji Grnm Raporunda (World Energy Outlook) kresel petrol talebinin ylda yzde 1,6 art gstererek 2030 ylnda gnde 121 milyon varile ulamas beklenmekteydi. imdiki art oran senaryolarnda ise talebin ylda yzde 1 artarak 2030da gnde 105 milyon varile ulamas bekleniyor. UEA zellikle OECD lkelerindeki petrol tketimi varsaymlarn deitirerek, 2009 senaryosundaki rakam 2004 ylna gre gnde 17 milyon aaya ekti. Yanlz bu azalm talebe ramen genel talep artndaki art nedeniyle kaynak bulunabilirlii konusunda hl ciddi soru iaretleri var (halihazrdaki talep gnde 76 milyon varil olduu iin). Birleik Krallk Enerji Aratrma Merkezinin (United kigdom Energy Resarch Center- UKERC) 2009 ylnda yapt tahminlere gre, retimlerinin zirvesini geride brakm petrol sahalarnda verim azal kresel lekte ortalama ylda en az yzde 6,5, halen retimde olan tm sahalardaki azalma pay ise ylda en az yzde 4. imdiki retim seviyelerini korumak iin her yl gnde 3 milyon varillik yeni kapasitenin eklenmesi gerekiyor. Bu, her ylda bir Suudi Arabistann kard kadar petroln retime eklenmesi demek15. Dolaysyla arz gvenlii ile iklim gvenlii sistemi asndan gnmzdeki enerji sisteminin ve onu ekillendiren politikalarn srdrlebilirlii ok azdr. ngrlen enerji sistemi ne olursa olsun, yeni enerji kaynaklarnn ilenmesi ynnde artan talepleri karlamak ve mevcut altyap ile tesisleri yenilemek iin yeni yatrmlara ihtiya duyulacaktr. UEAnn tahminine gre Referans Senaryosunun yatrm maliyeti, 2008 ile 2030 yllar arasnda 26 trilyon ABD dolar ya da yllk 1,1 trilyon dolar mertebesinde olacaktr. Bu rakam kresel yllk GSYHnn yzde 1,4ne tekabl etmektedir. Bu maliyetin yarsndan fazlas enerji sektrne gidecektir. UEA enerji sektrnn rettii seragaz salmnn, ortalama scaklktaki 2 derecelik art snrnn iinde kalacak ekilde azaltld nemli bir senaryo daha hazrlamtr. Bu 450 Senaryosundaki yatrm maliyetleri Referans Senaryosundakinden nemli lde daha yksek olup, 10,5 trilyon dolar daha gerektirmektedir ama UEA 450 Senaryosunun 2030a kadar enerji maliyetlerinde 8,6 trilyon dolar civarnda azalmaya neden olaca, yaplarn mr boyunca ise toplam 17 trilyon dolar tasarruf salayaca da hesaplanm. Srdrlebilir, gvenli bir enerji sektr yaratmak iin yeni bir ynelie ihtiya olduu, dnyada halen yrrlkte olan politikalarnn, piyasa eilimlerinin kkten ve hzla deimesi gerektii aktr. Uzun vadede dk karbonlu, evre iin gvenli bir enerji sektr yaratmak mmkndr ve bu, ileri eskisi gibi srdrmeye almaktan daha ucuza mal olacaktr. Yanlz, yksek derecede kirlilik yaratan bir enerji kaynandan daha az kirletici olana gemek srdrlebilir bir enerji sektrn yaratmaya kendi bana yetmez. Bunun yan sra sadece sistemin enerji kullanm srasndaki verimliliine deil, ayn zamanda onun
genellikle ihmal edilen retim, dnm ve iletim ynlerine de ok daha fazla arlk veren sistematik bir deiime ihtiya vardr.
Enerji arz seeneklerinin dntrlmesi

Nfusun ve kii bana den enerji tketiminin art kresel enerji tketimini de arttrmtr. Aadaki ekilde kresel enerji tketiminin son iki yzylda ne derece artt grlyor. Tketim 1800den 1900 ylna kadar iki katna karken son 100 ylda ise sekiz kat artmtr. UEA ve dier kaynaklara gre bu eilim, az gelimi lkelerin baz durumlarda temel enerji hizmetlerinden bile yoksun olan halklarna bu hizmetleri salayarak yaam standartlarn ykseltmeye altka devam edecek. Halen dnya nfusunun yaklak drtte biri elektrie dayal hizmetlerden mahrum yayor. OECD ile gelimekte olan lkelerin kii bana den tketim miktarlar arasnda be kat fark var. ekilde ticari fosil yaktlarn (kmr, doal gaz ve petrol) bu uuruma ne kadar katksnn olduu da grlebiliyor. Kresel yllk nfus art oran son yllarda yzde 1,3e dmse de BMin orta seviyede dourganlk senaryosunda bugn alt milyar olan dnya nfusunun, 10 milyar olaca hesaplanan zirve noktasna ancak 2200 ylndan sonra ulaaca tahmin ediliyor16.
ekil 1: Kresel Enerji Talebindeki Art
M i l y a r
ticari olmayan Kaynak: Arnulf Grbler, 2008.17
kmr
petrol
doalgaz
hidro elektrik
nkleer
nfus
16 17
BM, Six Billion (Alt Milyar) (2004), http://www.un.org/esa/population/publications/sixbillion/sixbilpart1.pdf Arnulf Grubler, Energy transitions (Enerji geileri), Encyclopaedia of Earth (Yeryz Ansiklopedisi) iinde, editr: Cutler J. Cleveland (Washington, DC: evresel Bilgi Koalisyonu, Ulusal Bilim ve evre Konseyi, 2008).
59
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn gemiteki ve gelecekteki geliimi

Yenilenebilir enerji yzyllar boyunca insanolunun ana enerji kayna oldu; nceleri biyoktlenin, zellikle odunun yaklmasyla, sonralar su ve rzgr enerjisinin kullanlmasyla. Ancak, son yzyllarda fosil yaktlarndan enerji elde etme kabiliyetinin gelimesi ile yenilenebilir enerji daha az kullanlr oldu. Bata kmr, petrol ve ardndan doalgaz olmak zere fosil yaktlarn kullanlmas, enerjinin benzeri grlmemi lde aa kmasn salad. Bunun sebebi, fosil yaktlarn enerji younluunun nispeten daha fazla olmas, dolaysyla bunlarn ilenmesi ve tanmasnda sarf edilen enerjiye ramen tketiciye byk miktarda kullanlabilir enerji kalmasdr. Yanlz son birka yldr, baz blge ve sektrlerde bu eilim tersine dnmeye balad. Bunlarn arasnda en kayda deer olan AB enerji sektrdr. Avrupada 2009 ylnda rzgr enerjisine 13 milyar avro yatrm yapld. Bunun sonucunda yeni yaplan tesislerin yzde 39unu oluturan rzgr enerjisi santrallar, dier btn enerji retim tesislerin iki yl st ste geride brakm oldu. Ayrca, 2009 ylnda kurulan yeni enerji santrallarnn yzde 61ini yenilenebilir enerji kaynaklar oluturdu. AB enerji sektr kmr, fuel oil ve nkleer enerjiden uzaklamaya devam ediyor. Bu kaynaklarda hizmet d braklan tesislerin says, yeni kurulan tesislerinkini srekli olarak geride brakyor18.
ekil 2: Sektrlere Gre Temiz Enerjiye Yaplan Yeni Finansal Yatrm: 2004-2009 (milyar ABD dolar)
Byme %56 %52 %44 %10 -%7
nc taraf yatrmlar
SDC, zel sektr Ar+Ge+Datm, kamu sektr
Kaynak: UNEP ve dierleri, Srdrlebilir Enerji Yatrmnda Kresel Trendler, 201019.
Avrupa Rzgar Enerjisi Birlii (EWEA), More Wind Power Capacity Installed Last Year in the EU Than Any Other Power Technology (Geen Yl ABde Kurulan Rzgar Enerjisi Kapasitesi Dier Btn Enerji Teknolojilerini At), Avrupa Rzgar Enerjisi Birlii (ubat 2010). 19 SDC = Small distributed capacity = Kk datlm kapasite: Yeni yatrm hacmlarnda yatrma dntrlm sermaye hesaba katlmtr. Kamuya aklanmam szlemeler toplam deerlere tahmini olarak dahil edilmitir. (Kaynak: New Energy Finance)
18
60
ekil 2de kresel enerji sektrnde buna benzer bir eilimin nasl gelimekte olduu grlyor. 2009 ylnda srdrlebilir enerjiye yaplan yeni yatrmlar 162 milyar dolar idi (kresel ekonomik kriz yznden 2008deki 173 milyar dolarlk rekor deerden yzde 7 daha az). Ancak, bu deer yine de imdiye kadar grlen ikinci en byk yllk yatrm toplam (ve 2004 ylndakinin drt kat) olup yeni kapasiteye yaplan harcama (byk hidroelektrik santrallar ve dier yenilenebilir enerjiler dahil) yllar itibaryla st ste ikinci kez yeni fosil yakt kapasitesine yaplan yatrmdan daha bykt. Bunun sonucu olarak, ekil 3te grlebildii gibi enerji sektrnn kurulu kapasitesindeki toplam artn yzde 36s yenilenebilir enerjilerden (byk hidroelektrik santrallar hari) gelmekteydi ama bunun kresel elektrik tketimindeki toplam pay hl yzde 5 gibi nispeten dk bir deerdir.
ekil 3: Enerji Sektrnde Yenilenebilir Enerjinin Kresel Art (Byk hidroelektrik santrallar hari)
Ek yenilenebilir enerji kapasitesinin kresel ek kapasitedeki yzdesi Yenilenebilir enerji retimindeki artn kresel enerji retim artndaki yzdesi
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn kresel kurulu enerji kapasitesindeki yzdesi Yenilenebilir enerjil kaynaklarnn kresel enerji retimindeki yzdesi
Kaynak: BM evre Program (UNEP) ve dierleri, Global Trends in Sustainable Energy Investment (Srdrlebilir Enerji Yatrmnda Kresel Eilimler), 2009.
61
Hidroelektrik
Elektriin gelitirilmesi ve yaygn olarak kullanlmas hidroelektriin kullanmnn da byk lde artmasna yol at. 2007 ylnda retilen yllk hidroelektrik santrallar kaynakl elektrik miktar yaklak 3 bin 200 teravatsaatti (TWh) (740 milyon ton petrole edeer, TEP). Kresel enerji karmasna katk olarak bakldnda, bu rakam retilen elektriin yzde 15ine eittir. Hidroelektrik santrallarn kurulu gc 923 gigavat olup, tm yenilenebilir kaynaklarn ak farkla en bydr. Yanlz hidroelektriin evresel etkileri ve kabul edilebilirliinde dier temiz enerji kaynaklarna gre byk farkllklar vardr. Bu, zellikle hidroelektrik santrallarn bykl ile ilgilidir. En rahat eriilebilir ve ekonomik hidroelektrik retim noktalarnn birounun Kuzey Amerika ve Avrupada var olmasna ramen hidroelektrik kullanmnda nemli bir art gereklememitir. Nitekim 2000 ylndan beri kresel hidroelektrik retimi sadece yzde 20 orannda artmtr ki; bu bir btn olarak elektrik tketimindeki art orannn altndadr. Dolaysyla, BP Dnya statistiksel Enerji ncelemesi raporuna gre hidroelektriin kresel elektrik tketimindeki pay 2000 ylnda yzde 17 iken 2008de yzde 15in biraz stne kadar gerilemitir. UEAnn Referans Senaryosuna gre hidroelektrik retiminin yzde 50 kadar artmas beklendii halde greceli katks yaklak yzde 14e kadar decektir. 450 Senaryosunda bile, 2030 ylnda hidroelektrik santrallardan retilen elektriin toplam tketimin ancak yzde 19unu karlamas beklenmektedir. Baka kurulularn senaryolar da hidroelektrik kaynakl retimde kayda deer bir art olmayacan gsteriyor. Greenpeacein Enerji Devrimi adl senaryosunda hidroelektriin kurulu gcnn UEAnn Referans Senaryosundakinden bile daha az olaca varsaylyor20 ama deerlendirmelere gre hidroelektrik potansiyeli ok daha byk. Dnya Enerji Deerlendirmesinde ekonomik elektrik retim potansiyelin yaklak 8 bin100 TWh, teknik potansiyelin 14 bin TWh kadar, toplam teorik potansiyelin ise 40 bin TWh civarnda olduu tahmin ediliyor21. Bu seviyelerin birouna ulamak byk, biroklarna gre kabul edilemeyecek evresel ve toplumsal sonular douracandan bu ynde bir giriimde bulunulmayacaktr. Ancak, kk nehir tipi santrallardan veya mevcut tesislerin verimliliinin ykseltilmesinden bir miktar art salanabilir. ekil 4te hidroelektriin zaman iinde kresel elektrik arzndaki greceli nemi grlyor. Hidroelektriin nispeten iyi saylabilecek ekonomik performansna ramen hidro kaynakl elektrik retimi enerji sektrnn hzna ayak uyduramamtr ve toplam elektrik retimine katks azalmaktadr.
Greenpeace, Enerji Devrimi, Kresel Enerji Senaryosu (DLR, Teknik Termodinamik Enstits, Sistem Analizi ve Teknoloji Deerlendirme Blm, Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyi ve Greenpeace Uluslararas, 2008). 21 Dnya Enerji Deerlendirmesi (WEA), Blm 4: Energy Resources (Enerji Kaynaklar), World Energy Assessment: Energy and the Challenge of Sustainability (Dnya Enerji Deerlendirmesi: Enerji Ve Srdrlebilirlik Meselesi) iinde, (UNDP, Birlemi Milletler Kalknma Program, 2004).
20
62
ekil 4: Kresel Elektrik Ve Hidroelektrik retimi (TWh)
Hidroelektrik Toplam elektrik
Kaynak: BP 2009.22 ,
Rzgr enerjisi
Yukarda belirtildii gibi rzgrn ticari kullanm son yllarda birok lkede artmtr. Aadaki ekillerde son 10 ylda kurulu gte meydana gelen art ile kurulu gcn lkelere gre dalm grlyor. Geen 10 ylda yllk kresel art oran yzde 30a ulat. zellikle enerji ve iklim gvenliini rzgr enerjisine dayanarak iyiletirmeyi amalayan nlemler sayesinde bu eilimin artmas bekleniyor. Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi (GWEC) 2008 ylnda rzgrdan elde edilen 261 TWhlik elektriin 2012de 680 TWhye kmasn bekliyor. Bu deer, Kyoto Protokolnn EK-1 lkelerinin birinci taahht dnemine ait stlendii indirim hedeflerinin yzde 42sini karlyor. Ayrca GWECnin tahminlerine gre, rzgr enerjisi daha iddial bir senaryoda, (Hkmetler aras klim Degiiklii Panelinin (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) salmlar yzde 25 il yzde 40 azaltma ars yaparken belirttii gibi gelimi lkelerin yzde 21 il 34 arasndaki indirimlerini karlayabilir. Bunun iin 2020 ylna kadar 1000 GW civarnda kurulu g gerekiyor ki bu halihazrdaki kresel artn yavalamas demek23. Ancak, baka senaryolarda 2020 ylnda rzgr enerjisinin ulaaca kurulu gcn ok daha dk olaca tahmin ediliyor. 450 Senaryosunda UEAnn tahmini 650 GW civarnda, Greenpeacein tahmini ise yaklak 900 GW.
22 23
BP, Dnya statistiksel Enerji ncelemesi (Haziran 2009). Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi (GWEC), Wind Power is Crucial for Combating Climate Change (klim Deiikliiyle Mcadelede Rzgr Enerjisi Kilit nemde) (Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi, Aralk 2009).
63
ekil 5: Yllara Gre Kresel Rzgr Enerjisi Kurulu Gc (MW)
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi, 2010.24
ekil 6: Rzgr Santrallarnn 2008deki Kurulu Gc (MW)
ABD Almanya spanya in Hindistan talya Fransa ngiltere Danimarka Portekiz Dier lkeler
Kaynak: Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi, 2010.
24
Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi (GWEC), Kresel Rzgr Enerjisi Kurulu Kapasitesi: 2008/9 (Kresel Rzgr Enerjisi Konseyi, ubat 2010), http://www.gwec.net/fileadmin/ documents/PressReleases/PR_2010/Annex%20stats%20PR%202009.pdf
64
Gne enerjisi
Elektrik retimi iin balca iki tr gne enerjisi teknolojisi vardr: Konvansiyonel retime yakn bir yntem ile gnein nlarn younlatrp buhar reten, bu buharla trbinleri evirerek elektrik reten younlatrlm (konsantre) gne enerjisi teknolojisi ve gne enerjisini dorudan elektrik akmna dntren fotovoltaik teknoloji. Gne enerjisi ayrca, ok daha geni lekte su ve bina stmasnda kullanlmaktadr. Bu teknolojiler ok farkl ynlerde gelimitir. Daha byk, daha merkezi bir yntem olan younlatrmal teknoloji ani ykseli ve ke sahne olurken, (ekil 7) fotovoltaik teknoloji daha istikrarl bir gelime gstermitir (ekil 8).
ekil 7: Dnyadaki Younlatrlm Gne Termal Enerji Kurulu Gc 1980-2007 (MW)
Kaynak: EPI (Yeryz Politikas Enstits), 2009.
ekil 8: Dnyada Yllk Gne Hcresi retimi 1975-2007 (MW)
Kaynak: EPI (Yeryz Politikas Enstits), 2009.
65
Son birka ylda fotovoltaik (PV) gne enerjisi ekonomisinde ve bu kaynan hayata geirilmesinde byk bir atlm yaand. Teknolojik gelimeler ve daha byk retim tesislerinin devreye girmesiyle PV modlleri byk lde ucuzlad. Bunun sonucunda PV gne enerjisinin kurulum maliyeti 2008 ylnda pik vatbana yedi dolardan 2009da yaklak be dolara ve hatta datm irketi leindeki baz projelerde kurulu vat bana dolara kadar dt25. Fasit daire eklinde, fiyatlardaki bu d daha yaygn kullanma, yaygn kullanm ise tekrar fiyatlarda de zemin oluturuyor. Kullanmdaki artta en byk pay, yakn gemie kadar Almanyannd. 2009 ylnda 3 bin 800 MWlk yeni kapasite kuran Almanyann yl sonunda ilettii toplam PV kapasitesi neredeyse 10 bin MW idi. Federal ebekeler Dairesi 3 bin MWn zerinde art bekliyor26. 19 Temmuz 2010 tarihinden beri Almanya ulusal ebekesinde gne enerjisi retimi gerek zamanl izlenebiliyor. Bu tarihi takip eden haftalarda le vakitlerinde dzenli olarak ebekeye 5 bin MWtan fazla enerji girdisi grlebilmekteydi (bak.: Gerek Gne Enerjisi retimi). Ancak, 2010 ylnda kurulu kapasitedeki artn yzde 60nn bata in, talya, Japonya, spanya ve ABD olmak zere dier lkelerin katklarndan olumas bekleniyor. Azalan retim maliyetleri sonucunda fotovoltaik gne enerjisinden retilen elektriin ebekeye verili maliyetlerinin artk nkleer enerji ile ayn dzeye geldii iddia ediliyor. Duke niversitesi ekonomi profesr John Blackburn tarafndan hazrlanan bir raporda, fotovoltaik gne enerjisi sistemlerinin maliyeti ucuzladka bunlarn bir noktada, tahminlere gre artmaya devam edecek nkleer enerjiden retilen elektrik fiyatnn altna inecei ve bylece tarihi bir kesime noktas oluaca ne srlyor27. Ayrca, pek gneli bir lke saylmayan ngilterenin nde gelen PV gne enerjisi irketlerinden biri, 2013 ylna kadar evlerdeki PV sistemlerinden elde edilen elektriin retim fiyatnn (ebeke paritesi) tketicilerin dedii elektrik cretine yakn olaca kansnda olduunu aklad28. Avrupada paritenin 2020 ylna kadar gereklemeyecei dncesini tayanlar da var olmakla birlikte, bugn sipari edilecek yeni bir nkleer santraln en iyi ihtimalle faaliyete geecei tarihin 2020 olduu dnlrse, bu gecikmi tarihin bile ne kadar nemli olduu anlalr.
Clean Energy Trends 2010 (2010da Temiz Enerji Trendleri), Ron Pernick ve Clint Wilder, Clean Edge 26 Federal ebekeler Dairesi, Basn Blteni, 27 Temmuz 2010 27 Nuclear Energy Loses Cost Advantage (Nkleer Enerji Maliyet Avantajn Yitirdi), Diana S. Powers, New York Times, 26 Temmuz 2010 28 Jeremy Leggett, I accept George Monbiots 100 solar PV bet (George Monbiot ile PV gne enerjisi hakknda 100 sterlinine iddiaya girmeyi kabul ediyorum) , The Guardian, 9 Mart 2010
25
66
Nkleer enerjinin gemiteki ve gelecekteki geliimi

lk nkleer reaktr elektrik ebekesine 1954 ylnda, imdi dalm olan Sovyetler Birliinde balanmt. Faaliyetteki reaktrlerin says 1980li yllarn sonuna kadar hi durmakszn artt. 1989 ylna gelindiinde dnyada 424 adet reaktr almaktayd. 2002 ylnda 444 adet reaktrle tarihi bir zirveye ulald. Bu say, 2010 ylnn Austos ay itibaryla faaliyette olan reaktrlerin saysndan be adet daha fazlayd. Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn (UAEA) aklad listeye gre, bugn 61 reaktr (Austos 2010 sonu itibaryla) ina halinde. Bunlardan 13 20 yldr listede, yarsndan fazlasnn ise inaat nemli lde gecikmi durumda29. Nitekim nkleer enerjinin ticari kullanmndan beri ilk defa bir ylda (2008) ebekeye hibir yeni reaktr balanmad. Romanyadaki Cernavoda-2 reaktrnn Austos 2007 ylnn Austos aynda (24 yllk bir inaat srecinin ardndan) devreye alnmasndan beri sadece be adet nkleer reaktr (Japonya, in ve Rusyada birer, Hindistanda iki adet) faaliyete geirilirken 2008 ve 2009 yllarnda be reaktr hizmet d brakld. Yaygn performans arttrmlarna30 ramen toplam kurulu g bir miktar azald. 2008 ylnda 370 GWlk nkleer kapasite ile 2 bin 600 TWh civarnda elektrik retildi. Bu miktar dnyadaki ticari elektriin yzde 14, ticari birincil enerjinin yzde 5,5i veya azalma eilimiyle birlikte tm enerjinin yzde 2 il yzde 3ne tekabl etmektedir31. Nkleer enerjinin rol gerek anlamda azalmsa da UAEA ile OECDnin Uluslararas Enerji Ajansnn muazzam bir gelime ngren tahminleri giderek daha iyimser hale gelmitir. UAEA 2030 ylna kadarki dk senaryosunda 473 GWlk, hayranlk uyandran bir hesap hassasiyetiyle hazrlanm yksek senaryosunda ise 747,5 GWlk nkleer kapasite ngryor. UEA, Dnya Enerji Grnm 2009 raporunun Referans Senaryosunda yzde 10luk ek bir katkyla 2030 ylna kadar nkleer kurulu gcn 475 GWa ulaacan varsaymtr. UEA450 Senaryosunda ise UAEAnn yksek senaryosundaki gibi, halihazrdaki nkleer kurulu g ve elektrik retiminin 2030 ylna kadar iki katndan fazla artacan ngrmtr. UEA yle diyor: Nkleer Rnesans mmkndr fakat bir gecede olamaz. Nkleer projelerin karsnda inaat srelerinin uzamas ve bununla balantl riskler,
29
Ayrntl bir analiz iin bak.: Mycle Schneider, Steve Thomas, Antony Froggatt ve Doug Koplow, The World Nuclear Industry Status Report 2009 (Dnya Nkleer Enerji Durum Raporu), hazrlatan: Alman evre Bakanl (Paris: Austos 2009); ngilizce ve Almanca olarak http://www.bmu.de/english/nuclear_safety/downloads/doc/44832.php adresinde bulunabilir. 30 Mevcut tesislerde teknik yoldan gerekletirilen kapasite art (buhar jeneratrnn deitirilmesi, trbin yenilenmesi, vb). 31 Burada ticari terimini kullanmamzdaki maksat, dnyann birok yerinde enerji arznn nemli bir blmn oluturan, rnein ebekeye bal olmayan santrallarn veya ticari olmayan biyoktlenin enerji istatistiklerinde genellikle hesaba katlmadn akla kavuturmaktr.
67
lisanslama srelerinin uzunluu, kalifiye eleman ktl, ayrca atklarn doadan yaltlmas, nkleer silahlarn yaylmas ve yerel halkn kar kmas gibi eskiden beri sregelen nemli engeller vardr. Nkleer santrallarn finansman zellikle serbest pazarlarda her zaman zor olagelmitir ve mali krizin bu zorluu daha da arttrmas kesin gibidir. Muazzam sermaye ihtiyalar, maliyetlerin bteleri ama riski, dzenlemelerdeki belirsizliklerle birletiinde yatrmclar ve kreditrler talep artnn gl olduu dnemlerde bile son derece ihtiyatl davranmak zorunda kalmaktadr32. Byk aptaki bu byme tahminlerine gereke oluturmak iin bu nemli engellerin nasl alacan ne UAEA ne de UEA tarif ediyor. Merkezi svirenin Basel kentinde bulunan dnce kuruluu Prognos33 son raporlarndan birinde 2030 ylnda faal reaktrlerin saysnn 2009 ilkbaharna gre yzde 29 azalacan tahmin ediyor. Prognosun tahminine gre, Dnya Nkleer Birliinin 2030 yl iin ilan ettii projelerden sadece yzde 35i gerekleecek. Bu say ebekeden karlan eskimi reaktrlerin yokluunu telafi etmeye yeterli olmayacak.
ekil 9: Dnyadaki Nkleer Reaktrler ve Kurulu Gleri 1954-2010 (GW)
424 reaktr vb Reaktr says
Faaliyetteki reaktrler letilebilir kapasite
Mycle Schneider Consulting Kaynaklar:IAEA-PRIS, MSC, 2010
32 33
UEA, World Energy Outlook (Dnya Enerji Grnm) 2009, s. 160. Matthias Deutsch ve dierleri, Renaissance der Kernenergie (Nkleer Enerjinin Yeniden Douu), hazrlatan: Radyasyondan Korunma Brosu (BFS) (Berlin/Basel: Eyll 2009).
68
Nkleer ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn karlatrlmas

ekil 10 ve 11de yeni yenilenebilir (byk hidroelektrik hari) ve nkleer tesislerin ebekeye katks ile tm dk karbonlu enerji kaynaklarnn kresel elektrik retimine katks grlyor. Verilen deerler ilk bakta elikili grnse de bunlar ayn madalyonun iki yz gibidir. ekil 10da son yirmi ylda kresel ebekeye yaplan net ilaveler yer alyor. Mnferit santrallarn bykl kapatlan reaktrlerle birlikte dnldnde, nkleer eilim izgisinin neden genel bir yn izlemedii ortaya kyor. Yanlz zetle szkonusu dnemin banda ortalama yllk net ilave nkleer kapasitenin 2 GW civarnda olduu kabul edilebilir, kresel kurulu g ise 370 GW civarndadr. Ancak bu eilim, 2005 ylndan beri duraanlam veya azalmaya dnmtr. Ayn dnemde rzgr enerjisi kurulu gc ylda ortalama 10 GWtan fazla artm ve ilave kapasiteler dzenli olarak artarak 2009 ylnda 37 GW amtr
ekil 10: Kresel Elektrik ebekesine Eklenen Yeni Yenilenebilir ve Nkleer Enerji Miktarlar 1990-2010 (GW)
Rzgar Fotovoltaik Nkleer
Kaynak: Amory Lovins, 2010.34
Ancak, ekil 11de gsterildii gibi, fosil yakt dndaki eitli kaynaklardan retilen elektrie bakmak da nemlidir. Burada, yenilenebilir enerjilerde son yllarda gerekleen arta ramen bunlarn elektrik retimine katksnn, nkleer ve hidroelektrik enerjisiyle karlatrldnda ne kadar kk kald grlyor. Yanlz ekil 17de grld gibi, bu durum deiecektir. UEAnn 450 Senaryosundaki varsaymlara gre 2030 ylnda hidroelektrik kullanm
34
Amory Lovins, yazarla kiisel iletiim (2010).

69
nkleer enerjinin gnmzdeki miktarnn iki katna karken rzgr enerjisi ve dier yenilenebilir enerjiler de buna edeer miktarda retim salayacaktr35.
ekil 11: Fosil Yakt D Kaynaklardan retilen Elektrik
Yenilenebilir/ Hidroelektrik d Hidroelektrik Nkleer
Kaynak: EPI, Yeryz Politikas Enstits, 2009.
Sistemle lgili Sorunlar

Birisi kp kamuoyunun nnde rzgr veya gne enerjisinden retilen elektrik enerjisi miktarnda dalgalanmalar olduundan ebekenin baz yk retiminde nkleer enerjiye ihtiya vardr derse, o kii ya elektrik ebekesinin ya da nkleer santraln nasl altn bilmiyordur veya kamuoyuna bile bile yalan sylyordur. Nkleer enerji ile yenilenebilir enerjiler birlikte altrlamaz. Siegmar Gabriel, Eski Federal Almanya evre Bakan36
Politika olarak nkleer enerjiyi ve/veya enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklarn gelitirme karar, teknolojik klar arasnda seim yapmann ok tesindedir. nceden var olan siyasi sistemler, karar verme sreleri, pazar yaps ve ciddi altyap, sklkla kararlar tetikler veya en azndan byk lde etkiler. Dier taraftan, merkeziletirilmi ya da adem-i merkeziyeti enerji retimi gibi temel sistem kararlarnn, enerji teknolojilerinin ve sistemlerinin esneklii ile rekabet gc zerinde byk etkisi vardr. rnein, s ve elektrik temelli enerji hizmetlerinin salanmasnda birleik s ve g santrallarnn
35 36
UEA, World Energy Outlook (Dnya Enerji Grnm) 2009, Tablo 9.2, s. 324. Alman Federal Meclisi, 16nc A seim dnemi, 211inci oturumAlman Federal Meclisi 16. Yasam dnemi, 211. Oturum (Berlin: 19 Mart 2009).
70
(CHP) ok daha verimli olduundan kuku duyulmamasna ramen CHPlerin mevcut merkeziletirilmi, sklkla ar byk elektrik santrallaryla veya mevcut doal gaz ebekeleriyle rekabet etmesi zordur. Gelimekte olan birok lkede bu altyap kararlarnn birou henz verilmemitir. Dolaysyla bu temel sistem seimlerinin neler getireceinin deerlendirilmesi son derece nemlidir. Gemite yaplm stratejik seimlerin neler getirdii sanayilemi lkelerde grlmektedir. Ne yazk ki yerel ve blgesel lekte ok sayda baarl rnek bulunabildii halde uygun maliyetli, srdrlebilir enerji hizmetleri salayan ulusal enerji politikalarna iyi bir rnek yoktur. Btn lkelerde yrrlkte olan politikalar ciddi eksikliklere sahiptir ve bunlarn giderilmesi iin byk tamiratlar yaplmas gereklidir.
Fransann merkeziletirilmi sistemi

rnein, gayet merkeziyeti bir siyasi sistemle ynetilen Fransa, doal olarak enerji arz meselelerine de her zaman merkeziyeti zmler aramtr. Fransada nkleer enerji tepeden aaya doru ileyen karar verme mekanizmalarnn mantki bir seimi olup, merkezi devletin enerji meselelerinde blgesel veya yerel ynetimlerle siyasi erki paylama gibi bir niyetinin kesinlikle olmamasnn bir sonucudur. Devlet destekli nkleer mantk, yeni, yenilenebilir enerji kaynaklar gelitirmek isteyen kk ve orta byklkteki iletmeleri silindir gibi ezmitir. Buna benzer bir ekilde verimlilik salama abalarnn da n sklkla kesilmitir. 1980li yllarn ortalarnda, enerjiden sorumlu kamu hizmeti kuruluu EDFnin ihtiyacn tesinde nkleer santrallar (16 adet) ina ettii aklk kazand. Devlet, tehizat planlamasnda ayarlama yapmak yerine Enerji Verimlilii Ajansnn byk bir blmn lavetti ve EDF iki stratejik tercih yapt: Uzun vadeli elektrik ihracat anlamalar ve elektriin snma ile su stmasnda kullanlmasnn yaygn biimde desteklenmesi. Bu strateji, Fransada enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesinin nndeki en byk engeli dourdu. Yz binlerce binann bacasz ina edilmesiyle elektrikten daha az israf ve kirlilik yaratan dk maliyetli bir s kaynana gei frsat heba edilmi oldu. Son yllarda bu eilim daha da glendi ve Fransada ina edilen konutlarn yaklak yzde 75i elektrikle stlr oldu. Baz vakalarda kentsel stma ebekeleri elektrikle stlan binalara balant vermeden deniyor, nk bu yatrm gereinden fazla bir maliyete neden oluyor. Fransada elektriin stma amacyla yaygn biimde kullanlmasnn (konutlarda tketilen elektriin neredeyse yars) bir baka yan etkisi de kn elektriin pik deerlerinin olaanst artarak gnmzde, yaz aylarndaki en dk tketime sahip gnlerinin katna kmasdr. Bunun sonular ise elektrik retimi iin fosil yaktlarn kullanmnda byk bir art (1990 ylndan beri yaklak yzde 25), yalar 40 bulan fuel-oil ile alan elektrik santrallarnn yeniden devreye sokulmas ve bata Almanyann kmrl santrallarndan alnan elektrik olmak zere elektrik ithalatnn hzla artmas oldu. yle ki 27 yllk
71
aradan sonra Fransa, 2009 yln Ekim ay ve 2010 ylnn Ocak aynda elektrikte net ithalat olmutur. Fransada enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklarn gelitirme abalar ok az ilerleyebilmitir. Kii bana den elektrik tketimi AB ortalamasndan veya ernobil felaketinin ardndan nkleer enerjiyi terk eden talya gibi bir lkeden nemli lde daha yksektir. spanyann sadece 2008 ylnda ilave ettii yeni rzgr enerjisi kapasitesi (4 bin 600 MW) Fransann 2007 ylna kadar kurduu toplam rzgr kurulu gcnden (4 bin 60 MW) daha fazladr. Fransann nkleer gcnn lke ekonomisini karbonsuzlatrd yanl bir dncedir. Fransz hkmetinin yaymlad yeni rakamlardan da37 grld zere, ithal mallarnn net karbon ierii dikkate alndnda (yani ihra mallarnn karbon ierii dldkten sonra) fert bana den seragaz salm (2005) 8,7 tondan 12 ton CO2 edeerine ykselerek neredeyse ekonomisi kmre dayal Almanyadakine ulamtr38. Almanya 2009 ylnda yerini ine brakncaya kadar dnyann en byk ihracat lkesiyken Fransann byk bir ticaret a vardr.
ekil 12: Fransada Son Tketimden Kaynaklanan Seragaz Salmlar (1 ton cO2 edeeri olarak)39
Ulusal Topraklar
Nihai Yurtii Talep
Dorudan v halkndan kaynaklanan salmlar (ulam ve snma) Yurtii talep iin gerekletirilen ulusal retimden kaynaklanan salmlar thal mallardan kaynaklanan salmlar hra mallarndan kaynaklanan salmlar
Fransz evre Bakanl, Lempreinte carbone de la demande finale intrieure de la France Fransada nihai i talebin karbon ayak izi , Austos 2010 38 Norve Karbon Ayak zi Hesaplama sitesi 2001 ylndaki alt eit seragaz salm miktarn Fransa iin 13,1 ton CO2 edeeri, Almanya iin ise 15,1 ton CO2 edeeri olarak gstermektedir. Bak.: http://carbonfootprintofnations.com 39 Bu hesaplamada yalnz CO2, CH4 and N2O gazlarnn dikkate alnd gz nnde bulundurulmaldr.
37
72
Alman yaklam: Nkleer enerjiyi aamal olarak terk etme ve yenilenebilir enerji kaynaklarn gelitirme
Almanya rnei tamamen farkl bir strateji ierir. Elektriinin yzde 30a yakn nkleer enerjiden elde edildii halde bu lke her zaman kmr ve linyite byk lde bel balamtr. 2000 ylnda hkmet nkleer enerji irketleriyle bir anlama imzalam ve 2002de de nkleer enerjinin aamal olarak terk edilmesi iin meclisten yasa karmtr. Buna paralel olarak 2000 ylnda tarife garantisi iin yasa karlmtr. Hkmet yenilenebilir enerji reticileri iin retilen elektrii belli bir fiyattan alm garantisi getirmi ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn s piyasasndaki varln arttrmak iin tevik programlar koymutur. Nkleer enerjinin aamal olarak terk edilmesine ilikin net bir hedef ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi ynndeki gl tevikler olaanst hareketli bir ortam yaratmtr. Uygulamann ekillendirilmesinde devlete bal blgesel enerji kurulular nemli bir rol oynamtr. 1990l yllarn sonundan bu yana yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen toplam enerjinin miktar katna km, yz binlerce kiiye istihdam yaratlm ve yenilenebilir enerji teknolojileri en nemli ihracat kalemlerinden biri haline gelmitir. Ancak, her ey yolunda gitmemitir. Bata rzgr enerjisi olmak zere yenilenebilir enerji kaynaklarnn retimi 70 TWh kadar (veya 1990 ile 2007 arasnda be kat) karken toplam elektrik tketimi ayn srede yzde12den fazla, neredeyse 68 TWh artmtr. Sonu olarak Almanyann enerji retim sektrnn 2007 ylndaki CO2 salmlar 1990dakilerle ayn seviyede gereklemitir. Bu zellikle ok artc bir sonutur, zira Dou ile Bat Almanyann birlemesi sonucunda, demode elektrik santrallarnn40, sektrlerinin devre d braklmas karbon ieriinde ve enerji tketiminde doal bir azalmaya yol amt. Enerji analistleri ve evre kurulular, bu soruna bir sredir iaret etmekteydi ama ne nceki Byk Koalisyon ne de yeni muhafazakr hkmet, AB yasalarnn gerektirdii asgari verimlilik artlarn bile yerine getirebilmi deildir. Almanyadaki nkleer santrallarn faaliyet srelerinin uzatlma olasl da lkedeki enerji sisteminin yeniden yaplandrlmasn tehdit etmektedir. Alman evre Bakanl tarafndan Joachim Nitsche yaptrlan kapsaml bir analizde 2008 ylnda u sonulara varlmt41: Nkleer enerjinin mrnn uzatlmas halinde yenilenebilir enerji kaynaklarnn 2020 ylnda yzde 30luk paya ulamas hedefinin tehlikeye dmemesi iin yeni fosil yaktl santrallarn inaatna ilikin halihazrdaki planlarn tamamen deitirilmesi gerekecektir. Bu durumda birleik s ve g santralar ile (CHP) ilgili hedefe de ulalamayacaktr.
40 41
1989 ylnda Dou Berlinde alr durumdaki en eski kmrl santral 1919dan kalmayd. Joachim Nitsch, Klavuz aratrma 2008 - Almanya ve Avrupann gncel iklim koruma hedefleri nda yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi stratejisinin devam ettirilmesi, hazrlatan: Federal Alman evre, Doa Koruma ve Nkleer Gvenlik Bakanl (Ekim 2008).
73
Enerji arznda elektrik verimlilii ileCHP retiminin byk oranda arttrlmas, yenilenebilir enerji kaynaklarnn byme dinamiinin glendirilmesi ynnde yaplmas gereken yapsal deiiklikler temelden tehlikeye girecektir. Bylece enerji sisteminin, CO2 salmn 2050 ylna kadar yzde 80 azaltmay ngren iklimi koruma hedefine ulamas neredeyse imknsz olacaktr. Enerji sektrnde yenilenebilir enerjinin paynn nemli oranda arttrlmas iin gereken ey, yl boyunca baz yk grevi gren ilave santrallar deil, eitli tipteki faslal elektrik santrallarna adapte olabilecek esnek orta yk santrallardr 42. Wuppertal Enstits nkleer santrallarn mrlerinin uzatlmas, aksi takdirde yerini birleik s ve g santrallarna brakacak olan fazla elektrik miktarlarn piyasada tutacaktr diye vurguluyor43. Nkleer santrallarn faaliyete devam etmesi ayn zamanda kentsel stma sistemlerinin genilemesini de engelleyecektir. Yenilenebilir enerji kaynakl elektrik ile nkleer enerji ve dier baz yk enerji santrallar arasndaki dorudan rekabet, pazarda akl d durumlara giderek daha sk yol ayor. Almanyada yenilenebilir enerji kaynakl elektriin sisteme (ebekeye) dahil edilmesi yasal olarak nkleer ve fosil yaktlardan retilen enerjiden daha yksek ncelik tayor ama 2008 ylnn Ekim aynda o kadar ok rzgrdan elektrik enerjisi retildi ki yenilenebilir olmayan kaynaklardan elde edilen elektriin bir ksm, enerji piyasasnda negatif fiyatlarla satlmak zorunda kalnd, nk nkleer santrallarn retimi yeterince abuk drlemiyordu. stelik bu durum nkleer kapasitenin 8 GWlk bir blmnn bakm nedeni ile devre d olduu bir zamanda ortaya kmt44. O tarihten beri, Almanyada ancak 2008 ylnn Eyll aynda yasallam olan negatif elektrik fiyatlar Alman enerji piyasasnda giderek artan bir sklkla grlr oldu. 2009 ylnn Eyll ay ile 2010 ylnn ubat ay arasndaki alt ayda elektrik fiyatlarnn eksiye dt gn says 29du (bak.: aadaki ekil). Negatif fiyatlarn dt seviyeler akl alacak gibi deildi: 4 Ekim 2009 tarihinde elektrik reticisi, elindeki fazla elektrikten kurtulmak iin 1.500 euro/MWhe (15 sent/kWh) ulaan fiyatlar demek zorunda kalmt. Aslnda, Almanyann nkleer enerjiyi aamal terk etme stratejisi, farkl enerji kaynaklarnn akllca birletirilmesine dayal, yksek derecede esneklik ieren bir sistemi mkemmelen tamamlamaktadr.
Nkleer de dahil olmak zere aslnda btn enerji santrallar az veya ok faslal alr. Nkleer santrallar sadece her yl birka hafta sreyle yakt ikmali iin faaliyetlerini durdurmakla kalmaz, birou da kapsaml onarm veya iyiletirme nedeni ile bazen bir yldan fazla bir sre devre d kalabilir. 43 Manfred Fischedick ve dierleri, Nkleer Enerji Engeli-nkleer enerji santrallarnn iletme srelerinin uzatlmasnn yenilenebilir enerjiler zerindeki etkileri, hazrlatan: Federal Alman evre, Doa Koruma, Ve Nkleer Gvenlik Bakanl (Wuppertal Enstits, Nisan 2009). 44 A.g.e.
42
74
ekil 13: Alman Enerji Borsasnda Negatif Elektrik Fiyatlar Negatif borsa fiyatlar olan gnleri, /MWh, 2009 Eyll ayndan 2010 Mart ayna kadar Dipnot: 100 /MWh =10 Cent/kWh en dk gnlk fiyatlar
Kaynaklar: H. Alt, Elektrik borsasnda neden negatif elektrik fiyatlar ?, FH-Aachen, Mart 2010
Yenilenebilir enerji spanyaya fazla m geldi?

24 ubat 2010 tarihinde gnn erken saatlerinde spanyann elektrik iletim sistemi operatr Red Elctrica (REE) 800 MWlk rzgr santralna, retimi birka saat sre ile durdurmak iin talimat verdi. Bunun nedeni, nceki gece saat 01:30da rzgr enerjisi o saatteki 26 bin 674 MWlk talebin yzde 44,5ini, 11 bin 961 MWn karlyordu. REEnin mdahalesinin ardndan rzgr enerjisi retimi, 10 bin .852 MWla snrlandrld. Talebin artmaya balad saat 06:30a kadar rzgr santrallar yapabilecei retimimin altnda altrld. Rzgr santrallarnn retiminin dk tutulduu saatlerde, nkleer santrallarn retiminde ise herhangi bir deiiklik yaplmad.
Yeni bir yaklam

Sistem sorunlarnn en nemlilerinden biri, ister mr uzatlm ister yeni ina edilmi olsun, merkeziletirilmi enerji santrallarnda srar etmenin inovasyon zerindeki etkisidir. Bu husus sadece enerji ve s retiminin teknolojik ynleri iin deil, ayn zamanda zellikle sanal elektrik santrallarnda adem-i merkeziyeti enerji kullanm ile yk ynetimi arasnda yeniliki balantlar kurulmas asndan da anlamldr. 2005 ylnda Motorolann eski ynetim kurulu bakan Robert Galvin tarafndan kurulan Galvin Elektrik Giriimi u grte: ABDnin yalanm, gvenilmez, verimsiz, emniyetsiz ve dijital ekonominin gerekleriyle uyumsuz olan elektrik sisteminin acilen modernletirilmesine ihtiya vardr. Teknolojisi 1950li yllardan nceye dayanan bu sistemde bozulmann eiine dayanm onlarca yllk tehizat bulunuyor. Bu paralar deitirilebilirse de ve erge deitirilecekse de bu durum lkemize daha nce grlmemi bir frsat sunuyor: Amerikann elektrik ebekesini tketicilere, evreye ve ekonomiye son derece yararl ekilde
75
yeniden icat etmek ve deitirme frsat. (...) Ne var ki sektr 50 yldr ortaya kayda deer bir yenilik koyabilmi deil. Bunun balca nedeni ise dzenleyici yapnn 21. yzyln gerekleriyle uyumlu olmamas45. Bu tespit gerek Avrupa gerekse dnyann dier sanayilemi lkelerinden birou iin aynen geerlidir.Ufak aptaki yenilenebilir enerji santralar, birleik s ve g santrallar gibi adem-i merkeziyeti (dank) retim nitelerinin kmelenmesi, tek merkezden ynetilmesi anlamna gelen sanal elektrik santrallar, elektriin geleceiyle ilgili en ok mit veren kavramlardan biridir. Bu yaklamn bir baka alm da otomobil akleri veya yenilenebilir enerji sistemlerinin yedek enerji depolar gibi adem-i merkeziyeti depolama kapasitelerinin tabloya dahil edilmesidir. Bu, deyim yerinde ise nkleer enerji vizyonunun tam tersidir. Elektrik tketicileri, elektrik retimini ve kullanmn optimize edilmi ebeke koullarna (talep-arz dengesi, fiyat) gre tetikleyen bir elektrik dmesi kullanr. Elektrik tketicisi reticilere dner ve reten tketici kavram buradan dodu. Gnmz Almanyasnda yeni retim kapasitenin byk bir blm, kamu hizmet kurulular tarafndan deil ev sahipleri tarafndan kuruluyor. Haliyle, bu gelimeye yer verebilmek iin ebekelerde byk lde uyarlamalar yaplmas gerekecektir. Avrupa Elektrik Ve Doal Gaz Dzenleyicileri Grubunun (ERGEG) ksa sre nce yaymlad bir belgesinde unlar ifade edilmekteydi46: Gelecein elektrik ebekelerinin tm voltaj seviyelerinde birok farkl teknoloji ve byklkteki retim birimini birbirine balamas gerekecek. Bunlardan bazlar gayet kontrol edilebilir nitelikteyken dierlerinin retimi, beslendii birincil yenilenebilir enerji kaynann [rnein rzgr enerjisi] anlk fiziksel bulunabilirliine bal olacak. Enerji talebinin en uygun retim ve ebeke koullarnda gvenli bir ekilde karlanmas iin sistem izleme ve akll kontrol yeteneklerinin ok daha yaygn hale getirilmesi gerekecektir. Bu da elektrik ebekelerinin ksaca, akll ebekelere evrimi yolu ile baarlacaktr. Bunun geleneksel elektrik iletim ve datm ebekelerinden balca fark, elektrik ebekesinde karmak, gelikin bir iletiim ebekesine de yer verilmesidir. Buradaki etin meselelerden biri, bu iletiim sistemlerinin orta ve dk voltaj seviyelerinde entegrasyonu ile bunlarn sinerjilerinin tketiciler tarafndan kullanlacak akll sayalarla organize edilmesidir. Bunun iin ise yeni elektronik sistemlerin kurulmasnn yan sra yeni dzenlemelerin de yaplmas gerekir ve akll ebekelerin daha abuk hayata geirilmesi isteniyorsa dzenleyicilerden de unlar daha ok istenmelidir: Mteri menfaatlerini uygun derecede korurken,
Galvin Giriimi, Transforming the Grid: An Executive Summary (ebekeyi Dntrmek: Bir Ynetici zeti), bak.: http://galvinpower.org/about-galvin/transforming-grid 46 ERGEG, Position Paper on Smart Grids (Akll ebekeler Hakknda Gr Belgesi) Bir ERGEG Kamu Danma Belgesi (Brksel: 10 Aralk 2009).
45
76
ebekeyi ekonomik adan etkin biimde gelitirirken daha kkl inovasyonlarn yeterli seviye ve kapsamda teviki iin yollar bulmak47. Nkleer enerji kullanmayan talya, akll sayalarn ncsdr. Daha 2006 ylnda dzenleyiciler, tm tketicilerin 2011 sonuna kadar akll saya taktrmalarn zorunlu kld ama sve daha abuk davranarak 2009 ylnn Temmuz aynda yzde 100 akll saya kullanmn gerekletirdi. imdi sve, komular Danimarka, Finlandiya ve Norvee kurulumu hzlandrmalar iin yardm ediyor48. Nkleer enerji kullanan Fransa, iki blgede 300 bin akll sayacn kullanlaca bir deneme srecini ancak 2010 ylnda balatyor. Bu arada, Avrupann en byk elektronik ve telekom irketlerini bir federasyon ats altnda biraraya getiren Avrupa Akll Saya Sektr Grubunun (ESMIG) ye says 2008 ylndaki be kurucu yeden 2010 ylnn Temmuz aynda 32 yeye ykseldi. Sanayilemi lkelerin ounda halen deneme projeleri yrtlmekte olup, gelimekte olan baz lkeler de uygulamay balatmaya hazrlanyor. ABD Uluslararas Kalknma Ajans, 2010 ylnn Mart aynda Hindistann Enerji Sektr in Bir Akll ebeke Vizyonunu yaymlad. Elektrikli ev aletleri sektr de hzl bir ilerleme iinde. inde elektronik eleman bulunan tm elektrikli ev aletlerini 2015 ylna kadar akll ebekelerle uyumlu hale getireceini ilk aklayan firma, Whirlpool oldu. Elektrik datmnda yenilenebilir enerji kaynaklarna da yer vermek iin eitli modeller daha imdiden uygulanmakta. letim ve datmdaki kayplar byk lde azaltan Sanal Elektrik Santral ve mikro ebeke projeleri baz lkelerde ina halinde49. Galvin Elektrik Giriimi, 2010 ylnn Mays aynda Mikro ebeke Merkezini u dnce ile at: Akll mikro ebekeler yenilenebilir kaynaklar mahalle/semt/kent seviyesinde entegre etmenin ve elektrik ticaretine mteriyi de dahil etmenin ideal bir yoludur. Bu ebekeler Kusursuz Elektrik Sisteminin yap talardr50. Ad geen giriim tarafndan gelitirilen Kusursuz Elektrik Sistemi akll ebekelerin geliimindeki son noktay hedef alan yeniliki bir ticaret ve teknoloji plandr. Illinois niversitesinin Teknoloji Enstits, niversite yerlekesinde gerek boyutlu bir demo projesinin uygulama safhasna gemi bulunuyor.
A.g.e. Technology Action Plan Smart Grids (Teknoloji Eylem Plan Akll ebekeler), talya ile Gney Korenin Byk Ekonomiler Enerji ve klim Forumuna sunduklar rapor (Aralk 2009). 49 Bak.: rnein Almanyann Dardesheim kenti veya Hollandann Elektrik Denkletiren Kenti Hoogkerk. ABDde California Enerji Komisyonu (CEC) jeotermal enerji, s pompas teknolojisi ve artlm atk su, fotovoltaik, rzgar enerjisi ve bunlarla birlikte yerinde depolama alternatifleri, binalarda aydnlatma ile stma sistemlerinin deitirilmesini, elektrikli aralar iin arj istasyonlar kullanlarak yenilenebilir enerjinin yerinde retilmesini gelitirmek ve yaplabilirliini gstermek iin Yenilenebilir Enerji Gvenceli Yerleim Yerleri (RESCO) kuruluunun hibe salamas yolunda San Diegodaki California niversitesinin yapt teklifi geenlerde kabul etti. 50 http://galvinpower.org/microgrids
47 48
77
2010 ylnn Temmuz aynda Washingtonda bakanlar seviyesinde yaplan Temiz Enerji toplantsnda akll elektrik ebekelerinin dnyann drt bir yannda gelitirilmesini ve ina edilmesini hzlandrmak iin Uluslararas Akll ebekeler Eylem A kuruldu. Ancak, akll ebeke terimi birok ekilde kullanlyor. Burada esas soru, akll ebekelerin bileenlerinden bazlarnn (zellikle akll saya) yukardan aaya mant ile ileyen eski makro sisteme tamamlayc grevi yapacak uygun bir unsur olarak m, yoksa kendi potansiyellerinden sonuna kadar yararlanlmak zere mi uygulanacadr. Bu ikinci seenek ister istemez mikro ebekelere dayal bir elektrik sistemine gei anlamna gelecektir. Mmkn olan hallerde bu mikro ebekeler, birbirlerini daha iyi tamamlamas ve sistemin daha dengeli klnmas iin byk olaslkla kmeler oluturacak ekilde irtibatlanacaktr. Aynen Fransa gibi ngiltere de akll ebekeleri enerji verimlilii + yenilenebilir enerji ekonomisine kapsaml bir geiin aralarndan biri olarak deil, mevcut ebekenin iyiletirilmesi olarak gryor. Bunun aksine Birleik Krallk Enerji ve klim Deiiklii Dairesi tketimde srekli bir art bile istiyor. 2050 ylnda bugnknden daha fazla elektrik retmemiz gerekecek ama bunu yaparken seragazlar salmndan byk lde kanmalyz. Elektrii yenilenebilir enerji kaynaklarndan, nkleer enerjiden ve karbon tutma + depolama olanaklaryla donatlm fosil yaktl santrallardan retmeliyiz51. Hl nemli bilgi noksanlklar varsa da kantlarn ezici ounluu, nkleer enerjiye dayal bir elektrik altyapsnn sistematik etkileri arasnda, enerji verimlilii + yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal bir enerji toplumunun gelitirilmesinin nndeki engellerin artmasnn ve baz vakalarda zellikle yenilenebilir enerjinin pay ykseldike iki yaklamn birbirini dlamasnn yer aldn gstermektedir.
Yatrmn Zamanlamas klim deiikliine kar sratle nlem alma zorunluluu

Bata enerji sektrnn yayd karbondioksit (CO2) olmak zere insan kaynakl seragaz salmlarnn dnyann iklimini deitirdii konusundaki fikir birlii giderek yaygnlaarak neredeyse evrensel boyuta ulamtr. Hkmetler aras klim Deiiklii Panelinin (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) Drdnc Deerlendirme Raporunda iklim sistemindeki snmann tereddde yer brakmayacak boyutta olduu, sebebinin ise yzde 90dan fazla olaslk ile Sanayi Devriminden beri sregelen insan faaliyetlerinden kaynakland ifade edilmitir. 20. yzylda dnyann ortalama scakl 0,6 derece santigrat artmtr. Enerji ve toprak kullanmnda imdiki gidiat srdrld takdirde atmosferdeki seragazlarnn younluu dnyann scakln bu yzyln sonuna kadar
51
http://www.decc.gov.uk/en/content/cms/what_we_do/uk_supply/network/smart_grid/ smart_grid.aspx
78
6 derece daha arttracak seviyeye ulaacaktr. Bu ise insanlk ve yeryzndeki ekosistemler iin felaket niteliinde sonulara yol aacaktr. klim deiikliinin en tehlikeli sonularndan saknmak iin uluslararas camia tarafndan 2 derece hedefi belirlenmitir. Buna gre salmlarn dnyann ortalama scaklnn, sanayileme ncesine kyasla 2 derece santigrattan daha fazla artmamasn salayacak ekilde azaltlmasna allacaktr. Bu hedef, aralarnda Avrupa Birlii, Hkmetler aras klim Deiiklii Paneli ve son olarak da Bilimin gerektirdii ve IPCCnin Drdnc Deerlendirme Raporunda belgelendii zere, kresel salmlarda dnyann scaklndaki art 2 derece santigratn altnda tutacak byk azaltmlar yaplmasnn ve bu hedefe bilimin ilkeleri dorultusunda ve eitlik prensibi temelinde ulamak iin harekete geilmesinin gerektii konusunda mutabk kalnmtr ifadesinin yer ald Kopenhag Mutabakat gibi birok uluslararas kurulu ve forum tarafndan benimsenmitir52. Bu hedefe ulamak iin seragaz salmlarnn 2050 ylna kadar yzde 80i aan bir oranda azaltlmas gereklidir. Burada ksa vadeli hedefler birok ynden uzun vadeli hedeften daha nemlidir. Salmlar azaltmann ne derece yaplabilir olduunu, hzla deien teknoloji ile davran biimleri belirleyecek ve yatrmlarn yksek miktarda enerji harcayan / salm yapan yollara akmasnn nne yine bunlar geecektir. Yanlz salmlarn azaltlmasnn geciktirilmesi, gelecekte ok daha yksek maliyetlerle ok daha byk oranlarda azaltmlar yapma zorunluluunu douracaktr.
Yeni teknolojileri gelitirmek iin geecek sreler, deneyimler ve beklentiler Nkleer enerji
Salmlarn hzla azaltlmas zorunluluu karsnda yeni teknolojilerin kitlesel lekte hayata geirilmesi nemli ama pek nemsenmeyen bir faktrdr. Enerji retecek yeni tesislerin hizmete alnmasnda balca iki aama vardr; gelitirme ncesi ve inaat aamas. ok eitli fikir alverilerini ierebilen gelitirme ncesi aamasnda, potansiyel olarak gerekli inaat ile iletme ruhsatlarnn alnmas, yerel halkn, lke halknn raz edilmesi ve finansman iin kaynak aranmas da yer alr. Baz durumlarda genel gvenlik deerlendirmeleri yaplrken yeni bir teknolojinin uygulanmas hzlandrlabilir veya bunun aksine inaat sahasndaki koullar ya da ortaya kan yeni sorunlar nedeni ile gelitirme ncesi aamas daha uzun srebilir. UEAnn tahminine gre gelitirme ncesi aamas, nkleer santrallar iin yaklak 8 yldr53. Yanlz bu sreye siyasi onay almak iin geecek zaman da dahil olup snai altyapnn, i gcnn ve gerekli dzenleme rejiminin mevcut olduu varsaylmtr. ngiltere rneinde olduu gibi, zamann Babakan Tony Blair 2006 ylnn Mays aynda nkleer enerjinin
Kopenhag Mutabakat, BM klim Deiiklii ereve Anlamasnn 15. Taraflar Toplantsnda hazrlanmtr (Kopenhag: 7-18 Aralk 2009). 53 Uluslararas Enerji Ajans (UEA), Nuclear Power in the OECD (OECDde Nkleer Enerji) (UEA, 2001).
52
79
eskisinden de gl bir biimde geri dneceini ilan etmiti ama nkleer enerji iin gelitirme ncesi aamas daha balayncaya kadar bile bu aklamann zerinden birka yl geti. naattaki gecikmeler nkleer enerjinin gemiinde her zaman var olmutur. Dnya Enerji Konseyi tarafndan yaplan bir analizde54 nkleer reaktrlerin inaat srelerindeki artn kresel eilimi gsterilmitir. 1980li yllarn sonundan 2000e kadar inaat srelerinde grlen byk gecikme, ksmen ernobil kazasnn ardndan siyasilerin, kamuoyunun nkleer enerjiye baknda meydana gelen deiikliklerden ve sonraki yllarda yasal koullarn deitirilmesinden kaynaklanmtr. 2009 Dnya Nkleer Enerji Durum Raporunda55 gsterdiimiz gibi, lkeler arasndaki farklardan dolay tm dnya iin bir ortalama inaat sresi hesaplamaya almak pek anlaml deildir (hesaplansayd, hizmete son alnan 16 adet reaktr iin ortalama sre 9 yl civarnda olacakt). Romanya, Rusya ve Ukraynada faaliyete giren 4 reaktrn inaat 18 ila 24 yl srmtr. Dier taraftan in, Hindistan, Japonya ve Gney Korede ebekeye balanan 12 nitenin ortalama inaat sresi 5 yl ancak gemektedir. naat srelerinin uzamas, birok lkede karlalan bir durumdur. Almanyada 1965-1976 yllarnda 76 ay sren inaatlar, 1983 ila 1989 arasnda 110 aya kmtr. Japonyada 1965-2004 yllarnda ortalama inaat sresi 44 ila 51 ay aralndayd ve son olarak Rusyada 1965-1976 yllarnda ortalama 57 ay sren inaatlar, 1977 ila 1993 arasnda 72-89 ay srm ama o tarihten beri tamamlanan drt santraln inaat ernobil kazasnn yol at muhalefet, ekonomik kstlamalar, 1992 ylndan sonraki siyasi deiiklikler nedeniyle 180 ay (15 yl)56 kadar srmtr.
Tablo 1: Dnyada Nkleer Santrallarn naat Sreleri Dnem 1965-1970 1971-1976 1977-1982 1983-1988 1995-2000 2001-2005 2005-2009
Kaynaklar: Clerici, 2006; UAEA.57
Reaktr says 48 112 109 151 28 18 6
Ortalama inaat sresi (ay) 60 66 80 98 116 82 77

Dnya Enerji Konseyi, Alexandro Clerici ve ABB Italy, Avrupa Blgesel nceleme Grubu The Future Role of Nuclear Energy in Europe (Avrupada Nkleer Enerjinin Gelecekteki Rol) (13 Haziran 2006); ve 2000 sonras iin PRIS veri tabanna dayanlarak yaplm hesaplamalar, http://www.iaea.org/programmes/a2/index.html 55 Mycle Schneider ve dierleri, 2009 Dnya Nkleer Enerji Durum Raporu. 56 Dnya Enerji Konseyi ve dierleri, Avrupa Blgesel nceleme Grubu (2006). 57 A.g.e. 2005-2009 dnemine, inaatna 279 ay sreyle ara verilen Romanyadaki Cernavoda 2 nitesinin tamamlanmas dahil deildir.
54
80
En yeni tasarma sahip, III+ Kua olarak adlandrlan, reaktrlerin ilki halen Finlandiyada ina ediliyor58. Olkiluoto-3 iin 2003 ylnn Aralk aynda sipari verildiinde, szlemeye gre santraln 1 Mays 2009 tarihinde kadar devreye alnmas ngrlmt. Ancak, projenin tamamlanmas bugn en az 3,5 yl gecikmi olup btesi de yzde 100 orannda almtr (gncel tahminlere gre proje tamamlanncaya kadar toplam maliyet 5,7 milyar avroyu geecek veya aacaktr; oysa ilk tahmin 3 milyar avro idi). Finlandiyadaki EPRnin bir benzeri, kinci III+ Kuak reaktr ise Fransada ina ediliyor. yldr sren inaatn geldii u aamada Flamanville-3 reaktr, planlanan takvimin resmen en az iki yl gerisinde olup btesini de 2 milyar avro am durumda. naatta kan sorunlar yznden kredi deerlendirme kuruluu Standard & Poors nkleer inaat firmas AREVAnn kredi notunu drd59. naatn karmakl ve maliyeti yznden reaktrlerin paralel deil, seri halde ina edilmesi tercih edilmektedir. Yani ina ettiren, bir reaktrn inaat tamamlanmadan bir yenisine balamaz. Dolaysyla yeni bir dizi reaktrn faaliyete girmesi iin birka yl daha gemesi gerekecektir. Dnyann drt bir kesinde ok sayda reaktrn ina edilmesi, tecrbe birikimi salar. Teknolojinin normal uyguland koullarda bu tecrbenin, nkleer enerjinin yaygnlamasn hzlandrmas ve maliyetini drmesi beklenir. Ancak, bugne kadar nkleer enerjinin yaygnlamas hzlanmamtr. Bunun nedeni ksmen teknolojinin karmakl, ilgili ikmal zincirleri ve kullanlan teknolojilerin ok eitli olmasdr. Stern Review (ngiltere hkmetinin iklim deiikliinin ekonomiye etkisi hakkndaki raporu) iin hazrlanan maliyet ve finansman raporlarndan birinde yle denmekteydi: malat ve kullanmda hayata geirilen yenilikler ve lek ekonomisi sayesinde 1970lerden bu yana nkleer enerji hari tm teknolojilerin enerji retim ve kullanm maliyetleri sistematik olarak azalmtr.60 Buna, dnyadaki en byk iki nkleer program, ABD (ekil 12) ve Fransadaki (ekil 13) nkleer programlar rnek gsterilebilir. kisinde de kayda deer inaat tecrbesine ramen inaat maliyetlerinde byk artlar grlmektedir. ABD rneinde, 25 yllk srede birim kurulu kW g bana maliyet yaklak be kat, Fransada ise kattan fazla artmtr. ABDye dair verilerde nkleer elektrik santralnn projelendirilmi maliyeti pembe renkle gsterilmitir. Burada bamsz Wall Street analistlerinin tahminlerinin kurulu kW bana 10.000 dolarn stnde olduu grlyor. Fransa rneinde ilgin olan bir durum bu
Daha fazla bilgi iin bak.: Steve Thomas, The Economics of Nuclear Power (Nkleer Enerjinin Ekonomisi) balkl bildiri (2010), www.boell.de 59 Adan BBB+ya 60 Dennis Andersen, Cost and Finance of Abating Carbon Emissions in the Energy Sector (Enerji Sektrnde Karbon Salmlarn Azaltmann Maliyeti Ve Finansman), Stern Review iin destekleyici bildiri (Imperial College London: Ekim 2006), s. 18.
58
81
artn tek bir irketten kaynaklanmasdr zira reaktr ina etme ve iletme yetkisi sadece devlete ait olan bir irketin elindedir.
ekil 14: ABDdeki Nkleer Santrallarn Yatrm Maliyetlerinin Evrimi (renme Erisi)
Wall Street ve Bamsz Analistler Bir gecelik maliyet
Nkleere Hcum Pazar
Elektrik irketleri NKLEER RNESANS lk Satclar, Devlet ve Akademisyenler
Uygulama Yl Faal santrallar Planlanan santrallar
Kaynak: Cooper, 2009.61
ekil 15: Fransadaki Nkleer Santrallarn Yatrm Maliyetlerinin Evrimi (renme Erisi)
Kaynak: Arnulf Grbler, 2009.62
Mark Cooper, The Economics of Nuclear Reactors: Renaissance Or Relapse? (Nkleer Reaktrlerin Ekonomisi: Rnesans m Yoksa Gerileme mi?) Mark Cooper Enerji Ve evre Hakknda Ekonomik Analizler Enstitsnde Kdemli Konuk Akademisyendir (Vermont Hukuk Fakltesi, Haziran 2009). 62 Arnulf Grbler, Fransann Nkleer Enerji Programnn Maliyet Deerlendirmesi 1970-2000 (6 Ekim 2009).
61
82
Nkleer santrallarn retimi ile ilgili nispeten dk veya negatif renme erisi iin eitli nedenler ortaya atlmtr. 1970li yllardan sonra reaktr sipari orannn nispeten azalmas, nkleer santrallarn karmaklyla dzenleyici ile siyasi sreler arasndaki iliki ve uygulanan farkl tasarmlar bunlardan bazlardr63. Bu faktrlerden bazlar, gelecekte halledilebilirse de ngiltere hkmetinin Performans Ve novasyon nitesi, nkleer santrallarn gelecekte dier teknolojiler ile kyaslanabilir seviyede renme oranlar gsteremeyebilecei baz alanlara iaret etmitir. Bu alanlardan bazlar unlardr: Nkleer enerji nispeten olgunlam bir teknoloji olduundan dramatik bir teknoloji hamlesi olasl dierlerine kyasla zayftr. naat ve iletmeye alma srelerinin nispeten yksek olmas, ilk nitelerden alnan iletme, tasarm geri bildirimlerine dayanan iyiletirmelerin yava olmasna yol amaktadr. Yenilenebilir enerji eitlerinin balang lei daha ufak ve uygulama potansiyeli daha geni (cins ve say itibaryla) olduundan nkleer enerjide lek ekonomisinin kapsam yenilenebilire kyasla daha zayftr. Ayrca, konunun endstriyel yn de nkleer santral inaatlarnn zirveye ulat 1980 civarndan beri kkten deiti. Nkleer sektrn lideri olan irketlerden birou, 1980 ylnda nkleer alandaki baka irketlerle birleerek ya da faaliyetlerini son birka yldr hareketliliin artt, reaktrleri hizmet dna alma ve atk ynetimi gibi alanlara kaydrarak sektrden tamamen ekilmitir. Bunun sonucunda hem bir nkleer santral inaatnn tamamn ynetecek imkn ve kabiliyete sahip irketlerin hem de bunlarn bulunduu lkelerin says azalmtr64. Nkleer imalat sektrnn byk bir yeniden yaplanma ve iyiletirme durumunda olduu aktr. Ar tehizat imalat kapasitesine yaplacak yatrmlar bir hayli sermaye-youndur. malatlar birka yl ilerisi iin kesin sipari almadka 100 milyonlarca dolarlk yatrmlara girmez.
Yenilenebilir enerji kaynaklar

ekil 14te grld gibi nkleer enerjide rastlanan pozitif renme etkisi yokluu ve negatif ekonomik etki, yenilenebilir enerji teknolojileri iin geerli deildir. Rzgr enerjisi, gneten elde edilen elektrik, etanoln yaygnlamas tm rneklerde tesis kurulumu ve enerji retimi maliyetlerinde nemli azalmalar salamtr.
Performans Ve novasyon nitesi (PIU), Energy Review Working Paper, The Economics of Nuclear Power (Enerji Raporu alma Belgesi, Nkleer Enerjinin Ekonomisi) (PIU, 2002). 64 UAEA, International Status and Prospects of Nuclear Power (Nkleer Enerjinin Durumu Ve Gelecei) (2008).
63
83
ekil 16: Teknoloji renme Erileri

Kmlatif etanol hacmi (1000 m3)
Etanol Fotovoltaik
Rzgr
MW cinsinden kmlatif kurulu g (fotovoltaik, rzgar)
Kaynak: IPCC Drdnc Deerlendirme Raporu, Rapor 3, klim Deiikliinin Azaltlmas.
2002 ylnda ngiltere hkmetinin Performans ve novasyon nitesi (PIU) 2020 ylnda eitli arz seeneklerinin retim maliyetinin ne mertebede olabileceini hesaplamtr. Tablo 2de yer alan bu tahminlerde nkleer enerji maliyetlerinin kara ile deniz santrallarndan elde edilen enerjinin maliyetinden ok daha yksek, enerji bitkileri ve dalga enerjisi ile benzer aralkta olduu grlmektedir.
Tablo 2: Elektrik retimindeki Yakt Kaynaklarnn 2020deki Tahmini Maliyetleri
Teknoloji 2002deki maliyetsent/kWh 3,0-3,5 Tahminin isabetlik derecesi Maliyetin 2050ye kadarki eilimi
Kmr (IGCC) Doalgaz (CCGT) Karbon tutma + depolama Byk birleik s + g santral (CHP) (doal gaz) Mikro birleik s + g santral (doal gaz) Nkleer
Konvansiyonel Yaktlar Orta 2,0-2,3 Yksek 3,0-4,5 Orta <2 Yksek

2,5-3,5 3,0-4,0
Azalma Snrl azalma Belirsiz Snrl azalma

Orta
Srekli azalma Azalma Snrl azalma Azalma Azalma Belirsiz

Srekli azalma
Rzgr (kara) Rzgr (deniz) Enerji bitkileri Dalga

Gne fotovoltaik
Kaynak: PIU, 2002.65 65
Orta Yenilenebilir enerji kaynaklar 1,5-2,5 Yksek 2,0-3,0 Orta 2,5-4,0 Orta 3-6 gering
10-16 Yksek
PIU, The Energy Review: Performance and Innovation Unit (Enerji Raporu: Performans ve novasyon nitesi (PIU)), Babakanlk Brosu (ubat 2002), s. 199.
84
Etanol reticilerine denen fiyat (ABD dolar/m3)
ABD dolar / KW (fotovoltaik, rzgar)
Son yllarda baz yerleim blgelerinde rzgr enerjisine kar artan bir muhalefet grlm, bunun sonucunda projelerde iptal ve gecikmeler meydana gelmitir. 2009 ylnda, ngilterede teklif edilen karadaki rzgr enerjisi santrallarndan sadece yzde 25ine onay verilmitir. Bu oran 2007 ylnda yzde 63t. Hkmetin 2009 ylnda yaymlad Yenilenebilir Enerji Stratejisi, 2020 ylna kadar karada kurulacak rzgr santrallarnn kurulu g hedefini 14 GW olarak belirlemiti. 2010 ylnn ilk alt ay itibariyle ngilterede 3,2 GW kurulu, 0,8 GW ina halinde ve 3,4 GW inaatna balanmak zere olan toplam 7,4 GW kapasite mevcuttur ki bu, hedeflenenin yarsndan biraz fazladr. Yanlz, planlanm olan ilave 7,4 GWlk kapasite de onaylanrsa hedefe zamannda ve ucu ucuna ulalabilir66. Nkleer tesislere kyasla ak denizlerde kurulacak byk rzgr enerjisi projeleri bile daha ksa zamanda tamamlanabilir. ngiltere hkmeti, 2010 ylnn Ocak aynda halen gelitirilmekte olan 8 GWa ek olarak 32 GW daha dnldn aklamtr. Bunlarn 2020 ylna kadar faaliyete gemesi beklenmektedir. Rzgr iftlikleri ile konvansiyonel elektrik santrallarnn inaatlar arasndaki farklara dikkat etmek gerekir. Avrupa Rzgr Enerjisi Birlii, trbinlerin nceden zerinde anlalan sabit bir fiyata satn alnp bir teslimat program belirlenmesi bakmndan rzgr iftlii inaatn bir kamyon filosu satn almaya benzetiyor. Elektrik altyaps da epey nceden belirlenebiliyor. naat ilerinde birtakm deiken maliyetler szkonusu olabiliyorsa da bu maliyet oynakl projenin tm maliyetinin yannda ok kk kalyor67. Karadaki rzgr trbinlerinin inaat sresi nispeten ksa, ufak aptaki rzgr iftlikleri birka ayda veya en fazla bir ylda tamamlanabiliyor. Rzgr enerjisi sektr uygulamadaki srat avantajn gl bir pazarlama aracna evirmi bulunuyor68.
Frsat Maliyetleri
Uluslararas Enerji Ajans ve dier kurulularn deerlendirmelerinde nemli fakat birbiriyle biraz elien iki eilim grlmektedir. Bunlardan birincisi, nmzdeki on ylda enerji sektrnde daha nce grlmemi seviyelerde yatrm yaplmasnn gerekeceidir. Bu, bir takm eilimlerin sonucudur: Gelimekte olan lkelerin zellikle kentsel evreden kaynaklanan talepleri, OECD lkelerinde, ok sayda elektrik santralnn faaliyet mrlerinin sonuna ulamas nedeniyle ve baz rneklerde yeni kan evre koruma yasalar uyarnca kapatlmasnn gerekmesi,
BWEA, Wind Farm Planning Approvals by Local Councils Slump to Record New Low of 25% (Yerel Ynetimlerin Planlanan Rzgr iftliklerine Verdii Onaylar yzde 25lik Yeni Rekor Seviyesine Dt), ngiliz Rzgr Enerjisi Birlii (BWEA) (20 Ekim 2009). 67 EWEA, Wind Energy, The Facts: Volume 1, Technology (Rzgr Enerjisi, Gerekler: Cilt 1, Teknoloji), Avrupa Rzgr Enerjisi Birlii (EWEA) (2003). 68 Vestas (2009): Vestas rzgr enerjisi santraln bir yl iinde, yani konvansiyonel elektrik santrallarndan ok daha abuk kurup iletmeye balayabilirsiniz. Bu, yatrmnzn daha abuk geri dnmesi demektir., http://www.vestas.com/en/modern-energy/understanding-modern-energy/fast.aspx
66
85
Mevcut enerji rezervlerinin tkenmesi, yeni enerji rezervlerinin ve kaynaklarnn almas... Yukardaki ile elien ikinci eilim ise son iki- ylda sermaye temininin glemesi, maliyetinin artmas, kresel resesyon yznden enerji talebinin azalmas ve dk enerji fiyatlarnn daha byk finansal belirsizliklere yol amas nedeniyle enerji sektrne yaplan yatrmlarn azalmasdr. Kresel resesyon gnmzde birok analistin tahmin ettii gibi sona ererse yatrmlar yavalatan ya da durduran koullar tamamen veya ksmen ortadan kalkabilir. Sonu olarak enerji sektrne daha fazla yatrm hem muhtemeldir hem de tevik edilmektedir. Ancak, sz edilen ekonomik toparlanmaya ramen zellikle kamu sektrndeki yatrmlarda sermaye snrl olacaktr. Ayrca para bulma konusunda sektrler arasnda byk bir rekabet yaanacaktr. Enerji sektrnde yatrmlarn hzlanaca varsaylrsa, bir nesil boyunca faaliyetini srdrecek olan enerji sektrnn hangisi olaca, yaplacak yatrmlarn cinsine gre belirlenecektir. Aadaki ekilde enerji sektrnde UEAya gre farkl senaryolarda ne apta yatrma ihtiya duyulaca grlmektedir. UEAnn Referans Senaryosunda 2030 ylna kadar toplam 25,6 trilyon dolar seviyesinde yatrm yaplaca varsaylmaktadr. Oysa seragaz salmlarnn dnyann ortalama scakln 2 derece santigrattan daha fazla arttrmasna meydan vermeyecek koullarn salanmas iin toplam yatrma 10,5 trilyon dolar daha eklemek gerekecektir. Bu yatrmlarn ouna bina ve ulam aralar gibi son kullanmdaki verimlilii ykseltmek iin ihtiya duyulacaksa da yakt trnn deitirilmesi ve fosil d yaktlardan retilen elektrik ile karbon tutma + depolamayla ilgili bir maliyet art da szkonusudur. Ancak, bu ilave yatrm sayesinde fosil yaktlara olan talep azalacak, bunlar karmak ve tamak iin gereken yeni yatrmlarn miktar 2,1 trilyon dolar kadar azalacak, yakta harcanan para azalacaktr. UEAnn tahminine gre, salanacak tasarrufun miktar 2030 ylna kadar 8,6 trilyon dolar, yatrmn mr boyunca ise yaklak 17 trilyon dolar olacaktr.
86
ekil 17: Dk Karbonlu Enerji Sektrlerinde Deien Yatrmlar
Sanayi ek maliyetler Sanayi ek maliyetler Binalar ek maliyetler Ulam ek maliyetler Elektrik retimi Elektrik Datm Elektrik letimi Doalgaz arama + karma Doalgaz iletim ve datm Doalgaz LNG (svlatrlm doal gaz)
Petrol arama + karma Petrol rafinerileri Akaryakt tamacl Kmr madencilii Referans Senaryosu 450 Senaryosu Kmr nakliyat
Kaynak: UEA, Dnya Enerji Deerlendirmesi, 2009.
Bu rnek, politika hedeflerinin yatrm ne dereceye kadar etkileyebildiini gstermektedir. Bu gerei grmezden gelmek ya politikann ya da yatrmlarn iflasna yol aar. Ayn mantk enerji sektrndeki yatrm seenekleri iin de geerlidir. Son kullanmdaki enerji verimliliinin sisteme nfuz etmesi byk oranda artt takdirde fosil yaktlarn aratrlmas ve karlmas ihtiyac ile bunlarn tanmasna yaplacak yatrmn potansiyel olarak azalaca aktr. Yanlz en byk dorudan etki, farkl elektrik kaynaklar arasnda olacaktr, zira bunlardan birine yaplacak yatrm dierine olan ihtiyac aka azaltacaktr. Salmlarn byk lde azaltld bir enerji sektrnn ortaya kt kresel senaryolarn neredeyse tmnde, nkleer enerjinin katks yenilenebilir enerjilere (tasarruf ve verimlilik hari) gre daha ufaktr ama yine de nkleer enerjinin daha geni bir dk karbonlu enerji seenekleri portfyne zellikle kmr ve doalgazla alan santrallardaki karbon tutma + depolama seenei ile birlikte dahil edilmesi gerektii savunulmaktadr. Enerji sektrnn gerekten dk karbonlu, srdrlebilir ekle dntrlmesi sadece enerji kaynaklarnda deil, enerjinin datm ve kullanm eklinde de dnm yaratacak deiiklikler gerektirir. Bu geii salamak iin aratrma-gelitirmeden teknolojinin yaygnlamasna kadar tm teknolojik uygulama zincirinde nceliklerin ve yatrmlarn deitirilmesi icap eder. Aadaki blmde her uygulama aamas gzden geirilerek nkleer enerji ile yenilenebilir enerji kaynaklar arasnda bir karlatrma yaplmaktadr.
87
Aratrma ve gelitirme
Nkleer enerji ile yenilenebilir enerji kaynaklarn, devletin aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde olduu kadar dorudan karlatrmann ve rekabetin bulunduu bir alan bulmak ok zordur. Enerji ve iklim gvenlii meselelerinde daha fazla Ar+Ge iin srekli olarak arlar yaplmasna ramen birok lkede devletin aratrma harcamalar 1980l yllardakinin neredeyse yars kadardr. Bu durum btn enerji kaynaklarn etkisi altna alm olup son 10 yllarda enerji alannda devletin rolnn genel olarak azaltlp zel sektrnkinin arttrlmas ynnde beliren arzunun gstergesidir.
ekil 18: OEcD lkelerinde Ulusal Aratrma ve Gelitirme Bteleri (milyon ABD dolar)
Nkleer Yenilenebilir Fosil yaktlar Verimlilik
Kaynak: UEA, 2010.69
69
UEA, Aratrma ve Gelitirme Btesi veri taban (2010), http://www.iea.org/stats/rd.asp
88
Btelerdeki bu azalma, frsatlar azaltacak ve yeni enerji teknolojilerinin gelitirilmesinde devletlerin etkisini snrlayacaktr. ekil 16da son 20-30 yldr toplam Ar+Ge harcamalarnn yaklak te ikisini eken nkleer enerjinin bu btelerdeki arl grlmektedir. Bu, gerekten ok nemli bir istatistik olup, birtakm zel faktrlerin sonucudur. Bunlardan birincisi nkleer sektrde hem blnme(fisyon) hem de fzyon teknolojilerine bte ayrlmas ve Uluslararas Termonkleer Deneysel Reaktr (ITER) Projesinin (fzyon projesi) gelitirilmesine ncelik verildii iin halen Ar+Ge btelerinde en byk paya fzyonun sahip olmasdr. kincisi nkleer enerji aratrmalarnn zellikle demonstrasyon amal veya pilot tesislerin finansmannn pahal olmas ve zellikle ksa vadede enerji hizmeti salanmad dikkate alndnda ar yksek
seviyede bteler gerektirmesidir. Bu demo tesislerinin teknik karmakl, yeniliki nitelikleri, maliyet tahminlerinin almasna neden olmakta ve gecikmeler meydana gelmektedir. ITER Projesinin 2006 ylnda inaat maliyetinin 5 milyar avro (7,4 milyar ABD dolar), 20 yllk iletme maliyetinin ise bir 5 milyar avro daha tutaca tahmin edilmekteydi. Ancak, tasarmnda yaplan kapsaml deiikliklerin ardndan inaat maliyetinin artk en az iki katna kmas bekleniyor70. Maliyet tahminlerinin byle almas byk olaslkla devletlerin gelecek yllarda baka enerji projelerine destek salama olanaklarn etkileyecektir.
ekil 19: OEcDde Enerji Aratrma Ve Gelitirme Btelerinin Teknolojik Dkm (1974-2008)
Kaynak: UEA, 2010.71
Verimlilik Fosil yaktlar Yenilenebilir Nkleer
Yatrm maliyetleri
Rekabeti piyasalarda hangi tr enerji kaynaklarnn ileneceine dair kararlar etkileyen bir takm faktrler vardr. Bunlar arasnda zellikle nemli olanlar, retilen enerjinin maliyeti, hangi fiyattan satlabilecei, gelitirilmesinin, yaylmasnn finansal maliyeti ve riskleridir. lk yatrm maliyetleri yksek, inaat sreleri uzun ve teknolojisinin karmak olmas nedeni ile bte tahminlerinin yerine getirilmesi zor olan nkleer enerji, ou enerji kaynaklarna kyasla finansal adan dezavantajldr. Aadaki kutuda grld gibi nkleer enerjinin gemii nkleer santral inaatlarnn maliyet tahminlerinin tutmad rneklerle doludur. Bu tr maliyet amlar yalnz o anda szkonusu olan projenin maliyetini deil, ayn zamanda gelecekteki baka nkleer projelerin ve/veya kamuya sunulan elektrik hizmetinin
70
71
Fusion Dreams Delayed International Partners are Likely to Scale Back the First Version of the ITER Reactor (Fzyon Hayalleri Gecikti Uluslararas Ortaklar ITER Reaktrnn lk Versiyonunu Kltebilir), Nature dergisi (27 Mays 2009): s. 488-489. UEA, Aratrma Ve Gelitirme Btesi veri taban (2010).
89
sermaye maliyetini de etkiledii iin nemlidir. UEAnn da belirttii gibi inaat maliyetlerindeki belirsizlik yatrmclar iin byk bir risk faktrdr72.
Kutu: Nkleer Santral naatlarnda Maliyet Tahminlerinin Almas

1980li yllar ile 1990larn balarnda Amerika Birleik Devletlerinde ve Avrupann byk bir blmnde ina edilen nkleer santrallarn inaat maliyetleri ok yksekti hatta gnmzde nkleer santral ina eden az saydaki elektrik irketinin ve genel olarak nkleer enerji sektrnn bugnk tahminlerinden bile ok daha yksekti73. MIT, 2003 Eldeki kantlar sektrn maliyet tahminlerinin gemite muazzam lde azmsandn gsteriyor. 40-50 yl boyunca ayn yanlln srarla srdrlmesi inanlr gibi deil74. Jonathan Porritt, ngiltere Hkmetinin Srdrlebilir Kalknma Komisyonu Bakan, 2005 EZe [Temelin nkleer santraln ina ettiren ek elektrik irketi] inanmak iin hibir sebebim yok. Bana dokuz kez yalan sylendi. Onuncu kez onlara niin inanaym ki75? Vaclac Havel Zamann ek Cumhurbakan, 1999
72 73 74
75
UEA, World Energy Outlook (Dnya Enerji Grnm) 2009, s. 268. Massachussetts Teknoloji Enstits (MIT), The Future of Nuclear Power (Nkleer Enerjinin Gelecei) (MIT, 2003). Avam Kamaras Ticaret Ve Sanayi Komitesinin 2005-06 sayl toplantsnn New Nuclear? Examining the Issues (Yeni Nkleer mi? Konuyu ncelemek) balkl Drdnc Raporunun 1. cildinden. ek Cumhuriyeti Cumhurbakanl Basn Brosunun basn aklamas, (12 Mays 1999).
90
Vermont Hukuk Fakltesinin bir raporundan alnan ekil 12de hem Amerika Birleik Devletlerinde 1970li ve 1980li yllarda yaplan reaktr inaatlarnn artan maliyetlerinin hem de son birka ylda nkleer inaatlarda hzla deien maliyet beklentilerinin vard boyutlar grlyor. Burada nemle kaydedilmesi gereken husus, bu maliyet artlarnn gerekten Amerika Birleik Devletlerinde edinilen tecrbelerden deil (nk lkede halen ina edilmekte olan hibir reaktr yoktur) ama muhtemelen dnyann dier blgelerinde edinilen deneyimlerin ekonomik adan derinlemesine tahlil edilmesinden ve bunlarn etkilerinden kaynaklanmasdr. ou kez, bu artan inaat maliyetleri enerji retiminin maliyetini deerlendirmek iin yaplan ekonomik analizlere dahil edilmemektedir.
rnein, UEA son ekonomik analizinde nkleer santrallarn ilk yatrm maliyetlerinin kW bana 3bin 200 4 bin 500 dolar aralnda olduunu belirtmektedir76. Bu deerler, Vermont Hukuk Fakltesinden akademisyenler ve dierleri tarafndan yaplan analizin zetinde belirtilenlerden ok daha dktr77. UEA bu rakamlar esas alarak, elektriin retim maliyetinin 55-80 dolar aralnda olacan varsaymaktadr. Yksek inaat maliyetlerinin, nkleer elektriin genel maliyeti zerinde nemli bir etkisi vardr. Vermont niversitesinin incelemesinde yksek inaat maliyetlerinin elektrik fiyatlar zerindeki etkisi ile ilgili olarak kaynaktan alnt yaplmaktadr: MIT modelinde ilk yatrm maliyetindeki her 1.000 dolarlk art iin ebekeye verilen her kwh elektriin maliyetinin elektrik irketi modelinde 1,8 cent, tccar finans modelinde ise 2,4 dolar cent artaca dnlmektedir. Hardingin incelemesinde ilk yatrm maliyetindeki her 1.000 dolarlk art iin elektriin santraldan k maliyeti kWh bana 2,4 dolar cent artmaktadr. Chicago niversitesinin incelemesinde ilk yatrm maliyetindeki her 1.000 dolarlk art iin elektriin santraldan k maliyeti kWh bana 3 dolar cent artmaktadr. Elektrik maliyeti iin kurulu gcn birim kW bana 5 bin 500 dolar olduu kabul edilirse, bu saylarn ortalamas 40 dolar/MWhlk bir art verir ki bu deer, elektrik irketlerinin halihazrdaki maliyet tahminlerinin st deerleri ile olduu kadar Wall Street ve bamsz analistlerin dk tahminleriyle de tutarldr (bak.: ekil 12). Bu durumda UEAnn ortalama maliyeti MWh bana 95-120 dolar mertebesinde olur. Avrupada da maliyetler beklenenden yksek kmaktadr. Finlandiyann Olkiluoto santralndaki bir reaktr iin 2004te ilk sipari verildiinde ilk yatrm maliyeti 3 milyar avro civarndayd. Drt yllk inaat srecinin ardndan tamamlanm olmas gereken santral, beinci inaat ylnda ve tamamlanmasna hl yl var. Bte yzde 90 orannda alm ve maliyeti 5 milyar 700 milyon avroyu bulmu durumda. Yksek inaat maliyetleri ayn zamanda elektrik irketlerinin veya hkmetlerin baka elektrik santrallarna ya da alternatif enerji ynetimi stratejilerine yatrm yapma kabiliyetini de azaltabilir. Bugn UEA nkleer enerji kullanmn arttrmann toplam enerji yatrmn yzde 16sn gerektireceini varsayyor. ABDnin veya Avrupa lkelerinin gnmzdeki beklentilerine daha uygun bir yatrm maliyeti varsaymndan hareket edilirse varlacak nokta ya yatrmlarn yzde 40 kadar azaltlmas ya da finansman tarafnda buna edeer bir arta ihtiya duyulmas olacaktr. Bu klardan ikisi de enerji sektr iin potansiyel skntlar yaratr.
76 77
UEA, World Energy Outlook (Dnya Enerji Grnm) 2009, s. 266. Bak.: New Nuclear The Economics Say No, (Yeni Nkleer Ekonomi Hayr Diyor) Citi Yatrm Aratrma Ve Analiz (Kasm 2009).
91
ngiltere hkmetinin 2002 tarihli raporundan alnan aadaki ekilde farkl fosil d yakt seeneklerinin ve enerji verimliliinin tahmini karbon azaltma maliyetleri grlyor. Nkleer enerjinin maliyetinin enerji verimlilii tedbirleri ile karadaki ve denizdeki rzgr enerjisinden ok daha ucuz, tarmsal enerji rnleriyle benzer seviyede ama denizden elde edilecek enerjiden muhtemelen daha ucuz olaca tahmin ediliyor.
ekil 20: Birleik Krallkta 2020 Yl in Tahmin Edilen Karbon Azaltma Maliyetleri (Sterlin / 1 ton karbon)
Karbon Tutma + Depolama Nkleer Enerji bitkileri Deniz kaynakl enerji Rzgr (deniz) Rzgr(kara) Endstriyel Verimlilik Hizmet Sektrnde Verimlilik Konutlarda Verimlilik
Maksimum
Kaynak: PIU, 2002.
Minimum
78
79
Mckinsey, Pathway to a Low Carbon Economy Version 2 of the Global Greenhouse Gas Carbon Abatement Cost Curve (Dk Karbonlu Ekonomiye Giden Yol Kresel Seragaz Karbon Azaltma Maliyet Erisinin 2. Versiyonu) (Mckinsey and Company, 2009). A.g.e., 63. sayfada yer alan 8.1.3 numaral ekildeki bir tahmine dayanmaktadr.
92
Daha yakn zamanda yaplan baka analizler nkleer enerji ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn maliyetinin PIUnun nerdiine ok daha yakn olabileceini dndryor. 2009 tarihli en yeni incelemede McKinsey danmanlk firmas78 bir dizi talep ve arz teknolojisinin karbon azaltma maliyetlerini deerlendirdikten sonra eitli dk karbonlu teknolojilerin 2030 ylndaki tahmini karbon azaltma maliyetleri birbirine yakn kmaktadr; bu durum hangi teknolojilerin ar basaca konusundaki yksek belirsizlik seviyesini yanstmaktadr sonucuna varyor. McKinseyin analizinde yeni ina edilmi nkleer ve yenilenebilir enerji teknolojilerinin karbon azaltma maliyetlerini (1 ton karbondioksit edeeri seragaz bana avro olarak): 5 ila 20 /tCO2 e arasnda veriyor. Jeotermal 5 /tCO2 e, nkleer 10 /tCO2 e, dk penetrasyonlu rzgr 12 /tCO2 e, younlatrlm gne enerjisi 13 /tCO2 e, yksek penetrasyonlu rzgr 20 /tCO2 e79.
Ancak, nkleer enerjide McKinsey analizinde 2005 ylnda gelimi lkeler iin kW bana 3.000 avro kullanlmtr (gelimekte olan lkeler iin kullanlan deer kW bana 2.000 avrodur). Bu kurulu g maliyet tahmini gnmzdeki inaat maliyetlerinden ve bamsz analizlerden daha dktr. ABDnin en byk nkleer enerji kaynakl elektrik satcs Exelonun CEOsunun geenlerde belirttiine gre, sadece iki yl gibi bir srede dk karbonlu seeneklerin ekonomisi dramatik lde deimitir. irketin yeni nkleer enerjiye ilikin maliyet tahminleri iki kattan fazla artarak 1 ton CO2 bana yaklak 100 dolara ulamtr (bak: aadaki ekil). Bu, McKinseyin tahmin ettii maliyetin on katdr80.
ekil 21: Exelonun 2010 Yl in Karbon Azaltma Maliyet Tahminleri (1 ton cO2 bana ABD dolar olarak)
Temiz Kmr: $500 / $300 (teviklerle) Gne Enerjisi: ............. (teviklerle) Biyoktle:............... (teviklerle)
ABD dolar / 1 ton CO2
Tahmini Uzun Vadeli CO2 Fiyat ($40)
milyon metrik ton CO2 / yl

Enerji verimlilii Nkleer santrallarda kapasite arttrm Yeni doal gaz Kmrl santrallarn hizmet d braklmas Kojenerasyon Yeni nkleer enerji RECler/AECler Kmrden doalaza gei Rzgr Temiz kmr + karbon tutma ve depolama Biyoktle
Beyaz izgi vergi teviklerinin ve kredi garantilerinin etkilerinin dahil edilmesinden sonraki fiyat gsterir
Kaynak: Exelon, Mays 2010
Altyap ve ebekeler
Elektriin retiminde hangi tr enerji kullanlrsa kullanlsn, nmzdeki yllarda elektrik altyapsna yaplacak yatrmlarn hzlandrlmas gerekecektir. UEAnn Dnya Enerji Grnm 2009 raporunun Referans Senaryosuna gre enerji sektrnde 2030 yl iin gerekecek toplam yatrm 13 trilyon 700 milyon dolar olup, bunun yzde 48i iletim ve datma harcanacaktr (iletim iin 2
80
John Rowe, Fixing the Carbon Problem Without Breaking the Economy (Ekonomiyi kertmeden Karbon Sorununu zmek), Exelon, 12 Mays 2010
93
81 82
http://www.decc.gov.uk/en/content/cms/news/pn139/pn139.aspx (16 Mart 2010). HSBC, A Climate for Recovery; The Colour of Stimulus Goes Green (Toparlanmaya Uygun Bir klim: Teviin Rengi Yeile Dnyor) (ubat 2009).
94
trilyon dolar, datm iin ise 4,5 trilyon dolar). Karbon salm daha dk bir sistemin yatrm maliyeti ise muhtemelen daha yksek olacaktr. Mevcut ebekenin ileyiinde byk merkezi enerji santrallar elektrii yksek gerilim kablolaryla uzun mesafeler aarak yerleim veya sanayi blgelerine iletmekte, buralarda ise elektrik dk gerilim kablolaryla son kullancya ulatrlmaktadr. Bu ebekelerin ou elektrik sektrnn tamamen devletin mlkiyetinde olduu dnemlerde ina edilmitir. Dolaysyla yeni kurulan elektrik santrallar, almalarn salayan ebeke balantlar iin para demek zorunda deildi. Mevcut ebeke sistemi zerinde yer almayan mevkilerden piyasaya giri yapan yeni retim kapasiteleri, ebeke takviyesi ya da ebekeye balant iin para demek zorunda ise bu durum potansiyel olarak onlara fazladan maliyet ve ekonomik dezavantaj yaratr. Mevcut sistem genel olarak merkezi elektrik irketlerinin, tketicilerin talep veya ihtiyalarn her zaman karlamaya alt tahmin ve arz modeline dayaldr. Ancak, yukarda sistemle ilgili sorunlara deindiimiz blmde belirtildii gibi bu sistem verimsiz olup dk karbonlu ve srdrlebilir bir enerji sektrnn oluturulmasna uygun deildir. Ayrca, geni bir corafyaya yaylan farkl byklkteki yenilenebilir enerji kaynaklarnn rettii enerjiyi sistemin kapsam ve ilev itibaryla kabul edebilmesi iin geni apl deiiklikler gerekecektir. Denizdeki rzgr santrallar gibi baz rneklerde ebeke yatrmn yaplmas zorunludur. ebekeye yatrm yaplmadan bu kaynak gelitirilemez. Bu tr deiiklikler, politika aklamalarnda ve de yatrm tekliflerinde, zellikle de ekonomik tevik paketlerinde dikkate alnmtr. Ancak, birok vakada detaylar eksik olup, tanmlar zerinde ve ne derece kkl bir deiimin srmekte olduu konusunda bir kafa karkl szkonusudur. Bilhassa deiimle e anlaml hale gelen akll teriminin tanm hakknda net ve evrensel bir mutabakat yoktur. Bunun en arpc rneklerinden biri Birleik Krallk Enerji ve klim Deiiklii Dairesinin Kopenhag toplantsndan hemen nce yaymlad bir basn bildirisinde grlmt. Birleik Krallk enerji sistemi akllanyor balkl bu 19 cmlelik aklamada akll kelimesi 22 defa kullanlmt81. Ekonomik kriz nedeni ile hazrlanan ngiltere ulusal tevik paketlerinde hem yeil faaliyetlere hem de zellikle akll ebekelere yatrm yaplmas ihtiyac vurgulanmtr. Londra merkezli HSBCnin analizine gre, yeni ebekelere tahsis edilen toplam bte 92 milyar dolar civarnda olup, bunun yaklak 70 milyar dolarlk blm indedir (yeil faaliyetlere ayrlan 430 milyar dolarlk toplam bteden)82. Yanlz dk karbonlu veya yeil diye tanmlanan projelerden ancak bazlar mevcut bakm veya genileme planlarndan farkldr. ABnin enerji tevik paketi Krizden k in Avrupa Enerji Programna odaklanmtr. Bu program, mevcut istihdam ile satn alma gcn korumay, altyapy gelitirmeyi ve gelecein dk karbonlu enerji sektrlerinde istihdam
yaratmay amalayan 4 milyar avroya yakn bir proje ile AB btesinden kilit enerji projelerine salanacak nemli boyuttaki ortak finansmann temelini oluturur. En byk pay 2 milyar365 milyon avro (btenin yzde 60) ile doalgaz ve elektrik altyap projelerine yaplacak yatrmlar alrken karbon tutma + depolama 1,05 milyar avro (btenin yzde 26s) ile ikinci srada, ak denizlerdeki rzgr enerjisi projeleri ise 0,565 milyar avro (btenin yzde 14) ile son srada gelmektedir. Tahsisat verilen karbon tutma + depolama ile denizdeki rzgr enerjisi projelerinin ayrntlar aklanm ama ina edilmekte olan doalgaz ve elektrik altyapsyla ilgili projelerinin ayrntlar aklanmamtr. Ancak, inaat halindeki projelerin bata yenilenebilir enerjiler olmak zere dk karbonlu enerji kaynaklar ile deil, mevcut elektrik piyasasnn glendirilmesiyle ilgili olduu anlalmaktadr83. te yandan, projelerin uygunluuna karar vermede bavurulan kriterlerden sadece yzde 10u evre meseleleri ile ilgilidir. Kald ki bunlarda bile yaplacak ilemin doa, salmlar, grlt, arazi kullanm gibi alanlara olumsuz etkilerini azaltmaya veya telafi etmeye ynelik nlemlerin ad bile gememektedir84. Denizlerdeki rzgr enerjisi balkl alt kategorisinde, maliyetinin 1,8 milyar avro mertebesinde olmas beklenen byk projelerden nn ebeke altyap almalarna 310 milyon avro civarnda tahsisat salanacaktr. Arln yksek gerilim hatlar altyapsna verilmesine devam edilmekteyse de birbiriyle elien yatrm dinamiklerinin etrafl bir sistematik analize tabi tutulmasnn zaman oktan gelmitir. Srekli byyen, yksek gte ve yksek kaypl merkezi iletim ile datm sistemlerine tannan mutlak ncelik, nakil kayplarn asgariye indiren ve elektrik reticisinin/kullancsnn rollerini temelden yeniden tanmlayan, gelecein zeki enerji ann kilit bileenlerinden birini tekil eden, yksek verimli, adem-i merkeziyeti akll ebekelerin sratle hayata geirilmesinin nnde byk bir engel oluturmaktadr. rnein elektrikli bir otomobil, elektrii iten yanmal motorlardan ok daha verimli biimde mekanik enerjiye dntrr ama elektrik srdrlebilir kaynaklardan salanamadka bu fiziksel gereklik tamamen teoriden ibaret kalr. Sistemin genel performansnda hibir iyileme yaratmayacak yeni yamalarla eski verimsiz altyapy ayakta tutmaya almak yerine, altyap yatrmlarnn ynn tamamen farkl bir sistematik yaklama evirmek arttr. Son yllarda byk miktarlarda aralkl retim yapan yenilenebilir enerji kaynan ebekeye entegre etmenin kapasite ile ilgili glkleri bir takm rneklerde grlmtr. ebekeye srekli bal kalmas gereken byk ve hantal nkleer santrallar sorunu daha da ktletirmitir. Son yllarda yenileResmi Yayn: Avrupa Parlamentosunun ve Avrupa Konseyinin enerji alanndaki projelere ABden finansal yardm salamak suretiyle ekonomik toparlanmaya destek olmay amalayan bir program ihdas eden (EC) 663/2009 say ve 13 Temmuz 2009 tarihli dzenlemesi, L/200/31 (31 Temmuz 2009). 84 Avrupa Komisyonu, Bilgi Gn (2009), http://ec.europa.eu/energy/grants/docs/eepr/eepr_info_day_presentation_interconnections.pdf
83
95
nebilir enerji kaynaklarnn gelimesi projelerin zamannda, bteyi amadan ina edilebildiini ve ebeke balantlarnda sorun yaanmadn gstermektedir. Ayrca, yenilenebilir enerji kaynaklar yakt kullanmadndan ebekeye eriim nceliini bu kaynaklara vermek daha mantkldr. Sistematik bir deiim olmadka yenilenebilir enerji kaynaklarnn verimsiz kullanm devam edecektir. Dolaysyla ebekelerin ynetiminde temelden reform yaplmal, yatrmlar byk lde yeni altyapya ve rn gelitirmeye ynlendirilmelidir. Burada esas alnmas gereken hususlar, yerel retim ile tketimi ne karan yksek derecede arz verimliliinin hedeflenmesi, koullara duyarl tketim ve depolama salanmas, blgesel elektrik ebekelerini birbiriyle entegre ederek kmeler halinde mikro ebekelerin ortaya karlmas, bylece yedek gce olan ihtiyacn azaltlmas, gerektiinde deniz st rzgr santrallar gibi daha zengin yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlmas olmaldr.
Piyasa mekanizmalar
Son yllarda, piyasalarn serbestletirilmesi ynndeki kresel eilim doalgaz ve elektrik piyasalarna devletin mdahalesini azaltmtr. Yanlz bu, devletin enerji arzna kesinlikle ilimemesini ieren bir yaklamdan ziyade, zel baz teknolojilerin desteklendii daha piyasa bazl mekanizmalarn olumasna yol amtr. Bu piyasa mekanizmalarnn en son ve etkin kullanmlar tm rneklerde deilse de bazlarnda yenilenebilir enerji kaynaklarnn ayakta durmasn salama ynnde olmutur. zellikle elektrik piyasasnda alm garantisi salayan tarifeler ve pazar pay garantileri gibi mekanizmalar hayata geirilmitir. 2009 yl balarna kadar en az 73 lkede yenilenebilir enerji kaynaklar iin politika hedefleri belirlenmitir. lkesel hedef koymayan ABD ve Kanadada eyalet seviyesinde hedefler konulmutur85. Bu politika mekanizmalar yenilenebilir enerjinin baarsnn temelidir. Avrupada bu mekanizmalarn devlet destei niteliinde olmadnn ifade edilmesi ve bunun denenmi olmas nemlidir. 2001 ylnda rnek bir vaka hakknda verilen kararda, Avrupa Adalet Divan iyi yaplandrlm destek tarifelerinin devlet yardm oluturmadna, bunlarn fiyatlandrmaya dahil edilmeyen harici maliyetlerin (sosyal maliyetler) hesaba katlmas iin dnlm bir ara olarak kabul edilebileceine aka hkmetmitir. Bu karardan hareketle Avrupa Komisyonu, ekonomik verimlilik asndan piyasada yaanan eitli baarszlklarn devletin yenilenebilir enerji piyasalarna mdahalesine gereke tekil edeceini belirtmitir86. Bu kararn gerekeleri unlardr:
REN 21, Renewables Global Status Report 2009 Update: Renewable Energy Policy Network for the 21st Century (Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kresel Durum Raporu 2009 Gncellemesi: 21. Yzylda Yenilenebilir Enerji Politikas likiler A)(2009). 86 Avrupa Komisyonu, Komisyondan yaymlanan bildiri: The Support of Electricity from Renewable Energy Sources (Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan Elde Edilen Elektrie Destek), SEC(2005) 1571, Com(2005)627 final, (2005).
85
96
[] d faktrlerin tamamen iselletirilmesi halihazrda birok lkede politik adan yaplabilir grnmediinden [] yenilenebilir enerji kaynaklarnn dk salm zellikleri dikkate alnarak desteklenmesi verimlilik bakmndan yerinde grlebilir. yi mevkilerde kurulmu olan rzgr santrallar gibi baz yenilenebilir enerji santrallarnn maliyet yaplar konvansiyonel kaynaklara yakn nitelikler gstermekle birlikte genel olarak yenilenebilir enerji kaynaklar, koruma tedbirlerinin bulunmad bir elektrik piyasasnda ticari adan rekabet edebilir dzeyde deildir. Hele de bu piyasa, mevcut elektrik sistemine salanan ok sayda dorudan ve dolayl sbvansiyonlarla hl mdahaleye uruyor ve halihazrda piyasnn byk bir blm elektrik sektrnn kamu mlkiyetinde olduu dnemlerde ina edilmi bir altyapya dayanyorsa, byle bir ortamda ticari ynden henz rekabeti olduu sylenemez. [] Yenilenebilir enerji kaynklarnn geleceinin uzun vadede parlak grnmesine ramen piyasada aratrma ve gelitirmeye yaplan yatrmlarn seviyesi hl gerekenden dk olduundan hkmetler yeniliki yaklamlara tevik salamaldr. Gnmzde dzenleyici sistemler konvansiyonel enerji kaynaklarnn lehine ilemektedir. Bu enerji trleri gemite devlet tarafndan salanan devasa boyuttaki Ar+Ge desteinden zaten payn almtr.
ABDde Nkleer ve Rzgar Enerjisine Salanan Sbvansiyonlarn Karlatrlmas

Kullanmlarnn ilk 15 ylnda nkleer teknoloji ile rzgr teknolojisi birbirine yakn miktarda enerji retti (nkleer 2,6 milyar kWh, rzgr 1,9 milyar kWh) ama nkleer enerjiye rzgr enerjisinin 40 katndan daha fazla sbvansiyon saland (39 milyar 400 milyon dolara karlk 900 milyon dolar). Marshall Goldberg, Federal Energy Subsidies: Not All Technologies Are Created Equal (Federal Enerji Sbvansiyonlar: Btn Teknolojiler Eit Yaratlmamtr), REPP no. 11 (Temmuz 2000)
Salanan veya tahsis iin ayrlan finansman hacmi artt halde serbestlemi piyasalarn ounda yeni nkleer santrallar iin sipari verilmemesi bilfiil kullanlan teknoloji destek mekanizmalarnn saysnn azalmasna neden olmutur. Bunun en ak rnei 2005 tarihli Enerji Yasas ile nkleer enerjiye salayaca mali destei netletiren Amerika Birleik Devletlerindedir. Bu destek unlar iermektedir: retimde vergi indirimi: Sekiz yl boyunca alt adet reaktr iin yeni reaktrlerde retilecek birim kWh elektrik bana 1,8 cent vergi indirimi ABD hazinesine maliyeti 5,7 milyar dolar; lk 6 ila 8 adet reaktr iin kredi garantisi tutar 18,5 milyar dolara kadar;
97
Dzenlemelerden veya yargdan kaynaklanan gecikmeler iin destek erevesi ilk iki reaktr iin 500 milyon dolara kadar, sonraki drt reaktr iin 250 milyon dolara kadar; lave aratrma + gelitirme finansman 850 milyon dolar; Eski tesislerin devreden karlmasnda yardm 1,3 milyar dolara kadar Yeni nkleer santrallar ina etme niyetini aklayan irketlerden biri olan Exelon Generationun bakan Christopher Crane, 2007 ylnn Aralk aynda Kredi garantisi program 2009a kadar yrrle girmezse biz adm atmayz demiti87. Bu piyasa mekanizmasnn nemi 2010 ylnn Ocak aynda Bakan Barack Obamann potansiyel finansman katna karp, enerji yasa tasars kapsamnda 54 milyar dolara kadar fon salamas ile aklk kazand. Belirtildii gibi, serbestlemi elektrik piyasalarna sahip dier lkelerde halen srf nkleer enerji iin alan aleni mekanizmalarn says daha azdr ama nkleer enerjiye daha fazla finansal destek salanmas iin daha geni destek mekanizmalar gelitirilmektedir. ngilterede 2005 ylnn Ekim aynda Tony Blairin babakanlk dneminde Hampton Courtta yaplan gayr- resmi zirvede Dieter Helm Avrupa Enerji Politikas, Arz Gvenceye Almak Ve klim Deiiklii Sorunuyla Baa kmak balkl gayr- resmi bir bildiri sunmutu88. Bu bildiride mevcut retim kapasitesinin byk bir blmnn eskiyerek envanter d kalmasndan kaynaklanacak yatrm ihtiyacnn karbonsuz enerji kaynaklarna yatrm yapmak iin ideal bir frsat olduu dncesi ne srlmekteydi. Bildiriye gre AB yenilenebilir enerji kaynaklarnn tanmn eitli salm azaltma teknolojilerini de kapsayacak ekilde geniletmeliydi. Baz rneklerde nkleer enerjiyi yenilenebilir enerji snfna sokmak iin daha ak giriimlerde bulunulmutur. ABDnin Arizona eyaletinde nkleer enerjiyi yenilenebilir enerji snfna sokmann teklif edildii Yenilenebilir Enerji Yasas metninin bu blm 2010 ylnn ubat aynda reddedildi. Yasa olduu gibi kabul edilseydi, elektrik irketlerinin satt elektriin yzde 15ini yenilenebilir enerji kaynaklarndan temin etmesinin ngrld hedefe nkleer de dahil edilecekti. Nkleer unsurlar tasardan karldnda Arizona Valisi Jan Brewer, bir bildiri yaymlayarak yle demiti: Bu, dnyann drt bir yanndaki iverenlere ak ve tek bir mesaj gndermektedir: Arizona gne enerjisi sektrnn bir numaral blgesidir89. 8 Mart 2006 tarihinde Avrupa Komisyonu Rekabeti Ve Srdrlebilir Enerji iin Bir Avrupa Stratejisi balkl Yeil Kitab yaymlad90. Kitapta dk karbon teknolojileri hakknda yle denmekteydi:
Loan Guarantees Tagged as Key for Nuclear Builds (Kredi Garantileri Nkleer naatlar iin Kilit nemde Grlyor), Power, Finance and Risk (Enerji, Finans Ve Risk) (21 Aralk 2007). 88 http://europa.eu.int/comm/energy/green-paper-energy/index_en.htm 89 Bill to Classify Nuclear as Renewable Energy Killed (Nkleer Enerjiyi Yenilenebilir Enerji Snfna Sokan Tasar Engellendi), Phoenix Business Journal (22 ubat 2010), http://phoenix.bizjournals.com/phoenix/stories/2010/02/22/daily51.html 90 http://europa.eu.int/comm/energy/green-paper-energy/index_en.htm
87
98
Ayrca srdrlebilir enerji kullanm, rekabetilik ve arz gvenlii amalarn dengeleyen genel bir stratejik hedefi kabul etmek de uygun olabilir. Kapsaml bir etki deerlendirmesine dayanlarak gelitirilmesi ve ABnin gelien enerji karmasnn deerlendirilebilecei bir mihenk ta oluturmas gereken bu amalar ABnin giderek artan ithalat bamlln dizginlemesine de yardmc olabilir. rnein, hedeflerden biri genel AB enerji karmasnn belli bir asgari orannn gvenli ve dk karbonlu enerji kaynaklarndan salanmas olabilir. Byle bir mihenk ta ithalata bamlln potansiyel risklerini ortaya koyabilir, dk karbonlu enerji kaynaklarnn uzun vadede gelitirilmesi dorultusundaki genel istei belirleyebilir ve bu hedeflere ulamak iin gereken, esas itibaryla isel nlemlerin belirlenmesini salayabilir. Bu tr nlemler imdi Avrupada teklif ediliyor. ngilterenin enerji dzenleyici kuruluu OFGEM, 2010 ylnn Ocak aynda arz gvenlii ve evresel nedenler yznden mevcut piyasa dzenlemelerini ve dier tevikleri hi deitirmeme gibi bir seeneimizin olmad ynnde giderek glenen bir fikir birlii var aklamasn yapt91. OFGEMin dnd tedbirlerden biri, yenilenebilir enerji ve nkleer enerji de dahil olmak zere her trl retim iin uzun vadede daha net yatrm sinyalleri verebilecek olan kapasite ihaleleri amakt. Piyasa mekanizmalar piyasada var olan evresel ve ekonomik arpklklar dengeleme amacn tad iin Avrupada bu mekanizmalarn yenilenebilir enerjinin yaygnlatrlmas iin kullanlmas yasal olarak kabul grmektedir. Piyasa mekanizmalar ayrca, ne gemi yllarn ok daha byk aratrma + gelitirme btelerinden ne de sistem henz devlet mlkiyetindeyken ina edilen altyapdan yararlanabilmi bu yeni teknolojilerin gelitirilmesini kolaylatrmaktadr. Bu gerekeler nkleer enerji iin ne srlemez, zira nkleer teknoloji gemite olduu gibi bugn de Ar-Geden aslan payn almakta, altyapnn uygulanmasnda avantajl konumda bulunmakta ve kendi evresel maliyeti iin ne fiilen ne de potansiyel anlamda tam bir sorumluluk tamaktadr. Yanlz yukarda belirtildii gibi, gnmz ABDsinde nkleer enerjinin tekrar canlandrlmasna mali destek salamak iin bir takm icraatlar yaplrken Avrupada da yenilenebilir enerji kaynaklarnn devreye sokulmasna ve dk karbonlu bir sistemin oluturulmasna yarayacak zel hedeflerden uzaklalmaktadr. Bu tr icraatlar yenilenebilir enerji politikalarnn etkinliini potansiyel olarak sulandracak ve daha nemlisi, yatrmclar nezdinde hkmetlerin yenilenebilir enerji konusundaki kararllklar hakknda phe yaratacaktr. Bu blmde nkleer enerji ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn frsat maliyetleri gzden geirildi ama ayrntl bir karlatrmada ele alnabilecek birok mesele daha var. Mark Jacobsonn Energy and Environmental Science
91
OFGEM, Action Needed to Ensure Britains Energy Supplies Remain Secure (ngilterenin Enerji kmal Gvenliini dame Ettirmek iin Bir eyler Yaplmas Lazm), basn aklamas (4 ubat 2010).
99
(Enerji ve evre Bilimi) adl bilimsel dergide yaymlanan incelemesinde92 eitli enerji kaynaklar, bunlarn iklim deiiklii, hava kirlilii ve enerji gvenlii asndan tad potansiyel gzden geirilmekte; su ikmali, arazi kullanm, yaban hayat, kaynak mevcudiyeti, s kirlilii, su kirlilii, nkleer yaylma ve kt beslenme gibi eitli konular da ele alnmaktadr. Profesr Jacobsonn vard sonular aadaki tabloda grlmekte olup, nkleer enerjinin elektrik retiminde kullanlan btn yenilenebilir enerji seeneklerinin altnda yer aldn gstermektedir. Deerlendirmeye dahil edilen teknolojiler fotovoltaik gne enerjisi, younlatrlm gne enerjisi, rzgr, jeotermal, hidroelektrik, dalga, gel-git, nkleer, karbon tutma + depolama uygulamasyla kmr ve msr, selloz ieren gibi biyoyaktlardr.
Tablo 3: Yenilenebilir, Nkleer ve Kmr Enerjisinin Sralamas
Jeotermal Arlk Younlatrlm gne enerjisi Karbon tutma + depolama Gne fotovoltaik Med-cezir Msr Nkleer Selloz kkenli Rzgr (BEV) Rzgr (HFcV) Hidroelektrik Dalga
Kaynaklar CO2 salm lm oran Ayak izi Ara akl Su Termal Su kirlilii Enerji ikmalinin aksamas letme gvenilirlii Arlk Genel sralama
Kaynak: Jacobson, 2009.93
Nkleer enerji politikasnn iklim deiiklii ve evre zerindeki etkisi Felix Matthes tarafndan yazlan bir makalede daha derinlemesine deerlendirilmitir.94
Mark Z. Jacobson, Review of Solutions to Global Warming, Air Pollution and Energy Security (Kresel Isnma, Hava Kirlilii ve Enerji Gvenlii Meselelerine nerilen zmlerin Gzden Geirilmesi), Energy and Environmental Science (Enerji ve evre Bilimi) (1 Aralk 2008). 93 A.g.e., Tablo 4. 94 Nkleer enerji politikasnn evre ve iklim deiiklii zerindeki etkileri Felix Matthesin makalesinde daha ayrntl incelenmitir. Bak.: http://www.boell.de/downloads/ecology/ NIP6_MatthesEndf.pdf
92
100
Sonular
Gemite olduu gibi gnmzde nkleer enerji devletlerin byk aptaki mdahalelerine maruz kalmaktadr. Bir rnekte belirtildii gibi, ABDde nkleer ve rzgr enerjisi ilk 15 ylda aa yukar ayn miktarda elektrik rettii halde (nkleer: 2,6 milyar kWh; rzgr: 1,9 milyar kWh) nkleer enerjiye rzgr enerjisinin 40 katndan daha fazla sbvansiyon salanmtr (39 milyar 400 milyon dolara karlk 900 milyon dolar). Bugn, yeni nkleer santral siparilerinin lmekte, dier teknolojilerin gelimekte olduu halde bile nkleer enerji devlet aratrma + gelitirme kaynaklarndan baka hibir teknolojiye nasip olmayan miktarda faydalanmaktadr. Nkleer enerji ayrca, evresel maliyetlerin elektrik fiyatlarna dahil edilmemesi sayesinde byk miktarda dolayl sbvansiyondan da yararlanmaktadr95. Devletler, radyoaktif atklarn nihai depolama ve doadan yaltlmas ilemlerini verdii garantiler yoluyla gereklemektedir. Ayrca, nc ahslara verilebilecek zarar iin denecek sigorta tazminatlarna snr getirilmesi ve bunlara devletin mali desteinin salanmas, ihracat kredi kurulularnn garantileri, retimle ilikili vergi indirimleri veya kredi garantisi gibi yntemler devreye sokularak daha dolaysz finansal yardm da salanmaktadr. Nkleer santral inaatlarnda dnya genelinde edinilen deneyim bu projelerin bte amlarna ve gecikmelere eilimli olduunu gstermektedir. Dnyadaki en byk inaat programlarna sahip Amerika Birleik Devletleri ile Fransada bu programlarn gemiine bakldnda, inaat maliyetlerinin srasyla be ve kat artt grlmektedir. Bu artlar, inaatlarn kendi trlerinin ilki olmasyla ya da balangta kan sorunlarla aklanamaz. Burada szkonusu olan byk, politik ve karmak projelere zg sistematik sorunlardr. Finlandiyadaki Olkiluoto Santralnda ve Fransadaki Flamanville Projesinde yakn zamanda edinilen deneyim, bu sorunun devam ettiini gstermektedir. Nkleer inaatlardaki maliyet artlar ve gecikmeler srekli byyen miktarda yatrm gerektirmelerinin yan sra bu gecikmeler yznden sektrdeki salm miktarn da arttrmaktadr. Sistematik adan nkleer enerji ile enerji verimlilii + yenilenebilir enerji yaklamlar birbirini dlar. Bu dlama yalnz yatrm alan ile de snrl deildir. Bu durum yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik retimindeki paynn giderek artt Almanya ve spanya gibi lkelerde veya blgelerde gn getike daha belirginlemektedir. Bunun balca sebepleri unlardr: Snrl yatrm fonlar iin rekabet. Bir avro, dolar veya yuan yalnz bir kere harcanabilir. Dolaysyla harcanaca yer salmlarda en byk azalmay en abuk salayan seenek olmaldr. Nkleer enerji sadece en pahal seeneklerden biri deil, ayn zamanda en yavadr.
95
Almanyada nkleer enerjiye gemite salanan devlet sbvansiyonlarnn daha derinlemesine bir incelemesi iin bak.: Yeil Bte Almanya (2009) Staatliche Frderungen der Atomenergie im Zeitraum 1950 bis 2008.
101
Fazla kapasite verimlilik teviklerinin etkisini yok eder. Byk merkezi elektrik retim niteleri yapsal olarak fazla kapasiteye sahip olma eilimindedir. Fazla kapasitenin olduu yerde verimlilie yer yoktur. Esnek tamamlayc kapasiteye ihtiya vardr. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn oran arttka esneklii olmayan, byk, baz yk snr ile alan santrallardan ziyade esnek, orta ykle alan tamamlayc tesislere ihtiya duyulacaktr. Gelecein ebekeleri ift tarafl alacaktr. Akll sayalar, akll aletler ve akll ebekeler geliyor. Yeniden ve tamamen tasarlanm bu sistemin mant kullancnn ayn zamanda retim, depolama ilevi stlenmesini salamaktr. Bu, yukardan aaya doru ileyen merkeziyeti yaklamdan esastan farkldr. Gelecee dnk planlamalar asndan, zellikle gelimekte olan lkelerde nkleer ile enerji verimlilii + yenilenebilir enerji stratejisinin elien sistematik zelliklerinin net bir ekilde belirlenmesi hayati nem tamaktadr. Nkleer enerjinin imdiye kadar yeterince belgelenmeyen, hatta anlalamayan birtakm sistem etkileri mevcuttur. Bu alanda aratrma ve analiz yaplmasna acilen ihtiya vardr. Bu, gnmzde zellikle nemlidir, nk nmzdeki 10 yl enerji sektrnn en azndan bir nesil boyunca sahip olaca srdrlebilirlik, gvenlik ve finansal yaplabilirliinin belirlenmesi bakmndan kritik bir dnemdir. Enerji hizmetlerinin salan ekli ile enerji tayclarnn (elektrik, hidrojen...), yaktlarn retim, nakil, kullanm biimlerini dntrecek, kilit nemde adet politika belirleyici faktr ve dnce unlardr: Tehlikeli iklim deiiklii tehdidini azaltmak iin bir eyler yapmann zorunlu olduuna dair bilincin gelimesi ve enerji sektrnn bundaki byk paynn idrak edilmesi; geleneksel enerji kaynaklar alanndaki kresel rekabetin artmas ve gelecekte daha da artmasnn beklenmesi ama bu talep artna cevap verecek byklkte yeni kaynak rezervlerinin kefedilmemesi; OECD lkelerinde mevcut altyapnn ad kalmasndan, gelimekte olan lkelerde ise hzl kentleme ile farkl ve daha geni apta enerji hizmetleri talebinden kaynaklanan ihtiya nedeniyle enerji sektrne yatrmlarn hzlandrlmasnn gereklilii OECDnin Uluslararas Enerji Ajans ve dier kurulular tarafndan belirtildii zere, ileri eskisi gibi srdrme seeneimiz yok. Yenilenebilir enerji son 10 yln en byk endstriyel baar yklerinden biri, hatta en bata geleni oldu. 2009 ylnda tm dnyada, byk hidroelektrik santrallar hari yenilenebilir enerji kaynaklarna yaplan yatrm, st ste ikinci yl, fosil yaktlara yaplan yeni yatrmlar geti. Avrupada 2009 ylnda rzgr enerjisine 13 milyar avro yatrm yapld ve bunun sonucunda rzgr santrallar yeni kurulan enerji retim tesislerinin yzde 39unu oluturdu. Bylece iki yl st ste, dier btn elektirk
102
santrallarndan daha fazla kurulu gte yeni rzgr santrallar kurulmu oldu. Ayrca, yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik santrallar, 2009 ylnda ABde ebekeye eklenen yeni balantlarn yzde 61ini oluturdu. AB enerji sektr kmr, fuel oil ve nkleer enerjiden uzaklamaya devam ediyor. Bu teknolojilerden her birinde hizmetten karlan santrallarn says yeni kurulanlar ayor. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn hayata geirilmesinde baz lkelerin dierlerinden daha baarl olduu aka grlse de bu teknolojinin kullanmn yaygnlatrma ynnde kresel bir aba var. En az 73 lkede yenilenebilir enerji politikalar erevesinde kullanm hedefleri belirlenmi durumda. Gelimekte olan lkelerden birounun, yenilenebilir enerji kaynakl retim ve bu kaynaklarn kullanlmasnda n saflarda yer almas nemli bir nokta. Halen gne kaynakl s enerjisinin kullanmnda dnya lideri olan ve yaknda dnyann en byk rzgr trbini imalats olmas beklenen in, 2009 ylnda kurulu rzgr enerjisi kapasitesinde en byk art gerekletiren lke oldu. te yandan, gelecek 10 ylda yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmnn Avrupada katna kmas, OECD lkelerinin ounda ise nemli lde artmas bekleniyor. Yenilenebilir enerjinin kullanm, enerji sektrnden kaynaklanan seragaz salmlarn azaltmada bu kaynaklarn kilit nem tayan bir teknoloji kmesi olduunu gsterdi. Ancak, bu kaynaklarn bata ulam, stma ve soutma olmak zere dier sektrlerdeki rol imdiye kadar tam anlamyla idrak edilmi deil. Dolaysyla, geleneksel ve ticaret d enerji kaynaklar dikkate alnmadnda, yenilenebilir enerji kaynaklarnn enerji karmasna katks birok lkede elektrik retimine saladndan daha azdr. Yanlz tm enerji sistemlerinde enerji verimliliini ykseltmek iin kitlesel bir gayret gsterilmezse yenilenebilir enerji politikalar ile salm azaltmadaki vazgeilmez hedeflere ulaamayacann bilinmesi ok nemlidir. Bunun arpc bir rneinin yaand Alman enerji sektrnde tketim karbonsuzlatrlan her kilovat elektrikten daha hzl artt iin olduka baarl giden yenilenebilir enerji programnn getirdii yararl etkilerin ou silinip gitmitir. Szkonusu gayret bata ehir planlama, bina tasarm ve arazi kullanm olmak zere, uzun vadeli altyap yatrmlarnn uygun biimde kurgulanmas ile balamaldr. Ofis binalarn ve alveri merkezlerini kimsenin oturmad yerlere ina edip, fazladan yapay ulam ihtiyalar yaratmaya devam edemeyiz. Verimsiz binalar ina edip bunlar belki daha sonra dzeltmeye harcayacak ne zamanmz ne de kaynamz var. zel sermayenin enerji verimlilii + yenilenebilir enerji sektrne cezbedilmesi iin hkmet politikalarnn uzun mrl ve etkili olacana gven duymas gerekir. Yatrma deer kalitede96 yenilenebilir enerji politikalar yrrlkte kalmal ve uzun vadeli hale getirilmelidir. deal artlarda bu politika ile hedeflerde her yenilenebilir enerji alanndaki frsatlar, hedefler aklan96
Bak.: Kirsty Hamilton, Unlocking Finance for Clean Energy: The Need for Investment Grade Policy (Temiz Enerji iin Finansmann Kilidini Amak: Yatrma Deer Kalitede Politika htiyac); Hamilton, Chatham Houseda Aratrma Grevlisidir, http://www.chathamhouse.org.uk/files/15510_bp1209cleanenergy.pdf (15 Mart 2010).
103
mal, pazarn ve tek tek her enerji trnn alannn durumu yanstlarak yeterli seviyede, fakat ar miktarda olmayan destein seferber edilmesi salanmaldr. Hidroelektrik dndaki yenilenebilir enerji kaynaklarnn kresel elektrik arzndaki paynn nispeten kk olmas hem mevcut potansiyel pazar hem de ksa ve uzun vadede ihtiya duyulacak yatrmlarn boyutunu gstermektedir. Dolaysyla devletler, bu sektrdeki kararllklarn gsterecek uzun vadeli net mesajlar vermelidir. Yenilenebilir enerji hedeflerinin dk karbon hedefleri ile harmanlanmasnn nerildii kark mesajlarn verilmesi belirsizlik yaratr ve hi kukusuz yatrmlarn gecikmesine veya durmasna yol aar.
104
STEVE THOMAS
Nkleer enerji ekonomisi: Gncel durum

Yazarn notu
Aadaki metne 2010 ylnn Mart aynda son hali verildikten sonra, bir dizi nkleer santraln yapmna balanm ya da yapm tamamlanmtr. Aadaki tablo, Mart 2010 ile Austos 2010 arasnda yapmna balanan yedi santral gsteriyor. Yapmna 1976da balanm olan Brezilyadaki Angra 3 santralnda da almalar yeniden balamtr (bu santraln ayrntlar iin Tablo 3e baklabilir). Drt reaktr tamamlanmtr (ayrntlar iin Tablo 2ye baklabilir): Rajastan 6 (Hindistan), Lingao 3 ve Qinan 2-3 (in) vet in Kori 1 (Gney Kore). Bu deiikliklerin net sonucu udur: 2010 yl Austos ay itibaryla, 37sinin yapmna 2005ten sonra balanm 59 reaktr halihazrda yapm aamasndadr. Bu 37 reaktrn 23 inde, alts Rusyada, bei Gney Korede, ikisi Japonyada ve biri Fransadadr. Yeni siparilerde, genellikle yerli tedarikilere i yaptran, greli eski tasarmlara yaslanan birka lkenin hakim olduu tablonun egemenlii devam etmektedir.
Tablo: Yapmna Mart 2010-Austos 2010 tarihlerinde balanan nkleer santrallar
lke in in in
Steve Thomas Nkleer enerji ekonomisi: Gncel durum
Saha Taian 2 angjian 1 Haiyang 2 Fangenggang 1 Ohma Leningrad 2-2 Rostov 4
Reaktr tipi PWR PWR PWR PWR BWR PWR PWR
Yapm irketi Areva in in in Toshiba Rusya Rusya
lek Megavat 1700 1000 1000 1000 1325 1080 1080
in Japonya Rusya Rusya
Kaynak: PRIS Veri Taban, http://www.iaea.org/programmes/a2/index.html
105
1. Giri
Seragaz salmn azaltma ihtiyacnn zellikle elektrik retimi sektr asndan yaratt mthi sorun, nkleer santrallarn yapmna duyulan ilgiyi yeniden arttrd. Bu yeni santrallarn balangta var olan yal reaktr stokunun grevini stlenmesi, ardndan elektrik talebindeki art karlamas ve zamanla fosil yaktla alan santrallarn bazlarnn yerlerini almas dnlyor. Bunlarn ayn zamanda bugne kadar nkleer enerji kullanmam yeni pazarlarda da kurulmas bekleniyor. Daha da uzun vadede beklenen, halen dorudan fosil yakt kullanm yolu ile karlanmakta olan enerji ihtiyacnn bir blmnn de nkleer enerji tarafndan karlanmas. rnein, nkleer enerji hidrojen enerjisi imal etmek amacyla kullanlabilir; bu da karayollarnda kullanlan aralarda hidrokarbon kullanmnn yerini alabilir. Kamuoyu, nkleer enerjinin gerekten dk maliyetli bir elektrik enerjisi kayna olup olmad konusunda anlalr nedenlerden tr bir kafa karkl ierisindedir. Yeni nkleer santrallarn ngrlen maliyetleri rktc bir tempoda ykselmektedir: Son on yl iinde ngrlen yapm maliyetleri be kat artmtr, stelik tasarm aamas sona ulatnda daha da artmas beklenmektedir. Oysa ABD, ngiltere, Almanya, talya gibi lkelerin hkmetleri, son yllarda var olan nkleer santrallarn hizmete devam etmesi ve nkleer siparilerin canlandrlmas konusunda gittike daha kararl bir tavr benimsemitir; gerekeleri de nkleer enerjinin iklim deiiklii ile mcadelede maliyet bakmndan en etkin yntem olduudur. Enerji irketleri var olan santrallarn mmkn olduu kadar uzun bir sre iletmeye devam etmekte kararl olmann yan sra yeni nkleer santrallara ihtiya olduu fikrine de szl olarak destek vermektedir. Ancak, maliyet ile pazar bakmndan garanti ve sbvansiyon vaadi olmakszn yeni nkleer santral yapmna girimekte gnlszdrler. Grnrdeki bu paradoksu ksmen, nkleer enerjinin iletme maliyetlerinin tek bana ele alndnda, genelde greli dk olmas, buna karn yapm maliyetlerinin geri denmesini de ieren toplam maliyetinin hatr saylr oranda yksek olmas temelinde nispeten kolaylkla aklamak mmkndr. Yani, nkleer santraln yapm bir kez tamamlandktan sonra yapm maliyetini de ieren toplam retim maliyeti, alternatiflerden daha yksek olsa bile santral iletmeye devam etmek, iktisadi bakmdan anlaml olabilir. Santral ina etme maliyeti, artk geriye evrilemeyecek bir batak maliyettir; her bir ilave kilovatsaat retimin marjinal maliyeti ise dk olabilmektedir. Bu raporun amac, nkleer enerjinin maliyetini belirleyen kilit ekonomik parametreleri saptamak ve bunlar belirleyen etkenler zerinde durmaktr. Rapor, elektrik tketicilerinin, vergi mkelleflerinin cebinden kan sbvansiyonlar ve garantiler olmadka yeni nkleer santral yaplmayacan ortaya koymaktadr.
106
2. Dnyada nkleer santral pazar: Mevcut sipariler ve beklentiler

Son 10 yl iinde iki faktre bal kalarak, giderek artan lde bir Nkleer Rnesanstan sz edilir oldu. III+ kua olarak anlan yeni kuak nkleer santrallarn yapmnn daha ucuz, kolay ve gvenli olduu, daha az atk rettii ne srlmektedir (III+ kuann ayrntlar iin Ek 1e baklabilir). Siparilerin sadece Fransa, Hindistan, Gney Kore gibi nkleer siparilerin gemite sorunlu olmad lkelerden deil, nkleer enerjiye srtn dnm olduu dnlen ABD, ngiltere, talya ve Almanya gibi lkelerden de gelecei dnlmektedir. ABD ve ngiltere bir dizi nedenle nkleer endstri asndan zel hedef olarak seilmitir: ngiltere ile ABD programlar, III+ kua tasarmlar iin sipari vermeye, Finlandiya, Fransa hari teki Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerinden daha yakndr; ngiltere ve ABD nkleer enerjinin ncleri olarak grlmekte olduundan bu lkelerde nkleer santral siparileri ek bir prestij getirmektedir; Nihayet, ngiltere ve ABDde nkleer enerji konusundaki iktisadi deneyim o kadar ktdr ki, 10 yl nce sipari verilmesi hemen hemen imknsz gibi grlmekteydi; yani bu pazarlar canlandrmak zel bir baar olarak adledilecektir. Halen siparii verilmi santrallarn listesine bakldnda (Tablo 2, 3, 4) rnesansn byk lde laf dzeyinde kald ve corafi bakmdan kstl olduu grlyor. 2010 yl Ocak ay itibaryla dnya apnda yapm aamasnda, toplam kurulu gc 51 gigavat olan 55 santral vard. Buna karlk, toplam kurulu gc 375 gigavat olan mevcut reaktrlerin says 443tr (Tablo 1). Yapmna 2005 yl sonrasnda balanm olan 32 reaktrn, (biri Fransada, teki Japonyada olan) ikisi hari hepsi in (20), Gney Kore (alt) ve Rusyada (drt) idi (Tablo 2). Bu nitelerin bei (hepsi inde olan) hari, hepsinin tedarikisi yerli irketlerdi. Avrupada faal Batl yapm irketlerine (Westinghouse ve AREVA NP) ksa bir sre nce in dnda iki sipari verilmiir. Bunlar, AREVA NPye verilen Finlandiya Olkiluoto ve Fransa Flamanville siparileridir. Bu yedisi ve Birleik Arap Emirliklerinin (BAE) Gney Koreden 2009 ylnn Aralk aynda sipari etmi olduu drt nite, III ve III+ kua tasarmlar temelinde verilmi siparilerin tamamn oluturmaktadr. Ksacas in olmasa, yeni nkleer santral siparilerinin tutulduu defter ok daha ince olurdu. inin siparilerinin ounun tedarikisi inli irketlerdir. Bunlar, inin 1980de Daya Krfezi blgesinde yaptrm olduu santraln Fransz tasarmna dayanmaktadr. inin insan ve mali kaynaklarnn, 15 yeni nitenin yapmna balanan 2008 ile 2009daki tempoyu srdrmeye yetip yetmeyeceini zaman gsterecek. Snrl sermaye kaynaklarn dikkatli biimde kullanma ihtiyac gz nne alndnda, in asndan en ok beklenen gelime, bir yandan uluslararas piyasaya az sayda (in hkmetinin veya nkleer endstrinin ngrlerinden ok daha dk sayda) sipari vermeye devam ederken
107
bir yandan da kapasitesini kendi nkleer santral tedarik endstrisi vastas ile gelitirmeye almasdr. inin bugn salad tasarmlar Batnn ilgisini ekemeyecek kadar eskidir. in gibi Rusya da nkleer enerji alannda genileme bakmndan ok iddial bir takm planlar yapmtr. 2008 ylndaki planlarna gre, 2025e kadar 26 yeni nkleer reaktr (30 gigavat dolaynda) siparii verecekti ama daha bir yl sonra, 2009 ylna gelindiinde hedef yl 2030a kaydrlmt1. Yapmna 1980li yllarda balanan drt reaktr listelerde hl ina aamasnda, hemen hemen tamamlanm olarak gsterilmektedir. Bu durum 10 yldr, hatta daha uzun sredir devam ediyor (bkz. Tablo 3). Yeni nkleer kapasite ihtiyac acil ve mali kaynaklar da hazr olsayd, hi kukusuz bu reaktrler imdiye kadar tamamlanm olurdu. Rusyadan nkleer santrallarn yapmnn hangi aamada olduuna ilikin gvenilir bilgi elde etmek gtr. Bu santrallar yapm aamasnda olmayabilir. zel olarak kuku yaratan, ernobil Nkleer Santral ile ayn teknolojiyi kullanan ve devreye sokulduu takdirde ok tartma yaratacak olan Kursk 5tir.2
Tablo 1. letilen ve ina halindeki nkleer santral kurulu gc: Ocak 2010
Mevcut na halindeki kurulu g kurulu g Megavat megavat (reaktr says) (reaktr says) Arjantin Ermenistan Belika Brezilya Bulgaristan Kanada in Tayvan ek cum Finlandiya Fransa Almanya 935 (2) 376 (1) 5863 (7) 1766 (2) 1966 (2) 12577 (18) 8438 (11) 4949 (6) 3678 (6) 2696 (4) 63260 (59) 20470 (17) 692 (1) 1906 (2) 19920 (20) 2600 (2) 1600 (1) 1700 (1) lkede nkleer kaynakl Teknolojiler2 Tedarikiler elektrik retimi % (2008) 6 39 54 3 33 15 2 20 32 30 76 28 HWR VVER PWR PWR VVER HWR PWR, HWR, VVER PWR, BWR VVER Siemens AECL Rusya Framatome Westinghouse Siemens Rusya AECL Framatome, AECL, in, Rusya GE, Framatome Rusya
VVER, BWR, Rusya, Asea, PWR Westinghouse PWR PWR, BWR Framatome Siemens
1 2
26 Mart 2009. Teknolojiler konusunda genel bir tarama iin bkz. Ek 1.
108
Mevcut na halindeki kurulu g kurulu g Megavat megavat (reaktr says) (reaktr says) Macaristan Hindistan ran Japonya Gney Kore Meksika Hollanda Pakistan Romanya Rusya 1755 (4) 3984 (18) 46823 (53) 17647 (20) 1300 (2) 482 (1) 425 (2) 1300 (2) 21743 (31) 6894 (9) 810 (2) 1165 (1) 50955 (55) 2708 (5) 915 (1) 1325 (1) 6520 (6) 300 (1)
lkede nkleer kaynakl Teknolojiler2 Tedarikiler elektrik retimi % (2008) 37 2 VVER HWR, FBR, VVER VVER 25 36 4 4 2 18 17 56 42 5 18 42 39 13 20 BWR, PWR PWR, HWR BWR PWR HWR, PWR HWR VVER, RBMK VVER PWR PWR PWR, BWR PWR, BWR PWR, BWR GCR, PWR PWR, BWR Rusya AECL, Hindistan, Rusya Rusya Hitachi, Toshiba, Mitsubishi Westinghouse, AECL, Gney Kore GE Siemens Kanada, in AECL Rusya Rusya Westinghouse Framatome Westinghouse, GE Siemens Westinghouse, Asea Westinghouse, GE Siemens Westinghouse Westinghouse, B&W, CE, GE
Slovakya cum. 1711 (4) Slovenya Gney Afrika spanya sve svire Birleik Krallk ABD
666 (1) 1800 (2) 7450 (8) 8958 (10) 3238 (5) 10097 (19) 100683 (104) 375136 (443)
DNYA
Kaynak: Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA), http://www.iaea.or.at/programmes/a2/
Hindistan 1960l ve 70li yllarda Batl tedarikilerden az sayda santral sipari etmiti, ancak 1975 ylnda Kanada meneli bir aratrma reaktrnde retilmi olan malzemenin kullanlmas ile yaplan bir nkleer silah denemesi, Batl tedarikilerle her tr temasn kesilmesine yol aacakt. Hindistan 1960l yllarda Kanadaya vermi olduu sipariin tasarmn kullanarak santral yapmna devam etmitir. Bunlarn gvenilirlik sicili ok zayftr, yapmlar da ou zaman ngrlenden ok daha uzun srmtr. Bu yzden Tablo 2deki tamamlanma tarihleri kukucu bir yaklamla ele alnmaldr. Hindistan silah denemeleri
109
yapmaya daha sonra da devam edince ABD de 1998ylnda ibirliini kesmi ama 2005te Hindistan ile sivil nkleer enerji alannda teknolojik ibirlii yaplmas konusunda bir anlama imzalamt. Kanada da nkleer malzeme satna 2005 ylnda yeniden balad. O zamandan bu yana, Rusyadan ROSATOM (Drt nite VVER-1200e kadar), Westinghouse (Sekiz adet AP1000e kadar), AREVA (Alt adet EPRye kadar) ve GE-Hitachi (Sekiz adet ABWRye kadar) bu lkeye nkleer santral tedariki yapmak zere anlamaya ulatn iddia etmi olsa da bunlarn hibiri kesinlemi siparilere dnmemitir. Hindistann nkleer endstrisi, aralarnda hzl reaktrler, ar su reaktrleri ve toryum bazl santrallar da olan bir dizi farkl teknolojiyi kullanarak byk sayda yeni santral yapmna girimeyi ummaktadr. Hint hkmeti, 2032 ylna kadar 63 bin megavatlk yeni nkleer gc devreye sokmay hedeflemitir. Gemi sicili gz nne alndnda, Hindistann bu hedefe yaklamas bile ok artc olacaktr.
Tablo 2. Dnyada 1999 ylndan bu yana sipari verilmi ve yapm sren nkleer santrallar
Reaktr tr PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR naat firma in in in in in in in in in in in in in in in in Whouse Kurulu G Megavat 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 1000 610 610 1000 naatn na balama aamas tarihi (%) 2008 2009 2008 2009 2009 2007 2008 2009 2009 2005 2006 2008 2008 2010 2006 2007 2009 0 0 0 0 0 20 0 0 0 60 50 10 5 5 50 50 10 2010 2010 2010 2011 Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz
lke in in in in in in in in in in in in in in in in in
Saha Fangjiaan 1 Fangjiaan 2 Fuing 1 Fuing 2 Haiyang 1 Hongyanhe 1 Hongyanhe 2 Hongyanhe 3 Hongyanhe 4 Lingao 3 Lingao 4 Ningde 1 Ningde 2 Ningde 3 inan 2-3 inan 2-4 Sanmen 1
Devreye girmesi beklenen tarih
110
lke in in in in Tayvan Tayvan Finlandiya Fransa Hindistan Hindistan Hindistan Hindistan Hindistan Japonya Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore
Saha Sanmen 2 Taian 1 Yangjiang 1 Yangjiang 2 Lungmen 1 Lungmen 2 Olkiluoto 3 Flamanville 3 Kaiga 4 Kudankulam 1 Kudankulam 2 PFBR Rajasthan 6 imane 3 in Kori 1 in Kori 2 in Kori 3 in Kori 4 in Wolsong 1 in Wolsong 2 Chasnupp 2 Beloyarskiy 4 Leningrad 2-1 Novovoronej 2-1 Novovoronej 2-2
Reaktr tr PWR PWR PWR PWR ABWR ABWR EPR EPR Candu VVER VVER FBR Candu BWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR PWR FBR VVER VVER VVER
naat firma Whouse AREVA Whouse Whouse GE GE AREVA AREVA Hindistan Rusya Rusya Hindistan Hindistan Toshiba Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore Gney Kore in Rusya Rusya Rusya Rusya
Kurulu G Megavat 1000 1700 1000 1000 1300 1300 1600 1700 202 917 917 470 202 1325 960 960 1340 1340 960 960 300 750 1085 1085 1085 40778
naatn na balama aamas tarihi (%) 2009 2009 2009 2009 1999 1999 2005 2007 2002 2002 2002 2005 2003 2007 2006 2007 2008 2009 2007 2008 2005 2006 2008 2008 2009 10 0 10 0 57 57 40 25 97 90 79 37 92 57 77 77 29 29 49 49 25 12 0 5 0 -
Devreye girmesi beklenen tarih
2011 2012 2012 2012 2010 2011 2011 2010 2011 2010 2011 2013 2014 2011 2012 2011 -
Pakistan Rusya Rusya Rusya Rusya TOPLAM
Kaynaklar: PRIS Veri Taban, http://www.iaea.org/programmes/a2/index.html; Nuclear News, dnyadaki nkleer santral listesi Not: Yalnzca 100 megavattan daha byk niteleri kapsar. Yapm aamas Nuclear Newsda Mart 2009 itibaryla bildirilen bilgiye gre verilmitir.
111
3 4
Chattanooga Times, Tennessee: Estimates Rise for Nuclear Plant (Tennessee: Nkleer iin tahminler ykseldi), section A1, 12 Aralk 2008. http://www.tva.gov/environment/reports/wattsbar2/seis.pdf.
112
Gney Kore, son 20 yl boyunca nkleer santral siparii vermeye devam etmitir (son drt yl iinde be santral), daha imdiden elektriinin yzde 36sn nkleer santrallardan elde etmektedir (bkz. Tablo 2). Bugn yapm halinde olan alt nite bunu yzde 50ye kartarak i pazar iin yeni siparileri dk ihtimal haline getirebilir. Bu durum, ihracat pazarlarna girme kararn ve belirtildiine gre dk bir fiyatla Birleik Arap Emirliklerinden drt sipari alnmasn aklayan faktr olabilir. Japonya da srarl biimde nkleer kapasitesinde byk artlar ngrm ama bunu gerekte verilen siparilerle desteklememi bir baka lkedir. Japon irketleri bu santrallar Westinghouse ve GEden lisansl teknoloji kullanarak sunmaktadr. Japonyada belirli bir sahada ina onay almak 20 yla kadar uzayan bir sre olabilmekte, inaat bir kez baladktan sonra proje genellikle hzla (tipik sre drt yldr) tamamlanmakta, genellikle planlanandan daha uzun srmemektedir. Japonyadaki santrallarda bir dizi kaza meydana gelmi ve bu vakalarda beceriksiz davranlarn sergilenmi olmas kamuoyunda nkleer enerji konusunda kaygnn artmasna yol amtr; yeni santrallar iin yer bulmak muhtemelen zor olacaktr. 2010 yl banda bir tek santral yapm aamasnda idi (bkz. Tablo 2); Japonyada verilecek sipari saysnn ok dk kalmas muhtemeldir. Tablo 3, yapmna 1990 ylndan nce balanm, hl devreye sokulmas ihtimali bulunan ama zerinde aktif alma yapld kesin olmayan 17 tamamlanmam nite olduunu gstermektedir. Bunlar iin tamamlanma derecesi konusunda verilen bilgi yanltc olabilir. Yzde 33ten daha dk derecede tamamlanm olduu bildirilen santrallarda byk bir ihtimalle sadece inaat alannn hazrl yaplm, reaktr yapm konusunda henz bir adm atlmamtr. Buna ilaveten, Tayvanda yapm halindeki (siparii 1996 ylnda verilen, o aamada 2004te tamamlanmas beklenen) drt reaktrn tamamlanmas sekiz yl gecikmitir. ABDnin Tennessee eyaletindeki Watts Bar reaktr zellikle ilgin bir rnektir. Bu reaktrn ve ikizinin yapmna 1973 ylnda balanm ama alma srekli olarak ertelenmitir. 1 numaral reaktr 1996 ylnda nihayet 6 milyar dolar aan bir maliyetle tamamlanm3 ama 2 numaral reaktr zerindeki alma 1985te yapmn yzde 90 orannda tamamlanm olduunun bildirildii bir aamada fiilen durdurulmutur4. Santral zerindeki alma 2007 ylnda yeniden balamtr; o aamada santraln 2013e kadar 2,5 milyar dolara tamamlanm olmas bekleniyordu.
Tablo 3. Yapmna 1990 yl ncesi balanm olan nkleer santrallar

lke Arjantin Brezilya Saha Atucha 2 Angra 3* Teknoloji HWR PWR VVER VVER VVER Candu Candu Candu VVER VVER RBMK VVER VVER VVER VVER VVER PWR naat firma Siemens Siemens Rusya Rusya Rusya AECL AECL AECL Rusya Rusya Rusya Rusya Rusya Rusya Rusya Rusya Whouse Kurulu g (net) megavat 692 1275 953 953 915 655 655 655 950 950 925 950 405 405 950 950 1165 14403 naatn balama tarihi 1981 1976 1987 1987 1975 1983 1983 1983 1986 1986 1985 1983 1983 1983 1986 1987 1972 na aamas % 87 10 0 0 99 23 12 8 Yksek Yksek Yksek Yksek 40 30 30 15 70 2015 2016 2012 2010 2010 Devreye girmesi beklenen tarih 2010
Bulgaristan Belene 1* Bulgaristan Belene 2* ran Romanya Romanya Romanya Rusya Rusya Rusya Rusya Slovakya Slovakya Ukrayna Ukrayna ABD TOPLAM Buehr Cernavoda 3* Cernavoda 4* Cernavoda 5* Balakovo 5* Kalinin 4 Kursk 5* Volgodonsk 2 Mochovce 3 Mochovce 4 Hmelnitskiy 3 Hmelnitskiy 4 Watts Bar 2
Kaynaklar: PRIS Veri Taban, http://www.iaea.org/programmes/a2/index.html; Nuclear News, dnya nkleer santrallar listesi Notlar: * ile iaretlenmi santrallarda yapm durdurulmutur.
Tablo 4. Sipari verilmi olup 1 Ocak 2010 itibariyle yapmna balanmam nkleer santrallar
lke in BAE Saha Taian 2 Bilinmiyor Teknoloji EPR AP-1400 naat firma irketi AREVA Gney Kore Kurulu G Byklk (net) megavat 1700 4 x 1400 Sipari tarihi 2008 2009
Kaynak: Basnda km eitli haberler
113
Watts Barn sahibi olan Tennessee Valley Authority, 2009 ylnda kendisine ait ABD, Alabamada bulunan Bellefontedeki iki reaktrn yapmnn da tekrar balanmas olasln aratrmaya balad. Bu iki reaktrl santralda inaat 1974 ylnda balamt. 1980li yllarn ortasnda alma durdurulduunda5, birinci reaktr zerindeki almann yzde 90, ikinci reaktrn zerindeki almann ise yzde 60 orannda tamamlanm olduu hesaplanyordu. Bellefonte ve Watts Bar gibi artk yapmna balayal yaklak 40 yl gemi tasarmlarn tamamlanmas, bu tasarmlarn gvenlikten sorumlu mercilere imdi bavuruda bulunulsa bile lisans alabilecei gayet kukulu olduuna gre, baz kendine zg sorunlarla kar karyadr.
3. Nkleer enerji ekonomisinin kilit belirleyenleri

Nkleer santrallarn rettii elektriin maliyetini belirleyen birka nemli faktr vardr (bkz. Tablo 5). Bunlardan bazlar sezgisel olarak bile apak kavranabilir, bazlar ise ilk bata akla gelmeyebilir. Fransz nkleer santral yapmcs AREVA NP, nkleer santraldan retilen elektriin kilovatsaat maliyetinin yzde 70inin yapm srecinden kaynaklanan sabit maliyetlere, yzde 20sinin sabit iletme maliyetlerine, geri kalan yzde 10unun ise deiken iletme maliyetlerine atfedilebileceini tahmin etmektedir6. En nemli sabit yapm maliyetleri kredilerin faizlerinin ve sermayenin geri denmesinden kaynaklanr; skm maliyeti de buna dahil edilir. Kilovatsaat maliyeti ayn zamanda santraln srekliliine baldr: Santral ne kadar dzgn, sorunsuz alrsa o kadar daha ok retir, bylece retilen birim elektrik ba sabit maliyetler daha azalm olur. Cari masraflar arasnda en nemlileri, yakttan ziyade iletme, bakm ve onarm masraflardr.
Tablo 5. Nkleer enerji ekonomisi maliyet unsurlar (AREVA NPye dayanlarak)
Pay %70 %20 %10 Dahil edilmeyen Tr Sabit ina maliyetleri: Kredi faizleri / sermayenin geri denmesi Sabit iletim giderleri (maliyet/kilovat saat): santraln srekliliine baldr (r. Ekapasite faktr)
Deiken ilemler: iletme, bakm, onarm, yakt Skm, atklarn doadan yaltm, erime riski, evreye ve insana verilen zarar
Bu maliyetlere ayrntl olarak bakmadan nce, ticari iletmeler ile genel olarak toplumun karlar arasnda ciddi bir uyumsuzluk olduuna iaret etmek nem tayor. Ancak, uzak bir gelecekte stlenilecek olan devasa maliyetler ticari kararlarda pek az arlk tar, nk bu tr maliyetler iskontoya tabi tutulur (bkz.
5 6
http://web.knoxnews.com/pdf/082708bellefonte-reinstatement.pdf. http://www.areva.com/servlet/BlobProvider?blobcol=urluploadedfile&blobheader= appli cation%252Fpdf&blobkey=id&blobtable=Downloads&blobwhere=1246874807296&filena me=Overview_June_2009%252C0.pdf.
114
Ek 3). Bunun anlam udur: Halihazrda ancak desteksiz tahminlere konu olan atklarn doadan yaltm ve skm maliyetleri ticari irketleri pek az ilgilendirir. Ahlaki bir bak as ile yorumlanrsa, imdiki kuak gelecek kuaklara bu kadar belirsiz, pahal, ba edilmesi potansiyel olarak tehlikeli bir miras brakma konusunda son derecede temkinli olmaldr; hele imdiki kuak, brakalm fiziki riske katlanmay, bunlarla baa kmak iin gerekli fonlar miras brakma bakmndan gvenilir herhangi bir ynteme bile sahip deilken. Benzer biimde, karar verme srecinde kaza riski de hibir rol oynamaz, nk irketler riski vergi mkelleflerine yanstan uluslararas antlamalarla bu sorundan da kurtulmu durumdadrlar.
3.1. Yapm maliyeti ve sresi

Yapm maliyeti en ok tartlan parametredir; her ne kadar sermaye maliyeti ve santraln sreklilii gibi baka parametreler de kilovat/saat bana toplam maliyetlerde onunla karlatrlabilir bir arlk tayor olsa da. Maliyetlerin karlatrlabilir olmas iin irketler genellikle santraln yapm maliyeti, ilk yakt maliyetini ieren, ancak santraln yapm esnasnda alnan kredilerden kaynaklanan ve genellikle yapm esnasndaki faiz, ngilizce ksaltmasyla IDC olarak bilinen faizi kapsamayan gecelik maliyeti kote eder. Farkl kurulu gce sahip reaktrler arasnda karlatrma yaplabilmesi iin, maliyetler genellikle kurulu kilovat g bana ifade edilir. rnein 2 milyar 400 milyon dolara mal olan bir nkleer santral 1200 megavatlk bir kurulu gce sahipse kilovat ba maliyeti 2 bin dolar olur. Yapm maliyetlerinin ngrlmesinde bu kadar ok tartma olmasnn nedenlerini aklayan bir dizi faktr mevcuttur.
3.1.1. Verilerin gvenilmezlii

Yapm maliyeti ngrleri konusunda yaplm aklamalarn birouna kuku ile yaklamak gerekir. Gelecekteki maliyetlere ilikin en gvenilir gsterge, genellikle gemiteki maliyetler olmutur7. Oysa, birok elektrik irketi usulune uygun biimde denetime tabi tutulmu yapm maliyetleri yaymlamakla ykml tutulmamaktadr; performanslarn iyi gstermekten baka bir ey yapmas da pek beklenemez. Ancak, ABD elektrik irketleri lkenin Ekonomik Dzenleme Kurumu tarafndan yapm maliyetleri konusunda gvenilir veriler yaymlamakla ykml tutulmutu; dzenleme kurumu tketiciden maliyetleri karlayacak fiyatlar tahsil edilmesini ancak usulne uygun biimde denetimi yaplm maliyetler sz konusu olduunda izin veriyordu. Bu yzden ABDde gemite yaplm santrallarn maliyet rakamlar gvenilir nitelik tar. ngilteredeki Sizewell B Santralnn maliyeti de olduka salam verilere dayanr, nk yapm maliyetinin iine gizlenebilecei pek az baka tr faaliyeti mevcuttu.
7
Gelecekteki maliyetlere ilikin tahminler hemen hemen daima ar derecede iyimser olmutur; bunlar renme, lek ve inovasyon etkileri hakknda, yanl olan ve maliyetlere yansmayan beklentilere dayanmtr.
115
Nucleonics Week, GEH: Cost Estimates Did Industry a Disservice (GEH: Maliyet tahminleri endstriye zarar verdi), 17 Eyll 2009.
116
kinci srada, ihaleler iin yaplan arlarda verilen fiyatlar yer alr. Nkleer santrallarn gerek maliyeti genellikle szleme maliyetinden (ou zaman ciddi biimde) yksek olsa da mteahhit hi olmazsa siparii tam olarak fiyatlandrmak zorundadr. Eer sipari gerek bir anahtar teslim sipari ise, yani gerek maliyetler ne olursa olsun mterinin yalnzca szleme maliyetini karlad sabit fiyatl bir sipari ise yapm irketinin ihale teklifinde yer alan fiyat mmkn olduunca doru dzeyde belirleme ynnde kar var demektir. Anahtar teslim koullar yalnzca yapm irketinin toplam yapm maliyetlerinin her ynn kontrol altnda tutabileceinden emin olduu durumlarda olanakldr. Gazla alan elektrik santallarnn halihazrdaki modelleri, doalgaz kombine evrim santrallar (CGTT) ou zaman anahtar teslim koullaryla satlr, nk bunlar byk lde yapmc irketin kendi kontrolndeki fabrikalarda ina edilir; inaat sahasndaki almalar, greli snrldr. 1960l yllarn ortalarnda drt byk ABD nkleer inaat irketi toplam 12 anahtar teslim santral yapm ama maliyetleri kontrol edemedikleri iin ok byk miktarda zarar etmiti. O gnden sonra herhangi bir irketin btn bir santral anahtar teslim koulu ile yapmay teklif etmesi, dk bir ihtimal haline gelmitir. unu belirtelim ki donanm kalemlerinin tek tek anahtar teslim koullar altnda satn alnabilmesi mmkndr, ancak herhangi bir nkleer santraln fiyatnn anahtar teslim koullar ile ifade edilmesine ciddi lde kukuyla yaklamak gerekir. Olkiluoto sipariinden genellikle anahtar teslim olarak sz edilmektedir; AREVA yapmn ynetiminden sorumludur. Halbuki, Blm 4.1de anlatld gibi, AREVA mterisi Teollisuuden Voima Oyj (TVO) ile szleme koullar konusunda, zellikle de maliyetin almas halinde demeleri hangi tarafn stlenecei konusunda uyumazlk iindeydi. Baz inaat irketlerinin anahtar teslim terimini biraz fazla gevek biimde kullandna ve bazen bu terime szlemenin santraln tamamn kapsamaktan baka bir anlam atfetmediine dikkat edilmesi gerekiyor. Yapm irketleri tarafndan teklif edilen yol gsterici fiyatlara kukuyla yaklamak gerekir. GE-Hitachi (GEH) inaat irketlerinin yol gsterici fiyatlar verirken yeterince titiz davranmadn ve verilen ar iyimser fiyatlarn genellikle geri teptiini teslim etmitir. GEHin Bakan ve CEOsu Jack Fuller yle demitir: Reaktr yapm projeleri, bata belirtilenden ok daha pahalya geldiinde bu, halkn sektre olan gvenini sarsmaktadr 8. Nkleer teknoloji konusunda yerleik karlar olan ama fiyatlar zerinde hibir etkisi olmayan Dnya Nkleer Birlii (World Nuclear Association) ve muadili ulusal kurulularn da iinde yer ald, sektrdeki oyuncular tarafndan verilen fiyatlara da aka kukuyla yaklalmaldr. Nkleer Enerji Ajans (Nuclear Energy Agency) tr uluslararas kurulularn verdii fiyatlar da zellikle gerek maliyetlere deil de yol gsterici maliyetlere dayandndan dikkatli ele alnmaldr. Genellikle bu maliyetler ulusal hkmetler tarafndan salanmtr; bunlarn nkleer enerjiyi
olumlu bir tarzda sunma konusunda kendilerine zg nedenleri ve rakamlarn gerek deneyimlere dayandrmamak gibi bir adetleri vardr. Yapm maliyetleri konusundaki ngrlerin yanll, kt bir hrete sahiptir. Bunlar ou zaman gerek maliyetlerden ciddi biimde eksik hesaplanr. Birok teknolojinin aksine, renme srelerinden, lek ekonomisinden, gerek maliyetlerin dmesine neden olan teknolojik ilerlemelerden nasibini almam ve gerek yapm maliyetleri dmek bir yana zaman iinde art eilimi gstermitir. Ayrca, yerel igc maliyetleri ile elik ve beton gibi hammaddelerin maliyetinde lkeden lkeye kanlmaz olarak farkllklar da grlr.
3.1.2. ngrde bulunmann zorluklar

Yapm maliyetlerini ngrmeyi gletiren bir dizi faktrler mevcuttur. Birincisi, mevcut nkleer santrallarn hepsi, byk miktarda yerinde mhendislik faaliyeti gerektirmektedir. Bu faaliyetlerin maliyeti, toplam yapm maliyetinin yzde 60na ulaabilmekte, ana tehizat kalemlerinin (rnein trbin jeneratrleri, buhar jeneratrleri, reaktr tank) toplam maliyeti ise nispeten dk bir orann oluturmaktadr9. Yerinde mhendislik faaliyetlerinin hatr saylr oklukta olduu byk projelerin ynetilmesinde ve maliyetlerinin kontrol edilmesinde ortaya kan glkler bilinmektedir. rnein, ngilterede Man Tneli ve Thames Nehri Bariyeri, ngrlm maliyetlerin ok stne mal olmutur. IV. Kuak reaktr tasarmlarnn bazlarnn byk lde fabrikada monte edilmesi beklenmektedir. Maliyetlerin fabrikada kontrol edilmesinin ok daha kolay olaca umulmaktadr. kincisi ise, santral iin seilen yere zg faktrler, maliyetler bakmndan nemli farklar yaratabilmektedir; rnein santraln soutma sistemi. GEH CEOsu Fuller, bu tr genel tahminlerdeki sorunun kimsenin rakamlarn ne anlama geldiini belirtmemesi olduunu sylemitir. Yakt dahil miydi? Santral tuzlu mu, yoksa tatl su zerinde miydi? GEH Ynetim Kurulunun nkleer santral projelerinden sorumlu Birinci Bakan Yardmcs Danny Roderick ise yle diyor: Santraln tuzlu suyla m yoksa tatl suyla m soutulduuna bal olarak GEH santral maliyetlerinin 1 milyar dolar fark ettiine tank olmutur10. nc faktr, tasarm deiiklikleridir. rnein, balangta yaplan ayrntl tasarm yetersiz karsa veya gvenlik konusundaki dzenleme kurumu tasarmda baz deiiklikler yaplmasn talep ederse ya da tasarm yapm balamadan nce tam anlam ile dnlmediyse maliyetler ykselir. Bu sorunlara cevaben santral yapmclar, artk ABDde bir arada verilen Yapm ve letme Ruhsatlar (COL) rneinde olduu gibi, yapm balamadan nce dzenleme kurumlarndan tam bir onay almay hedeflemekte, tasarmn yapm balamadan nce makul llerde tamamlanm olmasn art komaktadr. Pratikte yapm
Yapm maliyetlerinin kontrol altna alnmasnn glnn bir sonucu olarak, Dnya Bankas nkleer projelere finansman salamamaktadr. Bkz. Environmental Assessment Sourcebook: Guidelines for Environmental Assessment of Energy and Industry Projects, Volume III, World Bank Technical Paper 154 (Washington, DC: World Bank, 1991). 10 Nucleonics Week, GEH: Cost Estimates.
9
117
irketleri, Finlandiyada yapm devam etmekte olan Olkiluoto Santralnda olduu gibi (bkz. Ksm 4.1), ou zaman tasarmlarnn tamamlanm olduunu ne srer. 2009 ylnda, drt yllk inaattan sonra bile tasarmn tamamlanm olmaktan ok uzak olduu ok net grlmtr. Tasarm deiikliklerinden doan riskler btnyle ortadan kaldrlamaz. Bu, zellikle yapm srecinde beklenmedik sorunlarn doabilecei veya tasarmn ayrntlar gelitirildike dzenleme kurumunun onay vermesinin mmkn olmad yeni tasarmlar iin geerlidir. rnein 2009 ylnda Olkiluoto Santralnda, dzenleme kurumu nerilmi olan kontrol ve alet dzeninin yeterlilii konusunda ciddi kayglar dile getirdi. Dzenleme kurumu, byk deiiklikler yaplmadka santrala ruhsat vermeye raz olmayacakt (bkz.Kesim 4.1). Hizmete alm reaktrlerdeki deneyimler de yapm baladktan sonra tasarmda deiikliklerin gerekli hale gelmesine yol aabilir. rnein, byk bir nkleer kaza yapm halindeki btn santrallarn (ve almakta olanlarn) hepsinde kanlmaz olarak bir gzden geirme ihtiyac dourabilir. Srf mevcut tasarma ruhsat onay daha nce verilmi olduu iin nemli bir takm dersler grmezlikten gelinemez.
3.1.3. renme, lek ekonomisi, teknik ilerleme

ou teknolojilerde, pei sra gelen tasarm kuaklarnn, renme, lek ekonomisi ve teknik ilerleme gibi faktrler dolaysyla kendilerinden ncekilere gre daha ucuz ve iyi olaca beklenir. Nkleer teknolojinin zaman iinde ne kadar ilerleme gsterdii ucu ak bir sorudur ama tartmal olmayan, maliyetlerin dmemi olduudur. Bunun ardnda yatan nedenler karmaktr ve iyi anlalamamtr. Yanlz sk sk deinilen faktrler, dzenlemeye ilikin koullarn artm (dikkat edilsin, standartlar ykselmi deildir, bu standartlarn yerine getirilmesi iin gerekli grlen nlemler artmtr) ve birinci kuak reaktrlerde aklsz maliyet kstlama nlemlerinin alnm olmasdr. imdiki reaktr kua iin verilen siparilerin sayca dkl, zellikle de maliyetlerin dzgn biimde belgelendirildii rneklerin azl, maliyetlerin dmeye balamak bir yana, henz istikrara kavuup kavumadn bile bilmeyi gletirmektedir. Ancak, renme (yani tekrarlama yoluyla performansn art) ve lek ekonomileri iki ynl srelerdir. 1970li yllarda byk reaktr yapmclar ylda 10 adete kadar sipari alabiliyordu. Bu da onlara, kilit paralarn imalat iin etkin retim hatlar kurma olanan kazandryor, yetkin tasarmc ve mhendis ekipleri oluturmay mmkn klyordu. Bu yksek sayya dayal tasarruflarn maliyetleri ne kadar drdn hesaplamak g. 2000 ylnda hazrlanm bir Nkleer Enerji Ajans raporu, yksek say sayesinde elde edilen tasarrufun yksek olaca yolundaki sezgisel beklentinin pek de doru olmayabileceini belirtmektedir. Rapor yle sylyor11:
11
Nkleer Enerji Ajans, Reduction of Capital Costs of Nuclear Power Plants (Nkleer santrallarda ilk yatrm maliyetinin azaltlmas) (Paris: OECD, 2000), s. 90.
118
ki reaktrn ayn zamanda ve en az 12 aylk bir yapm aras ile sipari edilmesi, ikinci nite iin yaklak yzde 15lik bir fayda getirecektir. Eer ikinci reaktr ikiz bir reaktrse, ikinci reaktr iin yaplacak tasarruf yaklak yzde 20 olacaktr. Ayn seri iinde ilave reaktrlerin sipari edilmesi hatr saylr yeni maliyet tasarrufuna yol amayacaktr. Tpatp ayn tasarma sahip ikiden fazla reaktrn standardizasyon etkisinin, ihmal edilebilir derecede dk olmas beklenmektedir. ngilterede babakanla bal Performans ve novasyon Birimi (Performance and Innovation Unit - PIU) 2002 ylnda nkleer enerjinin ekonomisini incelendii zaman, British Energy (nkleer santral sahibi irket) ile BNFLden (santral yapmcs) standartlatrlm bir programdan salanacak hatr saylr lde renme ve lek etkisine dayal maliyet ngrleri ald. PIU ise renmenin derecesi konusunda kukuluydu: renmenin gereklemesinin muhtemel olduunu kabul ediyor ama etkisinin snrl olacan hesaplyordu. yle diyordu PIU12: Ne var ki, renmenin temposu ve derecesi nkleer iin yenilenebilir kaynaklara gre daha yava olabilir nk: Nkleer enerji iin teslimat srelerinin nispeten uzun olmas, iletme deneyiminden geri bildirimin daha yava olaca anlamna gelir; Nkleer tasarmn yeniden ruhsatlandrlmas tasarm deiikliklerinin yaplmasn daha da geciktirir; Nkleerde, byk lekli imalaattan elde edilecek, srmden kazanma olana daha azdr, nk retim miktarlar, yzlerce hatta binlerce nitenin kurulabilecei yenilenebilir kaynaklardan ok daha snrldr Byk reaktr yapmclar, son 20 yl iinde ancak bir avu sipari almtr. Kendi retim hatlar kapanm, vasfl eleman says azalmtr. Westinghouse, inden 2008 ylnda gelen drt nitelike kadar, 25 yl boyunca tek bir sipari dahi almt. Fransz yapmcs AREVA bile Finlandiyadaki ile son 15 yln ilk sipariini alyordu. Yeni sipariler iin byk paralarn genel olarak uzman irketlere ihale edilmesi, Japonya ile gelecekte in gibi lkelerde bir defaya mahsus olarak ve muhtemelen daha yksek maliyetlerle imal edilmesi gerekecektir13. Paralarn imal edilecei tesisler asndan byk eksiklikler olduu kabul edilmektedir. rnein, 2009 ylnn sonu itibaryla dnyada yalnzca Japonya elik letmeleri (Japan Steel Works) belirli reaktrlerde basnl tanklar iin byk dvmeler dkebiliyordu.
Performance and Innovation Unit, The Energy Review, Cabinet Office (London: 2002), s. 195, http://www.strategy.gov.uk/downloads/su/energy/TheEnergyReview.pdf. 13 rnein, Flamanville EPRsi sipari edildii takdirde, basn tank muhtemelen Japonyada imal edilecekti.
12
119
Kalifiye eleman bakmndan da eksiklik acil hale geliyor. Almanya evre Bakanlnn bir raporu yle diyor14: Nkleer alanda vasf ile yetkinlik eksiklii, uluslararas dzeyde kkl ve herkesin kabul ettii bir sorun. Eilimi tersine evirmek amacyla ulusal ve uluslararas lekte saysz giriimde bulunulmutur. Ne var ki sonular, iin iinde bulunan btn kar sahipleri iin gerekli olan istihdam dzeylerinden ok daha geride kalm gibi grnyor. Nkleer alanda eitim alm niversite mezunlar ve teknisyenlerin says yetersizdir; birok niversite mezunu nkleer sektre girmek istememekte veya sektre girdikten sonra hzla kmaktadr. Nkleer endstri bilim adam, mhendis ve teknisyen ktl eken birok sektrn bulunduu sert bir pazarda rekabet etmek zorunda olduundan irket ii eitim, sorunu ancak ksmen telafi etmektedir.
3.1.4. Yapm sresi

Yapm sresinin ngrlenden fazla srmesi, yapm maliyetlerini dorudan doruya arttrmamakla birlikte, yapm esasnda denen faizi arttracaktr. Ayrca, ou zaman yapm aamasndaki tasarm sorunlar, inaat ynetimi ile ilgili ya da tedarik glkleri gibi sorunlarn bir belirtisidir. Yeni santraln kurulu gce nemli bir ek anlamna gelecei greli kk bir elektrik irketi sz konusu ve retim zaten daralm durumdaysa gecikmenin elektrik irketi zerindeki etkisi ok ar olabilir. Olkiluoto Santralnn yapm szlemeleri imzalandnda, 2009 ylnn Mays aynda de devreye girmesi bekleniyordu. Ne var ki 2009 ylnn Mays ayna gelindiinde, santraln tamamlanmasna daha drt yl vard. Santraln retecei elektrik Finlandiyann enerji youn sanayiine szleme ile taahht edilmi durumda idi. Dolaysyla, elektrik irketi mterilerine taahht etmi olduu elektrii salayabilmek iin santral tamamlanana kadar skandinav toptan elektrik piyasasndan, bu piyasadaki fiyattan, o maliyete katlanarak ikame enerjiyi satn almak zorunda kalacaktr. Eer arz-talep dengesi skk ise, rnein piyasaya sunulabilen hidroelektrik kaynakl elektriin snrlanmasna yol aan az yal bir k geirilmise bu maliyet szlemeye yazlm olan sat fiyatndan ok daha yksek olabilir. skandinav piyasasndaki fiyat, elektrik irketinin Olkiluotonun retecei elektrii satmak iin szlemeye yazm olduu fiyattan ciddi ekilde yksek seyrettii takdirde, irketin zarar uzun sre sineye ekebilmesi dk bir ihtimaldir. Santraln yapmna karar verilmesinden ticari olarak iletmeye alnmasna, yani santraln ilk denemeleri tamamlanp yapmc irket tarafndan sahibine devredilmesine kadar geen toplam teslim sresi, genellikle yapm sresinden ok
14
M. Schneider, S. Thomas, A. Froggatt, and D. Koplow, World Nuclear Industry Status Report 2009 (Dnya Nkleer Endstri Durum Raporu), German Federal Ministry of Environment, Nature Conservation and Reactor Safety (2009), http://www.bmu.de/files/english/pdf/ application/pdf/welt_statusbericht_atomindustrie_0908_en_bf.pdf.
120
daha uzundur. rnein, ngilteredeki Sizewell B Nkleer Santralnn yaplmasna ilikin karar 1979 ylnda alnm ama (yalnzca kamu otoritelerince yaplan bir soruturma dolaysyla deil, ayn zamanda tasarmn tamamlanmasna ilikin baz glkler yznden) yapma ancak 1987de balanabilmitir. Santral ancak 1995 ylnda ticari hizmete alnabilmi olduuna gre, toplam teslim sresi 16 yldr. ayet reaktr trnn ilk rnei deilse (bu durumda tasarm ve gvenlik onay zellikle pahal olabilir) yapm ncesi aamann maliyeti genellikle yapm aamas ile karlatrldnda, greli olarak dktr. Ancak, bir elektrik retim irketi, eer rekabeti bir ortamda alyorsa bu tr uzun sreler ve bunlarn getirebilecei riskler (rnein planlama aratrma aamasnda baarszlk ya da dzenleme kurallarnn getirebilecei srekli maliyet art) nkleer alternatifin seilmesinde olumsuz rol oynayan nemli bir faktrdr.
3.2. Sermaye maliyeti

teki unsur da yapm maliyetinin sermaye giderleri unsurudur (bkz. Ek 2). Genellikle byk projeler eitli borlanma yollar ile (bankalardan kredi) ve z kaynaklar kullanarak (haslatn kullanm yolu ile kendi kendini fonlama) finanse edilir. Borlanma szkonusu olduunda, sermayenin maliyeti risksiz faiz oranna (rnein hazine bonolarnn faiz oranna), art projenin tad risk derecesini temsil eden bir risk faktrne, elbette bankann kr marjna ve maliyetlerine bal olacaktr. z kaynaklara gelince, byk miktarda kayna olan irketlerin, borlanmaya gerek olmakszn gelirlerinden byk yatrmlara para ayrabilecekleri yolunda yaygn bir fikir vardr. Oysa, irket yatrm z kaynaklardan finanse etmekle, hissedarlardan temett olarak denmesi mmkn olan bir yeknu ertelemeyi talep etmektedir. Bu para projeye yatrlacak ve uzun vadede projeden elde edilecek kr hissedarlara geri denecektir. Hissedarlarn gelirlerini elde etmede karlat gecikmeyi telafi etmek iin, irketin onlara bu para kendilerine denmi, dk riskli yatrmlara yatrlm olsayd elde edecei faiz ve anapara ile alnan riski (proje, yatrma beklenen getiriyi getirmeyebilir) yanstacak bir prim demesi gerekirdi. Dolaysyla, z kaynak maliyeti genellikle borlanma maliyetinden daha yksektir. Eer bankalar kredi vermeye istekli deilse bor almann yerine z kaynak kullanm muhtemelen bir alternatif olmayacaktr. Esas olarak bunun anlam, irketin hissedarlarndan bankalarn bile yanna yanamad bir proje iin irkete dn para vermesini istemesidir. Bu yzden, finansmannda z kaynaklarn ar byk bir paya sahip olduu byk projelerin finanse edilmesine hissedarlarlarn kar kmas bile ihtimal dahilindedir. Ayn ekilde, irket kendi parasn riske atmaya hazr grnmedii takdirde, bankalar da kredi bavurularna pek ho bakmayacaktr. Amerika Birleik Devletlerinde Nkleer Enerji 2010 Program balatldnda, projelerin borlanma ve z kaynak ile eit derecede finanse edilmesinin beklendiinin aklanmas zellikle anlamldr. 2008 ylna gelindiinde irketlerin proje
121
ABD Enerji Bakanlnn 2 Temmuz 2007de kurallar konusunda yapt nerilere cevaben yatrmclarn belirttii grler. 16 Platts Global Power Report, Georgia PSC Approves Two Nuclear Reactors by Georgia Power, and a Biomass Conversion(Georgia PSC Georgia Powera ait iki nkleer reaktrn ve bir biyoktle dntrme tesisini onaylad), 19 Mart 2009. 17 Nucleonics Week, Georgia Power Lowers Estimate for New Vogtle Units (Georgia Power New Vogtle Reaktr iin tahminleri azaltt), 11 Kasm 2009.
15
122
maliyetinin mmkn olan en byk blmn (federal dzeyde verilen kredi garantilerince desteklenen) borlanma yoluyla karlamay umduu belirgin hale gelmiti. Bankalar ise ancak kredi garantilerinin kapsam ok geni olduu takdirde kredi vereceini srarla belirtmitir. Ksm 5te belirtildii gibi, Wall Streetin en byk yatrm bankalarndan alts, ABD Enerji Bakanlna (DOE), risklerin tamam vergi mkellefleri tarafndan stlenilmedike nkleer santrallar iin kredi vermeye istekli olmadn bildirmitir15. Sermayenin (enflasyondan arndrlm) reel maliyeti, lke riskine ve irketin kredi derecelendirmesine bal olarak, lkeden lkeye ve elektrik irketinden elektrik irketine gre deiir. Elektrik sektrnn organizasyon tarznn da bunun zerinde muazzam bir etkisi olacaktr. Sektr dzenlemeye tabi bir tekel ise sermayenin reel maliyeti yzde 5 ila 8 arasna kadar debilir ama rekabeti bir elektrik piyasasnda en az yzde 15 olmas muhtemeldir. rnein, dzenleme kurumunun elektrik irketlerine yeni nkleer santrallarn maliyetini dzenlenmi elektrik tarifeleri erevesinde daha yapma balamadan karlama olanan tand Florida veya Georgia eyaletlerinde, elektrik irketi dk maliyetli kredi alabilmek iin kredi garantilerine daha az baml olacaktr. Georgia Kamu Hizmeti Komisyonu, Vogtle Projesinin yzde 45,7sine sahip olan Georgia Power irketinin 2 bin 234 megavatlk nkleer projedeki 6,4 milyar dolarlk hissesinin finansman maliyetlerini 2011 ylndan itibaren srmekte olan yapm faaliyeti aracl ile karlama talebini kabul etmitir16. Maliyet karlama konusunda verilen gvencenin sonucu, santral sahiplerinin kendilerine kredi garantisi verilmese dahi yapma devam edeceini aklamas olmutur. Bu gvence ayn zamanda Georgia Powern paynn beklenen maliyetini, finansman da dahil olmak zere 4 milyar 529 milyon dolara kadar drmtr17. Aktr ki ayet nkleer enerjide en byk maliyet unsuru sermaye giderleri ise talep edilen getiri orannn iki katndan fazlasna karlmas, nkleer enerji ekonomisine ciddi zarar verecektir. Hangi sermaye maliyetinin uygulanmas gerektii konusunda tek bir doru cevap yoktur. Elektrik sektr bir tekelken, irketlerin maliyetlerini btn ile karlayaca garanti edilmi durumdayd. Baka biimde sylenirse, harcadklar para ne kadar olursa olsun bunu tketicilerden geri alabilirlerdi. Bu, her yatrmn serrmaye salayclar asndan ok dk bir risk anlamna gelmesi demekti, nk riskin tamamn tketiciler stleniyordu. Sermaye maliyeti lkeden lkeye ve irketin kamu iletmesi mi, zel mi olduuna bal olarak deiiyordu. svein devlet mlkiyetindeki irketi Vattenfall gibi kamu iletmeleri genellikle yksek bir kredi derecelendirmesine sahip olduu iin onlar asndan sermaye maliyeti, iki byk Alman elektrik irketi olan
E.ON ve RWE gibi, ksmen ya da tamamen zel hissedarlarn mlkiyetinde olan irketlere gre daha dktr. Kamu iletmeleri iin hissedar basks da genellikle ok ortakl irketlerden daha dktr; bu yzden, z kaynak kullanm da daha kolay olabilir. Sermayenin reel maliyeti (yani borlanmann, enflasyondan arndrlm yllk faiz oran) gelimi lklerde genellikle yzde 5 ila 8 aralndayd. Etkin ileyen bir elektrik piyasasnda yatrm riski tketicilerin deil, retim irketinin srtna yklenir, sermaye maliyeti de bu riski yanstr. rnein, ngilterede 2002 ylnda retim kapasitesinin yzde 40 finansal glk iine dm irketlerin elindeydi (bunun yars da nkleer kapasite idi); birka irket ve banka yaptrd veya finanse ettii enerji santrallarndan milyarlarca sterlin zarar etmiti. Bu koullarda, yzde 15in zerinde bir reel sermaye maliyeti gayet hakl grnmektedir. Risk azalsa, rnein bu pazarda enerji ve fiyat konusunda devlet garantileri olsa, sermaye maliyeti daha dk olurdu ama bu garantiler hkmetin verdii bir sbvansiyon (devlet yardm) nitelii tard. Bunun ise Avrupa Birlii mevzuat erevesinde kabul edilip edilmeyecei tartmaldr.
3.3. letme performans

Nkleer enerji gibi sermaye youn bir teknoloji iin, yksek sabit maliyetlerin (sermayenin geri denmesi, faiz demeleri, skm amac ile yaplacak harcamalar) mmkn olduu kadar ok sayda satlabilir rn birimine datlabilmesi amacyla yksek kapasite kullanm byk nem tar. Buna ek olarak nkleer santrallar, fiziksel bakmdan esneklii olmayan tesislerdir; santral, gerekli olmadka bir altrp bir durdurmak veya retim dzeyini arttrp azaltmak ok akll bir davran olmaz. Bu nedenle, nkleer santrallar baz yk santral olarak altrlr. Bunun istisnas, nkleer kapasitenin toplam elektrik retimi kapasitesi iinde bunu olanaksz klacak kadar yksek oranda bir paya sahip olduu az sayda lkedir (rnein Fransa). Santraln gvenilirliinin ve satlabilir rn retmekte ne kadar etkili olduunun iyi bir ls, kapasite faktrdr. Kapasite faktr, verili bir dnem iinde elde edilen ktnn, tesis btn bu dnem boyunca kesintisiz ve tasarmndaki retim dzeyinde alm olsayd elde edilecek ktnn yzdelik olarak kyaslanmas ile hesaplanr18. Kapasite faktr, genellikle yllk bazda veya santraln btn mr zerinden hesaplanr. Yapm maliyetinden farkl olarak kapasite faktr, kesin olarak, hibir ikirciklilie yer brakmakszn llebilir. Kapasite faktrne ilikin tablolar Nucleonics Week ve Nuclear Engineering International gibi sektr yaymlar ve Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu tarafndan dzenli olarak yaymlanr. Santrallarn durdurulmas ya da retim dzeyinin drlmesi tartma konusu olabilirse de iktisadi bir bak as ile,retimin yaplmyor olmas neden yaplmyor olduundan daha az nem tar.
18
Belirtelim ki, reaktrlerin kapasitesinin drld durumlarda, baz kurulular (r. Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu) kapasite faktrn tasarm dzeyi zerinden deil, resmen kabul edilmi dzey zerinden verir. Her ne kadar bu, santraln gvenilirlii hakknda bir fikir verse de ekonomik analiz iin tasarm derecelendirmesi kullanlmaldr, nk satn alan bunun iin paray demitir.
123
Tablo 6. Alman nkleer santrallarnn iletme performans

Santral Biblis A Biblis B Brokdorf Brunsbttel Emsland Grafenrheinfeld Grohnde Gundremmingen B Gundremmingen c Isar 1 Isar 2 Krmmel Neckarwestheim 1 Neckarwestheim 2 Philippsburg 1 Philippsburg 2 Unterweser Ticari iletmeye aln 2/1975 1/1977 12/1986 2/1977 6/1988 6/1982 2/1985 7/1984 1/1985 3/1979 4/1988 3/1984 12/1976 4/1989 3/1980 4/1985 9/1979 Kapasite faktr 2008(%) 82.6 95.2 92.4 0.0 93.3 87.2 88.3 85.7 87.7 98.3 93.2 0.0 54.9 93.0 78.4 88.7 78.7 2008 sonuna kadar mr boyu Kapasite faktr 65.2 67.7 88.5 53.7 93.3 86.2 90.6 82.6 80.4 79.3 89.6 71.6 79.5 92.7 79.0 88.2 79.6
Kaynak: Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu (UAEA), http://www.iaea.or.at/programmes/a2/ Not: Krmmel ve Brunsbttel santrallar 2008 ylnn tamam boyunca kapal kalmtr.
Tablo 6 Alman nkleer santrallarnn 2008 yl ve mr boyu kapasite faktrlerini gstermektedir. Gvenilirlik bakmndan geni bir yelpaze ortaya kmaktadr: santral yzde 90 aan bir mr boyu kapasite faktrne sahipken baka nite iin ise mr boyu kapasite faktr yzde 70in altna dmektedir. Yapm maliyeti iin olduu gibi, devrede bulunan santrallarn kapasite faktrleri de ngrlenden ok daha dk kmtr. naat firmalar ile teknolojinin promosyonunu yapanlarn varsaym, nkleer santrallarn son derecede gvenilir olduu, hizmet kesintisinin yalnzca bakm ve yakt ykleme srasnda olduu (AGR ve Candu gibi baz santral tasarmlarna srekli yakt eklendiinden yalnzca bakm iin kapatlrlar), dolaysyla yzde 85 ila 95 arasnda kapasite fakrlerinin elde edileceidir. Oysa 1980li yllarda, dnya apndaki tm nkleer santralarn kapasite faktr ortalama yzde 60 civarndaydr ve performans dk olmutur. Bunun nkleer enerji ekonomisine etkisini kafalarda canlan124
drmak amac ile kapasite faktrnn yzde 90 olduu durumda sabit maliyetlerin elektriin toplam maliyetinin te ikisi olduunu varsayarsak, o takdirde kapasite faktr yzde 60 olsayd toplam maliyet te bir orannda artard. Dk kapasite faktrnn tehizat eksiklikleri dolaysyla ortaya kmas durumunda, bunun sonucunda doacak ek bakm ve onarm maliyeti elektriin birim fiyatn daha da arttrrd. Rekabeti bir piyasada, enerji salamas iin kendisi ile szleme yaplm ama taahhdn yerine getirememi bir nkleer retici, mterisi iin ikame enerjiyi muhtemelen satn almak zorunda kalacaktr ve deyecei fiyatn ok yksek olmas olanak dahilindedir. Ancak, 1980li yllarn sonlarndan itibaren dnya apnda nkleer endstri, performansn iyiletirmek iin stn gayret gstermitir. Kapasite faktr bugn dnya apnda ortalama yzde 80in zerindedir. rnein ABDde ortalama, 1980li yllarda yzde 60 iken bugn artk yzde 90a yakndr ama Amerikann nkleer santrallarnn ortalama mr boyu kapasite faktr hl sadece yzde 70tir. Halihazrda hizmet veren, en azndan bir yldr hizmette olan ve eksiksiz performans kaytlar bulunan 414 reaktrden yalnzca yedisinin yzde 90 aan bir mr boyu kapasite faktr verisi vardr ve de yalnzca en iyi 100 santraln mr boyu kapasite faktr yzde 80in zerindedir. lgin bir biimde, en iyi 13 santraln yerleri lke ile snrldr: Gney Korede alt, Almanyada be, Finlandiyada ise iki. Yeni reaktr tasarmlar var olan reaktrlerin en iyi yzde 2sinin ulat gvenilirlik dzeyini taklit edebilir ama ayn zamanda daha nceki reaktr tipleri gibi balangta yaanan sorunlardan muzdarip olmaya devam edebilir. Fransann 1990l yllarn sonunda N4 tasarmndan ektikleri dokunakldr. Hatrlamalyz ki iktisadi analizde ilk iletme yllarnn performans (balangta yaanan sorunlarn ortaya kma olaslnn en yksek olduu zaman), iskonto srecinden dolay sonraki yllarn sorunlarna gre ok daha fazla arlk tayacaktr. letme srecinin ileriki yllarnda tehizat anmaya maruz kaldka ve yenilenmesi gndeme geldike, santral o gn geerli olan gvenlik standartlarna ykseltmek iin tasarmda iyiletirmelere ihtiya duyulduka, performans gerileyebilir. Performanstaki bu gerileme, ekonomik analizde iskonto dolaysyla muhtemelen pek fazla arlk tamayacaktr. Bir btn olarak bakldnda, yzde 90 ya da zeri gvenilirlik oranlarnn varsaylmas, gemi deneyimler gznnde bulundurulduunda temellendirilmesi g bir eydir.
3.4. Yakt d operasyonlar ve bakm maliyeti

Birok insan, nkleer santrallarn temelde yalnzca yakt satn alnmas gereken otomatik makineler olduunu ve ok dk iletme maliyetleriyle altklarn varsayar. Bu yzden, nkleer enerji ekonomisi aratrmalarnda yakt d operasyonlar ve bakm nadiren n plana kar. Aada anlatld gibi, yaktn fiyat nispeten dk ve olduka ngrlebilir olmutur. Oysa, dk iletme giderleri varsaymnn yanll, 1980li yllarn sonu ile 1990l yllarn banda
125
ABDde birka tane nkleer santral iletmenin maliyetinin (sabit maliyetlerin geri denmesinin dnda kalan maliyet), bunlarn yerine birer gazla alan santral kurup iletmenin maliyetinden daha yksek olduu anlalnca, devre d braklnca anlalmt. O aamada grld ki yakt d iletme ve bakm giderleri megavatsaat bana 22 dolarn zerindeydi, oysa yakt giderleri o zaman megavat/saat bana 12 dolar civarndayd19. Yakt d iletme ve bakm giderlerini azaltmak iin olaanst aba gsterildi; 1990l yllarn ortalarna gelindiinde ortalama yakt d iletme ve bakm giderleri megavat/saat bana 12,5 dolara, yakt giderleri ise megavat/saat bana 4,5 dolara kadar drlmt. Ancak, bu maliyet indirimlerinin esas olarak maliyetlerin azaltlmas yolu ile deil, santrallarn gvenilirliini iyiletirme yoluyla elde edildiine iaret etmek nemlidir. letme ve bakm maliyetlerinin birounun (ii giderleri ve santral bakm) maliyeti sabittir, santraln retim dzeyine gre gsterdii deiiklik pek azdr. Dolaysyla ne kadar ok enerji retilirse megavatsaat bana den iletim ve bakm maliyeti, o kadar dktr. ABDde ekonomik gerekelerle santrallarn erken kapatlmas tehlikesi artk ortadan kalkmtr. 1996 ylnda kurulduunda kendisine sekiz tane nkleer santral verilmi olan British Energynin de 2002de santrallardan elde edilen gelirin iletme maliyetlerini ancak karlamas dolaysyla finansal olarak km olduunu kaydetmek de anlaml olur. Bu ksmen yksek yakt maliyetinden, zellikle de kullanlm yaktn yeniden ilenmesinin maliyetinden (gnmzde bu ilem aada grlecei gibi yalnzca ngiltere ve Fransada yaplmaktadr) ileri gelmekteydi. British Energynin sekiz santralnda, yakt dahil ortalama iletme ve bakm giderleri 1997 ylndan 2004e kilovat/saat bana 1,65 ila 2 peni arasnda deiiyordu. Ne var ki her yl, iletme maliyetleri bir ncekine gre artmaktayd. Verilerin tam olarak yaymland son yl olan 2007-2008de maliyet kilovat/saat bana 3 peni idi, 2008-2009un ilk alt aynda ise kilovat/saat bana 4,13 peniye ulat (irket bu aamada Fransz elektrik irketi EDF tarafndan devralnacak ve iletme maliyetlerinin yaymlanmasna son verilecekti).
3.5. Yakt maliyeti

Elektrik retiminin toplam maliyetinin yzde5ini oluturan yakt maliyetine, uranyumun karlmas, zenginletirilmesi (yani blnebilir uranyum izotopunun yzdesinin arttrlmas), bunun yakta dntrlmesi, kullanmdan sonra depolanmas ve evreden yz binlerce yl dokunulmaz kalmas gereken bir muhafaza iinde doadan yaltlmas dahildir. Yaktn satn alnma maliyetinin dndaki maliyetler burada tartlmayacaktr. Dnyada uranyum fiyat 1970li yllarn ortalarndan (U3O8in libresi 12 dolar civarnda) 2000e kadar dk seyrettii iin yakt maliyetleri de dmt. Bu aamadan sonra fiyatlar libre bana 150 dolara ykseldi (bkz. Tablo 7). Daha sonra ise, spot fiyatlar 2009
19
letme ve bakm maliyetleri istatistikleri iin bkz. http://www.nei.org/index. asp?catnum=2&catid=95.
126
yl sonuna gelindiinde libre bana 50 dolar civarna geriledi. Spot piyasas ok dar kapsaml bir piyasa olduu, uranyumun pek az bir blm bu piyasada ticari ilem grd ve dnya uranyum ticaretinin byk blm uzun vadeli iki tarafl szlemeler temelinde alnp satld iin bu spot fiyatlar biraz yanltcdr. ABDde yakt fiyatlar kilovat/saat bana ortalama 0,25 peniye gelir ama bunlarn yapay olarak dk olduu sylenebilir, nk ABD devleti kullanlm yaktn doadan yaltlmasnn sorumluluunu megavat/saat bana 1 dolarlk (kilovat/ saat bana 0,06 penilik) sabit bir fiyattan yaplabileceini tahmin etmitir. Bu, 20 yldan daha uzun bir sre nce belirlenmi keyfi bir fiyattr, yaanm deneyime dayanmamaktadr. Ne ABDde ne de baka herhangi bir yerde yaktlarn doadan yaltld bir tesis mevcuttur; ABDnin btn kullanlm yakt, Yucca Danda yaplmas beklenen bir kullanlm yakt mahfazas ina edilene kadar geici olarak depolanmaktadr. Gerek yaltm maliyetlerinin ok daha yksek olmas muhtemeldir.
Tablo 7. Uranyum fiyat
Uranyum 10 yl (11 Mart 2000-10 Mart 2010) Uranyum (ABD dolar/lb.)
11 Mart 2000
1 Kasm 2001
24 Haziran 2003
13 ubat 2005
6 Ekim 2006
28 Mays 2008
18 Ocak 2010
Kaynak: http://www.infomine.com/investment/charts.aspx?mv=1&f=f&r=10y&c=curanium.xusd.ulb#chart, 2010-03-11
Kullanlm yaktn doadan yaltm meselesi deerlendirilmesi zor bir konu. Yeniden ileme pahaldr ve retilen pltonyum krl biimde kullanlabilir olmadka bu ilem atklarn doadan yaltm asndan hibir ie yaramamaktadr. Yeniden ileme, kullanlm yakt sadece farkl bileenlere ayrmakta, baa klmas gereken radyoaktivite miktarn azaltmamaktadr. Tersine yeniden ileme yksek miktarda dk ve orta dereceli atk retir, nk yeniden ilemede kullanlan btn tehizat ile malzeme radyoaktif atk haline gelir. Britanya
127
Nkleer Yakt irketi (British Nuclear Fuels BNFL) ile British Energy (kmeden nce) arasnda, British Energynin yaktn yeniden ilemek iin yaplan eski szlemenin yllk tutarnn 300 milyon sterlin deerinde olduu bildirilmiti. Bu kilovat/saat bana 0,5 peni anlamna gelir. Yeni szlemenin British Energy iin ylda 150-200 milyon sterlin tasarruf anlamna gelecei umulmaktadr ama bu sadece BNFLin yaayaca zararn devlet tarafndan stlenilmesi dolaysyla mmkn olacaktr. Bu kt maliyet deneyimine ramen ABDnin kullanlm yakt yeniden ilemeyi dnmekte olduu bildiriliyor. Carter ynetiminin koyduu bir yasak dolaysyla bu henz gereklemedi. Yksek dzeydeki atn doadan yaltmnn maliyetini tahmin etmek, bunu yapacak hibir tesisin kurulmam olmas, hatta yapm aamasnda bile olmamas dolaysyla zordur. Bu tr projeksiyonlarn hata pay ok yksek olacaktr.
3.6. Muhasebe bakmndan yaam sresi

III+ kua santrallarn zelliklerinden biri, daha nceki kuaa ait modellerin ouna gre iki kat, 60 yllk bir yaam sresi iin tasarlanm olmasdr. Sabit maliyetlerin egemen olduu bir sektr iin tesisin yaam sresini iki katna karmann, bu maliyetleri karlamak iin daha fazla zaman yarataca iin, birim bana sabit maliyetleri drmesi beklenebilirdi. Pratikte bu geerli deildir. Ticari krediler en fazla 15-20 yl iinde geri denmek zere verilir; iskonto edilmi nakit ak hesabnda 10-15 yl ilerisinden daha uzakta ortaya kacak fayda ve maliyetler pek az arlk tar (bkz. Ek 2). Mevcut nkleer santrallarn alma srelerini uzatma ynnde de bir eilim var. imdilerde, almaya balarken verilen 40 yllk ruhsat srelerini tamamlamakta olan baz PWR ve BWRler, ABD gvenlik mercileri tarafndan bir 20 yl daha iletilmek zere ruhsatlandrlmaktadr. Ancak, sermaye maliyetleri geri dendiinde ucuz elektrik sunulaca varsaylmamaldr. Tesisin mrnn uzatlmas, eskimi tehizat yenilemek ve santral gnn gvenlik standartlarna uyumlu hale getirmek iin ciddi bir takm yeni yatrmlar gerektirebilir. Tesisin mrnn uzatlmas her zaman mmkn deildir. rnein ngilterenin tasarm mr 25 yl olan AGRlerinin imdi 40 yl iletilmesi beklenmektedir ama bunun tesinde bir uzatma erozyonla ve grafit moderatr bloklarnn distorsiyonu ile ilgili sorunlar dolaysyla mmkn olmayabilir.
3.7. Skm ve atklarn doadan yaltmnn maliyeti ile hkmleri

Bunlarn hesaplanmas zordur, nk ticari lekli santrallarn skm konusunda pek az deneyim mevcuttur, atklarn (zellikle orta ve uzun mrl atklarn) doadan yaltmnn maliyeti de belirsizdir (bkz. Ek 3). Ancak, ihtiya duyulduunda gerekli fonlarn salanaca konusunda ok yksek dzeyde gvence veren programlar bile bir btn olarak bakldnda, iktisadi adan nemli bir fark yaratmayacaktr. rnein santraln sahibi, santraln mrnn balangcnda tesisin sklmesi iin gerekli olduu ngrlen (iskonto edilmi)
128
tutar yatrmakla ykml tutulsayd dahi bu, yapm maliyetine sadece yzde 10 bir ilave anlamna gelirdi. Tesisin skmnn ilk evresini kapsamayan British Energynin dokunulmaz fonu, ylda 20 milyon sterlinden daha az katk gerektiriyordu. Bu da kilovat/saat bana 0,03 penilik bir maliyete tekabl ediyordu. Sorun, ayet maliyet balangta olmas gerekenden daha dk tahmin edildiyse veya bu i iin ayrlan fonlar yitirildiyse ya da irket santraln ngrlen yaam sresinden nce batarsa ortaya kacaktr. ngilterede btn bu sorunlar yaanmtr. ngrlen skm maliyeti, son 20 yl iinde reel olarak birka kez artmtr. 1990 ylnda Merkezi Elektrik retim Kurumu (Central Electricity Generating Board - CEGB) zelletirildiinde, tketicilerin katklarndan oluan muhasebe hkmleri CEGBnin varisi olan irkete (Nuclear Electric) devredilmemiti. 1990 ylndan 1996ya kadar uygulanan sbvansiyon (Michael Heseltine bunu eski, gvenlii zayf nkleer santrallarn sklmesi amacna balamt20), santraln sahibi irket tarafndan harcanmt. Harcanmam blm de imdi hazineye aktarlmtr. British Energynin k ise bu kuruluun tesisleri skme giderlerinin nemli bir blmnn gelecekteki vergi mkellefleri tarafndan denecei anlamn tayor.
3.8. Sigorta ve sorumluluk

Bu tartmal bir alan, nk halihazrda santral sahiplerinin olas bir byk nkleer kaza konusunda sorumluluu bir uluslararas antlama yoluyla maliyetin ok kk bir oran ile snrlandrlmtr. 1963 ylnda kabul edilen ve 1997de gzden geirilen Viyana Antlamas, bir nkleer iletmecinin ykmlln 300 milyon zel ekme Hakk (H) ya da yaklak 460 milyon dolar (22 ubat 2009 tarihinde 1 ABD dolar = 0,653 H21) ile snrlamaktadr. Halihazrda ngiliz hkmeti 140 milyon sterlin zerinde kalan riski garanti etmektedir ama snrn Paris ve Brksel Szlemeleri ile 700 milyon avroya (500 milyon sterlin) ykseltilmesi beklenmektedir. Ykmllk konusundaki snr nkleer enerjinin gelimesini olanakl klmak bakmndan hayati nem tayan bir ey gibi grlyordu; ayn zamanda byk bir sbvansiyon gibi de grlebilir.
20 21
Michael Heseltine, Board of Trade Bakan, Hansard,19 Ekim 1992. zel ekme Hakknn deeri, dnyann drt ana ulusal parasndan olumu bir sepet tarafndan belirlenmektedir.
129
Tablo 8. OEcD lkeleri iin 2001 ylnn Eyll ay itibaryla ykmllk snrlar
Ulusal mevzuat erevesinde ykmllk snrlara () Belika Finlandiya Fransa Almanya Byk Birleik Krallk Hollanda spanya svire Slovakya ek Cumhuriyeti Macaristan Kanada ABD Meksika Japonya Gney Kore 298m 250m 92m Snrsz 227m 340m 150m Snrsz 47m 177m 143m 54m 10.937m 12m Snrsz 4.293m 538m 226m 674m 2,500mc Finansal gvenlik artlara,b ()
Kaynak: Gayri resmi istatistikler OECD/NEA, Hukuk leri Notlar: a Haziran 2001-Haziran 2002 resmi dviz kurlar temelinde; b ykmllk snrndan farkl ise; c 256 milyon avro sigorta, 2,5 milyar avro operatrlerin havuzu, 179 milyon avro Paris Szlemesinde yaplan Brksel deiikliinden.
22
Deutscher Bundestag, Nachhaltige Energieversorgung unter den Bedingungen der Globalisierung und Liberalisierung, Bericht der Enquete-Kommission, zur Sache 6/2002, chapter 3.3.2, table 3.3 (Berlin: Deutscher Bundestag, 2002), p. 232, http://dip.bundestag.de/ btd/14/094/1409400.pdf.
130
Alman parlamentosunun Srdrlebilir Enerji Aratrma Komisyonu22, OECD lkelerindeki ykmllk snrlar konusunda rakamlar derlemitir (bkz.Tablo 8). Meksika rneindeki gibi ok dk rakamlardan Almanyada olduu gibi ok daha yksek tutarlara yaylan geni bir ykmllkler yelpazesi ile kar karya kalnmaktadr. rnein ernobil felaketinin yol at muhtemelen milyarlarca sterlinlik maliyetin bykl (insan hayatna ya da sakat kalmaya deer bierek bir maliyet kalemi olarak bakmak iticidir ama sigortaclk iin gereklidir), allm sigorta gvencesinin muhtemelen zarar karlayamayaca, karlasa bile byle byk bir kaza sigorta irketlerini iflas ettirecei iin bu sigortann inandc olmayaca anlamna gelmektedir.
Afet bonolarnn, kazalarn finansal maliyetine kar santral sahiplerine inandrc bir gvence salayabileceine ilikin baz nerilerde bulunulmutur. Afet bonosu, deprem gibi tanmlanm bir felaket dolaysyla hasar doduunda, faiz ve/veya anapara demesinin geciktirilmesine veya yitirilmesine yol aan bir hkm ieren, yksek getirili, sigortalanm bir bonodur. Bu bonolarn nkleer kazalara kar bir tr sigorta gvencesi salayp salamayaca, bunun nkleer enerji ekonomisine etkisinin ne olaca, somut neriler yaplana kadar belirlenmesi zor eylerdir.
4. Olkiluoto ve Flamanville deneyimleri

Bu iki santral zel bir neme sahip, nk yapm dzeyinde de olsa herhangi bir ciddi deneyimin el edildii III+ Kua santrallar, yalnzca bunlardr.
4.1.Olkiluoto
Finlandiyann Olkiluoto-3 siparii liberalizasyon ile nkleer enerji siparilerinin badamayaca yolundaki yerleik dnceyi yadsyor gibi grnd iin nkleer endstri tarafndan zellikle ok nemli kabul edildi. 2003 ylnn Aralk aynda verilen Olkiluotonun 3 numaral reaktrnn siparii, 1993 Fransa Civaux-2ten beri Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada verilen ilk nkleer sipariti. Ayn zamanda, Pasifik blgesi dndan alnan ilk III ve III+ kuana ait reaktr sipariiydi. Finlandiyann elektrik endstrisi 1992 ylndan beri beinci nkleer reaktr iin parlamentodan onay almaya alyordu. Bu onay nihayet 2002ylnda kt. Olkiluoto-3 siparii genelde nkleer endstri iin, zelde de AREVA NP iin byk bir itici g oldu. Endstri, bu santral, tamamlandnda, EPR alcs olabilecek baka kurulular iin de bunun hem bir rnek hem de bir referans oluturacan ngryordu. Finlandiya, Norve, sve ve Danimarkay da kapsayan skandinav elektrik piyasasnn bir yesi. Bu blge dnyann en rekabeti elektrik piyasas kabul edilir. Finlandiyann, daha nce kurulmu drt reaktrn iletilmesi konusunda da iyi bir hreti var. Bu yzden, bu gelimenin, Nkleer Rnesans konusundaki birok soruyu yantlayaca konusunda umutlar yksekti. Ne var ki anlama daha detayl incelenince, bunun baka piyasalardaki koullar iin rnek tekil etmesini engelleyen baz ok zel niteliklere sahip olduu ortaya kt. 1600 megavatlk kurulu gcndeki Olkiluoto-3 iin szleme fiyat 2004 ylnda 3 milyar avro olarak aklanmt23. Ardndan, fiyatn 3,2 milyar avro24
Proje Direktr Martin Landtman yle diyordu: Olkiluoto 3 yatrmnn anahtar Teslim kontrat dahil tamamnn deeri, 2003 parasyla ylda 3 milyar avro civarndadr. Baka hibir rakam yaymlanmamtr. Kiisel ileti, Mycle Schneidera e-mail, 8 Ekim 2004. 24 Nucleonics Week, EC Probing Claims Olkiluoto Loan Guarantees Were State Aid (Avrupa Komisyonu Olkiluoto kredi garantilerinin devlet sbvansiyonu olduu iddialarn aratryor), 26 Ekim 2006.
23
131
veya 3,3 milyar avro25 olduu belirtildi. Gvenlik onay Finlandiyann dzenleme otoritesi Radyasyon ve Nkleer Gvenlik Kurumu (STUK) tarafndan 2005 ylnn Mart aynda verildi, santral sahasnda almalar ise Austos 2005 ylnn Austos aynda balad. Szlemenin imzaland aamada deeri (szleme fiyatna bal olarak) 3,6 - 4 milyar dolar arasnda ya da kilovat kurulu g bana yaklak 2 bin 250 2 bin 475 dolar civarnda (1 avro = 1,2 dolar) idi. Bu maliyete finansman ve iki reaktr kalbi dahildi. Dolaysyla, kilovat bana maliyet bir gecelik maliyet temelinde daha az olacakt. Yanlz aada grebileceimiz gibi, verilen ok dk faiz oranyla (% 2,6), finansman maliyeti de dk olacakt. Bu maliyet, nkleer endstrinin bundan birka yl nce belirledii kilovat bana 1.000 dolar hedefinin ok stnde olmasna ramen,analistler tarafndan yine de bir zararna sat olarak grlyordu. AREVA NP 1990l yllarn sonundan beri26 ya EDFyi ya da Alman elektrik irketlerinden birini bir EPR siparii vermesi konusunda ikna etmeye alyordu. Ksa sre iinde bir EPR siparii alnamazsa AREVA NPnin kilit nitelikte birtakm alanlarn yitirecei27 ve tasarmn demode olaca yolunda korkular vard28. AREVA NPnin EPR teknolojisi iin bir vitrine de ihtiyac vard; Olkiluoto santral baka sipariler iin bir referans santral rol oynayacakt. Ek bir tevik ve mterilerin talebi zerine AREVA NP, santral anahtar teslim koullaryla, yani sabit fiyatlarla sunuyordu. Ayn zamanda, yalnzca bir nkleer ada sunmakla yetinmeyerek, santral sahasnn ynetiminin ve mimari mhendisliinin sorumluluunu da stleniyordu. Bu, alk olduu bir rol deildi. AREVA NPnin selefi Framatomeun Fransa iin yapt 58 basnl su reaktrnde ve in ile Gney Afrika dahil d lkelerdeki projelerinde bu hizmetleri salayan EDF olmutu. Baka bir almada ortaya konulmu olduu gibi29, Olkiluoto projesi daha yapmna balanr balanmaz yanl bir yolda ilerlemitir. 2009 ylnn Mart ayna gelindiinde30, projenin en az yl gecikmi ve btesini 1,7 miyar avro am31
25 26
28 29
30
31
132
27
Nucleonics Week, Areva Reveals 47% Cost Overrun on Contract for Olkiluoto-3 (Areva, Olkiluotonun kontrat maliyetlerinin yzde 47 aldn aklad), 5 Mart 2009, s. 1. Nucleonics Week, Giant EPR Said To Be Competitive: EDF To Decide on Order Next Year( Dev EPRnin rekabeti olduu syleniyor: EDF sipari konusunda karar gelecek yl verecek), 6 Kasm 1998, s. 1. Petroleum Economist, France Mulls Nuclear Future (Fransa nkleer enerjinin geleei zerinde dnyor), Mart 2001. Nucleonics Week, EPR Safety Approval Wont Last Beyond 2002, Regulator Warns (Dzenleyici kurum EPRnin gvenlik onaynn 2002den teye gemeyeceini sylyor), 6 Mart 1997. S. Thomas, Can Nuclear Power Plants Be Built in Britain without Public Subsidies and Guarantees?, Commercial Nuclear Energy in an Unstable, Carbon Constrained World (stikrarsz, Karbon Snrlamalarna Tbi Bir Dnyada Ticari Nkleer Enerji) konferansna yaplm sunum, Nonproliferation Policy Education Center ve Radio Free Europe/Radio Libertynin ortak etkinlii, 1718 Mart 2008, Prag, ek Cumhuriyeti. Nucleonics Week, AREVAs Olkiluoto-3 Manager Says Engineering Judgment Undermined (AREVAnn Olkiluoto-3 reaktrnn mdr, mhendislik hkmleri zayflatld), 26 Mart 2009, s. 4. Nucleonics Week, AREVA Reveals 47% Cost Overrun(AREVA, Olkiluotonun maliyetlerinin yzde 47 aldn aklad .
olduu kabul ediliyordu. AREVA NP, 2009 ylnn Austos aynda ngrlen maliyetin 5,3 milyar avroya eritiini kabul etti; 1 avro = 1,35 ABD dolar paritesinden bu kilovat kurulu g bana 4 bin500 dolar demekti32. Szleme ayn zamanda AREVA NP ile mterisi Teollisuuden Voima Oy arasnda gerginlie de yol at. AREVA NP, TVOnun baz eksiklikleri olduunu iddia ederek 1 milyar avro tazminat talep ediyor. TVO ise 2009 Ocak aynda alan bir kar davada, AREVA NPden projedeki gecikmeler iin 2,4 milyar avro tazminat talep ediyor33. Gecikmelere ve btenin almasna katkda bulunan btn sorunlarn zlebilmesi dk bir ihtimaldir; nihai maliyet hatr saylr derecede daha yksek olabilir. AREVA NP ile TVO arasndaki dava ve tahkim davasnn sonular bteyi aan maliyetlerin nasl paylatrlacan belirleyecek ama bundan bamsz olarak, santral maliyetleri ve iin yrtlmesi konusunda yatrmclarn kayglar geerli olmaya devam edecek.
4.2. Flamanville
EDF en sonunda, 2007 ylnn Ocak aynda Flamanville sahasnda kurulmak zere bir EPR reaktr siparii verdi. Bu reaktrn kurulu gc 1630 megavata34 ykseltilmiti. Yapm Aralk 2007 ylnn Aralk aynda balad35. EDF, 2006 ylnn Mays aynda maliyetin 3,3 milyar avro olacan hesaplamt36. O tarihte 1 avro = 1,28 ABD dolar, bu kilovat kurulu g bana 2 bin 590 ABD dolarna edeerdi. Ancak, bu maliyet ilk yakt iermiyordu, dolaysyla gecelik maliyet biraz daha yksek olmalyd. Maliyet hesabna finansman maliyeti de katlmamt. EDF, trbin jeneratr iin mimari mhendislii gerekletiren veya szlemeleri (rnein kira szlemelerini) yneten bir anahtar teslim szleme talep etmemiti. Bu kararlarn ne lde Olkiluotodaki baarszlklardan, ne lde baz vasflar irket iinde muhafaza etme ihtiyacndan kaynakland pek ak deildir. 2008 ylnn Mays aynda Fransann gvenlikten sorumlu dzenleme otoritesi, beton temel altln dklmesindeki kalite sorunlar dolaysyla Flamanvillede inaat durdurdu37. Gecikmeler yapmc irket AREVA NPnin
32
33 34 35 36 37
Nucleonics Week, With Expected Losses Mounting, Areva Seeks Changes in Ol3 Project(Beklenen kayplar devleirken AREVA Ol3 projesinde deiiklik planlyor), 3 Eyll 2009. Agence France Presse, Setbacks Plague Finlands French-built Reactor (Terslikler Finlandiyann Fransz yapm reaktrnn bana bela oldu) , 30 Ocak 2009. Nucleonics Week, EDF Orders Flamanville-3 EPR NSSS, with Startup Targeted in 2012(EDF, 2012de balama hedefiyle Flamanville-3 EPRsinin sipariini verdi), 5 Ocak 2007, s. 1. Nucleonics Week, Flamanville-3 Concrete Pour Marks Start of Nuclear Construction (Flamanville-3 betonu nkleer inaatn izlerini brakyor), 6 Aralk 2007, s. 3. Nucleonics Week, EDF to Build Flamanville-3, Says First EPR Competitive with CCGT (EDF Flamanville-3e balyor; CCGT ile rekabet edecek ilk EPR), 11 Mays 2006, s. 1. Nucleonics Week, Concrete Pouring at Flamanville-3 Stopped after New Problems Found (Flamanville-3te ortaya kan yni sorunlardan sonra beton dkm durduruldu), 29 Mays 2008, s. 18.
133
santraln 2013 ylna kadar tamamlanmayacan, yani bir yl gecikeceini ngrmesine yol at. Yanlz EDF, 2008 ylnn kasm aynda gecikmelerin telafi edileceini ve santraln bata ngrlen programa gre 2012de bitirileceini ne srd38. Ancak EDF, Flamanvillein tahmin edilen yapm maliyetinin 3 milyar 300 milyon avrodan 4 milyar avroya ykselmi olduunu aklad39. O aamada bunun deeri (1 avro = 1,33 ABD dolar) kilovat bana 3 bin 265 dolard. Bu, Olkiluotodaki szleme fiyatnn hatr saylr biimde zerinde ama ABDde verilmekte olan fiyatlarn ve Olkiluotonun gerek maliyetinin ok altndayd. Sendikalar da Flamanvilledeki inaatn en az iki yl gecikmi olduuna dair iddialarda da bulunmutu40. Bir AREVA sorumlusu, bir EPRnin fiyatnn artk en az 4,5 milyar avro olacan ne srm, ancak bunun bir gecelik maliyet olup olmad belirtilmemiti41.
5. ABD program
Bush ynetimi, 2002 ylnn ubat aynda aklanan Nkleer Enerji 2010 program erevesinde nkleer siparileri canlandrmak amacyla topyekn bir aba gstermitir. Program, III+ Kua tasarmlar zerinde odaklanmaktadr. Program aklandnda, III+ Kuandan en azndan bir nitenin ve daha ileri bir tasarma sahip bir reaktrn 2010a kadar devreye girmi olmas bekleniyordu. Bu program erevesinde ABD Enerji Bakanl, sanayi ile ibirliine dayal projeler gelitirmeyi umuyordu. Ama uydu: [...] n Yapm Ruhsat (Early Site Permit - ESP) sreci erevesinde yerde yeni nkleer santral yapm iin ABD Nkleer Dzenleme Komisyonu (Nuclear Regulatory Comission - NRC) onay almak, birleik Yapm ve letme Ruhsat (Construction and Operating License - COL) iin bavuru hazrl konusunda rehberlik gelitirmek ve COL ile ilgili dzenleme sorunlarn zme kavuturmak. COL sreci, nkleer santraln halk salna ve gvenlie ilikin dourabilecei sorunlarn yapmn balamasndan nce zme kavuturulduu ve NRCnin yeni bir nkleer santral onaylad, yapm ve iletilmesi iin ruhsat verdii bir sretir42.
38 39 40 41
42
Nucleonics Week, EDF Confirms Target of Starting Up Flamanville-3 in 2012 (EDF, Flamanville-3 2012de hizmete sokma hedefini tekrar etti), 20 Kasm 2008, s. 1. Associated Press Worldstream, EDF To Lead up to Euro50b in Nuclear Plant Investment (EDF, 50 milyar avroluk nkleer yatrmda nc olacak), 4 Aralk 2008. Nucleonics Week, French Union: Flamanville-3 Delayed (Fransz sendika: Flamanville-3 gecikti), 28 Ocak 2010, s. 1. Nucleonics Week, AREVA Official Says Costs for New EPR Rising, Exceeding $6.5 billion (AREVA yetkilisi yeni EPRnin maliyetinin 6,5 milyar dolar getiini syledi), 4 Eyll 2008, s. 1. http://www.ne.doe.gov/NucPwr2010/NucPwr2010.html.
134
Buna ek olarak: [...] kendi trnde bir ilk olacak olan III+ Kua reaktr teknolojisinin gelitirilmesini tamamlamak, yeni nkleer santrallarn yer seimi, yapm ve iletilmesi iin federal dzeyde dzenleme ve ruhsatlandrma amacyla tasarlanan henz snanmam srelerin bir ilk rneini yaatmak43. Nkleer Enerji 2010 programnn gerekesi, yeni nkleer tasarmlarn ekonomik bakmdan rekabet gcne sahip olaca idi. Ne var ki ABDde 1980li ile 1990l yllarda nkleer santrallarn yapm ile ilgili yaanan kt deneyimler, elektrik irketlerinin yeni tasarmlar ve prosedrlerin bu sorunlar douran konulara zm getirdiinin tam olarak kantlanmasna kadar nkleer santral siparii vermeye istekli olmayaca anlamna geliyordu. Bu engelleri amak iin benimsenen politika, dzenleme srelerini modernize etmek, bir takm yeni tasarmlar iin dzenleme kuruluunun onay vermesini salamak ve balangta proje (belki alt reaktr) iin sbvansiyon verip daha sonra siparilerin sbvansiyonsuz srmesini salamak. Balangta en az proje iin toplam 450 milyon dolara ulaan hibe neriliyordu. Bu sbvansiyonlardan yararlanmak amacyla kurulu ne kacakt. Bunlardan ikisi COL gelitirmesi iin ABD Enerji Bakanl (DOE) ile anlamaya varacakt. 2004 ylnda oluturulan Nustart sekiz ABD enerji irketinden, Entergy, Constellation Energy, Duke Power, Exelon, Florida Power & Light, Progress Energy, Southern Company ve Tennessee Valley Authorityden (TVA para vermiyor, yalnzca personel katksnda bulunuyordu) oluan bir konsorsiyumdu. Fransz elektrik irketi EDF ile iki yapmc firma, Westinghouse ve GE de konsorsiyumun yesiydi, ancak oy haklar yoktu. Nustart iki uygulama yapmay planlyordu: Bunlardan biri, GEnin Entergynin Teksastaki Grand Gulf sahasnda yapaca bir ESBWR (Ekonomik, Basitletirilmi Kaynar Su Reaktr), teki ise Westinghousen TVAnn Bellefonte sahasnda kuraca bir AP1000di. teki ana grubun ban elektrik irketi Dominion ekmekteydi. Dominion, zaten iki reaktr iletmekte olduu Virginiadaki North Annada Atomic Energy of Canada Limitedin Candu tasarm ACR-700n gelikin bir versiyonu iin bir COL peindeydi. Ancak, 2005 ylnn Ocak aynda ABDde bir Candu santralnn ruhsatlandrlabilmesi iin geecek sreden dolay, ACR-700 yerine GEnin ESBWRsini setiini aklyordu. Candu tasarm ABDde dzenleme otoritelerinden henz onay almamt. NRC, bu tasarmn onay srecinin 60 aydan uzun srebileceini ngrmt. Bu sre, III+ Kuandan bir PWR veya BWR iin gerekli onay sresinden ok daha uzundu. Daha sonra, NRC tarafndan ele alnan btn yeni tasarmlarn deerlendirilmesinin 60 aydan daha uzun olaca ortaya kt.
43
United States Department of Energy (DoE), A Roadmap to Deploy New Nuclear Power Plants in the United States by 2010 (2010da ABDde yeni nkleer santral kurulmasnn yol haritas) (Washington, DC: USDOE, 2001).
135
Enerji Politikas Yasasnn (Energy Policy Act, EPACT) 2005 ylnda kabulnden bu yana, programn zamanlamasnda kaymalar olmu ama kapsam, santral yapmna ilgi gsteren byk sayda Amerikan elektrik irketini iine alacak biimde geniletilmitir. Sunulan destein lei de dramatik bir byme gstermitir. 2009 yl bana gelindiinde, 31 nitenin yaplmasna ilikin planlama yapld duyurulmutu (bkz. Tablo 9). Bir kantlama grevi grecek olan bu bir avu nite iin daha sonra bir sbvansiyon paketi nerilmitir. Burada en byk nemi iki kalemin tad ortaya kmtr: retimde Vergi ndirimi: Yeni nkleer santrallarda retilecek elektrii baka enerji kaynaklar ile rekabet edebilir klmak amacyla iletmenin ilk sekiz ylnda megavat/saat bana 18 dolarlk bir vergi indirimi uygulanacaktr. Enerji Bilgi daresine (Energy Information Administration - EIA) gre, bu sbvansiyonun ABD vergi mkelleflerine maliyeti 2025 ylna kadar 5,7 milyar dolar olacaktr44. Kredi Garantisi: Yeni santrallar finanse etmenin zorluunu hafifletmek iin elektrik irketlerinin devlet hazine bonosu faiz oranlarnda borlanabilmesi amac ile kredi garantileri nerilmitir. Kongre Bte Ofisi (Congressional Budget Office) sektrn kredi deme riskinin Yzde 50nin ok zerinde olaca sonucuna ulamtr45. Kongre Aratrma Servisi (Congressional Research Service) ise alt ila sekiz yeni reaktrn yapm maliyetinin yzde 50sine kadar kredi garantisi verilmesinin vergi mkelleflerine maliyetinin 14 ila 16 milyar dolar olacan hesaplamtr46.
Tablo 9. Nkleer Enerji 2010 erevesinde aklanm olan ABD nkleer projeleri
Santral Calvert Cliffs 3 South Texas 3,4 Bellefonte 3,4 North Anna 3 Lee 1,2 Harris 2,3 Sahibi Unistar NRG TVA Dominion Duke Progress NRc nezdinde durumu COL bavuru tarihi: 03/08 COL bavuru tarihi: 09/07 COL bavuru tarihi: 10/07 COL bavuru tarihi: 11/07 COL bavuru tarihi: 12/07 COL bavuru tarihi: 02/08 Kredi garantisi Son aamada Son aamada Uygun deil Bavurmu Bavurmu Bavurmam Tasarm EPR ABWR AP1000 ESBWR AP1000 AP1000 ngrlen devreye alnma tarihi ? ? ?
? 202123 201920
United States Department of Energy (DoE), Analysis of Five Selected Tax Provisions of the Conference Energy Bill of 2003 (Washington, DC: Energy Information Administration, 2004), s. 3, http://tonto.eia.doe.gov/FTPROOT/service/sroiaf(2004)01.pdf. 45 Congressional Budget Office, Cost estimate of S.14, Energy Policy Act of 2003 (Washington, DC: Congressional Budget Office, May 7, 2003), http://www.cbo.gov/doc.cfm?index=4206. 46 Congressional Research Service (CRS), Potential Cost of Nuclear Power Plant Subsidies in S.14 (7 Mays 2003); Senatr Ron Wydenn talebi ile.
44
136
Santral Grand Gulf 3 Vogtle 3,4 Summer 2,3 Callaway 2 Levy 1,2 Victoria 1,2 Fermi 3 Comanche Peak 3,4 Nine Mile Point 3 Bell Bend Amarillo 1,2 River Bend Elmore Turkey Point 6,7
Sahibi Entergy Southern SCANA AmerenUE Progress
NRc nezdinde durumu COL bavuru tarihi: 02/08 COL bavuru tarihi: 03/08 COL bavuru tarihi: 03/08 COL bavuru tarihi: 07/08
Kredi garantisi Bavurmu Son aamada Son aamada Bavurmu Bavurmu Bavurmu Bavurmam lk yedek Bavurmu Bavurmu
Tasarm ESBWR AP1000 AP1000 EPR AP1000 ESBWR ESBWR APWR EPR EPR EPR
ngrlen devreye alnma tarihi Askya alnm 2016 201619 Askya alnm alnm 201920 Askya alnm ? ? Askya alnm 2018 ? Askya alnm Askya alnm 201820
COL bavuru tarihi: 07/08 COL bavuru tarihi: Exelon 09/08 COL bavuru tarihi: DTE Energy 09/08 COL bavuru tarihi: TXU 09/08 COL bavuru tarihi: Unistar 10/08 COL bavuru tarihi: PPL 10/08 Amarillo Entergy Unistar FPL ? COL bavuru tarihi: 09/08 ? COL bavurusu 03/09 iin tasarlanyor
Bavurmu
ESBWR EPR
AP1000
Kaynak: eitli gazete haberleri Notlar: Tekil projeler hakknda daha fazla ayrnt Ek 4te mevcuttur.
EPACT 1 ve 2 numaral niteler iin 500 milyon dolara kadar, 3 ila 6 numaral niteler iinse 250 milyon dolara kadar risk sigortas teklif etmiti. Bu sigorta, ruhsat sahibinin sorumluluunda olmayan nedenlerle yaanan gecikmeler, santraln ruhsat alma srecini yavalattnda denecekti. EPACT ayn zamanda 850 milyon dolarlk Ar-Ge finansman iin destek ve skm maliyeti iin de 1,3 milyar dolar deerinde yardm sunuyordu. Kredi garantilerinin yalnzca paketin kilit unsuru olmakla kalmad, ayn zamanda sunulan garanti kapsamnn elektrik irketlerinin sipari vermesini olanakl klmakta yetersiz olduu ksa bir sre iinde ortaya kacakt. Balangta federal hkmetin kredi garantilerinin projedeki szkonusu borlanmann yzde 80ini kapsamna alaca ngrlyordu; ayet borlanma santraln yapmnn yaklak yzde 60n karlayacaksa (gerisi z kaynaklardan) bu, santraln maliyetinin yars civarnda bir miktarn garanti altnda olaca anlamna geliyordu. Elektrik irketleri, proje maliyetinin yzde 80ini karlayan borcun yzde 100lk bir garanti altna alnmas iin baarl bir lobi faaliyeti yrtt. Bankalar da tam garanti konusunda seslerini ykseltmiti. Wall Streetin en byk alt yatrm bankasnn (Citigroup, Credit Suisse, Goldman Sachs, Lehman Brothers, Merrill Lynch ve Morgan Stanley) 2007 ylnda imzalad bir
137
5.1 Olas sonular

Reaktr tasarmlar NRC tarafndan gzden geirile dursun, hepsi hakknda baz soru iaretleri olumaktadr. APWR, 10 yla yakn sredir Japonyada ticari sipari almaya yaklasa da,pek ak olmayan nedenleren dolay hibir sipari alamaEnerji Bakanlnn 2 Temmuz 2007 tarihinde kurallar konusunda yapt nerilere cevaben yatrmclarn belirttii grler. 48 Toshiba ABWR GE-Hitachiden bamsz olarak da sunabilir.
47
138
aklama, Enerji Bakanlna vergi mkelleflerinin riskleri yzde 100 orannda stlenmemesi halinde bankalarn yeni nkleer santrallar iin kredi vermeye istekli olmadn ilan ediyordu47. Elektrik piyasasnn daha az liberallemi olduu ve elektrik irketlerinin dzenlenmi tarifeler erevesinde dzenlenmi bir mal varl temelinde alt eyaletlerde kredi garantileri, daha az bir hayati neme sahip olabilir. ayet dzenleme mercileri, santraln tamamlanmasndan nce elektrik irketinin yapm maliyetini geri kazanmasna izin vermeyi uygun grrse, ki bazlar grmtr, yapm riskleri nemli lde elektrik irketinden tketiciye kayacaktr. Bu da finansrlerin, rekabetin youn olduu bir piyasada alyor olduunda talep edeceklerinden ok daha dk bir faiz oranyla kredi vermesi anlamna gelebilir. Sbvansiyonlarn kapsam da eskiden yalnzca yeri (en fazla alt niteyi) kapsarken, imdi her bir yeniliki tasarmn nitesini garanti altna alacak ekilde genilemitir. 2008 ylna gelindiinde, Nkleer Dzenleme Komisyonu (Nuclear Regulatory Commission - NRC) gerekli koullara uygun be yeniliki tasarm ileme almt. Bunun anlam, toplam 15 nitenin kredi garantisine uygun grlebileceiydi. Bu be tasarm unlardr: Westinghouse AP1000, GE-Hitachi ESBWR, GE-Hitachi ABWR48, AREVA NP EPR ve Mitsubishi APWR. 2002 ylnda program balatldnda, beklenen yapm maliyetleri kilovat kurulu g bana hl 1.000 dolard. Yaklak 1400er megavatlk alt reaktr iin her biri toplam maliyetin yzde 50sini kapsayacak kredi garantisi ihtiyac, 4,2 milyar dolar olacakt. Yanlz 2008 ylnda 15 nitenin uygun grldn ve kilovat bana 6 bin dolarlk toplam maliyetin yzde 80i dzeyinde bir garanti verildiini varsayarsak, deeri 100 milyar dolar aan bir garanti gerekecektir. 2007de kabul edilen Enerji Yasas, Enerji Bakanlna 2008-2009 mali yl iin nkleer santrallarda kredi garantisi olarak kullanlmak zere toplam 18,5 milyar dolarlk bir bte salamt. Enerji Bakanl bu kredi garantileri iin be projeyi, 2009 ylnn ubat aynda son listeye ald. Bunlar Southern Company (Vogtle), South Carolina Electric & Gas (Summer), Unistar Nuclear Energy (Calvert Cliffs), NRG (South Texas) ve Comanche Peak projesi idi. Daha sonra, 2009 ylnn Mays aynda Comanche Peak Projesinin ilk yedek statsne drlmesi ile liste drt projeye indirildi. Ek 4, ABDde ilan edilmi nkleer projelerin durumunun ayrntl bir dkmn vermektedir.
mtr. ABDde bir tek mterisi vardr; ayet o proje yrmez ve Japonyadaki sipari de gecikmeye devam ederse bu teknolojinin geleceinin pek parlak olmayaca ortadadr. ABD dnda ESBWRa pek az ilgi gsterilmitir ve 2008 ylndan bu yana bu tasarm be Amerikal mterisinden n yitirmitir. Bu mteriler, yapm maliyetlerinin belirsizlii ve bu tasarmn ticari nitelie ne kadar yakn olup olmad konusunda olumsuz grler belirtmitir. ESBWRnin teki iki mterisi (Dominion ve DTE Energy), kredi garantilerine ynelik son listede yoktur. Eer bu sipariler baarsz olursa EBSWRnin ayakta kalmas gleir; bu gerekleirse GEnin bir reaktr yapmcs olarak geleceinden phe edilebilir. ABWRnin bir tek mterisi var (NRG) ve bu proje 2009 ylnda artan maliyetler dolaysyla ciddi glklerle karlamtr. NRC tarafndan onay verilmi olmasndan ve kantlanm bir teknoloji olmasndan kaynaklanan gl bir avantaj vardr. Ne var ki NRC onaynn sresi, 2012 ylnda dolmaktadr ve yeni bir sipari verildii takdirde sertifikasyonun yenilenmesini beklemek gerekecektir. NRC henz uygulanmas gerekecek deiiklikler (rnein uaklara kar korunma) konusunda herhangi bir bilgi vermi deildir. Bu liste uzarsa ve tasarm deiikliklerini gzden geirme sreci zaman alrsa, ABWRnin kantlanm bir teknoloji olma avantaj ortadan kalkacaktr. EPRnin imaj, Olkiluotoda (ve Flamanvillede) olan bitenler ve Avrupann gvenlik dzenleme mercileriyle kontrol ve aletlerin kullanmna ilikin yaanan sorunlarn zmndeki glk dolaysyla ciddi bir ekilde sarslmaktadr. Projelerinin altsndan uykuya yatm grnmektedir; bir tek Calvert Cliffs projesi olduka ilerlemitir. AP1000, en gl konumda grnmektedir. lan edilmi reaktrlerin neredeyse yars bu tasarma aittir (31de 14). Kredi garantisi iin son listeye alnm olan drt projeden ikisi, bu garantiyi alma ihtimali en yksek Vogtle projesi de dahil olmak zere yine AP1000 tasarmdr. Her ne kadar TVA Bellefonte Projesi konusunda bir kuku domu olsa da AP1000 projelerinin hibiri imdilik terk edilmi gibi grnmemektedir. imdiden NRCden tasarm onay alm durumdadr (2006 ylnda) ama Westinghouse/Toshiba daha sonra tasarmda deiiklik yaplmas iin bavurmu olduundan bunlarn gzden geirilmesi, 2011 ylndan nce tamamlanmayacaktr. Westinghouse/Toshiba, Atlas Okyanusunun iki yakasnda da kenar kalkan konusunda gvenlikle ilgili sorunlar zmekte baz glkler yaamaktadr. ngilterenin nkleer gvenlikten sorumlu dzenleme kurumu, 2010 ylnn ubat aynda tasarmn bu yn ile ilgili bir dzenleme sorununu ortaya karmtr49. ABD hkmeti tarafndan 2009 yl sonuna kadar taahht edilmi kredi garantileri (18,5 milyar dolar) muhtemelen yalnzca iki proje tarafndan tketilecekti. Elektrik irketlerinin bu garantileri alabilmek iin ne kadar cret deyeceinin
49
Dzenlemeye ilikin sorun (bu vakada) belirlenmi bir zaman dilimi ierisinde zme kavuturulmazsa gvenlik mercileri bu tasarma bir rne ait genel bir tasarm onay vermeyi reddedebilirler; bkz. http://news.hse.gov.uk/2010/02/16/hse-raise-regulatoryissue-ri-against-westinghouses-ap1000-nuclear-reactor-design/.
139
belirlenmesi gibi bir sorun da mevcuttur. Kredi garantilerinin pratikte bir sigorta poliesi olduu kabul edilirse polienin primi temerrt riskini yanstmaldr. Kongre Bte Ofisi, net temerrt riskini yzde 25 olarak hesaplamtr (aslnda yzde 50 ama maliyetin yars tehizatn sat yoluyla karlanabilecektir). Bir elektrik irketinin iki reaktrlk bir proje iin 10 milyar dolar kredi almakta olduunu dnrsek, srf kredi garantisi almak iin 2 milyar 500 milyon dolar tutarnda bir cret demeye hazr olma ihtimali son derecede dktr. Elektrik irketleri cretin yzde 1 olmasn istemektedir50 ama bu da politik adan kabul edilebilir grnmemektedir. Obama ynetimi, kullanlabilir kredi garantileri iin 2011 yl btesinde ayrlan miktar, 2010 ylnn ubat aynda 18,5 milyardan 54,5 milyara (bu belki 12 niteye yeter) ykseltmeyi kabul etti51. Yine 2010 ylnn ubat aynda Enerji Bakanl, Georgia eayaletindeki Vogtle projesine iki AP1000 reaktr iin 8 milyar 330 milyon dolarlk kredi garantisi tahsis edilmi olduunu aklad52. Kredi garantilerinin maliyetlerin yzde 7sini karlamas (en azndan esas hissedar Georgia Power iin) bekleniyordu; kredi garantisi iin alnacak cretin ayrntlar da aklanmamt. Dolaysyla, santraln ngrlen maliyeti 11 milyar 900 milyon ya da kilovat bana 5 bin dolar civarndayd. Georgia Kamu Hizmeti Komisyonu, Georgia Powern yapm maliyetini tekel olarak sahip olduu abonelerine yanstmasn daha nce zaten kabul etmiti (bkz. Ek 4). Yani, projeyi finanse edecek banka iki kez korunma altna alnmt: Kredi garantisi yolu ile federal hkmet (vergi mkellefi) korumas ve maliyetin karlanmas garantisi yoluyla tketici korumas Bu ifte koruma modeli aka gsteriyor ki nkleer santrallar ancak hkmet yeterince byk sbvansiyonlar vermeye hazrsa kurulabilir. Ancak bu, tantm ya da kantlama amacyla yaplan birka santraldan fazlas sz konusu olduunda srdrlebilir deildir; zellikle de proje przsz gelimez ve vergi mkellefleri ve tketiciler ek maliyetleri de karlamak zorunda kalrlarsa.
6. ngiltere program
ngiltere hkmetinin program, ABD ynetimininkinden ok farkl varsaymlar temelinde ykselir. ngiltere hkmeti nkleer enerjinin fosil yaktlarla dorudan rekabet edebilecek duruma geleceini hibir zaman iddia etmemi, ancak karbon fiyatnn ton bana 36 avro olduu durumda nkleer enerjinin rekabet edebileceini tahmin etmitir. O zaman, zellikle planlama sreleri ve tasarmlarn onaylanmas konusunda srecin nn aan birka finansman d
Electric Utility Week, Change to DOE Guarantee Programme Boosts Nuclear Hopefuls; Size of Fee Remains an Issue (DOEnin Garanti Programndaki deiiklik nkleer mitleri arttrd; cretler ise hala bir sorun), 14 Aralk 2009. 51 Associate Press, A Look at Obamas 2011 Budget for Govt Agencies (Hkmet ajanslar iin Obamann 2011 btesine bir bak), 1 ubat 2010. 52 Washington Post, Obama To Help Fund Nuclear Reactors(Obama nkleer reaktrlerin finansmanna destek olacak), 17 ubat 2010.
50
140
karar alnd takdirde, sbvansiyona gerek olmadan sipariler gerekleebilecektir. Hkmet 2008 ylnda nkleer enerjinin ekonomisine bir kez daha baktnda, yapm maliyetini kilovat bana 1.250 sterlin (2 bin dolar) olarak varsayd; bu da 2002 rakamlarna gre maliyetlerde yzde 20lik bir reel art demekti53. Devletin nkleer dzenleme kurumunun Nkleer Tesisler Mfettilii (Nuclear Installations Inspectorate - NII), 2007 ylnda drt ayr tasarm incelemeye balad: Westinghouse/Toshibann AP1000i, AREVA NPnin EPRsi, GE-Hitachinin ESBWRi ve bir Kanada ar su reaktr tasarm olan ACR-1000 (Gelikin CANDU Reaktr). Burada gereke, nihayette en fazla tasarmn sertifikasyon alacandan yola karak elektrik irketlerine tasarmlar arasnda seme olanann salanmasyd. ou gzlemci, EPR ve AP1000in seileceini bekliyordu; tam da byle oldu. ACR-1000 hzla geri ekildi. 2008 yl sonunda ESBWR de ekildi. NII grevini yerine getirmek iin yeterli mfetti bulma konusunda ok ciddi glklerle karlat. 2008 ylnn Kasm aynda hl gerekli mfetti saysndan 40 eksikle (yaklak yzde 20) almaktayd. 2009 Temmuz ayna gelindiinde eksik 54 mfettie kmt (yzde 24)54. ngilterede i yapan baz elektrik irketleri, rnein EDF, sbvansiyon almakszn santral siparii verebileceini dndn syledi. Ne var ki gereki olarak bakldnda, dzenleme kurumundan bir yer iin seilmi tasarm ve planlama onaynn alnmas iin geecek sre gznne alndnda, siparilerin en az be yl boyunca verilemeyecei grlr. elektrik irketi, EDF, RWE ve E.ON (son ikisi bir konsorsiyum erevesinde olmak zere), ngilterede sipari vereceine dair ciddi taahhtlerde bulunmutur. EDF, ngilterenin nkleer enerji irketi British Energyyi 2008 ylnda 15 milyar avroya satn almtr. RWE ve E.ON ise 2009 ylnda mevcut nkleer santrallara bitiik yerlerde birka milyon avroya arazi satn almtr. Hem EDFin hem de RWE-E. ON konsorsiyumunun toplam 10 ile 12 gigavatlk bir kapasiteye sahip drder reaktr sipari etmesi beklenmektedir. EDFnin EPR tasarmn sipari vermesi beklenmektedir. RWE-E.ON konsorsiyumu ise tedarikisini henz sememitir.
6.1. Olas sonular

ngiltere hkmeti, 2009 ylnda lkedeki nkleer siparileri canlandrma konusunda gl bir taahht iinde olsa da i siparilerin verilmesine geldiinde iktidarda olan hkmetin o gnk taahhdnn de gl olacann hibir garantisi yoktur. EDF de, British Energyyi 15 milyar avroya 2009 ylnda satn almakla, kendini nkleer sipari verme konusunda ciddi bir taahht altna
Department for Business, Enterprise and Regulatory Reform, Meeting the Energy Challenge: A White Paper on Nuclear Power (Enerji sorununa meydan okuma: Nkleer enerji konusunda Beyaz Kitap), Cm 7296, HMSO, Londra, s. 61, http://www.berr.gov.uk/ files/file43006.pdf. 54 Inside NRC, UKs NII Short on Inspectors, Sees Years of Recruitment Struggle (ngilterenin dzenleme kurumu mfetti eksiiyle kar karya), 20 Temmuz 2009, s. 9.
53
141
sokmutur. Bu fiyat, satn alnan varlklarn deerinin kat kat stnde olup, ancak yeni sipariler verilirse mantkl hale gelecektir. British Energy 2002 ylnda, o dnemde megavat/saat bana 16 sterlin civarnda olan iletme maliyetlerinin elektrik satndan elde ettii gelirden sadece ok az daha yksek olmas dolaysyla iflas etmiti. O zamandan bu yana iletme maliyetleri her yl artm ve 2008-2009a gelindiinde megavat/saat bana 41,3 sterline ulamtr. British Energynin finansal bakmdan ayakta kalmasnn yegane nedeni, o dnemdeki ar derecede yksek toptan elektrik sat fiyatlaryd. irket o dnemde megavat/saat bana 47 sterlin alyordu. ayet iletme maliyetleri ykselmeye devam eder ve/veya toptan elektrik sat fiyatlar derse (2009 yl sonuna gelindiinde fiyatlar 2008deki tepe noktasndan ok aadayd), British Energy yeniden k riski ile kar karya kalacaktr. Teorik olarak EDF, British Energyyi terk edip gidebilir (British Energy btn hisseleri EDFin sahip olduu bir itirak olan Lake Acquisitions araclyla satn alnmtr) ama bunun politik adan kabul edilebilir olmas ihtimali dktr. RWE-E.ON konsorsiyumu santral yeri satn almak zere birka yz milyon sterlinlik tercihli bir yatrm yapmt ama bu tercihleri kullanmazsa ngilterede bir nkleer programa veda etmekle pek az ey yitirir. ngiltere tasarmlarnn 2010 yl banda gvenlik deerlendirmeleri, tamamlanmaktan ve spesifik yerler iin planlama ruhsat almaktan hl ila drt yl uzakt. Kesin sipariin verilebilmesi iin bu noktaya gelinmesi gerek. O noktada, yenilenebilir enerji kaynaklar veya enerji verimlilii gibi baka alternatifler muhtemelen devreye alnabilecek kadar gelitirilmi durumda olmayacak ve ngiltere klarn snmemesi iin nkleer santrallar sipari etmek zorunda kalacak. O zaman da hkmet, elektrik irketleri ne talepte bulunurlarsa kabul etmek zorunda kalacaktr. Hkmetin sbvansiyon yok politikasnda ilk atlak, 2010 ylnn ubat aynda Enerji Bakan Ed Milibandin The Times gazetesine verdii demele ortaya kt55: Neta [Britanyann toptan elektrik sat piyasas] elektriin alclar ve satclar arasnda ya da enerji borsalar araclyla alnp satld bir sistemdir. Bu sistem rzgr trbini veya nkleer santral yapmak isteyenlere yeterli gvence salamamaktadr. Miliband seeneklerden birinin kapasite demelerine geri dn olduunu belirtti; bu sistemde enerji santral iletmecilerine rettii elektrik iin olduu gibi, hazrda bulundurduu kullanlabilir kapasite iin de para denir. Bu tr demelerin arkasndaki ama, yenilenebilir ve nkleer enerji alanna yatrm yapanlar belirsizlikten kurtarmaktr.
55
The Times, Labour Prepares To Tear Up 12 Years of Energy Policy (i Partisi 12 yllk enerji politikalarn bir kenera brakyor), 1 ubat 2010.
142
Ertesi gn lkenin ekonomi alanndaki enerji dzenleme kurumu yle bir aklama yapyordu56: Kresel finansal krizinin, evreye ilikin zorlu hedeflerin, gaz ithaline bamlln art ile yalanm enerji santrallarnn kapanmasnn daha nce emsali grlmemi biimde ayn zamanda meydana gelmesi, gnmzdeki enerji dzenlemelerinin gvenli ve srdrlebilir enerji tedarikini salayp salayamayaca konusunda hakl bir kuku dourmu bulunuyor (...). Halihazrdaki piyasa dzenlemeleri ve teki teviklerden oluan sistemi olduu gibi muhafaza etmenin bir seenek olmadna dair bir mutabakat giderek yaygnlayor. Eer bu iki aklamann sonucu, nkleer santrallarn, i yapsa da yapmasa da kapasite demelerinden yararlandrlmas ve toptan elektrik sat piyasann terk edilmesi ile ok daha planl (ekonomik bakmdan daha az riskli) bir sisteme geilmesi olacaksa nkleer santral iletmecisinin geliri (tketiciler tarafndan) nkleer enerjinin ekonomik risklerinin ucuz finansmana olanak tanyacak derecede azaltlmasna yetecek kadar gvence altna alnm olacaktr.
7. Almanya
Almanya 17 nkleer reaktr iletmektedir. Parlamento 2002 ylnda nkleer enerjinin aamal olarak terkedilmesi konusunda bir yasa kabul etmitir. Bu yasaya gre nkleer santrallarn 32 yllk ortalama bir yaam sresinden sonra kapatlmas gerekmektedir. Ne var ki elektrik irketleri toplam 2,623 milyar kilovat/saat nkleer elektrik retimi btesine (dnya yllk nkleer enerji retimine tekabl eden) sahipti; irketler artakalan kilovat/saat haklarn bir reaktrden tekine transfer edebilirdi. Yasa uyarnca imdiden iki reaktr kapatlmtr (Stade ve Obrigheim). 1988 ylndan beri uzun sreli durdurulmu olan bir nc reaktr de (Mlheim-Karlich) imdi ebediyen kapatlmtr. Yeni nkleer santrallarn yapm ve kullanlm yaktn yeniden ilenmesi (yeniden ileme, santrallarna 30 Haziran 2005 tarihine kadar sevk edilmi yakt miktarlarnn tesinde) yasaklanmtr. Kimileri, Eyll 2009 ylnn Eyll aynda Merkel hkmetinin seilmesinin kademeli bir ekilde nkleer santrallar kapatma kararnn tersine evrilmesini, hatta belki de yeni siparilere yol amasn bekliyordu. Oysa Hristiyan Demokratlarn (CDU) nderliinde Hr Demokratlar (FDP) ve Hristiyan Sosyal Birliinden (CSU) oluan hkmet, yasay deitirme konusunda temkinli davranmtr. Hkmet mevcut santrallarn mrn uzatabileceine ilikin iaretler vermi, ancak kademeli bir ekilde kullanmdan kaldrma politikasndan
56
Ofgem, Action Needed To Ensure Britains Energy Supplies Remain Secure, basn blteni R5, ubat 2010, http://www.ofgem.gov.uk/Media/PressRel/Documents1/Ofgem%20-%20 Discovery%20phase%20II% 20Draft%20v15.pdf.
143
vazgememe konusunda bir anlamaya varmtr57. Hkmet, 2010 sonbaharnda duruma kapsaml olarak bakarak, kademeli bir ekilde nkleer santrallarn kapatlmas politikasnn tersine evrilmesi de dahil olmak zere, hkmet stratejisini belli edecek bir enerji politikasn ulusal gzden geirme faaliyeti iin sz vermitir. Her ne kadar iki byk elektrik irketi RWE ve E.ONun yeni nkleer santral kurmak istedii aksa da bunlarn ilk ncelii, alan mevcut santrallarn muhafaza edilmesi olacaktr. Bu santrallardan ikisi (Neckarwestheim 1 ve Biblis A) hkmet harekete gemedii takdirde 2010 ylnda kapanacaktr. ayet mevcut santrallarn mr uzatlrsa byk lekli onarm ve iyiletirme ihtiyac domamak koulu ile bunlarn ilk yatrm maliyetleri geri denmi olacak ve bu santrallar ok ucuza elektrik retecek. Bir Alman iktisats olan Wolfgang Pfaffenberger, eer var olan 17 reaktrn mr 60 yla karsa, ek krn 200 milyar avroya kadar kabileceini hesaplamtr58. Hkmet, iletmecilere santrallar daha uzun sre altrma izni verirse bu beklenmedik krn kullanlmasnn hukuki olarak nasl aklanaca sorusu bugne kadar yantlamakta zorlanmtr.
8. Baka pazarlar
Birok lke yeni nkleer santrallar konusuna ilgi duyduunu ifade etmi olsa da bu ilgi ifadesi ile gerek sipari arasnda geen zaman ok uzun srmekte ve bu zaman sresince iin baarszlkla sonulanmas olasl yksek olmaktadr. Bu yzden bu blmde biz, sembolik nemi olan pazarlar (zellikle talya), ihale arsnn imdiden yaplm olduu lkeler (rnein Gney Afrika ve Kanada) ve yapmna daha nce ksmen balanm santrallarda almalarn yeniden balatlmas iin aba gsteren lkeler zerinde younlaacaz.
8.1. Birleik Arap Emirlikleri

Birleik Arap Emirlikleri (BAE), 2009 ylnn Aralk aynda Gney Koreden AP1400 teknolojisi kullanan drt nkleer reaktr sipari etti. Gney Kore, EDFin nclnde, GDF Suez, Areva ve Totalin dahil olduu EPRnin nderliindeki konsorsiyum ile GE-Hitachiyi (teknoloji belirsiz) geride brakmt59. Szleme, santrallar yapma ve iletme konusunda Kore Elektrik Enerjisi irketi (KEPCO) ile imzalanmtr. lk reaktr 2017 ylnda sonuncusu ise 2020de devreye girecektir. KEPCO nkleer reaktrn tasarmn, yapmn, bakmn stlenmitir;
Nucleonics Week, New German Government Will Postpone Nuclear Policy Decisions until Late 2010 (Yeni Alman hkmeti nkleer kararlar 2010 yl sonuna brakacak), 5 Kasm 2009. 58 Nucleonics Week, Tax Revenue from Longer Lifetimes No Incentive for New German Regime (Yaam mrlerinin uzatlmasndan elde edilecek gelirler yeni Alman dzenlemesine tevik olmayacak), 4 Aralk 2009. 59 Korea Herald, Korea Wins Landmark Nuclear Deal (Gney Kore dnm noktas niteliindeki ihaleyi ald), 28 Aralk 2009.
57
144
iin bir blmn Hyundai, Doosan ve Samsung gibi baz tehizat tedarikilerine verecektir. Anlamann koullar ve neyin anlamaya dahil olduu ak olmamakla birlikte, szlemenin deerinin 20 milyar 400 milyon dolar olduu bildirilmektedir. Gney Korenin teklifinin Franszlarn teklifinden 16 milyar dolar daha dk olduu, GE-Hitachi teklifinin ise hatr saylr lde daha yksek olduu bildirilmitir60. Szlemenin btn anahtar teslimi proje (sabit fiyat) gibi gzkmektedir. Gney Kore irketleri, BAE kamu irketleri ile bir ortak giriimde hisse sahibi olacak ve santrallar yapm bittikten sonra bu ortak giriim ynetecektir61. Santrallarn nasl finanse edilecei ak deBu projede ilerin kt gitmesi iin bol bol neden olduu dnlebilir: Teknoloji denenmemitir: Bu tasarmla ilgili yalnzca bir yllk yapm deneyimi vardr; Blgede pek az nkleer uzmanlk kapasitesi vardr; Takvime uyulmas ok zor olacaktr, szleme fiyat ise deneyimli ABD elektrik irketlerinin planlad santrallarn maliyet tahminlerinden yzde 40 daha dk gibi grnmektedir; Gney Kore nkleer endstrisinin, lkesi dnda reaktr tedariki konusunda hi deneyimi yoktur; BAEde bir nkleer santral iletebilmek iin gerekli olan altyapnn ok kk bir blm vardr rnein gvenlikten sorumlu bir dzenleme kurumu ancak 2008 ylnn sonunda kurulmutur.
8.2. Gney Afrika

Gney Afrika nkleer program konusudaki umutlarn 1998 ylndan itibaren akl Yatakl Modler Reaktre (PBMR) balamt. Ne var ki, 2006 ylna gelindiinde PBMRnin, en iyisinden uzun bir gecikmeye maruz kalaca, en ktsnden ise yaplabilir olmayaca ortaya kmt. PBMRnin artk 2020 yl ncesi bir kendini kantlama santral olarak dahi ortaya kmas ihtimali dktr ve Gney Afrikann devlet mlkiyetindeki elektrik irketi ESKOMun, bu tasarmdan herhangi bir reaktr sipari etmesi dnlmemektedir. Bunun zerine, Gney Afrika hkmeti ve ESKOM, geleneksel nkleer santrallar adn verdii bir program zerinde fikir alveriinde bulunmaya balad. PBMR vakasnda olduu gibi, sre ve maliyetler konusundaki tahminleri gerekilikten nasibini almamt. 2006 ylnda62 Gney Afrika hkmeti yeni bir nitenin 2010 ile 2012 yllar arasnda devreye alnabileceini ngryordu. 2007 ylnn ortalarna gelindiinde, her ne kadar ilk nitenin tamamlanmas 2014e kaydrlm olsa da ESKOM 2025 ylna kadar 20 bin megavatlk yeni
Right Vision News, UAE: Middle East Leads Rally in Nuclear Plant Orders (BAE: Ortadou nkleer santral sipari yarnda nde), 12 Ocak 2010. 61 International Oil Daily, South Korean Consortium Awarded UAE Nuclear Contract (Gney Kore konsorsiyumu nkleer ihalaeyi ald), 29 Aralk 2009. 62 Sunday Times (Gney Afrika), SA Going Nuclear (Gney Afrika nkleere kouyor), June 24 Haziran 2006.
60
145
nkleer kapasite hedefliyordu63. Kurulu kilovat g bana 2 bin 500 dolarlk bir yapm maliyeti ngryordu. ESKOM, 2008 ylnn Ocak aynda bir nceki yln Kasm aynda yapm olduu ksa vadede 3 bin 200 ila 3 bin 400 megavat arasnda deien, 2025e kadar ise 20 bin megavatlk bir kapasiteyi hedefleyen ihale arsna cevaben iki teklif ald. Biri AREVAdan iki EPR kurmak iin (ek olarak uzun vadede 10 reaktr daha neriliyordu), dieri ise AP1000 (ve uzun vadede 17 tane daha) neren Westinghouseda geliyordu64. Her ikisi de tekliflerinin anahtar teslimi niteliinde olduunu ne sryordu; oysa bunlarn sabit fiyat anlamnda gerekten anahtar teslimi mi olduu, yoksa btn santral m kapsad ak deildir. Daha sonra ihalelerin deerinin kilovat kurulu g bana 6 bin dolar dolaynda olduu bildirilmitir. Bu, ngrlen fiyatn iki katndan daha yksektir65. Dolaysyla ESKOMun 2008 ylnn Aralk aynda yatrmn leinin baa kabileceinden daha byk olduu gerekesiyle ihaleden ekilmi olmasnda artc bir ey yoktur66. Bu da Fransz devletinin kredi garanti kuruluu olan Compagnie Franaise dAssurance pour le Commerce Extrieurn (COFACE) ihracat kredisi garantisi verme konusundaki istekliliine ve AREVAnn finansmann yzde 85ini halledebilecei iddiasna ramen gereklemitir67. ESKOM, 2009 yln ubat aynda PBMRlerin yapmndan da vazgemitir68. ESKOM hl nkleer santral siparii verecei ynnde umudunu koruduunu ne srse de bunlar finanse etme ihtimali dk gibi grnmektedir. Engineering News dergisi sorunun ESKOMun kredi derecelendirmesinden kaynaklandn bildirmitir69: Nitekim, derecelendirme kuruluu Standard & Poors Perembe gn, ESKOMun imdiki, yatrm dzeyi kredi derecelendirmesi notunun BBB+ olarak korunmas amalanyorsa elektrik irketinin btn bor stoku iin Gney Afrika Ulusal Hazinesinin koulsuz ve zamannda garanti vermesinin gerekli olduunu belirtmitir. Hazine paketin ayrntlarn henz aklamamtr. Bunun
63
64 65
66 67 68
69
Nucleonics Week, Cabinet Mulls Policy as Eskom Launches Consultation on New Plant (Eskom yeni santral zerinde mzakerelere balarken hkmet de politika zerinde kafa yoruyor), 7 Haziran 2007. Nucleonics Week, Eskom Gets Bids for Two EPRs, Three AP1000s, Bigger Fleet (Eskom iki EPR ve AP1000 ihalelerini, byk filoyu alyor), 7 ubat 2008. Nucleonics Week, Big Cost Hikes Make Vendors Wary of Releasing Reactor Cost Estimates (Byk maliyet art mteahhitleri reaktr maliyet tahminlerini aklama konusunda rahatsz ediyor), 11 Eyll 2008. Nucleonics Week, Eskom Cancels Tender for Initial Reactors(Eskom szkonusu santral ihalalerini iptal etti), 11 Aralk 2008. The Star, Nuclear Bid Had Funding AREVA (Nkleer ihale fon buldu - AREVA), 30 Ocak 2009. PBMR pty, PBMR Considering Change in Product Strategy (PBMR rn stratejisinde deiiklik yamay dnyor), basn blteni, 5 ubat 2009, http://www.pbmr.co.za/index. asp?Content=218&Article=104&Year=2009. Engineering News, Eskom Terminates Nuclear 1 Procurement Process, but SA Still Committed to Nuclear (Eskom Nkleer 1 temin srecini sona erdirdi ancak Gney Afrika hl nkleerde srarl), 5 Aralk 2008.
146
sonucu olarak ESKOM Ynetim Kurulu, Nkleer-1 Projesinin yapm iin tercih edilen talibin seimi iin gerekli ticari alm srecini durdurmay kararlatrmtr. Tarih, kredi garantilerinin nkleer projelerin finansman bulabilmesini gvence altna almak bakmndan kendi bana yeterli olmadn gstermektedir. Elektrik irketinin kredi derecelendirmesi bir riskle kar karya ise bir ilerleme salamak g olacaktr.
8.3. Kanada
2007de Ontarionun enerji sistemini planlamadan sorumlu kurulu Ontario Enerji Otoritesi (Ontario Power Authority - OPA), nkleer santrallarn kilovat kurulu g bana yaklak 2 bin 900 Kanada dolarna yaplabileceini varsaymt70. Kanada hkmeti, 16 Haziran 2008 tarihinde Ontario eyaletindeki Darlington iki reaktrden oluan yeni bir santraln yaplmas iin seti. 20 Mays 2009 tarihinde ise Ontario Eyaleti hkmetinin Kanadann 25 yl sonra yapaca ilk nkleer santraln yapmn stlenmek zere Atomic Energy of Canada Limitedi (AECL), AREVA ve Westinghousea tercih edecei, ihaleyi verecei haberi kamuoyuna szd. ki yeni reaktrn 2018 ylnda iletilmeye balanaca dnlyordu. Ancak, eyalet hkmetinin ie balanmas iin yeil yakmay, federal hkmetin finansal riskleri karlamak zere verecei finansal garantilere balad aklanyordu71. Biri AREVA biri de AECLden olmak zere toplam teklif alnmt. Ancak yalnzca AECLnin teklifi yapm irketinin yapm riskini stlenmesi kouluna uygundu. Ontarionun Enerji ve Altyap Bakan George Smitherman, eyaletin maliyetin almas konusundaki btn risklerin yapm irketince stlenilmesine ilikin koyduu koula yalnzca AECLnin teklifinin uygun olduunu aklyordu72. Basnda tekliflerin miktar konusunda bir haber yer alyordu 73. Buna gre, AREVAnn her biri 1600 megavat olan iki EPR iin koullara uygun olmayan teklifi 23,6 milyar Kanada dolar (21 milyar ABD dolar), yani kilovat kurulu g bana 7 bin 375 Kanada dolar (6 bin 600 ABD dolar) iken, AECLin iki ACR-1000 (her biri 1200 MW) iin koullara uygun bulunan teklifi 26 milyar Kanada dolar (23 milyar ABD dolar), yani kilovat bana 10 bin 800 Kanada dolar (9 bin .600 ABD dolar) idi. Koullara uygun teklif, OPAnn yalnzca iki yl nce ngrm olduu miktarn hemen hemen drt katyd. nc teklif olan Westinghousen teklifinin maliyetinin ise teki iki teklifin arasnda bir yerde olduu belirtiliyordu. Ontario eyaletinin ihaleyi askya almas kimseyi artmad.
Toronto Star, Nuclear Bid Rejected for 26 Billion: Ontario Ditched Plan for New Reactors over High Price Tag That Would Wipe Out 20-Year Budget (26 milyarlk nkleer ihale reddedildi), 14 Temmuz 2009. 71 The Globe and Mail, AECL Favoured to Build Ontario Reactors: Sources, 20 Mays 2009. 72 Nucleonics Week, Areva Disputes EPR Cost Figure as Canadians Grapple with Risk Issue (Kanadallar risk sorunlaryla bouurken AREVA EPR maliyet rakamlarn reddediyor), 23 Temmuz 2009. 73 Toronto Star, Nuclear Bid Rejected (Nkleer ihale reddedildi).
70
147
AREVA daha sonra basnda yer alm olan teklifi yalanlayacak ama verdii gerek fiyat aklamaktan da kanacakt. Ayn zamanda, bir gecelik fiyatn tesinde birtakm ilave kalemler olduu belirtiliyordu. Bunlar arasnda, elektrii Darlingtondan ABDnin kuzey batsna aktarmak iin gerekli iletim ile datm altyapsnn yapm ile 60 yllk nkleer yaktn fiyat ve skm maliyetleri vard74. halenin AECLe verilmeyii bu irketin bir yapmc olarak geleceini kukulu hale getiriyordu. AECL 2009 ylnn sonunda sata karlacakt75.
8.4. Trkiye
Trkiye, yaklak 30 yldr nkleer santral iin ihale amakla birlikte henz hibir sipari vermemitir. 2008 ylnda 3 bin ila 5 bin megavat arasnda bir nkleer kapasite iin yaplacak ihale iin ar yaplmtr. Teklif verenlerin yalnzca yapm maliyetini karlamakla kalmayp, santral 15 yl boyunca iletmesi ve elektrii sabit bir fiyattan satmas bir koul olarak ne srlyordu76. Bu, yapm irketleri asndan olaanst bir riski stlenmek anlamna geliyordu. GE-Hitachi, Toshiba/Westinghouse, Korea Electric ve AREVA gibi yapm irketlerinin konuya ilgi gsterdii belirtilse de 2009 ylnn Ocak aynda teklif sresi dolduunda (bu srenin uzatlmas gerekmiti) tek teklif Rus tedariki Atomstroy Exporttan gelmiti (ASE). Fiyat teklifinin megavat/saat bana 211,6 dolar olduu bildiriliyordu77. Daha sonra, bir kamu kuruluu olan elektrik irketi TEDA, ihale hakknda hazrlayp hkmete sunduu raporda teklifin kabul edilemeyecek kadar yksek olduunu yaznca, megavat/saat bana 151,6 dolarlk gzden geirilmi yeni bir teklif sunuldu78. TMMOB tarafndan yaplan bavuru sonucunda yarg kararyla iptal edilme riski ile kar karya kalan ihale, 2009 ylnn Kasm ayndada Trk hkmetince bir kenara braklacakt79.
74 75
76
77
78
79
Nucleonics Week, Areva Disputes EPR Cost (AREVA EPR maliyetine itiraz ediyor). The Globe and Mail, Canada Puts Its Nuclear Pride on the Block: Rekor an basnc altnda, Toryler AECLin reaktr kanad iin teklif bekliyor. Candular Kanadann mhendislik tarihinde bir gurur kaynadr. Bu sat szkonusu teknolojinin lkeyi terk edecei korkularn krklyor. 18 Aralk 2009. Nucleonics Week, GE-Hitachi Plans Bid To Build ABWR in Turkey; Other Vendors Cautious (GE-Hitachi Trkiyede ABWR yapmak iin plan yapyor, dierleri ise ihtiyatl), 11 Eyll 2008. Prime-Tass English-language Business Newswire, DJ Atomstroyexport Grp Revises Bid in Turkish Nuclear Tender IHA (Atomstroyexport Grubu ihaledeki teklifte dzeltme yapt), 19 Ocak 2009. Turkey Today, State-run TETAS Presents Report on Nuclear Power Tender to Energy Ministry (Devlet kuruluu TETA, Enerji Bakanlna ihaleyle ilgili bir rapor sundu), 30 Haziran 2009. Agence France Presse, Turkey Scraps Nuclear Power Plant Tender (Trkiye nkleer ihaleyi bir yana brakr), 20 Kasm 2009.
148
8.5. talya
talyada iletilmekte olan drt nkleer santral, 1987 ylnda yaplan bir referandum sonucunda, kapatld gibi, yapm halindeki yeni bir reaktrn inaat da durduruldu. Berlusconi hkmeti, talyada nkleer enerjinin nn yeniden aacak yasal mevzuat kabul etmitir. Fransz elektrik irketi EDF ile en byk talyan elektrik irketi ENEL arasnda 2009 ylnn ubat aynda imzalanan bir anlamaya gre, 1.650 megavatlk drt EPR yaplmas gndeme gelmitir. naatn 2013 yl gibi yakn bir tarihte balamas ihtimal dahilindedir. ENEL, bu reaktrlerin yaplaca yerleri henz semi deildir. irkete gre maliyet her bir nite iin 4 ila 4,5 milyar avro (5,9 ila 6,6 milyar dolar), yani kilovat kurulu g bana 3 bin 600 ila 4 bin dolar arasnda olacaktr80. Nkleer santrallarn yapmna talip, baka rakip tekliflerin de olduu konusunda speklasyon yaplmtr. rnein, Milano merkezli elektrik irketi A2Ann nclnde bir konsorsiyumun AP1000 reaktrlerini teklif ettii rivayet edilmektedir. Ama bu projeler ENELinkine gre daha balang aamasndadr81.
8.6. Brezilya
Brezilya iki nkleer reaktr iletmektedir. Bunlardan ilki olan Angra-1 1970 ylnda Westinghousea sipari edilmiti. Reaktr 1981de altrlmaya baland. 1975 ylnda Brezilya muhtemelen nkleer endstrinin tarihindeki en byk szlemeyi Almanya ile imzalayarak, 15 yllk bir sre iinde yaplacak sekiz adet 1300 megavatlk reaktr sipari etti. Sonu tam bir felaketti. Gittike artan bir bor yk ve Brezilya ordusunun nkleer silahlara gsterdii gzle grlr ilgi dolaysyla programn neredeyse tamam terk edilecekti. Yalnzca program kapsamndaki ilk reaktr Angra-2, yapmna balandktan 24 yl sonra, 2000 ylnn Temmuz aynda ebekeye balanacakt. Angra-3n yapm 1991 ylnn Haziran ayndade durduruldu. Bir kamu irketi olan Eletronuclearn inaat tekrar balatma abalar hep ertelemelerle sonuland. 2009 ylnn Ekim aynda almalarn yeniden balad ve yapmn 2015 ylnda tamamlanaca bildirilmitir82. Areva NP Angra-3 tamamlayabilmek iin 2010 ylnn Haziran aynda Alman kredi garanti kuruluu Hermesten 1,4 milyar avro kredi garantisi almak amacyla Alman hkmetine bavurmutur83. 2009 ylnn sonlarna gelindiinde, Brezilya hkmeti drt yeni reaktrn yaplaca yerleri aklama hazrl iindeydi. Enerji Bakan Edison Lobao, reaktrlerin her birinin yaklak
Nucleonics Week, Enel Targets 2020 for Operation of First Italian EPR Unit (ENEL ilk talyan EPR iin 2020yi hedefliyor), 8 Ekim 2009. 81 Nucleonics Week, Milan Utility A2A Could Become Hub of AP1000 Consortium for Italy (Milanl kamu hizmet kuruluu A2A, AP1000 konsorsiyumunun talya merkezi olabilir), 22 Ekim 2009. 82 Esmerk Brazil News, Brazil: Angra 3 Works Start (Brezilya: Angra 3n yapmna baland), 13 Ekim 2009. 83 Taz, di tagezeitung, Siemens will Staatshilfe fr Atom-Export, 7 Ocak 2010.
80
149
3 milyar dolara mal olacan ve 1500 megavata kadar (saatte) elektrik reteceinin ngrldn belirtmitir. Kilovat bana 2 bin dolarlk bu tahmini maliyet inanlmaz derecede gerekilikten uzaktr. Brezilyann nmzdeki be yl iinde nkleer sipari verme ynnde hareket edecei konusunda ciddi bir kuku duymak gerekir.
8.7. Dou Avrupa

Bu blmde yapm ksmen tamamlanm santrallarn yeniden canlandrlmas konusunda, zellikle Bulgaristan, Romanya ve Slovak Cumhuriyetinde gsterilmekte olan abalar zerine eileceiz. Baltk lkeleri, Polonya ve ek Cumhuriyetinde yeni reaktrlerin yaplmas dnlyor, ancak bu lkeler sipari vermekten olduka uzak. Bulgaristan, Romanya ve Slovak Cumhuriyetinde ise yapmna ksmen balanm reaktrlerin tamamlanmasna ilikin projeler 10 yla kadar uzayan sreler boyunca ertelenmi durumda ve bunlarn tamamlanaca garanti deil.
8.7.1. Slovakya Cumhuriyeti

Mochovce, Sovyet kaynakl VVER-440 tasarmna sahip drt reaktrn yaplaca yer olacakt. Burada yaplan almalar 1990 ylnda durduruldu ama iki reaktr zerindeki almalar sonra yeniden balatld. Bunlar 1998 ve 1999 yllarnda tamamland. talyan elektrik irketi ENEL, 2004 ylnn Ekim aynda Slovenske Elektrarnenin (SE) yzde 66sn satn ald. ENEL, teklif kapsamnda, Mochovcenin nc ve drdnc nitelerinin tamamlanmas da dahil olmak zere, yeni retim kapasitesi yaratlmasna 2 milyar avro yatrmay nermiti. SE, 2007 ylnn ubat aynda bu nitelerin tamamlanmas almasna balamakta olduunu, ENELin de 1,8 milyar avro yatrm yapmay kabul ettiini aklad. Her ne kadar Avrupa Komisyonu, yapmn 2008 ylnn Haziran aynda yeniden balamasna izin vermi olsa da reaktrn, Avrupada planlanan veya alan nkleer santrallarn yapmnda son zamanlarda kullanlan tam kuatma (full containment) tekniine sahip bir yap olmadn da vurguluyordu. Komisyon, yatrmclarn ve ulusal mercilerin reaktrleri kk uaklarn arpmasna kar dayankl klacak ilave zellikler uygulamasn da talep ediyor. Slovak hkmetinden gelen baskya ramen yapm yeniden balatmak iin 2009 ylnn Haziran ayna kadar beklemek gerekti. ki reaktrn srasyla 2012 ve 2013 yllarnda tamamlanmas planlanyor.
8.7.2. Romanya
1980 ylnda, Cernavoda Nkleer Santralnn szlemesi imzalandnda, burada be adet Candu reaktrnn yaplmas bekleniyordu. Yapm almalar 1980 ylnda balad ama daha sonra btn abalar bir numaral reaktrn tamamlanmasna yneltildi. Bu reaktr 1996 ylnda devreye girdi. kinci reaktr, 2007 ylnda tamamland. imdi iki ilave reaktrn bitirilmesi iin plan yaplyor. Bunlar tamamlayacak ve santral ileterek bakmn yapacak olan elektrik irketi
150
SNN ile bir zel yatrmc arasnda bamsz bir enerji reticisi yaratmak zere ihale teklifleri yapld. Finansmanda glkler yaanyor, ertelemeler birbirini izliyor. Balangta, numaral reaktrn 2014 ylnn Ekim aynda, drt numarann ise 2015 ortasnda teslim edilmesi bekleniyordu. Yaplan gzden geirmenin ardndan ilk reaktrn en erken 2016 ylnda tamamlanmas bekleniyor84.
8.7.3. Bulgaristan
Hkmet, 2003 ylnda Bulgaristann kuzeyindeki Belenede nkleer santral yapma yeniden balama niyetini aklad. Buradaki reaktrn yapmna 1985 ylnda balanm, 1989daki politik deiikliklerin ardndan yapm askya alnm, sonra da 1992 ylnda resmen durdulmutu. 2 bin megavatlk nkleer kapasitenin tamamlanmas amacyla 2004 ylnda ihaleye kld. Rus irketi Atomstroyexport (ASE) nclndeki konsorsiyum, 2006 ylnn Ekim aynda 4 milyar avroluk ihaleyi kazand. Kamuya ait elektrik irketi NEKin yzde 51 ile kontrol elinde tutaca bir yapm konsorsiyumu oluturuldu, hisselerin geri kalan da ihaleye karld. Alman elektrik irketi RWE, 2008 yl sonlarnda 1 milyar 275 milyon avro yatrmann yan sra peinen 300 milyon avroluk bir kredi salamas karlnda stratejik yatrmc olarak akland. Bunun sonucunda, 2008 ylnn Aralk aynda Belene Enerji irketi bir ortak giriim olarak kuruldu. Ancak, 2009 yl sonunda RWE projeden ekildii iin finansman konusunda dzenlemeler hl sryor85.
8.7.4. teki lkeler

2009da eklerin devlet kontrolndeki elektrik irketi CEZ, halen iki reaktrn alt Temelinde iki yeni reaktr iin, bir baka inaat sahas Dukovanyde ise bir nc reaktr kurma opsiyonu da dahil olmak zere bir ihale at86. haleye Westinghouse, Atomstroyexport ve AREVAnn katld belirtiliyor. Nihai kararn 2012 yl bandan nce aklanmas beklenmiyor. nitenin srasyla 2019, 2020 ve 2023-25 yllarnda tamamlanmas umuluyor. Polonya hkmeti, nkleer santral kurma niyetini dile getirmi olmakla birlikte, planlar henz erken bir aamada bulunuyor. Litvanya hkmeti, Sovyet tasarm ile yaplm ve son dnemde emekliye ayrlm iki reaktrnn yerine yenilerini yapmak dileinde ama finansman sorunuyla kar karya. Korea Electricin Birleik Arap Emirliklerinde yapt gibi, yapmc irketin bir ortann santraln sahibi olduu ve onu iletecei bir anlama dzenleyecek bir irket ortaya kmadka nkleer reaktr siparii verilebilmesi olas grnmyor.
Nucleonics Week, Economic Crisis Ends Romanias Plan for Majority Stake in Cernavoda-3, -4, 3 Eyll 2009. 85 Balkans Business Digest, Moscow in Talks with Sofia Over Stake in Belene Nuke (Moskova Sofya ile Belenedeki hisseler zerinde gryor), 28 Aralk 2009. 86 Czech Republic Today, CEZ Admits All Bidders for Temelin Construction to Second Stage (CEZ Temelin2in ikinci blm inaat iin teklifleri kabul etti), 22 ubat 2010.
84
151
9. Elektrik irketi maliyet tahminlerinin gzden geirilmesi

Son dnemde elektrik irketlerinin maliyet tahminlerinin birou ABD kaynakl. Bunlar baka maliyet tahminlerinden daha gvenilir olabilir, nk elektrik irketleri kredi garantisi elde etmek iin gvenilir maliyet tahminleri sunmak zorundadr. Ayrca, bu irketler stlenmeyi bekledii maliyetler konusunda eyalet dzenleme kurulularna hesap vermek zorunda olabilir. Ne var ki buna alm ihalenin sonularn ve Olkiluoto ile Flamanville deneyimlerini eklemek gereklidir.
9.1. Amerika Birleik Devletleri

Tablo 10. ABD nkleer santrallarsantrallarn yapm maliyetleri
Santral Bellefonte 3, 4 Lee 1, 2 Vogtle 3, 4 Summer 2, 3 Levy 1, 2 Turkey Point 6, 7 South Texas 3, 4 Grand Gulf River Bend Bell Bend Fermi Teknoloji AP1000 AP1000 AP1000 AP1000 AP1000 AP1000 ABWR ESBWR ESBWR EPR ESBWR Maliyet tahmini (milyar ABD dolar) 5,610,4* 11* 9,9 11,5 14 1518 17 10+ 10+ 1315 10 Maliyet tahmini (kilovat kurulu g bana ABD dolar) 2.5004.600 4900 4190 4900 5900 3.1004.500 6500 6600 6600 8.10010.000 6600
Kaynak: Basnda km eitli haberler *iaretli olan hesaplar bir gecelik maliyetlerdir; teki hesaplar ise faizleri de iermektedir.
Tablo 10 ABDde en gncel nkleer santral yapm maliyetlerini gstermektedir. Bu tabloda bir dizi faktr gze arpyor. Birincisi, bu tahminlerin ou, zellikle de en ayrntl olarak yaplm olanlar, AP1000 tasarm iindir. Bu ve ABWR, NRC inceleme srecini tamamlam yegne tasarmlar olduundan her ne kadar her iki tasarm da yeniden incelenmekte ise de nihai biimine daha yakn tasarmlar olduu iin ina maliyetlerini hesaplamak daha kolaydr. Ne var ki bu tablodan, maliyet tahminlerinin nkleer endstrinin 1990l yllarn sonlarnda ne srd kilovat kurulu g bana 1.000 dolarlk rakamnn en az drt kat olduu ve 2009 ylnn sonunda maliyet tahminlerinin artmaya devam ettii
152
gerei dnda baka kesin sonular karmak zordur. Rakamlar iin verilen temel, deikendir: Bazlarna finansman dahildir, bazlarna iletim maliyetleri; demek ki dorudan karlatrma yapmak gvenilir deildir.
9.2. Baka lkeler

Tablo 11, en azndan ihale ama srecini tamamlam lkelerden alnan son dneme ait maliyet verilerini zetlemektedir.
Tablo 11. Son dnemdeki nkleer santral teklifleri (kilovat kurulu g bana ABD dolar)
lke Gney Afrika Kanada Birleik Arap Emirlikleri Fransa Finlandiya
Kaynak: Yazarn aratrmalar
Teklif ncesi tahmin 2500 2600 -
En dk teklif/ szleme fiyat 6000 6600 3700 2700 2500 -
En yakn dneme ait tahmin
Durum haleden vazgeildi haleden vazgeildi Yapmn balamas bekleniyor Aralk 2008den itibaren yapm aamas Temmuz 2005ten itibaren yapm aamas
3300 4500
9.3. zet
uras aktr ki son on yl iinde, yeni nkleer santrallar iin ngrlen yapm maliyetleri birka kat, belki be kattan fazla artmtr ve bu art hznn yavalamakta olduuna dair hibir iaret yoktur. Gemiin btn deneyimleri gsteriyor ki gerekleen maliyetler ortaya ktnda, bu tahminlerden ciddi bir ekilde yksek olacaktr. Ancak, saptanmas daha g olan, halen tahmin edilmekte olan maliyetlerin gemi maliyetlerden nemli derecede daha yksek olup olmad ve eer byle ise ngrlen maliyetlerin neden bu hzda art gstermi olduudur. ngilterede ina edilmi en yeni santral olan Sizewell B, yapm aamasnda nemli bir sorunla karlamam ve yaklak 3 milyar sterline mal olmutur. Bu, gnmzdeki maliyet hesaplarna ters den bir rakam deildir. 1990l yllarda tamamlanan ABD santrallar da hemen hemen ayn fiyata mal olmutur. Santral tasarmclar, daha nceki kuak tasarmlarn, Three Mile Island ve ernobil nedeniyle ortaya kan gvenlik meydan okumalarna cevaben gelitirdii ykler olmakszn ie balayan yeni tasarmlarn gvenlik ihtiyalarn ok daha yaln, ucuz ve etkin tasarmlarla karlayabileceini varsaym olabilir. Yine, bu alg bir yanlsamadan ibaret olabilir ve tasarmlar hi de daha az karmak deildir. Uak arpmalarna kar koruma salama ihtiyac da nkleer endstrinin tahmin ettiinden daha ar bir yk getirmitir.
153
Ayrca kilovat kurulu g bana 1.000 dolar rakam, aadan yukar, tasarm aratrmalarndan deil, yukardan aaya, nkleer enerjiyi rekabet edebilir klacak maliyetin bu olduu anlay ile ortaya atlm olabilir. Maliyet ykselii olduu lde, buna birtakm aklamalar getirilebilir87. Bunlar arasnda u faktrler yer alabilir: inden gelen talep yznden hzla ykselen emtia fiyatlar btn enerji santrallarn pahallatrmakta ama fiziksel byklkleri dolaysyla nkleer santrallar zel olarak etkilemektedir; retim tesislerinin yokluu, nkleer santral yapmay uman elektrik irketlerinin basn kaplar gibi paralarda alternatifler aryor olduu anlamna gelmektedir; Nkleer alanda alan igc yalandka ve daha gen uzmanlarca yeri doldurulmadka gerekli nkleer becerilerin kt hale gelmesi; ABD dolarnn zayfl ve, Elektrik irketlerinin maliyet hesaplamalarndaki daha ileri derecedeki muhafazakrl lk bakta btn bu faktrler akla yakn grnse de daha yakndan incelendiinde hepsinin ikna edici olmad ortaya kmaktadr. Emtia fiyatlar: Geen 10 yl boyunca birok metalin ve baka hammaddelerin emtia fiyatlar nemli lde artmtr; buna in etkisi denmektedir. Ancak, finansal krizden sonra emtia fiyatlar keskin bir d yaad halde, yapm maliyetlerinde buna paralel bir d yaanmamtr. Para darboaz ve vasflarda ktlk: Standar & Poors88 para imalat tesislerinin az sayda olmasna dikkat ekmektedir. Basn kaplarnda, devirdaim su pompalarnda, trbin dkmlerinde zel olarak sorun grmektedir. Basn kaplar iin yksek arlkta dkm imalat yapan tek bir tedariki vardr: Japan Steel Works. Bu rnlere yksek bir talep olmas hi kukusuz kapasitede bir arta yol aacaktr ama nkleer paralarn sertifikasyon ihtiyac bunu yava bir sre haline getirecek, irketler uzun vadeli talep konusunda salam veriler olmakszn kendilerini bu tr retim tesislerine yaplacak yatrma balamak istemeyecektir. Standard & Poors ayrca vasfl ii ktln da nemli bir tehdit olarak telaffuz etmektedir, ki bu tr vasfl ii ktl hzla ya da kolaylkla alamaz. irket, Amerika Birleik Devletlerinin yabanc lkelerden, balangta zellikle Fransa ve Japonyadan uzmanlara gvenmek zorunda kalacan ngrmektedir. Dviz kuru istikrarszl: Dviz kurlar son iki yl iinde zellikle deiken bir hal alm, dolar Avrupa para birimleri karsnda tarihi deer kayplar yaamtr. 2005 ylnn Kasm ayndan 2008 ylnn Temmuzuna kadar dolarn avro karsndaki deeri; 1 avro = 1,17 dolardan 1 avro = 1,57 dolara
Bu faktrler zerine daha ayrntl tartma iin bkz. Standard & Poors, Construction Costs To Soar for New U.S. Nuclear Power Plants (2008). 88 Ayn yerde.
87
154
kadar dmtr. Yanlz 2008 ylnn Kasm ayna gelindiinde, dolar bu kaybn byk blmn geri kazanarak 1 avro = 1,27 dolar seviyesine ykselmitir. Maliyet ykseliinin en azndan bir blmnn ABD dolarnn gerilemesinden kaynaklandn sylemek mmkndr. Bu, baz girdilerin avro asndan olmasa da dolar asndan pahal olmasna yol amtr. irket muhafazakrl: Elektrik irketlerinin aralarnda yapt tahminlerin isabetlilii konusunda daha yksek bir bilinlenme ve ciddi bir dizi finansal sonucun ortaya kp kmayaca konular nicelletirilmesi zor eylerdir. Olkiluoto deneyimi, dzenlemecilerin ve halkn maliyetlerin almasna kar gemite olduklarndan ok daha az hogrl olaca konusunda bilinlenme, elektrik irketlerini maliyetlerin iine bol bol ihtiyat pay yerletirme ynnde tevik edecek bir etki yaratacaktr.
10. Kamu sbvansiyonlarna ihtiya ve bunun younluu

ngilterede hkmetlerin 1989, 1995 ve 2002 yllarnda ard ardna yapt aratrmalar, serbestletirilmi bir elektrik piyasasnda elektrik irketlerinin maliyetleri snrlayan kamu sbvansiyonlar ve hkmet garantileri olmakszn nkleer santral yapmaya girimeyecei sonucuna varmtr. Elektrik retimi yapan irketlerin tekel konumunun giderilmi olduu ou lkede, benzer hususlar geerlidir. Finlandiyadaki son sipariin bu beklentiye uygun olmad aktr ama yukarda ne srld gibi, alcnn santraln rettii elektrii satn alma szlemesi imzalam sanayi irketlerinin sahip olduu kr amac gtmeyen bir irket olarak zel bir stats olmas, Finlandiyann zel koullarnn baka lkelerce izlemesi ihtimali, dk olan bir rnek oluturduu anlamna gelmektedir. Bu projeden elde edilen deneyim batan sona kt olmutur; bu da muhtemelen rekabeti elektrik piyasalarnda i yapan elektrik irketlerini, piyasa risklerinden btn ile yaltlmadka nkleer santral ina etmekten caydracak yeni bir faktr olacaktr. ABDde nkleer siparileri canlandrmay hedefleyen program, siparilerin yaplabilmesi iin kilit koulun ya devlet tarafndan desteklenen kredi garantileri ya da dzenleme kurumunun elektrik irketine maliyetleri abonelerden kartma konusunda kararl biimde izin vermesi olduunu ortaya koymutur. Bu koullar, elektrik irketlerine ihtiya duyduu paray ok ucuz olarak dn alma olana salar. Sbvansiyonlarn ve garantilerin gerekli olabilecei ek alanlar, zellikle btnyle santral sahibinin kontrol altnda olmayanlar olacaktr. Bunlar arasnda unlar vardr: Yapm maliyetleri: Yeni bir nkleer santraln yapm maliyeti yksek ve maliyet tahminlerinin almas bakmndan ciddi bir risk mevcut olacaktr. Dolaysyla, hkmet zel yatrmcnn stlenmek zorunda kalaca maliyetlere bir snrlama getirme gereklilii hissedebilir. letme performans: Performansn ngrlenden daha zayf olmas ynnde ciddi bir risk vardr. Gvenilirlik byk lde santral sahibinin kontrol
155
altndadr. Santral yapmclarnn beklenenden daha dk gvenilirlik riskini zerlerine alma konusunda kendilerine yeterince gvenip gvenemeyecekleri ak deildir. Yakt d iletme ve bakm maliyetleri: Benzer bir biimde bu kalem de byk lde santral sahiplerinin kontrol altndadr ve bu riski stlenmeye istekli olabilir. Nkleer yakt maliyeti: Yaktn satn alnmas genellikle riskli bir faaliyet olarak grlmemitir. Uranyum kolayca depolanabilir; yakt fiyatnn art riski de baa klabilir bir eydir. Yeniden ileme seeneinin tercih edilmedii varsayldnda, kullanlm yaktn doadan yaltmnn maliyeti ise ok daha fazla tartmaldr. Nkleer santral sahipleri, ABDdeki dzenlemelere benzer tarzda, yaktn doadan yaltm maliyeti iin de bir tr tavan fiyat uygulanmas isteyebilir. Skm maliyetleri: Skm maliyetini ngrmek son derecede zordur ama bu maliyet ok uzak bir gelecekte ortaya kacaktr. yi tasarlanm, dokunulmaz bir skm fonu olduka baa klabilir gibi grnmektedir. ayet skm veya atklarn doadan yaltm konusundaki deneyim mevcut hesaplamalarn ciddi biimde dk olduunu ortaya koyar veya fonun yatrm getirisinin beklenenden daha dk olduu anlalrsa, katklarn ciddi biimde arttrlmas gereklilii gndeme gelebilir. Santral yaptran zel irketler bu yzden katklarna bir tr snrlama getirilmesini isteyebilir. Garantiler, yeni bir teknolojinin kurulu maliyetlerini omuzlayacak olan ilk yaplacak reaktrler iin zellikle kapsaml ve yksek olmak zorundadr. ayet bir dizi santral yaplr ve bunlarda yaanan deneyim olumlu olursa, her ne kadar nkleer enerjiyi destekleme konusunda politik taahht kendi bana bir programn tamamlanmas iin hibir biimde yeterli olmasa da piyasann riskin daha byk bir blmn stlenmeye istekli hale gelmesi mmkndr. Nkleer endstride gl bir canlanma vaat eden Reagan ve Thatcher ynetimlerinin, nkleer enerjinin kaderinde ciddi bir gerilemeyi sineye ekmi olduunu unutmamak gerekir.
11. Sonular
III ve III+ kuana ait tasarmlar temelinde balayan Nkleer Rnesans tartmalarnn ilk kez yapld 1990l yllarn sonundan bu yana geen 10 yl iinde yeni nkleer santrallarn ekonomileri ile ilgili ngrler, arpc biimde ktlemitir. Bu gelimeye zt bir biimde, aralarnda ABD, ngiltere ve talyann da bulunduu birok lkede hkmetler, yeni nkleer santral siparilerini sonuna kadar gtrmeye itmitir. Aslnda, nkleer siparilerin yeniden canlandrlmas ynndeki abalar, ok kiisel bir dzeyde bu lkelerin liderleri ile ilikili olmutur: Bu lider, Bush, Blair ve Berlusconidir. Bu tr gl bir siyasi destek, rnein planlama srelerini ksaltarak ve kamu sbvansiyonlarn mmkn klarak ciddi nitelikte kolaylatrc rol oynayan bir
156
kuvvete dnebilirse de ayn zamanda bir zaaf haline de gelebilir. Hkmetler deitiinde yeni hkmet bu meseleye daha az heyecanla yaklaabilir. Nkleer enerji konusundaki heyecann bir blm, nkleer enerjinin yaygnlamasnn seragaz salmn azaltaca ynnde ak biimde yanl olan bir grten kaynaklanr gibi grnmektedir. Elektrik, genelde, nihai enerji talebinin ancak yzde 20sini oluturmaktadr. Bu oran ve elektrik talebinin nkleer enerji tarafndan karlanan oran bir miktar ykseltilse bile, nkleerden elde edilen enerjinin payn yzde 10un ok zerine kartmak hl ok g olurdu. Dnya apnda kurulu nkleer gc drt ya da be katna kartmak, rnein uranyum kaynak yeterlilii, kabul edilebilir santral sahalarnn var olup olmad, atklarn doadan yaltm gibi konularda, malzeme, beceri ve finansal kaynaklar bir araya getirilebilse bile, ok nemli sorunlar ortaya kacaktr. Dnya apnda, yeni nkleer santrallar iin verilen siparilerin hz 30 yldr en dk noktasnda bulunuyor. Son birka yldr in ile daha dk bir dzeyde Gney Kore ve Rusyadan gelen sipariler, yapm halindeki santrallarn saysn ciddi ekilde arttrd. 2010 ylnn Ocak aynda yalnzca inde inas sren santral says 20ydi ama bu sipariler genellikle ulusal yapm irketleri tarafndan tedarik ediliyor ve yine genellikle daha eski kuak tasarmlardan oluuyor. Rnesans yaanacaksa yeniden almas gereken pazarlar, rnein ABD, ngiltere ve talya, sipari vermekten ; III+ kuana ait tasarmlar da iletme aamasnda kantlanm olmaktan birka yl uzakta. Gl bir siyasi destek, Nkleer Rnesans her ne kadar ileriye gtrebilse de teknoloji ile ekonomi asndan temeller doru atlmadka, 1980li yllarda Thatcher ve Reagan tarafndan verilen siyasi desteklerin benzerleri sonuta yeterli olmayacaktr. lke olarak, hemen hemen her tasarmn dzenleme mercilerinin talep ettii gvenlik standartlarna uymas salanabilirse de bunu gerekletirmenin maliyeti baa klamaz hale gelebilir. Yeni tasarmlar iin dzenleme kuruluundan onay almak, beklenenden ok daha g olmuturtur. Amerika Birleik Devletlerinin Nkleer Enerji 2000 Program, ABDde III+ kuana ait tasarm 2010 ylna kadar devreye sokma hedefiyle lanse edilmiti. yle grnyor ki, sz konusu tarihte tasarm sertifikasyonunu tamamlam olacak tek tasarm (AP1000) bile yeniden gzden geirmeler iin yaplan bavurular sonrasnda yine incelenmeye alnmtr. 2010 ylna girildiinde, hibir tasarmn 2011den evvel btnyle sertifikasyon alamayaca, hatta bunun daha da gecikebilecei belli olmutu. nemli birtakm tasarm sorunlar (rnein EPR89 iin Kontrol ve Enstrmantasyon Sistemi, AP100090 iin ise Kalkan Binas) muhtemelen zlebilecektir, ancak bu srete ortaya ek maliyetler kabilecek, gecikmeler yaanabilecektir.
rnein bkz. Health & Safety Executive, Joint Regulatory Position Statement on the EPR Pressurized Water Reactor, Release No: V4 22/10/2009, November 2, 2009, http://www. hse.gov.uk/PRESS/2009/hse221009.htm. 90 rnein bkz: Nuclear Regulatory Commission, NRC Informs Westinghouse of Safety Issues with AP1000 Shield Building, http://www.nrc.gov/reading-rm/doc-collections/ news/2009/09-173.html.
89
157
Nkleer santrallardan elde edilecek elektriin maliyetini ngrmeyi g ve tartmal klan faktr mevcuttur: Deikenlerin birka, skm ve zellikle orta ve yksek dzey atklar iin atklarn doadan yaltm ilemleri gibi henz ticari lekte kantlanmam srelerle ilgilidir. Nkleer enerji ile ilgili deneyim, kantlanmam srelerin kolaylkla beklenenden ok daha yksek maliyetlere yol aabileceini dndrmektedir. Dolaysyla bu maliyetler konusundaki tahminlerin gerekten ok daha byk lde dk olmas ynnde gl bir risk mevcuttur. Deikenlerin bazlar iin doru bir cevap yoktur. rnein, iskonto oran ok geni bir yelpazede oynayabilir; skm maliyetinin karlanmas iin teminatlarn nasl tutulmas gerektii konusunda hibir mutabakat yoktur. Mevcut nkleer santrallar konusunda gvenilir, gncel veri eksiklii vardr. Elektrik irketleri stlendikleri maliyetleri gizleme eilimindedir. Ayrca, Bat Avrupada son yirmi yl iinde yalnzca bir avu sipari verilmitir; ABDde ise 1980 ylndan bu yana hi. Dolaysyla, btn modern tasarmlar test edilmemi durumdadr. Son 40 yl boyunca, mevcut nkleer santrallarn performans ile yeni nkleer santrallar iin ngrlenler arasnda sistematik, derin bir uurum olagelmitir. Beklentiler deimez biimde hep ar iyimser kmtr. Nkleer santrallarn gelecek kuann ekonomik performans konusunda gnmzde yaplan ngrler ile mevcut santrallarn ekonomik performans arasndaki uurum her zamanki kadar derindir. Gemite bu tr beklentilerin yanl km olmas, gnmzde yaplan ngrlerin isabetsiz kaca konusunda bir garanti salamaz. Yanlz, performansta byk miktarda iyileme olaca ynndeki ngrlere kuku ile yaklalmasn gerektirir. En nemli varsaymlar unlardr: Yapm maliyeti, letme performans, Yakt d operasyonlar ve bakm maliyeti, Nkleer yakt maliyeti, Skm maliyeti
Nkleer santrallar ancak kapsaml devlet garantileri ve sbvansiyonlar saland takdirde yaplabilir. Ayn zamanda, santrallarn rettii elektriin garanti edilmi bir fiyattan satn alnacana dair ticari gvenceler de gerekli olabilir. Bu tr kapsaml bir devlet destei paketinin ABnin rekabet hukuku erevesinde kabul edilebilir olup olmad kukulu grnmektedir. in iindeki irketlerin ticari karlar ile genel olarak toplumun karlar arasnda ciddi bir uyumsuzluk vardr. ok uzak bir gelecekte stlenilecek maliyetler ne derece byk veya belirsiz olursa olsun, ticari maliyet deerlendirmelerinde pek az arla sahiptir. irketler ayrca, uluslararas szlemeler temelinde nkleer kaza riskini zerine almaktan da kurtulmutur. Dolaysyla,
158
bir irket asndan hesaplanm maliyet deerlendirmelerinin, daha geni bir toplumsal bak asn yanstacak biimde dzeltilmesi gerekir. 1980 ylndan bu yana yaanan geri geli ngrlerinde olduu gibi, gnmzdeki Rnesansn sonucu da ok sayda yeni nkleer santral siparii olmayacaktr. Nkleer siparilerin problemli olmad lkeler santral siparii vermeye devam edecektir. Bu lkelerde bile, ykselen maliyetler belirgin hale geldike, atklarn doadan yaltm sorunlar zlmeden kaldka ve nkleer kapasite azaldka heyecan krelecektir. Rnesans lkelerinde bir avu santral ina edilecektir. Bu yalnzca nkleer santrallarn ancak hkmetler yeterince byk sbvansiyonlar salanr, yeterli demokratik danma srelerini grmezlikten gelinirse ina edilebileceini kantlayacaktr ama gerek kayp, geride braktmz 20 30 yl boyunca olduu gibi uygun fiyatta, gvenilir ve temiz enerji sunabilmeyi amalayan enerji politikas hedeflerini karlayabilecek daha uygun maliyetli seeneklerin ya da etkin tasarruf seeneklerinin yaratlmamasnn frsat maliyeti olacaktr. Nkleer enerjinin maliyet erisi hep ykselen bir eri olmutur. Baka ekilde sylenirse; ou teknolojide olduu gibi renme, lek ekonomisi ve teknik ilerleme etkileri dolaysyla zaman iinde ucuzlamak yerine, nkleer enerjinin maliyeti artmtr. Froggatt ve Schneidern (2010) analizleri, enerji verimlilii ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn nkleer enerjiden ok daha uygun maliyette olduunu ve bunlarn maliyet erisinin den bir eri olduunu ortaya koyuyor91. ayet nkleer enerjiyi canlandrma amacyla giriilen sonusuz abaya vakfedilen kaynaklarn bir ksm bu seeneklere ynlendirilseydi, enerji verimlilii ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile nkleer enerji arasndaki fark muhtemelen daha da artard.
91
A. Froggatt (with M. Schneider), Systems for Change: Nuclear Power vs. Energy Efficiency and Renewables? (Deiim iin sistem: Nkleer enerji enerji verimlilii ve yenilenebilir enerjiye kar) Heinrich Bll Vakf iin hazrlanm alma, Nisan 2010.
159
EK 1 REAKTR TEKNOLOJLER, GNMZ TASARIMLARI VE YAPIM RKETLER
Reaktr teknolojileri
Nkleer enerji reaktrleri geni bir anlamda kulland soutucu madde ve moderatrler temelinde snflandrlabilir. Soutucu, sy reaktrn kalbinden trbin jeneratrne tamak iin kullanlan (sv ya da gaz) akkandr. Moderatr ise ntronlar reaktrn kalbinde nkleer zincirleme reaksiyonun srdrlebilecei kadar uzun tutmak amac ile onlarn hzn drmek iin kullanlan bir maddedir. Soutucu madde ve moderatrlerin birlemesinin ok farkl bileimleri mevcuttur, ancak halen hizmet vermekte veya piyasaya sunulmu olan reaktrler arasnda drt ayr soutucu eidi ve ayr moderatr kullanlmas olanakldr. En yaygn nkleer santral tr hafif su reaktrdr (Light Water Reactor - LWR). Bunun iki ayr eidi vardr: Basnl su reaktr (Pressurized water reactors - PWR) ve kaynar su reaktr (Boiling water reactor - BWR). Bunlar sualt proplsiyon nitelerinden elde edilir, soutucu ve moderatr olarak normal su (hafif su) kullanr. Su en etkin moderatr olmasa da (su moleklleri baz ntronlar sudan geri sratmak yerine emer), avantaj ucuz olmasdr. Bunun sonucunda, aktif uranyum izotopunun orannn, doal uranyumda bulunan yzde 0,07 dzeyinden yzde 3n zerine ykseltilmesi gerekir. Bu sre pahaldr. Bir soutucu olarak suyun dezavantaj, bir sv olarak i grmek zere tasarlanm olmasdr. Soutucu devresinde bir kopma olduu takdirde, su kaynayacak ve varsayld kadar etkili olmamaya balayacaktr. Dolaysyla, soutucu madde kayb kazalarndan kanlmas, reaktr tasarmnn en nemli nceliklerindendir. PWR ile BWR arasndaki en nemli fark, BWRde soutucu grevi gren suyun kaynamasna izin verilmesi, trbin jeneratr devresine dorudan gemesi ve reaktrn kalbinde retilmi buharn trbini harekete geirmesidir. PWRde ise soutucu su basn altnda tutularak sv hali muhafaza edilir. Bir s reteci (buhar jeneratr) kullanlarak enerji bir ikincil devreye transfer edilir ve burada suyun kaynamasna izin verilir ve bylece trbini harekete geirir. Yani, BWRler PWRlerden daha az karmaktr, ancak soutucu su dorudan doruya trbine gittiinden santraln radyoaktif kirlilii daha yaygndr. Rus tasarml santrallarn, yani VVERlerin (Vodo-Vodyanoi Energetichesky Reactor; Water160
Water Energetic Reactor) ou esas olarak PWRdir. ngilterede iletilmede olan bir PWR vardr (Sizewell B) ama hi BWR yoktur. Baz santrallar soutucu ve moderatr olarak ar su kullanr. Bunlarn en yaygn grleni Kanadada tasarlanan CANDU (CANada Deuterium Uranium) reaktrleridir. Ar su da hidrojenin dteryum izotopu, atomun ok daha yaygn grlen formunun yerini alr. Ar su daha etkin bir moderatrdr ve CANDU santrallar doal (yani zenginletirilmemi) uranyum kullanabilir. Ne var ki, bu trn daha yksek etkinlii ar su retmenin maliyeti ile dengelenir. Soutucu olarak hafif su, moderatr olarak ar su kullanacak yeni bir CANDU tasarm nerilmitir ama bu tasarm hl izim tahtas aamasndadr. Sizewell B dndaki btn ngiltere santrallarnda soutucu olarak karbondioksit, moderatr olarak ise grafit kullanlmaktadr. lk kuak santrallar, yani Magnoxlar, doal uranyumla alr ancak bunlarn ou tasarland yaam mrleri boyunca alamamtr, nk karbondioksit soutucu su ile temasa getiinde hafif asidik hale gelerek borularda korozyona yol aar. kinci kuak santrallar zenginletirilmi uranyumla alr, korozyonu nlemek iin de iyiletirilmi malzemeler kullanlmtr. Grafit etkin bir moderatrdr ama su ile karlatrldnda epeyce pahaldr. Dezavantajlar yanabilirlii, radyasyona maruz kaldnda atlama ve arplma eilimine girmesidir. ernobilde kullanlan tasarm RBMKde (High Power Channel-type Reactor) moderatr olarak grafit kullanmakla birlikte soutucu olarak hafif su kullanr. Soutucu olarak helyum gazn, moderatr olarak da grafiti kullanan ve yksek scaklkl gaz soutmal reaktr olarak adlandrlan Yksek Isda Gaz Soutmal Reaktrler (High Temperature Gas-cooled Reactor - HTGR) srekli ilgi toplamtr. Helyum btnyle atl ama pahal olsa da etkin bir soutucudur. Helyum ve grafit kullanlmasnn anlam, reaktrn hafif su veya karbondioksit ile soutulan reaktrlere gre ok daha yksek bir scaklkta iletiliyor olmasdr. Bu, s enerjisinin daha yksek bir blmnn elektrie dntrlmesine olanak tanr; ayrca, snn bir blmnn snai srelerinde kullanlmasnn yolunu aar. Ancak, 50 yl boyunca ngilteredeki almalar dahil olmak zere, birka lkede yrtlen aratrmalara ramen, bu tr bir santraln ticari hibir tasarm yaratlmamtr. Test amacyla ina edilmi olan santrallar da ok kt birer sicile sahiptir. IV. kuak tasarmlar da bir miktar tartlmtr92. III+ Kuak tasarmlar, ABD Enerji Bakanlnca evrimsel olarak tasvir edilirken, IV. Kuak devrimci olarak nitelenmektedir. Bunlar daha gvenli, srdrlebilir, ekonomik, nkleer silahlarn yaylmasna kar daha direnli ve emniyetli olarak betimlenmitir. Bu tasarmlar mevcutlardan ayracak ana zellik, bunlarn doal uranyumu mevcut tasarmlardan ok daha iyi, rnein mevcut reaktrlerin kullanmad doal uranyumun yzde 99,3n retken evrim ynteminden yararlanarak kullanmasdr. Bunlar ayn zamanda mevcut reaktrlerden daha yksek scak92
IV. Kuak teknoloji konusunda daha fazla bilgi iin bkz. Generation IV International Forum at http://www.gen-4.org/.
161
lklarda alr ve rnein hidrojen retmekte kullanlabilir. Alt teknoloji, en vaatkr teknolojiler olarak saptanmtr: Gaz soutmal hzl reaktrler Kurun soutmal hzl reaktrler Erimi tuz reaktrleri Sodyum soutmal hzl reaktrler Sperkritik su soutmal reaktrler ok yksek scaklkl gaz soutmal reaktrler Yalnzca sodyum soutmal hzl ve ok yksek scaklkl gaz soutmal reaktrler, santral iletilmesinde ciddi bir gelimeye tank olmutur. Ancak, her iki teknoloji de ileri derecede sorunlu kmtr. Sodyum ile soutulan hzl reaktrler, 1960l yllardan beri altrlmaktadr. Birok lkede sodyum soutmal retken reaktr programlar zerinde allmtr ama bunlarn ok pahal ve gvenilmez olduu anlalmtr. Gnmzde pek az lke bu teknolojiye dnk alma yapmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, yksek scaklkl gaz soutmal reaktrler de 1960l yllardan beri birok lkede gelitirilmektedir, ancak bunlarn da ticariletirilmesi olanaksz grnmektedir. ou lke artk bu tip reaktrlerle ilgili aktif alma yapmamaktadr. Bu teknolojilerin herhangi birinin ticari lekte kullanlp kullanlamayaca henz bilinmiyor, savunucular bile bunlarn 2030 dolaylarndan nce ticari bir seenek olamayacan ifade ediyor. Dolaysyla, bu teknolojilerin gnmzde reaktr tercihlerinde rol oynamas szkonusu deildir.
Gncel tasarmlar ve salayclar

Batda nmzdeki 10 yl boyunca verilecek sipariler bakmndan en gncel tasarmlarn III+ Kua olduu grlyor. I. Kuak tasarmlar, 1950li ve 1960l yllarda verilen ilk siparileri temsil eder. II. Kuak tasarmlar, bugn hizmet vermekte olan reaktrlerin ounu temsil eder ve 1960l yllarn sonundan 1980li yllarn bana kadar sipari edilen santrallar kapsar. III. Kuak santrallar ise 1980li yllarn balarndan 2000 yl dolaylarna kadar sipari verilenlerdir. Bunlar, daha batan, Mil Adas (Three Mile Island) kazasndan edinilen dersleri bnyesinde barndrmaktadr. III. Kuak tasarmlar ile ernobil felaketi sonrasnda tasarlanm III+ Kua arasndaki ana fark, III+ Kuann tasarlanm, mhendislii yaplm gvenlikten ayr olarak daha yksek bir pasif gvenlik iermesidir. rnein, III+ Kua tasarmlar, acil durum soutmasnda, mhendislii yaplm sistemlerdense daha ziyade s yaym tr doal srelere yaslanr. 11 Eyll saldrlar tasarm asndan bir baka etkeni iin iine sokmutur: Artk, her yeni tasarmn, santrala bir ticari uan arpmas halinde, buna dayanacan kantlamas gerekmektedir. Varl aklanm ok sayda tasarm mevcuttur, ancak birou pek ilerlemi deildir, dzenleme onayndan gememi ve sipari bakmndan snrl bir potansiyele sahiptir. Tek tek tasarmlarn hangi kuak olduunu tasnif etmenin
162
net bir tanm yoktur ama, III+ Kuann, son 15 yl iinde tasarlanm olmasnn tesinde, ana zellikleri unlardr: Ruhsat alma srecini hzlandrmak ve sermaye maliyeti ile yapm sresini azaltmak iin standartlatrlm bir tasarm, Daha yaln ve salam, bylece iletilmeyi kolaylatran, operasyonel karklklar karsnda daha az krlgan hale getiren bir tasarm,. Emre amadelii yksek ve iletme mr uzun (tipik rnek 60 yldr), Reaktr kalbi erime kazas olaslnn azaltlmas, evre zerinde asgari etki, Yakt kullanmn ve kan atk miktarn azaltmak iin yakt daha verimli yakma, Yakt mrn uzatmak iin yaklabilir emiciler (zehirler) kullanm93 Aktr ki bu zellikler kesinlikten ok uzaktr ve III+ Kuan daha nceki tasarmlardan ayrt edenin ne olduunu, bu tasarmn mevcut modellerden hareketle gelitirilmi olduunu sylemenin dnda, iyi bir ekilde tanmlamamaktadr. Aadaki betimlemelerde, sipari edilmi ya da gvenlik alanndan sorumlu dzenleme mercilerince deerlendirilmekte olan tasarmlar zerinde younlaacaz.
Basnl Su Reaktrleri (Pressurized Water Reactors PWRs)

Gncel tasarmlarn kayna olan drt bamsz PWR teknolojisi satcs vardr: Westinghouse, Combustion Engineering, Babcock & Wilcox (B&W) ve Rus yapm irketi ROSATOM.
Westinghouse
Westinghouse teknolojisi en yaygn olarak kullanlandr ve teknoloji lisanslar kullanlarak yaygn biimde benimsenmitir. En nemli lisans sahipleri Fransz irketi AREVA (2001e kadar Framatome olarak bilinirdi), Siemens (Almanya) ve Mitsubishidir (Japonya). Westinghouse santrallar dnyann her yerine satlmtr, ancak son 25 ylda ald sipariler inden 2008 ylnda gelen drt reaktr sipariine kadar Sizewell B ile snrlyd. ABDde (daha sonra iptal edilmeyen) son siparii 30 yldan fazla sre nce verilmiti. ngiliz Nkleer Yakt irketi (British Nuclear Fuels plc BNFL9, 1998 ylnda Westinghousen nkleer blmn devrald; 2006 ylnda bu blm Toshibaya satld. Westinghousen u andaki ana tasarm AP1000dir. Bu tasarma hepsi inden olmak zere sadece drt reaktr iin sipari gelmitir. AP1000 (Advanced Passive), AP-600 tasarmndan yola klarak gelitirilmitir. AP-600n tasarmndaki gereke pasif gvenlii arttrmak ve ayn zamanda lek ekonomisinin (daha byk kapasitede reaktr retmek daha az sayda retmek olduu iin) gereinden fazla nemsenmi olmasyd.
93
http://www.uic.com.au/nip16.htm.
163
Westinghousen bir yneticisi, 1000-1300 megavat yerine 600 megavatlk bir reaktr leini, lek ekonomileri artk ilemiyor nermesiyle gerekelendirmiti94. AP-600 ABD NRCden 1999 ylnda gvenlik onay ald. O aamaya gelindiinde, bu tasarmn ekonomik olmayaca ortaya kmt. AP-600 hibir zaman ihaleye sokulmad. lek ekonomisinin bu tasarma rekabet gc kazandraca midi iinde bykl yaklak 1150 megavata ykseltildi. NRC, 2004 ylnn Eyll aynda Westinghousea AP1000 iin be yl geerli olacak bir Son Tasarm Onay verdi. 2006 ylnda da 15 yl geerlilii olan standart bir Tasarm Sertifikasyonu verdi. Buna ramen Westinghouse daha sonra yeni tasarm deiiklikleri iin bavuru yapt; NRC bunlar 2011 ylndan nce onaylamayacak. AP1000, Nkleer Tesis Kontrol Dairesinin (NII, ngiltere) Jenerik Tasarm Deerlendirmesi (Generic Design Assesment - GDA) program erevesinde deerlendirmekte olduu tasarmlardan biridir. NII, deerlendirmesini 2011 yl ortalarnda tamamlayacan ngrmektedir. Ancak, EPR iin de olduu gibi, ruhsat verileceine dair bir garanti yoktur.
AREVA
Hem Framatome hem Siemens Westinghousela balarn kopararak 2000 ylnda nkleer birimlerini birletirmitir. Hisselerin yzde 66s Faramatomea, kalan ise Siemense verilmitir. Framatome gnmzde, hisselerinin yzde 90ndan fazlas Fransz devletine ait AREVA tarafndan kontrol edilmektedir. Framatome blm, 2001 ylnda AREVA NP adn almtr. Siemens, 2009 ylnda bu ortak giriimden ekilme niyetini aklam olsa da bu ekiliin ayrntlar 2009 sonunda hl mzakere edilmekteydi. Framatome, Fransadaki btn PWR santrallarnn (58 nite) tedariini salam, ayrca Gney Afrika, Gney Kore, in ve Belikaya ihracat yapmtr. Siemens ise Almanyada ina edilen 11 PWRnin 10unun tedariini salad gibi, Hollanda, svire ve Brezilyaya PWR ihra etmitir. III+ Kua PWR tasarmlar arasnda yapm deneyimi olan tek tasarm AREVA NPnin Avrupa Basnl Su Reaktrdr (European Pressurised Water Reactor - EPR). Finlandiya hkmeti, Olkiluoto EPRsi iin 2005 ylnn ubat aynda bir inaat ruhsat vermi, yapm 2005 yaznda balamtr. Fransada 2007 ylnda Flamanville sahasnda bir EPR almas balatlmtr. in de iki EPR siparii vermekle birlikte, 2009 yl sonuna gelindiinde yapm deneyimi asgari bir dzeydedir. EPR, Fransz mercilerinden Eyll 2004 ylnn Eyll aynda Fin mercilerinden ise 2005 ylnn Ocak aynda zet gvenlik onay almtr. Ne var ki, daha sonra deineceimiz gibi, tasarmn birok ayrntsna henz son halinin verilmemi olduu artk belli olmutur. AREVA, Constellation Energy ile ibirlii iinde, NRCden Nkleer Enerji 2010 Program erevesinde EPRnin ABDde ruhsatlandrlmasn talep etti. Son onayn 2012 ylndan nce verilmesi olasl dk. EPR ayn zamanda, ngilterenin gvenlik mercii NII tarafndan 2007 ylnda balatlm olan GDA program erevesinde incelenmekte olan
94
Nucleonics Week Special Report, Outlook on Advanced Reactors, 30 Mart 1989, s. 3.
164
tasarmlardan biridir. NII deerlendirmesini 2011 yl ortalarnda tamamlayacan ngrmektedir, ama bu EPRn o aamada illa onaylanm olaca anlamn tamyor. ABD pazarnda EPR, Evrimsel G Reaktr (Evolutionary Power Reactor) teriminin ksaltmas olarak gemektedir. Finlandiyann Olkiluoto EPRnin retim kapasitesi 1600 megavattr. Ama Olkiluoto siparilerinden sonra bu 1700 megavata ykseltilmitir. Tasarm bir nceki Faramatome tasarm olan N4ten yola klarak gelitirilmitir; bir miktar da Siemensin bir nceki tasarm olan Konvoi santralndan yararlanlmtr. Yeniden yakt ykleme sresindeki ksalmann yzde 90lk bir kapasite faktrn95 olanakl klaca umulmaktadr.
Mitsubishi
Mitsubishi, 22 reaktrn yapmn stlenmi olduu Japonyada PWR teknolojisi salamaktadr, ancak ABD Nkleer Enerji 2010 srecine bavurana kadar uluslararas pazara santral satma abasna hi girimemitir. ABDde bir elektrik irketi bu yapmcnn en modern tasarm olan Gelikin PWR (Advanced PWR, APWR) kurmay planlamaktadr. APWRnin gelitirilmesine Mitsubishi ve teknoloji lisans altnda alt Westinghouse 1980 ylnda balamt ama ilk sipariler srekli ertelenmitir. Japonyadaki Tsuruga sahasndaki bir reaktr iin sipari on yl boyunca hep ertesi yl yaplacak ekilde bekletilmi, 2009 yl sonuna gelindiinde de hl verilmemitir. APWRnin daha gelikin bir versiyonu NRC tarafndan incelenmektedir. Bir ABD elektrik irketi olan TXU Energy, bu tasarm sipari etmeyi planlamaktadr. NII ise bu tasarm hakkndaki kendi inceleme srecinin 2012 ylndan nce tamamlanamayaca kansndadr.
Combustion Engineering
Combustion Engineering, kendi PWR tasarmn retmitir. Bu tasarm ABDde kuruludur. ABD dnda firmann teknolojisi Gney Korede de ruhsatlandrlmtr. Combustion Engineeringin nkleer blmn, 1996 ylnda ABB devralm, 1999 ylnda ise bu irketten BNFL satn almtr. imdi Westinghousen ilgili blmnn bir parasdr. 2006 ylnda Westinghousen bir blm olarak Toshibaya satlmt. Combustion Engineeringin System 80+ tasarmna ABD NRC, 1997 ylnda onay vermitir. Ne var ki, Gney Kore yapm irketi Doosan, Westinghousetan ald lisansla bu tasarm kullanarak kendi APR-1400 modelini gelitirmi, Gney Kore 2008 ylnda bu model iin sipari vermitir. Gney Kore, 2005 ylnda inde yaplan III. Kuak santral ihalesine bu tasarmla katlm ama reddedilmitir. Birleik Arap Emirliklerinde kurulacak drt nite iin Aralk 2009 ylnn Aralk aynda yaplan ihaleyi ise kazanmtr. irket bu teknolojiyi Trkiyeye de teklif etmeye niyetlidir.
95
Yllk (ya da mr boyu) kapasite faktr, santraln bir yllk (ya da mr boyu) retiminin, santral tam kapasitesinde daimi olarak alyor olsayd retecei rnn yzdesi olarak hesaplanmas yoluyla elde edilir. Kapasite faktr, santraln gvenilirliinin iyi bir lsdr.
165
Babcock & Wilcox

Babcock & Wilcox (B&W), ABD pazarna kendi tasarm olan PWRler tedarik etmitir. Ancak, B&W teknolojisini ieren Mil Adas (Three Mile Island) kazas irketin reaktr satna olan ilgisini pratikte sona erdirmitir. ABD dnda B&W tasarm ile ina edilmi tek santral Almanyada lisans alnarak yaplmtr. Bu santral, 1986 ylnda yapmndan hemen sonra ortaya kan lisans sorunlarndan dolay 1988de kapatlmtr ve yeniden altrlmayacaktr.
ROSATOM / Atomstroyexport
Rus teknolojisinin ihrac, ROSATOM irketinin bir kuruluu olan Atomstroyexport (ASE) araclyla gerekletirilmektedir. Siemens, 2009 ylnda ROSATOM ile Rus teknolojisini satmak zere bir ortak giriim oluturma konusunda pazarlk etmekteydi. En yeni Rus tasarm, 1200 megavat dolaynda retim kapasitesi olan ve piyasaya 2006 ylnda karlan AES-2600/VVER-1200dr. Bu tasarma sahip iki reaktr Rusyada iki yer (Leningrad ve Novovoronej) iin sipari edilmitir. Firma, 2008 ylnda Trkiyede nkleer santral yapm iin dzenlenen bir ihaleyi kazanmtr. Yalnz, ihalede teklif veren tek firma onlar olmu; teklif edilmi szleme fiyatn ykseklii nedeniyle 2009 ylnda geri ekilmiti. Finlandiya ve Hindistan iin bu tasarm sz konusu olabilir.
Kaynar Su Reaktrleri (Boiling Water Reactor - BWR)

BWRlerin esas tasarmcs ABD, Almanya, Japonya, svire, spanya ve Meksika gibi uluslararas pazarlara ok sayda santral salam ABD irketi General Electrictir (GE). GE lisans altnda alan irketler arasnda AEG (daha sonra Siemens tarafndan satn alnacaktr), Hitachi ve Toshiba vardr. Siemensin reaktr blm (ki gnmzde AREVA NPnin bir parasdr) Olkiluoto ihalesine BWR tasarmyla girmitir. Buna ramen bu tasarmn ticari olarak piyasaya kmas iin daha epeyce yol katetmesi gerektii anlalmaktadr.
GE-Hitachi ve Toshiba
GE lisans altnda alan Japon irketleri, Japonyada BWRler satmaya devam ediyor. Bugn Japonyada 32 adet alan ya da yapm halinde olan BWR var. Kendi trnde bir ilk olan birka santral GEden satn alnmt, ancak geri kalanlarn sat Hitachi ve Toshiba arasnda paylalmtr. Gelimi Kaynar Su Reaktr (Advanced Boiling Water Reactor - ABWR), Japonyada Hitachi ve Toshiba ile ABDli lisans sahibi GE tarafndan birlikte gelitirilmitir. lk iki sipari 1992 yl dolaylarnda verilmi, 1996-97de inaat tamamlanmtr. 2009 yl sonuna gelindiinde, hizmette drt adet ABWR vard, Japonyada bir, Tayvanda ise iki ABWR yapm aamasndayd. ABWR, ABDde 1997 ylnda gvenlik onay ald ama onayn sresi 2002 ylnda doluyor. Bu tasarm imdi GE-Hitachi ortak giriimi ile halihazrda bamsz alan Toshiba tarafndan piyasaya sunulmaktadr. Her iki irket de NRCye, gvenlik onaynn yenilenmesi amacyla gncelletirilmi bir tasarmla bavurmay dnmektedir. NRCnin talep edecei
166
deiikliklerin ne kadar kapsaml olaca ve yeniden belgelendirmenin ne kadar srecei henz bilinmiyor. Yeni tasarmn uak saldrlarna kar eski versiyonuna gre ok daha kapsaml koruma salamas elbette kanlmaz olacaktr. ABWRnin muhtemelen III. Kuak tasarm olarak snflandrlmas gerekir, ancak NRC belgelendirmesinin yenilenmesini salayabilirse gzden geirilmi versiyonu muhtemelen III+ Kua olarak tanmlanabilir. NRG adl bir elektrik irketi, ABD Nkleer Enerji 2010 Program erevesinde ABWR santrallar yaptrmay planlamaktadr. Ekonomik ve Sadeletirilmi BWR (Economic & Simplified BWR -, ESBWR), GE tarafndan gelitirilmi 1500 megavatlk bir tasarmdr. GE-Hitachi ortak giriimi Ekim 2005 ylnn Ekim aynda NRCye ESBWR tasarmnn belgelendirilmesi iin bavurdu. ESBWR ksmen GEnin Sadeletirilmi Kaynar Su Reaktr (Simplified Boiling Water Reactor - SBWR) tasarm ile ABWRden hareketle gelitirilmitir. SBWR dzenleme mercilerinden onay alma ilemlerine 1990l yllarda balam ama bavuru prosedr tamamlanmadan geri ekilmitir. Bu tasarm herhangi bir sipari de almamtr. Her ne kadar NRC incelemesini 2011 yl ncesinde tamamlamay ngrmemekte ise de bir dizi ABD elektrik irketi Nkleer Enerji 2010 Program erevesinde tercihini ESBWR ynnde yapmtr. ESBWR iin ngilterenin GDA inceleme programna 2007 ylnda bavuru yaplm, 2008de ise geri ekilmitir. ABDnin alt elektrik irketi Nkleer Enerji 2010 Program erevesinde ESBWR tipi reaktrler yaptrmay planlamaktayd ama bunlardan biri ABWR tasarmna gemeyi tercih etmitir, bir dieri ise projeden vazgemi gibi grnmektedir. Geri kalan drt projenin yaplabilirlii konusunda da kukular mevcuttur. ABD dnda ESBWRye ilgi pek az olduundan bu tasarmdan vazgeilmesi ihtimali mevcuttur.
teki BWRler
Asea Atom (sve) kendi BWR tasarmn retmitir. Bunlardan dokuzu svete, ikisi ise Finlandiyada ina edilmitir. Asea Atom, Brown Boveri ile birleerek ABB kurmutu. Bu irket ise 1999 ylnda BNFL tarafndan satn alnp 2006da Westinghousen nkleer blmnn bir paras olarak Toshibaya satlmtr. Westinghousen Aseann BWR tasarmndan hareketle gelitirdii 1500 megavatlk bir tasarm olan BWR-90+ zerinde bir miktar durulmutur, ancak gelitirme almalar henz ileri bir evrede deildir.
CANDU
Ar su reaktrlerinin ana tedarikisi Atomic Energy of Canada Limited (AECL) adl bir Kanada irketidir. AECL, Kanadadaki elektrik irketlerine 20den fazla santral salad gibi Arjantin, Romanya, Gney Kore ve ine de ihracat yapmtr. irket Hindistana da santrallar satmtr ama nkleer yaylmaya ilikin sorunlar dolaysyla Hintlilerle 1975 ylndan bu yana hi temas olmamtr. Hindistan ise bu 40 yllk mazisi olan tasarma uygun santrallar yapmaya devam etmektedir. Arjantin, biri CANDU, ikisi ise bir Alman tasarm olan ar su santral ina
167
etmitir. (Alman tasarm olan iki santraldan biri tamamlanmamtr ve bugn herhangi bir alma da yrtlmemektedir.) AECL asndan gelecein tasarm Gelimi CANDU Reaktr (Advanced CANDU Reactor - ACR) olacaktr. Bunun, biri 750 megavat (ACR-700), teki ise 1100-1200 megavat olmak zere iki ayr kapasitede retilmesi bekleniyor. Ar suyu soutucu ve moderatr olarak kullanan daha nceki CANDUlardan farkl olarak, bunlar soutucu olarak hafif su, moderatr olaraksa ar su kullanacaktr. ACR-700, ABD elektrik irketi Dominionn sponsorluu altnda NCR tarafndan incelenmekteydi, ancak irket 2005 ylnn Ocak aynda desteini ekti. Dominion ardndan da ABDde CANDU teknolojisi konusunda deneyim eksiklii olduu iin NRCnin inceleme bakmndan gerekli olacan belirttii en az be yllk sreyi ne srerek, GEnin ESBWRsine geti. ACR-700den ACR-1000 lehine vazgeildii anlalyor. Bu kapasitede bir reaktr iin alacak herhangi bir ihaleye muhtemelen 30 yllk CANDU - 6 tasarmnn gncelletirilmi bir versiyonu sunulacaktr. ACR-1000 Ontarioda bir ihaleye girmi ama fiyat ar derecede yksek bulunmutur. Ayrca, 2007 ylnda ngilterenin GDA srecine bavurmu, ancak ksa sre sonra geri ekilmitir. Gnmzde CANDU teknolojisinin yapmcs, bir devlet irketi olan Atomic Energy of Canada Limitedin (AECL) zelletirilmesi nerilmektedir. CANDU teknolojisinin yeni sipariler asndan gelecei kukuludur.
Yksek Scaklkl Gaz Soutmal Reaktrler (HTGRlar)

Gnmzde gelitirilmekte olan Yksek Scaklkl Gaz Soutmal Reaktrlerin (High Temperature Gas-cooled Reactor HTGR) III. Kuak m, IV. Kuak olarak m snflandrlmas gerektii pek ak deildir. akl Yatakl Modler Reaktr (Pebble Bed Modular Reactor - PBMR), Siemens ve ABBnin Almanya iin gelitirdii tasarmlar baz almtr, ancak bir deneme santralnda yaanan deneyimlerden sonra bundan vazgeilmitir. imdi Gney Afrikadaki kurulularca gelitirilmektedir. Reaktr yapm sektrndeki onlarca satn alma ve birlemeden sonra bu teknolojinin lisans salayclarnn gnmzde AREVA (Siemens adna) ve Westinghouse (ABB adna) olduu anlamna gelmektedir. Teknoloji, Gney Afrikann kamu elektrik irketi olan ESKOMun bir itiraki olan PBMR Co. Tarafndan gelitirilmektedir. Bu gelitirme faaliyetinin finansman iin ESKOM, BNFL, ABD elektrik irketi Exelon ve Gney Afrikann devlet kuruluu Snai Kalknma Kurumu (Industrial Development Corporation) ile anlama yaplmtr. Bu yatrm, sz konusu irketler asndan reaktrleri satacak yeni bir irkette ortaklk hakk douracaktr. Proje ilk kez 1998 ylnda duyurulduunda, ilk ticari siparilerin 2003te verilecei bekleniyordu. Ne var ki, tasarmn tamamlanmasnda beklenenden daha byk sorunlarla karlald. Exelon 2002 ylnda ekildi, teki irketler ise anlama gerei demeleri gerekenden daha az yatrm yapt. Bu, 2004 ylna kadar ESKOMun, o tarihten sonra da dorudan Gney Afrika hkmetinin maliyetlerin byk ounluunu kendi bana stlenmesine yol at. BNFL opsiyonu Westinghousea gemi, Industrial Development
168
Corporation ekilmi ve yeni hibir yatrmc bulunamamtr. Proje arpc bir gecikmeyle kar karyadr. yle ki, 2009 ylna gelindiinde, ilk ticari siparilerin 2025ten nce verilmeyecei dnlmekteydi. Alman hkmetinin, 2008 ylnda akl yata teknolojisini ilk gelitiren nkleer aratrma kuruluu olan Jlich Aratrma Merkezi, bu tasarmn prototipi olan bir santraln yeniden deerlendirilmesi sonucunda tasarmn gvenlii konusunda kukular olduunu ifade ediyordu96. Gney Afrika hkmeti, 2009 ylnn Mart aynda yalnzca bir yl daha finansman salayacan ilan etti. PBMR Co. gelitirmekte olduu tasarm fiilen brakmaya karar verdi. imdi, tuzdan arndrma, kmrn gazlatrlmas ve svlatrma gibi, proses s piyasasn hedefleyen baz ileri zellikleri olmakszn ok daha kk bir tasarm gelitirebilirler. PBMR programnn Gney Afrika hkmetinin finansman destei kesildikten sonra uzun sre ayakta kalmas zor grnmektedir. Baz in kurulular da ayn teknolojik kklere dayanan benzer bir teknoloji gelitirmektedir. almalar konusunda bu lkede iyimser bir takm beyanlarda bulunulmu olsa da in hkmeti PWR, belki de BWRlerin gelitirilmesini destekler gibi grnmektedir.
96
R. Moormann, A Safety Re-evaluation of the AVR Pebble Bed Reactor Operation and Its Consequences for Future HTR Concepts, Forschungszentrum Jlich, 2008, http://juwel. fz-juelich.de:8080/dspace/handle/2128/3136.
169
EK 2 SKONTO, SERMAYE MALYET VE GEREKL KAZAN ORANI
170
Nkleer enerji ekonomisi pek de kolay bir alan olmayarak, nkleer santraln mrnn deiik aamalarnda gerekleen gelir akmlar ile harcamalarn nasl ele alnaca ve hangi ortak temel zerinde karlatrlacayla ilgilenir. ngilterede yaplan planlara baklrsa, bir reaktr iin sipari verilmesinden reaktrn skmne kadar geen sre 200 yl aabilir. Geleneksel olarak farkl zamanlarda gerekleen gelir akmlar ve harcamalar iskonto edilmi nakit ak yntemleri kullanlarak karlatrlr. Bu yntemlerin temelinde sezgisel olarak akla yakn grnen u nerme vardr: Bugn gerekleen gelir veya harcama, gelecekte gerekleecek gelir ve harcamadan daha arlkl olarak deerlendirilmelidir. rnein, bugn denmesi gereken bir bor bize borcun tamam lsnde malolur; ama sz gelii 10 yl sonra denmesi gereken bir bor daha kk bir miktar parann yatrlmas ve gereken ilave miktarn elde edilen faiz tarafndan kapatlmas yoluyla denebilir. skonto edilmi nakit ak analizinde, zamana yaylm btn gelirler ve harcamalar iskonto yoluyla ortak bir temele indirgenmi olur. ayet 100 dolarlk bir gelir bir yl iinde elimize geecekse ve iskonto oran yzde 5 ise, o gelirin imdiki net deeri 95,23 dolardr: Bu miktar bir ylda 4,77 dolar kazanaca iin 100 dolar edecektir. skonto oran genellikle parann frsat maliyeti olarak grlr, baka bir deyile, ayet bu miktar para alternatif bir kullanma yatrlm olsayd kazanlm olacak (enflasyondan arndrlm) gelirin getiri oran olarak tanmlanr. Her nekadar bu, on yl ya da benzeri bir sre iin, greli dk iskonto oranlarnda akla yakn bir usul gibi grnse de uzun vadeler szkonusu olduunda, yksek iskonto oranlaryla iskonto yntemini uygulamak ok keskin sonular dourabilir ve yaplmakta olan varsaymlarn zerinde uzun uzun dnmek gerekir. rnein, ayet iskonto oran yzde 15 ise, 10 yl sonra stlenilecek 100 dolarlk bir maliyetin imdiki net deeri yalnzca 12,28 dolar olacaktr. 100 yl sonra stlenilecek bir maliyetin imdiki net deeri, iskonto oran yalnzca yzde 3 bile olsa, 5,20 dolar olacaktr. Yzde 15lik bir iskonto orannda, 15 yldan daha uzun bir gelecekte gerekleecek fayda ya da maliyetler normal bir ekonomik analizde ihmal edilebilir bir deere sahip olacaktr (bkz Tablo 12).
Tablo 12. skontonun etkisi: imdiki net deerler

skonto sresi (yl) 5 10 15 20 30 50 100 150
Kaynak: Yazar tarafndan hesaplanmtr
%3 0,86 0,74 0,64 0,55 0,41 0,.23 0,052 0,012
% 15 0,5 0,25 0,12 0,06 0,02 0,00092 -
Bunlar, sermayenin maliyetinin ok yksek olaca rekabeti bir piyasada i yapan nkleer santrallara uygulayacak olursak, diyelim 10 yl sonra gerekleecek maliyet ve getirilerin bir nkleer santraln ekonomisi bakmdan deerlendirilmesinde pek az arlk tayaca ortaya kar. yleyse, bir santraln mrnn 30 yldan 60 yla kmasnn pek az getirisi olaca gibi, diyelim 15 yldan sonra giriilecek onarm maliyeti de ayn ekilde pek az etki yapacaktr. Santrallarn skm (bu konuda ngilterede yaplan planlara gre, skmn en pahal aamas santraln kapanmasndan 135 yl sonrasna kadar balamayacaktr) asndan bunun anlam, ok yksek skm maliyetlerinin pek az etki yapacadr. Bu, ilgili fonlarn ok dk getiri oranna (mesela yzde 3) sahip ok gvenli bir yere yatrlmasna tekabl eden ok dk bir iskonto oran durumunda bile geerlidir. Bir Magnox santralnn skm iin 1 milyar 800 milyon dolar harcanmas gerektiini ve son aamasnn (iskontoya tbi tutulmam) toplamn yzde 65ine karlk geldiini (1,17 milyar dolar) varsayarsak, santraln kapanmas srasnda yatrlan 28 milyon dolarlk bir yekn, skmn son aamasnn masraflarn demek iin yeterli oranda bym olacaktr. skonto edilmi nakit ak yntemlerinin dile getirilmemi varsaym belirlenmi getiri orannn btn dnem boyunca salanabileceidir. Genellikle en gvenli yatrm biimi olarak grlen hkmet tahvillerinin bile ancak 30 yl sonras iin geerli olduu dnlrse ve insanlk tarihinde 100 yl boyunca aralksz ekonomik bymenin rneine rastlanmad hatrlanrsa, bu varsaymn savunulabilmesi gtr. yleyse, nkleer enerji szkonusu olduunda, grnrde bir paradoks mevcuttur: Yatrm aamasnda, yatrmn krl olup olmayacan belirlemek iin muhtemelen ok yksek bir iskonto oran (veya talep edilen kazan oran) uygulanacaktr; skm fonlar iinse bunlarn ne lde artabileceini belirlemek iin ok dk bir iskonto oran uygulanacaktr.
171
Bu paradoksu zme ulatracak kilit unsur risktir. Nkleer santral yatrm, yapm maliyetlerini kontrol etmenin glnden, performansn deikenliinden, d olaylarn etkisinin iletme zerinde yaratt riskten ve birok srecin (rnein yksek dzeyli atklarn doadan yaltm ve skm) henz kendini kantlanmam olmasndan dolay, daima riskli bir i olmutur. Rekabeti bir ortamda maliyet yapsnn katl, dolaysyla ilave baz riskler mevcuttur. Maliyetlerin ou, santral iletilse de iletilmese de stlenilecektir. Bylece, nkleer santrallar toptan elektrik fiyatlar yksekken iyi para kazanrken (British Energynin 1996-1999 yllarndaki durumu buydu), toptan elektrik fiyatlar dkken kt durumda olacaktr (2000-2002). Bir santraln 10 yl boyunca yksek kr elde etmi olmas, onu kt yllarda iflastan korumaz. Dolaysyla, finansrler nkleer enerjiye yatrm ar derecede riskli bir giriim olarak grecek ve dn verilen parann kolayca yitirilebilecei gereini yanstan ok yksek bir faiz oran uygulayacaktr.
172
EK 3 SKM
Nkleer santrallarn skm, mevcut reaktrlerin mrlerinin sonuna yaklamas, skm maliyetleri konusundaki tahminlerin srekli ykselmesi ve bu i iin kullanlacak fonlar salayaca dnlen programlarn zaaflarnn belirginlemesiyle birlikte kamuoyundan azmsanmayacak bir ilgi grd. Geleneksel olarak skm ilemi, farkl evreye ayrlr. Birinci evrede yakt boaltlr ve reaktr gvenceye alnr. Yaktn boaltlma sresi reaktr tipine gre deiir. Kapal durumda yakt yklemesi yapan santrallarda bu sre ok daha ksadr (r. PWRler ve BWRler). Bu reaktrler, yaktn te birinin her yl faaliyetlerin birka hafta boyunca durdurulmas esnasnda deitirilmesini hedefler biimde tasarlanmtr. alr durumda yakt yklemesi yapan reaktrlerde (AGRler ve CANDUlar) sre ok daha uzundur, nk yakt yklemesini yapan makine reaktr alrken yakt srekli olarak kk oranlarda deitirmek zere tasarlanmtr. Bu, yava hareket eden hassas lm makineleri gerektirir ve dolaysyla btn kalbi boaltmak birka yl srebilir. Bu evre tamamlanana kadar santralda hemen hemen faaliyetin devam ettii dnemde olduu kadar ok sayda personel alyor olmaldr. Bu yzden birinci evreyi mmkn olduunca hzl biimde tamamlamay amalayan bir iktisadi mantk ilemektedir. Birinci evre daima gvenlikle tutarl olabilecei kadar hzl tamamlanr. Teknolojik bakmdan ele alndnda birinci evre basittir: Santraln alt dnemde zaten yaplmakta olan iler byk lde devam eder. Kullanlm yaktn gerektirdii faaliyetlerin, birinci evrenin maliyetine dahil edilmediini burada belirtmekte yarar var. kinci evrede radyoaktif kirlenmeye maruz kalmam ya da hafif kirlenmi blmler, geriye esas olarak reaktrn kalaca biimde imha edilir ve sklr. Bu da zel bir uzmanlk gerektirmeyecek olduka rutin bir itir. Ekonomik adan bunu mmkn olduunca geciktirmeyi tevik edecek bir mantk mevcuttur. Mesele, tketicilerden bunun bedelini demek zere toplanacak miktarlarn asgaride tutulmasdr. Sre ne kadar uzatlrsa, skm fonunda o kadar ok faiz birikecektir. Snr, binalarn salamlnn artk garanti edilemedii, bunlarn kmesi ve bylece radyoaktif malzemenin yaylma riskinin ortaya kt aamadr. ngilterede ikinci evrenin santraln kapanmasndan 40 yl sonrasna kadar uzatlabilecei planlanmaktadr. nc evre reaktrn kalbinin kaldrlmasdr ve tekilerle karlatrlamayacak kadar pahal, uzaktan kontrolle ynetilen robotlarn malzemeyi kaldrmas ile gerekletirilecei iin teknoloji bakmdan da son derecede zorlu bir ilemdir.
173
174
kinci evrede olduu gibi burada da iktisadi mantk iin gvenlik ortadan kalkana kadar ertelenmesini tevik eder. ngilterede bu srenin 135 yl olmas beklenmektedir. nc evrenin sonunda ideal olan topran snrsz kullanma almasdr, baka bir deyile, radyoaktivitenin dzeyi kirlenmemi topraktan daha yksek olmamaldr. Gerekte bu her zaman mmkn olmayacaktr. skoyada, bir deneme hzl reaktrnn altrld Dounreay sahasnda olduu gibi baz kirli blgelerde topran kullanmnn, yksek radyoaktif kirlenme dolaysyla sresiz yasaklanmas beklenmektedir. Ticari lekli santrallarn btn mr boyunca iletilmi olanlar arasnda ok az sayda santral btnyle sklmtr. Bu yzden de skm maliyeti gerek anlamyla bilinmemektedir. Gerekli ilemlerin kk lekte baaryla kantlanm olduu sylenmektedir. Ancak, bunlar daha byk lekteki bir santrala uygulanana kadar srecin kendini kantlam olduu sylenemez. Kk lekte ie yaram birok sre, ticari lek bydnde sorunlarla karlamtr. Skm faaliyetinin maliyetinin nemli bir blm, ortaya kan radyoaktif atn doadan yaltlmasndan kaynaklanr. Modern tesislerde atklarn doadan yaltmnn maliyeti de zellikle orta dzeyde ve uzun mrl dk dzeyde atk szkonusu olduunda, gerek anlamyla belirlenmi deildir, nk bu atn yerletirilecei tesislerin inas konusunda deneyim eksiklii vardr. Bu belirsizlik, nkleer santrallarn skm maliyetleri konusundaki tahminlerin formle edili tarzna da yansr. Tipik yaklam, bunlarn yapm maliyetlerinin bir yzdesi (mesela yzde 25) olarak verilmesidir. Skm maliyetinin yapm maliyetiyle ancak snrl bir ilikisi olabilecei dnlrse bu, skm maliyetleri konusunda bilinenlerin ne kadar az olduunu gsterir. Skmn iskonto edilmemi maliyetinin tipik bir dkm, birinci evre iin altda bir, ikinci evre iin te bir, nc evre iin ise maliyetin yars olurdu. British Energy, santrallarnn skmnn karlanmas amacyla dokunulmaz bir fon iletmekle ykml tutulmutu (yalnzca birinci evrenin nakit akndan karlanmas ngrlmt). Magnox santrallar 2005 ylnn Nisan aynda Nkleer Skm Otoritesine devredilene kadar bunlarn sahibi olan BNFL, bir kamu iktisadi teebbsdr, hazinenin politikas da kamu iktisadi teebbslerinin dokunulmaz fon tutmasna izin vermemektir. British Energy, ilk 80 yl iin yzde 3lk, daha sonras iinse sfr iskonto orann temel almken, BNFL sonsuza kadar yzde 2,5lik bir iskonto oran varsaymtr. 2003-2004 yllarnda British Energy iskonto orannn yzde 3,5e ykseltmitir. Toplam skm maliyetinin 1milyar 800 milyon dolar olduunu varsayarsak, birinci evrenin santraln kapanmasnn hemen ardndan, ikinci evrenin bundan 40 yl sonra, nc evrenin ise 135 yl sonra uyguland ve maliyetin evrelere yukarda belirtildii oranlarda blnd varsaymlar altnda, iskonto edilmemi ve iskonto edilmi maliyetler Tablo 13te grld gibi olacaktr.
Tablo 13. rnek skm maliyetleri (milyon sterlin)

skonto edilmemi Birinci evre kinci evre nc evre Toplam 300 600 900 1,800 British Energy (%3) 300 184 113 597 British Energy (%3.5) 300 151 76 527 BNFL (%2.5) 300 223 41 574
Kaynak: Yazar tarafndan hesaplanmtr
ngilterenin gaz soutmal reaktrlerinin skmnn, yksek miktarda atk retilmesine yol aan fiziksel csseleri dolaysyla ok pahal olaca ngrlmektedir. PWRler ve BWRler ok daha derli topludur; bunlarn maliyetinin dierlerinin yalnzca te biri olaca ngrlmektedir. rnein, Sizewell B iin maliyetin yaklak 540 milyon dolar olaca ngrlebilir. Kirleten bedelini der ilkesi gereince, elektrii tketenlerin skm maliyetini karlamas iin eitli aralar kullanlmaktadr. Btn bu yntemlerde ayet skm maliyeti eksik hesaplanrsa fonlarda bir eksik doacak ve aradaki fark gelecekteki vergi mkellefleri tarafndan karlanacaktr. ngilterede Magnox santrallarnn sklmesinin maliyet tahmini, zorlu aamalara daha hi giriilmemiken bile, son 20 yl iinde drt katna kmtr. Gerekli fonlar biriktirmenin en az gvenilir yolu, irketin skm iin muhasebe ihtiyatlar (karlklar) ayrd fonlanmam muhasebe yntemidir. htiyatlar tketicilerden toplanmakta ama hibir biimde irketin teki gelirlerinden ayrtrlmamaktadr. irket bu fonlar uygun grd ekilde kullanmakta serbesttir. Bu ihtiyatlar irketin varlklarnn bir oran olarak mevcuttur. Para zel bir kasaya girmez ya da skm amacyla zel olarak tahsis edilmi belirli varlklar yoktur. Bu yntem ancak irketin skm ileri tamamlanana kadar varln srdrecei ve biriktirdii varlklar baz alnan getiri orann elde edebildii varsaylabilirse gvenilir hale gelebilir. Bu yntemin zayfl, ngiltere ve Gallerde, 1990 ylndaki zelletirmelere kadar enerji santrallarnn sahibi olan irket Central Electricity Generating Board zelletirildiinde ortaya kt. Tketicilerden yaklak 1 milyar 700 milyon sterlin muhasebe ihtiyatlar tahsil edilmiti ama irket varlk deerinin yalnzca te birine satld iin ihtiyatlarn te ikisi fiilen yitirilmi oldu. Hkmet nkleer santrallarn intikal ettii irkete sat gelirinden hibir ey aktarmad iin ihtiyatlarn geri kalann yitirmi oldu. Daha gvenilir bir yntem olarak dokunulmaz fon yntemi akla gelebilir. Bu yntemde tketiciler, santraln mr boyunca belirli bir karlk ayrr. Bunlar santral sahibinin hibir ekilde eriemeyecei, bamsz olarak ynetilen bir fona aktarlr. Parann yitirilmesi riskini asgariye indirmek iin fonlar yalnzca ok emniyetli yatrmlara ynlendirilir. Bu tr yatrmlar yzde 3ten fazla faiz getirmez. Skm gndeme geldiinde, santraln sahibi irket bu dokunulmaz
175
fondan yararlanabilir. Burada da ngiltere deneyiminin gsterdii gibi riskler mevcuttur. British Energynin dokunulmaz fonu, iskonto oranlar ele alndnda tekilerle karlatrlamayacak derecede pahal olan birinci evreyi karlamad; irketin kendisi ise santrallarn alma sresini doldurmasndan ok nce kmt. irketin hkmet tarafndan kurtarlmas gerekti. Skm yknn byk blm gelecein vergi mkellefleri tarafndan stlenilecek. Skm gerekletirildiinde gerekli paray vergi mkellefleri salayacak. Belki de ihtiyatlarn yetersiz olmasna kar en dk risk ieren yaklam, santraln hizmete girdii aamada kurulacak bir dokunulmaz fon olurdu. Burada santraln tasarm mr tamamlandktan sonra skm iin yeterli para olurdu. 30 yllk bir santral mr ve yzde 3lk bir iskonto oran varsayacak olursak, gerekli miktar iskonto edilmemi miktarn yaklak yzde 40 kadar olacaktr. yleyse, iskonto edilmemi skm maliyeti yapm maliyetinin yzde 25i kadar ise fona konmas gereken miktar yapm maliyetinin yaklak yzde 10u olacaktr. Bu plan bile santral erken emekliye ayrlmak zorunda kalnrsa veya skm maliyeti eksik hesaplanmsa ya da fon ngrlen getiri orann elde edemezse yetersiz kalacaktr. Toparlayacak olursak, nkleer santrallarn skm iin gerekli miktar muhtemelen yksek olacaktr. Ama en dk riski ieren yntemler erevesinde bile skm maliyetini karlamak iin fonlar yetersiz olabilir. Maliyetler isabetli biimde hesaplanrsa toplam maliyetler zerindeki etki, iskontonun etkisi dolaysyla, snrl olacaktr.
176
EK 4 ABDDEK PROJELERN DURUMU
Southern company
Vogtle Projesi, Nkleer Enerji 2010 Program erevesindeki projeler arasnda en ileri aamada olan gibi grnyor. Georgia eyaletindeki, iki AP1000den oluan Vogtle Projesi, Aralk 2009 ylnn Aralk aynda ABD hkmetinin sunduu ilk kredi garantilerini alma yarnda nde gidiyordu. ronik bir biimde Vogtleda 1980li yllarda tamamlanm olan iki eski nite, zamannda maliyet artnn en kt rnekleri arasnda yer almt. Bata drt reaktr iin harcanacak para 660 milyon dolar olarak ngrlmken, en sonunda ina edilebilen iki nitenin maliyeti 8 milyar 870 milyon dolara kmt. NRC, Southern Companyye Vogtle nkleer sahasnda snrl lekte (rnein dolgu ileri, istinat duvarlar ve su geirmez bir membrann inas) inaata balama izni vermitir. NRC ayn zamanda Southerna bu sahann yeni reaktrlere evre asndan uygun olduunu ve acil durum planlarn onayladn gsteren bir n yapm ruhsat da vermitir. Georgia Kamu Hizmeti Komisyonu, projede yzde 47,5 hissesi olan Georgia Powern 2 bin 234 megavatlk nkleer projedeki 6 milyar 400 milyon dolarlk paynn finansman maliyetlerini 2011 ylndan itibaren devam etmekte olan yapm almas yolu ile karlama talebini kabul etmitir97. Maliyetlerin karlanmas konusundaki bu gvence sayesinde Southern Company kredi garantisi almasa bile yapma balayacan aklamtr. Ayn zamanda kendi payna den beklenen maliyeti de 4 milyar 529 milyon dolar finansman olarak, toplamda 9 milyar 900 milyon dolara drmtr98.
South carolina Electricity & Gas

Vogtle Projesi gibi iki AP1000 ieren Gney Carolina eyaletindeki Summer Projesi de ABD Enerji Bakanlnn kredi garantisi konusundaki ksa listesine alnmtr. SCE&G Summerda iletim ve finansman masraflar olmakszn sadece iki santraln yapmnn maliyetini 2008 ylnn Haziran aynda 9 milyar 800 milyon
Greenwire, NRC Grants Limited Work Approval for Proposed Ga. Reactors (NRC, nerilen Georgia reaktrleri iin snrl i izni verdi, 27 Austos 2009. 98 Platts Global Power Report, Georgia PSC Approves Two Nuclear Reactors by Georgia Power, and a Biomass Conversion (Georgia PSC Georgia Enerjinin iki reaktryle bir biyoktle dnm tesisi iin onay verdi), 19 Mart 2009.
97
177
dolar olarak hesaplamtr99. Ancak, 2009 ylnn Ocak aynda SCE&G maliyetlerin kendisine ait yzde 55ine ilikin tahminini 4 milyar 800 milyon dolardan 6 milyar 300 milyon dolara ykseltmitir; bunun anlam, toplam maliyetin 11,5 milyar dolar olmasdr100. Bu her ey dahil bir fiyat olarak tanmlanmtr ve anlalan finansman maliyetini de kapsamaktadr.
Unistar
Unistar konsorsiyumu Constellation Energy (Baltimore Gas & Electric) ile EDFin 2007 ylnda kurduu bir ortak giriimdir. EDF daha sonra Constellationn mevcut nkleer varlklarndan yzde 49,9 orannda bir hisse satn almtr. Unistarn projesi vardr: Her biri tek niteli olan Maryland eyaletindeki Calvert Cliffs, New York eyaletindeki Nine Mile Point ve Idaho eyaletindeki Elmore Bunlarn en ileri aamada olan, kredi garantisi ksa listesinde yer alan Calvert Cliffs Projesidir. teki iki proje, Nine Mile Point ve Elmore, kredi garantisi verilebilecei hususunda bir durum ortaya kana kadar aktif biimde ilerletilmeyecektir. Unistar, 2009 ylnn Aralk aynda Nine Mile Point iin yapm olduu birleik yapm ve iletme ruhsat iin bavurusunu NRCden askya almasn istemitir101. Elmore Projesi, Nine Miledan daha az gelimi bir durumdadr. UniStarn bakan, 2009 ylnn Nisan aynda Constellationn Calvert Cliffsin maliyetini kamuya aklamam olduunu ve rakamlarn gizli olduunu aklamtr102.
NRG
Gney Teksastaki bu proje Toshiba tarafndan yaplacak iki ABWR ieriyor. Toshiba, aslnda ayn tasarm sunan GE-Hitachinin yerini, 2008 ylnn Mart aynda ald. Bu, ABWR tasarmna referans tekil eden tek proje ama ESBWRye referans tekil eden baz projeler ABWRye evrilebilir. ABD Enerji Bakanl, bu projeyi de kredi garantisi iin ksa listeye almtr. Bu proje, 2009 yl sonunda kamuoyunda epeyce tartld. Gney Teksastaki projenin yzde 50 hissesi, yzde 88ine NRGnin, yzde 12sine ise Toshibann sahip olduu bir ortak giriim olan Nuclear Innovation North America (NINA)nndr. Hisselerin geri kalan yzde 50si ise, San Antonio Belediye Meclisinin sahibi olduu CPSye ait. Ne var ki, CPS 2009 ylnn Ekim aynda hisselerini yzde 20 ila 25 arasna azaltma isteini dile getirdi103. Aralk ayna gelindiinde ise projeden tamamyla ayrlma
99 100 101 102 103
Nuclear Engineering International, Power Market Developments The American Way (Enerji pazar gelimeleri Amerikan yolu), Haziran 2008. SNL Power Week (Canada), SCE&G Discloses New Costs for Summer Nuke Expansion, 5 Ocak 2009. Nucleonics Week, UniStar Puts Further Hold on Nine Mile Point-3, 10 Aralk 2009. Daily Record (Baltimore), Constellation Energy CEO: French Firm Wont Influence Baltimore Gas & Electric Co., 28 Nisan 2009. Nucleonics Week, NRG Perplexed as CPS Explores Exiting Plan for New Texas Reactors, 10 Aralk 2009.
178
olasln aratryordu. Bu, yapm stlenen Toshibann genileme projesi iin maliyet tahmininin, CPS yetkililerinin belediye meclisi yelerine vermi olduu 13 milyar dolardan 4 milyar dolar daha yksek olduunun anlalmasndan sonra gerekleti. CPS, 6 Aralkta mahkemeye bavurarak anlamadan ekilmesi haklarnn ne olduunu renmek istedi. Tartma, 23 Aralkta NINAnn, CPSin szlemeyi ihlal ettii ve yatrm olduu yz milyonlarca dolar geri alamayaca iddiasyla bir dava amasyla trmand. CPS sadece birka saat sonra bir kar iddiay mahkemeye sundu: NRG ve Toshibann CPSi projeye sahte, hrete halel veren, yasad davranlar yoluyla cezbettiini, sonra da CPSi projeden atmaya altn ne srerek 32 milyar dolar tazminat talep ediyordu104. Gney Teksastaki iki ABWR iin 2009 ylnn Ekim aynda maliyet tahmininin, finansman dahil 17 milyar dolar olduu ortaya kmt. Finsanman maliyetleri hari baka bir gncel tahmin mevcut deildir.
TXU Energy
Teksastaki Comanche Peak Projesi APWR ieren tek neridir. Proje nce ABD Enerji Bakanlnn kredi garantisi iin ksa listesine alnd, ancak sonra ilk yedee drld. Comanche Peak Projesi iin henz herhangi bir yapm maliyet tahmini yaymlanmamtr.
Exelon corporation
Exelon, 2008 ylnn Kasm aynda iki reaktr yaplmas dnlen Teksastaki Victoria sahas iin ESBWRden fiilen vazgeti; alternatif tasarmlar incelemekte olduu ynnde haberler basnda yer ald105. Exelon, 2009 ylnn haziran aynda Victoria Projesini 20 yla varacak bir sre iin ertelemekte olduunu aklad. n yapm ruhsat srecini ise srdrmektedir106.
Dominion
North Anna, aklanan ilk projeydi ve balangta Kanadallarn ACR-700n kullanaca ngrlyordu. Ne var ki, 2005 ylnda Dominion ACR-700den ESBWR lehine vazgetiini aklayacakt. 2009 ylnn Ocak aynda ise Dominion bu seferde GE-Hitachi ile santraln kurulmasna ilikin koullarda anlaamadn aklyordu. irket daha sonra, North Anna-3 iin ruhsat alabilecek ve irket asndan kabul edilebilir koullarda kurulabilecek bir reaktrn tedarikinin
104 San Antonio Express, Mayor Calls for Meeting of Reactor Partners (Belediye bakan
reaktr ortaklarn toplantya ard), 5 Ocak 2010.

105 Nucleonics Week, Exelon Drops ESBWR, Looks at Other Reactor Designs for Its Texas
Project(Exeleon ESBWRden vazgeip, Teksas Projesi iin dier tasarmclara gidiyor), 27 Kasm 2008. 106 Greenwire, Exelon Suspends Plans for Texas Plant (Exelon Teksasdaki santral plann askya ald), 1 Temmuz 2009.
179
mmkn olup olmadn anlamak iin yarmaya dayanan bir sre balatacan bildiriyordu107. irket, tedariki konusunda kararn 2010 ylnn ilk eyreinin sonuna kadar vermeyi ngrmektedir.
Entergy
Entergy, 2009 ylnn ubat aynda Teksastaki Grand Gulf ve Louisianadaki River Bend iin yapm olduu ESBWR bavurularna ilikin incelemesini fiyat ykseliinin yaratt kayglar dolaysyla NRCden askya almasn talep etti. Entergynin Ynetim Kurulu Bakan ve CEOsu James Leonard, irketin GE Hitachi ile mhendislik, satn alma ve inaat konularnda ESBWR tasarm konusunda yapmakta olduu pazarlkta, fiyatn, balangtaki maliyet tahmininin ok zerinde olan 10 milyar dolara trmanmasndan dolay adeta duvara arptn belirtiyordu108.
Duke Energy
Dukeun Gney Carolinadaki projesi iki adet AP1000 ieriyor. Duke, 2009 ylnn Eyll aynda balangtaki plandan yl gecikmeli olarak ilk reaktr 2021de, ikincisini ise 2023te iletmeye almay ngrdn aklad109. Duke Energy, 2008 ylnn kasm aynda iki reaktrl Lee Santralnn gecelik maliyetini 11 milyar dolar olarak tahmin ediyordu. Bu, daha nceki tahmininin iki katyd110.
Progress Energy
Kuzey Carolinadaki Harris ve Floridadaki Levy projeleri ikier adet AP1000 ieriyor. Bu reaktrlerin kurulmas konusunda kesin bir taahhtte bulunan bir ilerleme szkonusu deil. Progressin geici plan, Harris iin planlanan iki reaktrn ilkinin ticari iletmesine 2019 ylnda, ikincisine ise 2020de balamak. Ancak, ngrlenden daha dk bir talep art dolaysyla Progress ya Dukeun ya da Dominionn projelerine ortak olunmas tercih edilebilir. Levydeki reaktrlerin takvimi de, 2016-2017 yllarnda tamamlanmas yerine 2019-2020de tamamlanacak biiminde ileri alnmtr111. Ancak, Progress Energyye Levy-1 ile Levy-2 zerinde inaat ve ilgili almalar yapmas iin abonelerden 207 milyon dolar tahsilat yapmas konusunda yetki verilmitir. Bunun ortalama abone
107 Nuclear News, Sales Talks Stall with Entergy, Dominion (Entergy ve Dominion ile sat
grmeleri yavalad), ubat 2009.

108 Nucleonics Week, Entergy Revises Construction Plans, Looks again to Acquisitions
(Entergy ina planlarn deitirip yeniden satn almalara bakyor), 26 ubat 2009, s. 1.
109 Nucleonics Week, Duke May Push Back Startup of Lee Units (Duke, Lee Reaktr
Projesine geri dnebilir), 10 Eyll 2009.

110 WNN, Duke Raises Cost Estimate for Lee Plant (Duke Lee Santral iin maliyet tahmin-
lerini ykseltti), 7 Kasm 2008.

111 Inside NRC, Potential AP1000 Buyers Unsure If NRC Design Finding Will Cause Delays
(AP1000 almak isteyenler NRCnin tasarmla ilgili deerlendirmeleri nedeniyle kararsz), 26 Ekim 2009.
180
asndan anlam ayda 5,86 dolarlk ek bir faturadr112. Progress, 2009 ylnn ubat aynda 3 milyar dolarlk iletim ve ebekeye balanma maliyetinin dnda, Levynin yapm maliyetini 14 milyar dolar olarak tahmin ediyordu113.
Ameren UE
Ameren, Missouri eyaletindeki Callawayde yer alacak EPR projesinden vazgeeceini aklamtr. Gereke yle ifade edilmitir: Halihazrdaki mevzuat bize finans ve dzenleme asndan bu projeyi tamamlamak iin ihtiyacmz olan kesin gveni salamyor114.
DTE Energy
DTE Energynin projesi Michigan eyaletindeki Fermi sahasnda bir ESBWR reaktr ieriyor. Maliyetin yaklak 10 milyar dolar olaca aklanmakla birlikte, bu maliyetin neleri kapsad ak deildir115.
PPL corporation
PPLin Pennsilvanyadaki Bell Bendde bir EPR ieren projesi, PPL ile Unistarn bir ortak giriimidir. Projenin internet sitesinde maliyetinin 13 ila 15 milyar dolar arasnda olaca belirtiliyor. Bu maliyete eskalasyon, finansman maliyeti, ilk nkleer yakt, acil durum karlklar ve rezervler dahildir116.
Amarillo Power
Amarillo Projesi, iki adet EPR reaktr iermektedir. Bu da Unistarn bir ortak giriimidir, ancak bu kez ortak Amarillo Powerdr. 2009 ylnn sonuna gelindiinde birleik bir Yapm ve letme Ruhsat bavurusu yaplmamt.
112 Nuclear News, The Florida PSC Approved Rate Recovery for New Reactors (Florida PSC,
yeni reaktrler iin toplanacak parann orann kabul etti), Kasm 2009.
113 Nuclear News, EPC Contract Signed for Two AP1000s (EPC iki AP1000 reaktr iin
anlama imzalad), ubat 2009.

114 Ameren, AmerenUE Requests Sponsors to Withdraw Missouri Clean and Renewable
Energy Construction Bills in General Assembly (Ameren UE destekilerinden Genel Kurulda Missouri Temiz ve Yenilenebilir Enerji Yapm Yasasn geri ekmelerini istiyor), basn blteni, 23 Nisan 2009, http://ameren.mediaroom.com/index.php?s=43&item=634. 115 Tina Lam, DTE Applies for Another Nuclear Plant (DTE yeni bir nkleer santral iin bavuruda bulunuyor), Detroit Free Press, 19 Eyll 2008, http://www.freep.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20080919/NEWS05/809190398. 116 http://www.bellbend.com/faqs.htm.
181
FPL
Turkey Point Projesi, iki adet AP1000den oluuyor. Eyaletin elektrik enerjisiyle ilgili dzenleme organ Florida Kamu Hizmeti Komisyonu, 2009 ylnn Kasm aynda FPLe 2010 ylnda bu iki reaktrn yapm maliyetini tketicilerden tahsil etmeye balamas iin onay verdi117. Komisyon, FPLin 62 milyon 700 bin dolarlk maliyetini karlamasna onay verdi118. FPL, Florida Kamu Hizmeti Komisyonuna Turkey Point iin gecelik maliyetin kilovat kurulu g bana 3 bin 108 dolar ile 4 bin 540 dolar arasnda ngrldn beyan etmitir119. Ne var ki, FPL Eyll 2009 ylnn Eyll aynda ngrlen maliyetin, 12,1 ila 17,8 milyar dolar aralndan 15 ila 18 milyar dolar aralna ykseldiini aklayacaktr. Bunun sonucunda da yapmn tamamlanma tarihinin, daha nce ilan edilmi olan 2018 ve 2020 ylndan daha ileri atlmas muhtemeldir120.
TVA
Tennessee Valley Authority (Tennessee Vadisi Otoritesi), teki ABD elektrik irketlerinden ok farkldr, nk mlkiyeti btnyle federal hkmete aittir. Bunun sonucu olarak, teki elektrik irketleri gibi eyalet dzeyindeki yetkili mercilere tabi deildir. Ayrca, sermayeye daha kolay erime ans vardr, kredi notu konusunda da herhangi bir kaygs yoktur. Dolaysyla da federal kredi garantisine ihtiya duymaz (ayrca bavuramaz da). Bu yzden TVAnn nkleer sipari yarnn yeniden balamas abasnda en nde yer alm olmas, hi de rastlant deildir. Bellefonte sahas iin planlanan iki adet AP1000 reaktrnn (bu, Nkleer Enerji 2010 Program erevesinde en erken saptanan projelerden biridir) kaderine, TVAnn, almalarn 1980li yllarda durdurulmu olduu ksmen ina edilmi iki reaktrn tamamlanmas konusundaki teklifi dolaysyla glge dmtr. TVA, 2009 ylnn Aralk aynda farkl genileme planlar iin bir evre Etki Deerlendirme Raporu yaymlad ama bu planlarn hibiri Bellefontede bir ikinci AP1000 reaktri iermiyordu. Dolaysyla, ikinci reaktr fiilen iptal edilmi gibi grnyor121. ayet ksmen ina edilmi niteler iin yapm ruhsatlar yeniden alnabilirse bunlarn tamamlanmas, talebi karlamann yeni bir nite yapmndan ok daha ucuza mal olan bir yolu olabilir. TVA, iki AP1000 reaktrnn gecelik yapm maliyetini 5,6 ila 10,4 milyar dolar arasnda tahmin etmitir122.
117 Nuclear News, The Florida PSC Approved Rate Recovery for New Reactors (Florida PSC,
yeni reaktrler iin toplanacak parann orann kabul etti), Kasm 2009.
118 Tenders Info, United States: Florida Nuclear Utilities Recover Expansion Costs (Amerika:
Floridadaki nkleer enerji irketleri genileme maliyetini kard), 22 Ekim 2009.

119 Nuclear Engineering International, Power Market Developments (Enerji piyasasndaki
gelimeler).
120 Nucleonics Week, FP&L Continuing with Plans to Build Reactors, but May Change
Schedule (FP ve L reaktr ina planlarna devam ediyor ancak takvim deiebilir).
121 Nuclear News, TVA Announced the Issuance of Its Bellefonte Draft EIS (TVA Belefonte
sahas iin evre Etki Deerlendirme Raporu taslan aklad), Aralk 2009.
122 Chattanooga Times, Estimates Rise (Tahminler ykseliyor).
182
OTFRIED NASSAUER
Nkleer silahlar ve nkleer enerjiSiyam ikizleri ya da sfr-sfr zm
Otfried Nassauer Nkleer silahlar ve nkleer enerji - Siyam ikizleri ya da sfr-sfr zm
Bir nkleer g, dnyada imdiye kadar nkleer silah kullanm tek nkleer g olarak bu konuda bir eyler yapmak ABDnin ahlaki sorumluluudur. () Bu yzden bugn, Amerikann nkleer silahlarn bulunmad bir dnyada barn, gvenliin salanmas konusundaki kararlln aka ve itenlikle ilan ediyorum. Saf biri deilim. Bu amaca abuk ulalamayacaktr; ulaldn belki ben bile gremeyebilirim. Bu amaca ulamak sabr ve srarla mmkn olacak ama imdi biz de dnyann deimeyeceini syleyenlere aldrmamalyz. Evet, yapabiliriz demeyi srarla srdrmeliyiz. () Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasn (Nuclear Non-Proliferation Treaty NPT), ibirliimizin temeli olarak birlikte glendireceiz. Herkesin temelde ne yapaca belli: Nkleer silaha sahip lkeler silahszlanma yoluna gidecek; nkleer silah sahibi olmayan lkeler silah sahibi olmayacak ve btn lkeler nkleer enerjiden barl amalar iin faydalanabilecek. () klim deiikliiyle mcadele etmek ve bar frsatn tm insanlara sunmak iin harcayacamz gayretler adna nkleer enerjinin gcnden faydalanmalyz.1 ABD Bakan Barack Obamann Pragdaki konumasndan. 05 Nisan 2009 Bundan bir yl nce ABD Bakan Barack Obama, nkleer silahlardan arndrlm bir dnya vizyonunu yeniden canlandrd. Obama Pragda yapt bir konumada, bu amaca ulamadaki kararlln ilan etti, grev sresince byle bir dnyaya giden ilk admlar atmaya, nkleer silahszlanma konusunda ilerleme ve nkleer silahlarn yaylmasn nleme konusunda iyiletirmeler yapmaya ayraca vaadinde bulundu. Aradan bir yl getikten sonra konu yine Amerikan Bakannn gndemini belirliyor. 2010 ylnn Nisan aynda kamuoyunu megul eden konularn banda unlar yer alyordu:
1 http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-President-Barack-ObamaIn-Prague-As-Delivered Bu makalenin tasla 2010 ylnn Nisan ay ortasnda tamamlanmtr. nternettteki kaynaklara ait btn linkler en son 13.04.2010 tarihinde kontrol edilmitir.
183
ABD ile Rusya arasnda stratejik nkleer silahlarn azaltlmasna ynelik yeni bir anlamann imzalanmas (Yeni START antlamas); ABD Ynetiminin nkleer silahlara ilikin gelecekteki politikas hakknda Kongreye vermesi gereken Nkleer Durum Raporu; Nkleer silahlarda kullanlabilecek kalitedeki blnebilir malzemelerin gvenlii konusunda ABD Bakannn davetiyle btn lkelerin arld ve Washingtonda yaplacak uluslararas toplant; NATOnun elindeki ve Avrupadaki nkleer silahlarn geleceinin grlecei NATO Dileri Bakanlar toplants; ve Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn (NPT) yeni gzden geirme toplants Bunlara ek olarak rana nkleer program nedeniyle BM Gvenlik Konseyi tarafndan daha sk yaptrmlar uygulanmas iin abalar da vard. Nkleer teknoloji hakknda kamuoyunda sren tartmalar u konular belirliyordu: Nkleer silahlarn ne olaca, nkleer silahlarn saylarnn azaltlmasna devam edilmesi ve nkleer silahlarn yaylmasn nleme abalarnn gelecei... Bu meseleler hakkndaki tartmalara her zaman elik eden bir konu da nkleer enerjinin geleceiydi. stelik bu konu gndeme tesadfen deil, nkleer enerjinin sivil ve askeri kullanmlarnn birbiriyle yakndan ilikili ya da balantl olmasndan dolay geliyordu. Nkleer teknolojinin sivil kullanmndan edinilen bilgi, malzeme ve teknolojiden askeri bir nkleer programda da yararlanlabilir. Geni kapsaml nkleer programlarn tamamen sivil amal olduu ilan edilse bile, hemen hemen her zaman nkleer silahlarn yaylmasn artrarak byk endielere yol aar. rann nkleer programyla ilgili olarak yllardr sregelen tartma da bu duruma gncel bir rnektir. Bata elektrik enerjisi olmak zere dnyada artan enerji talebi ve eli kulandaki iklim deiiklii felaketiyle mcadele etmek iin yeryzndeki CO2 salmlarn azaltma gayretleri, nmzdeki yllarda nkleer enerjinin sivil kullanmnda pekala bir rnesansa yol aabilir. Barack Obama, Pragdaki konumasnda nkleer enerjinin iklim deiikliini dizginleme potansiyeline aka atfta bulunmutu. Obama o zamandan bu yana yeni nkleer santrallarn yapmn tevik etmek iin 50 milyar dolar aan miktarda devlet kredisi salad. Nkleer enerjiyi savunanlar, nkleerin CO2 salmna yol amadan byk miktarda elektrik enerjisi retilmesini saladn belirtiyor. klim politikas asndan bu elbette bir tevik faktrdr ama acaba bu avantaj nkleer enerjinin kullanmnn ve zellikle daha da yaygnlamasnn getirecei riskleri dengelemeye yeterli midir? Nkleer enerjinin giderek daha fazla sayda lkede kullanlmas, iklim politikas uruna bile olsa getirecei nkleer silahlarn yaylma riskine deer mi? Yoksa artan gvenlik riskleri byle bir politikann getirecei ne srlen iklimsel faydalara oranla daha m ne kyor? Sivil nkleer yakt evriminin nemli unsurlar, insanolunu nkleer teknolojiye zg birtakm risklerle kar karya brakmaktadr. rnein zenginle184
tirme teknolojisi, nkleer reaktrler iin yakt retme amacyla kullanlabildii gibi nkleer silahlarn yapmnda kullanlan malzemeleri retmek iin de kullanlabilmektedir. Kullanmlardaki fark temel bir ayrmdan te, giderek artan nitelikte bir farktr. Baz reaktr trleri hem nkleer silahlarda kullanlabilecek pltonyumun geri kazanlmasna hem de elektrik retimine ayn anda izin vermektedir. Yeniden ileme tesislerinde, nkleer silahlarda kullanlabilecek pltonyum, nkleer silahlarda kullanlmaya elverili olmayan pltonyum ile ayn ekilde ayrtrlr-ikincisi nkleer silah yapm iin elverili deildir-. Konuyla ilgili nkleer teknolojiler, bunlarla ilgili yntem bilgisi ve nkleer malzemeler yaylabilir. Nkleer uzmanlar bir lkeden bir lkeye seyahat veya g edebilir. ok eitli ihracat kontrollerinin, alanlara uygulanan gvenilirlik testlerinin ve zel bir yaylmay nleme politikasnn varl nkleer silahlarn yaylma tehlikesinin ciddiye alnmas gerektiini gstermektedir. Aadaki blmlerde fazla teknik ayrntya veya belirli rneklere girilmeksizin nkleer teknolojinin sivil ve askeri kullanmnn birbiriyle nasl iie gemi olduu gsterilecek. ki konu aslnda Siyam ikizleri gibidir. Dolaysyla, nkleer teknolojinin askeri amalar iin kullanmnn yaylma riski mevcuttur. Sonu itibaryla nkleer silahlardan arndrlm bir dnya hayalinin gereklemesi olasl ancak nkleer teknolojinin her iki tr kullanmnn da reddedilmesiyle, yani sfr-sfr zmyle2 szkonusu olabilir. nk nkleer teknolojinin askeri amalarla kullanlmadndan, ancak bu koulda emin olunabilir, denetim ve gzlem altnda tutulabilir.
1 Nkleer silahlarn yaylmasn nleme abalar ksa bir gzden geirme

Souk Sava dneminde silahlarn yaylma endieleri esas itibaryla nkleer silahlar iin gereken malzeme, teknoloji veya bilgi ile ilgilendii varsaylan lkeler zerinde younlard. 1960l ve 1970li yllarn balarnda bu lkeler arasnda rnein Federal Alman Cumhuriyeti, Hindistan, srail, Japonya, svire ve sve yer almaktayd. 1970li yllarn ortalarnda ve 1980lerin balarnda Arjantin, Brezilya, Msr, Hindistan, ran, Irak, Pakistan, Gney Kore, Tayvan ve Gney Afrika, nkleer emelleri endie kayna olabilecek lkeler arasndayd. 1990l yllarn bandan beri ise dikkatler Irak, ran, Pakistan ve Kuzey Koreye kayd. Nkleer silahlara sahip olmayan ama geni kapsaml nkleer aratrma veya nkleer enerji programlar yrten lkelerin neredeyse tmne, bu programlarn balang aamalarnda pheci gzlerle baklm ve nkleer niyetlerinin neler olduu anlalmaya allmtr. Yanlz Souk Sava dneminin sonuna kadar nkleer silah sahibi lkelerin says artc derecede dk kald. Bu durum esas itibaryla Nkleer Silahlarn
2
Sfr-sfr zmnde 1987 tarihli Orta Menzilli Nkleer Kuvvetler (INF) Antlamasna atfta bulunulmaktadr. Bu ilk nkleer silahszlanma antlamasyla NATO ve Varova Paktnn elindeki iki fze kategorisi, yani orta menzilli balistik fzeler ile cruise fzeleri ortadan kaldrlmt. Antlamann taraflar Rusya ile ABD artk karadan frlatlan 500 ile 5 bin500 kilometre menzilli fzelere sahip olamamaktadr.
185
Yaylmasn nleme (NPT) Antlamasna atfedilebilir. Grevi sivil nkleer tesisleri izlemeyi de kapsayan Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn (UAEA) gsterdii abalarn da buna katks olmutur. Bunlara ek olarak teknoloji ve ihracat alanlarnda ok tarafl veya lkesel denetimler, nkleer silah sahibi olmayan lkelerin bunlar edinmekten gnll olarak uzak durmas, nkleer glerin verdii gvenlik teminatlar ve - nkleer teknolojinin askeri maksatlarla kullanlma tehlikesinin ciddi boyutlara ulatnn dnld zamanlarda uluslararas camiann uygulad diplomatik bask ve yaptrmlarn etkisini de belirtmek gerekir. Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas (NPT) imzalandktan sonra, zaten nkleer silah sahibi olan be lkeye (ABD, Rusya, ngiltere, Fransa ve in) Souk Sava dneminde sadece srail, Hindistan ve Gney Afrika katld. ABD antlamann mzakereleri srasnda Hindistan ve srailin nkleer silah sahibi olmasn nleyemeyeceini ok iyi anlamt. Nitekim bu ngr birka yl sonra doruland. Irk ayrmclnn hkm srd Gney Afrika ise bu dnemde mevcut nkleer silahlarn yaylmasn nleme rejimine ramen nkleer silah imal ederek dnyay bir miktar artan tek lke oldu. Souk Sava bittikten sonra Pakistan ile kendi iddialarna gre Kuzey Kore de NPT rejiminin nkleer silah sahibi olmayan yeleri arasndan syrlarak nkleer silah reten ilk lkeler oldu. 1990l yllarn balarnda Souk Sava dneminin bitiinin verdii ivmeyle ksa bir sre iin nkleer silahszlanmann ve glenen silahlarn yaylmasn nleme abalarnn dnyay nkleer imha tehlikesinden belki hl kurtarabileceine dair bir mit belirdi. ABD ile Rusya ar nkleer fzelerinin saysn azaltmay (START antlamalar) ok tarafl szlemelerle pepee kabul etmenin yan sra Bakanlk Nkleer Giriimleri erevesinde, taktik nkleer silahlarda da karlkl olarak tek tarafl azaltmalara gitmeye raz oldu. Gney Afrika rk ayrmclna dayal rejiminin sona ermesi ile birlikte nkleer silahlarn brakt. Beyaz Rusya, Kazakistan ve Ukrayna basky grnce Sovyetler Birliinden kendilerine kalan nkleer silahlardan vazgeip Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasna nkleer silah sahibi olmayan ye sfatyla katlmay kabul etti. Antlamaya katlan iki nkleer silah olmayan lke daha vard; Brezilya ve Arjantin. Bu iki lkenin askeri nkleer emeller tadndan uzun sredir endie edilmekteydi. 1995 ylnda, balangta yalnzca 25 yl kapsayan Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn, herhangi bir koula bal olmakszn ucu ak bir ekilde uzatlmas konusunda mutabk kalnabildi. Aradan geen zamanda durum bir hayli deiti. Nkleer silahlarn yaylmas, birok devlet tarafndan yine uluslararas gvenlie ynelik en byk tehditlerden biri olarak grlyor. Bu durumu yaratan eitli faktrler var. Bir kere Souk Sava dneminin sona ermesinin ardndan nkleer gler ellerindeki nkleer silah stoklarn nkleer silah sahibi olmayan birok lkenin mit ettii ve bekledii kadar hzl bir ekilde azaltmad. Nkleer gler, nkleer silah stoklarn modernize etme ihtiyalarn daha sk dile getirir oldu ve bu ekilde nkleer silahlarn daha on yllar boyunca elde tutmaya niyetli olduunu son derece ak bir biimde belli etti. Sovyetler Birliinin dalmas, bunun sonucunda
186
Rusyann zayflamas, dnya kamuoyuna yeni ve ciddi endieler getirdi. Acaba Sovyetler Birliinden geride kalan, yeni gelimekte olan, krizlerle bouan devletler kendi topraklarndaki nkleer silahlarn, nkleer malzemelerin, teknolojinin ve uzmanln gvenliini yeterince salayabilecek miydi? 1991 ylndaki Krfez Savann ardndan uluslararas denetiler Irakta gizli bir nkleer silah programn ortaya kard. 1998 ylnda nkleer silah denemesini ilk kez baar ile yapan Pakistann da bir sredir beklenildii zere nkleer gler listesine dahil edilmesi gerekti. Nihayet, uzun bir bekleyiten sonra, 2003 ylnda Kuzey Kore Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasndan kan ilk lke oldu ve akabinde nkleer silah sahibi olduunu ilan etti. 11 Eyll saldrlarndan bu yana kamuoyunun nkleer silahlarn yaylmas riskine dair bilinci hzla artyor. Bu terrist saldrlarnn hedefi ABD nkleer silahlar yayabilecek ve bu yaylmaya karabilecek yeni, kalabalk bir grubu gvenlik politikas tehdit analizlerinin kritik noktalarna yerletirmi bulunuyor. Bunlarn arasnda terristler, organize su ebekeleri, ar dinciler ve okuluslu irketler gibi snr ar ve devlet d aktrler var. Baz uzmanlar bu aktrlerin faaliyetlerini uzunca bir sredir takip etmekte idiyse de politikaclar ile kamuoyunun bunlardan hissedilir lde endie duymaya balamas ancak New York ve Washingtona yaplan saldrlardan sonra oldu. Ya gelecekteki bir byk saldrda terristler nkleer silah, radyoaktif maddelerden veya konvansiyonel patlayclardan yaplm bir kirli bomba kullanrsa? Bu yeni hassasiyeti kaynana kadar izlediimizde, karmza genellikle Amerika Birleik Devletleri veya baka bir yerdeki politikaclar, dnce kurulular ile sanayi sektr kyor. Bu aktrler terrizm tehdidini zellikle kitle imha silahlar kullanan terrizm tehdidini kendi rnleri, hizmetlerinin, menfaatlerinin satn alnmasnn gerekesi ve uygun mali kaynaklara ulamann da garantisi haline getirme abalarnda byk bir baar gsterdi. Bunlar George W. Bushun bakanlk dneminde kendilerini desteklemeye dnden raz ve hazr bir ynetim buldu.3 Ancak u da var ki, terristler gibi snr ar, devlet d aktrler nkleer malzemelere, teknolojiye ve bunlarla ilgili bilgilere erimeye gerekten teebbs edebilir. Eer bu gruplar kirli, ilkel ya da gelimi nkleer patlayc cihazlar imal etmeyi, almay veya bunlara sahip olmay gerekten planlyorsa bir miktar baar elde etme olasl bile son derece ciddi bir sorun arz eder. Nkleer silahlarn yaylmas riski, uluslararas gvenlik politikalar gndeminin bir kez daha tepesine oturmuken, sivil veya nkleer programlardan kaynaklanan riskler de daha fazla dikkat ekiyor. rann halihazrdaki nkleer programna ilikin tartmalar buna iyi bir rnek: rana gvenilmemesinin nedeni sadece nkleer teknolojisinin bir blmn gizli tutmas, UAEA denetimi altndaki Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn nkleer silaha sahip olmayan tarafla3
2010 ylna ait Nkleer Durum Raporu ile nkleer terrizmin nlenmesini nceliklerinden biri seviyesine ykselten Barack Obama ynetiminde de bu tr yapsal unsurlara akademik camiaya kadar her yerde yine rastlanabilmektedir. Karlatrnz: http://belfercenter.ksg. harvard.edu/files/al-qaeda-wmd-threat.pdf ve bunun bir eletirisi olarak: http://sitrep. globalsecurity.org/articles/100126542-the-busted-watch-of-us-wmd-thr.htm.
187
rndan biri olarak tad ykmllklerden bazlarn yerine getirmemesi deil, ayn zamanda Irak ve Kuzey Kore vakalarndan alnan derslerdir. Irak rnei, bir lkenin askeri nkleer programn sivil program kisvesi altnda srdrebileceini ve bunu UAEA gvencelerinden saklayabileceini gsterdi. Kuzey Kore de balangta sivil olan bir nkleer program askeri bir programa dntrebildi. Kuzey Kore erken bir aamada pheleri zerine ekmi ve daha sonra sk yaptrmlara maruz kalmsa da, i grebilecek bir nkleer silahn gelitirilme olaslnn o kadar yakn olduu bir noktaya ulamt ki, NPT antlamasndan ekilip nkleer silah sahibi olduunu ilan etme riskini gze alabildi. Birka yl sonra Kuzey Kore, ilk kez bir nkleer deneme yapma niyetini belli etti 4. Sonuta, rann ikinci bir Kuzey Kore olmasnn nne geilmesi gerektii sk sk ne srlyor. rann nkleer program ve niyetleri Tahrann iddia ettii gibi tamamen sivil nitelikte olsa bile Kuzey Kore deneyimi nedeni ile bu lkeye gvenmemek gerekir. thal edilen hafif sulu reaktrlerin iletilmesinin tesine geen ve rann yakt evriminin byk bir ksmn gerekletirme amacn tayan btn yeni sivil nkleer programlar, gemite olduundan ok daha byk bir kukuyla karlanyor. ran, nkleer silahlarn yaylmasn nleme politikasndaki bu yeni siyasi iklimle kar karya kalan ilk lke. Gelecekte nkleer teknolojiyi kapsaml bir biimde kullanmaya niyetlenen baka lkelere gsterilecek muameleye rnek oluturabilir.
2 Sivil nkleer tesisler ksa bir gzden geirme

UAEAnn verdii bilgilere gre 2009 ylnda dnyadaki 193 lkeden 32si elektrik retmek iin toplam 438 adet ticari nkleer reaktr iletmekteydi. Geen yl ayrca 54 tesis daha ina halindeydi. Be adet nkleer reaktr yeniletirmek iin kapatlmt5. 2009 ylnda faaliyetteki nkleer reaktrler dnyann toplam enerji ihtiyacnn yzde 5inden azn karlamaktayd. Bununla birlikte 2007 ylnda dnya elektrik enerjisi talebinin yzde 14ne yakn bu reaktrler tarafndan salanyordu6. Ticari nkleer reaktrlerin byk bir ounluu sanayilemi
4 5
ou uzman Kuzey Korenin nkleer denemelerini hl baarl birer deneme saymamaktadr. IAEA: Nuclear Power Reactors in the World (Dnyadaki Nkleer Santrallar, Referans Veriler Dizisi No 2, 2009 Basks, Viyana, 2009, http://www-pub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/ RDS2-29_web.pdf and: http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/index.html UAEAnin askeri alanda nkleer silahlarn yaylmasnn nlenmesini izlemekten baka bir grevi de nkleer teknolojinin sivil kullanmn yaygnlatrmak ve desteklemektir. Dolaysyla UAEAnin sivil kullanm hakknda esasl bir eletirel analiz salamas mmkn deildir. Bu kurumdan gelen veriler, kurumun grev tanmndan dolay zaman zaman toz pembe bir kvamda olabilmektedir. Bu, mesela UAEAnn nkleer enerjinin gelecekteki kullanmna ilikin ktmser tahminlerinin Uluslararas Enerji Ajansnn veya ABD Enerji Bakanlnn iyimser tahminlerinden srekli olarak daha yksek kmasndan da aka grlebilmektedir. Ne var ki UAEAnn verileri dzenli olarak yaymlandndan mukayese imkn salamaktadr. Veriler ye lkelerin salad bilgilerin yan sra dnya genelindeki nkleer tesislerin izlenmesi sonucunda UAEA tarafndan elde edilen bulgulara dayanmaktadr. Baka hibir yerde bu kadar byk ve bu kadar yksek kalitede bir veri havuzu mevcut deildir. http://www.iaea.org/NewsCenter/News/2008/np2008.html 2004te hl yzde 16 idi.
188
lkeler tarafndan iletiliyor. 2008 ylnda ABDde 104, Fransada 59, Japonyada 55, Rusyada 31, ngilterede 19 nkleer reaktr vard. Almanyada 17, Kanadada 18, Ukraynada 15 reaktr mevcuttu. Gney Korenin 20, Hindistann 17, inin 11 nkleer santral vard. Tayvan 6, Arjantin, Meksika, Pakistan ve Gney Afrika ikier tesis iletiyor.7 Bata in (21) olmak zere Rusya (9), Hindistan (6) ve Gney Korede (6) yeni nkleer reaktr ina ediliyor.8 ran Buehrdeki ilk nkleer reaktrn neredeyse tamamlam olup yeni reaktrler ina etmeyi planlyor. Dnyadaki reaktrlerin ou basnl su reaktrleri (264). Ayrca ar sulu reaktrler (44), kaynar sulu reaktrler (94), hafif su soutmal grafit yavalatcl reaktrler (16) ve gaz soutmal grafit yavalatcl reaktrler (18) var. Nkleer santrallarn ezici ounluunda yzde 2 ile yzde 5 orannda U-235 ieren dk derecede zenginletirilmi uranyum kullanlyor. Aralarnda birtakm ar sulu reaktrlerin bulunduu baz tesisler doal uranyumla iletilebiliyor. Bugn faal durumda bulunan sadece iki adet hzl retken reaktr mevcut9. Nkleer santral ileten lkelerin ounda tamamen kapal bir yakt evrimi -kullanlm yaktn yeniden ilenmesi ve blnebilir paralarn ayrlmasn kapsayan [ed.] - yok. Bu lkelerde ya sadece reaktrler ya da yakt evriminde kullanlan ilave ayr tesisler var. Dolaysyla bu lkeler ak yakt evrimi iletiyor10. Kapal yakt evrimleri ise zellikle, halen veya gemite nkleer silh program yrtmekte ve yrtm olan ya da byle bir program oluturma kabiliyetine sahip lkeler tarafndan iletiliyor. Washington 1980 ylnda, sivil nkleer reaktrlerden gelen kullanlm yakt elemanlarn bertaraf etmeyi kararlatrd iin, en fazla nkleer silaha sahip lke. ABDde sivil amal ak yakt evrimi kullanlyor. Bu reaktrlerde yakt olarak kullanlan uranyum11, balca iki kaynaktan geliyor. Bunun neredeyse te ikisi 19 lkede bulunan, ylda 40 bin ile 50 bin ton doal uranyumun retildii maden ocaklarndan elde ediliyor. En byk tedarikiler Kanada, Avustralya ve Kazakistan. 2007 ylnda ocaklardan yeni karlan uranyumun yaklak yzde 60 bu lkelerden geldi. Dier byk tedarikiler Nijerya, Rusya, Namibya ve zbekistan12. ran da birka yldr kendi
7 8 9 10
11
12
IAEA: a.g.e., s.10f. IAEA, a.g.e., http://www.iaea.org/cgi-bin/db.page.pl/pris.opercap.htm adresinden gncellenmitir. IAEA, a.g.e., s.61 Kapal yakt evrimi reaktr yaktnn doal uranyumdan retildii, reaktre beslendii, reaktrde yakld, ve akabinde kullanlm yaktn yeni nkleer yakt olarak kullanlmak zere yeniden ileme tabi tutulduu bir evrimdir. Ak yakt evriminde ise yakt reaktrden yalnzca bir kez geer. Ak evrimde kullanlm yakt elemanlar sonradan yeniden ileme tabi tutulmayp depolanr. Uranyum, yakt evrimi, ve dnyadaki uranyum ileme tesisleri hakknda birok faydal bilgi WISEn uranyum projesinin nternet sitesi olan www.wise-uranium.orgda bulunabilir. http://www.iaea.org/Publications/Reports/Anrep2008/fuelcycle.pdf Veriler UAEA ile OECDnin iki ylda bir yaymlad Krmz Kitaptan alnmtr. Yeni 2010 basks henz yaymlanmad iin yukarda ad geen kaynak 2008 basksna dayanmaktadr. Krmz Kitaplardaki veriler iyi ve dzenli olarak gncellenen http://www.wiseuranium.org/umaps.html adresinde de bulunabilir.
189
ihtiyalar iin maden ocaklarndan uranyum karyor. 2003 ylnda dnya genelinde sivil reaktrlerde kullanlan uranyumun yzde 46s kullanlm (fakirletirilmi) uranyumun yeniden zenginletirilmesi, kullanlm yaktn yeniden ileme tabi tutulmas ve askeri stoklardan gelen yksek derecede zenginletirilmi uranyumun (HEU) daha dk derecelere indirgenmesi gibi ikincil kaynaklardan elde edildi. Ancak bugn bu oran, yzde 30u ancak geiyor13. kincil tamamlama kaynaklarnn orannn gelecekte ne olaca belli deil. Bu, rnein gelecekte nkleer silah sahibi lkelerin zenginlik derecesi drlmek14 zere askeri stoklarndan yksek derecede zenginletirilmi uranyum salamaya devam edip etmeyeceine veya dnya genelinde yeniden ileme tesislerinin saysnn nemli lde artp artmayacana bal. UAEA ile OECD halihazrdaki tketim temposunda uranyum talebinin 83 yl daha bilinen rezervlerden salanabileceini, tketim artt takdirde bu srenin orantl olarak ksalacan tahmin ediyor15. Maden ocaklarndan yeni karlan uranyuma olan talebin 2020den itibaren artmasn bekleyen OECD, iletilebilir uranyum yataklarna sahip lkelerin saysnn 43 olduunu belirtiyor. Her iki kurulu da nkleer enerji kullanmnn nemli lde artacan tahmin ediyor. Uranyum farkl teknolojilerle zenginletirilebiliyor. En yaygn teknoloji gaz santrifj yntemiyle zenginletirme. Gaz difzyonu, izotoplarn elektromanyetik yntemle ayrtrlmas ve Becker lemi denilen yntem de kullanlan dier teknikler. Be geleneksel nkleer g, ABD, Rusya, ngiltere, Fransa ve in sivil maksatlar iin zenginletirme tesisleri iletmekte olup gemite de bu tr tesisleri askeri kullanm iin iletmi bulunuyor16. Pakistan da hem askeri hem de sivil maksatlar iin uranyum zenginletiriyor17. Almanya, Hollanda, Japonya ve Gney Afrika sivil amalar iin ticari zenginletirme tesisleri iletiyor. Avustralya, Gney Kore gibi lkelerde laboratuvar aratrmalar, deneme tesisleri ve kk zenginletirme tesisleri bulunuyor. ran halen uranyum zenginletirme kapasitesini gelitirmekle megul. Bu kapasite gelecekte bir askeri nkleer programa hizmet edebi-
15
16 17
190
13 14
A.g.e.. Basit bir ifadeyle yksek derecede zenginletirilmi uranyumun dk derecede zenginletirilmi uranyum haline gelinceye kadar yine uranyumla kartrlmas. UAEA 2008deki mali krizden nceki iyimser tahminlerinde nkleer reaktrlerde retilen elektriin 2008de 372 GW(e) olan miktarnn 2030da iki katna karak 748 GW(e) seviyesine ulaacan hesaplamt. Yeni reaktr inaatlarnda ok byk bir art bekleniyor.A.g.e. s. 26 ile karlatrnz. UAEAnn nkleer enerji kullanmn yaygnlatrma tanml ikinci grevi nkleer enerjinin geleceine ilikin bu tr iyimser senaryolarda ortaya kt gibi ekonomik adan karlmaya deecek uranyum rezervlerine ve dolaysyla nkleer yaktn gelecekteki varlna ilikin birbirinden iyimser aklamalarnda da grlmektedir. in, Fransa, Byk Britanya, Rusya ve ABD artk askeri amal uranyum zenginletirmesi yapmamaktadr. Hindistan ve srail zenginletirme ile ilgili deneme programlar oluturmusa da nkleer silahlarn pltonyum ile imal etmiti.
leceinden phelenilen farkl tesisler ieriyor18. Kuzey Korenin askeri amal fakat ilan edilmemi bir zenginletirme program yrttnden pheleniliyor. Brezilya uranyumu yzde 5 oranna kadar zenginletirebilecek ekilde kurulmu ilk santrfj nitelerini, 2006 ylnn Mays aynda ufak bir ticari uranyum zenginletirme tesisinde hizmete soktu, ancak bu tesisler yksek derecede zenginletirilmi uranyum retimine dntrlmeye uygun. Tesiste iletilen santrfj nitelerinde kullanlan teknolojiyi tesisi izleyen UAEAnn grmesine ne dereceye kadar garanti verilmesi gerektii konusunda Brezilya ile ajans arasnda anlamazlk kt19. Tesis 2009 ylndan beri deneme aamasnda iletiliyor. Nkleer reaktrlerden kan kullanlm yakt uzun bir sre iin depolanabilir20 ya da ngiltere, Fransa ve Rusyadaki ticari tesislerde yeniden ilenebilir. Japonya, 2008 ylnda ticari nitelikte bir yeniden ileme tesisine sahip ilk nkleer silahsz lke olmutur21. Yeniden ileme tesislerinde PUREX ileminin modern bir biimi kullanlr. Bu ilemde eitli baka srelerin yan sra kullanlm yakt elemanlarndaki uranyum geri dnme tabi tutulur ve bu arada oluan pltonyum ayrtrlr. Pltonyumun nkleer silahlarda kullanlmak zere ayrtrld askeri yeniden ileme tesisleri, sadece nkleer silah sahibi olduu bilinen be lkede deil, ayn zamanda srail, Hindistan, Pakistan ve Kuzey Korede de mevcuttur. Sivil nkleer santrallar ileten Almanya, Belika, svire ve Hollanda gibi baz lkeler kullanlm nkleer yaktlarn yeniden ilenmesi iin yurtdna gnderir. Bu srete ayrtrlan pltonyum ya geri gnderilir, ya emaneten saklanr ya da kark oksit (uranyum-pltonyumoksit) yaktna (MOX) dntrlmek zere baka bir tesise sevk edilir. Ayrtrlm pltonyum baz gelimi lkeler tarafndan ya kendi topraklarnda ya da onlar iin kullanlm yakt yeniden
18
ran nce bir deneme tesisi ina etmi ve burada bugne kadar farkl tr santrfj denemitir. 50 bine kadar santrfjn iletilecei daha byk bir zenginletirme tesisinin bir ksm u anda ina halindedir. Burada birka bin santrfj kullanlarak uranyum % 5 derecesinin altnda zenginletirilmitir. Gelecekte rann aratrma reaktrne yakt salamak iin uranyum burada % 20 oranna kadar zenginletirilecektir. ran ayrca 10 adede kadar yeni, daha ufak tesis ina etme niyetini ilan etmi olup bunlardan biri halen ina edilmektedir. rann nkleer programna ilikin iddetli tartmalar srerken, Tahrann ne ekonomik ne de teknik manta san ok sayda ufak tesis ina etmesinin ardndaki dncenin nkleer tesislerin hava darbeleriyle imha edilmesini zorlatrmak olup olmad belli deildir. 19 Uranyumu ok daha etkin biimde ve daha ucuza zenginletirmek isteyen Brezilya sanayi casusluundan endie duyduunu ne srmektedir. Brezilya UAEAnn izleme faaliyetlerini santrfj teknolojisinin tm teknik detaylarna girmeden de yrtebileceini savunuyor. Baknz: http://www.giga-hamburg.de/dl/download.php?d=/content/publikationen/ pdf/gf_lateinamerika_0606.pdf. imdiki durum iin baknz: http://www.swp-berlin.org/ common/get_document.php?asset_id=6948 20 Yakt evrimi ak kalr. lemin adna tek gei denir. 21 Baknz: http://www.sckcen.be Rokasho-Muradaki yeniden ileme tesisinde ylda 800 ton yakt ilenebilmektedir. Yaylma riskine kar ayrtrlm pltonyum tesiste kark oksite dntrlyor (MOX).
191
ileyen lkelerin topraklarnda depolanr22. Nkleer silaha sahip olmayan devletlerde depolama UAEAnn gvencelerine tabidir23. Ayn ey MOX reten tesisler iin de geerlidir. Nkleer silah sahibi lkelerdeki nkleer tesislerin uluslararas izlemeye tabi tutulmas ise ancak ilgili lkenin bunu aka kabul etmesi halinde mmkndr. Nkleer santrallar ileten gelimekte olan lkelerden ou yeniden ileme yapmaz. Bu lkeler kullanlm yaktlarn depolar veya aldklar lkeye geri gnderir. Halihazrda, dnyadaki reaktr kaynakl pltonyumunun ou kullanlm yakttan elde edilmitir. Yksek derecede radyoaktif ve tehlikeli olan bu atk malzemenin gelecekte ne yaplaca konusunda karar verilmeden bunun yeni bir tr uzun vadeli yaylma riski oluturup oluturmayacan deerlendirmek zordur. Belika, Fransa, ngiltere, Hindistan ve Japonya ticari MOX yakt retmektedir. MOX kullanm bir yandan ayrtrlm reaktr pltonyumu stoklarnn snrl tutulmasn salarken bir yandan da yakt evrimine daha fazla pltonyumun girmesini salamaktadr. Bu tr yakt kullanan lkeler arasnda Belika, Almanya24, sve ve svire vardr. inin de bunu kullanmay dnd biliniyor. Japonya ve Rusyann gelecekte MOX ile alan hzl retken reaktrler iletme niyetleri var. Almanya bir dnem byk lekte MOX retimine gemeyi planlamsa da daha sonra hem MOX retiminde kullanlacak pilot tesisleri hem de ticari tesisleri skmtr. Rusya ve ABD silah retiminde kullanlabilecek kalitedeki pltonyum stoklarn azaltmak iin MOX retimini balatyor. Yksek derecede zenginletirilmi uranyum yakt 2004 ylnda 130 kadar aratrma reaktrnde hl kullanlmaktayd. Bu say 2010 ylna kadar hemen hemen ayn kalmtr25. Halen yzde 93 oranna kadar zenginletirilmi
Mevcut yeniden ileme tesisleri her yl kullanlm yaktn sadece te biri kadarn ileyebildiinden ve mevcut MOX tesislerinin kapasitesi bundan bile daha dk olduundan reaktr pltonyumunun ok byk bir ksm geici olarak depolanm yakt elemanlar halindedir. Ayrtrlm ve depolanm reaktr pltonyumu seviyeleri ykseldike bu miktar da artmaya devam etmektedir. 23 EURATOM yesi devletlerde gvence tedbirlerini UAEA deil EURATOM uygulamaktadr. Dolaysyla bu lkeler ok tarafl ibirlii yoluyla kendi dzenlemelerini kendilerini yapmaktadr. 24 Bu yntemin pltonyumu bertaraf etmede kullanlmasnn n koulu faal durumdaki hafif sulu reaktrlerin veya MOX iin uygun olan hzl retken reaktrlerin varldr. MOX iin uygun olan Alman reaktrlerinin kalan faal mrlerinin, mevcut reaktr pltonyumunu siyasi makamlarca kabul edilmi nkleer santrallarn kapatlmas tarihine kadar tketmeye yetmesi olas deildir. Yani, nihai depolama iin baka olanaklar ve teknolojiler aratrlmaldr. 25 Baknz: http://www.iaea.org/NewsCenter/Features/ResearchReactors/security20040308. html Mnferit aratrma reaktrlerinin halihazrdaki durumuna ilikin veriler u adreste bulunabilir: http://www.iaea.org/worldatom/rrdb/ 2010da faaliyette olan reaktrlerin saysnn da aa yukar bu kadar (yaklak 130 adet) olduu anlalmaktadr. Karlatrn: Aratrma reaktrlerinin says hakknda bir inceleme; bulunduu yer: Matthew Bunn: Managing the Atom (Atomu Ynetmek) 2010, Harvard niversitesi / Nkleer Tehdit Giriimi, Nisan 2010, s. 43f. Baknz: http://www.nti. org/e_research/Securing_The_Bomb_2010.pdf
22
192
uranyumla alan yegne Alman aratrma reaktr olan Garching II26 de bu sayya dahildir. Yksek derecede zenginletirilmi uranyum yaktnn pek fazla risk yaratmakszn ele alnp kullanlmasnn nispeten kolay olmas, kullanld aratrma reaktrlerinin birounda gelimi gvenlik sistemlerinin olmamas nedeniyle ad geen reaktrlerde bu yaktn kullanlmas bir sredir gvenlik ve nkleer maddelerin yaylmasyla ilgili endielere yol amaktadr. Kapatlm aratrma reaktrlerinin iinde ve yaknnda hl byk miktarlarda yksek derecede zenginletirilmi uranyum yakt depolanm durumdadr. 2004 ylna kadar hizmetten karlan yaklak 380 reaktrn yarsndan fazlas bugne kadar tamamen sklm deildir27. Sivil yakt evrimlerinin yaylmada (silah, nkleer madde) en ok pay olan unsurlar unlardr: Uranyum zenginletirme teknolojileri ve tesisleri; Aratrma ve deniz kuvvetlerine ait reaktrler iin yksek derecede zenginletirilmi uranyum yakt; Pltonyum retebilen aratrma reaktrleri ve nkleer santrallar; Pltonyumun ayrtrld yeniden ileme tesisleri ve bu tesislerde kullanlan teknolojiler; Ayrtrlm askeri maksatl pltonyum ve reaktr kaynakl pltonyumu depolama tesisleri; ayrca yksek derecede zenginletirilmi uranyum depolama tesisleri; Trityum veya polonyum-210 gibi nkleer silah yapmna uygun dier malzemelerin retildii aratrma ve ileme tesisleri
3 Nkleer yaylma risklerinden biri: Devletler

Sivil nkleer yakt evrimlerinde nkleer maddelerin yaylma riski iki gruba ayrlabilir. Birinci grupta sivil bir nkleer programda kontrolun kaybedilmesinden doacak riskler yer alr. Nkleer malzemeler, teknoloji, yntem bilgisi alnabilir ve baka bir lkedeki bir nkleer silah programn desteklemek iin yurtdna karlabilir. Hollandada 1974 ylnda uranyum zenginletirmede kullanlan santrifj teknolojisinin Pakistanl Abdlkadir Khan tarafndan Urencodan (bir uranyum zenginletirme irketi) alnmas bunun en bilinen
Garching II reaktr ABDnin aksi yndeki isteklerine ramen 2004ten beri Rusyadan ithal edilen % 93e kadar zenginletirilmi uranyumla iletilmektedir. Reaktrn teknik adan dntrlmesi mmkn olan ksmlarnn 2010 yl iinde dntrlmesi gerekiyor. Greceli olarak youn bir ntron kayna salayacak hibir yakt alternatifi halen mevcut olmadndan reaktr yksek derecede zenginletirilmi uranyum ile altrlmaya devam edecektir. Aratrmalar daha dk zenginletirme derecesindeki (% 60a kadar) uranyum-molibdenyum yakt zrinde srdrlmektedir. Bu mmkn olursa, ilk kez on yln sonunda kullanma sokulaca varsaylmaktadr. 27 Baknz: http://www.iaea.org/NewsCenter/Features/ResearchReactors/security20040308. html Tek bana aratrma reaktrlerinin durumuna ilikin gncel veriler UAEA tarafndan u adreste salanmaktadr: http://www.iaea.org/worldatom/rrdb/
26
193
Karlatrn: Egmont R. Koch: Atombomben fr Al Qaida (El Kaide in Atom Bombalar), Berlin 2005. 29 Gelimi bir nkleer patlayc aygt imal etmek iin gereken modern teknolojiyi elinin altnda bulunduran bir aktr iin bu miktarlarn ar derecede byk olduu konusunda tm uzmanlar hemfikirdir. Pltonyumlu bir aygt iin 4 kg yeterli saylmaktadr. ABD Dileri Bakanl da 2010da Washingtonda yaplan Nkleer Gvenlik Zirvesi vesilesi ile aklad gibi almalarnda bu miktar esas almaktadr. Bakanln aklamasna gre, ABD ve Rusya mevcut bir anlamann kapsamn genileten yeni bir protokol kabul etmitir. Buna gre bu iki lkeden her biri her yl askeri kullanmdan artan pltonyumun 34 tonunu askeri olmayan amalarla kullanacaktr. 13 Nisan 2010 tarihli basn bltenine gre iki lkenin rakamnn toplam olan 68 ton pltonyum, 17 bin nkleer sava balna edeerdir. (Baknz: http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2010/04/140097.htm )
28
194
rneidir. Kahnn ebekesinin daha sonra ran, Libya, Kuzey Koreye nkleer konusunda uzmanlk, teknoloji ve malzeme salamadaki faaliyetleri, yaylmann alc tarafndaki bir aktrn nasl bir yayc haline gelebileceini de gsteriyor28. Ayrca, bir lkeden bir lkeye geen sadece nkleer malzeme, teknoloji, yntem bilgisi deildir; eitimli uzman personel de gebilir (burada kastedilen beyin gdr). Nkleer silahlarn veya maddelerin farkl trlerdeki eitli yaylma riskleri yalnz tek balarna deil bir arada da ortaya kabilir. Yaylma riskinin ikinci ekli de yine ayn bileenlere, yani nkleer malzeme, nkleer teknoloji, yntem bilgisi ve uzmanlara dayanr. Mevcut bir sivil nkleer program askeri bir nkleer silah program gelitirmek iin de kullanlabilir. Bu durumda devlet askeri nkleer seenei izler ve esas olarak kendi ulusal tedarik kaynaklarn kullanr. Sadece kendi lkelerinde bulunmayan ve dolaysyla imal edilemeyen kaynaklar dardan ithal edilir. Nkleer silah imal etme kabiliyeti gelitirmek isteyenler iki farkl yolu takip edebilir. Ya uranyum ya da pltonyum esasl bir nkleer silah imal etmeye alabilirler. Her iki seenekte de nemli miktarda blnebilir (fisil) malzemeye ihtiyalar olacaktr. UAEAya gre basit ama ilevini yerine getiren bir nkleer silah imal etmek iin gereken asgari malzeme miktar 25 kg yksek derecede zenginletirilmi uranyum (yzde 90 veya daha fazla U-235 ieren) veya 8 kg pltonyumdur29. Her iki tr nkleer silah da imal etmi lkeler, ABD, Sovyetler Birlii, ngiltere, Fransa, in ve Pakistandr. srail, Hindistan ve muhtemelen Kuzey Kore ilk nkleer silahlarn pltonyum yolundan giderek imal etmilerdir. Yanlz uranyum kullanarak ilk nkleer silahn imal etmeyi baaran tek lke ise Gney Afrika olmutu. ran da bu yoldan gitmek istemekle sulanmtr. Pltonyum uranyumun farkl tipteki reaktrlerde nlanmasyla ortaya kan bir yan rndr. Reaktrn cinsine ve nkleer yaktn oradaki nlanma sresine bal olarak, deien miktarlarda, nkleer silahlarda kullanlabilmeye elverili kalitede pltonyum (yzde 95inden fazlas blnebilir izotop Pu-239 ve Pu-241) ve/veya reaktr pltonyumu (yalnz yzde 67 kadar bu izotoplardan olan) retilebilir. Prensip olarak, reaktr pltonyumu silah yapmna biraz daha az elverili olsa da bunlarn ikisinden de silah retilebilir. Pltonyumun nkleer silah imalinde kullanlabilmesi iin nce kimyasal yntemle yeniden ileme
tesislerinde nlanm reaktr yaktndan ayrtrlmas gerekir. Bunun aksine, yksek derecede zenginletirilmi uranyum, zenginletirme tesislerinde farkl teknolojiler kullanlarak retilir. Gnmzde santrifjl zenginletirme en yaygn yntem haline gelmitir. Nkleer silah yapmnda kullanlan programlar iki kategoriye ayrlabilir. Bunlardan birincisi bandan beri askeri amala yrtlen programlardr. ABD, ngiltere, Sovyetler Birlii ve in nkleer silahlara bu ekilde sahip olmutur. kinci kategoride ise sivil amalarla balatlan, askeri amacn aka ifade edilmese de yine batan beri var olduu ya da sonradan gizliden gizliye gndeme geldii programlar yer almaktadr. Sivil nkleer programlarn askeri amalara m yoksa tamamen sivil amalara m hizmet ettiini balang aamasnda anlamak ou kez gtr. Nkleer silah programlarn sivil grnm altnda balatan lkeler arasnda Fransa, Hindistan, srail, Kuzey Kore ve Gney Afrika vardr. lkelerin yakt evriminde kullanlan tesislerden hangilerine ihtiya duyacan nkleer silah yapm kabiliyeti kazanmak iin setikleri yola bal olarak yine kendileri belirler. Uranyum temelli bir nkleer silah yapmak isteyen lke, zenginletirme tesisine ihtiya duyar ama pltonyumu ayrtrma olasl sunan bir yeniden ileme tesisine ihtiya duymayabilir. Keza, bu lkeler silah yapmnda kullanlabilecek kalitede pltonyum retimine zellikle uygun olan ar sulu reaktrler gibi nkleer reaktr trlerinin peinde komaz. Bunun aksine, pltonyum temelli bir silah imal etmek isteyen lkelerin uranyum zenginletirme tesislerinden ziyade bu tr reaktrleri ve yeniden ileme tesislerini gelitirmeleri daha kuvvetli bir olaslktr. nk bu lkeler muhta olduklar pltonyumu uygun reaktrlerden, hatt doal uranyumdan bile elde edebilir Dolaysyla iki yoldan yalnzca birini kullanarak nkleer silah yeteneini gelitirmek isteyen lkeler ak yakt evrimi iletirken her iki yolu da ak tutmaya alan lkeler genellikle kapal yakt evrimine odaklanacaktr. Gemite birok lke, her iki yolu da gelitirmeye veya seeneklerini ak tutmaya almtr. Amerika Birleik Devletlerinin sivil nkleer ibirliini amalayan Bar in Atom (Peace for Atom) programn aklamasndan ksa bir sre sonra, nkleer teknolojinin ar derecede yaygnlamas ile birlikte ok fazla lkenin nkleer silah gelitirme frsat elde edeceinden duyulan endieler dile getirildi. Robert McNamara 1963 ylnda ABD Savunma Bakan iken bu bakanlk, on yl iinde 11 yeni lkenin, hemen ardndan da birok baka lkenin daha nkleer silah sahibi olabilecei tahmininde bulunmutu. 1960l yllarn ikinci yarsnda NPTnin mzakereleri yaplrken ama dnyada 20 veya 30 nkleer gcn bulunaca bir durumun ortaya kmasna mani olmakt. O yllarda antlamaya gereke olarak gsterilen bu dayanak, gnmzde de yaygnln koruyor. Sivil amal ama askeri amalara hizmet etme potansiyelini de tayan ok sayda ulusal nkleer program karsnda NPT ile birlikte UAEAnn denetlemeleri, Nkleer Tedarikiler Grubunun30 ihracat kontrol rejimi, Zangger Komite30
Nkleer malzeme ve teknoloji tedariki asndan en nemli lkelerin oluturduu grup halen 45 lke.
195
si31, diplomatik basklar ve gvenlik politikas gvenceleri artc derecede etkili olmutur. NPTnin yrrle girdii dnemde nkleer silah retmeye kesin karar vermi olan srail ile Hindistandan baka, bugne kadar sadece Gney Afrika32, Pakistan ve muhtemelen Kuzey Kore nkleer silah retmeyi baarmtr. Yeni lkelerin33 nkleer silah imal etmesini nlemek iin gsterilen ulusal ve uluslararas abalar bunun kolay bir i olmadn gzler nne seriyor. Yaylma riski kontrol altna alnmsa da tamamen ortadan kaldrlmas mmkn olmamtr. Iraktaki gizli nkleer programn ortaya karlmas ve Kuzey Kore olaynda edinilen deneyim silahlarn yaylmasn nleme rejiminin yaylmay nleyici etkisini srdrebilmesi iin gelecekte iyiletirilmi bir izleme rejimine ihtiya duyulacan gstermektedir. Baarl ve kontroll askeri nkleer programlardan edinilen tecrbeler unlar gsteriyor: Gnmzde uranyum zenginletirme teknolojileri, yeniden ileme, pltonyum ayrtrma, pltonyum retimi ve yksek derecede zenginletirilmi uranyumla alan reaktrler nemli yaylma risklerinin bulunduu alanlar olarak ne kyor. Sivil nkleer programlar, askeri programlar hem gizleyerek hem de destekleyerek yaylmada tekrar tekrar rol oynayarak, bir lkenin gerek niyetlerinin anlalmasn zorlatryor. 1960l ile 1970li yllarda gelitirilen ve 1990larda snrl seviyede tekrar gelitirilen gvenlik ve ihracat kontrolleri gnmzde bir lkenin sivil bir nkleer programdan askeri bir nkleer programa gemesini yeterince nlemeye yeterli gelmemektedir. Nkleer faaliyetler yrten btn lkeler, zaman iinde kendi personellerini eitmekte, d dnyadan yardm alma ihtiyalarn azaltp yerli olanaklardan daha fazla yararlanmay salayacak teknik imkn ve kabiliyetlere sahip olmaktadr. Teknolojik ilerleme, bu gelimeye katk salamakta ve giderek daha fazla sayda lke gemi yllarda sadece sanayilemi lkelerin ulaabildii standartlarda nkleer nitelikli tehizat artk retebilmektedir. Nkleer enerjinin sivil amal kullanmn yaygnlatrrken askeri maksatl nkleer teknolojinin yaylmasn nleme kavram giderek derinleen bir krize srklenmektedir.
Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (UAEA) tarafndan kurulan Zangger Komitesi 1974ten beri ihracat durumunda alc lkelere gvence tedbirleri uygulanmasn gerektiren blnebilir malzemelerin ve nkleer nitelikli mallarn listesini hazrlamaktadr. 32 Gney Afrika daha sonra nkleer silahlarn skmtr. 33 lkelerin nkleer programlar hakknda bilgi: http://www.globalsecurity.org/wmd/world/ index.html; http://www.nti.org/e_research/profiles/index.html
31
196
4 Devlet d aktrlerden kaynaklanan riskler

Devlet d aktrler daha 1960l yllarda yaylma ve gvenlik asndan nemli bir endie kayna olarak grlmekteydi. Uzmanlar kamuya ak bilgilerden hareketle ilkel bir nkleer silah imal etmenin mmkn olduunu biliyordu 34. CIAnin 1975 ylnda yaptrd bir incelemede yle deniyordu: Terristlerin nkleer silahlar ele geirme olasl, bunlarn yaylmasn nlemeye ynelik siyasi abalar zerindeki en ciddi snrlamay yaratmaktadr. Bu, nkleer aktrlerin olas eitlenmesinin en artc ve en u yndr. Nkleer malzeme ve teknolojilerin giderek daha bulunabilir olmas, gelimekte olan devletlerin nkleer patlayclara sahip olmasn nasl saladysa, terrist gruplarn da ayn ekilde bunlara er veya ge ulamas beklenebilir. (...) Nkleer terristler eyann tabiat gerei, resmi devlet mekanizmalarnn dnda faaliyet gsterdiinden uluslararas siyasi kontrollerden byk lde ayr tutulmutur. rnein, UAEA gvenceleri terristlerin bir reaktr kompleksinden malzeme almasna kar herhangi bir hkm iermemektedir.35 Sovyetler Birliinin dalmasndan beri bu endie kamuoyunda daha yksek sesle dile getiriliyor. O lkedeki devasa nkleer altyap dnldnde, gelimelerin muazzam yaylma riskleri dourmasndan korkuldu. Otoriter Sovyetler Birlii nkleer malzemelerini, yntem bilgisini, teknisyenlerini giri ka kapal ehirler, kat seyahat kstlamalar, askeriye ve KGB tarafndan gzetim gibi tedbirlerle ok sk bir kontrol altnda tutmakta idiyse de, bu tedbirlerin Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra etkili olmaya devam etmesi veya Sovyetlerden geriye kalan devletlerin bu nlemleri srdrebilmesi phelidir. Dolaysyla nkleer malzemelerin, teknolojilerin, hatt komple sava balklarnn terristlerin veya su rgtlerinin eline gemesi olaslndan kaynaklanacak riskler zerinde 1991 ylndan beri ok daha fazla durulur oldu36.
4.1 Nkleer silahlarn terristlerin eline gemesi

Teoride, terristler de nkleer silah edinebilir. Bunun iin nkleer silah retmesi, almas ya da birilerinden hediye olarak almas gerekir. Niyetleri
California niversitesi, Lawrence Radyasyon Laboratuvar: Ninci lke Deneyi zet Raporu, UCLR 50249, Livermore, CA, Mart 1967 (ilk gizlilik derecesi: GZL; ABD Bilgi Edinme zgrl Yasas gereince 4.1.1995te ksmen aklanmtr). 35 ABD Merkezi stihbarat rgt (CIA): Managing Nuclear Proliferation: The Politics of Limited Choice (Nkleer Yaylmay Ynetmek: Snrl Seenek Politikas). Aratrma. Langley VA, 1975 (ilk gizlilik derecesi: GZL / YABANCILARA KAPALI, gizlilii 21.8.2001de ksmen kaldrlmtr), s. 29. 36 Baknz: Siegfried Fischer, Otfried Nassauer (Hg): Die Satansfaust, Berlin 1993, s. 315ff. Graham T. Allison ve dierleri: Avoiding Nuclear Anarchy, Containing the Threat of Loose Russian Nuclear Weapons and Fissile Material (Nkleer Anariden Kanmak, Sahipsiz Kalan Rus Nkleer Silahlarnn ve Blnebilir Malzemelerinin Yaratt Tehdidi Kontrol Altna Almak), Cambridge/Londra 1996. Jessica Stern: The Ultimate Terrorists (Terristlerin nde Gidenleri), Cambridge/Londra 1999.
34
197
nkleer silah imal etmekse gerekli malzemeleri retmeleri, satn almalar veya almalar gerekir37. Malzemeleri kendi balarna retme yoluna giderlerse nkleer g haline gelmek isteyen lkelerin karlat glklerin aynlaryla karlarlar. Devlet d aktrler, kendi toprana sahip lkeler olmadndan hem kendilerini hem de gerekli altyapy barndracak bir devlete ihtiyac olur. Byle bir devlet terristlerle bilerek ibirlii yapan ya da snrlarn tam olarak kontrol edemeyen bir devlet olmaldr. Nkleer silah retimine giden bu yol byk engellerle doludur. Bir terrist grup gerekli blnebilir nkleer malzemeleri satn almak veya almak suretiyle elde etse bile, yine de bir silah tasarmna, i grebilen hassas fnyelere ve kaynann bulunmas kolay olmayan birtakm dier bileenlere ihtiya duyar. Terristlerin ok eitli nitelikteki bu sorunlarn stesinden abucak gelmesi olasl olduka zayftr. Dolaysyla terristlerin kendi rettii malzemelerden nkleer silah retmesi imdilik bir hayli uzak bir ihtimal. Terristlerin baar ansn arttracak olan hareket tarz, nkleer silahlara veya silah yapmnda kullanlabilecek kalitede nkleer malzemelere sahip bir devletle (veya bu gibi devletlerin istihbarat rgtleriyle) ibirlii yapmasdr. Nkleer uzmanla eriim ve eitimli nkleer personelle ibirlii de terristlerin iini kolaylatrr. Yanlz bir nkleer g bir terrist rgtle yakn ibirlii yapmaya hazrsa bu bir baka soru iareti dourur: Bu devlet terrist rgte neden iin banda hazr bir silah vermeye raz olmasn38? Gerek bir nkleer silaha sahip terristler, mthi bir tehlike arz eder. Ancak, uzmanlar, terristlerin ilevsel bir nkleer silaha sahip olmas ya da byle bir silah ele geirmesi ihtimalinin olduka zayf olduu konusunda genellikle hemfikirdir.
4.2 Kirli bombalarn terristlerin eline gemesi

Terristlerin veya su rgtlerinin bir nkleer kirli bomba imal edip kulland bir senaryonun gereklemesi daha gl bir olaslk. Kirli bomba, konvansiyonel bir patlayc aygt vastasyla etrafa yaylan radyoaktif malzeme ierir. Kontrolsz bir zincirleme reaksiyon sz konusu deildir. Buna rnek olarak elli-yz gram civarnda bir radyoaktif maddeyle kartrlm konvansiyonel bombalarla ykl bir otomobil dnlebilir. Patlama sonucu meydana gelecek lm ve yaralanmalardan baka patlama noktasnn evresinde radyoaktif kirlilik oluur ama
Bu yzden yksek derecede zenginletirilmi uranyumla alan aratrma tesisleri ve bunlarn elindeki henz nlanmam yksek derecede zenginletirilmi uranyum rezervleri nemli bir gvenlik riski saylmaktadr. 38 Modern adli nkleer bilimin sunduu olanaklar dnldnde, terristlere malzeme ve yntem bilgisi salayan bir devletin olaydaki rolnn kantlanma riski, terristlere hazr bir nkleer silah saladnn kantlanma riskinden biraz daha az ise de aradaki fark nemsiz derecededir. Adli nkleer bilim sayesinde kullanlan nkleer malzemenin hangi tesiste retildiini ve ilendiini tespit etmek mmkndr.
37
198
kirli bombann balca etkisi psikolojiktir39. Washington DCnin merkezinde iki ton patlayc ieren bir kirli bombann patlatlmasnn yarataca etkilerin aratrld bir simlasyonda, drt sokakla evrili bir alann ar ve muhtemelen kalc hasara urayaca sonucuna varlmtr. Baka simlasyonlarn verdii sonularda ise hasarn bu alann birka kat byklnde bir alanda, hatt tm bir mahallede etkili olaca belirtilmitir. Yanlz gerekli nkleer malzemenin muhafaza edilmesi veya kullanlmasndaki glkler byle bir silahn imal edilmesine nemli bir engeldir. Bu tr bir silahn etkisi patlamann anlk etkisi dnda byk lde kullanlan malzemelerin radyoaktivitesine ve zehirlilik derecesine bal olacandan radyoaktif bombay imal eden, muhafaza eden veya kullananlar iin de ayn derecede byk bir risk tar. Terristlerin kar karya kalaca tehlikenin seviyesi retmek istedii silahn radyoaktif ve/veya toksik etkisiyle orantl olarak artar. imdiye kadar hibir kirli bombann kullanlmam olmasnn balca nedenlerinden biri muhtemelen budur. Terristlerin byle bir bomba yapmak iin sivil nkleer yakt evriminde kullanlan tesislerin birinden alnm radyoaktif malzemeyi kullanmas, nispeten uzak bir ihtimal. Malzemeleri tedarik etmek her zaman kolay deil, muhafaza etmek ou kez nispeten zor ve birok durumda son derece tehlikelidir. Temin edilmesi ok daha kolay, kirli bomba yapmaya bir o kadar hatta daha elverili, dk, yksek derecede zenginletirilmi uranyumdan ve reaktr pltonyumundan daha uygun eitli malzemeler mevcuttur. Sezyum-137, kobalt-60, strontiyum-90, kripton-85 veya amerikyum-241 gibi radyoaktif maddeler sivil hayatta, rnein hastanelerde, sanayide, malzeme ve szma testlerinde veya duman detektrlerinde yaygn olarak kullanldndan elde edilmeleri ok daha kolay olup, amaca daha uygundur.
4.3 Nkleer malzeme kaakl

Sovyetler Birliinin dalmasndan bu yana, kaybolan, bulunan nkleer malzemeler ve bunlara ilikin kaaklk vakalaryla ilgili ok sayda haber yapld. Adi sulular, su rgtlerinin yeleri, terristler ve istihbarat rgtleri ile emniyet makamlaryla birlikte medya kurulular da bu konuya byk ilgi gsterdi. Bu durum yasa d nkleer malzeme trafii, sahte ve aldatma amal operasyonlar yrtmeye ynelik gerek giriimlerle nkleer kaakla ilikin aslsz haberlerin birbirinden ayrlmasn gletirdi. Medyada kan haberleri analiz etmek, nkleer kaaklk olaylar ile nkleer maddelerin yaylmas arasndaki gerek balant hakknda bize pek fazla ipucu vermiyor. Yasad nkleer ticaretin deer39
Gvenlii greceli olarak daha sk tutulan bir ekonomik, siyasi kararlar merkezinde bir kirli bombann patlamas hkmet ve devlet yetkililerinin en nemli grevlerinden birini, yani halkn emniyetini gvenceye alma grevini yerine getirme kabiliyetleri hakknda ciddi kukulara yol aar. te yandan, ne de olsa snrl kalan maddi hasardan bamsz olarak radyoaktif kirlilik, hissedilmese de byk lde tehlikeli olduundan olay muazzam bir gvensizlik algs dourur.
199
lendirilmesi iin daha gvenilir bir kaynak UAEA tarafndan 1995 ylnda kurulan yasad trafik veri tabandr. Bu kurulu, 1993 ile 2004 yllar arasnda 650den fazla olay resmen dorulamtr. Olaylarn yzde 60ndan fazlasnda sezyum137, strontiyum-90, kobalt 60 veya amerikyum 241 gibi blnebilir olmayan radyoaktif maddeler sz konusudur. Bu malzemelerin ou radyoaktivite yayc aygtlarda veya kirli bombalarda kullanlabileceinden terr veya su olaylarnda yer alma olasl endie kaynadr. Tm olaylarn yzde 30 kadarnda doal uranyum, kullanlm uranyum, toryum ve dk derecede zenginletirilmi uranyum gibi nkleer malzemeler szkonusudur. Yanlz 18 olayda silah yapmnda kullanlabilecek kalitede nkleer malzeme szkonusudur. Yaylma asndan en nemli olaylar bunlardr. Pltonyumun mevcut olduu yedi olayn altsnda miktarlar 1 gramn daha azndan 10 grama kadar deimekteydi. 363,4 gramdan daha fazla pltonyumun sz konusu olduu yedinci olay, 1994 ylnn Austos aynda Mnih Havaalannda meydana geldi. Olaya hem Rus yetkililer hem de Alman istihbarat kart40. 11 olayda ise bir gramn daha azndan 2,5 kiloya varan deiik miktarlarda yksek derecede zenginletirilmi uranyum szkonusuydu. Bu olaylarn ounda ele geirilen miktarlarn ileride gerekletirilecek daha byk alverilerin numuneleri olduu tahmin edildi41. Nkleer malzemelerin yetkisiz kiilerin elinde bulunmas, kayb, alnmas ve bunlarla ilgili dier yasad olaylarn says 2008 yl sonunda 1562ye kmt. Bu olaylarn 15inde, pltonyum veya yksek derecede zenginletirilmi uranyum szkonusuydu. Miktarlar ou kez ufak olsa da birka olayda kilogramlarla ifade edilecek kadar byk deerler szkonusuydu. UAEA bu vakalarn ayrntlarn artk aklamamakla birlikte en ok gze arpan olaylarn ounluunda, ortada bir alcnn bulunmad, sadece arzn sz konusu olduu kabul ediyor. Doal olarak, sonuca ulam ama ortaya karlamam ya da aklanmam nkleer kaaklk ve yasad nkleer malzeme trafii olaylarnn da var olabilecei ihtimalini gz ard etmemek gerekir.
Der Spiegel dergisi Austos 1994te olay kapak haberi yaptktan sonra (Baknz: http:// www.spiegel.de/spiegel/print/index-1994-34.html ) Nisan 1995te de BNDnin (Alman Federal stihbarat rgt) devam haberini Pullach Mal Panik balyla haber yapt. Baknz: http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-9181696.html. Federal Alman Parlamentosu olay hakknda soruturma balatt. Baknz: http://dipbt.bundestag.de/dip21/ btd/13/013/1301323.asc. 41 UAEA bu tr olaylarn ayrntl raporlarn 2004 ylna kadar aadaki adreste salamaktayd: http://www.iaea.org/NewsCenter/Features/RadSources/Fact_Figures. html. Bu liste artk yok. Karlatrlabilir verilerin nemli blmleri gnmzde u adreste bulunabilir: http://www.iaea.org/NewsCenter/Features/RadSources/ PDF/fact_figures2005.pdf 2004 ylna ait rakamlar bu kaynaklardan alnmtr. 2009 ylndan itibaren geerli olan durumun dorudan karlatrlabilir olmayan bilgiler ieren gncel bir tablosu aadaki adreste grntlenebilir: http://www-ns.iaea.org/ downloads/security/itdb-fact-sheet-2009.pdf Rakamlarn dorudan karlatrlabilir olmamasnn birinci nedeni veri taban iin kullanlan raporlama ynteminin 2006 ylndan itibaren deitirilmesi, ikinci nedeni ise olay raporu gnderen lkelerin saysnn yllar iinde 192ye kmasdr. Bu paragrafta yer alan en yeni bilgi yukarda ad geen kaynaktan gelmitir.
40
200
4.4 Devlet d aktrler ve yakt evrimi gvenlii

Terristler sivil nkleer tesislerin gvenlii iin gerekten ciddi riskler oluturabilir ama bu riskler hakknda yaplm, kamuya ak, sistematik, bilinen bir inceleme yoktur. Sorunun tek bana olan blmlerine bir miktar k tutulmutur. ABD, 1990l yllarda kendi nkleer reaktrlerinden bazlarna kar 75 saldr simlasyonu yapt. Sonular birtakm ciddi gvenlik zafiyetlerinin var olduunu gsterdi. Saldrlarn 27sinin reaktrn ekirdeine zarar verebilecei ve radyasyon szntsna sebep olabilecei grld42. Greenpeace, 2003 ylnda herhangi bir direnile karlamadan Sizewelldeki ngiliz nkleer santralna girmeyi baard43. Yksek derecede zenginletirilmi uranyumla alan niversitelerdeki aratrma reaktrlerine giren kan ok, gvenlik nlemleri ise nispeten az olduundan bu reaktrler zellikle ciddi bir sorun tekil ediyor. Nkleer altyapnn bu hassas alanlarna yatrm yapacak kaynak ile kapasiteye sahip sanayilemi lkelerde ciddi gvenlik problemleri ortaya kabiliyorsa, mali gleri daha snrl lkelerde reaktrlerden, laboratuvarlardan ve nkleer tesislerden nkleer malzeme kaybolmas riskinin ok daha byk olduu varsaylabilir. Terrist saldrlarnn bu tesisler iin arzettii riskler de ihmal edilmemelidir. Bu saldrlar nkleer patlamaya neden olmasa bile muazzam miktarda radyoaktivitenin aa kmasna yol aabilir. Sivil nkleer tesislere terristlerin saldrmas olaslnn nkleer silahlarn terristlerin eline gemesi olaslndan ok daha gl ve muhtemelen bir kirli bombann kullanlma olaslndan da daha yksek olduu dikkate alnmaldr. Geen yllarda reaktrlerin bulunduu nitelerin uakla yaplacak saldrlara kar korunmasna ilikin tartmalarn yaplmas insanlarn yava yava bu sorunu ciddiye almaya baladn gsteriyor.
4.5 Dier yaylma riskleri

ABD Enerji Bakanlnn 1962 ylnda reaktr pltonyumundan yaplm bir nkleer silahla baarl bir yeralt denemesi yapt ancak 1977 ylnda renildi. Bu da aka gsterdi ki bata reaktr pltonyumu olmak zere sivil kaynaklardan nkleer silah retmek, prensipte mmkndr. Los Alamos Ulusal Laboratuvarlarnda yaplan bir aratrmann 1990 ylnda aklanan sonularna gre, reaktr pltonyumundan nkleer silah retmek isteyen devletlerin veya terrist gruplarn karlaaca glkler, silah yapmnda kullanlabilecek
Endieli Bilim nsanlar Birlii: Backgrounder on Nuclear Reactor Security (Nkleer Reaktr Gvenlii Hakknda n Bilgiler), Cambridge (MA) 2002. 43 Greenpeace UK: Greenpeace Volunteers Get into Top Security Nuclear Control Centre (Greenpeace Gnllleri En Yksek Gvenlikli Nkleer Kontrol Merkezine Girdi), basn blteni, Londra 13 Ocak 2003. Ayrca gazete haberi oldu: Daily Mirror, 14.01.2003.
42
201
kalitede pltonyuma eriim olanana sahip olanlarn karlaacadan nitelik itibaryla deil, sadece derece itibaryla farkl olacakt44. Iraka kar yaplan 2003 ylndaki savata nemli bir nkleer yaylma riski daha ortaya kt: ABD birlikleri, Irak igal ederken bu lkenin ana nkleer aratrma tesisinin yamalanmasna kar yeterli koruma nlemi almad. Tesisteki UAEA mhrleri skld, nkleer malzemeler kayboldu, belgeler alnd. O srada UAEA ulaabildii malzemelerin tmn gvenlik altna ald. Sovyetler Birliinin dalmas, baarsz devletlerin uluslararas camia iin yaylma riski oluturduunu gsterdi. Aratrma reaktrleri ileten ya da sivil nkleer programlar yrten lkelerin hepsinin, hibir zaman istikrarsz bir dneme girmeyecei veya kmeyecei garanti edilemez. Bu lkeler byle bir sre iine girerse nkleer tesisler ve nkleer malzemeler zerindeki kontrol geici bir sre iin veya temelli kaybedebilir. ken devletlerin genel bir yaylma riski oluturduu yaygn biimde kabul edilmekteyse de bunlarn nemli yaylma riskleri gizledii ise daha az bilinir. rnein, nkleer g Pakistann kmesi ciddi problemler yaratr. Pakistan ile Khan ebekesinin Malezyay da kapsayan nkleer spermarketi giderek artan sayda gelimekte olan devletin artk nkleer programlar ve nkleer silahlar iin gereken teknolojiyi salayabileceini gstermektedir.
5 Nkleer silahlarn yaylmasn kontrol altna alma ve kontrol altnda tutma aralar 5.1 nemli antlamalar
1970 ylnn Mart aynda yrrle giren Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas (Nuclear Non-Proliferation Treaty- NPT), uluslararas anlamda yaylmay nleme sisteminin temel tadr. Dnyadaki lkelerin hemen hemen hepsi bu antlamay imzalamtr. Sadece srail, Hindistan ve Pakistan anlamaya hibir zaman katlmam, Kuzey Kore ise 2003 ylnda ekilmitir45. NPTnin 2. maddesi, nkleer olmayan lkelere u ykmll getirmektedir46: ster dorudan ister dolayl olarak herhangi bir tarafn teklif edebilecei hibir nkleer silah veya baka nkleer patlayc aygtlar veya bu tr silah
44
ABD Enerji Bakanl: Non-proliferation and Arms Control Assessment of Weapons-Usable Fissile Material Storage and Excess Plutonium Disposition Alternatives (Silah Yapmnda Kullanlabilecek Kalitede Blnebilir Malzemelerin Depolanmasna ve htiya Fazlas Pltonyumun Bertaraf Edilmesine likin Alternatiflerin Nkleer Silahlarn Yaylmasnn nlenmesi ve Silahlarn Kontrolu Asndan Deerlendirilmesi), Washington 1997, s. 37-39. Ulusal Bilim Akademisi: Management and Disposition of Excess Weapons Plutonium (htiya Fazlas Silahlk Pltonyumun Ynetimi ve Bertaraf Edilmesi), Washington 1994, s. 32-33. 45 Kuzey Kore NPTden kmakla yanl adm attndan hl rejimin nkleer silahsz bir yesi olarak muamele grmektedir. 46 Antlamann metni ile yaylmay nlemeye ynelik uluslararas abalara dair birok belgeye uradan ulalabilir: Federal Alman Dileri Bakanl: Kitle mha Silahlarnn Yaylmasn nlemek, Kilit Belgeler, 2. Bask, Berlin 2006.
202
veya patlayclarn kontroln kabul etmemek; nkleer silah veya baka nkleer patlayc aygtlar imal etmemek ya da bunlar baka yollardan elde etmemek ve nkleer silah veya baka nkleer patlayc aygtlarn yapm iin hibir yardm talep ve kabul etmemek. te yandan, nkleer silah sahibi devletler de, 1. maddede nkleer olmayan devletlere bu ykmllklerinin etrafndan dolamas iin dorudan ya da dolayl yardm salamamay taahht etmitir. 4. madde nkleer silah sahibi olmayan devletlerin nkleer enerjiyi barl amalarla kullanma ve bununla ilgili her trl teknolojiyi dardan alma hakkn garanti eder: Bu antlamadaki hibir ey antlamann tm taraflarnn nkleer enerjiyi barl amalarla gelitirme, aratrma, retme ve kullanma konusunda sahip olduu vazgeilmez hakk etkileyecek biimde yorumlanamaz. (...) Antlamann taraflar, nkleer enerjinin barl amalarla kullanlmas iin tehizat, malzeme ile bilimsel ve teknolojik bilgilerin mmkn olabilecek en eksiksiz biimde alveriini kolaylatrmay taahht etmekte olup bu alverie katlma hakkna sahiptir. Dolaysyla antlamada nkleer silah sahibi olmaya devam etmelerine izin verilen lkelerle (silahllar) dierleri (silahszlar) arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Antlamada ayrca bu ayrmn sonsuza dek srmesinin niyetlenilmediine iaret eden iki hkm yer almaktadr. Bunlardan 6. maddede yer alan ilki, nkleer silah sahibi lkelere nkleer silahlanma yarnn erken bir tarihte sona erdirilmesi ve nkleer silahszlanmaya ilikin etkili tedbirler hakkndaki ve sk, etkin bir uluslararas denetim altnda gerekletirilecek genel ve eksiksiz silahszlanmaya ilikin bir antlama konusunda mzakereleri iyi niyetle srdrme ykmll getirmektedir. 10. maddedeki ikinci hkmde ise yle denmektedir: Antlamann yrrle girmesinden 25 yl sonra antlamann sresiz olarak yrrlkte kalp kalmamasna karar verilmek zere bir toplant yaplacaktr (). Bu gzden geirme toplants 1995 ylnda yapld. Antlamann kaytsz artsz ve sresiz olarak uzatlmas kararlatrld. Bu karara varlmasn salayan ey ayn zamanda bir Prensipler ve Hedefler belgesinin de kabul edilmesiydi. Bu belgeye 2000 ylnda yaplan bir sonraki gzden geirme toplantsnda oluturulan 13 pratik adm ieren bir baka belge de eklendi. Bu belgede ilk kez hem yaylmann nlenmesini hem de nkleer silah sahibi lkelerin silahszlanmasn glendirmeye ynelik somut amalar ve bir alma plan yer ald. Bu kararlar ayn derecede nemli ve NPT mzakerelerinde de bariz olan karlkl taviz faktrn gsterdi: Nkleer olmayan birok devlet nkleer silahlarn yaylmasn nleyici sk kurallar ancak ayn zamanda nkleer silahszlanma alannda da nihai hedef tm nkleerin silahlarn terk etmesi olmak zere admlar atlmas artyla kabul ediyordu. Bu yzden 1995 ile 2000 yllar arasnda bu ykmllklerin yerine getirilmesi, birok lkenin beklediinden ok daha yava bir tempoda gerekleti. 2005 ylnn Mays aynda yaplan bir sonraki gzden geirme toplantsnda durum daha da ktleti. George W. Bush ynetimindeki ABD, bundan byle Prensipler ve Hedefler belgesine ve Bill Clintonn bakanlndaki nceki ynetimin ibirliiyle gelitirilen 13 admlk
203
47
NPT antlamasna gre, rnein bilindii kadaryla rann sahip olduu tm tesisler ile planlara yalnz sivil kullanm ve UAEAnin izleme yapmas kaydyla izin verilebilir.
204
srece bal kalmaya niyetli olmadn gsterdi. ABD ynetimi artk nkleer silahlarn yaylmasn nlemeyi glendirmek iin tek tarafl giriimlere daha ok odaklanyor ve nkleer silah sahibi devletlerin silahszlanmas anlamnda yeni ykmllkleri kabul etmiyor. Bu, NPT ve ek anlamalaryla getirilen karlkl taviz kavramnn sonuna byk bir soru iareti koyuyor. Toplant herhangi yeni bir anlama yaplmadan sona erdi ve geride gelecekte zlmesi zor bir problem brakt. ok tarafl nkleer silahlarn yaylmasn nleme rejimini yeniden canlandrmak mmkn m; mmknse nasl canlandrlabilir? Bunlara ek olarak antlamann halihazrda silahlarn yaylmas asndan nemli birka zayf taraf var: Tm egemen devletlerin normal artlarda eit sayld uluslararas hukukta silahllar ile silahszlar arasndaki ayrmn bir benzeri yoktur. NPTnin ucu ak olarak uzatlmas bu stat farkn srekli klarken, sfr silah seviyesine kadar nkleer silahszlanma hedefi de bu arada gzden kaybedilmi oluyor. Dolaysyla, ABD ynetiminin Prensipler ve Hedefler ve 13 admlk sreci ieren belgelerden desteini ekmesi, nkleer gce sahip olmayan birok devlet tarafndan silahszlanmaya niyeti olmamak eklinde deerlendirilerek eletirildi. Bu atma, NPTyi temellerinden sarsacak bir potansiyel tayor. Antlama btn taraflarn nkleer teknolojiyi barl amalarla kullanma hakkn garantiliyor. Bu teknolojiye sahip olan lkelere, sahip olmayan ama onu elektrik retimi gibi sivil maksatlar iin kullanmak isteyen lkelerin o teknolojiye erimesini salama ykmll getiriyor. NPTye gre, nkleer silah sahibi olmayan bir lkenin kapal yakt evrimi iletmesi tamamen yasal47. Nitelii itibaryla yksek yaylma riski ieren birtakm tesisler de bu kapsama giriyor. Yakt evriminin sklkla nkleer silahl devletler tarafndan retilen veya desteklenen bu unsurlarna ek gvenceler ve ihracat kstlamalar uygulanmas ynndeki teklifler yukarda bahsedilen ayrm daha da derinletiriyor. Nkleer silah sahibi olmayan lkeler, nkleer enerjinin sivil kullanm ve ileri teknolojiye eriim konusunda bir tr nkleer rk ayrmclna maruz kaldklarn dnyor. srail, Hindistan ve Pakistan antlamay hi imzalamamasna ramen nkleer silah sahibi oldu. Antlama yeni nkleer silah sahibi olmu devletlerin katlmna ak olmadndan bu devletlerden herhangi birinin antlamaya katlmas iin n koul olarak nkleer silahlarndan vazgeme kararn vermesi gerekecek. Oysa byle bir eyin gerekleme ihtimali yok. Bu yzden nkleer silah sahibi olmayan lkelerin birou nkleer silah sahibi bu devletlere antlama dnda de facto nkleer silah sahibi devlet olarak hogr gsterilmesini veya bunlarn dolayl yoldan tannmasn giderek daha fazla eletiriyor. Bu eilimin en nemli kantlar, ABD ile Hindistan arasnda George W. Bush ynetimi iktidardayken mzakere edilen ve bu iki lke arasnda
sivil nkleer projelerde ibirliine olanak tanyan iki tarafl anlama48 ile Washingtonun sraile ynelik politikalardr. Nkleer Denemelerin Tmden Yasaklanmas Anlamas (CTBT) nkleer silahlarn yaylmas zerinde imkn dahilinde etkili olan ok tarafl bir baka antlama. Robert McNamara 1963 ylnn ubat aynda Bakan John F. Kennedyye yazd bir notta yle demekteydi: ABD, SSCB ve ngiltere tarafndan kabul edilecek kapsaml bir deneme yasa yaylmay [nkleer silahlarn] yavalatc ynde etki gsterecektir. Bunun nkleer lkelerin saysn az tutmak iin gerekli ama yetersiz bir art olduunu sylemek pek abart saylmaz49. Byle bir anlama ancak Souk Savan sona ermesinden sonra kabul edilebildi. 1996 ylndan beri 182 lke antlamay imzalad ve bunlardan 151inin parlamentosu antlamay onaylad. Bunlarn arasnda Rusya gibi nkleer silah sahibi lkeler de vard50. Ancak, anlamann yrrle girip girmeyecei hl belli deil. Anlamann yrrle girmesi iin sivil veya askeri nkleer programlar yrten 44 lkenin hepsinin onay gerekli. in Halk Cumhuriyeti, Hindistan*, Pakistan*, Kuzey Kore*, Endonezya, srail, ran ve ABD dahil olmak zere birok lke antlamay henz onaylamad. lke antlamaya imza bile koymad51. Bu anlama yrrle girerse silahlarn yaylmasnn nlenmesine byk bir katks olur. Bu durumda ilk kez nkleer silah retecek lkeler deneme yapamayaca iin nkleer silah tasarmlarnn planland gibi ileyeceinden emin olamayacaktr. Bu zellikle reaktr pltonyumu esasl silahlar iin geerlidir. Teklif edilen Nkleer Silah in Blnebilir Maddelerin retiminin Yasaklanmas Anlamasnn (Fissile Material Cut-off Treaty - FMCT) amac silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki malzeme miktarn dnya apnda dondurmak, nkleer silahlarda kullanlan blnebilir malzemelerin retimini yasaklamak ve bylece eninde sonunda bu malzemelerin azalmasn salamaktr. Bu fikir onlarca yldan beri var olduu ve daha 1957 ylnda BM Genel Kurulunun 1148 sayl kararyla silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki nkleer malzemelerin retimine son verilmesi arsnda bulunulduu halde, anlamay kaleme almakla grevlendirilen BM Silahszlanma Konferansnda ciddi grmeler hl balamamtr. Yine de orada halen byle bir anlamann
48 49
O zamandan beri in ile Pakistan da buna benzer bir anlama imzalamtr. Savunma Bakan: Bakana Not, Konu: Deneme Yasa Anlamasnn Olmas ve Olmamas Durumunda Nkleer Silahlarn Nasl Yaylaca, Washington DC 12.2.1963, s. 3 (ilk gizlilik derecesi: GZL). 50 Baknz: Genel fikir sahibi olmak iin: http://www.ctbto.org/ Anlamay imzalayan veya onaylayan devletlerin durumu iin: http://www.ctbto.org/the-treaty/status-of-signatureand-ratification/. 51 Yldz (*) iaretli devletler anlamay ne imzalam ne de onaylamtr. Karlatrn: http://www.ctbto.org/the-treaty/status-of-signature-and-ratification/? states=4&region=63&submit.x=17&submit.y=4&submit=submit&no_cache=1 (Aralk 2009 durumu). Bakan George W. Bush dneminde ABD ynetimi imzalam olduu CTBT antlamasndan ekilmeyi dnmt. Bakan Obama antlamay onaylatmaya alacan aklam ama henz ABD Senatosunda gereken ounluu salayamamtr.
205
www.bellona.no/en/international/russia/nuke_industry/co-operation/8364.html; http:// www.nti.org/c_press/analysis_ Holgate_INMM%20Paper_061005.pdf 53 Ancak, bu teminatlarn biim (siyasi adan balayc fakat yasal adan balayc deil) ve ieriinde nkleer g sahibi lkeler bu teminatlar geri ekme seeneini ak brakyor. 54 cf.: http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/inf274r1.shtml
52
206
olas unsurlar hakknda gayr- resmi grmeler cereyan etmektedir. Bu konu iin bir alma grubunun atanmas geen yl Silahszlanma Konferansnn alma planna dahil edilmi ama nemli bir ilerleme salamamtr. BM Silahszlanma Konferansnda bir uzlamaya varmas gereken 65 lke var. Dolaysyla kayda deer bir ilerleme salanabilmesi iin kendi nkleer silah stoklarn oluturmakta olan ve henz NPTye katlmam en kk nkleer glerin bile uzlamaya raz olmas gerekmektedir. Bu tr bir anlama, nkleer silah sahibi devletlerde silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki blnebilir malzeme miktarn mevcut stoklarla snrlayacak ve nkleer silah sahibi olmayan devletlerde de bu tr stoklarn oluturulmasn uluslararas hukuka aykr klarak ilave bir gvenlik nlemi yerine geecektir. Silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki 500 ton Rus uranyumunun seyreltilerek dk derecede zenginletirilmi uranyuma dntrlmesi iin Rusya ile ABD arasnda yaplan ve bu iki lkeden her birinin 34 ton pltonyumun askeri kullanm d braklmasnn ngrld anlamalar gibi mevcut giriimlerin de katksyla, silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki blnebilir malzeme rezervleri uzun vadede azalacaktr52. Teklif edilen bir baka anlama da yine imkn dahilinde silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki mevcut nkleer malzemeleri kapsayan ve btn nkleer gleri ellerindeki bu tr malzeme stoklarn azaltmalar iin yasal bir taahht altna sokan Blnebilir Malzemeler Antlamasdr (Fissile Material Treaty- FMT). NPTnin 7. maddesi uyarnca dnyann birok blgesinde Nkleer Silahtan Arndrlm Blge (Nuclear Weapon Free Zones - NWFZ) anlamalar yaplmtr. Bunlar nkleer silahlarn ve nkleer teknolojinin olas yaylmasna kar, nkleer gler adna siyasi adan balayc olan negatif gvenlik teminatlar ile desteklenen blgesel gven arttrc nlemlerdir. Bu teminatlarn yasal adan balayc olmayan siyasi vaadi, nkleer silah sahibi lkelerin nkleer silahtan arndrlm sahalarda bu anlamalara ye lkeleri silahlaryla tehdit etmeyecei ve onlara saldrmayacadr53. Baka okuluslu anlamalar da, silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki malzemelerin gvenliini ve birbirleri ile balantl belirli meseleleri konu edinmitir. Bunlarn birka rnei aadadr: 1987 ylnda yrrle giren ve balangta sadece nkleer malzemelerin uluslararas nakliyesini konu alan uluslararas, Nkleer Malzemelerin Fiziksel Korunmas Szlemesi (Convention on the Physical Protection of Nuclear Material CPPNM)54. Bu anlamay imdiye kadar 142 devlet imzalamtr. 2005 ylnda bu anlamaya sivil nkleer tesislerin, nkleer malzeme-
lerin ve depolarn gvenlii ile ulatrma meselelerini de konu alan bir blm eklenmitir55. 2005 tarihli Nkleer Terrizm Faaliyetlerinin Bastrlmas Hakknda Uluslararas Szleme (The International Convention for the Suppression of Act of Nuclear Terrorism)56. Nkleer malzemelerin ve tesislerin UAEA adna korunmasna ilikin, halen nihai gzden geirme aamasnda olan teknik uygulama anlamalar (INFCIRC 255/Rev.4 (1999) ve Rev.5 (2010)).57
5.2 Yaylmann gvenceler yoluyla nlenmesi

Yaylmaya kar uluslararas gvenceler NPTnin 3. maddesinin 1. fkrasna dayanr. Temel prensip, nkleer olmayan lkelerin nkleer malzemeleri ve bunlara ait teknolojiyi edinmeye ancak nkleer programlarnn sadece barl amalara hizmet ettiinin UAEA tarafndan dorulanmasna izin vermeleri artyla hak kazanmasdr. Yani, odaklanlan esas nokta sivil bir yakt evrimindeki nkleer malzemelerin askeri kanallara gemesini nlemektir. Gnmzdeki izleme sistemi iki aamada oluturulmutur. Birinci aamada gvence anlamalarnn uygulanmas iin bir ereve oluturulmu, ikinci aamada ise UAEA denetlemelerinin nasl icra edileceine dair ayrntl talimatlar mzakere edilmitir. Bilgi Sirkleri 153 (INFCIRC 153) adl bu belge zerinde 1972de anlama salanmtr. Bu temellere dayanlarak UAEA ile mnferit devletler arasnda gvence anlamalar yaplm ve yaymlanmtr. Anlamalarda nkleer olmayan lkelerin nkleer tesisleri, malzemeleri ve programlar hakkndaki belirli bilgileri UAEAya ne zaman ve ne dereceye kadar salamakla ykml olduu dzenlenmektedir. Bu lkeler UAEAya saladklar bilgilerin doruluunun teyidi iin bu kurulua, topraklarnda denetleme yapma hakk vermektedir. UAEA bir lkenin kendisiyle tam bir ibirlii iinde hareket ettii ve sadece sivil nkleer projeler zerinde alt kansna varrsa, o lke dardan nkleer malzeme, teknoloji vb yardm almaya devam edebilir ama UAEA bir lkenin nkleer program hakknda phelerin veya cevapsz sorularn var olduuna kanaat getirirse, o lke hakkndaki pheleri ortadan kaldrmak ya da uygulanacak ilem hakknda karar vermesi iin olas ihlalleri BM Gvenlik Konseyi ve BM Genel Kuruluna bildirmek maksadyla, ilave zel denetlemeler balatmaya yetkilidir. 2008 yl banda UAEA ile mnferit lkeler arasnda 163 anlama vard58. UAEA denetileri, 1991 ylndaki Krfez Savann ardndan nkleer gce sahip olmayan bir lke olarak bilinen Irakn yllardr gizli bir nkleer silah program yrttn ortaya kard. BM Gvenlik Konseyi sava bittikten sonra
cf.: http://www.iaea.org/About/Policy/GC/GC49/Documents/gc49inf-6.pdf cf.: http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/Res/59/290 57 IAEAnn btn bilgi sirklerleri aadaki nternet adresinde grlebilir: http://www.iaea. org/Publications/Documents/Infcircs/index.html 58 Karlatrn: http://www.iaea.org/Publications/Reports/Anrep2008/safeguards.pdf
55 56
207
A.g.e.; hangi lke ile yaplan hangi gvence anlamasnn Aralk 2009da ne durumda olduuna ilikin daha gncel bir genel bak UAEA tarafndan u adreste sunulmaktadr: http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sir_table.pdf 60 Aralk 2009daki durum iin Baknz: http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sir_ table.pdf 61 Nkleer silah sahibi lkeler bu frsattan farkl derecelerde yararlanmaktadr. rnein ABD Bakan Barack Obama 6 Mays 2009 tarihinde Kongreye Washingtonun UAEAya deklare ettii btn nkleer tesisleri kapsayan 267 sayfalk bir liste sunmutur. 62 Baknz: http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sir_table.pdf
59
208
UAEAya yeni denetlemeler yapmas iin yetki verdi. Irakn nkleer programnn ortaya kmas mevcut gvence anlamalarnn bir lkenin gizli bir nkleer silah program oluturmasn engellemeye yeterli olmadn ve bu tr meselelerle ba etmek iin daha kapsaml denetimlere ihtiya duyulduunu gsterdi. UAEA yeleri, 1997 ylnda geniletilmi gvencelerle ilgili, gnlllk esasna dayal bir rnek Ek Protokol (INFCIRC 540) zerindeki mzakereleri tamamlad. Bu protokol kabul eden lkeler, UAEAnn dier ilemlerinin yan sra ksa sreli ihbarlarla ek denetlemeler yapmasna veya evreden numune almasna izin vermi olmaktadr. Ayrca bu protokol, ye lkelere yeni planladklar nkleer tesisler hakknda yetkili nkleer enerji makamlarna daha erken ve daha ayrntl bilgi salama ve UAEAna ek bilgi verme ykmll getirmektedir. Bu ek bilgi sayesinde rnein Nkleer Tedarikiler Grubu Tetikleyiciler Listesinde yer alan btn mallarn ithalat ve ihracatn deklare edilmek zorundadr. Bu ek protokol 2008 yl sonunda 88 lkede yrrlkteydi59. Protokol imzalayan ama henz onaylamayan devletler de vardr60. Ek protokol, bir lkenin NPT erevesindeki ykmllklerini veya gvenceleri ihlal ettiinden phelenildii durumlarda zellikle nem kazanmaktadr. UAEA ve birok ye devlet, 2003 ylnda ran slam Cumhuriyeti byle bir phenin hedefi olduunda, rana ek protokol imzalamas ve protokoln ierdii ilave yetkileri UAEAya tanmas iin bask yapt. ran protokol 2003 ylnn Kasm ayanda imzalad. Ancak, ran hkmeti nceleri protokol yrrlkteymi gibi davrandysa da, ran Parlamentosu daha sonra protokol onaylamay reddetti. ran, parlamentosunun nkleer program ile ilgili trmanan anlamazlk yznden protokol tanmama kararn ubat 2006 ylnn ubat aynda UAEAye bildirdi ama protokolden kaynaklanan ykmllklerden bazlarn, bu arada yerine getirdi. Gvencelerin amac nkleer silah sahibi olmayan lkelerde sivil nkleer imkn ve kabiliyetlerin askeri maksatlarla kullanlmasn nlemektir. Nkleer silah sahibi lkeler belirli tesis veya malzemelerinin UAEA gvenceleri altna alnmasn zellikle kabul etmedike, UAEAnn gvenceleri ne nkleer silah sahibi lkelerdeki askeri tesisleri ne de bu lkelerdeki sivil nkleer tesisleri konu edinmeyecekir (INFCIRC 66)61. Gvence anlamalar NPTye taraf olmayan devletlerdeki nkleer tesisler iin de yaplabilir. Bu nedenle srail, Hindistan ve Pakistan artk topraklarnda UAEAnn gvencelerinin snrl lde izlenmesine izin vermektedir62.
UAEA denetlemeleri yksek maliyetli, zaman alc ve yetersiz olduu gerekesi ile tekrar tekrar eletirilse de eletirenlerin iddia ettiinden ok daha etkili olduu aktr. UAEA denetileri (ve Birlemi Milletler zleme, Dorulama ve Denetleme Komisyonu), Irakta bu lkenin nkleer programn ortaya karmtr. ABD ile ngilterenin 2003 ylnda Iraka tekrar sava amak iin BMnin desteini talep ettii anlamazlkta, denetiler doru sonuca vararak Irakn nkleer programn yeniden balatmadn rapor etmiti. Gnmzde UAEA gvencelerini glendirmek iin yaplan teklifler arasnda nkleer faaliyetlerle ilgili mallar ithal etmek isteyen nkleer silah sahibi olmayan lkeler iin ek protokol evrensel ve zorunlu klma ars da vardr. Ayrca, yeni nesil gvenceler getirilmesi de zerinde durulan bir fikirdir.
5.3 Yaylmann ihracat kontrolleri ile nlenmesi

ok tarafl ihracat kontrol nlemleri 1970li yllardan beri UAEA gvenceleri ile birlikte uygulanmtr. Bu nlemler, NPTye ye lkelerin, ancak ve ancak, alc lkenin de UAEAnn gvencelerine tabi olduu durumlarda nkleer malzeme ile teknolojileri bu lkelere salamasn art koan 3. madde, 2. fkrasna dayanmaktadr. Nkleer teknoloji salama yeteneine sahip devletler, 1971 ylnda gayr- resmi toplantlar yapmaya balad. Bu toplantlar daha sonra kurumsallaarak Zangger Komitesi ad ile anlr oldu. Komite yeleri nkleer mallarn bir listesini oluturdu (tetikleyiciler listesi). Bu liste eitli kontrollerin uygulanmasn ngryor ve bu tr mallar almak isteyen lkelere art kouyordu: Alc lke bir gvence anlamas yapm olmal, ithal ettii mallarn tmn barl amalarla kullanmal ve kendisi bu mallar baka lkelere ihra ettii takdirde alcsndan da ilk iki art yerine getirmesini talep etmeliydi. Nkleer malzeme ve teknoloji salayabilecek durumdaki devletler, 1971 ylnda bir de gayr- resmi Nkleer Tedarikiler Grubu oluturdu. Bu grup da yine ulusal ihracat kontrollerine tabi olmas gereken nkleer malzeme, teknoloji ve tehizat ieren bir tetikleyiciler listesinin yan sra hem askeri hem de sivil amalar iin kullanlabilecek (ifte kullanm) nemli teknolojilerin yer ald bir listeyi kabul etti. Bu listeler teknolojideki gelimelere ayak uydurmak iin zaman zaman gncellenmektedir. Bu listelerin ikisi de Nkleer Tedarikiler Grubunun siyasi adan balayc ama yasal adan balayc olmayan talimatlarnn bir blmdr. Eer ye lkeler mallar kendi ulusal ihracat kontrol sistemlerine dahil etmeyi taahht ederse o zaman bunlar yasal adan da balayc hale gelmektedir. Son yllarda nkleer teknoloji arzn daha sk kontrol etmek iin birtakm yeni giriimler balatld. 2004 ylnn Haziran aynda dzenlenen G8 Zirvesinde ABDnin yapt bir teklife dayanarak uranyum zenginletirme ve yeniden ileme teknolojilerinin bunlara sahip olmayan devletlere yaplacak yeni aktarmlar, bir yllna ama sresi uzatlabilecek ekilde askya alnd. Nkleer Tedarikiler Grubu henz ortak bir politika zerinde anlaamadndan bu askya alma
209
srecini halen G8in sadece sekiz lkesi tarafndan uygulanmaktadr63. UAEA Guvernrler Heyeti, 2009 ylnda elektrik reten nkleer reaktrlerin bulunduu devletlerin ortak kullanm iin, Rusyann 120 tonluk dk derecede zenginletirilmi uranyum rezervini elinde tutmasnn ngrld Rus teklifini 8e kar 23 oyla kabul etti. Msr, Arjantin, Brezilya, Malezya ve Gney Afrika teklife ret oyu verdi. Nkleer silah sahibi olmayan birok lke gvencelere, ihracat kontrollerine ve ziyaretlere zaten kuku ile bakarken bu ret oylar nkleer faaliyetlerle ilgili mallarn ihracatnn alc lkenin ilave artlar yerine getirip getirmemesine bal olmas konusunda duyulan pheleri biraz daha arttrd. Honutsuz lkeler, bu kurallarn ayrmc biimde uygulandndan ve NPTde verilen teminatn aksine kendilerinin modern nkleer teknolojiye yasal yoldan ulamasn engellemek veya yasaklamak iin kullanlabileceinden endie duyuyor. Bu mesele halledilecekse yakt evriminin yaylmayla ilgili bileenlerinin ok tarafl hale getirilmesine ilikin tekliflerin yrrle girmesi gerekir; uranyum zenginletirme ve yeniden ileme faaliyetlerinin yalnz okuluslu kullanm iin ve UAEAnin denetimindeki tesislerde gerekletirilmesi gibi. Bylece yaylmaya kar daha byk bir direncin oluturulmas salanabilir.
5.4 Yaylmann ibirlii yoluyla nlenmesi

Sovyetler Birliinin dalmas ve geride brakt dev boyutlardaki nkleer mirasla ilgili endieler, onun halefi olan devletlerle ibirliini ieren ok eitli yaylmay nleme tedbirleri dourdu. Bu konuda inisiyatifi ilk ele alan Amerika Birleik Devletleri, halen birok lkede bu tr faaliyetlerin finansmannda ve uygulanmasnda rol alyor64. te yandan, bu balamda gelitirilen programlardan birounun baka lkelerde de faydal olduu grld. Rusyada ve eski Sovyetler Birlii devletlerinde nkleer silah ile malzemelerin daha merkeziletirilmi ve teknik adan daha gvenli bir ekilde depolanmasna ynelik eitli projeler mevcut. Hizmet d braklan nkleer denizaltlardan karlan nkleer yaktn gvenli bir ekilde saklanmasn amalayan baka projeler de var. Uluslararas Bilim ve Teknoloji Merkezi Program, Nkleer Kentler Giriimi, Rus Gei Dnemi Giriimi ve Yaylmay nleme Giriimi beyin gn nleme amac ile nkleer bilimciler iin istihdam yaratmaya odaklanyor. Bylece yurtdnda i arayan bilim adamlar aracl ile nkleer silah ve teknolojilerinin yaylmasnn nne geilmesi hedefleniyor. eitli programlar eski Sovyetler Birlii devletlerinde snr kontrollerinin, ihracat denetimlerinin iyiletirilmesine odaklanrken bazlar da Rusyada silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki malzeme retiminin sona erdirilmesini ve lkedeki blnebilir malzeme stokunun azaltlmasn ibirlii yoluyla salamaya alyor.
Bu, LAquila zirvesinde yaymlanan G8 bildirisinin 8. paragrafnn defalarca vurgulanmas ile pek farkedilmeden gerekleti. 64 Genel bir bak iin u internet sayfalar ziyaret edilebilir: http://www.ransac.org/; http:// www.bits.de/NRANEU/NonProliferation/index.htm
63
210
rnein, 1996 ylndaki Tarafl Giriim erevesinde ABD, Rusya ve UAEA ihtiya fazlas olduu belirlenen silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki blnebilir malzemenin (gerek pltonyum gerekse uranyum) ajans denetimine verilmesini kabul etti. ABD, 1993 ylnda Rusyadan 500 ton yksek derecede zenginletirilmi uranyum satn ald ve bu malzemeyi seyrelttikten sonra kendi nkleer santrallarnda kulland. Bu srete yer alan irketlerin verdii bilgilere gre 15 bin 294 adet nkleer sava balna edeer olan 382 ton yksek derecede zenginletirilmi uranyum Megatondan Megavata projesi kapsamnda dk derecede zenginletirilmi uranyuma dntrld65. ABD ile Rusyann, lke bana 34 ton silah yapmnda kullanlabilecek kalitede pltonyumu ya MOX yaktna dntrmeyi ya da depolanabilir ve zararsz klmak iin nkleer atklarla kartrarak tanmaz hale getirmeyi amalad, 2000 tarihli Pltonyum Bertaraf Anlamasnn, uygulanmas srekli olarak geciktirildii iin imdiye kadar pek baarl olamad66. Nisan 2010 ylnn Nisan aynda ek bir protokol ile anlamada deiiklik yapld. Bundan byle Rusyann silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki pltonyumunu tamamen MOX yaktna dntrerek zel yaylmay nleme denetlemelerine tabi olan elektrik santrallarnda ve hzl retken reaktrlerinde kullanmasna izin verildi67. G8 lkeleri 2002 ylnda halen var olan Kitle mha Silhlarnn ve Malzemelerinin Yaylmasna Kar Kresel Ortaklk (Global Partnership Against the Spread of Weapons and Materials of Mass Destruction) kurdu ve bu giriim iin on yllk bir sre boyunca 20 milyar dolar harcamaya sz verdi. 2004 ylnn Mays aynda Rusya, Amerika Birleik Devletleri ve UAEA ortaklaa Kresel Tehdit Azaltma Giriimini (Global Threat Reduction Initiative) balatt. Bu giriim dier amalarnn yan sra dnyada 40tan fazla lkeye dalm olan ABD ile Rusya meneli blnebilir malzemelerin gvenliinin daha iyi salanmasn ve bunlarn mene lkelerine geri getirilmesini hedefliyor. Giriimin ncelikle ilgilendii malzeme, ounlukla Sovyetler Birlii veya ABD tarafndan salanm halen aratrma reaktrlerinde kullanlmakta olan yksek derecede zenginletirilmi uranyum. Yksek derecede zenginletirilmi uranyuma artk sivil nkleer programlarda yer verilmeyecek. Yksek derecede zenginletirilmi uranyum ile alan aratrma reaktrleri ya kapatlacak ya da daha dk derecede zenginletirilmi uranyumla alabilir hale dntrhttp://www.usec.com/megatonstomegawatts.htm Anlama, Clinton (1995) ve Yeltsin (1997) hkmetlerinin silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki 50er ton pltonyumun askeri ihtiya fazlas olduunu tek tarafl olarak deklare etmesine dayanmaktadr. 1996-1997de iki tarafl bir komisyon silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki ihtiya fazlas pltonyuma ne yaplacana dair seenekler gelitirdi. Bu seenekler iki lke arasndaki 1998 tarihli ereve anlamas ile yukarda ad geen 2000 tarihli anlamaya dayanak oluturdu. Bak.: http://www.nti.org/db/nisprofs/ russia/fissmat/plutdisp/puovervw.htm. ABD her iki seenei de kullanmak istemekte, Rusya ise silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki uranyumu geri dntrlebilir malzeme saymakta ve tm stounu MOXa dntrmek istemektedir. Anlamann yapld dnemde ne Rusyada ne de ABDde MOX ileyecek tesisler mevcuttu. 67 Deiikliin ierii iin baknz: http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2010/04/140097.htm
65 66
211
lecek. Bu giriime 2007 ylna kadar 90 devlet katld. Daha bu giriim balatlmadan nce silah yapmnda kullanlabilecek kalitede blnebilir malzemeler Srbistan, Bulgaristan ve Kazakistandan ABD veya Rusyaya aktarlmt. 2010 ylnn Nusan aynda dzenlenen Nkleer Gvenlik Zirvesinde (Nuclear Security Summit) dier birok devlet de, gelecekte bu tr reaktrlerde yksek derecede zenginletirilmi uranyum kullanmama niyetlerini ifade etti. ABD ile Rusya tarafndan balatlan ikili giriimlerden birou gnmzde ok tarafl hale gelmitir. Bunlarn arasnda, yaylmay nleyici ihracat kontrollerinin etkili biimde uygulanmas iin lkelere yardm ve destek salanmasn, nkleer uzmanlar ve bilim insanlar iin alternatif istihdam olanaklarnn yaratlmasn, nkleer tesislerin ve malzemelerin gvenliinin salanmasna yardmc olunmasn amalayan projeler mevcuttur. Eski Sovyetler Birliindeki emniyet ve gvenlik zafiyetlerine ilikin tartmalar da sivil nkleer operasyonlarn gvenliini arttrmak iin UAEA bnyesinde balatlan giriimlere katk salamtr.
5.5 Yaylmay bask ve askeri gle nleme

George W. Bush ynetimi dneminde ABD yaylmay nlemek iin tek tarafl bask tedbirlerine daha fazla odakland. ki rnek: 2003 ylnn Mays aynda ABD, Yaylma Gvenlik Giriimini (Proliferation Security Initiative) balatt. Bu giriimin amac hava veya deniz yoluyla nakledilen nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlarn yolunun kesilmesini hem meru klmak hem de kolaylatrmakt. Giriimin hedefinde ayrca fze sistemleri ile teknolojisi, ileme teknolojisi ve btn bu silahlar iin kullanlan malzemeler de vard. Bu fikrin uygulanmas uak ve gemilerin engelsiz seyrsefer hakkn garantileyen eitli uluslararas antlamalara aykr decei iin birok lke bu giriimi kukuyla karlad. Ancak, Bush ynetimi giriimde bu hukuki endieleri giderecek deiiklik ve kstlamalar yapldktan sonra dier lkeler daha fazla ilgi gstermeye balad. Gnmzde giriime 90 lke katlm bulunmaktadr68. Sz edilmesi gereken ikinci tr nlemler, nkleer silahlarn yaylmasna kar koyma operasyonlardr. Ama, yaylmay askeri g kullanarak engellemek veya geciktirmektir. Bu yaklam, rnein zel kuvvetlerle icra edilen sabotaj operasyonlarn, askeri hava veya deniz saldrlarn ve hatt nkleer silah kullanlarak yaplacak mdahale olasklarn ierir. Yine bu operasyonlarla ilgili uluslararas hukuk balamnda ok eitli ve bir dereceye kadar ciddi sorunlar da mevcuttur. rnein, BM karar olmadan icra edilecek askeri operasyonlar uluslararas hukuka aykr iken bir devletin nkleer silah imal etmesi bu tr operasyonlarla nlenmeli midir? Eer mdahale nkleer sava bal imal etmeye teebbs eden devlet d bir aktre ynelikse uluslararas hukuk balamndaki meseleler daha da byk boyut kazanacaktr. Devlet d aktr hangi lkedeyse, o lke bu devlet d aktrn faaliyetlerini onaylar ya da bu faaliyetleri nlemekten aciz
68
Baknz: http://www.state.gov/t/isn/c10390.htm
212
bir durumda olsun, icra edilecek askeri harekattan etkilenecektir. Bu tr askeri grevler bir nlem veya nleyici harekat eklinde icra edilebilecei gibi, bir misilleme tedbiri olarak da gerekletirilebilir. Bunlar hukuki adan saldrgan davranlar olduundan ou olayda uluslararas hukukun ciddi derecede ihlali anlamna gelir. Ayrca, yaylma ile mcadeleyi amalayan bu tr operasyonlar baskn unsurunu ve baar ansn glendirmek iin olaylarn ounda muhtemelen gizlilik iinde organize edilir. Dolaysyla bunlara uluslararas hukuk erevesinde meruiyet kazandrmak iin nceden resmi bir giriimde bulunulmaz. Nitekim operasyonun gizlice icra edilmesi ve sonradan kamuoyuna aklanmamas bile mmkndr. Bu da harektn hukuki meruiyet erevesinde icra edilmesiyle badamayan bir durumdur. George W. Bush bakan iken Amerika Birleik Devletleri bu tr operasyonlar ilan ettii Ulusal Gvenlik Stratejisinin ayrlmaz bir paras yapmt. Rusya veya Fransa gibi devletler de bu tr operasyonlara bavurmaya belli derecede niyetli grnmektedir. Obama dneminde bile bu tr operasyonlardan prensip olarak vazgeilmi deildir. Ancak, bu operasyonlarn mmkn mertebe konvansiyonel yntemler kullanlarak gerekletirilmesi gerektii vurgulanmtr. Bunun aksine George W. Bush, bu tr vakalarda nkleer silah kullanma seeneini bile ak brakmtr. Bu tr operasyonlardan imdiye kadar gerekletirildii bilinenlerin ou kinci Dnya Savanda mttefiklerin Norve Norsk-Hydroda bulunan Alman kontrolndeki ar su retim tesisine veya Tokyodaki Japon nkleer laboratuvarna yapt saldr ve sabotajlar gibi, sregelen sava harektnn bir blm olarak icra edilmitir. Sava harekt dnda bilinen dier olaylar srailin 1981 ylnda Irakn Osiraktaki nkleer reaktrne saldrs ve yine bu lkenin 2007de Suriyede nkleer reaktr olduundan phelenilen bir tesisi hedef alan hava saldrsdr. 2003 ylndaki Irak Sava rneinde, koskoca bir savan gerekesi olarak kitle imha silahlarnn yaylmas ile mcadele etmek gsterildi. Ancak, geriye bakldnda anlald ki, Washingtonun bu aleni atmaya gereke gsterdii szde kantlarn byk bir blm savunulamayacak hatt dpedz yanltc nitelikteydi. Bu, baka bir sorunu gndeme getiriyor; yakn zamanda ortaya kacak risk nedeni ile gerekli olduu iddia edilen hzl hareket ihtiyac ve varsaylan gizlilik art, birok olayda askeri mdahale iin gereke olarak gsterilen sebeplerin zamannda dorulanmasna veya yalanlanmasna frsat brakmamaktadr. Bu yalnz kamuoyu iin deil, ayn zamanda savaa girmeye niyetlenen yrtme organn kontrol etme durumunda olan hukuki merciler iin de geerlidir. Birlemi Milletler gibi uluslararas kurulular bile genellikle bu tr kontrolleri zamannda yapmaya frsat bulamamaktadr. Dolaysyla, sava gerekesi olarak, dorulanabilir biimde tespit edilmi yaylma yerine var olduu iddia edilen veya var olduuna inanlan yaylma riski kullanlabilmekte, hatt u vakalarda bu, tamamen farkl nedenlerle yaplan savalar iin uydurma bir
213
gereke olarak ne srlebilmektedir69. stihbarat rgtlerinin bulgular nemli bir rol oynad zaman, bunlarn kaynaklar aklanmamaktadr. Bu gibi durumlarda askeri g kullanmadan nce sulamalarn zamannda dorulanmas veya yalanlanmas neredeyse imknszdr. Bu daha sonra yaplabilir ama o zaman da i iten oktan gemi olabilir. Nkleer programlar ortadan kaldrmada veya geciktirmede askeri mdahalelerin ne derece etkili olduunu deerlendirmek son derece gtr. Bilindii kadaryla gemite bunlarn etkisi olduka snrl kalm, hatt ters ynde olmutur. Irakn nkleer silah imal etme kararn srailin reaktrne saldrmasndan sonra verdii aktr. ABD veya srailin rann nkleer tesislerine yapabilecei bir askeri mdahale hakknda yllardr devam eden tartmalar, bu lkenin nkleer tesislerini imha etmeyi amalayan bir askeri operasyonun ne kadar karmak, baar ansnn ve niteliinin ise ne kadar belirsiz olacan farkl bir adan gstermektedir70. Ayrca, askeri bir taarruzun rann nkleer programn ne ynde gelitirecei konusunda gelecekte verecei kararlar zerinde nasl ve ne derecede etkili olaca da belli deildir. Byle bir saldrnn Tahrandaki askeri nkleer program savunucularnn elini glendirmesi de pekl mmkndr71.
6 elikili bir yaklam Barack Obama ynetiminde yaylmay nleme politikas

ABDde Barack Obamann bakanla gelmesi nkleer silahlarn yaylmasn nleme ve nkleer silahszlanma politikalarnda bir dnm noktas oldu. Obama greve geldikten yalnz ay sonra, 5 Nisan 2009 tarihinde Pragda yapt konumada nkleersiz bir dnya iin altn ilan etmekle kalmayp bu ynde ABD namna gereken admlar atmaya da ahsen sz verdi. Obama u vaatlerde bulundu: Nkleer silahlarn ulusal gvenlik stratejimizdeki roln azaltmak ve baka lkeleri de aynsn yapmaya tevik etmek;
69 70
71
2003teki Irak rnei ancak, bu kadar zayf kantlarla bir ran rneinin sz konusu olamayacana dair bir ders yerine geebilir. Uzmanlara gre srailin rann en nemli nkleer tesislerini dardan yardm almadan imha edebilecek askeri imkn ve kabiliyete sahip olduu tartlr. ou uzman bunu ABD kuvvetlerinin yapabilecei kansndaysa da ABDnin bu tesisleri srpriz bir saldryla tamamen imha edebileceine pek ihtimal vermeyen askeri uzmanlar da vardr. stelik rann elinde buna karlk vermek iin ok eitli seenekler olduundan bu uzmanlar byle bir giriimde bulunulmasn tavsiye etmemektedir. Tahranda gerek hkmet gerekse muhalefet partileri nkleer silahlar hakknda imdiye kadar sregelen tartmalarda rann dardan gelen basklara gre hareket ettii veya bunlara boyun edii izlenimini vermemek iin konumlarna gre her trl gayreti gstermitir. Anlamazln balad dnemde rann nkleer programnn gelecekte ne ynde ilerleyecei henz kararlatrlmam ya da bilinmiyor idiyse de bu tutum devam ettii takdirde rann nkleer silah imal etmek istemesinden duyulan kayglarn kendi kendini gerekletiren bir kehanete dnmesi ihtimali gz ard edilemez.
214
Rusya ile her iki lkede stratejik nkleer silahlarn nasl snrlanacan ve azaltlacan belirleyen, bir Yeni START Antlamas mzakere etmek; Nkleer Denemelerin Tmden Yasaklanmas Antlamasnn (CTBT) ABD tarafndan onaylanmas iin derhal ve srarla aba gstermek; Devletlerin nkleer silahlarnda kullanaca blnebilir malzemelerin retimini dorulanabilir biimde sona erdirecek yeni bir anlama yaplmas iin aba gstermek; Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasn ibirliinin temeli olarak glendirmek; uluslararas denetlemeleri glendirmek iin daha fazla kaynak ve yetki, kurallar ihlal ederken yakalanan lkelerin bunun sonularna derhal katlanmas ve nkleer santrallar iin lkelerin yaylma riskini arttrmadan ulaabilecekleri uluslararas bir yakt bankas dahil olmak zere sivil nkleer ibirlii iin yeni bir ereve72. Obama ayn zamanda nkleer silah sahibi olmayan tm devletlerin NPT erevesindeki ve UAEA ile ilikilerindeki ykmllklerini yerine getirmek kaydyla nkleer teknolojinin sivil kullanmna snrsz eriebilme hakkna sahip olduunu da aka vurgulad. Obamaya gre bu, iklim deiikliini durdurmaya katk salayacakt. Obamann aklamalar net bir biimde ABDnin yaylmay nleme amal ok tarafl politikalarda rol almaya niyetli olduunu gstermeyi amalyordu. Mays 2010 ylnn Mays aynda yaplacak olan NPT Gzden Geirme Toplants dnldnde konumasnn zamanlamas ve ierii de anlamlyd. Bu toplantnn be yl nce olduu gibi sonusuz bir ekilde dalmasna msade edilmemeliydi. NPTdeki konularn tm ele alnm ve anlamann temel ilkeleri bir kez daha vurgulanmt: Nkleer gler silahszlanmal, nkleer silah sahibi olmayan lkeler silahlarn yaylmasn nlemede daha sk kontrolleri kabul etmeli denmi ve antlamaya uyan btn ye lkelerin nkleer teknolojiyi sivil amalarla kullanma hakknn alt bir kez daha izilmiti. Obamaya gre, ABD bu yolda nderlik roln stlenmeye hazrd. Bir yl sonra 2010 ylnn Nisan aynda Obama ilk pratik gelimeleri hayata geirme ve syledikleri ile yaptklarnn birbirini tuttuunu gsterme yolunda admlar att. Yedi gn iinde ABDnin askeri alanda gelecekte takip edecei nkleer politikann bir haritas olan, Nkleer Durum Raporunu imzalad ve Praga tekrar giderek Rus meslekta Dimitri Medvedev ile Yeni START Antlamasn imzalad. Son olarak da 47 lkenin katlmyla Washingtonda nkleer gvenlik konulu bir zirve toplants dzenledi. Bu projelerden nn de amac NPTnin uygulanmasn glendirmekti ama bu amaca gerekten ulalabilir mi?
72
http://www.whitehouse.gov/the-press-office/remarks-president-barack-obama-praguedelivered
215
6.1 Yeni START Antlamas

8 Nisan 2010 tarihinde imzalanan Yeni START Antlamas73 her iki tarafn stratejik nkleer fze sistemlerinin saysn 700 faal olmak zere, 800, konulandrlm stratejik sava balklarnn saysn ise lke bana 1550 ile snrlyor. Washington ile Moskova bylece fze sistemlerinin saysnn 2009 ylnn Aralk aynda sresi dolan START Anlamasna kyasla yzde 50den fazla oranda azaltldnn altn izmi oldu. Sava balklarnn says ise yzde 74 orannda azalmt. Daha yakn tarihli Moskova Anlamasna (Stratejik Taarruz Kuvvetlerini Azaltma Antlamas-SORT- 2002) gre ise bu say yzde 30 daha dkt. Ancak, ilk bakta silahszlanma adna girilmi byk bir taahht gibi grnen bu anlama aslnda olduka kk bir admdan ibaret. Bugn ne Rusya ne de ABD eski START Anlamas dneminde izin verilen boyutta bir nkleer potansiyele sahip. ki lke arasnda imdiki faal potansiyellerine gre bir karlatrma yaplacak olursa ABDnin sadece birka dzine stratejik fzeyi envanterinden karp 100 stratejik fzeyi daha hizmet d brakmasnn yeterli olduu, Rusyann ise hibir ey yapmasnn gerekmedii, Rusyann elinde sadece 566 adet faal fze bulunduundan Moskovann btesi elverirse, teoride envanterine 200 fze daha ekleyebilecei bile grlr. Sava balklarna bakldnda da buna benzer bir tablo grlmektedir. Amerikan Bilim nsanlar Federasyonunun (Federation of American Scientists) ve Doal Kaynaklar Savunma Konseyinin (Natural Resources Defense Council) tahminlerine gre, 2009 ylnda ABDnin elinde aktif fze sistemlerinde konulandrlm 2 bin 200 kadar sava bal ile yedekte beklettii yaklak 150 balk daha mevcuttu74. Rusya ise 2 bin 500 il 2 bin 600 adet aktif sava balna sahipti75. Dolaysyla, ilk bakta antlama erevesinde yaplan azaltmalar biraz daha byk orandaym gibi grnmektedir. Yani, Moskovada imzalanan SORT antlamasyla 2012 yl iin hedeflenen 2 bin 200 adetlik sava bal st snrna gre Washingtonun 650, Moskovann ise en az 950 adet faal sava baln hizmet d brakmas gerekmekteydi76 ama grntye aldanmamak lazm. Byk bir silahszlanma hamlesi gibi grnen bu adm, yine byk lde rakamlarla kurnazca oynanmak suretiyle sahnelenen bir gz boyama numaras olup, taraflar gerekte bu azaltmalar yapmak zorunda deildir. Yeni START
73
74 75 76
Antlama burada grlebilir: http://www.state.gov/documents/organization/140035.pdf. Beraberindeki protokol burada grlebilir: http://www.state.gov/documents/organization/140047.pdf Hans M. Kristensen ve Robert S. Norris: ABD Nkleer Kuvvetleri 2009, Bulletin of Atomic Scientists (Atom Bilimcileri Blteni) iinde, Mart/Nisan 2009, s.59-60 Hans M. Kristensen ve Robert S. Norris: Rus Nkleer Kuvvetleri 2010, in: Bulletin of Atomic Scientists (Atom Bilimcileri Blteni) iinde, Ocak 2010, s.76-77 SORT antlamas her iki devlete 2012ye kadar her birinde 1700-2 bin 200 adet sava bal kalacak seviyeye kadar silahszlanma ykmll getirmitir. Alt snr easas alnrsa ABDnin nominal silahszlanma ykmll 150 adet, Rusyannki ise 500 adet sava baldr.
216
Anlamasnn bir ayrnts bunu aka gzler nne seriyor: Stratejik bombardman uaklar gelecekte genellikle tek bir nkleer silah olarak saylacaktr; eski START anlamasnda ise bu uaklar cruise fzeleri tayorsa on, nkleer silah tayorsa bir adet silah olarak saylyordu. Moskova SORT antlamasnda bu konuya ilikin mutabakatlarda herhangi bir deiiklik yaplmamtr. Nitekim bu bombardman uaklarnn her biri 6, 12, 16 hatt 20 adet silah tayabilmektedir. Bunun iki sonucu vardr: Birincisi kt zerinde sadece birka yz adet silahn envanterden karlmasnn gerekecei, ikincisi ise her iki tarafn da lke bana resmen kabul edilen sava bal st snr olan 1550den birka yz adet daha fazla silah elinde bulundurabileceidir77. Dier taraftan, Yeni START Anlamasnn nceki anlama gibi taraflarn yedekte tutabilecei sava bal saysna herhangi bir kstlama getirmedii gerei var. Bu say bir kriz durumunda yeniden faal hale getirilebilecek silahlar ile bertaraf edilmemi silahlar kapsyor. Gemite bile bu, antlama uyarnca izin verilen saydan ok daha fazla nkleer silah demekti. 2010 ylnda taraflarn sahip olduu toplam bertaraf edilmemi nkleer silah says 20 binin ok zerindedir. ABDde i politikann yaratt engeller, Yeni START Anlamasndaki snrl silahszlanma ykmllklerinin iini boaltt. Bu engeller ABD Kongresi 2010 Bte Kanununda Yeni START Anlamas mzakereleri iin ABD Bakanna balayc kstlamalar konulmasna neden oldu. rnein, Obama ynetiminin ABDdeki fze savunma sisteminin gelitirilmesini veya konvansiyonel balkl uzun menzilli silahlarn gelitirilme ve konulandrlmasn snrlayan hibir anlamaya girmesine izin verilmiyordu. Washington karada ve denizde konulandrlm konvansiyonel uzun menzilli silahlarn retimine odakland iin bu snrlama Obamann mzakerecilerini stratejik fze sistemleriyle ilgili grmelerde gayet muhafazakr bir tutum taknmak zorunda brakt. Ayrca, Yeni START Anlamasnn onaylanmas iin ABD Senatosunda, silah denetimine ilikin anlamalar birounun temelden reddettii bilinen Cumhuriyetilerden en az sekiz oy alnmas gerekiyor. ABDnin mevcut nkleer silah potansiyelini ihmal edilebilir derecede de olsa bir miktar kemiren bu antlamann onay iin ABD Senatosunda gereken te iki ounluu salayp salayamayaca ise sras gelince grlecek. Yeni kabul edilen silahszlanma ykmllklerinin dar kapsamnn, NPT yesi lkelerin byk ounluu iin yeterli olmas ihtimal dahilinde deil. Dolaysyla bu snrl kapsam, gzden geirme toplantsnda nemli lde iyiletirilmi nkleer silahlarn yaylmasn nleme dzenlemelerini bu lkelere kabul ettirecek kadar inandrc da deildir.
77
Bu saylarn nihai hesaplamada ka adet silaha karalk gelecei, her iki tarafn gelecekte ka adet stratejik bombardman uan stratejik fze sistemi olarak deklare edeceine baldr. Gerek Rusya gerekse ABD hava kuvvetlerinin elindeki nkleer cruise fzesi stoklarn modernize etme niyetindedir.
217
6.2 Nkleer Gvenlik Zirvesi

Barack Obama uluslararas camiann belirli yelerini 12 ve 13 Nisan 2010 tarihlerinde Washingtonda yaplacak Nkleer Gvenlik Zirvesine davet etti. Davet toplam 47 lkeye gnderildi. Zirvenin amac, katlan lkelerin topraklarnda silah yapmnda kullanlabilecek kalitede blnebilir malzemelerin kullanlmasn kstlamaya veya kaldrmaya ynelik daha sk gvenlik nlemleri almay taahht edecei bir sre balatmakt. Zirvede bir bildiri78 ve bir alma plan79 kabul edildi. Bu belgelerin ikisi de balayc olmayp, gnlllk esasna dayal siyasi iyi niyet ifadesiydi. Varlan mutabakatlarn odak noktasnda ye lkelerin gnll olarak girecei u taahhtler bulunuyordu: Nkleer malzemelerin fiziksel korunmas ve nkleer terrizm eylemlerinin nlenmesi hakkndaki szlemeler gibi uluslararas anlamalar abuk ve baarl uygulama yoluyla ve baka lkelerin de katlm iin aba gstererek bu anlamalar evrenselletirerek glendirmek; ayn ey, gayelerinden biri kitle imha silahlarnn devlet d aktrlerin eline gemesini nlemek olan BM Gvenlik Konseyinin 1540 sayl80 karar iin de geerlidir. Gncelletirilmi INFCIRC 225, 2010-2013 Nkleer Gvenlik Plan ve Tesisler in Nkleer Malzeme Envanter Sistemleri gibi nkleer malzeme ve tesislerin gvenliini iyiletirmeyi amalayan eitli UAEA giriimlerini uygulamak ve glendirmek. Nkleer malzemeleri, zellikle de silahlarda kullanlanlar ve nkleer tesisleri uygun biimde gvenlik altna almak ve nkleer malzemelerin tehlikeli amalar iin kullanlmasnda gerekli bilgi ve teknolojinin devlet d aktrlerin eline gemesini nlemek. Yksek derecede zenginletirilmi uranyum ve ayrtrlm pltonyumun (silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki pltonyum ve reaktr pltonyumu) gvenliini ve belgelenmesini salayacak nlemleri desteklemek, bu malzemelerin tek bir yerde depolanmasn salamak, teknik ve ekonomik adan mmkn olduu durumlarda, yksek derecede zenginletirilmi yaktla alan uranyum reaktrlerinin dk derecede zenginletirilmi uranyum ile altrlan reaktrlere dntrlmesine almak ve yine, mmkn olduu durumlarda yksek derecede zenginletirilmi uranyum hedefli almalarda baka malzemelere ynelmek81.
Karlatrn: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/communiqu-washingtonnuclear-security-summit 79 Karlatrn: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/work-plan-washingtonnuclear-security-summit 80 Karlatrn: http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/328/43/PDF/ N0432843.pdf?OpenElement 81 Alternatif uranyum-molibdenyum yaktnn gelitirilmesi, Garchingdeki reaktrn dntrlmesinin teknik adan yaplabilir olabilecei bir aamaya henz ulamadndan reaktrn yksek derecede zenginletirilmi uranyumla almaya devam etmesi bu ifadeyle garantilenmi olmaktadr.
78
218
Nkleer kaakln nlenmesi ve bilgi alveriinin iyiletirilmesi iin aba gstermek, adli nkleer bilim alannda daha fazla uzmanlk gelitirmek. Radyolojik kaynaklarn gvenli kullanmyla ilgili nlemleri iyiletirmek ve bu konuda daha neler yaplabileceini aratrmak. Nkleer Gvenlik Zirvesi arzu edilen srekli ibirlii srecini balatmada baarl oldu. ki yl sonra Seulde devam niteliinde bir zirve daha toplanacak. Barack Obama geni tabanl, ok tarafl, nkleer silahlarn yaylmasn nleme giriimleri oluturma niyetini gsterebildi ve selefi George W. Bushun aksine tek tarafl anlamalara dayal bir yaklam izlemekte srarl olmadn ortaya koydu. Sonu olarak zirvenin, NPT yesi tm lkelere, ok sayda lkenin nkleer malzeme ve nkleer tesislerin gvenliine giderek artan bir seviyede ilgi gsterdiine dair bir iaret vermi olduu sylenebilir. Ancak, zirveden yeni, nemli bir giriim kmad. Buna ramen zirvede birbirine gayet zt iki yn bulunan bir mesaj da sz konusu oldu: Obama hkmeti Nkleer Durum Raporunda (bkz.: 6.3) yapt gibi nkleer malzemeleri, teknolojiyi ve hatt silahlar ele geirmeye ynelik terrist giriimlerin nlenmesini aka, dayanaklarnn en bana koydu. Risk analizinde ve gnll taahhtler srecini desteklemek iin kullanlan savlarda bu tehdidi vurgulamakla nispeten ok sayda devletin desteini kazanmak veya kar kmasn zorlatrmak biraz daha kolay oldu. Yanlz madalyonun bir de teki yz var: Terristlerin silah yapmnda kullanlabilecek kalitedeki nkleer malzemeleri ele geirmeye kalkma riski, baka devletlerin ayn eyi yapmaya kalkma riskinden daha dk. Gnll taahhtler, arkasnda durulan veya kabul edilen nlemlerin biroundan halihazrda etkilenen devlet aktrlerinin tmne uygulansa, bazlarnn bu talepleri ayrmclk eklinde alglamas beklenebilir.
6.3 Nkleer Durum Raporu

6 Nisanda Kongrenin istei zerine takdim edilen Nkleer Durum Raporu82 Bakan Obamann gelecekteki nkleer politikalarnn btn nemli ynlerini aklad bir rapordur. Raporun kapsad konular nkleer siyaset, nkleer strateji ile doktrinler, nkleer silah potansiyeli ve gelecei ile askeri nkleer sanayi komplekslerinin geleceine dair kavramsal aklamalardr83. Raporda nkleer enerjinin sivil kullanmnn geleceine yer verilmemitir. Biz burada sadece raporun nkleer silahlarn yaylmasn nleme rejiminin gelecei asndan zellikle nem tayan blmlerini ele alacaz. Raporda nkleer silahlardan arndrlm bir dnya hedefi ilk kez net bir biimde yer almtr. Terristlerin nkleer silah retimi iin gereken malze82 83
http://www.defense.gov/npr/docs/2010 Nuclear Posture Review Report.pdf Bu konudaki belge ve incelemelerin kapsaml bir derlemesi u adreste bulunabilir: http:// www.bits.de/main/npr2001.htm
219
Karlatrma iin, George W. Bush ynetiminde ayn konu 2002de u ekilde ifade edilmiti: ABD, Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasna [NPT] taraf olup nkleer silah sahibi olmayan bir devlet tarafndan nkleer silah sahibi bir devlet ile birlikte hareket edilerek ABDye, topraklarna, silahl kuvvetlerine veya dier birliklerine, mttefiklerine, veya ABDnin gvenlik taahhd vermi olduu bir devlete yneltilecek bir istila veya herhangi bir dier taarruz hali dnda NPTye taraf olup nkleer silah sahibi olmayan devletlere kar nkleer silah kullanmayacaktr. Bu, George W. Bush ynetiminde nkleer silahlarn rolnn ok daha geni kapsaml olduunu gstermektedir. 85 Biyolojik silahlarn kullanmnda ve etkinliinde byk bir teknik ilerleme meydana geldii takdirde Obama ynetimi nceki politikaya geri dnme hakkn Nkleer Durum Raporunda sakl tutmaktadr.
84
220
meleri ele geirme, hatt nkleer silah kullanma tehlikesini zamanmzdaki en byk tehdit olarak tanmlayp, nkleer silahlarn dier devletlere yaylmasnn bu tehditin ardndan geldii belirtilen raporda, NPT rejiminin canlandrlmas ve glendirilmesinin bu yzden Obamann nkleer politikalarnn nceliklerinden biri olduu ilan edilmitir. ABDnin stratejik nkleer politika belgeleri dnldnde, bu bir ilktir. Rusya, in gibi dier nkleer gler karsnda caydrcln ve stratejik istikrarn korunmas ncelikler arasnda ancak nc srada gelmektedir. Raporda, yeni ynetimin nkleer silah kullanmn lkenin nceki ynetimlerinin hepsinden daha ll bir yaklamla ele almak istedii vurgulanmakta ve zellikle George W. Bushun politikalarndan aka farkl bir yerde durulduu belli edilmektedir. Nkleer Durum Raporuna gre ABD, Bush ynetiminin nkleer silah kullanma opsiyonunu ak tuttuu risklerin (nkleer silah sahibi olmayan lkelerin kimyasal ve biyolojik silah kullanmas gibi) birouna konvansiyonel nlemlerle karlk verebilir. Nkleer silahlarn temel grevi ve rol ABDye, mttefiklerine ve ortaklarna ynelecek bir nkleer saldry caydrmaktr. Rapor ayrca, nkleer silahlarn stlendii roln daha da azaltlarak gelecekte tek grevlerinin bir nkleer saldry caydrma olmasn hedef olarak ortaya koymutur. Ancak, bu gerekleinceye kadar ABDnin, mttefiklerinin ve ortaklarnn hayati karlarn en u artlarda korumak iin nkleer silahlarn kullanlmas seenei ak braklmaldr. Raporda, nkleer silah sahibi olmayan lkelere verilen NPT rejimi asndan anlaml, nemli, olumsuz gvenlik garantilerinin de yeni ve daha ak bir zeti yer almaktadr: ABD, devletleri nkleer silah kullanmakla tehdit etmeyecek veya Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasnn [NPT] nkleer silah sahibi olmayan yeleri olup nkleer yaylmay nleme ykmllklerini yerine getiren devletlere kar nkleer silah kullanmayacaktr.84 Bu garanti bu devletlerden birinin biyolojik veya kimyasal silah kullanmas durumu iin de aka verilmitir85. Dolaysyla Washingtonun nkleer silah tehdidi, sadece NPT erevesindeki ykmllklerini yerine getirmeyen nkleer gler ve devletler iin szkonusu olabilecektir. Halihazrda bu tanma uyan balca lkeler Kuzey Kore ve randr. Washington ayrca bu tanma uyan devletlerin biyolojik ve kimyasal silah kullanmas durumunda nkleer silah kullanma hakkn da sakl tutmaktadr. Bu ise Washingtonun nkleer silahlar ilk kullanan taraf olma hakkn
elinde tutmaya devam edeceinin ak bir iaretidir. Bu hak yeni Nkleer Durum Raporunda aka zikredilmemitir. Ne var ki, son derece sorunlu iki mesele hl zmlenmi deildir. Bir devletin NPT antlamas erevesindeki ykmllklerini yerine getirip getirmediine kim karar verecektir? Birlemi Milletler mi, UAEA m yoksa ABD Bakan m86? Ayrca bu kararn kesin kantlara m yoksa doru kabul edilen varsaymlara m dayanlarak verilecei de belli deildir. Bu meselelerin ikisi de 2003 ylndaki Irak Savanda yakk almayan ve rahatsz edici biimde vurgulanmtr. Aklanan politikalar alannda Barack Obama dneminde nkleer silahlarn rol nemli lde snrland ve azaltld. Ancak, bu deiikliklerin ABD Silahl Kuvvetlerinin stratejik planlarna, harekt planlarna ve beklenmedik durumlara ilikin planlarna yansmas iin birka yl daha gemesi gerekebilir. Bu gerekleene kadar planlarn George W. Bush ynetimi dneminde konulan kurallara gre hazrlanmasna devam edilecektir87. Silahl kuvvetlerin Obamann siyasi talimatlarn nereye kadar ve ne kadar abuk uygulayacan da zaman gsterecek. Silahl kuvvetler gelecekte yine Cumhuriyeti bir bakann kp ABDnin aklanan politikalarn tekrar deitirmesini mit ediyor olabilir. Nkleer Durum Raporunda Amerikan nkleer kuvvetlerinin gelecei iin ngrlen deiiklikler gayet ufak boyuttadr. Rapor mevcut yaplar koruma konusunda tereddde yer brakmayacak derecede muhafazakrdr. Doal olarak Yeni START Anlamas uygulanmaldr. Rusya ile yeni grmeler iin n aratrmalar yaplmasna da devam edilmelidir. Ancak, ABD ayakl nkleer fze sistemlerini muhafaza edecek ve sadece snrl deiiklikler yapacaktr. Ktalararas balistik fzelerdeki sava balklarnn saysnda balatlan azaltma (3ten 1e) tamamlanacaktr. ki stratejik denizaltnn hizmetten karlp karlmayaca konusunda iki yl iinde karar verilecektir. Nkleer kabiliyetli uzun menzilli bombardman uaklarnn saysn tekrar azaltmak da mmkndr ama bu deiiklikler aslnda pek bir ey ifade etmemektedir. Bunlarn aksine, nkleer fze sistemleri alannda btn nemli modernizasyon projelerine devam etme ve bunlarn yerini alacak sistemleri gelitirip hizmete sokma kararndan net bir mesaj alnabilir. rnein, 2019 ylndan itibaren retimine balanacak ve 2080lere kadar kesintisiz stratejik caydrclk salayacak olan yeni bir uzun menzilli Cruise fzesinin, yeni bir bombardman uann ve stratejik fze tayabilecek yeni nesil denizaltlarn gelitirilmesine onay verilmitir88.
Washingtonda bu sorunun cevab sorunun sorulmasna hacet brakmayacak kadar bellidir. Karar ABD Bakan verir ve uluslararas destek toplayabilir fakat bunu yapmaya mecbur deildir. 87 Bu, rnein 8010-08 sayl, Stratejik Caydrma ve Kresel Darbe balkl harekat plannn ubat 2009 tarihli versiyonunda gsterilmitir. Baknz: Hans M. Kristensen: Obama and the Nuclear War Plan (Obama ve Nkleer Sava Plan), Amerikan Bilim nsanlar Federasyonu Konu zeti, ubat 2010. 88 Karlatrn: http://www.senate.gov/~armed_services/statemnt/2010/03%20March/ Johnson%2003-17-10.pdf
86
221
Benzer ekilde Nkleer Durum Raporunda Trident fzelerine konulan nkleer sava balklarnn modernizasyonunun devamna (W76-1), B61 ailesi bombalar iin kapsaml bir modernizasyon programna (B61-12)89 ve ktalararas fzelere konulan sava balklarnn modernizasyonu iin hazrlklara (W78) onay verilmitir. Bu projelerin uygulanabilmesi amacyla birok tesisin modernizasyonu ve yenilerinin inasn salamak zere askeri nkleer sanayi kompleksleri iin byk miktarlarda yatrm da onaylanmtr. George W. Bushun koyduu yeni l kavram ile gelecekte nkleer caydrclk fze savunma sistemi ve annda kresel saldrlar iin konvansiyonel uzun menzilli fzelerden oluan nkleer bileenlerden oluan yap yeni ynetim tarafndan da korunmutur. Bu stratejinin Avrupa, NATO, Ortadou ve Uzakdoudaki (Gney Kore, Japonya) blgesel caydrma sistemlerine de uyarlanmas planlanmaktadr. Askeri nkleer tehizatn gelecei hakkndaki bu kararlar, aklanan politikadaki deiikliklerle aka elimektedir. Bu kararlara baklrsa nkleer silahlardan arndrlm bir dnya vizyonunun en iyi ihtimalle 22. yzylda gerekleebilecei izlenimi edinilebilir. Dolaysyla bu kararlar gelecek vaat eden, iyiletirilmi bir nkleer silahlarn yaylmasn nleme politikasnn gereklerine ters ve zayflatc bir etki yapmaktadr.
6.4 Sylenenler ve yaplanlar sorunlar ve elikiler

Obamann Pragdaki konumasnda yapt aklamalar ile gerek politikalar karlatrldnda, birbirinden farkl deerlendirmelere varlabiliyor. Bakan Rusya ile yeni bir silahszlanma anlamas yapmaya alm ve bu amacna ulamtr. Yanlz anlamay henz ABD Senatosundan geirememitir. Obama ynetimi Nkleer Denemelerin Tmden Yasaklanmas Antlamasn Senatodan geiremeyeceinden korktuu iin vaat ettii gibi onaylatamamtr. Ayn tehlike Yeni START Antlamas iin de daha az derecede sz konusudur. Nkleer silahlarn ynetimin gvenlik stratejisindeki roln azaltma vaadi biroklar tarafndan yetersiz bulunsa bile yerine getirilmitir. Obamann ok tarafll yeniden canlandrma ve yaylmay nleme tedbirlerinin daha sk uygulanmasn salamak iin NPT rejimini glendirme abalar aktr. lkenin nkleer silah potansiyelinin yeniden yaplandrlmasnda muhafazakr bir yaklam izleme ve bu alanda George W. Bush tarafndan konulan mevcut modernizasyon planlarnn neredeyse tmn destekleme karar ise i politikada vermek zorunda kalnan tavizlerden kaynaklanyor olabilir; ancak, gelecekte bu kararlar yaylmay nleme politikalarnn nemli lde iyiletirilmesinin karsnda byk bir engel oluturacaktr. Ayrca, Obamann nkleer politikalar zellikle iki noktada son derece elikilidir. Bunlarn ikisi de byk riskler arz ediyor. lk olarak Obama ynetimi nkleer terrizmi ve nkleer silahlarn yaylmasnn devlet d aktrlere
89
ki taktik versiyon olan B61-3 ile B61-4 Avrupada konulandrlmtr.
222
ulamasn gelecekteki en byk tehdit olarak gryor90. Dolaysyla yaylmay nleme politikalarn ve NPT rejiminin glendirilmesini ncelikle belirlemeyi amalyor. Bu durumda Amerika Birleik Devletlerinin, nkleer silahszlanma konusunda kararl olduuna dair gl bir mesaj vermesi beklenir. Obamann risk analizinden karlabilecek sonulara gre, yine beklenen ey byle bir mesajn ABDnin mevcut nkleer potansiyelinde imdiye kadar planlananlardan ok daha byk azaltmalar yaplarak verilmesidir. Oysa bunun aksine ABDnin nkleer potansiyelinin geleceiyle ilgili kararlar tamamen farkl bir mesaj veriyor. Nkleer kuvvetlerinin kapsam ile grn, birincil olarak ve tereddde yer brakmayacak biimde dier nkleer glerle en azndan denk konumda kalmaya veya uzun vadede onlara stnlk salamaya ynelik. Bu kararlar ayrca, Amerika Birleik Devletlerinin elindeki gl, modern nkleer kuvvetleri bu yzyln ortalarndan ok sonraya kadar idame ettirmeyi ve bunlar daha da modernletirecek kabiliyet ve altyapya sahip olmay amaladna da iaret ediyor. Bunun yaylmann tehlikeleri ile mcadelede nemli bir engel tekil etmesi ihtimali ok byk, nk bu tabloyu gren dier birok devlet NPT rejimini glendirme adna daha sk yaylmay nleme tedbirlerini kabul etme isteklerini azaltabilir. Barack Obamann nkleer politikalarndaki ikinci eliki onun NPTnin doasnda mevcut olan tutarszlklarn esiri olduunu gsteriyor. Obama nkleer silah sahibi olmayan tm lkelerin nkleer enerjiyi sivil amala kullanma hakkn tekrar tekrar vurguluyor. Bu gr desteklemek iin nkleer santrallarn CO2 salmn azaltmada ve iklim deiikliini dizginlemede nemli bir rol oynayabileceini sylyor. Obama ABDnin de yeni nkleer santrallar ina edeceini syleyerek ve 54 milyar ABD dolar tutarnda uygun koullarda krediler salayarak bu idealin promosyonunu yapyor. Obama ynetimi son olarak yaylmaya mmkn olabildiince direnli, yeni nesil nkleer santrallarn, ihracat maksadyla inaatna ve gelitirilmesine byk destek vereceini aklad. Btn bunlar nkleer enerjiyi sivil amalarla kullanmak isteyen ve Obamaya gre kullanmas gereken nkleer silahsz lkeler iin iyi niyetli bir mesaj olarak anlalabilir. Oysa pratikte bu sadece mevcut yaylma risklerinden ok daha fazlasn kabullenmeye hazr olanlar tarafndan izlenebilecek bir yaklamdr.
7 Enerji peinde bir dnya

Gnmzn birincil enerji kaynaklarndan en nemlileri petrol ve doalgazn dnya nfusunun artan taleplerini karlamaya devam edip edemeyecei konusunda endieler byyor. Mali krize ramen enerji talebi dnya genelinde hzla artyor. Daha nceleri, halen sanayiden arnmakta olan Bat dnyasnda bulunan emek ve enerji youn retim srelerinin ounu Asya devraldndan,
90
Ancak, en byk nkleer tehdidi terrizmin temsil edip etmedii kukuludur. Terrizm muhtemelen tehditlerden en frsat olandr. Nkleer silaha sahip yeni devletlerin ortaya kmas ve baarszla uramas ok daha kolay olan ok ynl caydrclk sistemlerinin oluturulmas birok uzman tarafndan en byk risk olarak grlmektedir.
223
91
Karlatrn: rnein, Atlantik Konseyi: Yaylma ve Nkleer Enerjinin Gelecei, Washington DC 2004.
224
enerji talebi bu blgede dramatik biimde artt. Yeterli seviyede enerji ve elektrik arz kalknmann temel koullarndan biri haline geldi. Ne var ki dnyann petrol ve doalgaz rezervleri snrl olup bunlarn denebilir fiyatlarla belli bir zamanda, belli bir yere ikmali ancak snrl miktarlarda yaplabiliyor. Arz ve talep arasndaki farkllklar, ekonomik fiyatlarla karlabilecek rezervlerin tkenmesi ya da blgesel atmalar yznden er veya ge darboazla karlalmas beklenebilir. Buna paralel olarak iklim deiikliinden byk oranda fosil yaktlarn sorumlu olduuna ve bunlarn kullanlmasna devam edilmesinin iklim deiikliinden kaynaklanan risklerin snrlanmasyla badamadna dair glenen bir bilinlenme szkonusu. Bylece, gerek Bat dnyasnda gerekse gelimekte olan lkelerde alternatif ve ek enerji kaynaklarnn aranmas balbana bir akm haline geldi. Nkleer enerji, nemi inkr edilemeyecek olan yenilenebilir enerji kaynaklaryla birlikte giderek daha youn biimde aratrlan alternatiflerden biri. eitli aratrmalarda bir yandan sivil nkleer teknoloji ihra ederken bir yandan da nkleer silahlarn yaylmasn nlemenin mmkn olduu varsaylyor91. Yeni ABD hkmetinin politikalarnn da bu grten etkilendii anlalyor. Ancak, bu maksatla sunulan yaylmay nleme amal siyasi nerilerin sonu getirme, etkili olma olasl 1960l yllarda ve 1970lerde sunulanlardan farkszdr. Bu neriler, ilerindeki boluklar ve aklar, ilk yaylma vakalarnda kendini belli edinceye kadar sahiplerine biraz daha zaman kazandrr. Devlet d aktrler bu alanda faal biimde boy gstermeye balaynca, oluturulma amac devletler arasnda nkleer silahlarn yaylmasn nlemek olan yaylmay nleme rejimini meydana getiren unsurlardan ounun ya etkisi snrl kalacak ya da ilerinde eskisinden bile daha fazla boluk ve ak bulunduu grlecektir. Yaylma ve gvenlik meselelerine ramen nkleer teknolojinin ihracn savunanlarn unuttuklar bir ey var. Bunlar konunun zyle ilgili bir sorunu byk lde yok sayyorlar. Bir yandan yaylmaya kar azami koruma salamak iin urarken bir yandan da sivil nkleer teknolojinin ekonomik avantajlarn yceltmek mmkn deildir. Tm gvenlik nlemlerine ramen nkleer yaylma gelecekte uluslararas gvenlik iin bir sorun olmaya devam edecektir. Teknolojinin gnmzdeki ve kestirilebilir gelecekteki durumuna bakldnda, nkleer enerjinin sivil kullanmn yaylmaya kar yzde 100 direnli klmann mmkn olmadn ne srmek hi de abartl olmaz. Engelleri arttrmak ve sorunlar snrlamak elbette mmkndr. Yanlz sorunun nn kesmek amacyla imdiye kadar teklif edilen ve alnabilen tm nlemler zaman iinde etkinliklerinin bir ksmn muhtemelen yitirecektir. Teknolojik ilerlemeler ve yksek kalitedeki teknolojilere eriim olanann artmas, pekitirilmi yaylmay nleme tedbirlerini bile amaya kalkmay bir noktada daha kolay hale getirecektir.
En iyi senaryoda bile, elektrik retimi iin nkleer enerji kullanan lkelerin says arttnda yaylma risklerinin de artaca varsaylmaldr. Nkleer kulbe katlan her lke, nkleer malzemelerin muhafaza edilecei yeni yerler, teknolojiyi daha fazla gelitirebilecek nitelikte, zel eitim ve bilgi sahibi, i arayan yeni bilim insanlar ve uzmanlar ile terrist saldrlarna kar hassasiyet arz eden tesislerin bulunduu yeni mevkiler demektir. Yaylma riski eitli nedenlerden dolay muhtemelen artmaya devam edecektir: Birincisi: Uranyum doalgaz ve petrol gibi enerji retimi iin kullanlabilen, kaynaklar snrl bir hammaddedir. Sabit seviyede devam edecek bir tketimle dnyadaki uranyum rezervleri ister 60, ister 80, isterse 100 yl dayansn, gnn birinde mutlaka tkenecektir. Uranyum rezervlerinin mrnn uzun olduunu iddia eden kurumlar ayn zamanda nkleer santrallarn saysnn gelecekte hzla artacan varsayyorlar. Bu, uranyum tketiminin de ayn hzla artaca anlamna gelir. Uranyum uzun vadeli, srdrlebilir bir enerji kayna olacaksa hammaddenin birka kez kullanlabilmesi iin kapal yakt evrimlerine, yeniden ileme ve pltonyum ayrtrma gibi ilgili teknolojilere ihtiya duyulacaktr. Yanlz zellikle artan sayda lkenin uygun tesisler ina edip iletmesi halinde yeniden ileme teknolojisi ok daha byk yaylma risklerini gndeme getirecektir. kincisi: Kresellemenin sonularndan biri devletlerin elindeki kuvvet kullanma tekelinin zayflamasdr. Bu olgu ile balantl olarak sk sk baarsz devletler terimi kullanlyor. Bu devletlerde hkmetler gvenliini salamas gereken topraklarn baz blmlerinin kontroln kaybetmitir. Artk o blgelerin gvenliini garanti edemezler. Bu baarsz devletlerin topraklarnda sivil ya da askeri, nkleer tesisler varsa, bu bal bana ciddi bir yaylma sorunu arz eder. Sovyetler Birliinin dalmas sorunun bu gibi durumlara zg birok ynne dnyann dikkatini ekmitir. Pakistann hibir zaman baarsz devletlerden biri olmayacandan, hatt dalmayacandan emin olabilir miyiz? Bu, nkleer enerji kullanmay giderek daha ok dnen Afrikadaki tm devletler iin de geerli deil midir? ncs: lettikleri sivil nkleer tesisler sayesinde bakalarna nkleer teknoloji iletebilecek lkelerin says artacaktr. Bu, teknoloji kaynaklarnn saysn, teknoloji transferinin kapsam ve niteliini arttracak,tek bana paralar retip ihra edebilecek konuma ulaan lkeler giderek oalacaktr. Buna benzer ihracat ilerini ekonomik adan tevik eden faktrlerin, etkin bir ihracat kontrol sisteminin kurulmasndan veya iyiletirilmi gvenlik standartlarnn gerekletirilmesinden ok daha nce ortaya kt, birok rnekten edinilen tecrbeyle sabittir. Dolaysyla Batnn sanayiyi terk etmesi ve Gneyin sanayilemesi gnmzde nkleer teknoloji ihracatn kabul etmeme, kontrol etme veya snrlama giriimleri iin zorlu bir snav yerine geecektir. Gelecekte nkleer tedariki statsne kabilecek devletlerden bazlarnn nkleer teknolojinin sivil amal meru kullanmndan anlad ey, geleneksel nkleer glerin ve onlarn mttefiklerinin anlad225
ndan farkl olabilir. Bu balamda Kuzey yarmkrenin ihracat politikalarn tanmlamak iin kullanlan nkleer rk ayrmcl sulamasn hatrlamamz yeterlidir. Bu, nkleer teknoloji ihracatn kontrol etmeye yarayan sistemlerin byk ve yeni glklerle karlaaca anlamna gelir. Yeni tedarikiler pazardan pay kapmak iin ilk kez rekabete baladnda Batl lkelerdeki sanayilerin gemi yllarda nkleer yaylmay krklemi olan eski ve tehlikeli bir dayanaa yeniden sarlmas pekl mmkndr: Biz satmazsak bakas satar; o yzden biz satalm daha iyi. Stockholm Uluslararas Bar Aratrmalar Enstitsnn (SIPRI) daha 1979 ylnda nkleer enerjinin yaylma risklerini inceleyen bir aratrmasnda, ok tarafl zenginletirme ve yakt retim tesislerine dayal bir yakt evriminin yaylmaya kar belki de en etkili gvenceyi oluturaca sonucuna varmt92. SIPRI, gerek NPT gerekse dier yaylmay nleme nlemlerinin kazandrd 20-30 yln, sk bir alma ile bu tr bir yakt evrimi gelitirmek iin deerlendirilmesi arsnda bulunmutu. Bu teklif dorultusunda nemli hibir ilerleme kaydedilmeden 30 yl geti. lkelerin ekonomik karlar her zaman yolu tkad. ok taraflln ranla ilgili tartmalar vesilesiyle tekrar gndeme gelmesi ancak son birka ylda gereklemitir93 ama gelecee ait yaylma risklerinin ileri grl bir yaklamla ele alnacan dnmek bugn bile zordur. Birok lkede nkleer enerji hl gayet deerli, karmak ve modern bir teknoloji olarak alglanmaktadr. Ona hakim olmak, teknik gelimiliin veya uzmanln kant saylmaktadr. Dolaysyla nkleer teknoloji birok lkede kalknmann ve modernlemenin nemli bir paras olarak grlmektedir. Bu yolun takip edilmesi iin gereken ekonomik olanaklara her lke sahip deildir ama sahip olanlar nkleer seenei tercih edebilir. Nkleer tesislerin ve teknolojinin ihracatndan kr etmek isteyen Batl lkeler, nkleer enerjiyi modern, iklim dostu ve ucuz bir enerji kayna olarak lanse etmeyi srdrdke dier lkeler de nkleer teknolojiyi kullanmak isteyecektir. Bu ekilde hareket etmenin yaylma riskini arttrmas kanlmazdr94. 1960l yllarla 21. yzyln ba arasnda oluturulan NPT ve yaylmay nleme rejiminin temelinde hl ayn alveri fikri yatyor. Nkleer silah sahibi lkeler silahszlanmay, nkleer silah sahibi olmayan lkeler ise bu tr silahlar gelitirmeye zaten hi kalkmamay vaat ediyor; nkleer enerjiyi sivil amalarla kullanma hakk ise tm ye devletlere snrsz olarak tannyor. Haliyle,
Frank Barnaby ve dierleri (editrler): Nuclear Energy and Nuclear Weapon Proliferation (Nkleer Enerji Ve Nkleer Silahlarn Yaylmas). Londra, Stockholm 1979. 93 UAEAnin gzetiminde lkelerin yararlanabilecekleri ufak, ok tarafl bir yakt rezervi oluturulacaktr. 94 Nkleer enerjiyi artan bir younlukla demode bir teknoloji olarak tantma ve bunu net bir biimde ifade etme olaslnn zerinde durmaya deer. Gnmzde giderek daha fazla lkede rastlanan bir eilime gre en iyi teknisyenler, mhendisler ve bilim insanlar nkleer teknoloji ziyade enerji verimliliinin arttrlmas ve yenilenebilir enerji alannda almaktadr.
92
226
yaylmay nlemeyi veya yaylmay nleme amal mekanizmalar glendirmek mmkndr ama bunun iin siyasi irade gerekir. Bu siyasi iradenin var olup olmayaca da nkleer silahlanmann kontrol ve silahszlanma alanlarnda kaydedilecek ilerlemeye bal olmaya devam edecektir. Bunu belirleyecek bir baka faktr de nkleer teknolojinin sivil amal kullanmnn lkeler tarafndan snrlanp snrlanamayaca, hatt bundan vazgeilip vazgeilemeyeceidir. Bunun iin gereken ey de yine siyasi iradedir ama nkleer teknolojinin gerek sivil gerekse askeri alanda sregelen kullanmna bakldnda byle bir iradenin mevcut olmad grlyor. Bu iradenin eksikliinin ne kadar vahim boyutlarda olduu, Almanyada mevcut reaktrlerin mrlerinin uzatlmas ve hatt nkleer enerjinin aamal olarak terk edilmesi kararndan vazgeilmesi hakkndaki tartmalardan da anlalmaktadr. Nkleer teknolojinin sivil ve askeri kullanmlar Siyam ikizleri gibi dnlebilir. Biri olmadan dieri yaayamaz ve her birinin kendine zg nemli riskleri vardr. Nkleer silahsz bir dnya vizyonunun geree dntrlmesi ve srekli klnmas ancak her ikisinden de vazgeilmesiyle mmkn olabilir. Yaylmaya kar en iyi ve en dayankl zm sfr-sfr zm yani nkleer silahlarn ve nkleer enerjinin ikisinin birden terk edilmesidir. te o zaman, nkleer silahsz dnya vizyonuna kar ne srlen en gl Hibir aktrn nkleer silah imal etmeyeceini kimse garanti edemez iddias poplerliini yitirir. Nkleer silahlar ile nkleer enerjinin ikisinin birden terk edilmesini izlemek sadece nkleer silahlarn terk edilmesini izlemekten daha kolay ve daha etkilidir95. Dnyann en eski ve en byk ulusal fizik kuruluu Alman Fizik Dernei, 06 Mart 2010 tarihinde bir karar yaymlad96. Bu kararda bilim adamlar, 2010 ylnn Mays ayndaki gzden geirme toplants vesilesiyle bir nkleer silah anlamas iin mzakerelerin balatlmasn teklif etti. Nkleer silahlar yasaklayan bir antlama 2020 ylna kadar imzalanmalyd. Nkleer enerji iin de benzer bir giriim gereklidir, nk nkleer teknolojinin kademeli bir ekilde terk edilmesinin zaman oktan gelmitir ve bunun uygulanmas zaman alacaktr.
Nkleer teknolojinin sadece askeri kullanm yasaklansa bilgi, uzmanlk ve teknik koullar sivil sektrde var olmaya devam eder. Nkleer teknolojinin her iki kullanm da terk edilirse uzmanlk ve uzmanlar yava yava yok olup gider. 96 Baknz: http://www.dpg-physik.de/presse/pressemit/2010/dpg-pm-2010-12.html
95
227
HENRY D. SOKOLSK
Nkleer silahlarn yaylmas ve nlenmesi: nmzdeki 20 yl
2010 ylnn Mays aynda yaplacak Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas (Nuclear Non-Proliferation Treaty- NPT) gzden geirme toplants yaklarken byk devletler daha nce grlmemi bir gayretle ABD ve Rusyann mevcut nkleer silah stoklarn azaltmaya, Pyongyangn askeri nkleer stounu tersine dndrmeye ve rann nkleer silahlarla ilgili faaliyetlerini durdurmaya odakland. Bu abalarn birbirini karlkl desteklemesi ve sadece ABD ile Rusya arasnda deil, nkleer silahlara sahip olan dier dnya devletleri arasnda da nkleer silahlarn azaltlmasna ynelik yeni anlamalara zemin hazrlamas mit ediliyor. Ayrca, nkleer silahlar azaltma konusunda kaydedilecek ilerlemelerin, nkleer silah sahibi olmayan devletleri nkleer yakt retme amal tehlikeli sivil faaliyetlerden uzak durmas iin daha fazla aba gstermeye ve sivil nkleer tesislerini daha ayrntl uluslararas denetlemelere amaya ikna etmesi de umuluyor. Ne var ki, bu nkleer mitlerin tam anlamyla gereklemesi pek olas deil. Kuzey Korede ya da randa rejim deiiklii olmadka, ne Pyongyangn elindeki nkleer silahlardan vazgemesi ne de rann nkleer silahlarla ilgili faaliyetlerini sona erdirmesi ihtimal dahilinde deil. Mevcut nkleer silah stoklarnn daha da azaltlmasna gelince; ABD ve Rusyann Stratejik Silahlarn Azaltlmas Antlamasnn (START) halihazrdaki devam anlamalar zerinde mutabakata varmas halinde stratejik silahlarda bir takm azaltmlar (1.000 ila 500 adet sava bal seviyesine kadar) grlebilir. Yanlz Rusyann elinde ok daha fazla sayda bulunan taktik nkleer silahlarn konu edilecei anlamalarn kolayca veya abucak gereklemesi zayf bir ihtimal. Rusya konvansiyonel askeri imkn ile kabiliyetlerinin NATO ve ininkilerin yannda giderek daha geride kalmakta olduunu dnyor. Dolaysyla, Moskovann taktik nkleer silahlarn brakmak veya azaltmak yerine, gvenlii iin bunlara daha sk sarlmas kuvvetle muhtemel. Dier taraftan in, Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore ve srailin nkleer sava balklarnn saysn azaltma konusunda mutabakata varmas ise daha da zayf bir ihtimal. Halihazrdaki nkleer eilimlerin devam edecei varsaylrsa nmzdeki 20 ylda uluslararas gvenliin imdiye kadar grlmemi bir younlukta snanaca sylenebilir. ngilterenin 2020 ylndan nce nkleer gc, yalnz Pakistann deil srail ve Hindistann da gerisinde kalm olacak. Fransa da bir sre sonra ngiltere ile ayn kaderi paylaacak. Bugn elinde, yaklak 300 adedi
228
Henry D. Sokolski Nkleer silahlarn yaylmas ve nlenmesi: nmzdeki 20 yl
bulan mevcut nkleer sava bal stounu katna karabilecek kadar ayrtrlm pltonyum ve yksek derecede zenginletirilmi uranyum bulunan in de muhtemelen nkleer silahlarn oaltma yoluna gidecek. Bu arada Japonya, binlerce nkleer silah yapmaya yetecek miktarda ayrtrlm pltonyuma istedii an eriebilecek bir konuma gelecek. ABD ve Rusyann nkleer silah yapmnda kullanlabilecek malzeme stoklar (ki bu stoklar hl 10 binlerce silah retilebilecek kadar byktr) sadece ok kk miktarlarda azalrken Japonya ve dier nkleer silah sahibi lkelerin ellerindeki nkleer stoklar pekala iki katna kabilir1. Bu gelimeler yetmezmi gibi, nkleer silaha her an sahip olabilecek yeni devletlerin de tabloya katlma ihtimali var: 2010 yl itibaryla en az 25 devlet, 2030 ylna kadar byk nkleer reaktr ina etme niyetlerini aklam bulunuyor. Byk reaktrler nkleer teknolojinin tarihsel sreci boyunca nklere silah yapmnn balang aamas olagelmitir. Kayg verici olan, bu saydklarmzdan hibirinin nkleer silahlarn ortadan kaldrlmas davasn destekler nitelikte grlmemesidir. Bu endie verici eilimleri daha da vahim hale getiren bir baka husus ise barl nkleer enerjinin poplaritesinin artmakta olmas. Gnmzde nkleer malzeme tedarikisi devletlerin hemen hemen hepsi, yeni reaktrlerin ihracatnn, akabinde sklatrlm nkleer denetlemeler uygulanaca iin nkleer silahlarn snrlandrlmasna katkda bulunacan iddia ediyor. Halbuki, en kayg verici olaylarn birounda, teknolojinin byk lde askeri amalara kaydrlmasn etkin biimde caydrma veya nleme konusunda sklatrlm denetlemelere bile yeterince gvenilemeyecei grlmtr. Bugn bile, uluslararas nkleer denetimler dnyadaki kullanlm veya kullanma hazr yaktlarn srekli denetimini salamakta baarsz olmaktadr. Nkleer zenginletirme ve yeniden ileme tesislerinde kullanlabilecek bu malzemeler, nkleer silahlarda bulunan materyallerin retimini hzlandrabilmektedir. stelik bu nkleer yakt reten tesisler denetilerden gizlenebilmekte ve deklare edilse bile buralarda silah yapmnda
Uluslararas Blnebilir/Fisilr Malzemeler Paneli, 2008 Global Blnebilir Malzeme Raporu (Ekim 2008), http://www.ipfmlibrary.org/gfmr08.pdf adresinde bulunabilir [bu internet adreslerine ve bundan sonrakilerin tmne 7 Mays 2009 tarihinde eriim gerekletirilmitir]; Andrei Chang, inin Nkleer Sava Bal Stoklar Byyor, UPIAsia.com (5 Nisan 2008), http://www.upiasia.com/Security/2008/04/05/chinas_nuclear_warhead_ stockpile_rising/7074 adresinde bulunabilir
229
kullanlabilecek yakt retildii denetiler tarafndan tespit edilinceye kadar, almasn srdrmektedir2. Bu hususlardan bazlar ABDde kamuoyunun gndemine gelmeye balamtr. Ancak, bu konulardaki tartmann geniletilmesi gerekmektedir. Zira Washingtonun ve ABnin gzde nkleer denetim giriimlerinin (STARTn devam anlamalar, Nkleer Denemelerin Tmden Yasaklanmas Antlamas (CTBT), Nkleer Silah in Blnebilir Maddelerin retiminin Yasaklanmas Antlamas (FMCT), sivil nkleer yakt bankalar ve ayrntl/derinlemesine nkleer denetlemeler) tm kabul edilse ve yukarda belirtilen risklerden arndrlsa bile, ABD ile mttefikleri yine, nkleer silahlarn yaylmasyla ilgili bir dizi yeni ve byk tehlikeyle kar karya kalacaktr.
Tka basa nkleer silahl bir kitle mi?

Bu tehlikelerden ilki, ABD ve Rusya konuland nkleer silah saysn adm adm azaltrken in, Hindistan, Pakistan, srailin nkleer silahlarn giderek oaltmasdr. Halihazrda Amerika Birleik Devletleri, kendisinin ve Rusyann konulandrd stratejik silah saysn biner adet sava balna indirmeyi planlyor. Dolaysyla 10 yl gibi bir srede ABD ve Rusya ile dier nkleer devletlerin nkleer silah saylar arasndaki farkn binler (baknz ekil 1.) yerine yzlerle ifade edilecei dnlebilir. Byle bir dnyada, herhangi bir devletin nkleer silah imkn ve kabiliyetlerindeki nispeten ufak deiiklikler uluslararas g dengesi alglamas zerinde gnmzde olduundan muhtemelen ok daha byk bir etki gsterecektir.
230
Bak., rnein, Henry S. Rowen, This Nuclear-Free Plan Would Effect the Opposite (Bu Nkleerden Arndrlm Plan Ters Etki Yaratr), Wall Street Journal (17 Ocak 2008). lve teknik n bilgiler iin bak.: David Kay, Denial and Deception Practices of WMD Proliferators: Iraq and Beyond (Kitle mha Silahlar Yayclarnn nkar ve Aldatma Uygulamalar: Irak Ve tesi), Weapons Proliferation in the 1990s (1990larda Silahlarn Yaylmas) iinde, redakte Brad Roberts (MIT Press, 1995); Victor Gilinsky ve dierleri, A Fresh Examination of the Proliferation Dangers of Light Water Reactors (Hafif Su Reaktrleri Kaynakl Nkleer Silah Yaylma Tehlikeleri Konusunda Yeni Bir nceleme) (Washington, DC: NPEC, 2004), http://www.npec-web.org/Essays/20041022-GilinskyEtAl-lwr.pdf adresinde bulunabilir; ve Andrew Leask, Russell Leslie, ve John Carlson, Safeguards As a Design Criteria Guidance for Regulators (Bir Tasarm Kriteri Olarak Nkleer Gvenceler Dzenleyiciler in Direktifler) (Avustralya Gvenceler Ve Silahlarn Yaylmasn nleme Brosu, Eyll 2004), http://www.asno.dfat.gov.au/publications/safeguards_design_criteria.pdf adresinde bulunabilir.
ekil 1: Yaklaan Nkleer Tkanklk3
ABD Rusya Fransa in ngiltere srail Hindistan Pakistan
Bu eilimlerin yol aabilecei uluslararas istikrarszl daha ciddi boyutlara tayan bir faktr de baz devletlerin elindeki byk ve giderek artan, nkleer silahlarda kullanlabilecek malzeme stoklardr ( ayrtrlm pltonyum ve yksek derecede zenginletirilmi uranyum). ABD ile Rusyada zaten 10 binlerce basit bomba yapmna yetecek miktarda bulunan bu malzemelerin miktar Pakistan, Hindistan, in, srail, ve Japonyada da giderek artmaktadr. Bylece bu devletlerin tm, halihazrda konulandrd nkleer silah saysn bugne kadar olandan ok daha hzl ve sayca fazla bir ekilde arttrabilecektir (bu devletlerin ellerindeki mevcut malzeme miktar iin aadaki ekle baknz).
Bu izelgeye ait verilerDoal Kaynaklar Savunma Konseyinden alnd., Russian Nuclear Forces 2007 (2007de Rus Nkleer Kuvvetleri) Bulletin of the Atomic Scientists (Atom Bilimcileri Blteni) (Mart/Nisan 2007), http://thebulletin.metapress.com/content/ d41x498467712117/fulltext.pdf adresinde bulunabilir; Gareth Evans ve Yoriko Kawaguchi, Eliminating Nuclear Threats: A Practical Agenda for Global Policymakers (Nkleer Tehditlerin Bertaraf Edilmesi: Global Politika Belirleyicileri in Pratik Bir Gndem) (Canberra, Avustralya: Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme ve Silahszlanma Uluslararas Komisyonu, 2010), s. 20; ve Robert S. Norris ve Hans M. Kristensen, U.S. Nuclear Forces, 2008 (2008de ABD Nkleer Kuvvetleri) Bulletin of the Atomic Scientists (Atom Bilimcileri Blteni) (Mart/Nisan 2008) http://thebulletin.metapress.com/content/ pr53n270241156n6/fulltext.pdf adresinde bulunabilir.
231
ekil 2: lkelerin Ellerindeki Yksek Derecede Zenginletirilmi Uranyum Stoklar4

Metrik Ton (MT)
Silahlar iin mevcut stoklar Deniz kuvvetleri (taze) Deniz kuvvetleri (nlanm) Sivil malzeme Fazlalk (ounlukla seyreltme amal) Bertaraf edilmi
*Tahmini
in
Fransa
Hindistan srail
Pakistan
Rusya
ngiltere
ABD
Nkleer silah sahibi olmayan lkeler
ekil 1.2. 2009 yl ortalar itibaryla lkelerin ellerindeki yksek derecede zenginletirilmi uranyum stoklar. ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerine ait saylar kendi yaymladklar verilere dayanmaktadr. Fransa ve ngilterenin sivil yksek derecede zenginletirilmi (y.d.z.) uranyum stoklar UAEAya resmen deklare ettikleri saylara dayanmaktadr. Yldz iaretli saylar gayr resmi tahminler olup genellikle byk belirsizlikler iermektedir.22 Rusya ve ABDnin artan y.d.z. uranyum miktarlar Haziran 2009a aittir. Nkleer silah sahibi olmayan lkelerdeki y.d.z. uranyum UAEAnn gvencesi altndadr. in, Pakistan, ve Rusyadaki toplam stoklara ait saylar ile Fransann askeri stoklar iin yzde 20; Hindistan iin ise yzde 50 belirsizlik pay olduu kabul edilmitir.
Frank Von Hippel ve dierleri, Uluslararas Blnebilir/Fisil Malzemeler Paneli, 2009 Global Blnebilir Malzeme Raporu, s.13 ve 16, http://www.fissilematerials.org/ipfm/site_ down/gfmr09.pdf adresinde bulunabilir.
232
ekil 3: lkelerin Ellerindeki Ayrtrlm Pltonyum Stoklar5

Metrik Ton (MT) *Tahmini Silahlar iin Askeri stoklarmevcut stoklar Deniz kuvvetleri (taze) Artanaskeri malzeme Deniz kuvvetleri (nlanm) lave stratejik stoklar Sivil malzeme Fazlalk (ounlukla Sivil stoklar lke iinde depolanm (Ocak 2008) seyreltme amal) Sivil stoklar lke dnda depolanm (Ocak 2008) Bertaraf edilmi
Belika
in
Fransa
Almanya Hindistan srail
Japonya K. Kore Pakistan Rusya
BK
ABD
ekil 1.3. lkelerin ellerindeki ayrtrlm pltonyum stoklar. Sivil stoklar, 2008 ylnn Ocak ayna ait en yeni INFCIRC/549 beyanlarna dayal olup bugnk mevkilerine gre deil, mlkiyete gre listelenmitir. Kendi devlet ynetimlerince deklare edilen ABDye ve ngiltereye ait silah stoklar dnda kalanlar gayr- resmi tahminlere dayanmaktadr. in, Fransa, Hindistan, srail, Pakistan, ve Rusyaya ait askeri stoklardaki belirsizlik oran yzde 20 mertebesindedir. Hindistan, ar su reaktrnde tketilmi yakttan ayrtrd pltonyumu stratejik olarak kategorize etmi olup bu yakt UAEA gvencelerine tabi deildir. Belikada yabanclara ait 1,4 ton pltonyum mevcutsa da bu lkenin kendine ait stoku yoktur (Ek 1C).
Bundan 20 yl sonra, Japonya ve ran gibi nkleer silaha birka ay gibi ksa bir srede sahip olmaya hazr devletlerin says artm olacak. te yandan, 25ten fazla devlet geni lekli sivil nkleer program balatma planlarn aklam durumda. Bu devletlerin tm ilk nkleer reaktrlerini 2030 ylna kadar devreye sokma emellerine ulat takdirde bu tr programlara u anda sahip ve ou Avrupada bulunan 31 devlete neredeyse bir o kadar daha eklenmi olacaktr (aadaki ekillere baknz).
A.g.e.
233
ekil 4: Gnmzde Nkleer Reaktrlerin Bulunduu lkeler veya Blgeler6
Mevcut kapasite 1. 2030 yl iin EIA Tahmini
ekil 5: Nkleer G Olma Aamasndaki Devletler (2008)7
6 7
Grafikler NPEC iin Sharon Squassoni tarafndan hazrlanmtr. http://www.npec-web.org/Frameset.asp?PageType=Projects adresinde bulunabilir. A.g.e.
234
Planlanan reaktrler Onay, finansman, veya inaat aamas Teklif edilen reaktrler Teklif net fakat kesin taahht yok Nkleer seenei aratryor lgisini ilan etti fakat teklifler tamamlanmam
Bu sivil nkleer yaylma gerekleirse bunun nemli askeri sonular olacaktr. Nkleer silaha sahip olan devletlerin her biri ilk bombasn imal etmeden nce byk bir reaktr devreye sokmutur. ngiltere, Fransa, Rusya, Hindistan, Pakistan ve Amerika Birleik Devletleri ilk bombalarnn birounu elektrik ebekelerine g salayan reaktrlerden retmitir. Amerika Birleik Devletleri, nkleer cephanelii iin ihtiya duyduu silah yapmna uygun kalitedeki trityumun tmn hl Tennessee Valley Elektrik Kurumu tarafndan iletilen, yaylmaya dayankl hafif su reaktrnden elde etmektedir. Elbette, byk enerji reaktrlerinden baka, silah yapmnda kullanlabilecek pltonyumu kullanlm nkleer yakttan kimyasal yollarla ayrtracak veya bu tr makinelere g salamak iin uranyumu zenginletirecek tesislere de ihtiya olacaktr. Ancak, yakn gemiteki ran ve Kuzey Kore rneklerinde de grld gibi, yakt reten bu tr tesisler yasad retimin zamannda tespit edilmesine meydan vermeyecek biimde ina edilebilmekte (hem de inaat faaliyetinin tespiti zor biimde) ve iletilebilmektedir. lan edilen sivil nkleer enerji programlarnn tm planland ekilde tamamlanrsa 2030un dnyas imdikinden kesinlikle ok daha istikrarsz olacaktr. Aada ekil 6 ve 7de gsterildii zere, nkleer silaha sahip olduu teyit edilmi birka devlet yerine (Amerika Birleik Devletleri bu devletlerin ounun kendisi ile ya mttefik ya da stratejik ortak olduunu syleyebilir) nkleer silaha sahip veya her an sahip olmaya hazr (yani 12 il 24 ay iinde silah sahibi olabilecek), baa klamayacak kadar ok sayda yeni devletle uramak zorunda kalnacaktr.
235
ekil 6: Gnmzdeki Nkleer Devletler

Halihazrdaki yaylma baa klabilir grnyor (K. Korenin silahszland ve rann nkleer g sahibi olmad kabul edilirse)
NATO yesi deil
Stratejik ortak
NATO yesi deil
Stratejik ortak
21 stratejik iliki olasl (en nemlilerinden 6s ABD ile)
ekil 7: 2015 Ylna Kadar Nkleer G Sahibi Olmaya Hazr Devletler

Nkleer g sahibi olmaya hazr devletlerin says arttka 1914n nkleer uyarlamasna m trmanlyor?
Tayvan Suudi Arabistan Msr
K.Kore
ran NATO Pakistan
Suriye
Cezayir
srail
Trkiye G.Kore Japonya Rusya in
Hindistan
(stratejik hesap hatas iin 136 olaslk) Bugnklere ilaveten ran, K.Kore, Tayvan, Suudi Arabistan, Msr, Suriye, Cezayir, Trkiye, G. Kore, Japonya
236
Byle bir dnyada ABD mttefikleri ile AB, dostlarnn ve olas hasmlarnn kimler olduunu bilebilir ama bu tr devletlerin bir kriz durumunda ne yapabileceini kestirmekte glk ekecektir. Szkonusu devletler acaba kendi aralarnda birleecek mi, silah gelitirmede her biri kendi bildii yoldan m gidecek, yoksa nkleer gcn imkn ve kabiliyetlerine sahip bir baka devletin dmen suyuna m girecek? Olas hasmlar sz konusu olduunda ise ABD, mttefikleri ve ABnin, bunlarn askeri kuvvetlerinin tam olarak ne kadar ldrc olduunu belirlemesi kolay olmayacak. Son olarak, bu nkleer gidiat nkleer terrizm olasln kesinlikle arttracaktr. Mesele, nkleer silahlar, bunlarla ilgili malzemeleri ele geirme frsatlarnn artmasyla snrl kalmayacak, sabote edilebilecek askeri ve sivil nkleer tesislerin says da artacaktr. Dier taraftan, yaplan yanl hesaplarn nkleer savaa yol ama tehlikesi yle bir noktaya varabilecektir ki, nkleerle ilgisi olmayan terr eylemleri bile sonu nkleere varan daha byk atmalarn fitilini ateleyebilecektir. Bu tr bir uluslararas istikrarszlk, Birinci ve kinci Dnya Sava ncesindekileri andrmaktadr. Szkonusu dnemlerde bir yandan ar derecede iddial silahszlanma hedefleri peinde koulurken lkelerin bir yandan da byk apta askeri hazrlklarn aka veya gizliden gizliye tamamlad, bunun sonucunda gerilimin ykseldii ve bularn eninde sonunda snrsz bir biimde savalarda kullanld dnemlerdi. nmzdeki 20 yln o zamanlardan fark, benzeri atmalarda kullanlacak mhimmatn son derece patlayc olmakla kalmayp nkleer olacadr.
Sfrdan azami yarar salamak

Btn bunlar, Bu trendlerden saknabilir miyiz ya da bunlar azaltabilir miyiz sorusunu akla getiriyor. Sorunun ksa yant evet olmakla birlikte, bu ancak birtakm temel ilkelere daha fazla dikkat etmemiz halinde geerli olacak. ncelikle konulandrlan nkleer silah says azalrken daha ok dikkat edilmesi gereken nokta, askeri kuvvetlerdeki azalma veya ilavelerin sava olasln bilfiil azaltmaya ynelik olmasdr. Amerikann ve NATOnun nkleer gvenlik konusunda verdii garantiler, yakn ve orta vadede ABDnin kilit nemdeki mttefiklerinin, NATO yelerinin nkleer silahlara sahip olma heveslerini yattrmaya devam edecekse, Washington ile NATOnun belli bal nkleer rakipleri karsnda sahip olduu g stnln zedeleyecek davranlardan kanmas kritik nem tamaktadr. Amerika Birleik Devletleri ve NATO nkleer silahlarn Rusya ile kabaca eit seviyede azaltmann yan sra yakn ve orta vadede nkleer silah sahibi in, Hindistan gibi dier devletleri, ABDye ya da birbirlerine (in-Hindistan, Pakistan-Hindistan, Japonya-in rneklerinde olduu gibi) yetimeye almaktan alkoymak zorunda kalacaktr.
237
Bkz.: rnein, Robert Einhorn, Controlling Fissile Materials and Ending Nuclear Testing (Blnebilir Malzemelerin Kontrolu ve Nkleer Denemelere Son Verilmesi), Nkleer Silahszlanma Uluslararas Konferansnda yaplan sunum, Oslo (2627 ubat 2008), http://www.ctbto.org/fileadmin/user_upload/pdf/External_Reports/paper-einhorn.pdf adresinde bulunabilir. Bkz.: Albert Wohlstetter, Nuclear Triggers and Safety Catches (Nkleer Tetikleyiciler ve Gvenlik Mekanizmalar), Nuclear Heuristics: Selected Writings of Albert and Roberta Wohlstetter (Nkleer Bulusal Yntem: Albert ve Roberta Wohlstetterin Seme Yazlar) iinde, redakte Robert Zarate ve Henry Sokolski (Carlisle, PA: ABD Kara Harp Akademisi Stratejik Etdler Enstits, 2009).
238
Bunun anlam, sadece Rusya ile deil ayn zamanda in, Hindistan, ve Pakistan ile de, ya nkleer silah saylarnn azaltlmas ya da silah yapmnda kullanlabilecek yaktlarn retimi veya stoklanmasna yeni snrlar getirilmesi eklinde uygulanacak ilave nkleer tahditler konusunda anlamaya varlmasnn gerekeceidir. Pratikte bu, ayn zamanda nkleer silah sahibi olmaya hazr veya neredeyse nkleer silah sahibi olmu devletlerden (rnein srail ve Japonya) nkleer silahlarda kullanlabilecek yaktlarn retimini kstlamann veya durdurmann ya da ellerindeki stoklarn bir ksmn bertaraf etmesinin istenmesi anlamna da gelmektedir. Bugne kadar ne ABD ne de AB, bunun en iyi ekilde nasl yaplabileceinin ayrntlarn ortaya koymu deil. ABD Bakan Barack Obama, Nkleer Santrallar in Blnebilir Maddelerin retiminin Yasaklanmas Antlamasnn (FMCT) mzakere edilmesi iin arda bulundu ama bu antlamann versiyonlarnn ou askeri yakt retiminden neredeyse farksz olan sivil nkleer yakt retimine izin vermektedir. Cenevrede 10 yllarca sren nafile grmelerin ardndan byle bir anlamann yrrle girebilecei de pheli. Mzakereler halen Pakistan tarafnca engellenmektedir. Ancak, blnebilir nkleer malzeme retimini kstlamann FMCT iin grmeler yapmaktan baka yollar da var. ABD Dileri Bakan Hillary Clintonn danmanlarnn da aralarnda bulunduu baz devlet grevlilerinin Blnebilir Nkleer Malzeme Kontrol Giriimi adyla teklif ettii tamamlayc yaklam bunlardan biri. Burada ngrlen, balayc bir antlama yerine, hem Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamasna (NPT) taraf ile nkleer silah sahibi olan hem de nkleer silah sahibi olmayan lkelerin ellerindeki mevcut ayrtrlm pltonyum ve yksek derecede zenginletirilmi uranyum stoklarnn ne kadarlk blmnn askeri veya sivil ihtiyalar iin fazla olduunun belirlenip, bu fazlaln gvenliinin salanmas ya da bertaraf edilmesinden ibaret8. Deklare edilen fazlalklara erimek iin giriime katlan btn taraflarn rzasn alma art konularak devletlerin bunlar diledii gibi kullanmas da zorlatrlabilir9. Hindistann nkleer silah faaliyetleriyle dorudan ilgili bir dier pratik fikir ise ABD ile Yeni Delhi arasndaki sivil nkleer ibirlii anlamasnn uygulanmasnn, bu lkeye anlamann nihai halini ald 2008 yl sonunda retmekte olduu nkleer silahlarda kullanlabilecek yakt miktarndan daha fazlasn retmesi iin hibir kolaylk getirmemesini salamaktr. 1967 ylnda nkleer
silaha sahip olan devletler, yani ABD, Rusya, Fransa, ngiltere ve in, NPT ile baka hibir devlete bu silahlara dorudan veya dolayl olarak sahip olmas iin yardm etmemeyi taahht etti. Bu arada ABD ile Hindistan arasndaki sivil nkleer ibirlii anlamasna yetki veren Hyde Yasas uyarnca Beyaz Saray Hindistann tam olarak ne kadar uranyum yakt ithal ettiini, sivil nkleer santrallarn iletmek iin bu yaktn ne kadarn kullandn, uranyumda yerli retiminin payn ve korumasz reaktrlerinin almas sonucunda korumasz pltonyum stoklarnn NPTye taraf olan nkleer silah sahibi devletlerin dorudan veya dolayl yardmlaryla ne kadar bydn dzenli olarak ABD Kongresine bildirmek zorundadr10. Hindistann gvencesiz pltonyum stoklar, nkleer ibirlii anlamasnn nihai halini ald 2008 ylndan ncesine kyasla daha fazla bir yllk byme gsterirse ve bu durumun Hindistann NPTye taraf olan bir veya daha fazla sayda nkleer silah sahibi devletten uranyum ithal etmesiyle balantl olduu gsterilebilirse, bu devletler anlamasnn 1. maddesini ihlal etmi olacaktr. Byle bir ihlali nlemek veya en azndan bunun verecei zarar azaltmak iin ABD dier btn nkleer tedariki devletleri uyarmal ve onlardan Hindistann nkleer silah yapmnda kullanlabilecek UAEA gvencesi olmayan malzeme retimi azalncaya kadar bu lkeye salad sivil nkleer yardm askya almasn istemelidir. Byle bir istein Nkleer Tedarikiler Grubuna yaplmas mantkldr. Bu tr bir teyakkuz hali Pakistan da nkleer silah imkn ve yeteneklerini arttrmaktan alkoyacak gayretlerle birlikte srdrlmelidir. Birbirleriyle rekabet halindeki nkleer silah sahibi lkelerin kuvvetleri arasndaki nisb denklii nkleer olmayan askeri yardm yoluyla srdrmede karlalacak glk ise, nkleer silahlarn yerine konvansiyonel olanlar koyarken, bunu taraflardan birinin veya her ikisinin daha fazla nkleer silah sahibi olmada yarar grmesine zemin oluturmayacak bir ekilde gerekletirmektir. Ne yazk ki, sahip olmaktan feragat edilen nkleer sistemlerin yerine daha gelimi ancak nkleer olmayan sistemlerin konulandrlmasnn bunu mutlaka salayaca sylenemez. Hindistan-Pakistan rneindeki uzun menzilli, nokta atl ve gelimi komuta-kontrol-istihbarat sistemlerini ele alalm. Pakistan, Hindistan daha stn durumdaki konvansiyonel kuvvetlerini kullanmaktan caydrmak iin bu lkeyi kendisinin nkleer silahlar ilk kullanacak taraf olmakla tehdit etmesi gerektiine inanmaktadr. Ancak, Pakistann nkleer kuvvetlerinin nokta at sistemleri ile hedef alnabilmesi mmkndr. Sonu olarak Hindistana bu tr silahlarn verilmesinin Pakistan daha yksek bir nkleer teyakkuz seviyesine karmaktan baka bir ie yaramayaca ve slamabad nkleer kuvvetlerinin Hindistandan gelecek konvansiyonel nokta atl saldrlarla tamamen imha olmaktan kurtarmak iin daha fazla sayda nkleer silah sahibi olmaya ynelte10
Bkz.: 2006 tarihli Henry J. Hyde Amerika Birleik Devletleri Hindistan Barl Atom Enerjisi birlii Yasas, Uygulama ve Uyum Raporu, http://frwebgate.access.gpo.gov/ cgibin/getdoc.cgi?dbname=109_cong_bills&docid=f:h5682enr.txt.pdf adresinde bulunabilir.
239
11
Bu konularda bkz.: Peter Lavoy, Islamabads Nuclear Posture: Its Premises and Implementation (slamabadn Nkleer Tutumu: Dayand Esaslar Ve Uygulanmas), Pakistans Nuclear Future: Worries beyond War (Pakistann Nkleer Gelecei: Savan tesindeki Endieler) iinde, redakte Henry Sokolski (Carlisle, PA: Stratejik Etdler Enstits, 2008), s. 12966; ayrca bkz.: General Feroz Khan, Reducing the Risk of Nuclear War in South Asia (Gney Asyada Nkleer Sava Riskinin Azaltlmas), 15 Eyll 2008, http://www.npec-web. org/Essays/20090813-khan%20final.pdf adresinde bulunabilir.
240
cei dnlebilir. Hindistana verilecek gelimi nkleer olmayan silah sistemlerinin yanl seilmesi veya bu lkenin bunlar makul saylarn tesinde retmesine yardm edilmesi, Pakistann nkleer silah planlarnn gelimesi ynnde olumsuz etki yapacaktr. Balistik fze savunma sistemleri de iinden klmas zor bir durum arzedebilir. Doru artlarda bu tr savunma sistemlerine sahip olmak, konulandrlm nkleer silah saysn azaltmay kolaylatracak nkleer olmayan bir caydrclk salayabilir. Muhtemel bir hasmn fzelerini nkleer veya nkleer olmayan saldr silahlaryla hedef alarak etkisiz duruma getirmek yerine bunlar frlatldktan sonra karlayacak aktif fze savunma sistemleri kullanlabilir. Bunlar ayrca, nkleer yetenekli balistik fzelerin saysnn azaltlmasna ynelik gelecekte yaplabilecek anlamalarn gizliden gizliye ihlaline kar bir tr sigorta grevi de stlenebilir. Belirtildii gibi, bu faydalar garantilemek iin bu tip sistemleri konulandrmann dnda, baka eylerin yaplmas da gerekebilir. Yine Hindistan-Pakistan rneini ele alalm. Pakistan, Hindistan ile arasnda kabilecek herhangi byk bir savata nkleer silahlar ilk kullanan taraf olmakta srar ederken Yeni Delhi de derhal harekete geerek Pakistann yeterince byk bir ksmn ele geirmeyi ve bylece slamabad ksa srede bar istemeye zorlamay mit etmektedir. Hindistan, hem Pakistann hem de inin saldr amal fze sistemlerine kar koymak iin kendi fze savunma sistemini gelitirmeye balamtr. Bu artlarda, Hindistan ile Pakistann eit miktarda fze savunma sistemlerine sahip olmas Hindistana slamabad karsnda nkleer olmayan bir askeri stnlk daha kazandrmaktan baka bir sonu yaratmaz. Bu ise Pakistan, saldr amal fze sistemlerini daha da glendirmeye yneltme riskini beraberinde getirir. Buna kar koymann ve her iki lkeyi fze savunmasnn nimetlerinden yararlandrmann tek yolu aralarndaki konvansiyonel kuvvet eitsizliine mdahale etmektir. Blgesel gvenlik uzmanlarnn, Hindistan-Pakistan snrnn her iki tarafnda dk, orta ve yksek younluklu konvansiyonel kuvvet konulandrlmas fikrini teden beri desteklemesinin sebeplerinden biri de taraflarn birbirlerine kar abuk konvansiyonel taarruzlar icra etme yeteneklerini eitlemektir. Bu tekliflerin kilit unsuru, her iki tarafn ellerindeki mevcut ksa menzilli balistik fzeleri terk etmesidir. Zira, bu fzelerin kullanm yanllkla nkleer bir tepkiye neden olabilir. Bu tr askeri gven arttrc nlemler uygulanmas halinde, daha gelimi, hedef gzetmeyen, nkleer d askeri sistemlerin konulandrlmasndan doacak istikrar risklerini azaltacak kadar etkin olabilir11.
Baka corafyalarda baka nlemler gerekebilir. in, Tayvan zerindeki nkleer balkl, balksz fze stnln ve ABDnin uak gemisi muharebe gruplarn gelimi konvansiyonel balistik fzelerle hedef alma imkn ve kabiliyetini arttrrken, Amerika Birleik Devletleri ve onun Pasifikteki mttefikleri, zerinde almakta olduu fze savunma sistemlerinin Pekinin fzeleri karsnda sayca yetersiz kalabileceinden endie duyuyor olmal. Bu arada in de ABDnin olas nkleer ve nokta ata sahip ktalararas balistik fze saldrlarna kar koymak iin kendi balistik fze savunma sistemini gelitirmektedir. Rusyann balistik fzelerine kar koymak da inlileri dndren bir baka mesele olabilir. Fzelerle ilgili btn bu endieler, konulandrlan fze savunma sistemlerinin says ne olursa olsun bunlarn kar tarafn saldr amal fzeleri karsnda bir anda yetersiz kalmamasn salamak iin diplomatik abalarn Asyada saldr amal balistik fzeleri snrlama konusunda varlacak bir anlama zerinde younlatrlmasnn yararl olacan dndrmektedir. Bunun birka rnei mevcut. ABD ve Rusyann stratejik balistik fze saysn snrlayan START antlamas bunlardan biridir. Menzilleri 500 ile 5 bin500 kilometre arasndaki ABD ve Rus fzelerini kapsayan Orta Menzilli Nkleer Kuvvetler Antlamas ise bir dieri. 500 kilogramlk bir bomba ykn en az 300 kilometrelik bir menzile tayabilen fzelerin ticaretini snrlayan Fze Teknolojisi Kontrol Rejimi (FTKR) ise yine bir bakas... Balistik fzelere yeni snrlar getirmenin pf noktas, bu snrlarn gerekten nem arz eden fze trlerini de konu edecek kadar zorlanmasdr. Bylece, izin verilen ltlerde yeni fze kategorileri oluturulmasna gereksinim kalmakszn daha fazla nkleer sava bal konulandrma ihtiyac ya da hevesi azaltlabilsin. Bir yandan 500 kilometreden daha uzun menzilli balistik fzeleri ortadan kaldrrken dier taraftan FTKR ile konulan snrlarn zerinde kalan, 500 kilometreden biraz daha ksa menzilli fze sistemlerini meru hale getirmek pek mantkl deildir. Saldr amal balistik fzeleri snrlarken benzer, yani balistik fze teknolojisini kullanan fze savunma sistemlerinin konulandrlmasna ak kap brakmann yaratt bir endie de, fze savunma sistemlerinin sayca oalmasnn byk balistik fzelerin veya bunlarla ilgili teknolojilerin daha fazla yaylmasna nasl engel olunacadr. Bu konuda FTKRdeki birinci kategori fzelere (yani 500 kilogramlk bir bombay 300 kilometreden fazla mesafeye tayabilen fzelere) konulan snrlarn zerinde roket motoru kullanana balistik fzelere dayal savunma sistemlerinin ihracat yasaklanarak ie balanabilir. Buna bir alternatif olarak da devletleri, byk balistik fze sistemlerinin kullanld fze savunma sistemleri konulandrmak yerine baka seeneklere (rnein insansz hava arac bazl roketlerin birinci kademesine, uzay ve ynlendirilmi enerji bazl sistemlere) gemeye tevik edecek anlamalar yaplabilir. Bu da bizi ikinci genel ilkeye getirir: Mevcut nkleer silahlarn, nkleer imkn ve kabiliyete sahip fze sistemlerinin azaltlmas ile bunlarn yeni devletlere yaylmasnn nlenmesi arasnda daha sk bir balant kurulmaldr.
241
12
Bkz.: rnein, Gareth Evans ve Yoriko Kawaguchi, Eliminating Nuclear Threats: A Practical Agenda for Global Policymakers (Nkleer Tehditlerin Bertaraf Edilmesi: Kresel Politika Belirleyicileri in Pratik Bir Gndem), (Canberra, Avustralya: Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme ve Silahszlanma Uluslararas Komisyonu, 2010), s. 336.
242
Halihazrda nkleer silahlarn azaltlmas ile bunlarn yaylmasnn nlenmesi arasndaki balant, ounlukla sembolik olmaktan teye geememektedir. ne srlen manta gre, ABD ile Rusya konulandrdklar nkleer silah saysn azalttka, bunlara sahip dier 14 devlet de onlar rnek alr ve bunu gren nkleer silaha sahip olmayan devletler de sivil nkleer faaliyetlerini ok daha ayrntl denetlemelere amaya raz olur12. ran ile Kuzey Kore gibi etin vakalar bir kenara konulacak olursa, bu mantk baz kilit teknik gelimeleri gz ard etmekte ve geerlilii kukulu birtakm siyasi varsaymlar dayanak almaktadr. lk olarak, Uluslararas Atom Enerjisi Ajansnn (UAEA) Irak, ran, Suriye ve Kuzey Korenin sinsice yrtt nkleer programlar tespit edememesinden sonra, yasad nkleer faaliyetlerin, gelecekte de glendirilmi uluslararas denetlemelerle gvenilir bir biimde tespit edilip edilemeyecei sorusu, henz yantszdr. Bazlarnn dnd gibi byk lekli sivil nkleer programlarn Ortadou gibi blgelerde yaygnlamas halinde bu kan daha da fazla geerlilik kazanmaktadr. kinci olarak, sadece ABD deil, srail, Japonya, NATO, Hindistan, Rusya ve in de, farkl gerekelere sahip olmakla birlikte, balistik fze savunma sistemleri konulandrmay planlamaktadr. Hal byle iken, ABD ile mttefikleri, nkleer stratejik tehditlerin kontrol altna alnmas konusuna yaklamlarnda bu savunma programlarnn desteklenmesi mi yoksa kstlanmas m gerektii ve her iki kkn nasl gerekletirilecei konusunda neredeyse tamamen sessiz kalmtr. Ayrca, Rusya ile yaplan stratejik silahszlanma grmeleri dnda, dier devletlerin balistik fze (nkleerve nkleer olmayan) gelitirme gayretlerine nasl yaklalaca konusu zerinde de pek fazla durulmu deildir. Bunlarn yannda bir de siyasi meseleler var. Rusyann halihazrdaki START grmelerinin tesinde nkleer kstlamalara gitmeye raz olma ihtimali nedir? Konulandrlm stratejik sava balklarnn saysn 1000 adede indirmeye ynelik bir START antlamas daha yaplr m? Rusya stratejik olmayan nkleer silahlarn snrlamay kabul eder mi? Moskova bu tr snrlamalara karlk ne gibi talepler n srer? Rusya, Amerika Birleik Devletleri ile NATOnun konvansiyonel ve fze savunma planlarnda bunlar yararsz hale getirecek deiiklikler talep eder mi ve nihayet, eer gerekleirse, bu anlamalar ne zaman gerekleir? Amerikann ve ABnin silah kontrol ve yaylmay nleme politikalar, bu sorulara verilecek yantlarn Amerika Birleik Devletlerinin lehine olmasna baldr. Yukardaki siyasi sorunlarla ilgili uygulama konusunda da soru iaretleri vardr. Nkleer silahlarla ilgili imkn ve yeteneklerin gelitirilmesine kar herhangi yeni bir ceza yoksa veya bunu yapmak bir risk iermeyecekse, nkleer fzelere veya silahlarna sahip olmayan devletlerin bunlara sahip olmaya ynelik abalara kalkmama ihtimali ne kadardr? rnein u anda tm Ortadou, ABD ve mttefiklerinin rann nkleer yaramazln cezalandrmak iin ne
yapacan, merakla bekliyor. Blge lkelerinin ou nkleer meselelerde riske girmemek iin kendi barl nkleer programlarna sahip olma cihetine gidiyor. Benzer dinamikler Uzakdouda Kuzey Korenin nkleer silah program konusunda da rol oynuyor. Bu iki olayn tesinde, nkleer silahlarn yaylmasna kar konulan snrlarn hibir yaptrmla desteklenmediine dair genel bir kan mevcut. Bu snrlarn daha fazla ihlal edilmesine kar ne yaplacak? ok saydaki bu sorular, Amerika Birleik Devletleri ile ABnin halen uygulatmaya alt silah kontrol nlemlerini tamamlayc nitelikte bir dizi ek silah kontrol ve yaylmay nleme tedbirine ihtiya duyulduunu dndryor. Bu abalar (baarya ulasn ya da ulamasn) niin daha abuk uygulanacak, derece derece kstlamaya dayal snrlarla desteklenmesin? Bu noktada, mevcut nkleer silah stoklarn kstlama gayretlerini bunlarn daha fazla yaylmasn nleme abalar ile ilikilendirmek, bu abalarn ikisini de balistik nkleer fzelerin azaltlmas ve kstlanmasna ynelik gayretlere balamak ok yararl olacaktr. Burada denenmeye deer birka giriim mevcuttur. ran, Pakistan, Hindistan, Kuzey Kore ve Msrn CTBT antlamasn onaylamasn beklemek yerine NPTde yer alan nkleer denemeler hakkndaki kesin yasaklama hkm iletilmek sureti ile nkleer deneme yapan ancak NPT ye taraf olan lkelerle,sivil nkleer malzeme tedarikisi devletler arasnda nkleer ticareti durduracak bir anlamaya hemen varlamaz m? Bu konuda mutabakat salandktan sonra bu tr ticaret kstlamalarnn kapsamna nkleer silah sahibi lkelerin dahil edilmesi iin ek bir anlama yaplmas da gndeme alnabilir. Sadece nkleer silah sahibi lkeleri etkileyecek olan FMCT antlamas iin bastrmak yerine, niin hem nkleer silah sahibi olan ve olmayan lkeleri hemen etkileyecek balangta mtevaz boyutta olsa da Blnebilir Nkleer Malzemelerin Kontrol Giriimi yrtlmesin? Halihazrda, NPT ile UAEA gvencelerini ihlal edenlerin ve bunu yapar durumdayken anlamadan ekilen devletlerin, fze teknolojisi tedarik eden devletlerden nkleer yetenee sahip fze teknolojisi ve yardm almas yasak deil. Niin bu nkleer ihlalcilere salanan mallara FTKR denetiminde otomatik bir kstlama uygulanarak bu ak bertaraf edilmesin? Nkleer kurallar hie sayan Kuzey Kore gibi devletler, nkleer kabiliyete sahip silahlar kendi snrlar dnda denemekte de serbesttir. Mevcut uluslararas hukuk kurallar erevesinde btn bunlar yasal. Ne var ki bu tr fzeler nkleer sava balklar tamak iin de ideal olup, bunlarn gelitirilmesi ve denenmesi iin doas gerei istikrar zayflatc niteliktedir. Korsanlk ve kle ticaretinde olduu zere bu nesneleri uluslararas hava sahasnda yasad nesneler kabul ederek vurmak iin devletlere (rnein Amerika Birleik Devletleri, Rusya, srail; yakn gelecekte Japonya, NATO ve in) teknik adan yetki veren bir uluslararas hukuk kuralnn var olmas gerekmez mi? Konulandrlan balistik fze saysna ek snrlamalar getirilmesinde ilerleme kaydedilirse (rnein bir Kresel Orta Menzilli Nkleer Kuvvetler Antlamas) bu anlamalar ihlal edenlerin kontrollu fze malzemesi ve kontrollu nkleer malzeme
243
almasnn yasaklanmas ve benzer fze deneme kstlamalarnn bu lkelere de uygulanmas gerekmez mi? Nkleer denetlemelere gvenilemeyecei birok nemli rnekte grld halde, bu denetlemeler hl nkleer silahlarn nkleer silah sahibi olmayan lkelere yaylmasna kar are sayldka, bu yaylmann n elbette alnamaz. Daha iyi bir are iin u nc ilkenin uygulanmas gerekir: Uluslararas nkleer denetiler, bomba yapmna kaydrlmasna kar gvenilir bir teminatn var olduundan emin olduu nkleer faaliyetler ve malzemeler ile emin olamadklar arasnda ayrm yapmaya tevik edilmelidir. Her trl barl nkleer faaliyetin ve malzemelerin gvence altnda olmas, yani bunlarn nkleer silah yapmna kaydrlmasnn gvenilir biimde nlenmesini salayacak ekilde denetime tabi tutulmas gerektii hususunda NPT hkmleri gayet nettir. NPTye taraf lkelerin ou, ellerindeki nkleer varlklar deklare ettikleri ve uluslararas denetlemelere izin verdii takdirde bu art yerine getirmi olduunu dnmeyi alkanlk haline getirmi bulunuyor. Bu, tehlikeli bir yanlg. Irak, ran, Suriye ve Kuzey Koredeki nkleer denetleme gaflarndan sonra UAEAnn sinsi nkleer faaliyetleri, olas bir nkler silah yapmn nlemek iin baka glerin mdahalesine zaman tanyacak kadar erken bir aamada gvenilir biimde tespit edemediini artk biliyoruz. Artk yine biliyoruz ki; denetiler, deklare edilmi nkleer yakt retim tesislerinde her yl birok nkleer silah yapmna yetecek miktarda, nkleer silahlarda kullanlabilir nitelikteki pltonyum ve uranyumun izini kaybediyor. UAEA yetkilileri zel konumalarnda, ajansn denetledii tesislerin yarsndan fazlasnda kullanlm ve kullanma hazr yakt ubuklarnn denetiminin sreklilii konusunda emin olamadn itiraf ediyor. Son olarak, yine biliyoruz ki; deklare edilmi pltonyum ile zenginletirilmi uranyum nkleer silah retiminde kullanlabilir ve bunlarn imal edildii tesisler bomba yapm iin o kadar ksa srede dntrlebilir ki (baz rneklerde saatler veya gnler mertebesinde bir sre iinde) hibir denetleme sistemi buralarda silah yaplmakta olduunu zamannda tespit edemez. Oysa nkleer varlklarn askeri maksatlara kaydrlmasna kar gerek bir gvence sz konusu olacaksa, bunlar d glerin nklere silah yapmn engellemek iin mdahale etmesine zaman tanyacak kadar erken bir aamada gvenilir biimde tespit edilebilmelidir. Bu art yerine getirmeyen her aba, askeri amal dnmn gereklemesinden sonra tespit edilmi bir izleme faaliyetinden ibaret olacaktr. Bu hususlarn nda, UAEAnn denetledii her eyde olas askeri dnmlere kar gvence veremeyeceini kabul etmesi yararl olur. Bylece en bata sorulmas gereken soru, yani pltonyum, yksek derecede zenginletirilmi uranyum, pltonyum bazl reaktr yaktlarn rettiriyor, stoklattryoruz da bu malzeme ve faaliyetlere nasl gvence verebileceimizi hi dndk m acaba sorusu nihayet gndeme gelmi olur. UAEAnn byle bir itiraf en azndan nkleer silah sahibi olmayan devletlerin ellerinde bulundurduu bu tr malzeme ve tesislere daha fazlasn eklememesi ynnde bir hatrlatma
244
yerine geer. Bu hususlar, 2010 ylnn Mays ayndaki NPT Gzden Geirme Toplantsndan nce, toplant srasnda ve sonrasnda gndeme getirilmeye deecek kadar nemlidir. Bu konuda Amerika Birleik Devletleri ve onun gibi dnen dier lkeler, UAEAnn kendi denetleme hedeflerine ulap ulaamayacan, bunlara hangi koullarda (ayet koul varsa) ulalabileceini, nihayet bu hedeflerin tasnn yeterince yksek olup olmadn bamsz olarak deerlendirebilir. ABD Temsilciler Meclisi geen yl yrtme organna rutin olarak bu deerlendirmeleri yapma ve bulgularn rapor etme grevi vermiti. Buna benzer bir yasa da Senatoda teklif edilmitir13. Son olarak, temiz enerjiyi gvenli ve ekonomik adan rekabeti bir biimde salamak iin maliyet karlatrmalarna ve bata nkleer enerji olmak zere bu gibi projelerin hayata geirilmesinde devletlerin finansal tevikler vermesinin caydrlmasna daha fazla zen gsterilmelidir. Nkleer enerjiyi destekleyenler, srarla bunun yaygnlamasnn kresel snmann nlenmesi iin kritik nem tadn ne sryor. Ancak, bunu yaparken bu teknolojinin daha fazla yaygnlamasnn douraca nkleer silahlarn yaylma riskini nemsizmi gibi gsteriyor ya da gz ard ediyor. Nkleer enerjinin, dk karbonlu, ucuz ve pratik bir enerji retim arac olarak kendini kantlamas halinde, engel tanmakszn yaygnlaabilecei dnlebilir. Ancak, nkleer enerji teknolojilerinin daha fazla yaygnlamasnn getirecei risklere kar oluturulacak gvenlik sigortalarna denecek prim miktar dnldnde hibir hkmet nkleer enerjiyi desteklemek iin fazladan deme yapmamal ve hibir devlet ynetimi baka hkmetlerin bunu yapmasna arka kmamaldr14. Daha fazla ticari nkleer tesis ve bunlarla balantl nkleer yakt retim tesislerinin inas iin zel olarak yeni, ek finansal devlet tevikleri verilmesi bunlarn nkleer olmayan alternatifleri ile doru ekilde karlatrlmasn daha zor hale getirecektir. Bu tr sbvansiyonlar nkleer enerjinin gerek maliyetini gizlemekle kalmayp, piyasay daha az sbvanse edilen ama potansiyel olarak daha gvenilir seeneklerin aleyhine evirir. Bu bir endie kaynadr. Zira, devletler nkleer enerjiye gle oynaya muazzam bir destek salamakta ve sonra sivil nkleer enerjinin en tehlikeli trlerinin (nkleer silah sahibi olmayan lkelerin biroundaki nkleer yakt retim tesisleri ve Ortadou gibi savatan
13
14
Bkz.: ABD Temsilciler Meclisinin 2010 ve 2011 tarihli Dileri Yetki Yasasnn 416. Blm: Implementation of Recommendations of Commission on the Prevention of WMD Proliferation and Terrorism (Kitle mha Silahlarnn Yaylmasn ve Terrizmi nleme Komisyonunun nerilerinin Uygulanmas), http://www.govtrack.us/congress/ billtext.xpd?bill=h111-2410 adresinde bulunabilir. Brezilya, Rusya ve inde nkleer enerji retimi iin Alman ihracat kredilerinin (HermesBrgschaft) yeniden serbest braklmas, Fransa Cumhurbakan Sarkozynin nkleer enerjiyi kalknma fonlar ve kredilerle destekleme teklifleri gibi.
245
harap olmu blgelerdeki byk nkleer enerji santral projeleri) ok daha gvenli alternatiflere kyasla kt yatrmlar olduu ortaya kmaktadr15. Buna meydan vermemenin birka yolu var. Bunlardan ilki mmkn olduu kadar ok sayda hkmetin lkelerindeki btn byk apl sivil enerji projelerini uluslararas rekabete olanak tanyan ihalelere amasn salamaktr. Bu, baz lkelerde zaten yaplyor. Sorun u ki, devletler byk sivil nkleer reaktrler ina etmek istediinde ihaleyi belli evresel ve ekonomik kriterlere uyan her trl enerji seeneine amak yerine, sadece nkleer santral tekliflerini kabul ediyor. Rekabetin bu ekilde snrlanmas uluslararas lekte caydrlmaldr. ABD de dahil olmak zere gelimi lkelerin ou Enerji art Antlamasnn ve Srdrlebilir Enerji Gelitirme Kresel artnn ilkelerini savunduunu iddia ediyor. Bu uluslararas anlamalar btn devletleri enerji sektrlerini uluslararas ihalelere amaya tevik etmek zere tasarland. Bundaki ama, tm enerji seeneklerinin ele alnmasn salamak, bu seeneklerden her birine ait sbvansiyon ve sosyal maliyetlerin, maliyetteki etkilerinin dikkate alnp fiyata dahil edilmesini salamaktr. Amerika Birleik Devletleri ile dier devletler, karbon salmlarn en ksa yoldan ve en dk maliyetle azaltma konusunda ciddi ise bu kurallara uymas zorunludur. Burada Enerji art Antlamasnn ve Srdrlebilir Enerji Gelitirme Kresel artnn ilkelerine atfta bulunup, bunlar Kyoto ve Kopenhagda varlan anlamalarn devam niteliindeki herhangi bir akdin paras olarak uygulatmak mmkndr. Ayrca, nkleer olmayan, daha dk maliyetli seeneklerin daha mantkl tercihler olaca apak ortadayken kalkp nkleer tesis kurmay seen devletler, byk uluslararas enerji projelerine nezaret etme sorumluluunu da stlenebilecek olan, ekonomik rekabeti izleyen bir kurum (rnein Dnya Ticaret rgt) tarafndan mimlenmelidir. Son olarak da, bu tr ekonomik olmayan
15
Bkz.: rnein, Peter Tynan ve John Stephenson, Nuclear Power in Saudi Arabia, Egypt and Turkey how cost effective? (Suudi Arabistan, Msr ve Trkiyede Nkleer Enerji Ne Kadar Ucuz?) 9 ubat 2009, http://www.npec-web.org/Frameset.asp?PageType=Single&P DFFile=Dalberg-Middle%20East-carbon&PDFFolder=Essays adresinde bulunabilir; Frank von Hippel, Why Reprocessing Persists in Some Countries and Not in Others: The Costs and Benefits of Reprocessing (Yeniden leme Niin Baz lkelerde Devam Ettii Halde Dierlerinde Etmiyor: Yeniden lemenin Maliyetleri ve Faydalar), 9 Nisan 2009, http:// www.npec-web.org/Frameset.asp?PageType=Single&PDFFile=vonhippel%20%20TheCost sandBenefits&PDFFolder=Essays adresinde bulunabilir; Doug Koplow, Nuclear Power as Taxpayer Patronage: A Case Study of Subsidies to Calvert Cliffs Unit 3 (Vergisini deyenlerin Patronaj Olarak Nkleer Enerji: Calvert Cliffs Santral 3 Numaral Reaktre Salanan Sbvansiyonlar Hakknda Bir Vaka ncelemesi), http://www.npecweb.org/Frameset.asp?P ageType=Single&PDFFile=Koplow%20-%20CalvertCliffs3&PDFFolder=Essays adresinde bulunabilir.
246
nkleer tercihler (rnein Ortadouda teklif edilen eitli nkleer projeler), projenin ardndaki gerek niyetin aratrlmas iin UAEAya havale edilebilir16. Bunlar tamamlayc bir aba olarak, dnyadaki gelimi devletler, gelimekte olan lkelerin enerji ve evre ile ilgili ihtiyalarna nkleer olmayan zmler bulmak iin onlarla birlikte alabilir. Amerika Birleik Devletleri iin bu aba mevcut yasalarn uygulanmasn ierecektir. 1978 tarihli Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Yasasnn V. bal yrtme organna nemli lkelerin enerji ihtiyalarn analiz edip, bunlarn fosil ve nkleer enerji dndaki kaynaklardan nasl karlanabileceini belirleme grevi vermitir. V. balkta yrtme organna verilen bir dier grev de gelimekte olan lkelerin bu seenekleri aratrmalarna yardmc olacak bir alternatif enerji ekirdek kadrosunun oluturulmasdr. Bugne kadar hibir ABD Bakan bu yasay iletmemitir. ABD Kongresi, lkesinin yeni ek nkleer ibirlii anlamalarn paraf etmesinin bir n art olarak V. balkta ngrlen lke enerji analizlerinin (ve bu analizlerin devlet dndaki kaynaklara yaptrlm deerlendirmelerinin) yaplmasn talep etmek suretiyle bu durumu deitirme niyetinde olduunu gstermitir17. Bu arada, Birlemi Milletler de, gelimekte olan lkelere yardm amacyla kendine ait bir alternatif, yenilenebilir (nkleer hari) enerji program balatmtr. Buraya kadar yaplan nerilerin ounda olduu gibi ABD ve dier devletler herhangi bir uluslararas anlamann yaplmasn beklemeden bu giriimleri vurgulayabilir.
Sonu
Devletlerin enerji gvenlii ve karbon salmlarn azaltma konularndaki endieleri arttka, hkmetlerin destei yeniden sivil nkleer enerjinin yaylmasna yneldi. ABD, Fransa, Rusya, in, Japonya, Gney Kore, Hindistan, Pakistan, Brezilya ile Ortadou ve Asyadaki birok gelimekte olan devlet, artk devlet btesini, finansmann kullanarak nkleer reaktr ihra etmeyi veya satn almay planlyor. Ancak, sre iinde neredeyse hi kimse, bu byk reaktrlerin saysnn nkleer silah imal etme aralarnn yaygnlamasna yol amadan nasl arttrlabileceini merak etmedi. Teknik adan, suyu nkleer enerjiyle kaynatmak iin ne gerekiyorsa, dzinelerce bomba yapmna yetecek miktarda, nkleer
Bu konularda daha fazla bilgi iin bkz.: Henry Sokolski, Market Fortified Non-proliferation (Piyasa Nkleer Silahlarn Yaylmasn nlemeyi Glendirdi), Breaking the Nuclear Impasse (Nkleer kmazdan k) iinde (New York, NY: The Century Foundation, 2007), s. 81143, http://nationalsecurity.oversight.house.gov/documents/20070627150329.pdf adresinde bulunabilir. Enerji art Antlamas ve Srdrlebilir Kalknma in Kresel Enerji artnn halihazrdaki yeleri ve yatrm/ticaret ilkeleri konusunda daha fazla bilgi iin http://www.encharter.org ve http://www.cmdc.net/echarter.html adreslerini ziyaret ediniz. 17 Bkz.: ABD Kongre yeleri Brad Sherman, Edward Markey ve Ileana Ros-Lehtinenin ABD Dileri Bakan Hillary Clintona yazd 6 Nisan 2009 tarihli mektup, http://bradsherman. house.gov/pdf/NuclearCooperationPresObama040609.pdf adresinde bulunabilir.
16
247
silahlarda kullanlabilir pltonyumu retmek iin de hemen hemen ayn eyler gerekiyor. Pratik adan bakldnda, bu programlar ina etmek ve iletmek iin eitilen yzlerce mhendis ile teknisyenin, kullanlm reaktr yaktn geri dnme tabi tutarak nkleer yakt elde etmeyi renmemesi de dnlemez. Ayn ekilde, devletlerin nkleer yakt imal etmediine dair yapt aklamalar kesin biimde dorulamak da mmkn deildir. UAEA gemite sinsice faaliyet gsteren nkleer yakt retim tesislerini bulamamakla kalmam, ayrca ok miktarda nklere silah yapmna yetecek ayrtrlm pltonyum ve zenginletirilmi uranyumu retildikten ok sonra bile kaytlara geirmeyi atladn birok defa sonradan farketmitir. Bu sorunlar ek protokol dahil, teklif edilen denetleme sistemlerinin hibirinde yeterince ele alnmamtr. Sonu olarak, eer bir devletin bomba yapm iine hi karmadndan kesinlikle emin deilsek, ona byk apta bir nkleer program yrtmek iin gereken olanaklar salamak, nkleer silahlarn yaylmas riskini krklemek anlamna gelir. Karbon ayak izlerini azaltma abasndaki devletlerin enerji gvenlii ve bilimsel aratrma ihtiyalarn karlamak iin byk nkleer reaktrler kurmaktan baka areleri kalmad aikr olsayd, bu risklerle yaamay kabullenmekten baka aremiz de kalmazd. O zaman giderek daha fazla sayda devlet nkleer silah sahibi olmaya hazr hale gelir, sfr nkleer silah hedefine yaklamak ve bunlarn kullanlmas tehditlerini azaltmak yerine, dnya bu tehditlerin gereklemesine doru adm adm yaklayor olurdu. Ne mutlu ki, halen bizlere benimsetilmeye allanlarn dnda, bu sivilaskeri kmazdan kurtulma konusunda mit veren birtakm akla manta uygun tedbirler ve temiz, ekonomik adan rekabeti, nkleersiz enerji seenekleri, nkleer tehdidi azaltmaya ynelik seenekler mevcut. Yeni kefedilen doalgaz kaynaklar, bu nispeten temiz, ucuz yakt daha karmak ve halen daha pahal olan alternatif enerji seeneklerine geite bir kpr haline getiriyor. Nkleer dndaki bu alternatiflerin maliyetleri de dyor ve son olarak, enerji verimlilii, yeni elektrik depolama yollar, datm sistemleri bir birim gayr- safi yurtii hasla retmek iin gereken enerji miktarnda kayda deer azalmalar vaat ediyor. Bu nkleer d enerji seeneklerini nkleer enerjiye stn klmak iin verilecek destein pf noktas, byk aptaki tm enerji projelerinde bunlar uluslararas ihalelerde rekabete sokmaktr. Devletler belli enerji programlar iin ihale amak yerine (rnein bir nkleer enerji santral veya bir karbon bertaraf etme program iin uluslararas ihale ilan etmek), sadece ihtiya duyulan enerji miktarnn ve yerine getirilmesi gereken evre koruma koullarnn belirtildii artnamelerle ihaleye kmaldr. Bizi ilgilendiren ey, belirtilen ihtiyalar en abuk ekilde ve en dk maliyetle (devlet sbvansiyonlar, karbonla ilgili olas maliyetlerin iselletirildii, maliyete dahil edildii varsaylarak) karlayacak yolu desteklemektir. Son olarak, mevcut nkleer tehditlerin azaltlmasyla en ok ilgilenen devletlerin, gereklemesi yllar srebilecek ya da hi gereklemeyebilecek resmi antlamalar yapmaya ynelik almalarn bugn atlabilecek daha pratik
248
admlarla tamamlamas arttr. Bu admlardan biri, devletlerin sivil veya askeri amalar iin rettii nkleer silahlarda kullanlabilir blnebilir malzemenin, sivil veya askeri ihtiya fazlas olan ksmn ilan etmesidir. Sonrasnda, bu fazla malzemeyi bertaraf etmelerini yahut bu malzemeye ulamay ok daha zor hale getirmelerini salayarak bu tr malzeme retimlerini azaltmaya tevik etmektir. Ayrca, NPTye taraf olmayan Hindistan gibi devletlere sivil nkleer yakt satnn salanmas iin daha fazla aba gsterilmelidir ki, bunlar arasnda Pakistan ile Hindistan rneinde olduu gibi nkleer rekabet alevlenmesin. Nkleer malzeme tedarikisi devletler de UAEAnn nkleer gvenceler sisteminin eksiklikleri hakknda daha fazla ak yreklilik gsterilmesini tevik etmeli ve nkleer denetlemelerde gvenilir biimde tespit edilemeyecek gelerin neler olduunun aklanmasna yardmc olmaldr ve sonuta, devletlerin nkleer sistemler edinmede veya bunlara bel balamada grd menfaatleri azaltmak iin nkleer olmayan sistemlerin konulandrlmasna daha fazla zen gsterilmesi arttr. Bu alanda nkleer balkl balistik fzelerin snrlanmas iin daha fazla aba gsterilmelidir. Bu nerilerin avantaj, hemen uygulamaya konulabilecek olmasdr. Dier taraftan, belli bir tarihe kadar uygulanmalar gerekir, diye bir koul da yoktur. Her nemli meselede olduu gibi burada da gereken tek ey ie balamaktr.
249
TERMLER VE KISALTMALAR
BWR ccGT cEGB cOL cTBT DOE EIA EPAcT FBR GcR GDA HWR UAEA IDc FTKR NII NINA NPT NRc O&M
Boiling water reactor Kaynar su reaktr Combined cycle gas turbine Kombine evrim gaz trbini Central Electricity Generating Board Merkezi Elektrik retim Kurulu Construction and Operating License na Etme ve letm Ruhsat Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty Nkleer Denemelerin Tmden Yasaklanmas Anlamas US Department of Energy ABD Enerji Bakanl Energy Information Administration Enerji Bilgi daresi Energy Policy Act Enerji Yasas Fast breeder reactor Hzl retken reaktr Gas-cooled reactor- Gaz soutmal reaktr Generic Design Assessment program Jenerik Tasarm Deerlendirme program Heavy water reactor (including Candu) Ar su reaktr (Candu tipi reaktrler dahil) International Atomic Energy Agency Uluslararas Atom Enerjisi Ajans Interest during construction naat sresince ileyen faiz Missile Technology Control Regime Fze Teknolojisi Kontrol Rejimi Nuclear Installations Inspectorate Nkleer Tesisler Mfettilii Nuclear Innovation North America Kuzey Amerikada Nkleer Yenilik Nuclear Non-Proliferation Treaty Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlamas US Nuclear Regulatory Commission ABD Nkleer Dzenleme Komisyonu Operations and maintenance letme ve bakm Gecelik maliyet Overnight cost - Bir nkleer tesisin ilk yakt yk dahil ama finansman masraflar hari bir gecede ina edilme maliyeti
250
PIU PWR RBMK START Anahtar teslim VVER
Performance and Innovation Unit Performans ve Yenilik Birimi Pressurized water reactor Basnl su reaktr Rus yapm, yavalatc olarak grafit kullanan reaktr Strategic Arms Reduction Treaty ABD-RF Stratejik Silahlarn Azaltlmas Antlamas Turnkey - Tm tesisin tasarm ve inasn kapsayan sabit fiyatl bir szleme tr Rus yapm basnl su reaktr
Terimler ve Ksaltmalar
251
YAZARLAR HAKKINDA
Antony Froggatt: Londradaki Chatham Houseda Kdemli Aratrma Grevlisi olarak almaktadr. zellikle iklim deiiklii, ABnin enerji politikalar ve nkleer g uzmanlk alanlardr. 20 yl akn sredir STKler ile beyin takmlar iin AB enerji politikas alannda almaktadr, ayrca Avrupa hkmetleri, Avrupa Komisyonu, Avrupa Parlamentosu ve irketler iin de danmanlk yapmaktadr. Chatham Houseun sinerji, atma aratrmalarnn enerji ve iklim gvenlii ve inde dk karbonlu kalknmaya ilikin, yazarlarndan bir olmutur. Otfried Nassauer: Serbest gazeteci ve bar aratrmacsdr. 1991 ylndan beri Transatlantik Gvenlik (BITS) iin Berlin Bilgi Merkezini ynetmektedir. almalarnn odak noktas gvenlik politikas ve uluslararas gvenlik kurulular (NATO, BAB, AB, AGT, BM), silahlarn kontrol ve ihracat, silahszlanma, nkleer silahlarn yaylmas zerinedir. Hamburgda teoloji eitimi alan Nassauerin pek ok yayn vardr. Gerd Rosenkranz: Yksek metalurji mhendisi ve malzeme bilimleri doktoru Gerd Rosenkranz, iletiim bilimlerinde tamamlayc bir eitim aldktan sonra 20 yl boyunca eitli gnlk ve haftalk ulusal gazetede gazeteci olarak alt; 2004 ylna kadar be yl sreyle haber dergisi Der Spiegelin bakent brosunda evre ve enerji politikalar konularnda redaktr olarak grev yapt. 2004 ylnn Ekim ayndan bu yana Berlinde bulunan Alman evreye Yardm Politikalar Dernei bakanl grevini yrtyor Mycle Schneider: Enerji ve nkleer politikas konusunda bamsz bir uluslararas danman olarak almaktadr. Halen USAID tarafndan finanse edilen ECOAsya Progarmna enerji verimlilii ve enerji politikas konusunda danmanlk yapmaktadr. 2000-2009 yllarnda Federal Almanya evre, Doa Koruma ve Nkleer Gvenlik Bakanl danman olarak almtr. 2004 ylndan bu yana Fransa-Nantesda Ecole des Minesda evre ve Enerji Mhendislii Uluslararas Proje Ynetimi konusunda Yksek Lisans Program retim grevlisidir. Kendisine 1997 ylnda Jinzaburo Takagi ile birlikte Alternatif Nobel dl (Right Livelihood Award) verilmitir.
252
Henry Sokolski: Washingtonda Yaylmay nleme Politikalar Eitim Merkezinin (Nonproliferation Policy Education Centerin-NPEC) icra direktrdr. Bir ok Amerikan kuruluu ve politikaclar iin danmanlk yapmaktadr ve bu konuda pek ok bilimsel yaym vardr. Steve Thomas: Londrada Greenwich niversitesinde enerji aratrmalar konusunda profesrdr. Yaklak 30 yldr, almalarnn odak noktas uluslararas enerji politikasdr. Enerji sektrnde liberalleme konusunda tannm bir uzmandr ve pek ok yaym vardr.
Yazarlar Hakknda
253
254
255
256

Nükleer Enerji Masalı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nükleer Enerji Masalı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dnyann birok lkesinde nkleer enerji masalnn snrsz, ucuz ve gvenli bir enerji kayna olduuna artk inanlmamakta,

Nkleer Enerji Masal - Nkleer enerjiye neden karyz

Nkleer Enerji Masal

NKLEER ENERJ MASALI

Nkleer Enerji Masal

Antony Froggatt ve Mycle Schneider

NSZ: NKLEER ENERJ IKMAZ SOKAK

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Giri: Forsmark Korku Ve Dehet Dolu 22 Dakika

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Efsanelerin Birincisi: Nkleer enerji gvenlidir

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Bnyesel risk: Unutmak

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Muhafazakr CDU ve zel sektr yanls FDP koalisyonu

Tekdzeliin sinsi zehiri

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Efsanelerin kincisi: Ktye Kullanm ve Terr Tehlikesi Kontrol Altna Alnabilir

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

11 Eyll glgede brakacak intihar saldrlar

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

lmcl Siyam kizleri: Atom enerjisinin sivil ve askeri kullanm

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Efsanelerin ncs: Nkleer Atk m? Hi Sorun Deil!

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Muhafazakr CDU ve zel sektr yanls FDP koalisyonu

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Efsanelerin Drdncs: Yeterli Miktarda Uranyum Vardr.

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Efsanelerin Beincisi: Nkleer Enerji klimin Korunmasna Katk Salar

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer enerji srdrlebilir bir iklim korumasn nasl engelliyor?

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer enerji ile yenilenebilir enerji arasndaki rekabet iddetleniyor

Muhafazakr CDU ve zel sektr yanls FDP koalisyonu

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleerin iklimi koruduu doru deil

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Efsanelerin Altncs: Reaktrlerin mrleri illki uzatlmal

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Nkleer enerji irketleri szlerini tutmuyor

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Muhafazakr CDU ve zel sektr yanls FDP koalisyonu

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Nkleer enerjiyi akllca terk etmek

Efsanelerin Yedincisi: Nkleer enerji bir rnesans yayor

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Yenilenebilir enerji yeni kresel eilimdir

Gerd Rosenkranz Nkleer enerji hakknda yanl bilinenler

Nkleer Enerji Masal Nkleer enerjiye neden karyz

Nkleer enerji sektrnn kn nlemek iin sbvansiyonlar