NSZ Gnmzde minyatr sanat konusunda hazrlanan yaynlar ounlukla minyatr bir belge olarak deerlendirmektedir.

Bu nedenle minyatr sanatna ilikin yaynlarda ou zaman tarihi ve sosyolojik ierik biimsel ierii rtmektedir. Oysa minyatr sanatnda direkt biim ile ilgilenen almalarn yaplmas, geleneksel sanatlar kavraymz ve sz konusu ynde gelien algmzn gnmz retimlerine katks asndan nemlidir. Bu yaklam dorultusunda, Nakka Osman Minyatrlerinde Kompozisyon Dzeni ve Sanatsal retimler balkl sanatta yeterlik tezi hazrlanmtr.

Bir tez almasnn yrtlebilmesi iin almay hazrlayan kii kadar, denetleme ve yol gsterme abasnda olan dier kiilerin de katklar sz konusudur. Bu balamda ncelikle danmanm Prof. smail ztke sanatta yeterlik eitimim srasnda konuya yaklammn oturmas ve salkl bir temelde yrmesi iin sergiledii ngr, yardm ve sabr dolaysyla teekkr ederim. Tez izleme jrilerinde deerlendirme, tavsiye ve fikir gelitirme noktasnda saladklar katklardan dolay Do. Dr. H. Yakup ztuna ve Yrd. Do. Aynur Maktala, ayrca sanatta yererlik tezi balangcnda yeterlik jrisinde grev alan Yrd. Do. Vedat Kacara teekkr ederim.

D.E.. Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk El Sanatlar Blmnde grev yapan retim elemanlarna alma ortamlarnda bulunduum srece sergiledikleri hogr; bilimsel ve sanatsal anlamda saladklar katklardan dolay teekkr ederim. Trk ve slam Eserleri Mzesinin yazma eserler blm efi Sevgi Kutluaya ve Topkap Saray Mzesi Ktphane alanlarna ve srekli desteklerinden dolay r. Gr. Yaln Mergen, Ar. Gr. Filiz Adgzel Toprak ve zkan Birime; ayrca, kendi alma younluklar arasnda bana deerli vakitlerini ayrarak; desteklerini koulsuz sunan Muhammet Bilgen, Serkan lden, Vildan mr ve zellikle sabr iin Ilay Konaka teekkr ederim.

 NDEK LER

Sayfa no: YEM N METN ............ ii TUTANAK................iii Y..K. DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU.............iv ZET..................v ABSTRACT......................vi NSZ................viii NDEK LER..........................ix KISALTMALAR...................xi FOTORAF L STES .......................xii EK L L STES .....................xv G R ................1

1. BLM NAKKA OSMANIN HAYATI VE ESERLER , YAYINLARDA M NYATRN TANIMI VE KEL ME ANLAMINA L K N B LG LER, M NYATR SANATINDA KOMPOZ SYON

1.1. 1.2.

Nakka Osmann Hayat ve Eserleri........................................................17 Yaynlarda Minyatrn Tanm ve Kelime Anlamna likin

Bilgiler...........................................................................................................25 1.3. Minyatr Sanatnda Kompozisyon.............................................................31

2.

BLM

FARKLI EL YAZMALARINDA BULUNAN NAKKA OSMAN M NYATRLER NDE KOMPOZ SYON DZEN VE DEERLEND RME

2.1. Nakka Osman Minyatrlerinde Kompozisyon Dzeni................................43 2.1.1. Kyfetl-insniye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni...45 2.1.2. ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM A. 3595) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni....................................70 2.1.3. Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni..................................102 2.1.4. Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni..................................133 2.1.5. Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni..................................165

3.

BLM

SANATSAL RET MLER (T.C. Cumhurbakanlarnn Portreleri) 3.1. 3.2. Portrelerin Tasarlanmasndaki Temel Dnce................................197 Portreler.................................................................................................199

DEERLEND RME VE SONU.........................................................................209 KAYNAKA...........................................................................................................224 ZGEM ............228

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad Geen Eser a.g.m. : Ad Geen Makale Bknz. : Baknz BOA. : Babakanlk Osmanl Arivi ev. Haz. : eviren : Hazrlayan DCBL. : Dublin Chester Beatty Library K. : stanbul niversitesi Ktphanesi NYPL. : New York Public Library l. s. s.y. T.C. : lm Tarihi : Sayfa : Sayfa numaras yok : Trkiye Cumhuriyeti

T EM. : Trk ve slam Eserleri Mzesi TSM. : Topkap Saray Mzesi T.y. vb. : Tarih Yok :Ve benzeri Arthur M. Sackler Gallery

WFGA: Washington DC, Smithsonian Instituon, the Freer Gallery of Art and the

FOTORAF L STES Fotoraf-1: Fotoraf-2: Fotoraf-3: Fotoraf-4: Fotoraf5: Fotoraf -6: emseddin Karaba, Seyyid Lokman, Nakka Osman ve Katipleri Meclisi, ahnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 9a. ................22 eker Baheleri ve Nahllarn Geidi, Surnme-i Vehbi, 1720 (TSM. A. 3593) 162 a..................................................33 Kanuni Sultan Sleyman Avlanyor, Hnernme II. Cilt, 1584 (TSM. H.
1524 ), 52b................................................................................................................34

Hz. Muhammet Camide Vaaz Ediyor, Zbdett-tevrh, 1583(T EM. 1973), 46a..........................................................................................35 Sultan II. Selim, Avusturya mparatorluu Elisini Kabul Ediyor, Nzhet-i Esrrul ahbr der-sefer-i Sigetvar, 1569 (TSM. H. 1339)...36 Topkap Saray kinci Avlu, Sleymannme, 1558 (TSM. H. 1517), 37b. ...........................................................................................37

Fotoraf-7: Hz. Muhammetin lmnden sonra mescitte Ebubekre Halife Olarak Biat Eden Mslmanlar, Siyer-i Neb, VI. Cilt, (TSM. H. 1223), 417a..........................................38 Fotoraf-8: Sam, Olu Zal Ebruz Danda Buluyor, Firdevsi ehnmesi, Tebriz, 15221525, Berlin, Museum fr slamische Kunts........................39 Fotoraf 9: Demonlar (TSM. H. 2153) , 37a..........39 Fotoraf10: Yunus Hikayesinden, Corafya Kitab, (TSM. B. 334), 17a............40 Fotoraf11: ran Elisi Padiahn Huzuruna Aslan, Gergedan, Fil Gibi Armaanlarla kyor, ehnme-i Nadir, 1622 (TSM. H. 1124)....................................................................................................40 Fotoraf12: Divan Toplants, Sleymannme, 1558 (TSM. H. 1517) 38a. .......41 Fotoraf13: Ok Meydannda Gece Gsterisi, Surnme-i Vehbi, 1720 (TSM. A. 3593), 162 a.................................. 43 Fotoraf 14: Sultan Murad Hdavendigrn Portresi, Kyfetl-insniye f

emill- osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 32 b......47 Fotoraf15: Sultan Yldrm Bayezidin Portresi, Kyfetl-insniye f emillosmniye, 1579 (TSM. H. 1563) 36a,.......................................................................... 52 Fotoraf 16: elebi Sultan Mehmedin Portresi, Kyfetl-insniye f emililosmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 40 b ............................ 57 Fotoraf-17: Yavuz Sultan Selimin Portresi, Kyfetl-insniye f emililosmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 53 b.................................. 62 Fotoraf-18: Sultan III. Muradn, Kyfetl-insniye f emilil-osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 73 a....................................67 Fotoraf19: Sultan II. Selimin Adalet Kulesindeki Pencereden Att Okla Kubbealtdaki Hedefi Vurmas, ehnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 11a.......................................................................................74 Fotoraf20: Sultan II. Selimin Belgradda Clsu, ehnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 26 b..........................................................................80 Fotoraf21: Sokullunun divan, ahnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 27 a...........................................86 Fotoraf22: Sultan II. Selimin Safevi Elisini Huzuruna Kabul, ahnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 53 b.................93 Fotoraf23: Sultan II. Selimin Safev Elisini Huzuruna Kabul, ahnme-i Selim Han, 1581 (TSM. A. 3595), 54a.........................99 Fotoraf24: Hz. Elyse ve Hz. Ezakiyal Peygamberlerin ykleri, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 35a.......107 Fotoraf25: Hz. Yunus, Hz. rmiya ve Hz. zeyir Peygamberlerin yks, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 38a, 165 Fotoraf26: Sultan Orhan Gazinin Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. 1973), 59b..........................119 Fotoraf27: Sultan II. Bayezidn Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. 1973), 62 b.........................124 Fotoraf28: Sultan III. Muradn Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 88 b........................................................................................130

Fotoraf-29: Sultan I. Muradn Vize, zceiz ve atalcay fethinden sonra bir kavak glgesinde dinlenmesi, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM.H.1523), 88 a............137 Fotoraf30: Sultan I. Muradn Srp Fedaisi Tarafndan ehit Edilmesi, Hnernme I. Cilt, 1584, (TSM. H. 1523), 94a ...143 Fotoraf 31: elebi Sultan Mehmedin Karaman Seferinden Sonra Kzlrmak Kenarnda Avlanmas, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H.1523), 116a...149 Fotoraf32: Sultan II. Mehmedin Edirne clusu, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523), 178a......................155 Fotoraf-33: Sultan II. Bayezidin Filibe Civarnda, Uzunovada Avlanmas, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523), 182b...............................162 Fotoraf34: ehzade Mehmedin At Meydanna Yolculuu, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344), 9 b.............................................................169 Fotoraf35: ehzade Mehmedin At Meydanna Yolculuu Srasnda Serhadlarn Gsteri Yapmas, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 10a.................................................................................................175 Fotoraf36: ehzade Mehmedin brahim Paa Sarayna Girii, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 12a..........................182 Fotoraf37: Petamalclarn Tren Alanndan Geii, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 388b....................188 Fotoraf38: Petamalclarn Tren Alanndan Geileri, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 389 a...........194

EK L L STES ekil: 1........................................................................................................................48 ekil: 2........................................................................................................................49 ekil: 3........................................................................................................................49 ekil:4.........................................................................................................................49 ekil: 5........................................................................................................................49 ekil: 6........................................................................................................................53 ekil: 7........................................................................................................................54 ekil: 8........................................................................................................................54 ekil: 9........................................................................................................................54 ekil: 10......................................................................................................................54 ekil: 11......................................................................................................................58 ekil: 12......................................................................................................................59 ekil: 13..................................................................................................................... 59 ekil: 14..................................................................................................................... 59 ekil: 15..................................................................................................................... 59 ekil: 16......................................................................................................................63 ekil: 17......................................................................................................................64 ekil: 18..................................................................................................................... 64 ekil: 19..................................................................................................................... 64 ekil: 20..................................................................................................................... 64 ekil: 21......................................................................................................................68 ekil: 22......................................................................................................................69

ekil: 23......................................................................................................................69 ekil: 24......................................................................................................................69 ekil: 25......................................................................................................................69 ekil: 26......................................................................................................................75 ekil: 27......................................................................................................................76 ekil: 28..................................................................................................................... 76 ekil: 29..................................................................................................................... 76 ekil: 30..................................................................................................................... 76 ekil: 31..................................................................................................................... 76 ekil: 32..................................................................................................................... 76 ekil: 33......................................................................................................................81 ekil: 34......................................................................................................................82 ekil: 35......................................................................................................................82 ekil: 36......................................................................................................................82 ekil: 37......................................................................................................................82 ekil: 38......................................................................................................................82 ekil: 39......................................................................................................................87 ekil: 40......................................................................................................................88 ekil: 41..................................................................................................................... 88 ekil: 42..................................................................................................................... 88 ekil: 43..................................................................................................................... 88 ekil: 44..................................................................................................................... 88 ekil: 45..................................................................................................................... 94 ekil: 46......................................................................................................................95 ekil: 47......................................................................................................................95 ekil: 48......................................................................................................................95 ekil: 49......................................................................................................................95 ekil: 50......................................................................................................................95 ekil: 51....................................................................................................................100 ekil: 52....................................................................................................................101 ekil: 53....................................................................................................................101

ekil: 54....................................................................................................................101 ekil: 55....................................................................................................................101 ekil: 56....................................................................................................................108 ekil: 57....................................................................................................................109 ekil: 58................................................................................................................... 109 ekil: 59................................................................................................................... 109 ekil: 60................................................................................................................... 109 ekil: 61....................................................................................................................109 ekil: 62....................................................................................................................109 ekil: 63....................................................................................................................115 ekil: 64....................................................................................................................116 ekil: 65....................................................................................................................116 ekil: 66....................................................................................................................116 ekil: 67................................................................................................................... 116 ekil: 68................................................................................................................... 120 ekil: 69................................................................................................................... 121 ekil: 70................................................................................................................... 121 ekil: 71....................................................................................................................121 ekil: 72....................................................................................................................121 ekil: 73....................................................................................................................121 ekil: 74....................................................................................................................121 ekil: 75....................................................................................................................125 ekil: 76....................................................................................................................126 ekil: 77....................................................................................................................126 ekil: 78....................................................................................................................126 ekil: 79....................................................................................................................126 ekil: 80................................................................................................................... 126 ekil: 81................................................................................................................... 131 ekil: 82................................................................................................................... 132 ekil: 83................................................................................................................... 132 ekil: 84................................................................................................................... 132

ekil: 85....................................................................................................................132 ekil: 86....................................................................................................................132 ekil: 87................................................................................................................... 132 ekil: 88....................................................................................................................138 ekil: 89....................................................................................................................139 ekil: 90....................................................................................................................139 ekil: 91....................................................................................................................139 ekil: 92....................................................................................................................139 ekil: 93....................................................................................................................144 ekil: 94 .................................................................................................................. 145 ekil: 95................................................................................................................... 146 ekil: 96................................................................................................................... 146 ekil: 97...................................................................................................................146 ekil: 98....................................................................................................................146 ekil: 99....................................................................................................................150 ekil: 100..................................................................................................................151 ekil: 101..................................................................................................................151 ekil: 102..................................................................................................................151 ekil: 103..................................................................................................................151 ekil: 104..................................................................................................................151 ekil: 105..................................................................................................................156 ekil: 106..................................................................................................................157 ekil: 107................................................................................................................. 157 ekil: 108................................................................................................................. 157 ekil: 109................................................................................................................. 157 ekil: 110................................................................................................................. 157 ekil: 111................................................................................................................. 156 ekil: 112..................................................................................................................163 ekil: 113..................................................................................................................163 ekil: 114..................................................................................................................163

ekil: 115..................................................................................................................163 ekil: 116..................................................................................................................163 ekil: 117..................................................................................................................170 ekil: 118.................................................................................................................171 ekil: 119................................................................................................................. 171 ekil: 120................................................................................................................. 171 ekil: 121................................................................................................................ 171 ekil: 122................................................................................................................. 176 ekil: 123..................................................................................................................177 ekil: 124.................................................................................................................177 ekil: 125..................................................................................................................177 ekil: 126..................................................................................................................183 ekil: 127.................................................................................................................184 ekil: 128..................................................................................................................184 ekil: 129..................................................................................................................184 ekil: 130.................................................................................................................184 ekil: 131..................................................................................................................189 ekil: 132..................................................................................................................190 ekil: 133.................................................................................................................190 ekil: 134..................................................................................................................195 ekil: 135..................................................................................................................196 ekil: 136.................................................................................................................196 ekil: 137................................................................................................................. 196 ekil: 138................................................................................................................. 196

GR

Minyatr, geni anlamyla el yazmalarna metni aydnlatmak amacyla yerletirilen aklayc resimdir. Kkeni, Batda Antik aa, Douda ise slm ncesi dnemlere kadar inmektedir1. slm dnyasnda, Seluklu, Mool, Memlk, Celayirli, ncu, Muzafferi, Timurlu, Trkmen, Safev ve Osmanl egemenliinde gelien minyatr sanat 13-19. yzyllar arasnda (el yazmalarnda) egemen resim tr olarak karmza kmaktadr. slm corafyasnda retilen minyatrler temelde ortak biim zelliklerine sahiptir. Ancak estetik anlayn dnem ve devletlere gre ekillenmesi farkl slplarn olumasna neden olmutur. Osmanl minyatr de zaman iinde Osmanl saray ve nakkahanesinin2 duyarlklar dorultusunda ekillenmi ve gl bir slp olarak ortaya kmtr.

Yaynlarda, Osmanl minyatrnn geliim ve deiim evreleri genellikle Erken, Klsik ve Batllama olmak zere dnem balamnda ele alnmtr. Osmanl minyatr sanatnda Erken Dnem, 15. yzyldan 16. yzyln ikinci yarsna kadar geen srete retilen eserleri kapsamaktadr. Bu dnemde Osmanl saray nakkahanesinde retilen minyatrler genel olarak (ada) dier slm minyatr ekollerinin slp zellikleri ile benzerlik gstermektedir. Ancak, Fatih Sultan Mehmet dneminde Sinan Bey ve Bursal Ahmet iblizadeye atfedilen portre (1480) (T.S.M. H. 2153, 10a.) almalar ile farkl denemelerin yapld bilinmektedir. Gelien srete, Nakka Nigrinin portre (1540) (TSM. H. 2134) ve Matrak Nasuhun konulu minyatrleri de (Beyn- Menzil-i Sefer-i Irkeyn-i Sultn Sleymn Hn, 153436 ( K. T. 5964), vb.) sz konusu farkllama abasnn dier rnekleri olarak deerlendirilebilir.

Osmanl minyatr sanatnda Klsik Dnem 16. yzyln ikinci yars ile 17. yzyln ilk eyrei arasndaki sreci kapsamaktadr. Bu dnemde Osmanl saray
Gnsel RENDA, Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, II. Cilt, Yem Yayn, stanbul 1997, 1262 s. 2 Nakkahane terimi baz yaynlarda ve Osmanlca szlkte nakhane olarak da gemektedir. Sz konusu terim bu tez almas kapsamnda nakkahane olarak kullanlmtr.
1

nakkahanesinde retilen minyatrler dier slm minyatr ekollerinden ayrlan slp zellikleri ile dikkat ekmektedir. Osmanl saraynda ehnameciliin gelimesi ve buna bal olarak Osmanl toplumu ve saray ile ilgili konularn yazlp, resimlendirilmesi Osmanl nakka iin zel bir alan oluturmu ve nakkahanede zgn tasarm araylar gndeme gelmitir. Bylece Osmanl minyatrleri, konular kadar slp zellikleri ile de farkl bir kimlie brnmtr. Bu dnemde retilen minyatrler olay (eylem) merkezlidir. Bu nedenle, tasarmlarda insan figrleri n plndadr ve kavramsal perspektif youn bir ekilde kullanlmtr. Doann fonu, mimarinin detay tekil etmesi; rengin, doa ve mimaride pastel deerlerle kullanlp, figrlerde salt tonlarn kullanlmas da bu yaklamn sonucudur. Yzey sslemeciliindeki sadelik de yeni tasarmlara bal olarak (dier slm ekollerindeki srekli ayn konunun -eserintekrar retilmesi geleneinin Osmanlda hafiflemesiyle) ortaya kmtr.

17. yzyln ilk eyreinden sonra, Osmanl saray nakkahanesindeki minyatr retiminde bir azalma grlr. Ancak, 18. yzyln balarnda Osmanl minyatr sanat Nakka Levnnin minyatrleri ile yeniden canlanm ve bu akm 19. yzylda yerini Bat tarz resim alncaya kadar farkl sanatlarn retimleri dorultusunda srdrlmtr. Sz konusu dnemde Osmanl minyatr sanat teknik adan batllama eilimi gsterdii iin 18-19. yzyllar arasnda geen sre Batllama Dnemi olarak adlandrlmtr3.

Osmanl saray nakkahanesinde retilen minyatrlerin belirli slp zellikleri ile ortaya kma srecinde sadece dier ( slm) minyatr ekollerinden farkllama grlmez. Nakkahane iinde de usta sanatlarn4 farkl slp araylar olmutur. Nakka Osman, Ali elebi, Nakka Hasan, Mehmed Bursav, Mehmed Bey, vb.

Osmanl minyatr sanatnn tarihi ve geliim evleri hakknda detayl bilgi iin bknz; Zeren TANINDI, Trk Minyatr Sanat, Bankas Yaynlar, Ankara 1996; Gnsel RENDA Osmanl Minyatr Sanat, Promete, stanbul 2001; Banu MAH R, Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul 2005; Serpil BACI ve dierleri, Osmanl Resim Sanat, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul 2006 4 Tez almas kapsamnda sanat terimi nakka teriminin karl olarak kullanlmtr.

sanatlar 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl minyatrnn Klsik Dnem eserlerini retirken, bir yandan da kendi bireysel slplarn yaratmlardr. Bu nedenle Osmanl saray nakkahanesinde retilen minyatrler genel slp zellikleri ile ortak bir anlay yanstsalar da, kompozisyon dzenlerine baklarak slbun kendi iinde eitlendii sylenebilir. Sz konusu yap, Osmanl minyatr slbunun oluum ve geliim mantnn zmlenmesi asndan da nemlidir. Ancak, Osmanl minyatr sanatna ilikin ou yaynda sz konusu eitlenme yzeysel olarak deerlendirilmi; kompozisyon dzenlerinin zmlenmesi nemli bir i olarak grlmemitir.

Osmanl minyatr sanat hakknda hazrlanan yaynlar incelendii zaman, minyatrlerin ounlukla konu, iilik, renk, figr anatomisi ve figr organizasyonu asndan incelendii grlmektedir. Sz konusu yaklam dorultusunda, genellikle nakkahane ve eseri reten atlyenin slplar hakknda fikir edinildii sylenebilir. Ancak, usta sanat ile ilgili aama detayl bir ekilde sorgulanmad iin minyatrlerde (kompozisyon dzenlerine bal olarak) biimin zmlenmesi noktasnda yetersiz kalnmtr.

Sanat tarihi almalarnda kitap iinde aratrlan minyatrlerin, kitaptan bamsz deerlendirilmemesi konuyu n plna karan nemli bir etkendir. Minyatrler konu asndan deerlendirildiinde, belgeleme zellii n plna kmakta; sanatsal yan ikinci plnda kalmaktadr. Oysa sanats ve sanat izleyicisi asndan minyatrde konu eseri oluturan elemanlardan (sadece) biridir. Bu anlamda konu biimin mantk ilikilerini ynlendiren ne, nerede, neden sorularna verilen veya aranan cevabn muhatabdr. Bu nedenle minyatrn konusundan yola karak biimin temel zelliklerini grmezlikten gelmek veya yeterince aratrmamak doru bir yaklam deildir. Elbette minyatr konuya bal olarak tasarlanan bir resimdir. Ancak minyatrn sanatsal yn konu dnda gelien bir arayn da rndr. Yani minyatr, toplum, saray ve kitap asndan konuyu aktaran, fakat sanats asndan sanatn zn aratran bir resimdir. Biim aratrmalarnda minyatrlerin genellikle iilik, figr anatomisi ve renk asndan incelenmesi ve resim alanndaki nesnel organizasyonun sadece figr

asndan deerlendirilmesinin aratrmaclar kapsaml bir sonuca gtrmeyecei sylenebilir. Minyatrlerin retiminde sz konusu olan ortak alma dikkate alnmadan srdrlen bu tip aratrmalarn sonularnn, bireysel slba ilikin eksik bilgiler ierme olasl yksektir. nk renk, iilik ve figr anlay geleneksel ortamda sadece sanaty deil; tasarmn retilmesi aamasna katlan etkin kii, kiiler (gruplarn) veya dnemin genel yaklamn yanstabilme olasl zel alanda karmaaya neden olur. rnein; Osmanl minyatr sanat konusunda nemli almalaryla bildiimiz Filiz aman, ahnme-i Selim Han ve Minyatrleri balkl makalesinde Nakka Osmana ait figrleri yz anatomisi balamnda, zellikle gzlerin boyanma biimlerinden yola karak tespit ettiini sylemektedir5. Yazarn byle bir ayrnty yakalayarak figrlere uygulamas byk bir anstr. Fakat aratrmaclarn bu ayrntlara ulaamad durumlarda decekleri eliki tartma konusudur. Filiz aman makalesinin devamnda u ifadeyi kullanmtr: Minyatrlerin kompozisyon, renk ve izgi zellikleri arasndaki slp birlii Nakka Osman ile Alinin ahsi slplarn ayrmamz gletirir. Sz konusu sanatkrlarn slplarn ancak figrlere hakim olan izgiler, vcut orantlar ve yz ileyileri ile ayrmak mmkn olmaktadr. Fakat bu ayrm yine de kesin deildir. Baz sahnelerde Ali ile Osmann mterek alm olduklar dnlebilir. Figrsz tasvirlerde ise bu iki sanatkrn elini ayrmak daha gtr 6. Yukarda verilen rnekten de anlalaca zere, biim aratrmalarnda iilik, renk, figr anatomisi, vb. zelikler her zaman yeterli bilgi edinmemize olanak salamayabilir. Dier taraftan, bu bak asnn nakka, belirli kalplar iilik, renk, figr anatomisi, vb. adan farkllatran, ancak temelde kalp bir zanaatkr olarak grd de sylenebilir. Oysa minyatrlerin kompozisyon dzenlerine bakldnda, kalpln kolektif yapdan, farklln (dolaysyla gelimenin) ise nakkan bireysel abasndan kaynaklandn grmek mmkndr.

5 Filiz AMAN, ahnme-i Selim Han ve Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll, say: V, 1972-73, 418 s.

Osmanl minyatr slbunun nakkahane ve atlyelerin genel, nakkan ise bireysel yaklamlar dorultusunda olutuu sylenebilir. Bu nedenle biim aratrmalarnda da bu yapnn dikkate alnmas gerekir. Minyatrlerin retim yntem ve aamalar takip edilerek, nakkahane, atlye ve nakkan slba katklar ayr ayr zmlenmelidir. Yani, kompozisyonlarn tasarlanma ve renklendirme aamalar farkl deerlendirilerek genel ve bireysel slp, biimin ama ilikileri dorultusunda ayr ayr tanmlanmaldr.

Osmanl saray nakkahanesinin ileyii ve sanat retim yntemi7 gz nnde bulundurulduu zaman, (baz rnekler dnda) minyatrlere ait kompozisyonlarn tasarlanmasndan sonraki her aamada farkl sanatlarn katksnn olduu anlalmaktadr. Bu durum dorultusunda, minyatrlerin retiminde iki grup sanatnn etkinliinden sz edilebilir. Birinci gruptaki sanatlar kompozisyonu tasarlayan kiilerdir ve usta (asl) sanat olarak anlrlar. kinci gruptaki sanatlar ise tasarlanan kompozisyonu kda aktaran, renklendiren, cetvellerini eken, tahririni atan, vb., iilikle ilgili aamalarda alan (usta sanatnn atlyesine mensup) kiilerdir. Sz konusu ortak alma, Osmanl minyatr sanatna ilikin biim aratrmalarnn; nakkahanenin genel retimleri; herhangi bir usta sanat kontrolnde alan atlyenin retimleri ve usta sanatnn kendi retimini konu alan farkl balk altnda ve farkl ama dorultusunda yrtlebileceini dndrmektedir. Nakkahane merkezli aratrmalar farkl atlyelerde retilen minyatrlerin genel biim zellikleri dikkate alnarak yrtlebilir. Atlyeye ilikin biim aratrmalar bu genel yapdan farkllaan zelliklerin tespit edilmesi ile yrtlebilir. sylenebilir. Ancak, usta sanatnn tasarm dncesine ilikin biim aratrmalarnn minyatrlerin kompozisyon dzenlerine younlamas gerektii

AMAN, 1972-73, a.g.m., 418 s. Konuyla ilgili olarak bknz.; A. Sheyl nver, Fatih Devri Saray Nakkahanesi ve Baba Nakka almalar, stanbul niversitesi Kltr Eserleri Tesisi I., stanbul 1958, 6 s.; Demet Ulusoy, Osmanl Dneminde Ressamlar (Nakkalar): Sanat rgtlenmesi ve Sanatlarn Sosyal Pozisyonlar, Bilge, say: 7, K 1995, 22 s.; Metin AND, Osmanl Tasvir Sanatlar I.: Minyatr, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2004, 121-122 s.
7

Minyatrlerin retim aamasnda nakkahane, atlye ve usta sanatnn farkl katklarnn olmas, kompozisyon dzeni aratrmalarnn da farkl amalar dorultusunda yaplabileceini dndrmektedir. rnein; eserde dzen aratrmas hibir n koul olmakszn yapldnda, atlyenin genel zellikleri tespit edilecek ve bu aratrma btnyle eserle ilgili olacaktr. Aratrma usta sanatnn tasarm (dzen kurma) dncesini zmlemeye ynelikse, minyatrn retim ynteminden kaynaklanan belirli koullar ierii ynlendirecektir. Sz konusu koullar, sanatnn kolektif yapdan bamsz hareket ettii ve bireysel abasnn en yaln haliyle izlenebildii tasarm aamasnn incelenmesini gerektirir. Bu nedenle, kompozisyon dzenleri incelenirken, minyatrlerde figr anatomisi, nesnelerin renkleri, iilik, vb. kolektif ierikle ortaya kan biim zelliklerinden ziyade, resim alanndaki nesnel organizasyon dikkate alnarak sanatnn kompozisyonlarnda uygulad dzenin mant zmlenmelidir. Bu yaklam dorultusunda, minyatrlerde kompozisyon dzenlerine ilikin aratrma daha ok tasarmn izim aamasndaki dzeni ve rengin bu yapy tamamlama biimi ile ilgilidir. Kompozisyon dzenlerine ilikin grafiklerin tespit edilerek, temeldeki nedenselliin aratrlmas sanatnn tasarmn ynlendiren bireysel bak as ve dzen kurma dncesini kavramamz salayacaktr.

Minyatrlerin kompozisyon dzenleri incelemeden nce kompozisyon ve kompozisyon dzeni terimlerinin tanmlanmas; daha sonra da sanat merkezci bir yaklam dorultusunda minyatrlerin kompozisyon dzenleri aratrlrken nelere dikkat edilmesi gerektiinin aklk kazanmas gerekir.
Kompozisyon, seilmi veya verilmi bir alann bir veya birden fazla eya ile sistemli rgsdr8. Dzen, her tr sanat yaptn var eden eler arasndaki ilikiler btndr 9 .

Dzen kurma (biimlendirme) ilkeleri, evrenin dzenini, hareketlerini, sistemlemesini salayan kanunlarn, estetik dnyadaki kuramsal gerekleridir. Bunlar ztlk, uygunluk, tekrar, simetri, hiyeraridir. Btne, yeniye biim veren, kompozisyonu reten eref B GALI, Resim Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1999, 279 s. Metin SZEN ve Uur TANYEL , Sanat Terim ve Kavramlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1992, 72 s.
9 8

ilkelerdir. Fonksiyon, form ve dier grsel elerle, dzen disiplin, organizasyon salayan, biimi rgtleyen ilkelerdir. Estetik nesnede, grnenlerin dzeni-disiplini, nesnellii, doa yasas olan evrensel ztlarn biilii yasasna balanr. Grsel iletiimin nesnesini biimlendirmede, evrenin temel yaplamas olan ztlk ilkesi kullanlr. Uygunluk, minimuma-edeerlie indirgenmi ztlktr. Tekrar, esel ztlklarn sistemli ardlldr. Simetri ise, esel ztlklarn bakkldr. Hiyerari ise, ztln sistemli kademelemesidir. Tm evren, ztlk temelinde simetri, asimetri, tekrarlar, uyumlar, hiyerarik yaplamalarla dengelenen sonsuz varolutur10.

Minyatrlerin kompozisyon dzenleri nasl incelenmelidir(?) sorusuna cevap aranrken, kukusuz yukarda kompozisyon ve dzen terimlerinin aklamalarnda ortaya kan ieriin dikkate alnmas gerekir. Ayrca, minyatr kompozisyonunun zellikleri ve minyatrlerin kompozisyon dzenleri hakknda daha nce hazrlanm yaynlar da bu ama dorultusunda nemli kaynaklardr. Bu balamda, Sezer Tansuun enlikname Dzeni11 isimli kitab ve Zeren Akalayn Tarihi Konularda Trk Minyatrleri12; Reha Gnayn Sleymnnme Minyatrlerinde Mekan Anlatm Teknikleri13; Filiz aman ahnme-i Selim Han ve Minyatrleri14; Gnsel Rendann Topkap Saray Mzesindeki H.1321 No.lu Silsilenamenin Minyatrleri15, vb. yaynlarda yer alan, kompozisyon dzenlerine ilikin deerlendirmeler dikkate alnarak (bu tez almas kapsamnda) minyatrlere uygulanacak kompozisyon dzeni aratrmasnn esaslar belirlenmitir.

Minyatrlerin kompozisyon dzenlerinin incelenmesine ilikin (daha nce uygulanm rneklerden fikir edinilerek, tarafmzdan gelitirilen ve tez almasnda uygulanan) yntem yledir: Kompozisyon dzen aratrmasna, resim alannn yatay

10 Faruk ATALAYER, Grsel Sanatlarda Estetik letiim, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 1994, 70 s. 11 Sezer TANSU, enlikname Dzeni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1992 12 Zeren AKALAY, Tarihi Konularda Trk Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll, say: III.,1969-70, 151-165 s. 13 Reha GNAY, Sleymanname Minyatrlerinde Mekn Anlatm Teknikleri Topkap Saray Mzesi Yll, say: 5, stanbul 1992, 56159 s. 14 Filiz AMAN, ahnme-i Selim Han ve Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll, say: V., 1972-73, 411-441 s. 15 Gnsel RENDA, Topkap Saray Mzesindeki H.1321 No.lu Silsilenamenin Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll, say: V, 197273, 443479 s.

-dikey kurulularna ilikin formun aratrlmas ile balanr ve genel meknn tasarlanma yn tespit edilir. Sz konusu deerlendirme sanatnn meknlar kurgularken sergiledii genel tavrn anlalmas asndan nemlidir.

Bir sonraki aamada, resim alannda yerini alan kompozisyon elemanlarnn katman, boyut, hareket ve renk asndan hiyerarik dzenleri incelenir. Katman hiyerarisinin zmlenmesi tasarm grnrlk (renk perspektifi) asndan ynlendiren (doa, mimari, insan ve hayvan figrleri gibi) merkezdeki eleman veya elemanlarn tespit edilmesini salar. Katmanlarn hiyerarini belirleyen en nemli elemanlar renk ve yzey sslemeciliidir. Rengin pastel tonlardan salt deerlere doru kullanm doa, mimari ve figr elemanlar arasnda bir hiyerarinin olumasna neden olur. Doa, mimari ve figrlerin renk asndan bir merkezden uzaklaarak, baka bir merkeze yaklamalar veya doa ve mimari elemanlarn eit deerde kalp figrlerin n plna kmas ya da her elemann eit deerlere sahip olmas rengin ton ve ktlesel deerine baldr. Yzey sslemecilii ise rengi ileyen ve detaylar aratran bir mantk dorultusunda nesneleri n plna karr veya geri plnda kalmalarna neden olur. Katman hiyerarisinin n plna kard eleman veya elemanlar tasarmn merkezinde ve hiyerarik dzenin ana ynlendiricisi olarak belirlenir.

nsan, hayvan, doa, mimari, eya, vb. kompozisyon elemanlarnn oluturduu gruplarn kendi aralarnda boyut, hareket, konum ve renk asndan deien hiyerarik srasnn tespit edilmesi ise gruplarn kendi iindeki hiyerarik dzenin anlalmasn salar. nsan figrlerinin hiyerarik dzenleri kavramsal perspektif balamnda eylemsel (tasvir edilen eylemde etkinlik durumuna dikkat eken) ve kurumsal (sosyal statye dikkat eken) merkezlere gre; hayvan figrlerinin ve eyalarn hiyerarik dzenleri ise boyut, renk, eylem ve kimi zaman kullanclarnn hiyerarik statlerine gre oluan dzen dorultusunda aratrlr. Mekn elemanlarnn hiyerarisi ise daha ok boyut ve renk asndan ilgi noktalarna gre tespit edilir. Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni insan, hayvan, doa ve mimari olarak ayrlmadan genel bir bak dorultusunda deerlendirilebilir. Fakat minyatr kompozisyonunda

kavram perspektifinin kullanlyor olmas elemanlar ayr ayr grmemizi de zorunlu klar. nk kimi zaman kompozisyon elemanlarnn farkllama biimlerine ilikin genel bir yarg oluturmak iin kendi trleri iinde deerlendirilmesi gerekir.

Minyatr kompozisyonlarnda meknlarn kurgusu ematik bir dzen dorultusundan gerekletirilir. Bu nedenle nakkan tasvir ettii meknn tanmlanmas nemlidir. Yani dzen aratrmasnn nc aamas: Doa ve mimari elemanlarn, mekn kurgular asndan gzlenip; oluturduklar yatay, dikey, eik hatlarn kompozisyonlarda nasl ve ne maksatla kullanldnn aratrlmas ile ilgilidir.

Dier bir aamada, figrlerin grup emalarnn incelenerek; dizili ekillerinin tespit edilmesi ile ilgilidir. Bu aamada, yatay, dikey, eik, dairesel hatlar veya serbest serpitirmelerle dzenlenmi olan figr dizilerin kompozisyonda denge, hareket ve eylem aktarm asndan fonksiyonlar deerlendirilir.

Kompozisyonlarda, figrlerin bireysel hareket eylem plnlarna bakarak resim alan iindeki sreklilik imgesi hakknda da fikir edinilebilir. Ayrca, resim alann snrlayan cetvelin mekn ve eylemi blen fonksiyonlar dikkate alnarak, tasvir edilen olaya ilikin (genel) mekn, eylem ve zaman asndan sreklilik vurgusu ile ilgili bir yargya da varlabilir. Bu aamada yaplan aratrma, resim alannda tasarlanan olayn eylem, mekn ve zaman asndan srekliliinin i ve d balantlar ile ilgilidir.

Bir sonraki aamada, kompozisyon elemanlarnn boyut ve konumlarna bal olarak oluturduklar atmosfer duygusu ve perspektif plnlar dikkate alnarak yzeyin kullanlma biimi deerlendirilir. Bu aamalar gerekletirilirken, minyatrlerde rengin kompozisyon dzeninin bir arac olarak nasl kullanldna da dikkat edilir.

Yukarda, minyatrlerin kompozisyon dzenlerinin incelenmesinin Osmanl minyatr sanatna ilikin biim aratrmalar asndan nemi; sz konusu aratrmada uygulanacak yntemin ieriinin olumasnda etkili olan bak as ve yntem hakknda genel bir bilgi verilmitir.

Tez balndan da anlalaca zere, sanatta yeterlik tezi kapsamnda, 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl saray nakkahanesinde etkin ve ynlendirici bir sanat olan Nakka Osmann minyatrlerinde kompozisyon dzenleri zerine bir aratrma yaplmtr. Tez almasnn, Nakka Osman minyatrleri zerinde younlamas, sanat tarafndan farkl el yazmas eserler iin ve farkl zaman aralklarnda retilmi minyatr saysnn dier nakkalara gre daha fazla olmas; sz konusu minyatrlerin Klsik Dnem Osmanl minyatr sanatnn ncleri olarak grlmesi vb. nedenler saylabilir. Ayrca, gnmzde, Nakka Osman hakknda ulalabilecek yayn saysnn okluu da konuyu cazip klan nedenler arasnda gsterilebilir.

Nakka Osman, Osmanl minyatr sanatna ilikin (bilimsel) yaynlarda nemli bir yere sahiptir. Sanatnn, Osmanl minyatr sanat ve nakkahanesine biimsel ve kurumsal ynlerden katklarnn olmas yaynlarda sk sk anlmasna neden olmutur. Ancak, Nakka Osman minyatrlerinin biimsel zelliklerini inceleyen yaynlarn says, tarihsel yn n plna karan yaynlara nazaran olduka azdr. Sanatya ait minyatrlerin biim zelliklerine deinen yaynlar arasnda kompozisyon dzenlerine ilikin deerlendirme yapanlarn says ise birka deti gememektedir. Nakka Osman minyatrlerinde kompozisyon dzenleri ile ilgili bilgi veren yaynlarn n plna kanlar arasnda: Sezer Tansuun, enlikname Dzeni isimli kitab16; Nurhan Atasoyun, Nakka Osmann Eserleri ve Osmanl Minyatr Sanatna Getirdii Yenilikler, isimli doktora
18

tezi17

ve

Filiz

amann,ahnme-i Selim Han Minyatrleri isimli makalesi saylabilir.

TANSU, 1992, a.g.e. Nurhan ATASOY, Nakka Osmann Eserleri ve Osmanl Minyatr Sanatna Getirdii Yenilikler, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1962
17

16

10

Sezer Tansu, enlikname Dzeni19 isimli kitabnda: Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) el yazmasnda bulunan Nakka Osman minyatrleri ile Surnme-i Vehbi, 1720 (TSM. M. 3593) el yazmasnda bulunan Levn minyatrlerinin kompozisyon dzenlerini incelemitir. Yazar eserinde, minyatr sanatsnn (nakkan) tasarmn ynlendiren temel mant tarttktan sonra, Nakka Osman ve Levnnin minyatrlerinde kompozisyon dzenlerine ilikin deerlendirmeler yapmtr. Sezer Tansuun konuya yaklam biimi Bat sanat zerine yaplan almalarn glgesinde kalan minyatrlerin, Bat sanatna ait bir takm kavramlar eliinde; ancak, farkl bir ierik aratrmas dorultusunda nasl incelenmesi gerektiinin anlalmas asndan ok nemlidir. Bu nedenle, sz konusu eser tez almasnda rehber kitap mahiyetinde kullanlmtr.

Nurhan Atasoy, Nakka Osmann Eserleri ve Osmanl Minyatr Sanatna Getirdii Yenilikler20 isimli doktora tezinde: Nakka Osmana ait olduu bilinen ve sanatya atfedilen minyatrlerin kompozisyonlarna ilikin bir inceleme yapmtr. Yazar, konularna gre snflandrd Nakka Osmana ait olduu bilinen ve atfedilen minyatrlerde figrlerin kurumsal adan dzenleri; form dili, mekn, sath, renk ve perspektif zellikleri hakknda genel bir deerlendirme yapmtr. Ayrca, Nakka Osmann kendi minyatrleri arasnda bir karlatrma yapan yazar; sanatya ait eserler ile 16. yzyl Osmanl minyatrleri ve 16. yzyl ran ve Hint minyatrleri arasnda bir mukayese de yapmtr.

Filiz aman ise ahname-i Selim Han Minyatrleri21 isimli makalesinde sz konusu el yazmas eser ve retimi ile ilgili bilgiler verdikten sonra, Nakka Osman ve Nakka Aliye ait olduklarn saptad minyatrleri sanatlara gre tasnif etmi ve kompozisyon dzenlerine ilikin genel bir deerlendirme yapmtr.

18 19

AMAN, 1972-1973, a.g.m., 411422 s. TANSU, 1992, a.g.e. 20 ATASOY, 1962, a.g.e. 21 AMAN, 1973, a.g.m., 411422 s.

11

Nakka Osman konu alan yaynlardan yola karak, sanatnn retiminde rol ald el yazmalarna ilikin bir dkm yapldnda, grup minyatr katalogu ile karlalr. Birinci grup eserler22, ariv belgeleri ve yazmalarn metinlerinde geen bilgilerden dolay, kesin olarak sanatya mal edilen minyatrlerden23 olumaktadr. kinci grup eserler, el yazmalarnn resimlenmesinde Nakka Osmann rol ald belgeler yardmyla bilinen, fakat kimlik bilgilerindeki eksikliklerden dolay hangi nakkaa ait olduu tespit edilemeyen minyatrlerden24 olumaktadr. nc grup eserler ise sanat ile balantlar hakknda herhangi bir bilgi veya belgeye ulalamamasna ramen, slp benzerliklerinden yola kan atf eserlerden25 olumaktadr.

Yaynlarda yer ald ekli ile sanatya ait olduu bilinen eserlerin yannda, atf eserlerin saysnn okluu da dikkati ekmektedir. Ancak, atf eserlerin mal edildii sanatlarn doru tespit edildikleri yargsnn kesinlii, belgesi bulununcaya kadar tartma konusudur. Bu nedenle, minyatrlerin kompozisyon dzenleri sanat merkezci bir yaklamla incelenirken, ncelikle sz konusu sanatya ait olduu kesin olarak bilinen minyatrlerden yararlanmak gerekir. Yukarda ileri srlen fikir dorultusunda tez almas, Nakka Osmana ait olduu belgeler ve belgelerden yararlanarak hazrlanm yaynlar dorultusunda belirlenmi olan minyatrler zerinde yrtlmtr. Sz konusu minyatrler, Kyfetl-insniye f emill-osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595), Srnme-i Hmyn, 1587 almaktadr. (TSM. H. 1344), Zbdett-tevrih, 1583 (T EM. T. 1973) ve Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) el yazmalarnda yer

22 Yaynlarda Nakka Osman ile ilikisi kurulan minyatrlerin bulunduu el yazmalarnn adlar farkl okunmutur. Bu tez almas kapsamnda kullanlan eser adlar oluabilecek bir karkl engellemek maksad ile knyesi verilen kitapta okunduu ekli ile kullanlmtr: BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 23 Kyfetl-insniye f emill-osmaniye 1579 (TSM. H. 1563), ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. H. 3595), Srnme-i Hmyn,1587 (TSM. H. 1344), Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) 24 Hnernme II. Cilt, 1584 (TSM. H.1524) 25 Nzhet-i Esrrul ahbr der-sefer-i Sigetvar, 1569 (TSM. H. 1339), Zafernme, 1579 (DCBL. T. 413), ehinahnme, I. Cilt, 1581 ( K. F.1404), Siyer-i Neb, I-II-VI. Cilt, 1595 (TSM. H. 1221, 1222, 1223), III. Cilt, 1595 (NYPL, Spenorcol 157), IV. Cilt, 1595 (DCBL. T. 419)

12

Nakka Osmana ait olduu bilinen ve atfedilen bir ksm minyatrlerin iinde bulunduu el yazmas eserler Topkap Saray Mzesi ve Trk ve slm Eserleri Mzesinde bulunmaktadr. Tezin balang aamasnda ad geen mzelerde sz konusu eserler grlmtr. Fakat tez almasnn kapsamnn snrlandrlmas gerektii iin ok saydaki Nakka Osman minyatrleri arasnda bir seme yaplmtr. Bu nedenle, tez almas kapsamnda ele alnan minyatrler yukarda isimleri verilen el yazmas eserlerde bulunan ve sanatya ait olan minyatrlerin tamamn iermemektedir. Tez almas, konu, mekn ve kompozisyon asndan benzerlik ve farllklar dikkate alnarak seilen portre ve konulu (meclis) minyatrler zerinde yrtlmtr. Minyatrlerin seiminde, iinde bulunduklar el yazmalarnda tek sayfa veya birbirini tamamlayan ift sayfa olmalar, vb., zellikleri de dikkate alnmtr. Bylece, yukarda isimleri verilen el yazmas eserlerin her birinden beer adet olmak zere toplam yirmi be adet minyatr, tez kapsamnda yrtlen kompozisyon dzeni aratrmasnn ana malzemesini oluturmutur. Tez metninde, her el yazmas eser iin fakl bir alt balk oluturulmu; bu balklar altnda da be farkl minyatrn kompozisyon dzeni ayr ayr incelenmitir. Bahsedilen yirmi be adet minyatr zerinde yaplan inceleme katalog mahiyetindedir. Minyatrler zerinde yrtlen aratrmann belirli bir sistem dahilinde srdrlebilmesi iin sz konusu katalog metinleri biim asndan benzetirilmitir. Fakat kataloglarda yer alan ierikler ve detaylar her minyatrde farkldr.

Nakka Osman Minyatrlerinde Kompozisyon Dzeni ve Sanatsal retimler bal altnda yrtlen sanatta yeterlik tezi aratrma ve uygulama olmak zere iki ana aamadan olumaktadr. Bu iki aama tezin genel ak iinde blm bal altnda verilmitir. Bu blmlerden ilk ikisi tez almasnn aratrma aamas, nc blm ise uygulama aamas ile ilgilidir.

Birinci blm, Nakka Osmann hayat ve eserleri, yaynlarda minyatrn tanm ve kelime anlamna ilikin bilgiler ve minyatr sanatnda kompozisyon blm bal altnda hazrlanmtr. Nakka Osmann hayat ve eserleri bal altnda, sanat hakknda daha nce hazrlanm yaynlardan yararlanarak, yaam ve

13

eserlerine ilikin genel bir bilgi verilmitir. Eser tantmlar slbu irdeleyen ve inceleyen bir yaklamla deil, minyatrlerin bulunduu el yazmalarnn genel konular ve minyatrlerin Nakka Osmanla ilikilerini kurmamz salayan belgeler hakknda bilgi vermek eklinde olmutur. Yaynlarda minyatrn tanm ve kelime anlamna ilikin bilgiler bal altnda ise minyatr konusundaki yaynlar hakknda genel bir bilgi verildikten sonra, yaynlarda minyatr, nak ve nakka kelimeleri ile ilgili tanmlarn genel bir deerlendirmesi yaplm; bu dorultuda, minyatr, nak ve nakka kelimeleri ile ilgili dier kelimelerin anlamna ilikin veriler tartlmtr. Minyatr sanatnda kompozisyon bal altnda ise, kompozisyon dzeni aratrmasna kolaylk salamas ve minyatr kompozisyonunun anlatld toplu bir metin oluturmak maksad dorultusunda, (daha ok Osmanl minyatr sanatndan yola klarak) minyatr kompozisyonu hakknda genel (zet) bir bilgi verilmitir. Burada oluturulan ierik kaynaklarda geen anlatmlardan yararlanmak yerine, tasarmclar tarafndan bilinen, minyatrn tasarm kurallar gz nnde bulundurularak oluturulmutur.

kinci

blm,

Farkl

el

yazmalarnda

bulunan

Nakka

Osman

minyatrlerinde kompozisyon dzeni ve deerlendirme blm bal altnda oluturulmutur. Nakka Osman minyatrlerinde kompozisyon dzeni bal altnda, belgeler ve belgelerin ynlendirdii aratrmalar sonucunda Nakka Osmana ait olduklar tespit edilmi minyatrlerin kompozisyon dzenleri (minyatrlere ait) fotoraflar ve ekiller eliinde incelenmitir. Deerlendirme bal altnda ise minyatrlerin kompozisyon dzenlerine ilikin kataloglarn genel deerlendirmesi yaplmtr. Kompozisyonlarn farkllk ve benzerliklerinden yola karak dzen grafikleri incelenmi ve sanatnn minyatrlerinde uygulad kompozisyon dzenleri genel bir bak as ile zmlenmeye allmtr.

Nakka Osman minyatrlerinde kompozisyon dzeni aratrmas, grafik alanda paralardan yola karak btn aratran bir yaklamla, izimler eliinde yaplmtr. Her kompozisyon dzeni aratrma metininden sonra, minyatrn bir adet fotoraf; fotoraftan sonraki sayfada ise kompozisyonun izim aamas (detaylardan arndrlarak) verilmitir. Bu izim zerinde (metinde insan, hayvan

14

figrleri, doa, mimari ve eyalar olarak gruplar halinde deerlendirilen ve numaralandrlan) kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk hiyerarisine ilikin numaralar bulunmaktadr. Metin ksmnda verilen ve iki farkl saydan oluan izim (ekil) numaralarnn (rnein, ekil: 251) ilki tez iindeki izim (ekil) numarasn, ikincisi ise o izimdeki iaretli elaman temsil etmektedir. Sz edilen sayfadan sonra gelen sayfalarda ise minyatrlerin kompozisyon dzenlerine ilikin aratrma izimleri yer almaktadr. Kompozisyon dzen grafiklerinin aamal olarak izlendii izimlerde her aama iin farkl bir izgi karakteri kullanlmtr. Sz konusu izimlerde (ekil) farkl aamalara ait grafikler birikerek son aamada toplanmaktadr. Resim alanda oluan yatay paftalar ve mekn elemanlarnn dzlem farklarn gsteren izgiler normalde dz izgi ( _______ ) olarak verilmesine ramen, baz kompozisyon elemanlarnn arkasnda kald dnlen blmleri kesik izgi (----) olarak gsterilmitir. izimler (ekiller) ikinci blmde minyatrlerin kompozisyon dzenlerine ilikin aratrma metninde kullanlan numaralarn srasna gre dzenlenmitir. Sz konusu izimlerin (ekil) numaralar bir nceki izim numarasn takip etmektedir. Tezin birinci ve ikinci blmnde kullanlan fotoraflar ise blmler arasnda fark gzetilmeksizin birbirini takip eden saylar ile numaralandrlmtr. Deerlendirme ve sonu metinlerinde rneklendirmeler srasnda verilen fotoraf numaralar, birbirini takip ediyorsa iki numara arasna (-) iareti konulmutur. Eer fotoraf numaralar aralarnda boluk oluturan nitelikte ise (,) iareti kullanlmtr. rnein; (Fotoraf: 1418, 32).

Tez metninde el yazmalarnn knyeleri verilirken: El yazmasnn ad, retim tarihi, bulunduu mze ve envanter (dkm) numarasna ilikin ksaltma olarak sralanan kalp kullanlmtr. rnein; Kyfetl-insanye f emill-osmniye, 1579 (TSM. H. 1563). Resimlerin altnda bulunan minyatrlerin knyeleri verilirken ise: Minyatrn ad, iinde bulunduu el yazmasnn ad, retim tarihi, bulunduu mze ve envanter numarasna ilikin ksaltma ve sayfa numaras olarak sralanan kalp kullanlmtr. Minyatrlerin sayfa numaralar verilirken de ksaltma yaplmtr. Yani, onikinci varak b yz ifadesi yerine 12b. ifadesi kullanlmtr. rnein; Sultan Murad Hdavendigrn Portresi, Kyfetl-insnye f emillosmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 32b..

15

nc blm, Sanatsal retimler bal altnda sanatta yeterlik tez almasnn uygulama aamasna ayrlmtr. Blm bal altnda, portrelerin tasarlanmasndaki temel dnce ve portreler balklar oluturulmutur. Portrelerin tasarlanmasndaki temel dnce bal altnda uygulamalarn tasarm srecine kaynaklk eden temel dnceler aktarldktan sonra, portreler bal altnda uygulamalarn fotoraflar ve knyeleri verilmitir. Sanatta yeterlik tez almasnn sanatsal retimleri ile ilgili aamasnda, Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakanlarnn (minyatr) portreleri tasarlanarak uygulanmtr. Geleneksel formlardan yararlanlarak oluturulan bir adet dzen kalb btn portreler iin kullanlmtr.

Tezin sonu kompozisyon dzenleri

ksm, ikinci blmde Nakka Osman minyatrlerinin hakknda yaplan deerlendirme dorultusunda

oluturulmutur. Nakka Osmann minyatrlerini tasarlarken kurduu dzenin zelliklerine ilikin edinilen fikirler belirtilmitir.

Tez almasnn sonunda, tezde yararlanlarak dipnotlarda knyesi verilen yaynlarn topland bir kaynaka verilmitir.

16

I. BLM NAKKA OSMANIN HAYATI VE ESERLER , YAYINLARDA M NYATRN TANIMI VE KEL ME ANLAMINA L K N B LG LER, M NYATR SANATINDA KOMPOZ SYON

1.1. Nakka Osman'n Hayat ve Eserleri Osmanl sanatnda Rnesans olgusunun minyatrdeki temsilcisi26 olarak anlan Nakka Osman, 16. yzyln ikinci yarsnda Osmanl saray nakkahanesinde ynetici ve usta sanat olarak almtr.27 Sanat, minyatrlerinde kulland biim dili ile kendi tarzn oluturmu; ada ve sonraki dnemlere ait Osmanl minyatr sanatn nemli lde etkilemitir.

retilmesinde aktif rol ald ok sayda minyatr ve bu minyatrlerin retim aamasyla ilgili belgelerden sanatsal yaamna ilikin baz bilgilere ulalan sanatnn zel yaamna ilikin elde edilen bilgi olduka snrldr. Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344) adl el yazmasnn ntizam mahlasn kullanan yazar28 eserinde, Nakka Osman ile ilgili baz bilgiler vermitir. Nakka Osmann, Hersek sancana bal Foa kasabasndan olduunu belirten yazar, sanatnn nakkalk ve ressamlktaki maharetini; renk kullanmndaki ustaln ve naklarnn esizliini eitli benzetmelerle vmtr. Ayrca, yazar eserinde, sanatnn zel atlyesinin (krhane) olduu, musavvirliinin yan sra mrekkep resimleri ve duvar naklar yaptna ilikin bilgiler de vermitir29. Gelibolulu Mustafa lde Menkb- Hnervern adl eserinde sanat hakknda, "ok anlayl tasvirci stat Osman"30 szlerini kullanmtr. Bu bilgiler dnda sanatnn yaam, kiilii, doum ve lm tarihlerine ilikin herhangi bir bilgiye ulalamamtr.

TANSU, 1992, a.g.e., 17 s. Banu MAHiR, 2005, a.g.e., 165,166 s. 28 Nurhan ATASOY, 1582 Surnme-i Hmyn Dn Kitab, Kobank Kltr Sanat ve Tantm Hizmetleri A.., stanbul 1997, 14 s. 29 Filiz AMAN, "Minyatr" Osmanl Uygarl II. Cilt., Haz.: Halil NALCIK ve Gnsel RENDA, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 2003, 911 s. 30 Gelibolulu MUSTAFA AL , Menakb- Hnerveran, http://www. turkislamsanatlari. com/tezhib/menakibihuner4.asp
27

26

17

Nakka Osman ismine ilk kez rastlanan belge31 1566 tarihlidir32. Ancak, sanatnn Osmanl saray nakkahanesine ne zaman ve hangi koullarda girdii hakknda kesin bir bilgiye henz ulalamamtr. Filiz aman, 1566 tarihli bu belgede Nakka Osman isminin alt ake yevmiyeli olarak anlmasndan yola karak, sanatnn Kanun Sultan Sleymann saltanatnn son yllarnda saray nakkalar arasnda usta sanat olarak grev ald fikrini ileri srmtr.33

Nakka Osmann erken tarihli minyatrleri Tercme-i ehnme,34 156065 (TSM. H.1522)35 ve ranl air Sadnin Glistan (WFGA. F. 1949. 2) adl eserinin 1565 tarihli bir kopyasnda bulunmaktadr.36 Fakat sanatnn, ustalk eserlerinin ilk olarak hangi yazmada yer ald hakknda kesin bir bilgiye ulalamamtr. ehnmeci Arif'nin 1558 tarihli Sleymannme'sinde (TSM. H.1517) bulunan bir grup minyatrn slp zellikleri dikkate alnarak, Nakka Osman'n 1558'de sarayn sanat ortamnda bulunduu ve bu yazmann sanatnn emeinin getii ilk ciddi eser olduu konusunda fikirler ileri srlmtr37. gr yledir: Zeren Tanndnn konuya ilikin

Arifinin manzum tarihini resimlemeyi stlenen nakka grubunun ba olduu sanlan ve ad bilinmeyen bu ressamn slbu, 16. yzyln ikinci yarsnda Trk resmine zg zellikleri belirleyen Nakka Osman olabileceini dndrmektedir 38

Dier taraftan Filiz aman, konuya ilgili olarak farkl bir deerlendirme yapmtr :
31 "Babakanlk Arivi Maliyeden Mdevver 6196, sayfa 155'e kaytl 974/1566 ylna ait bir maa defteridir. Bu belgede Osman'n ismi alt ake yevmiye kaydyla geer. Bknz; Filiz AGMAN, "Nakka Osman in Sixteenth Century Documents and Literature", 10th international Congress of Turkish Art, Ceneva,17-23 September 1995, Ceneve, 1999, 197 s.. Bu belgeyi sra ve tarih olarak takip eden Babakanlk Arivi, Kepei Tasnifi Ruus Defteri No:238, 197 s.; Ruus 242, 10-11 s.; Ruus 239, 243 s.; Ruus 250, 37 s.; TSM. Arivi D.I0759 knyeli belgelerde Nakka Osman'n ad yksek cret alanlar arasnda geer. Bknz; Zeren TANINDI, "Mimar Sinan anda Trk Kitap Sanatlar", Uluslararas Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, Ankara 24 -28 Ekim 1988, Ankara 1996, 156s. 32 AMAN, 1999, a.g.m., 197 s. 33 AMAN, 2003, a.g.m., 903 s. 34 Bilinen rnekler, her dnemin nl nakkann Firdevsnin ehnmesinin Trke evirisini resimlemi olmasnn bir rastlant olmadn, beklide Osmanl sultanlarnn ehnmesini resimleyecek olan ressamdan daha nce bir Firdevs ehnmesi resimlemi olmas artnn arandn dndrmektedir. Bknz; TANINDI, 1996, a.g.e., 36 s. 35 Gnsel RENDA, "Osman" Eczacba Sanat Ansiklopedisi, III. Cilt, Yem Yayn, stanbul 1997, 1391 s. 36 BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 114 s. 37 MAHiR, 2005, a.g.e., s. 165; TANINDI, 1996, ag.e., 28 s.

18

Sleymannmedeki minyatrler, Nakka Osmann kiisel slbunun n rnekleridir. Bu eserlerde ortaya kan slp benzerlii, Nakka Osmann, Sleymannmenin adn bilmediimiz, ancak imparatorluun Bat topraklarndan gelmi olmas muhtemel bir sanatnn yannda yetimi olabileceini dndrtmektedir. Nakka Osman byk bir olaslkla, 15591565 tarihleri arasnda saray nakkahanesine girmi olmaldr39.

Nakka Osman'n saray nakkahanesinde etkin bir sanat olarak grlmeye balamas, dnemin saray ehnmecisi Seyyid Lokman'n40 alma grubuna katlmas ile olur. Kaynaklarda, bu birlikteliin Seyyid Lokman'n saray ehnmecisi olarak atand 1569 ylnda, (daha nce divan ktibi Ahmet Feridun Paann (l.1583) yazmaya balad ancak bitiremedii) Zigetvar seferi tarihi, (Nzhet-i Esrrul ahbr der-sefer-i Sigetvar, 1569 (TSM. H. 1339)) adl eserin tamamlanma almalar ile ilk rnn verdii41 ve bu el yazmasnn Nakka Osmann resimledii ilk eser olduu gr42 ileri srlmtr. Ayrca, Arifinin yazmaya balayp yarm brakt, daha sonra Seyyid Lokman'n 1579'da tamamlad, Kanuni Sultan Sleyman'n saltanatnn 155866 yllar arasnda geen olaylar konu alan Zafernme, 1579 (DBC. T. 413) adl eserin resimlendirilmesi ile de Seyyid Lokman ve Nakka Osman birlikteliinin srd tahmin edilmektedir43.

Hnernme, 1584-1588 (TSM. H. 15231524) ve Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmalar da daha nce ehnmeci Eflatun (l. 15691570) tarafndan kaleme alnmasna ramen bitirilememi olan dier nemli iki eserdir. Bu eserlerin metinlerinin tamamlanmas grevini Seyyid Lokman, minyatrlerinin yaplmas grevini ise Nakka Osman stlenmitir. Ancak, bu eserlerin
TANINDI, 1996, a.g.e., 28 s.; MAHiR: 2005, a.g.e., 165 s. AMAN, 2003, a.g.m., 903 s. 40 Seyyid Lokman, XVI. asrn ikinci yarsnda slm dnyasnn nde gelen kltr ve sanat merkezi olan stanbulda yaam, deerli air ve tarihilerden biridir. Aslen Urmiyeli olup doum tarihi bilinmemektedir. Osmanl Devleti hizmetinde uzun yllar ehnamehan olarak vazife grmtr. Bu greve 977 (1569) da Sultan II. Selim (15661603) zamannda tayin edilmi ve Sultan III. Mehmed (15951603)in saltanatnn ilk senesinde (1040/ 1595) Sultan III. Murad adna yazd ehinahnmede kendi zamanna ait vukaattan hi bahsetmedii iin bu grevden alnmtr. Bknz.; Hsamettin AKSU, "Sultan III. Murad ehinahnmesi", Sanat Tarihi Yll, say: IX-X, 1979 1980, 3 s. 41 BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 111 s.; TANINDI, 1996, a.g.e., 34 s.; Nurhan ATASOY: "Tarihi Konulu Minyatrlerin Usta Nakka Osman", Sanat Dnyamz, (Yaratc Osmanllar) say: 73, 1999, 213 s.
39 38

AMAN, 2003, a.g.m., 903 s. TANINDl, 1996, a.g.e., 35 s.; AMAN: 2003, a.g.m., 904 s.; BACI ve dierleri, 2006, a.g.e.,118 s.
43

42

19

resimlendirilmesinde gerekli olan Osman Gazi'den balayarak gemiteki padiahlarn fizyonomik zellikleri ve giyim tarzlarnn bilinmemesi ciddi sorunlar yaratmtr. Bu durum, Nakka Osmann adnn resimledii esere yazld ilk el yazmas olan, Kyfetl-insniye f emilil-Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563) adl eserin Seyyid Lokman tarafndan yazlmasna neden olmutur44. Seyyid Lokman, sz konusu el yazmasnda, "Sebeb-i Telif-i Risale" alt bal ile bu eseri yazma sebebini aklamtr:

ehnmeci ve ekibinin almas iin son derece gerekli olann, gemi sultanlarn hilyelerinin tespiti olduu eklinde belirtirken; devrinin en iyisi olarak tanmlad stad Osman ile birlikte sultanlarn tarif ve tasvirlerini bulabilmek iin olas tm kaynaklar gzden geirdiklerini aktarr45.

Bu aratrmalar sonucunda padiahlarn Avrupal sanatlar tarafndan yaplm portrelerinin olduuna ilikin bilgiler tespit edilmi ve Verenosa dizisi olarak anlan portrelere ulalmaya allmtr46.

emilnamenin mukaddimesinde bu durum u szlerle ifade edilmitir. Bu nl hanedana ait kutsal savalar veren padiahlarn biyografilerinde d grnleri (emi'lleri) bulunmad iin byk bir strap ekiliyordu. Bu nl eserleri bulmak lazmd ki yerli yerine konulsun. Bu konu hemen devrinde bir ei daha olmayan saray musavviri stad Osman'la konuuldu. Ve baz portreler bulundu, ama hepsinin Frenk ustalarn elinde olduu anlalnca, bu konu sadrazam hazretlerine arz edildi. Onun soylu gayretleriyle lazm olan portrelerin (suver), istenebilecek en iyileri elde edildi. Ve bunlar eldeki Sultan III. Murad'dan -Allah onu korusun- sonraki (hkmdar) tasvirleriyle karlatrlnca doruluklar ortaya kt. Bundan dolay geri kalan (nceki sultanlarn) portrelerinin de doru izildii (rast kalem) gn kadar aikr oldu. Her sultann kyafeti ve grn kendi zamanndaki gibi, Osmanl tarzna (tarz- osman) uygun olsun diye tarihler kontrol edildi. Bundan baka niteliklerini de yerli yerinde ve dikkatle incelemek iin bir dakika bile kaybedilmedi47.

Nakka Osman, Kyfetl-insniye f emilil-Osmniye, 1579 (TSM. H.1563) adl el yazmasnda Osman Gazi'den, III. Murad'a kadar on iki Osmanl sultannn portresini yapmtr.48 Sanatnn bu almalar Osmanl saray
Filiz AMAN, " stanbul Saraynn Yorumu: stad Osman ve Dizisi", Padiahn Portresi, Tesavir-i AI-i Osman, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2000, 165170 s. 45 AMAN, 2000, a.g.m., 164165 s. 46 Glru NEC POLU, "Osmanl Sultanlarnn Portre Dizilerine Karlatrmal Bir Bak", Padiahn Portresi, Tesavir-i I -i Osman, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2000, 38 s. 47 NEC POLU, 2000, a.g.m., 3738 s. 48 AMAN, 2000, a.g.m., 165 s.
44

20

nakkahanesinde padiah portrecilii geleneinin diziler halinde srdrlmesi konusunda bir prototip oluturmu ve sonraki dnemlerde retilen portre dizilerini biim ve gelenek asndan etkilemitir.

ehnmeci Seyyid Lokman ve Nakka Osman'n birlikte yrttkleri dier bir alma da Sultan II. Selim devrindeki olaylar anlatan, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) el yazmasnn hazrlanmasdr. Esere ilikin 1581 tarihli bir ariv belgesinde49, Mevlana Lokman'n zeametine 10000 ake ve ehnme musavverlerinden nakka stat Osman ile Ali'ye ikier ake terakki (oalma) buyrulduu ile ilgili bilgi verilmektedir.50 Bu bilgiler dorultusunda, Nakka Osmann, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnn retilmesinde aktif rol ald anlalmaktadr.51 Bu eserin 9a. sayfasnda bulunan, nl bilgin emseddin Karabai, Seyyid Lokman, Nakka Osman ve ktiplerin meclisini gsteren bir minyatr, sanatlarn almalar hakknda grsel bilgi vermenin yan sra portrelerini de sunmas asndan nemlidir52 (Fotoraf: 1).

ehnmeci Seyyid Lokman, Sultan III. Murad devrinin 15741581 yllar arasnda geen olaylarn III. Murad ehinahnme'si, (I. cilt, 1581 K. FY. 1404/ II. cilt, TSM. B. 200) ad altnda iki cilt halinde kaleme almtr. Bu eserlerin resimlendirilmesinde Nakka Osmann rol alp almad hakknda herhangi bir belgeye henz ulalamamtr.53 Fakat Nurhan Atasoy ve Zeren Akalay (Tannd) doktora tezlerinde, 1581 tarihli Sultan III. Murad ehinhnmesi I. ciltde, 1581 ( K. FY. 1404) Nakka Osmana ait minyatrlerin bulunduu grn ileri srmlerdir54.

Babakanlk Arivi, Kepei Tasnifi, Ruus Defteri No: 238, 197s. Bknz; AMAN, a.g.m., 1972-1973, 415 s. 50 AMAN, 1972-1973, a.g.m., 415 s. 51 Filiz aman, bu el yazmasna ilikin hazrlad bir makalede, Nakka Osman ve Nakka Aliye ait minyatrleri gruplandrarak slplar hakknda bilgi vermitir. Bknz.; AMAN, 19721973, a.g.m., 411-442 s. 52 ATASOY, 1999, a.g.m., 217 s. 53 AKSU, 19791980, a.g.m., 79 s. 54 ATASOY, 1962, a.g.e., 83 s.; AKALAY, 1972, a.g.e., 306-307 s.

49

21

Fotoraf1: emseddin Karabai, Seyyid Lokman, Nakka Osman ve Ktiplerin Meclisi, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595), 9a.55 Sultan III. Murad'n ehzadesi Mehmedin 1582 tarihinde yaplan snnet dnn konu alan Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) adl el yazmas kukusuz, Nakka Osman'n minyatrlerini yapt en nl eserlerden biridir. Kitabn ntizam mahlasn kullanan yazar, eserin hazrlanyla ilgili eitli bilgiler verirken, minyatrlerin tasarmcsnn Nakka Osman olduunu belirtmitir.56 Klsik dnem Osmanl minyatr sanatnn slp zelliklerini gl bir ekilde yanstan eserde Nakka Osman, kulland biim dili, gereklik yaklam ve yaln anlatm teknii ile enlik alannda gerekleen trenleri olduka baarl bir ekilde tasvir etmitir.

Nakka Osman'n retiminde rol ald dier bir alma da, ehnmeci Eflatun tarafndan drt cilt olarak tasarlanp, fakat bitirilemeyen; daha sonra Seyyid Lokman denetiminde iki cilt olarak tamamlanan Hnernme, 15841588 (TSM. H.15231524) adl el yazmasdr. Osmanl padiahlarnn tahta k, grn, atclk ve avclktaki ustal, fiziki gc, saltanat srasnda yaad nemli olaylar konu alan Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) ile ilgili bir belgeye gre minyatrlerin yapm ekip yeleri arasnda paylalm ve Nakka Osman 19 adet
Zeren TANINDI, Siyer-i Neb, slam Tasvir Sanatnda Hz. Muhammed'in Hayat, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, 22 s.
55

22

minyatr yapmtr57.

Nakka Osmann, Kanuni Sultan Sleyman'a ayrlm olan, Hnernme II. Cilt, 1588 (TSM, H.1524) el yazmasnn resimlenmesinde de altna ilikin bir belge58 bulunmutur. Srnme-i Hmynun tamamlanp, padiaha sunulmasndan sonra verilen terakkilerle (oalma) ilgili 1588 tarihli bu belgede, ehnmeci Seyyid Lokman'n, Sur-u Hmynnmeyi tamamlattrd ve Hnernme'nin II. cildinin de (TSM. H. l524) baz tasvirlerini yaptrtt belirtilerek, verilen elli ake terakki (oalma) dalm gsterilmitir. Bu belge, Surnme'nin Seyyid Lokman'n denetiminde hazrlandn ve 1587 yl sonunda tamamlanm olduunu gstermesi bakmndan nemli olduu gibi Surnme'nin resimlerini yapan nakkalar ile Hnernmenin resimlendirilmesinde alan nakkalarn kimliklerini vermesi asndan da nemlidir. Bu bilgiler dorultusunda eserin resimlendirilme iinin banda Nakka Osmann bulunduu anlalmaktadr.59 Fakat sz konusu yazmada bulunan hangi minyatrn, hangi sanatya ait olduu konusunda kesin bir bilgiye ulalamamtr.

ehnmeci Seyyid Lokman ve Nakka Osman'n Kyfetl-insniye f emilil-Osmniye, 1579 (TSM. H.1563) adl eserden nce hazrlamay plnladklar, fakat 1583 ylnda tamamlayabildikleri Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnda bulunan minyatrlerin bir blm de Nakka Osman'n nemli almalar arasnda yer alr. 1583 tarihli bir belgede60 yazmann hazrlanmasnda rol alan sanatlara verilen ulufe (maa) ve terfilerden bahsedilirken, Ltfi Abdullah ve Nakka Osman'n ad yksek cret alan sanatlar olarak geer61. Tomar- Hmyn ad da verilen bu eser iin 1582 ylnda yaplan masraflar

ATASOY, 1997, a.g.e., 14 s. ATASOY, 1999, a.g.m., 217 s.; Nigar Anafarta, Hnernme Minyatrleri ve Sanatlar, Doan Karde Matbaaclk Sanayi A.. Basmevi, stanbul 1969, Xs. 58 B.O.A. Kepeci Tasnifi Ruus Defteri, no: 250, 207 s.; Bknz; AMAN, 2003, a.g.m., 915 s. 59 AMAN, 2003, a.g.m., 915 s. 60 B.O.A. Kepeci Tasnifi, Ruus Defteri No: 242 10-11s. Bknz; Gnsel RENDA," stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesindeki Zbdet-t Tevrihin Minyatrleri", Sanat, Yl: 3, say: 6, Haziran 1977, 6566 s. 61 RENDA, 1977, a.g.m., 6566 s.
57

56

23

gsteren baka bir belgede de62 sk sk ad geen Nakka Osman'n, eserin 19 minyatrn yapt anlalmaktadr. Bu belgedeki ifadeden, masraf ve almalara 1583 ylnda da devam edildii anlalr. Eser ayn yl tamamlanp sultana takdim edilmi ve sanatkrlar dllendirilmitir63.

ki blmden oluan Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) el yazmasnn birinci blmnde, cennet, cehennem, gk ve dnya tasvirlerinden sonra, dem ile Havva'dan balayarak birok peygamber yks, Hz. Muhammed'in hayat ve slm tarihinin ana noktalar verilmitir. kinci blmde ise Osman Gazi'den balayarak III. Murad dnemine kadar hkm srm olan on iki Osmanl padiahnn portresi yer almaktadr64. Bylece kitapta Osmanl hanedannn eceresi Hz. dem ile balayan tm peygamberlere balanmaktadr.65 Eserin ikinci blmnde bulunan Osmanl padiahlarna ait portrelerin Nakka Osman tarafndan tasarland, Kyfetlinsniye f emilil-Osmniye, 1579 (TSM. H.1563) el yazmasnn hazrlanmas konusunda elde edilen bilgiler dorultusunda bilinmektedir66. Gnsel Rendaya gre:

Yazmann minyatrlerinde drt veya be nakkan frasn ayrmak mmkndr. rnein, baka belgeler araclyla daha iyi tannabilen Nakka Osmann slbu baz minyatrlerde aka seilebilir. Nuhun gemisi, Yunus, Yeremya ve zeyir Peygamberleri yanstan minyatrlerle Hz. Elyasa ve Elzekiyelin ykleri Osmann olmaldr67.

Kaptan Paa Kk (Yal Kk) ve Topkap Saray Kule Kk ile ilgili bir ariv belgesinde68 Nakka Osmann 29 Aralk 1591 ve 1592'nin sonunda ina edilmi olan her iki kkn duvar kalem ilerinde alt belgelenmitir69.

62 63

TSM. Arivi, D. 10759. Bknz; AGMAN, 2003, a.g.m., 906s. AGMAN, 2003, a.g.m., 906 s. 64 RENDA, 1977, a.g.m., 58 s. 65 RENDA, 2001, a.g.e., 26 s. 66 AMAN, 2000, a.g.m., 184185 s.; BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 139 s. 67 RENDA, 1977, a.g.m., 66 s. 68 Maliyeden Mdevver no: 750. 7 s.. Bknz; AGMAN, 1999, a.g.m., 202 s. 69 AGMAN, 1999, a.g.m., 202 s.

24

Herhangi

bir

belgeye

dayandrlmakszn

ileri

srlen

grler

dorultusunda, sanatnn retiminde rol ald son (atf) eser Erzurumlu Darir tarafndan 14. yzylda Trke olarak kaleme alnm olan 1595 tarihli Siyer-i Neb70 el yazmasdr.71 Hz. Muhammed'in doumundan lmne kadar olan dnemi kapsayan eser, sekiz yz akn minyatrn bulunduu alt cilt halinde hazrlanmtr.72 Zeren Tanndya gre, 1595 tarihli Siyer-i Nebnin II. cildinde yedi, III. cildinde sekiz, IV. cildinde on yedi ve VI. cildinde alt tasvirin Nakka Osmann elinden kt sylenebilir73.

1593 ve 1596'ya ait ehl-i hiref kaytlarnda ad bulunan sanatnn 1598 tarihli ve sonrasna ait kaytlarda yer almay bu tarihten sonra sanatnn yaamnn son bulduuna ilikin dnceleri glendirmektedir74.

1.2. Yaynlarda Minyatrn Tanm ve Kelime Anlamna likin Bilgiler

Minyatr sanat gnmzde birok yayna75 konu edilmitir. Bu yaynlar sadece bilimsel maksadn n plna kt almalar olarak deil; ayn zamanda, turistik ve magazin mahiyetindeki birok rnei ile de srekli genileyen bir kataloga dnmtr. Minyatr konusundaki bilimsel maksatl yaynlar (ulalanlar) ierik asndan incelenerek, gruplandrld zaman genel olarak u balklara ulalr: Minyatr sanatna ilikin bir tarihe oluturmay amalayan yaynlar; minyatrl el yazmas eserlerin teker teker veya karlatrmal tantmn yapmay amalayan katalog, tpkbasm vb. yaynlar; sanatlarn (nakkalarn) hayat ve eserlerini
70

Siyer- Neb, I. Cilt (TSM. H.1221), II. Cilt (TSM. H.1221), III. Cilt (NYPL, Spenorcol 157), IV. Cilt (DCBL. T. 419), V. Cilt (eser kayptr) VI. Cilt (TSM. H.1223) Bknz; Zeren TANINDI, a.g.e., 1984, 3235 s. 71 TANINDI, 1984, a.g.e., 43 s.; AGMAN, 2003, a.g.m., 919 s. 72 AMAN, 2003, a.g.m., 916-918 s. 73 TANINDI, 1984, a.g.e., 43 s. 74 Banu MAH R, "Osman (Nakka)", Osmanllar Ansiklopedisi, II. Cilt,Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, 405 s. 75 Kitap, makale, tez, bildiri, kartpostal, magazin vb. nitelikte tantc yaynlar.

25

belgelerden yola karak bir ierie oturtmay amalayan yaynlar; slp almalar; minyatrn isim ve biim asndan tanmn amalayan yaynlar ve minyatr belge olarak kullanarak farkl konularda hazrlanan yaynlar.

Minyatr konusundaki (bilimsel) yaynlarda genel amacn sanat tarihi balamnda bir tarihe oluturmak olduu ve bu ama dorultusunda ou zaman baarl sonular elde edildii sylenebilir. Ancak bu almalar neticesinde ulalan bilgi birikimi minyatrn isim ve biim asndan tanm noktasnda yeteri kadar deerlendirilememi; konuya ilikin olduka az sayda yayn ortaya kmtr.

Yaynlarda minyatrn tanmna, minyatr kelimesinin etimolojisi ile balanm ve bu giriim her yaynda deien Batl bir dil kkenine bal olarak yrtlmtr. ounlukla birbirini tekrar eden ksa metinlerde alnt yaplrken; yanl veya doru bilgi deerlendirmesi fazla nemsenmemi, baz eksik ifadeler srekli yenilenmitir. Dier taraftan, minyatr kelimesinin etimolojisi ile balayan tanm, biimin tanm ile srdrlmtr. ou almada konu yine ksaca ve kalplam ifadeler ile yayndan yayna deien yorumlara dnmtr. Bylece, yaynlarda konuya ilikin bir fikir birliinin olmad kansn uyandracak farkllklar ortaya kmtr.

Kukusuz konuya deinen her aratrmac, yazar veya sanat minyatr hakknda bir yayn hazrlama giriimi ile iyi niyet temeline dayanan bilimsel ama dorultusunda bir hedef belirlemitir. Ancak, baz rnek yaynlar dnda, minyatr kelimesinin etimolojisi ve minyatr sanatnda uygulanan tasarmn zellikleri hakknda verilen bilgiler ou zaman eksiktir.

Yaynlarda yer ald ekliyle, minyatr kelimesinin etimolojisi ile ilgili (ulatmz) nitelikli tanmlardan biri yledir: Minyatr szc, Latince miniare'den (krmzyla boyama)

kaynaklanan talyanca miniatura'dan Franszca'ya, oradan da Trke'ye

26

girmitir. Osmanlcada minyatre nak, ustasna da nakka denir. Minyatr, geni anlamyla el yazmalarna metni aydnlatmak amacyla yerletirilen aklayc resimlerdir. Batda kkeni Antik aa, Doudaysa slm ncesi dnemlere kadar inen el yazmas ressaml Orta a boyunca yaygn bir sanat dal olmutur. slm dnyasnda hat sanatyla birlikte gelien bu sanat, 13. yzyldan 19. yzyla dein egemen resim tr haline gelmitir. Batdaysa kitap bezeme sanatnda, ba harfleri vurgulamak iin kullanlan krmz boyadan (minium) dolay el yazmalarnda bulunan resimlere bu ad verilmitir. Ancak terim, etimolojik adan yanl olarak Latince minus (kk) szcne temellendirilip zellikle 16.-19. yzylda kk boyutlu portreler,
76

manzaralar ve figrl sahneler iin de

kullanlmtr.

Yukardaki tanmdan da anlalaca zere, Arapa, Farsa ve Osmanlca szlklerde karl bulunmayan minyatr kelimesinin Bat dillerinde temsil ettii resimlere Osmanlcada nak (nak)77 denilmektedir. Ancak nak ve minyatr kelimelerinin szlk ve yaynlarda yer alan anlamlar incelendii zaman, nak kelimesi ile amalanan anlamn minyatr kapsad, ancak minyatr kelimesiyle amalanan anlamn nak kelimesinin tam karl olarak durmad grlmektedir. Celal Esat Arseven nak kelimesinin tanmn u ekilde yapmtr:

Trklerde nak kelimesinin eskiden manas boya ile yaplan her trl resim ve tezyinat demektir. Kitaplara ve ktlara yaplan renkli resimlere, duvarlara, tavanlara, dolap kapaklarna, kaplara, oklara, ekmecelere, rahlelere, kalemdanlara ss olarak her nevi eya zerine boya ile yaplan insan, hayvan ve bezeme resimlerine, keza hallar kumalar ve ilemelere yaplan renkli sslemelere de nak ismi verilmitir.78

RENDA, a.g.m., 1997, 1262 s. Nak (a.i.): 1. Resim. 2.duvarlara veya tavanlara yaplan yal veya sulu boya resim, ssleme sanat. 3. ipekle srma ile ileme. Mec. hile, renk. Bknz; Ferit DEVELL OLU, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara 1996, 802 s. 78 Celal Esad ARSEVEN, Trk Sanat Tarihi, III. Cilt, Maarif Basmevi. T.y., stanbul, 59s.
77

76

27

Bu

haliyle

bakld

zaman,

yaynlarda,

minyatr

kelimesinin

Osmanlcadaki karl olarak nak kelimesinin kullanlmas problemli bir tanm olarak ortaya kmaktadr. nk gnmzde minyatr ismiyle anlan kitap resimlerine, Osmanlda nak denirken, zel alan ayrm yaplmadan genel anlamn vurguland anlalmaktadr. Nak kelimesi kapsamna giren minyatr tarz resimlere Osmanlcada, tasvir79, ebih80, tarrahi81, nigr82, hurda nak83, sret84, meclis85, vb. isimler verilmitir. Ayrca, Batda minyatari86 denilen minyatr tarz resim yapan sanatlara, Osmanlda renkli, iki boyutlu yzey dzenleme sanatyla, nakla uraan kii anlamna gelen nakka87 genel ad altnda musavvir88, ressam, tarrah89, ebihnvis90, nigri91, nigrende92, meclisnvis93, vb. isimleri verilmitir.
Tasvir szc, Osmanlcada resim yerine kullanlan bir tabirdir.94 Tasvir, yani resim yapan ressama ise musavvir denilir. Bu tabir resme tasvir denildii iin meydana gelmitir. Arapa bir kelime olan musavvirin Kams- Osman deki tarifi yledir: Tasvir eden, suret veren, surete koyan, tersim eden, ressam; Farisi kaidesiyle de Musavviran suretinde cemilendirilmitir95.

Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III. Cilt, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1993, 419 s.; DEVELL OLU, 1996, a.g.e., 1039 s. 80 PAKALIN, 1993, a.g.e., III. Cilt, 313 s.; Mine Esiner ZEN, Yazma Kitap Sanatlar Szl, .. Fen Fakltesi Dner Sermaye letmesi Prof. Dr. Nazm Terziolu Basm Atlyesi, stanbul 1985, 65 s. 81 Aykut GRALAR, Nakkahane ve Nakka Kavram, Sanatsal Mozaik, say: 8, 1996, 15 s. 82 PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 693 s.; DEVELL OLU, 1996, a.g.e., 833 s. 83 ZEN, 1985, a.g.e., 28 s.; Cahide KESK NER, Minyatr Sanatnda Doa izim ve Boyama Teknikleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 2004, 90 s. 84 ARSEVEN, T.y., a.g.e., 60 s. 85 ARSEVEN, T.y., a.g.e., 60 s.; PAKALIN, 1993, II. Cilt a.g.e., 429 s. 86 mr KO, Tarihsel Geliimi inde Trk Minyatr Sanat ve Gnmzde Grlen Baz Uygulamalar, Kamu ve zel Kurulularla Orta retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri, 18-20 Kasm 1992, zmir, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1994, 287 s. 87 SZEN ve Uur TANYEL , a.g.e., 170 s. 88 PAKALIN, 1993, a.g.e., 584 s. 89 GRALAR, 1996, a.g.m., 15 s.; DEVELL OLU, 1996, a.g.e., 1034 s. 90 zen, 1985, a.g.e., 65 s. 91 PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 693 s.; DEVELL OLU, 1996, a.g.e., 834 s. 92 PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 693 s.; DEVELL OLU, 1996, a.g.e., 834 s. 93 ARSEVEN, T.y., a.g.e., 60 s. 94 PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 419 s.

79

28

1580'li yllarda yazlm Menakb- Hnerveran adl eserin yazar Mustafa Ali, beinci blmde, hattat olmayanlardan sz ederken, minyatrclere, musavvir, boyasz almalar yapanlara tarrah veya ressam demektedir.96 Armenag Sarkisian da, ran resim sanatna ilikin 1929 tarihli eserinde, tarrahlarn mrekkeple, ty ve fra kullanarak alan ressamlar olduklarn yinelemi, tarrahi teriminin izimi ifade ettiini; ressam ve tarrah kelimelerinin de, boyasz, izgisel resim yapan ressam anlamna geldiini kaynaklara dayanarak aklamtr 97.

Osmanlcada insan portresine ebih, ebih yapan sanatlara ise ebihnvis denildii bilinmektedir.98 Ayrca, Osmanlca szlkte, Farsa kkenli olmakla birlikte, resme nigr denildii anlalmakta; nigri ve nigrende terimleri de, insan resmi yapan kii veya kiilere verilen isim olarak karmza kmaktadr.99 nak
100

Bununla birlikte, Osmanlda minyatr tarz resimlere hurda

ve birka ahstan ibaret mevzulu resimlere meclis, bunlar yapan

ressamlara ise meclisnvis denildii de dier bir bilgi olarak szlkte yerini almtr101.

Minyatr kelimesinin ne zaman Trkeye girdii hakknda detayl bir bilgiye (bu tez almas kapsamnda) ulalamamtr. Ancak, Celal Esad Arsevenin yapt bir deerlendirme dorultusunda, minyatr kelimesinin ne maksatla kullanlmaya baland hakknda bir yargya varmak mmkndr:

ranllar ve Trkler bu resim tarzna renkli resim manasna nak ve bunu yapanlara nakka demilerdir. nk o zamanlar gerek kda ve gerek tahtaya boya ile yaplan her trl resimlere ve hatta renkli ipliklerle yaplan ilemelere nak tabir olunurdu. Bu tabir sonralar bizde de manasn deitirdii ve ancak boya ile yaplan tezyinata hasredildii cihetle minyatr hakknda henz yeni bir tabir konulmam ve bu hususta yalnz resim tabiri kullanlmakta bulunmutur. Hlbuki imdi resmin birok envai

95 96

PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 584 s. GRALAR, 1996, a.g.m., 15 s.; PAKALIN, 1993, a.g.e., III. Cilt, 413 s. 97 GRALAR, 1996, a.g.m., 15 s. 98 ZEN, 1985, a.g.e., 65 s.; PAKALIN, 1993, a.g.e., III. Cilt, 313 s. 99 DEVELL OLU, 1978, a.g.e., 998s.; PAKALIN, a.g.e., 1993, II. Cilt, 693 s. 100 ZEN, 1985, a.g.e., 28 s.; KESK NER, 2004, a.g.e., 90 s. 101 ARSEVEN, T.y., a.g.e., 60. s.; PAKALIN, 1993, a.g.e., II. Cilt, 429 s.

29

olduu iin bunlar ayrmak zaruretiyle Trkemizde de minyatr tabiri kullanlmakta bulunmutur 102.

Arsevenin yapt tanmdan nak kelimesinin sadece minyatr tarz resimleri kapsamadn anlamak kolaydr. Dier taraftan, Gnsel Rendann tanmnda ipular verildii zere, Batda sadece kitap resimlerini ifade eden minyatr kelimesi, Osmanlda nak kelimesinin ifade ettii anlam kapsamnda ortaya kan ve uyguland malzeme asndan eitlilik gsteren resimlerin sadece kitapta bulunanlar ile ilgilidir. Bu adan bakldnda, nak kelimesi ile ifade edilen anlamn minyatr kelimesi ile direkt olarak karlanmas mmkn grnmemektedir.

Dier taraftan, minyatr kapsamnda ele alnan resimlerle ilgili kelimelerin, Osmanlca szlkte geen tanmlarnn sadece kitap resmini deil, genel bir resim kavramn vurgulad da sylenebilir. Zaten, Batl anlamyla minyatr grubuna giren resimler, Osmanlnn sonuna kadar gelen srete ve gnmzde kitabn dnda da varln srdrmektedir.

slm toplumunu resim sanat asndan en ok etkileyen Uygur sanat rneklerinden gnmze doru bir deerlendirme yapldnda, minyatrn ounlukla iinde bulunduu kitabn oluturduu koullara bal olarak ortaya kt sylenemez. Balangta duvar yzeylerinde ortaya kan tekniin daha sonra kitapla buluup, gelitii anlalr.103 Minyatrn yaygn bir kullanm alan bularak geliimini byk lde kitapta tamamlam olmas, gnmzde kitap sanat olarak anlmasna sebep olmutur. Oysa uyguland yzey (malzeme) asndan farkl minyatr rnekleri (inide, duvarda, madende, ktta, vb.) incelendii zaman her malzeme ile ayn tasarmn hedeflendii kolayca anlalr. Yani, minyatrde resmin
Celal Esad ARSEVEN, Sanat Ansiklopedisi, III. Cilt., stanbul 1983, 1415-1416 s. Trk resim ve minyatr sanatna ait erken rnekler iin baknz; Galina PUGAENKOVA, Orta Asyann aheserleri Resim ve Minyatr, (ev.: Tahsin PARLAK ve Babek KURBANOV), Ankara 2006; Diyarbekirli, Nejat: slamiyetten nce Trk Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1993, 1-64 s.; Turks: A Journey of a Tousand Years 600-1600, Royal Academi of Arts, London 2005
103 102

30

gereklemesi malzeme veya uyguland yzey ile deil, resmin amac ile ilgilidir. Bu ama da seilmi bir konuyu ieriin koullandrd grsel bilgi asndan eksiksiz olarak betimlemektir. Minyatr dier resim trlerinden ayran ana zellik de bu ama dorultusunda ortaya kan biimdir.

1.3. Minyatr Sanatnda Kompozisyon Tarih ncesi dnemlerden gnmze, gerek veya gerekst konular balamnda, meknn ve nesnelerin deien tasarmlarn farkl anlay ve kavraylarn belirleyiciliinde tasvir eden birok kompozisyon rnei ile karlalr. slm corafyasnda gelien minyatr kompozisyonlar da nclleri ile birlikte, gelitii ortamn sanatsal eilimini ynlendiren etkenlerin belirleyiciliinde kendine has kurallar dizgesini oluturarak gnmze ulamtr.

Minyatrde kompozisyonunu ekillendiren en nemli unsur, resmin biim zelliklerini betimleyici bir karaktere ynlendiren gereklik yaklamdr. Minyatr, konu ve nesnel ortam asndan yararland gereklik durumu ile natralist; tasarlanm gereklik durumu ile de soyut bir resimdir. Yani minyatr, natralist ve soyut her iki yaklama da atfta bulunarak; grnen dnyann verilerini, tannabilir ve organizasyonlar asndan anlalabilir bir yaklamla yanstan resimdir. Bu biim zellii nakkan her koulda doal olan (grnen gerei) taklit etme ihtiyacndan kaynaklanr. Minyatrn konusunun ounlukla gerek meknlarda, gerek kiiler tarafndan ve bir srece bal olarak yaanm ya da hikye edilmi olmas sz konusu natralist yapy koullandrr. Resmin betimleme karakterini n plna karan gereklik yaklam ise soyut (slplatrlm104) biim kalplarnn olumasna neden olur.
104

slplatrma ( ng. Stylisation): Bitki ve hayvanlarn doadaki biimlerini ematikletirilip yalnlatrlarak betimlenmesi. slplatrma bunu tesinde; belirli oranda bir deformasyonu da ierir. slplatrma sonucunda ortaya kan sanat rn doadaki gereklii aynen yanstmaz, ancak, onu anmsatr. Yaratt betinin ayrntlarda deil, ana zelliklerde <<tannabilir>> olmasn amalar. slplatrmann ana zellii bireysel deil, toplumsal bir kararn sonucu olmasdr. yle ki, bir dnem ve toplumda hangi varln hangi biimde slplatrlaca konusunda verilen karar bireysel nitelikte olmaz; tm rnler ve sanatlarda ayn slplatrma biimi grlr. Bknz; SZEN ve TANYEL , 1992, a.g.e. , 247 s.

31

Biim, natralist resimde grsel alg ve onun direkt bilgisi ile oluurken, minyatrde modelin grnen deil, bilinen (gereklik) yapsn tasarma katan bir mantk dorultusunda oluur. Bylece, nesnel ortamn minyatrdeki grnts, natralist resimdeki gibi bak as ve perspektif bantlar ile grnen deil; anlam ve bireysel durumlar bakmndan bilinen gereklikle ile ilgilidir. 105

Bu biim zelliinin, yazy henz kullanamayan insanolunun aktarmak istei (konu) nesnel bilgiyi, yaz yazar gibi tasarlamasndan kaynakland ve gelierek gnmze ulat sylenebilir. Bu nedenle minyatr sanatnda biimin kaynaklarnn yaznn icadndan veya yaz kullanmnn yaygnlamasndan nceki dnemlere dayand sylenebilir.

Minyatr kompozisyonunda n plna kan betimleyici zellik en uygun ifadesine iki boyutlu resim dzleminde106 kavuur. Bu nedenle minyatr bir yzey (dzlem, sath, soyut, iki boyutlu) resmi olarak ekillenir. Gereklik yaklam ve resim dzleminin kullanl biimi tasarmn sonraki aamalarn ynlendiren ana faktr olarak; derinlik, perspektif, soyutluk, renk, figr anatomisi, vb. alardan da minyatr kompozisyonunu etkiler.

Minyatr bir yzey resmi olarak tasarland iin kompozisyon elemanlarnn derinlik ilgileri de yzeyin yapsna gre ekillenir. Natralist slpta bir resim veya doann kendisi izlendii zaman, nesnelerin gzn uzayda yakalad ufuk noktasna
Ruhi KONAK, Minyatr Sanatnda Biime Kaynaklk Eden Gereklik Anlay Uluslararas Geleneksel Sanatlar Sempozyumu ( zmir 1618 Kasm 2006) Bildiriler Kitab, II. Cilt, 505 s. 106 Resim Dzlemi (Picture Plane): Resim sanatnda boyutlu nesne ve varlklarn iki boyutlu olarak zerinde betimlendii dzlem. Kullanm tm uygarlk ve slplarda farkldr. rnein Rnesans ve sonrasnda Modernizm'in balangcna dek, Avrupa resim sanatn nesnelerden sanatnn gzne gelen nlarn kestii saydam bir dzlem olarak deerlendirmitir. Bu anlamyla resim dzlemi sanatnn grdn, "grd biimde" resmetmesini salayan bir aratr. Oysa, dier toplumlarn resim sanatlarnda resim dzlemi ancak varsaymsal bir gereklik tar. Bat sanatnda "resmetmenin arac" olan resim dzlemi, dier toplumlar iin "resmin amac"dr. Gerekler izdmyle onun zerine saptanmaz; tam tersine, gerekletirilmek istenen ey, betileri onun zerinde amalanan etkiyi verecek biimde kompoze etmektir. Dolaysyla, nesnelerin gerekte nasl grndkleri deil, resim dzlemi zerinde nasl dzenlendikleri sorunu arlk tar. rnein, Trk resim sanat bu anlayla almtr.; Bknz; SZEN ve TANYEL , 1992, a.g.e., 201 s.
105

32

doru dizildii grlr. Bu yap dorultusunda ufuk noktasna doru ilerleyen nesnelerden en nde olan en yaknda ve en byk; en arkada olan ise en uzakta ve en kk olarak karmza kar. Minyatrde ise derinlik kurgusu, nesnelerin yzeyde alttan ste doru ilerleyen paralel hatlara dizilmesi ile tasarlanr. Derinliin alttan ste doru gelimesi en ndeki nesnenin en altta; en arkada ki nesnenin ise en stte tasarlanmas sonucunu dourur. Bu yapya bal olarak, minyatr kompozisyonunda elemanlarn boyutlar mekndaki derinlik ilgilerine bal olarak deimez; yaknda bulunan nesneler uzaktakilere nazaran daha byk ve renk asndan daha net tasarlanmaz. (Fotoraf: 2).

Fotoraf2: eker Baheleri ve Nahllarn Geidi, Surnme-i Vehbi, 1720 (TSM. A. 3593), 162a.107 Minyatr kompozisyonunda elemanlarn boyutlar tasarlanrken artistik perspektiften ziyade kavramsal perspektif kullanlr. rnein; baz d mekn tasvirlerinde, mimari ve doa elemanlarnn boyutlar insan figrleri ile karlatrld zaman, doal olan ile tasarlanan arasnda bir eliki yaanr. Birka katl bir bina veya birka metre yksekliinde bir aacn boyu, insan ve hayvan figrleri yannda bir yanll akla getirebilecek lde kk tasvir edilir (Fotoraf:
107 Esin ATIL; Levn ve Surnme; Bir Osmanl enliinin yks, Kobank Kltr Sanat ve Tantm Hizmetleri A.., stanbul 1999, 135 s.

33

3). Minyatrn en belirgin amacnn konuyu betimlemek olduu dnldnde, tasarmn hiyerarik ilgilerinin eyleme younlat sylenebilir. Dolaysyla kompozisyonda hiyerarik dzen eylem merkezine gre ekillenir. Yani elemanlarn boyutlar eylemdeki etkinlik ve anlam derecelerine gre biimlenir. Bu nedenle kimi zaman minyatrlerde baz kompozisyon elemanlar dierlerine gre daha byk tasvir edilir. Baz minyatrlerde ise hiyerarik dzenin merkezinde gsterilmek istenen figrn ba ya da gvdesi bir hale iinde gsterilerek kavram perspektifi oluturulmaya allr (Fotoraf: 4).

Fotoraf3: Kanuni Sultan Sleyman Avlanyor, Hnernme II. Cilt, 1588 (TSM. H.1524), 52b.108

108

AMAN, 2003, a.g.m., 912 s.

34

Fotoraf4: Hz. Muhammet Camide Vaaz Ediyor, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM, 1973), 46 a. (Detay) 109

Minyatr kompozisyonlarnda mimari i meknlar, eyalar ve doaya ait elemanlarn yatay dikey dzlem farklar da doada alglanan kurgusundan uzaklatrlp; yzeyin karakterine bal olarak yeniden tasarlanr. Nesnelerin derinlik, hacim, mesafe, atmosfer duygusu, vb. zellikler oluturan paralar ounlukla yzeyin gsteren dzlne ekilir. rnein; i meknn tasvir edildii bir minyatrde, halnn serildii taban veya sa ya da sol duvarlar cepheden grlen duvar ile ayn dzlemde gsterilebilir (Fotoraf: 5).

Baz minyatrlerde, kompozisyon elemanlar yzeye yaslandklar yn ve grndkleri a ile derinlik ekseninden ayrlm gibi grnrler (Fotoraf: 6). Bu nedenle, nesnel ortam derinlik eksenine balayan bak asnn ayn kompozisyon iinde birden fazla kez ve bir birine zt noktalardan kullanld dnlr veya nakkan bu konudaki bilgisizliinden sz edilir. Oysa bu durum, nakkan
109

AMAN, 2003, a.g.m., 907 s.

35

bilgisizliini deil, aksine gereklii alglama asndan daha st bir dzeyi iaret eder. Sz konusu zellik nakkan, nesneleri iinde bulunduklar meknda, gzn bir noktadan bakarak elde ettii grnts yerine; atmosferin kavrad gereklik pozisyonlar ile tasvir etme isteinden kaynaklanr. Bylece nakka, bak as denen ve gereklii paralayan enstrman kullanmadan, dier elemanlarla ayn derinlik eksenine balad bir veya bir ksm eleman btn iinde bireysel bir adan resmederek; onlar saf gereklikleriyle tasarlama olanana kavuur. Ortak bir derinlik ekseninde meknsal konumlar belirlenen elemanlarn, bireysel durumlar (gereklilikleri) btn iinde yok olmaz ve betimleme detayda da srer.

Fotoraf5: Sultan II. Selim, Avusturya mparatorluu Elisini Kabul Ediyor, Nzhet-i Esrrul ahbr der-sefer-i Sigetvar, 1569 (TSM. H. 1339) 110

110

AND, 2004, a.g.e., 211 s.

36

Fotoraf6: Topkap Saray kinci Avlu, Sleymannme, 1558 (TSM. H.1517), 37. b. 111

Minyatr kompozisyonunda sk sk rastlanan bu biim zelliine, sadece btnn tanm srasnda deil; elemanlarn bireysel olarak betimlendii durumlarda da rastlanr. Kompozisyon iindeki farkl elemanlar kimi zaman cepheden, profilden, stten kubak, stten apraz vb. alardan tasvir edilirken; kimi zaman da sadece bir nesnenin tasarmnda farkl alardan elde edilmi grntleri kullanlr (Fotoraf: 7).

Minyatrde, meknlarn kurgusu srasnda gzlenen soyutlama (slplatrma) abas, dier kompozisyon elemanlarnn tasarlanmas srasnda da kendini gsterir. nsan, hayvan figrleri bu soyutlama abas dorultusunda iki boyutlu olarak ve gerek anatomik yaplarndan fazlaca uzaklamadan tasarlanrlar (Fotoraf: 6). Fakat hayvan figrleri kimi zaman gerekte olduundan farkl renklere boyanrlar. Birok minyatr rneinde rastlanan melek, ejderha, bur, burak, dev, cin, demon, zmrdEsin ATIL; Sleymanname, National Gallery of Art, Washington Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York 1986, 98 s.
111

37

 anka, vb. gerek st yaratk tasvirlerinin ise konuya ilikin metin, anlat, vb. bilgilendirme aralarndan elde edilen bilgi ile ekillenen anatomi ve renkler dorultusunda tasarland sylenebilir (Fotoraf: 8910). Aa figrleri cepheden, kk bitki rts ise nakkan keyfi tutumuna bal olarak farkl bak alarndan ve iki boyutlu grntleri ile tasarlanr (Fotoraf: 10). Da, tepe, kara paralar, kayalar, su, vb. doa elemanlar da modellerinin izgileri itibari ile taklit edilmesi yoluyla iki boyutlu olarak tasarlanr ve ounlukla gerekliklerinden farkl renklere boyanrlar. Irmaklar hareketli ve akkan, denizler hareketli dalga formlu, gller ise duraan dalga formlar ile tasarlanp gm, turkuvaz ve mavi tonlarnda renklere boyanrlar (Fotoraf: 9).

Fotoraf7: Hz. Muhammetin lmnden Sonra, Mescitte Ebubekire Halife Olarak Biat Eden Mslmanlar, Siyer-i Neb, VI. Cilt (TSM. H.1223), 417 a. (detay) 112

112

TANINDI, 1984, a.g.e., 88 s.

38

Fotoraf8: Sam, olu Zal Ebruz Danda Buluyor, Firdevs ehnmesi, Tebriz,15221525, Berlin, Museum fr slamische Kunts. 113

Fotoraf9: Demonlar, Fatih Albm, (TSM. H. 2153), 37a.114

113 Elke N EWHNER; Iran: Safavid and Qajars; Decorative Arts, Islam Art and Artichitecture, (Edited by Markus Hattstein and Peter Delius) Kneman 2000, 521 s. 114 Ben Mehmet Siyah Kalem, nsanlar ve Cinlerin Ustas, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004, 259 s.

39

Fotoraf10: Yunus Hikyesinden, Corafya Kitab, (TSM. B. 334), 17a.115

Minyatrlerde gkyz genellikle altnla gsterilir. Fakat kimi zaman maviye boyanm gkyz tasvirleri ile de karlamak mmkndr. Gkyzne yerletirilen bulut motifleri doadaki bulut motiflerinin slplatrlas yoluyla tasarlanr. Bulutlar kimi zaman altn, kimi zaman da beyaz, mavi, turuncu vb. renk tonlar ile karmza karlar (Fotoraf: 11).

Fotoraf11: ran Elisi Padiahn Huzuruna Aslan, Gergedan, Fil Gibi Armaanlar le kyor, ehnme-i Nadir, 1622 (TSM. H.1124)116
Gner NAL; Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara 1995, (Resim: 88), s.y.
115

40

Minyatrlerde betimleyici karakteri n plna karan dier bir zellik de i ve d mekn tasvirlerinin ayn kompozisyonda tasarlanmasdr (Fotoraf:12). Birok rnei ile karlatmz bu yaklam izlendii zaman, hem bilginin tasarm nasl ynlendirdii, hem de betimlemenin grme deil bilme merkezinde nasl gelitiini anlamak daha kolaydr. Ayrca, gece yaanm bir olayn gndz izlenimi veren renk deerleri ile tasarland minyatrlerde vardr. Sz konusu minyatrlerde genellikle birka yldz ve ay dnda gece sembolne rastlanmaz (Fotoraf: 13). Bu tr kompozisyonlarda doann durumu yerine olayn durumunu n plna karma dncesinin etkin olduu sylenebilir.

Fotoraf12: Divan Toplants, Sleymannme, 1558 (TSM. H. 1517) 38a.117

Minyatrde renk genellikle gerek st bir eilim dorultusunda karmza kar. Nesnel ortamn tanm ve kompozisyonun genel dzeni asndan nemli bir eleman olan renk, salt tonlardan, en u pastel deerlere kadar gelien bir yelpazede kullanlr. Soyut yaklamn bir unsuru olmaktan uzaklaamayan renk kullanm, k glge varyasyonlar iinde yine stilize bir duyarl yanstr.

116

AND, 2004, a.g.e., 208 s.

41

Fotoraf13: Ok Meydannda Gece Gsterisi, Surnme-i Vehbi, 1720 (TSM. A. 3593), 162 a.118

Anlalaca zere nakka, minyatr kompozisyonunda meknlar ve nesneleri tasarlarken, onlar gzle tannabilme olanandan tamamen uzaklatrarak, zihinsel bir etkinliin nerildii imgesel ereveye ekmez ve kendi kimliklerinden tamamen koparmaz. Her trl slplatrmaya ramen ekil, grntnn zn temsil eder. Simgesel grntler, yan anlamlar, dolayl anlatmlar kompozisyonunun btnn etkileyen ve izleyicinin yorumuna bal olarak ortaya kan imgesel kalplara dnmez. Kompozisyon elemanlar ounlukla konu balamnda ilk bakta tannarak kendilerini ele verirler.

117 118

ATIL, 1986, a.g.e., 98 s. ATIL, 1999, a.g.e., 218 s.

42

II. BLM FARKLI EL YAZMALARINDA BULUNAN NAKKA OSMAN M NYATRLER NDE KOMPOZ SYON DZEN VE DEERLEND RME

2.1. Nakka Osman Minyatrlerinde Kompozisyon Dzeni

Nakka Osman konu alan yaynlardan yola karak, sanatnn retiminde rol ald el yazmas eserlere ilikin bir tasnif yapldnda, grup minyatr katalogu ile karlalmaktadr. Birinci grupta yer alan eserler, belgeler ve belgelerden yararlanarak yaplan almalar dorultusunda sanatya ait olduu belirlenen minyatrlerden olumaktadr. Sz konusu minyatrler: Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM. H. 1563), ehnme-i Selim Han, 1581 (TSM. H. 3595), Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), Zbdett-tevrih, 1583 (T EM. T. 1973) ve Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) el yazmalarnda bulunmaktadr. kinci grupta yer alan eserler, iinde bulunduklar el yazmasnn resimlendirilmesinde Nakka Osmann rol ald belgeler yardmyla bilinen, fakat kimlik bilgilerindeki eksikliklerden dolay hangi nakkaa ait olduu tespit edilemeyen minyatrlerden olumaktadr. Sz konusu minyatrler: Hnernme II. Cilt, 1588 (TSM. H. 1524) el yazmasnda bulunmaktadr. nc grupta yer alan eserler ise Nakka Osman ile balantlar hakknda herhangi bir bilgi veya belgeye ulalamamasna ramen, slp benzerliklerinden yola kan atf eserlerden olumaktadr. Sz konusu minyatrler: Nzhet-i Esrrul ahbr der-sefer-i Sigetvar, 1569 (TSM. H. 1339), Zafernme, 1579 (DCBL. T. Mss. 413), ehinahnme I. Cilt, 1581 ( K. F. 1404) ve Siyer-i Neb, I-II-VI. Cilt, 1595 (TSM. H. 1221, 1222, 1223), III. Cilt, 1595 (NYPL, Spenorcol 157), IV. Cilt, 1595 (DCBL. T. 419) el yazmalarnda bulunmaktadr

Yukarda yaplan tasnif dorultusunda, Nakka Osmana ait olduu bilinen minyatrlerin yannda aratrmaclar tarafnda sanatya atfedilen minyatrlerin saysnn okluu dikkati ekmektedir. Ancak, atf eserlerin mal edildii sanatlarn doru tespit edildikleri yargsnn kesinlii, konuya ilikin belge(ler) bulununcaya

44

kadar tartma konusudur. Minyatrlerin kompozisyon dzenleri sanat merkezci bir yaklamla incelenirken, ncelikle sz konusu sanatya ait olduu kesin olarak bilinen minyatrlerden yararlanmak gerekir. Bu nedenle tez almas, Kyfetlinsniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM. H. 1563), ehnme-i Selim Han, 1581 (TSM. H. 3595), Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), Zbdett-Tevrih, 1583 (T EM. T. 1973) ve Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) el yazmalarnda bulunan Nakka Osman minyatrleri ile snrlandrlmtr.

Kompozisyon dzenleri incelenen minyatrler yukarda isimleri verilen el yazmalarnda bulunan (belgeler yolu ile sanatya ait olduu tespit edilmi) minyatrlerin tamamn iermemektedir. Aratrma konu, mekn ve kompozisyon asndan benzerlik ve farllklar; iinde bulunduklar el yazmas eserlerde tek sayfa veya birbirini tamamlayan ift sayfa olmalar, vb. zellikleri dikkate alnarak seilen minyatrler zerinde yrtlmtr. Bylece, her el yazmas eserden be adet olmak zere toplam yirmi be adet portre ve konulu (meclis) minyatr tez almasnn ana malzemesini oluturmutur.

Kompozisyon

dzeni

aratrmas

ile

minyatrlerde

nesnel

ortamn

organizasyonuna ilikin grafik mantn zmlenmesi amalanmaktadr. Dzen aratrmasnn ilk aamas, minyatrlerde resim alnnn yatay veya dikey formu ve tasarlanan meknlarn izlenme ynnn tespit edilmesidir. Bir sonraki aama, resim alannda yerini alan kompozisyon elemanlarnn katman, boyut, hareket ve renk asndan hiyerarik dzenlerinin incelenmesidir. Sonraki aamalarda ise elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar btnn kompozisyon dzeni asndan incelenmesi ile ilgilidir. Sz konusu aratrma, grafik alanda para(lar)dan btn aratran bir mantk dorultusunda ve izimler (ekil) eliinde yrtlr. Sanatnn kompozisyon dzenlerine ilikin genel mant zmlemek zere oluturulan kataloglar ve dzen grafiklerinin genel bir deerlendirmesi yaplr.

45

2.1.1. Kyfetl-insanye f emilil-Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni

Sultan Murad Hdavendigrin Portresi Minyatr el yazmasnn 32b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn (taht) cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum, hareket ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 14).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, altta ta

237

, stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Taht pastel renk tonlar ile boyanm ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt renk tonlar ile boyanarak kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon niteliinde ekillenen taht yzeyi figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni ise (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 11), geometrik bezemeli arka fon (tahtn srt blm) (ekil: 12), kemer (ekil: 13), yastk (ekil: 14) ve minder (ekil: 15).

Glru Necipoluna gre padiahlar baldakenli taht olarak yorumlanabilecek Bursa kemerli bir niin iinde, srtn yasta dayam olarak betimlenmitir. Bknz; Necipolu , a.g.m., 2000, 3334 s.

237

46

Taht dikey eksende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 2). Taht oluturan elemanlar resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmitir (ekil: 3). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasnda boluk kalacak ekilde tasarlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Resim alannn stne simetrik iki kartu iinde yaz yerletirilmitir (ekil: 16).

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yasland yastk ve (tahtn) srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi239 ile ikiye blnmtr (ekil: 4). Resim alann ikiye blen bu izginin, tahtn srt blm ve yastn dikey; alttaki minderin ise yatay dzlemler olarak kesimebirleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Sa elinde mendil tutan figr 3/4 profilden; vcudu sol kenara dnk ve oturur pozisyonda tasarlanmtr. Figr, resim alanna ktlesel arl sol kenara yasl bir ekilde yerletirilmitir. Bylece, meknn (taht) simetrisi bozulmu ve kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil:5).

Minyatrde renk, nesnel ortamn tanmlanmas ve hiyerarik dzenin kurulmas asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, birim alanlar ayrtrc zelliinden dolay, taht oluturan elemanlarn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da nemli bir fonksiyona sahiptir (Fotoraf: 14).

239 Bu tez kapsamnda mekn elemanlarnn yatay-dikey dzlem farklarnn olutuu snrlar birbirinden ayran her trl eleman (ince veya kaln izgi, basit kayalarn yan yana dizilmesi ile oluturulan snr veya renk paftalarn birbirinden ayran snr, vb.) izgi olarak isimlendirilmitir.

46

Fotoraf14: Sultan Murad Hdavendigrn Portresi, Kyfetl-insnye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 32b.240

240

AMAN, 2000, a.g.m., 166 s.

47

ekil: 1

48

ekil: 2

ekil: 3

ekil: 4

ekil: 5

49

Sultan Yldrm Bayezidin Portresi

Minyatr el yazmasnn 36a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn (taht) cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum, hareket ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 15).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde altta mimari (taht), stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Taht pastel renk tonlar ile boyanm ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt renk tonlar ile boyanarak kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon niteliinde ekillenen taht yzeyi figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni ise (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 61), geometrik bezemeli arka fon (tahtn srt blm) (ekil: 62), yastk (ekil: 63), kemer (ekil: 64) ve minder (ekil: 65).

Taht dikey eksende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 7). Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmitir (ekil: 8). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasnda boluk kalacak ekilde tasarlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir ve her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Resim alannn stne simetrik iki kartu iinde yaz yerletirilmitir (ekil: 66).

50

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yasland yastk ve srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 9). Taht yzeyini ikiye blen bu izginin, tahtn srt blm ve yastn dikey; alttaki minderin ise yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Figr orannda profilden; vcudu sa kenara dnk ve oturur pozisyonda tasarlanmtr. Sa elinde mendil tutmakta ve sol elindeki karanfili koklamaktadr. Figr, resim alanna ktlesel arl sol kenara yasl bir ekilde yerletirilmitir. Bylece, meknn (taht) simetrisi bozulmu ve kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil:10).

Minyatrde renk, nesnel ortamn tanmlanmas ve hiyerarik dzenin kurulmas asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, birim alanlar ayrtrc zelliinden dolay, taht oluturan elemanlarn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da nemli bir fonksiyona sahiptir (Fotoraf: 15).

51

Fotoraf15: Sultan Yldrm Bayezidn Portresi, Kyfetl-insniye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 36a.241

241

AMAN, 2000, a.g.m., 166 s.

52

ekil: 6

53

ekil: 7

ekil:8

ekil: 9

ekil: 10

54

elebi Sultan Mehmedin Portresi

Minyatr el yazmasnn 40b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn (taht) cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum, hareket ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 16).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde altta taht, stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Taht pastel renk tonlar ile boyanm ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt renk tonlar ile boyanarak kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon niteliinde ekillenen taht yzeyi figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni ise (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 111), geometrik bezemeli arka fon (tahtn srt blm) (ekil: 112), yastk (ekil: 113), kemer (ekil: 114) ve minder (ekil: 115).

Taht dikey eksende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 12). Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmitir (ekil: 13). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasnda boluk kalacak ekilde tasarlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Resim alannn stne simetrik iki kartu iinde yaz yerletirilmitir (ekil: 116).

55

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yasland yastk ve (tahtn) srt blmnn birleme noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 4). Resim alnn ikiye blen bu izginin, tahtn srt blm ve yastn dikey; alttaki minderin ise yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Figr, yzeye orannda profilden; vcudu sol kenara dnk ve oturur pozisyonda tasarlanmtr. Sol eli cebinde tasvir edilen figr sa elindeki gl koklamaktadr. Figr, resim alanna ktlesel arl sol kenarna yasl bir ekilde yerletirilmitir. Bylece, meknn (taht) simetrisi bozulmu ve kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil:15).

Minyatrde renk, nesnel ortamn tanmlanmas ve hiyerarik dzenin kurulmas asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, birim alanlar ayrtrc zelliinden dolay, taht oluturan elemanlarn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da nemli bir fonksiyona sahiptir (Fotoraf: 16).

56

Fotoraf16: elebi Sultan Mehmedin Portresi, Kyfetl-insniye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 40 b.242

242

AMAN, 2000, a.g.m., 167 s.

57

ekil: 11

58

ekil: 12

ekil: 13

ekil: 14

ekil: 15

59

Yavuz Sultan Selimin Portresi

Minyatr el yazmasnn 53b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn (taht) cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum, hareket ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 17).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde altta taht, stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Taht pastel renk tonlar ile boyanm ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt renk tonlar ile boyanarak kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon niteliinde ekillenen taht yzeyi figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni ise (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 161), geometrik bezemeli arka fon (tahtn srt blm) (ekil: 162), yastk (ekil: 163), kemer (ekil: 164) ve minder (ekil: 165).

Taht dikey eksende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 17). Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmitir (ekil: 18). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasnda boluk kalacak ekilde tasarlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Resim alannn stne simetrik iki kartu iinde yaz yerletirilmitir (ekil: 166).

60

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yasland yastk ve tahtn srt blmnn birleme noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 4). Resim alann ikiye blen bu izginin, tahtn srt blm ve yastn dikey; alttaki minderin ise yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Sa elinde mendil tutan figr orannda profilden; vcudu sol kenara dnk ve oturur pozisyonda resmedilmitir. Figr resim alnna ktlesel arl sol kenara yasl bir ekilde yerletirilmitir. Bylece meknn (taht) simetrisi bozulmu ve kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil:20).

Minyatrde renk, nesnel ortamn tanmlanmas ve hiyerarik dzenin kurulmas asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, birim alanlar ayrtrc zelliinden dolay, taht oluturan elemanlarn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da nemli bir fonksiyona sahiptir (Fotoraf: 17).

61

Fotoraf17: Yavuz Sultan Selimin Portresi, Kyfetl-insniye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H. 1563), 53b.243

243

AMAN, 2000, a.g.m., 166 s.

62

izim: 16

63

ekil: 17

ekil: 18

ekil: 19

ekil: 20

64

Sultan III. Muradn Portresi

Minyatr el yazmasnn 73a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn (taht) cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum, hareket ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 18).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde altta mimari (taht), stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Taht pastel renk tonlar ile boyanm ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt renk tonlar ile boyanarak kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon niteliinde ekillenen taht yzeyi figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni ise (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 211), geometrik bezemeli arka fon (tahtn srt blm) (ekil: 212), yastk (ekil: 213), minder (ekil: 214) ve kemer (ekil: 215).

Taht dikey eksende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 22). Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmitir (ekil: 23). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasnda boluk kalacak ekilde tasarlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Resim alannn stne iki kartu iinde yaz yerletirilmitir (ekil: 216).

65

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yasland yastk ve (tahtn) srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 24). Zemini ikiye blen bu izginin, tahtn srt blm ve yastn dikey, alttaki minderin ise yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Figr orannda profilden; vcudu sa kenara dnk ve oturur pozisyonda resmedilmitir. Sa elinde mendil, sol elinde ise kitap tutmaktadr. Figr resim alnna, ktlesel arl sol kenara yasl bir ekilde yerletirilmitir. Bylece meknn (taht) simetrisi bozulmu ve kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil:25).

Minyatrde renk, nesnel ortamn tanmlanmas ve hiyerarik dzenin kurulmas asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, birim alanlar ayrtrc zelliinden dolay, taht oluturan elemanlarn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da nemli bir fonksiyona sahiptir (Fotoraf: 18).

66

Fotoraf18: Sultan III. Muradn Portresi, Kyfetl-insniye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H.1563), 73 a.244

244

AMAN, 2000, a.g.m., 167 s.

67

ekil: 21

68

ekil: 22

ekil: 23

ekil: 24

ekil: 25

69

2.1. 2. ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM.

A.

3595)

Adl

El

Yazmasnda

Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni

Sultan II. Selimin Adalet Kulesinden Att Ok le Kubbealtndaki Hedefi Vurmas

Minyatr el yazmasnn 11a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 19).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari pastel ve yer yer salt renk tonlar ile boyanm; zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise salt renk tonlarna boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 261), altta toplnt odasndaki peykenin cepheden izlenen blmnde oturan figrler (ekil: 262) peykenin yan blmlerinde oturan ve ayakta duran figrler (ekil: 3) ve padiahn arkasna yerletirilen iki figr (Silahtar ve uhadar aalar) (ekil: 264).

70

Padiah figrnn dier figrlere gre daha byk tasarlanmas, figrlerin hiyerarik dzeninin kurumsal statye gre ekillendiini dndrmektedir. Resim alnnn st tarafnda tasvir edilen eylemin merkezinde padiah figrnn bulunmas da bu yargy dorulamaktadr. Dier taraftan, minyatrde, Adalet Kulesindeki padiah figr ve toplnt odasnda byk tasarlanan figrlerin boyutlarnn gerekletirilen eylemlerin merkezine bal olarak ekillendii de sylenebilir. Resim alnnn st tarafnda tasvir edilen eylem alt taraftakinden daha iddetli ve tasarlanan konunun merkezindedir. Bu nedenle altta ve ste kendi eylem merkezlerine gre ekillenen hiyerarik dzenin, kompozisyonun genelinde (asl eylem merkezinde bulunan) padiah figrne gre ekillendii sylenebilir.

Minyatrde mimari elemanlarn renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiahn oturduu (alttaki mimari balantlaryla birlikte izlenen) kule (ekil: 265), alt tarafta duvar, zemin ve peykeden oluan divan odas (ekil: 266), Kubbealtnda padiahn okunu att hedef (ekil: 267) ve fon olarak izlenen avludaki talk (ekil: 268). Mimariyi oluturan elemanlarn hiyerarik dzeninin insan figrlerinin hiyerarisine gre ekillendii sylenebilir. Minyatrde doa eleman olarak sadece bir aa figr tasarlanmtr (ekil: 269).

Kompozisyon nesnel ierik asndan bir btn yanstmaktadr. Ancak znel ierik asndan incelendii zaman, stte avludaki talk ile ilikilendirilmi kule; altta ise divan odas olmak zere iki farkl meknn tasarland dikkati ekmektedir. Sz konusu meknlarn, divan odasndaki duvarn stne yerletirilen mavi paftann (ekil: 27) alt izgisi ile birbirinden ayrld sylenebilir (ekil: 28). Bu yap dorultusunda, divan odasnda cepheden net bir ekilde izlenen peyke sa ve sol kenarlardan aa doru inmektedir. Ancak, peykenin yanlardaki blmleri figrlerin altnda kalmtr. Bu nedenle peyke, odaya cepheden yatay olarak yerletirilmi etkisi tamaktadr. Bylece mekn, alttan ste doru zemin, peyke ve duvar olmak zere aamal olarak tasarlanm ve her birim alan farkl bir renge boyanmtr (ekil: 29). Divan odasnn stne yerletirilen Adalet Kulesi ise dikey olarak tasarlanm ve

71

ats cetvelin dnda braklmtr. Kulenin zerindeki her renk paftas kuleyi oluturan farkl bir birimi temsil edecek ekilde tasarlanmtr. Kulenin dnda yer alan blmlere aa figr, Kubbealtnda padiahn okunu att hedef ve talk yerletirilmitir. Resim alnnn sa st kesinden sola doru gelien alana ise yaz yerletirilmitir (ekil: 2610) .

Minyatrde mekn elemanlarnn grafiine bakarak (portre minyatrlerde grld zere) yatay, dikey dzlem farklarna ilikin net bir belirtece ulamak olana yoktur. Ancak divan odasnn zemini ve duvarnn renklerinin farkl tasarlanmas; ayrca, peykenin zerindeki halnn formunun yatayda ve dikeyde belirginlemesi bu ynde bir vurgu olarak deerlendirilebilir.

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alanna yatay ve dikey hatlara yerletirilen figrler younluklar ve eylem ynleri ile yatay bir hareketlilik iindedirler. Figr dizileri, resim alannda yatay ve dikey hatlar ile er grup (aama) olarak dzenlenmitir (ekil: 30). Dier figrlere gre daha byk tasarlanan padiah figr stte ve figr younluunun az olduu bir alana yerletirilerek; kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 31). Figrlerin apraz hatlarda karln bulan pozisyonlara yerletirilmesi ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 32).

Minyatrde tasarlanan eylemin meknsal snrlarnn belirli olmas eylemin yneldii (tamamland veya tamamlanmak zere yn belirttii) merkezin resim alannda gsterilmesine neden olmutur. Bu yap dorultusunda minyatrde figr dizileri doal olarak cetvelin sa ve sol kenarlarndan eylem merkezine doru gelien dzen grafiine bal olarak tasarlanmtr.

Toplnt odasndaki peykenin, ie doru ve meknda mesafe hissi oluturacak ekilde tasarlanmas kompozisyonda (alt tarafta) belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratmaktadr. Peykenin yapsna uygun olarak oturur durumda tasvir edilen figrler

72

ve

ayaktaki

figrlerin

dzeni

de

burada

sezilen

atmosfer

duygusunu

glendirmektedir. Ayrca resim alnnn sol kenarnda, atnn kule ile birletii yerde bir derinlik etkisi olutuu ve burada meknn ie doru kademelerinin vurgulanmaya alld sylenebilir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 19).

73

Fotoraf19: Sultan II. Selimin Adalet Kulesindeki Pencereden Att Ok le Kubbealtndaki Hedefi Vurmas, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A.3595), 11a.

74

ekil: 26

75

ekil: 27

ekil: 28

ekil: 29

ekil: 30

ekil: 31

ekil: 32

76

 Sultan II. Selimin Belgrad Clsu

Minyatr el yazmasnn 26b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien bir form245 iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Sayfann st tarafnda, adr ve glgelikler resim alann snrlayan cetvelin dna tamtr. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 20).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Binalar ve ota daha ok salt renklere boyanmtr. Hal, taht ve glgeliklerin zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 331), padiah figrnn nnde (sol tarafta) ayakta duran figr (ekil: 33 2), padiahn eteini pen figr ve sz konusu figrn sola doru apraznda eilmi pozisyonda tasarlanan figr (ekil: 333), padiahn arkasndaki iki figr (Silahtar ve uhadar aalar) (ekil: 334), halnn zerinde izlenen dier figrler (ekil: 33 5) ve resim alannn sol alt kesinde tasarlanm olan figrler (ekil: 336).

245 Minyatrn alt taraf (muhtemelen) sonradan mdahale sonucu boyanm durumdadr. Ancak, bu alan dikkatle incelendii zaman, boyann altnda cetveli grmek mmkndr. Bu nedenle ekiller alttaki cetvele gre yaplmtr.

77

Padiah figrnn dier figrlerden daha byk tasarlanmasndan yola karak, figrlerin hiyerarik dzeninin kurumsal statye gre ekillendii sylenebilir. Ancak figr boyutlarnn eylem merkezine yaklatka bymesi, minyatrde eylemsel hiyerarinin de etkin olduunu dndrmektedir.

Mimari elemanlar ve eyalarn renk, boyut ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiahn oturduu taht (ekil: 337), ota (ekil: 338), yere serilmi olan hal (ekil: 339) ve sayfann sa alt kesine yerletirilen binalar (ekil: 3310).

Doa elemanlarnn renk, konum ve boyut zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Resim alannda en alta dizilen figr dizisinin zerinde bulunduu yeil alan (ekil: 3311 ) ve fon nitelii tayan doa (ekil: 3312 ).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. Taht ve halnn renk deerlerinin iddeti, alttaki kara alanndan daha gl tasarlanmtr. Sz konusu elemanlarn zerindeki figrler ise hiyerarik adan dier figrlere gre daha n plnda tasvir edilmitir.

Resim alan halnn yzeye cepheden ve yatay olarak yerletirilmesi ile e blnmtr. Bylece elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 34). Mekn halnn st tarafnda, dikey hatlar ile belirginleen ota, taht ve otan arkasndaki kara alan; alt tarafnda ise binalar ve kara alannn resim alnna yatay olarak yerletirilmesiyle kurulmutur. adrn balang noktas ile halnn stten biti noktasnn akmas, mekn elemanlar arasndaki dzlem farknn halnn st izgisi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir (ekil: 35). Tahtn halnn zerine derinlik vurgusu yapar bir ekilde yerletirilmesi de bu dnceyi desteklemektedir. Minyatrn sol st kenarna, glgelikten adrn stne taar ekilde yaz yerletirilmitir (ekil: 3313).

78

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasarlanmtr. Sa ve sol kenarlardan orta alana doru gelien figr dizileri resim alannda yatay ve dikey hatlar ile er grup (aama) olarak karmza kmaktadrlar (ekil: 36). Kenarlarda izlenen figr younluu tahtn etrafnda hafifletilmi; bylece, padiah figr kompozisyonun odak noktasna ekilmitir (ekil: 37). Ayrca tahtn nnden, sol alt keye doru eik bir hat zerine yerletirilen eylem halindeki iki figr ve etraflarndaki espasn yardm ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 38).

Minyatrde eylemin tamamlanma aamalar resim alan iinde bir merkeze balanmtr. Bu nedenle figr dizileri sa ve sol kenarlarda cetvelin altndan orta alana doru dizilmitir. Sz konusu dzen bantlar dikkate alndnda, minyatrde eylem, mekn ve zaman asndan srekliliin dtan ie doru tasarland sylenebilir.

Minyatrde, glgelikler ve alt taraftaki binalarn arasnda tasarlanan olay alannda basit bir atmosfer duygusu yaratlmtr. Sa st keye yerletirilen tahtn profilden ve boyutlu bir etki dorultusunda tasarlanmas ve figr dizilerinin dzeni ile de sz konusu yap glendirilmitir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (ota, tat ve hal) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 20).

79

Fotoraf20: Sultan II. Selimin Belgradda Clsu, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595), 26b.246

Yaamlar ve Yaptlar ile Osmanllar Ansiklopedisi, II. Cilt, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, 515 s.

246

80

ekil: 33

81

ekil: 34

ekil: 35

ekil: 36

ekil: 37

ekil: 38

82

Sokullu Mehmed Paann Divan

Minyatr el yazmasnn 27a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 21).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) altta mimari; stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Ancak mimarinin yzeyi figrlerde kullanlan renklerin yannda fon niteliinde kald iin figrler n plna kmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sokullu Mehmed Paa figr (ekil: 391), bu figrn iki yanna, nne ve sayfann sa kenarna yerletirilmi olan insan figrleri (ekil: 392) ve biri Sokullu Mehmet Paa figrnn nnde dierleri ise sayfann alt tarafnda kk boyutlar ile dikkati eken kadn, erkek ve ocuk figrleri (ekil: 393).

Sokullu Mehmed Paa ve dier saray mensuplarna ait figrlerin merkezde ve dier figrlerden daha byk tasarlanmasndan yola karak, minyatrde figr boyutlarnn kurumsal hiyerariye gre ekillendii sylenebilir. Ancak boyutlar byk tasarlanan figrlerin eylemin merkezinde bulunduklar dikkate alnd zaman, figrlerin boyutlarnn oluturulmasnda eylemsel hiyerarinin de etkin olduu sylenebilir.

83

Mimari elemanlar ve eyalarn renk, boyut ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: peyke (ekil: 394 ), meknn duvarlar (ekil: 395), zemin (ekil: 396) ve Sokullu Mehmet Paa figrnn altndaki hal (ekil: 397).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

hiyerarisini

ynlendirdii

sylenebilir. nk figr boyutlar meknn merkezine yaklatka bymekte; uzaklatka klmektedir.

Resim alan peykenin yzeye (cepheden grlen duvar boyunca) cepheden ve yatay olarak yerletirilmesi ile e blnm ve elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 40). Bylece, mekn peykenin st tarafnda iki renk paftal duvarlar ve peykenin alt tarafnda yatay (ie doru) gelien zemin olarak kurgulanmtr. Resim alannn stne yerletirilen yaz (ekil: 398) ile sol kenardaki duvar arasnda kalan boluk tezhiple (ekil: 399) tamamlanmtr. Peykenin, cepheden ve stten gsterilmesi mekn elemanlarnn yatay dikey dzlemlerinin kolayca alglanmasna neden olmaktadr (ekil: 41).

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alanna serbest dzende yerletirilen figrler younluklar ve eylem ynleri ile sa ve sol kenarlardan orta alana doru yatay bir dizili sergilemektedirler. Ancak, figrlerin serbest dzende grlmeleri figr dizilerinin meknda ie doru gelien bir derinlik eksenine dizilmelerinden kaynaklanmaktadr. Figrler yzeye yatay (ie doru) ve dikey hatlarla er grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 42). Kenarlarda izlenen figr younluunun merkezdeki figrn etrafnda azalmas ile Sokullu Mehmet Paa figr kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 43). Sz konusu figrn nnde ve yanndaki figrlerin birbirini apraz gren pozisyonlar ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 44). de

84

Minyatrde, tasarlanan eylemin gerekletii mekn resim alan iinde gsterildii iin figr dizileri cetvelin sa ve sol kenarlarndan orta alana doru dizilmitir. Sa kenarda cetvelin altnda kalan figrlere bakarak meknn saa doru geniledii ve dolaysyla bu blmde de insanlarn bulunduunu dnmek mmkndr. Ancak eylemin sreklilii mekna bal bir devamll art komad iin; sanat meknn sadece eylem ile ilgili blmn tasarlam olmadr. Bu yap dikkate alndnda, minyatrde eylem, mekn ve zaman asndan srekliliin dtan ie doru; eylem merkezine ynelen bir dzen dorultusunda tasarland sylenebilir.

Yukarda belirtildii zere minyatrde, toplnt odasnn sol duvar stte eik bir izgi ile tamamlanm ve sz konusu duvar ile cepheden grlen duvar arasna bir izgi ekilmitir. Bu zellikten dolay meknda atmosfer duygusu olumaktadr. Peykenin formu ve figr dzeni de mekndaki mevcut atmosfer duygusunu glendirmektedir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (duvar ve zemin) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 21).

85

Fotoraf-21: Sokullu Mehmed Paann Divan, ehnme-i Selim Hn,1581 (TSM.A..3595), 27a.247

247

RENDA, 2002, a.g.e., 24 s.

86

ekil: 39

87

ekil:40

ekil: 41

ekil: 42

ekil: 43

ekil: 44

88

 Sultan II. Selimin Safev Elisini Huzuruna Kabul

Minyatr, el yazmasnn 53b. sayfasnda yer almaktadr; el yazmasnn 54a. sayfasndaki minyatrde tasvir edilen olayn devam sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Sayfann st tarafnda bir grup aa filizi ve bir mimari elemann ats resim alann snrlayan cetvelin dna tamtr. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 22).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa, doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari daha ok salt renk tonlarna boyanarak zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise salt renk tonlarna boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 451), tahtn sol tarafnda kapya bitiik duran figr (ekil: 452), bu figrn yanndan balayarak cetvel hizasnda alta doru yerletirilmi sekiz adet figr (ekil: 453), padiahn nnde eilen adet figr (ekil: 454), hediyelik eyalar tayan figrler (ekil: 455) ve hal ile alttaki kk bina arasna yerletirilmi olan iki adet figr (ekil: 456).

Padiah figrnn boyutunun dier figrlerden daha byk tasarlanmas, figr boyutlarnn kurumsal hiyerariye gre ekillendiini dndrmektedir. Ancak

89

padiah figrnn eylem merkezinde etkin kii olarak ortaya kmas eylemsel hiyerariye de dikkat ekmektedir.

Mimari elemanlar ve eyalarn renk, boyut, konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiahn oturduu taht (ekil: 457), tahtn nne serilmi olan hal (ekil: 458), sayfann st tarafnda arka fona yerletirilen sarayn cepheden grnts ve halnn altndaki kk bina (ekil: 459), figrlerinin tad hediyeler (ekil: 4510).

Doa elemanlarnn renk, boyut ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: D mekn mahiyetinde ve fon nitelii tayan olay alan (ekil: 4512) ve resim alannn st tarafnda cetvelden taan aa filizleri (ekil: 4513).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. nk meknn merkezinde izlenen taht hacimli grnts ile dier mekn elemanlarna gre daha gl tasarlanm ve tahta oturan padiah figr boyut asndan byk tasarlanmtr.

Resim alan, halnn yzeye cepheden ve yatay olarak yerletirilmesi ile e blnmtr (ekil: 46). Bylece elde edilen paftalar farkl renklere boyanmtr. Mekn, halnn st tarafnda dikey hatlar n plna kan ve daha ok renk paftalar olarak alglanan mimari, taht ve doa elemanlar; halnn alt tarafnda ise yatay gelien toprak alan ve zerindeki basit yap olarak kurulmutur. Resim alannn st tarafnda, mimarinin formuna gre tasarlanan alanlara yaz yerletirilmitir (ekil: 4511).

Tahtn balang izgisi ile halnn stten biti izgisinin akmas, mekn elemanlar arasndaki dzlem farknn halnn st izgisiyle vurgulanmak istendiini dndrmektedir (ekil: 47). Tahtn, halnn zerine derinlik vurgusu yapar bir ekilde yerletirilmesi de bu dnceyi desteklemektedir.

90

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Younluk ve eylem ynleri ile yatay bir hareketlilik iinde izlenen figrler, resim alanna ikisi eik, biri yatay hatlarda olmak zere alttan ste doru grup (aama) olarak yerletirilmitir. Figr dizilerini dikey hatlarda da yan yana grup olarak tespit etmek mmkndr. Fakat figr dizilerinin dikey hatlarda oluturduklar gruplar (aama) net deildir (ekil: 48). Figr dalmndaki younluk padiah figrnn etrafnda azaltlmtr. Bylece, tahtta oturan padiah figr kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 49). Altta hediye tayan insan figrlerinin eik bir hatta dizilmeleri ile kompozisyona hareketlilik (ekil: 50) kazandrlm ve meknda hareketsiz olarak duran figrler ile hareket halindeki figrler ayrtrlmtr. Sz konusu dzen dorultusunda hediye tayan figr dizisi hareketli dierleri ise sabit pozisyonda tasvir edilmitir.

Minyatrde padiahn Safev elisini kabul ve hediyelerin tanmas konularna ilikin iki eylem sz konusudur. Hediyeleri tayan figr dizisi sol kenarda cetvelin altndan olay alnna sokularak eylemin resim alannda tasvir edilen mekn biriminden nce baladna ilikin vurgu yaplmtr. Ancak minyatrde iki eylemin gerekletiriyor olmas sreklilik imgesi asndan bir eitlilik yaratmaktadr. Padiah ve oturduu taht eylemin balang aamasn izlediimiz kenarn karsndaki cetvele yasl olarak (zt ynde) tasarlanmtr. Bu dzen dorultusunda, kabul eyleminin resim alan iinde tamamland sylenebilir. nk tahtn cetvele bitiik olarak tasarlanmas ile oluturulan ztlk eylemin snrlarn belirlemeye yneliktir. Ancak altta ki hediyeleri tayan figr dizisi eik bir hat zerinde (hareket halinde) tasarlanm ve eylemin gelitii kenardaki cetvel ile figrler arasnda boluk braklmtr. Sz konusu dzen dorultusunda ise hediye tayan figr dizisinin eyleminin resim alan dnda tamamland sonucunu karmak mmkndr.

Tahtn yzeye derinlik vurgusu yapar bir ekilde yerletirilmesi ve insan figrlerinin aralarnda mesafe varm izlenimi veren boluklar eliinde dzenlenmesi ile minyatrde belli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr.

91

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (mimari ve doa) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 22).

92

Fotoraf22: Sultan II. Selimin Safev Elisini Huzuruna Kabul, ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595), 53b.248

Serpil BACI, El Yazmalarndan Albmlere: III. Mehmet, Padiahn Portresi Tesavir-i l-i Osman, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2000, 234 s.

248

93

ekil: 45

94

ekil: 46

ekil: 47

ekil: 48

ekil: 49

ekil: 50

95

Sultan II. Selimin Safev Elisini Huzuruna Kabul Srasnda Hediyelerin Tanmas

Minyatr, el yazmasnn 54a. sayfasnda yer almaktadr; el yazmasnn 53a. sayfasnda bulunan minyatrde tasvir edilen olayn balang sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Sayfann st tarafnda bir grup aa filizi resim alann snrlayan cetvelin dna tamtr. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 23).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa, doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari pastel ve salt renklere boyanarak zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise pastel tonda boyanan doa alannda salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Hediyelik eya tayan figr dizisi (ekil: 511) ve dier figrler (ekil: 512).

Minyatrde figrlerin boyutlarnn eylemsel hiyerariye gre ekillendii sylenebilir. Resim alannn alt tarafndaki figrlerin hareketli ve boyut asndan byk tasarlanmas bu yargy dorulamaktadr.

Mimari ve hediyelik eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sayfann st tarafna yerletirilmi olan mimari

96

(ekil: 513), mimari elemanlarn nne dizilmi hediyelik eyalar (ekil: 514) ve insan figrlerinin ellerinde tad hediyelik eyalar (ekil: 515).

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: D mekn mahiyetinde ve fon nitelii tayan olay alan (ekil: 517) ve sayfann stnde cetvelin dna yerletirilen aa filizleri (ekil: 518).

Resim alan mimari ve doay birbirinden ayran bir izgi ile ikiye blnmtr. Bylece elde edilen birim alanlar izginin altnda ve stde farkl renklere boyanmtr. Ancak, sol kenardan balayarak izginin zeri figr ve eya dizileri ile orannda kapatlmtr (ekil: 52). Mekn, izginin st tarafnda dikey hatlar ile n plna kan mimari ve cetvelin dna taan aa filizleri; izginin alt tarafnda ise olay alan (toprak zemin) olarak tasarlanmtr. Minyatrn zemini (dier rneklerde grld gibi) e blnmemitir. Fakat stte mimari, ortada insan figrleri ve alt tarafta hediyelik eyalar tayan figr dizisinin yzeyde brakt etki bu ynde bir vurgu niteliindedir (ekil: 53). Resim alannn sa st tarafnda, yaz mimarinin formuna gre tasarlanan alanlara yerletirilmitir (ekil: 516). Resim alann ikiye blen izginin mimarinin dikey ve alttaki olay alannn yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn yatay-dikey dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir (ekil: 52).

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Figrler biri dikey dieri eik hatlarda dzenlenmi iki dizi olarak karmza kmaktadr. Ancak figr dizileri resim alanndaki dier kompozisyon elemanlaryla birlikte aratrld zaman, alttan ste doru yerletirilen figr dizilerini biri eik, ikisi yatay olarak dzenlenmi grup (aama) olarak tespit etmek mmkndr (ekil: 54). Altta hediye tayan insan figrlerinin eik bir hatta dizilmeleri ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr. Ayrca bu yap dorultusunda meknda hareketsiz olarak duran figrler ve hareket halindeki figrler

97

ayrtrlmtr. Hediye tayan figr dizisi hareketli dierleri ise sabit pozisyonda tasvir edilmitir. (ekil: 55).

Resim alannn sol kenarlarnda, figrlerin cetvelin altnda (sahneye giri ynn belirterek) kalmas ile eylemin minyatrde grlen meknn ncesinde baladnn vurguland sylenebilir. Ancak, sz konusu kenarn karsndaki kenar ile hediyeleri tayan figr dizileri arasnda boluk braklmtr. Sz konusu yap dorultusunda, eylemin resim alannda tamamlanmad ve cetvelin dnda da (53b. sayfasnda da) devam ettiinin vurguland sylenebilir. Hediyeleri tayan figr dizisinde ndeki figr ile 53b. (Fotoraf: 22) sayfasndaki minyatrde sol kenarda cetvelin altnda kalan figrn ayn nesneyi tayor olmalar bu fikri dorulamaktadr.

Minyatrde tasvir edilen meknda yzeyin youn etkisi sz konusudur. Ancak, hediyelik eyalarn ve figr dizilerinin dzeni yzeyin youn etkisini krmakta ve kompozisyonda hafif bir atmosfer duygusu yaratmaktadr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (mimari ve doa) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 23).

98

Fotoraf23: Sultan II. Selimin Safev Elisini Huzuruna Kabul Srasnda Hediyelerin Tanmas, ehnme-i Selim Hn, 1581, (TSM. A. 3595), 54a 249

249

BACI, 2000, a.g.m., 234 s.

99

ekil: 51

100

ekil: 52

ekil: 53

ekil: 54

ekil: 55

101

2. 1. 3. Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni Hz. Elyse ve Hz. Ezakiyal Peygamberlerin ykleri

Minyatr el yazmasnn 35a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 24).

Minyatrde iki farkl olay tasvir edilmitir. Resim alannn st tarafn da Hz. Elyse peygambere inananlarn sark giymesi, alt tarafnda ise Hz. Ezakiyal peygamberin lleri diriltmesi konular farkl minyatrler olarak tasarlanmlardr.

Hz. Elyse peygambere inananlarn sark giymesi Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) altta mimari; stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Mimari elemanlarn yzeyine ssleme uygulanmtr. Ancak mimarinin yzeyi figrlerde kullanlan renklerin yannda fon niteliinde kalmaktadr. Bu nedenle figrler n plna kmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Hz. Elyse peygamber figr (ekil: 561) ve dier figrler (ekil: 562).

102

Hz. Elyse peygambere ait figrn dier figrlerden daha byk tasarlanmasndan yola karak, minyatrde figr boyutlarnn kurumsal hiyerariye gre ekillendii sylenebilir. Ancak boyut asndan byk tasarlanan figrn eylemin merkezinde bulunduu dikkate alnd zaman, figrlerin hiyerarik dzeninin kurulmasnda eylemsel hiyerarinin de etkin olduu sylenebilir.

Mimari elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Hz. Elyse peygamberin oturduu taht250 (ekil: 563 ), tahtn nne serili hal (ekil: 564), meknn duvarlar (ekil: 565), tahtn sol tarafnda kalan pembe renkli zemin (ekil: 566) ve cepheden grlen duvarn zerindeki pencere (ekil: 56 -7).

Minyatrde mekn elemanlarnn hiyerarisinin eylem hiyerarisine gre ekillendii sylenebilir.

Minyatrde, i mekn olarak tasarlanan resim alannn sa tarafna, cetvele bitiik olarak bir taht yerletirilmitir. Meknn zemini, tahtn nne yatay olarak serilmi bir hal ile balamakta; halnn st tarafnda grlen pembe renkli alan ile devam etmektedir. Sz konusu alann stnde ve sol tarafnda ise meknn cepheden ve sol kenardan grlen duvarlar yerletirilmitir. Sol kenardaki duvar sten eik bir izgi ile tamamlanm; cetvel ile duvar arasnda oluan gen alan ssleme ile doldurulmutur (ekil:568).

Meknn zemini ile cepheden grlen duvarnn kesime-birleme noktalar (figrlerin arkasnda baz blmleri grlen) bir izgi belirtilmitir. izginin iki yanndaki paftalar renk ve ssleme asndan farkl tasarlanmtr. Sz konusu yap dorultusunda mekn elemanlarnn yatay, dikey dzlem farklarnn vurgulanmak istendii sylenebilir (ekil: 57).

Hz. Elyse peygamberin oturduu kompozisyon eleman portre minyatrlerdeki tahtlar ile benzerlik gsterdii iin bu tez almas kapsamnda taht olarak adlandrlmtr.

250

103

Ayrca, Hz. Elyse peygamberin oturduu taht genel yap itibari ile portre minyatrlerde karlatmz tahtlarla benzerlik gstermektedir. Bu rnekte de minder ile yastn birleme-kesime noktalarnda sz konusu elemanlarn yataydikey dzlem farklarn belirten bir izgi mevcuttur (ekil: 58). Ancak bu rnekte tahtn srt blm renk paftasna blnm ve tahtn stne at grevi gren farkl bir eleman yerletirilmitir

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Figrler resim alanna ie doru gelien bir mesafe doyarl iinde grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 59). Dier taraftan, figrleri eik bir hat zerinde tek sra olarak yerletirilmi olarak grmek de mmkndr (ekil: 60). Bu zellik dorultusunda kompozisyona hareketlilik kazandrld sylenebilir. Hz. Elyse peygamber figr resim alannn sa tarafnda dier figrlerden ayrlarak bir espas iinde tasarlanm ve bylece kompozisyonun odak noktasnda gsterilmitir (ekil: 61).

Figrlerin hareketleri gzlendii zaman, eylem alanna girme ve apkalarn karma aamalar ayrntl bir ekilde grlmektedir. Sz konusu dzen dorultusunda resim alannda tasvir edilen eylemin (i) srekliliine ilikin bir yarg oluturmak mmkndr. Ayrca minyatrn sol kenarnda bir figr cetvelin altnda tasvir edilmitir. Bu zellik dorultusunda eylemin, resim alannda tasvir edilen mekn biriminden nce baladnn vurguland sylenebilir. Dier taraftan, Hz. Elyse peygamber figr dier figrlerin eylem ynlerinin aksine cepheden tasarlanmtr. Sz konusu ztlk dorultusunda da genel eylemin resim alan iinde tamamlandnn vurgulandn sylemek mmkndr.

Minyatrde, meknn sol duvarnn stten eik bir izgi ile tamamlanmas ve sz konusu duvar ile cepheden grlen duvar arasna bir izgi ekilmesi sonucu belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr. Tahtn konumu ve figrlerin dzeni ile de bu yap glendirilmitir.

104

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (duvar ve zemin) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 24).

Hz. Ezakiyal peygamberin lleri diriltmesi Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) altta doa; stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Hz. Ezakiyal peygamber figr salt renk tonlar ile boyanarak n plna kmas salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Hz. Ezakiyal figr (ekil: 568) ve dier figrler (ekil: 569). Figrlerin hiyerarik dzeninin eylemsel hiyerariye gre ekillendii sylenebilir.

Doa elamanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Tepeler (dalar) (ekil: 5610), olay alan (ekil: 5611) ve gkyz (ekil: 5612).

Minyatrde, figrlerin yerletirildii alan fon niteliinde tasarlanm ve figrlerin rahat bir ekilde grnmeleri salamtr.

Resim alan basit kayalardan oluan bir izgi ile ikiye blnm; bylece elde edilen alanlar (izginin altnda ve stnde) farkl renklere boyanmtr (ekil: 62). Mekn, izginin st tarafnda dikey olarak gelien tepeler (dalar) ve gkyz;

105

izginin alt tarafnda ise yatay gelien olay alan olarak tasarlanmtr. Resim alann ikiye blen izginin tepelerin dikey ve alttaki olay alannn yatay dzlemler olarak birleme-kesime noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn yataydikey dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir (ekil: 62).

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Figrler resim alann blen izginin alt tarafna yatay gelien tek sra halinde yerletirilmitir.

Resim alannn st tarafnda, tepeler (dalar) ve Hz. Ezakiyal peygamber figr arasnda basit bir mesafe hissi oluturulmutur. Dier figrlerin pozisyonlar ile de sz konusu yap glendirilmitir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (tepeler ve olay alan) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 24).

106

Fotoraf24: Hz. Elyse ve Hz. Ezakiyal Peygamberlerin ykleri, Zbdett tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 35a, (Fotoraf: Ruhi Konak)

107

izim: 56

108

ekil: 57

ekil: 58

ekil: 59

ekil: 60

ekil: 61

ekil: 62

109

Hz.Yunus, Hz. rmiya (Yeremya251) ve Hz. zeyir Peygamberlerin yks

Minyatr el yazmasnn 38a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 25).

Minyatrde farkl olay tasvir edilmitir. Ancak kompozisyonlar konularna gre ayrlmadan tasarlanmtr. Resim alannn st tarafnda Hz. Yunusun baln karnndan ktktan sonra bir aacn altnda dinlenmesi ve Hz. rmiyan, Kudsn Babil Kral Buhtunnasar tarafndan yaklmasna bir aacn altn zlmesi, rman alt tarafnda ise Hz. zeyir peygamber ve eeine yeniden can verilmesi konular tasvir edilmitir.252

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari daha ok pastel renklere boyanarak, zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise pastel tonda boyanan doa alannda salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Resim alannn alt tarafnda boyut olarak dier figrlerden byk tasarlanm olan Hz. zeyir figr
Hz. rmiya peygamberin ad Tevratta Yeremya olarak gemektedir. Bknz,; Metin AND; Minyatrlerle Osmanl - slam Mitologyas, stanbul 1998, 206 s.
251

110

(ekil: 631), stte sol kenarda aacn altnda tasarlanm olan Hz. rmiya (Yeremya) figr (ekil: 632) ve stte aalarn arasnda plak tasvir edilen Hz. Yunus figr (ekil: 633).

Hz. zeyir peygamber figr boyut asndan dier figrlere gre daha byk tasarlanmtr. Ancak, figrlerin arasnda kurumsal veya eylemsel stat asndan bir ayrm yapmak mmkn deildir. Bu nedenle Hz. zeyir figrnn boyutunun byk tasarlanmasnn, yksnn anlatld alann stteki alana gre daha geni olmasndan kaynakland sylenebilir.

Hayvan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Irmakta grlen dier balklardan daha byk tasarlanm olan balk figr (ekil: 634), dier balk figrleri (ekil: 1065), altta zeyir peygamberin arkasnda grlen eek figr (ekil: 636) ve stte Hz. rmiya peygamberin arkasndaki ceylanlar (ekil: 637).

Mimari elemanlarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Resim alnnn sa alt kesinde net bir ekilde grlen bina (ekil: 638) ve harabeler (ekil: 639). Minyatrde farkl eylem tasvir edildii iin belirli bir eylem ve mekn merkezi belirlemek mmkn deildir.

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Irmak (ekil: 6310), fon nitelii tayan ve farkl renk ile karmza kan olay alan (ekil: 6311) ve aa figrleri (ekil: 6312).

Boyut asndan byk ve renk asndan farkl tasarlanan baln Hz. Yunusun karnndan kt balk olduu sylenebilir. Bylece minyatrde hayvan figrlerinin sylenebilir. boyutlarnn eylemsel hiyerariye bal olarak ekillendii

252

Metin AND; 1998, a.g.e., 206- 212 s.; BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 135 s.

111

Minyatrn zemini, iinde balk figrleri bulunan rman resim alannn ortasnda yerletirilmesi ile e blnmtr (ekil: 64). Bylece elde edilen birim alanlar, farkl renklere boyanmtr. Mekn, rman st tarafnda zerinde aa figrleri bulunan olay alan; alt tarafnda ise zerinde mimari elemanlar ve bir aa figr bulunan olay alan olarak tasarlanmtr. Resim alannn st tarafnda yatay gelien dikdrtgen bir pafta iine yaz yerletirilmitir ( 6313).

Irman alt tarafnda tasvir edilen olay alan basit kayalardan oluan bir izgi ile ikiye blnm ve elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 65). Sz konusu izginin, altnda ve stnde kalan mekn birimlerinin yatay dikey dzlem farklarn vurgulad sylenebilir. Ancak, izginin farkl bir fonksiyonundan da sz etmek mmkndr. Minyatre ilikin aklamada Hz. zeyirin yeniden canlanmasndan sonra yzn iki eli arasna alp eski ve yeni Kuds izlediinden bahsedilmektedir.253 Bu nedenle mekn blen izgi ile harabe halindeki eski Kuds ve yeillikler iindeki yeni Kudsn birbirinden ayrlmak istendii de sylenebilir. Ayrca minyatrn sa alt kesindeki binaya ait elemanlarn yatay, dikey dzlemlerinin kolaylkla alglanabilir durumda tasvir edilmesi de (ekil: 66) dikkat ekicidir.

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. nsan ve hayvan figrleri resim alanna yatay dikey hatlarla yerletirilmitir. Figr dizileri yzeyde yatay ve dikey hatlarla er grup (aama) olarak dzenlenmitir (ekil: 67).

Resim alannn ortasndaki rman altnda ve stndeki mekn birimlerine yerletirilen kompozisyon elemanlarnn nden arkaya doru bir mesafe duyarl iinde ve klerek tasarlanmalar ile kompozisyonda basit bir atmosfer duygusu yaratlmtr.

253

AND; 1998, a.g.e., 209 s.; BACI ve dierleri, 2006, a.g.e., 135 s.

112

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 25).

113

Fotoraf25: Hz. Yunus, Hz. rmiya ve Hz. zeyir Peygamberlerin yks, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 38a, (Fotoraf: Ruhi Konak)

114

izim: 63

115

ekil: 64

ekil: 65

ekil: 66

ekil: 67

116

Sultan Orhan Gazinin Portresi Minyatr el yazmasnn 59b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 26).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, altta mimari (taht ve mekn), ste ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Mekn elemanlar daha ok pastel tonlarda renklendirilmi ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt tonlarda renklendirilerek kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon olarak ekillenen mimari yzey figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni yledir: Padiah figr (ekil:681), tahtn srt blm (ekil: 682), tahtn sa ve sol kenarlarna bitiik izlenen iki dikey pafta (ekil: 683), resim alannn iki kenarna yerletirilmi iki renkli paftalar (ekil: 684), yastk (ekil: 685), minder (ekil: 686), minderin altndaki yatay pafta (ekil: 687), kemer ve iine bir servi aac yerletirilmi kartu (ekil: 688).

Minyatrde mekn dikey ekende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 69). Taht
254

resim alannn ortasna yerletirilmitir. Taht oluturan elemanlar, resim

alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak tasarlanmtr (ekil: 70). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan
Taht yap asndan Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM. H.1569) el yazmasndaki rneklerle benzerlik gstermektedir.
254

117

kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasna bir kartu yerletirilerek tamamlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Tahtn iki kenarndan inerek alttaki yatay paftann stne oturtulan mavi renkli paftalar tahtn cepheden veya yandan tmleyeni duvar vb. eleman olarak kabul edilebilir (ekil: 683). Alt taraftaki yatay pafta ise (ekil: 687) tahtn kaidesi olarak dnlebilir. Resim alnnn sa ve sol kenarlarna yerletirilmi olan iki renkli paftalarn da tahtn iinde bulunduu mekn temsil ettii sylenebilir (ekil: 684).

Tahtn yzeyi, padiah figrnn oturduu minder ile yaslad yastk ve (tahtn) srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 71). Bylece, Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM, H. 1569) el yazmasndaki minyatrlerde grdmz, tahtn yatay-dikey dzlem farklarn vurgulayan izgi bu rnekte de tasarlanmtr. Bununla birlikte padiahn oturduu minderin alt kenar ile tahtn nden yksekliini gsteren yatay paftann st kenarnn kesime-birleme noktasnda ortaya kan izginin de sz konusu taht elemanlarnn dzlem farkn vurgulad anlalmaktadr (ekil: 72). Ayrca, resim alannn sa ve sol kenarna simetrik yerletirilen paftalarn arasna ekilen izgi ve oluturulan renk ayrmyla da tahtn iinde bulunduu meknn duvar ve zemininin dzlem farklarnn vurgulad sylenebilir (ekil: 73).

Padiah figr oturur pozisyonda ve cepheden resmedilmitir. Sa elinde mendil tutan figrn gvdesinin duruu meknn simetrisine uygun tasarlanmtr. Ancak figrn yznn sol tarafa dnk olmas meknda genel simetriyi bozmakta ve kompozisyona hareketlilik katmaktadr (ekil: 74).

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 26).

118

Fotoraf26: Sultan Orhan Gazinin Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 59 b. (Fotoraf: Ruhi Konak)

119

ekil: 68

120

ekil: 69

ekil: 70

ekil: 71

ekil: 72

ekil: 73

ekil: 74

121

Sultan II. Bayezidn Portresi

Minyatr el yazmasnn 62b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 27).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, altta mimari (taht ve mekn), ste ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Mekn daha ok pastel tonlarda renklendirilmi ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr ise salt tonlarda renklendirilerek kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon olarak ekillenen mimari yzey figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan genel hiyerarik dzeni yledir: nsan figr (ekil: 751), tahtn srt blm (ekil: 75 2), tahtn sa ve sol kenarlarna bitiik izlenen iki dikey pafta (ekil: 753), resim alannn iki kenarna yerletirilmi paftalar (ekil: 754), yastk (ekil: 755), minder (ekil: 756), alttaki bir yatay pafta (ekil: 757), kemer ve iine bir servi aac yerletirilmi kartu (ekil: 758).

Minyatrde mekn dikey ekende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 76). Taht255 resim alannn ortasna yerletirilmitir. Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak tasarlanmtr (ekil: 77). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasna bir kartu yerletirilerek
Taht yap asndan Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM. H.1569) el yazmasndaki rneklerle benzerlik gstermektedir.
255

122

tamamlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Tahtn iki kenarndan inerek alttaki yatay paftann stne oturtulan mavi renkli paftalar tahtn cepheden veya yandan tmleyeni duvar vb. eleman olarak kabul edilebilir (ekil: 753). Alt taraftaki yatay pafta ise (ekil: 757) tahtn kaidesi olarak dnlebilir. Resim alnnn sa ve sol kenarlarna yerletirilmi paftalarn da tahtn iinde bulunduu mekn tasvir ettii sylenebilir (ekil: 754).

Tahtn yzeyi, padiahn oturduu minder ve (tahtn) srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 78). Bylece, Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM, H. 1569) el yazmasndaki minyatrlerde grdmz tahtn yatay-dikey dzlem farklarnn gsterildii izgi bur rnekte de tasarlanmtr. Bununla birlikte padiahn oturduu minderin alt kenar ile tahtn nden yksekliini gsteren yatay paftann st kenarnn birleme noktasnda ortaya kan izginin de sz konusu taht elemanlarnn dzlem farkn vurgulad sylenebilir (ekil: 79).

Sa elinde mendil tutan padiah figr orannda profilden ve oturur pozisyonda resmedilmitir. Yz sa kenara bakan figr resim alanna dikey ve ktlesel arl (sa ve sol kenarlara) dengeli ekilde yerletirilmitir. Figrn oturu pozisyonu meknn simetrisini bozmakta ve kompozisyona hareketlilik katmaktadr (ekil: 80).

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 27).

123

Fotoraf27: Sultan II. Bayezidn Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973), 62b. (Fotoraf: Ruhi Konak)

124

ekil: 75

125

ekil: 76

ekil: 77

ekil: 78

ekil: 79

ekil: 80

126

Sultan III. Muradn Portresi Minyatr el yazmasnn 88b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon yatay gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 28).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, altta mimari, ste ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Mekn daha ok pastel tonlarda renklendirilmi ve zerine ssleme uygulanmtr. Figr salt renk tonlarnda renklendirilerek kyafetinin zerine ssleme uygulanmtr. Bu yap dorultusunda fon olarak ekillenen mimari yzey figr n plna karmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, konum, hareket ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 811), resim alannn sa tarafndaki figrler (Silahtar ve uhadar aalar) (ekil: 812) ve resim alnnn sol tarafndaki figr (Kzlar aas) (ekil: 813).

Minyatrde, padiah figr dier figrlere nazaran daha byk tasarlanmtr. Bu yap figr boyutlarnn ekillenmesinde kurumsal hiyerarinin etkin olduunu dndrmektedir. Ancak, konunun merkezinde de ayn figrn bulunmas eylemsel hiyerariye de dikkat ekmektedir. Bu nedenle figr boyutlarnn tasarlanmasnda eylemsel hiyerarinin de kurumsal hiyerari kadar etkin olduu sylenebilir.

Mimari elemanlarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Tahtn srt blm (ekil: 814), tahtn sa ve sol

127

kenarlarna bitiik izlenen iki dikey pafta (ekil: 815), yastk (ekil: 816), minder (ekil: 817), alttaki bir yatay pafta (ekil: 818), resim alannn iki kenarna yerletirilmi iki renkli paftalar (ekil: 819), kemer ve iine bir servi aac yerletirilmi kartu (ekil: 8110).

Minyatrde mekn dikey ekende simetrik olarak tasarlanmtr (ekil: 82). Taht resim alannn ortasna yerletirilmitir. Taht oluturan elemanlar, resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak tasarlanmtr (ekil: 83). Sa ve sol kenarlarda yastn zerinden balayan kemer, resim alannn st tarafnda iki ucu arasna bir kartu yerletirilerek tamamlanmtr. Tahtn kurucu elemanlar yatay hatlarda belirginlemektedir. Her kompozisyon eleman farkl bir renge boyanmtr. Tahtn iki kenarndan inerek alttaki yatay paftann stne oturtulan mavi renkli paftalar tahtn cepheden veya yandan tmleyeni duvar vb. eleman olarak kabul edilebilir (ekil: 815). Alt taraftaki yatay pafta ise tahtn kaidesi olarak dnlebilir(ekil: 818). Resim alnnn sa ve sol kenarlarna yerletirilmi olan iki renkli paftann da tahtn iinde bulunduu mekn temsil ettii sylenebilir (ekil: 819).

Tahtn yzeyi, padiahn oturduu minder ve (tahtn) srt blmnn birleme-kesime noktalarna ekilen yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 84). Bylece, Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM, 1563) el yazmasndaki minyatrlerde grdmz tahtn yatay-dikey dzlem farklarnn gsterildii izgi burada da tasarlanmtr. Bununla birlikte padiahn oturduu minderin alt kenar ile tahtn nden yksekliini gsteren paftann st kenarnn birleme noktasnda ortaya kan izginin de sz konusu taht elemanlarnn dzlem farkn vurgulad sylenebilir (ekil: 85). Ayrca, resim alannn sa ve sol kenarna simetrik olarak yerletirilen paftalarn arasna ekilen izgi ve oluturulan

Taht yap asndan Kyfetl-insniye f emill-osmaniye, 1579 (TSM. H.1569) el yazmasndaki rneklerle benzerlik gstermektedir.

128

renk ayrmyla da tahtn iinde bulunduu meknn duvar ve zemininin dzlem farklarnn vurgulad sylenebilir (ekil: 86).

nsan figrleri, sayfaya yatay olarak ve tek sra halinde yerletirilmitir Figrler dikey hatlar ile grup (aama) olarak izlenmektedir (ekil: 87). Padiah figrnn nnde, sola doru gelien bir boluun braklmas ve her iki yana yerletirilen dier figrlerin pozisyonlar kompozisyonda mekndan kaynaklanan simetriyi bozmakta ve kompozisyona hareketlilik katmaktadr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 28).

129

Fotoraf28: Sultan III. Muradn Portresi, Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973),88 b. (Fotoraf: Ruhi Konak)

130

ekil: 81

131

ekil: 82

ekil: 83

ekil: 84

ekil: 85

ekil: 86

ekil: 87

132

2.1. 4. Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerinde Kompozisyon Dzeni

Sultan I. Muradn Vize,

zceiz ve atalcay Fethinden Sonra Bir

Kavak Glgesinde Dinlenmesi Minyatr el yazmasnn 88a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 29).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari pastel ve salt renk tonlarna boyanarak ayrntlar uygulanmtr. Figrler ise pastel tonda boyanan doa alannda salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 881), padiah figrnn nndeki iki figr (ekil: 882) padiah figrnn arkasndaki iki figr (ekil: 883), resim alannn sa alt kesinde cetvelin altnda kalan at figrnn nnde grlen figr (ekil: 884) adrlarn nnde ve arasnda grlen drt figr (ekil: 885)ve hiyerarik asndan birok benzeri ile birlikte var olan dier figrler (ekil: 886)

133

Padiah figrnn boyut asndan dier figrlerden byk tasarlanmas, figr dzeninin kurumsal hiyerariye gre biimlendiini dndrmektedir. Ancak, konunun merkezinde de ayn figrn bulunmas ve dier figr boyutlarnn eylem merkezine yaklatka bymesi figr boyutlarnn ekillenmesinde eylemsel hiyerarinin de etkili olduunu dndrmektedir.

Sayfann sa alt kesine yerletirilen at figrnn baka bir rnei yoktur. Ancak, boyutunun bykl dikkate alndnda padiaha ait olduu sylenebilir (ekil: 887) .

Mimari elemanlar ve eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sayfann st tarafnda tepeler ile gkyz arasna yerletirilen binalar (ekil:888), tepelerin arasndaki adrlar (ekil: 889), padiahn oturduu minder ve yasland yastk (ekil:8810), sayfann sa kenarnda at figrnn stndeki alanda grlen sandk ve miferler (ekil: 8811) ve st tarafta cetvelin zerinden resim alannn dna taan sancak (ekil: 8812)

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sayfann sol alt kesine yerletirilen ve benzerlerine gre daha byk tasarlanan aa figr (ekil: 8813), pembe renkli tepe (ekil: 88 14), dier tepeler ve padiahn dinlenme alan (ekil:8815), tepelerin stne yerletirilen aa figrleri (ekil:8816), gkyz (ekil:8817) ve dere yata (ekil:8818).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. Padiah figrnn yasland aa figrnn byk tasarlanmas ve arkasndaki pembe renkli tepenin (dier tepelerden) hiyerarik adan n plnda olmas meknn merkezinin eylem merkezine gre ekillendiini dndrmektedir.

134

Resim alan, sayfann alt tarafnda basit kayalardan oluan (hafif kvrml ve eime sahip) bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 89). Mekn, resim alann blen izginin st tarafnda, zerinde aa figrleri bulunan tepeler, mimari ve gkyz; izginin alt tarafnda ise zerinde bir aa figr ve dere yata bulunan dinlenme alan olarak tasarlanmtr. Padiahn oturduu minder cepheden ve yatay olarak resim alann blen izginin stne yerletirilmitir. Minyatrn sol st kesinde tepelerin st snrndan balayarak gkyznn bir blmne yaz yerletirilmitir (ekil: 8819). Resim alann blen izgi tepelerin balang noktas ile padiahn dinlendii alannn snrnda ortaya kmaktadr. Bu nedenle sz konusu izgi ile doa elemanlarnn yatay, dikey dzlem farklarnn vurguland sylenebilir (ekil: 89). Ayrca izginin yerletirili iiminden bu alannda belirli bir eime sahip olduu sonucunu karabiliriz.

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alannda, biri eik, ikisi yatay olmak zere alttan ste doru grup (aama) oluturan figr dizileri, dikey hatlarda da yan yana grup (aama) oluturmaktadrlar (ekil: 90). Figr dalmndaki younluk, sayfann alt tarafnda padiah figrnn etrafnda azaltlmtr. Bylece elde edilen espasn yardm ile padiah figr kompozisyonun odak noktasnda gsterilmitir (ekil: 91). Figr dizilerinin eik hatlara yerletirilmesi ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 92).

Minyatrde, mekan elemanlarnn alttan ste doru aamal olarak dzenlenmedii grlmektedir. Ancak sz konusu dzenin, figr ve eya dizilerinin alttan ste doru aamal olarak yerletirilmesi ile kurulduu sylenebilir.

Minyatrde insan figrlerinin tepelerin geliim ynne bal olarak dizilmesi ile resim alnnn stnden alta doru hareketlilik oluturulmutur. Bu yapdan, eylemin resim alnnn st tarafndan balayp sol alt kede padiahn nnde tamamland sonucunu karmak mmkndr.

135

Figr dizilerinin

meknda

bir hacim duygusu oluturacak

ekilde

dzenlenmeleri ve aa figrlerinin alttan stte doru klmeleri kompozisyonda perspektif pln etkisi yaratmakta ve basit bir atmosfer duygusu oluturmaktadr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (tepe ve dz kara paras) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 29).

136

Fotoraf-29: Sultan I. Muradn Vize, zceiz ve atalcay Fethinden Sonra Bir Kavak Glgesinde Dinlenmesi, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H.1523), 88a.256

256

ANAFARTA, 1969, a.g.e., s.y.

137

ekil: 88

138

ekil: 89

ekil: 90

ekil: 91

ekil: 92

139

Sultan I. Muradn Srp Fedaisi Tarafndan ehit Edilmesi

Minyatr el yazmasnn 94a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 30).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari (ota) daha ok salt renklere boyanarak, yzeyine ssleme uygulanmtr. Figrler ise pastel tonda boyanan doa alannda, salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil: 931), padiah figrnn etrafnda toplnan figrler (ekil: 932) ve sava alannda birok benzeri ile birlikte grlen figrler (ekil: 933.

Padiah figrnn dier figrlere gre daha byk tasarlanmas figr boyutlarnn kurumsal hiyerari dorultusunda ekillendiini dndrmektedir. Dier taraftan, tasarlanan eylemin merkezinde de padiah figrnn olmasndan yola karak, figr boyutlarnn eylem hiyerarisine gre ekillendii de sylenebilir.

140

Mimari elemanlar ve eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Ota (ekil: 934), otan etrafn evreleyen zokak (ekil: 935), sa kenarda zokan nndeki kk adr (ekil: 936), top, kl vb. sava eyalar (ekil: 937).

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Resim alannn sol st kesine yerletirilen aa figr (ekil: 938), d mekn mahiyetinde fon nitelii tayan olay alan ve gkyz (ekil: 939) ve basit bitki rts.

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. Zokan iinde ve dnda izlenen iki eylem sz konusudur. Ancak asl eylem padiahn bulunduu alanda gereklemektedir. Bu nedenle meknn merkezi sz konusu alanda tasarlanmtr.

Otan etrafn evreleyen zokak resim alanna sadan sola doru yatay bir ekilde yerletirilmitir. Zokan cepheden izlenen n yz sayfay yatay olarak blmektedir. Ancak bu ilem sol kenarda tamamlanmamaktadr (ekil: 94). Bu yap dikkate alnd zaman, mekn elemanlarnn alttan ste doru aamal olarak dzenlenme eyleminin bu rnekte de ksmen tekrarland sylenebilir. Mekn elemanlarnn dzlem farklarna ilikin vurgu ise bu kez otan etrafn evreleyen zokan iinde ve dnda tasarlanmtr (ekil:95). Mekn, resim alannn st tarafnda (zokan iinde ve etrafnda) dikey olarak yerletirilmi ota, aa figr ve gkyz; alt tarafta ise yatay gelien olay alan olarak tasarlanmtr.

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Zokan alt tarafndaki figrler (hareketli pozisyonlarndan dolay) serbest dzen etkisi tamaktadr. Ancak figrlerin genel
Ota- Hmayunun yani sultann adrnn etrafn evreleyen ve sur duvar gibi grev yapan perdeye "zokak" denilmektedir. Bknz.; Nurhan ATASOY, Ota- Hmayun, Osmanl adrlar, Aygaz, stanbul 2000, 55 s.

141

dzen grafiini yatay ve dikey hatlarda tespit etmek mmkndr. Bu yap dorultusunda figr dizileri, resim alnna yatay hatlarla alttan ste doru ve dikey hatlarla yan yana er grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 96). Baz figrler apraz pozisyonlarda tasarlanarak kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 97). adrn nne yerletirilen figr grubu boyut, konum ve renk zellikleri ile dier figrlerden ayrtrlarak kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 98).

Minyatrde, figrler d meknda gerekleen bir olaya bal olarak tasvir edilmitir. Eylemin tamamlanma aamalar resim alan iinde bir merkeze baland iin figr dizileri sa ve sol kenarlardan orta alana doru dizilmitir. Bu dzene bal olarak minyatrde, eylem asndan sreklilik resim alan ile snrlandrlmtr. Fakat sa kenarda ota ve sabit pozisyonda iki figrn cetvelin altnda tasarlanmas ile eylem alannn sz konusu kenara doru geniledii vurgulanmtr.

Resim alannn alt tarafndaki figr dizisi ile stteki aa figr arasnda tasarlanan meknda basit bir mesafe hissi oluturulmutur. Otan etrafn evreleyen zokan formu ile de bu yap desteklenmi ve minyatrde belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. (Fotoraf: 30).

142

Fotoraf30: Sultan I. Muradn Srp Fedaisi Tarafndan ehit Edilmesi, Hnernme I. Cilt, 1584, (TSM. H.1523), 94a.257

257

ANAFARTA, 1969, a.g.e., s.y.

143

ekil: 93

144

ekil: 94

ekil: 95

ekil: 96

ekil: 97

ekil: 98

145

elebi Sultan Mehmedin Karaman Seferinden Sonra Kzl Irmak Kenarnda Avlanmas Minyatr el yazmasnn 116a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 31).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) altta doa ve doann ilerisinde ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Figrler ise salt renk tonlar ile boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Atl avc (padiah) figr (ekil:991), dier alt figrleri ve adet oku figr (ekil: 992), sayfann sol kenarna bitiik izlenen figr (ekil: 993).

Padiah figrnn boyutunun dier figrlere gre byk tasarlanmas, kompozisyonda figr boyutlarnn kurumsal hiyerariye gre ekillendiini dndrmektedir. Ancak, sz konusu figrn av eyleminin etkin kiisi olmas, figr boyutlarnn ekillenmesinde eylemsel hiyerarinin de etkili olduunu dndrmektedir.

146

Hayvan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiahn bindii at figr (ekil: 994), dier at figrleri (ekil: 995), sayfann sa st kesine yerletirilen ku figrleri (ekil: 996) ve avc kular (ekil: 997). At figrleri kullanclarn hiyerarik durumlarna gre boyutlandrld sylenebilir.

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sa alt keye yerletirilen aa figrleri (ekil: 998), d mekn mahiyetinde ve fon nitelii tayan olay alan (ekil: 999), gkyz (ekil: 9910), tepelerin zerine yerletirilen aa figrleri (ekil: 9911), kzl rmak (ekil: 9912) ve basit kaya ve bitki rts (ekil: 9913).

Resim alan kvrml bir izgi ile ikiye blnm; elde edilen alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 100). Bylece resim alannda stten alta doru gelien bir vadi tasarlanmtr. izginin, sa alt keden balayarak sola doru ilerleyen blm dz tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda vadinin, izginin dz tasarland blmde sona erdii ve alttaki alann eimsiz bir kara paras olarak ekillendii sylenebilir (ekil: 101). Irman bu blgede genilemeye balamas da bu yargy desteklemektedir.

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Soldan saa doru gelien figr dizileri genel younluklar ve eylem ynleri ile yatay bir hareketlilik iindedir. Figrler resim alanna yatay ve dikey hatlar ile er grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 102). Figr dalmndaki younluk boyut asndan byk tasarlanan atl avc figrnn etrafnda azaltlmtr (ekil: 103). Bylece atl avc (padiah) figr kompozisyonun odak noktasna ekilmitir. Baz insan figrleri ve mekn elemanlarnn eik hatlara dizilmesi ile de kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 104).

147

Minyatrde resim alannn (baz rneklerde olduu gibi) paftaya blnmedii grlmektedir. Ancak figr dizilerinin, resim alanna alttan ste doru pafta olarak yerletirilmesi ile benzer bir etkinin yaratlmaya alld sylenebilir

Resim alanna sol kenardan sokulan figrler saa doru gelien bir hareketlilik iinde tasvir edilmitir. Baz figrler cetvelin altnda tasarlanmtr. Bylece eylemin resim alnnda tasvir edilen mekn biriminden nce balad vurgulanmtr. Sa kenarda ise bir aa figr cetvelin altnda tasvir edilmi ve st taraftaki ku figrleri (resim alnndan kmak zere olduklar izlenimi vererek) cetvele bitiik tasarlanmtr. Bu dzen dorultusunda ise resim alannda tasvir edilen eylemin resim alan dnda da devam ettiinin vurguland sylenebilir.

Atl ve yaya insan figrlerin meknda bir hacim duygusu oluturacak ekilde dzenlenmeleri ve aalarn alttan stte doru birbirini apraz gren konumlarna bal olarak kompozisyonda basit bir atmosfer duygusu yaratlmtr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca kompozisyon elemanlarnn (tepe ve dz kara paras) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 31).

148

Fotoraf31: elebi Sultan Mehmedin Karaman Seferinden Sonra Kzlrmak Kenarnda Avlanmas, Hnernme I. Cilt, 1584, (TSM. H.1523), 116a.258

258

ANAFARTA, 1969, a.g.e., s.y.

149

ekil: 99

150

ekil: 100

ekil: 101

ekil: 102

ekil 103

ekil: 104

151

Sultan II. Mehmedin Edirne Clusu

Minyatr el yazmasnn 178a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 32).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) altta mimari, mimarinin ilerisinde ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Mekn pastel ve salt renkler ile boyanm; yzeyine ssleme uygulanmtr. Ancak mimarinin rengi figrlerde kullanlan renklerin yannda fon niteliinde kalmaktadr. Bu nedenle figrler n plna kmaktadr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiah figr (ekil:1051), sayfann alt tarafnda sol kenardaki figr dizisinin nndeki figr (ekil:1052), sayfann sol kenarnda cetvelin altndan olay alanna sokulan iki figr dizisi (ekil:1053) ve dier figrler (ekil:1054).

Padiah figrnn boyutunun dier figrlere gre byk tasarlanmas, kompozisyonda figr hiyerarisinin kurumsal statye gre ekillendiini dndrmektedir. Ancak, sz konusu figrn, eylemin etkin kiisi olmas, eylemsel hiyerariye de dikkat ekmektedir.

Mimari elemanlarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Padiahn oturduu taht (ekil:1055), taht evreleyen

152

mimari elemanlar (ekil:1056), hal (ekil:1057), figr alannn ortasna yerletirilen havuz (ekil:1058) ve meknn zemin (ekil:1059).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin,

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. nk minyatrde kurumsal ve eylemsel hiyerari dorultusunda merkezde izlenen padiah figrnn yerletirildii alan, meknn merkezi olarak ekillenmitir.

Minyatrde resim alan, (ortada) zemine yatay olarak yerletirilmi bir hal ile e blnmtr. Bylece elde edilen alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 106). Mekn, halnn st tarafnda taht ve tahtn arkasnda dikey gelien mimari olarak kurulmutur. Halnn alt tarafnda ise mekn, yatay olarak gelien zemin ve halnn hemen nnde izlenen havuz olarak tasarlanmtr. Halnn st izgisinin taht ve mimari elemanlarn kesime birleme noktasna denk gelmesi, sanatnn burada da mekn elemanlarnn yatay, dikey dzlem farklarn vurgulamak istediini dndrmektedir (ekil:107). Tahtn derinlik vurgusu yapar bir ekilde cepheden ve yandan tasvir edilmesi de bu dnceyi desteklemektedir.

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Sa ve sol kenarlardan orta alana doru gelien figr dizileri karlkl eik hatlarla alttan ste doru ve dikey hatlarla yan yana ikier grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 108). Figr dalmndaki younluk, sayfann ortasna doru azaltlarak padiah figrnn etrafnda bir espas oluturulmutur (ekil: 109). Bylece, boyut asndan byk tasarlanan padiah figr kompozisyonun odak noktasnda gsterilmitir. Ayrca figr dizilerinin eik hatlara yerletirilmesi ile kompozisyona hareketlilik kazandrlmtr (ekil: 110).

Minyatrde i meknda gerekletirilen bir olay tasvir edilmitir. Tasarlanan meknn snrlarnn belirli olmas eylemin yneldii (tamamland veya tamamlanmak zere yn belirttii) merkezin resim alannda gsterilmesine neden olmutur. Figrlerin mekn dna ilerlemeleri sz konusu olmad iin sreklilik

153

belirteleri figrlerin vcut hareketlerine ve dalm dzenlerine bal olarak tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda minyatrde eylem mekn ve zaman asndan sreklilik sa ve sol kenarlardan orta alana doru gsterilmitir.

Tahtn

profilden ve boyutlu bir etki dorultusunda tasarlanmas;

havuzun stten ve nden tasvir edilmesi ve figr dizilerinin dzeni dorultusunda meknda basit bir atmosfer yaratlmtr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (duvar ve taban) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 32).

154

Fotoraf32: Sultan II. Mehmedin Edirne Clusu, Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H.1523), 178a.259

259

ANAFARTA, 1969, a.g.e., s.y.

155

ekil:105

156

ekil: 108

ekil: 109

ekil:110

ekil: 111

ekil: 110

157

Sultan II. Bayezidin, Filibe Civarnda Uzunovada Avlanmas

Minyatr el yazmasnn 182b. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 33).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) altta doa; doann ilerisinde ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Figrler ise salt renk tonlar ile boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Atl avc (padiah) figr (ekil: 1111), bu figrn arkasnda yer alan iki figr (ekil: 1112), sayfann sol alt kesine yerletirilen adet insan figr (ekil: 1113), sayfann st tarafnda tepelerin arkasna ve aralarna yerletirilen atl ve yaya insan figrleri (ekil: 1114).

Av alanndaki en etkin figr olarak izlediimiz atl avc figrnn padiaha ait olmas, minyatrde figr boyutlarnn olumasnda kurumsal hiyerarinin etkin olduunu dndrmektedir. Ancak padiah figr ayn zamanda av eyleminin etkin kii olarak eylemin de merkezindedir. Bu nedenle kompozisyonda eylem hiyerarisinin daha gl etki tad sylenebilir. Sol kenarda padiahn arkasnda ve altnda tasvir edilen figr dizisinin tepelerin arkasndakilere gre daha byk

158

tasarlanmalar da bu yargy dorulamaktadr. nk sz konusu figrler av eyleminde tepelerin arkasndaki figrlerden daha etkin durumdadrlar.

Hayvan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Avcnn (padiahn) bindii mavi renkli at figr (ekil:1115), bu figrn arkasnda bulunan iki at figr (ekil:1116), kpekler (ekil: 1117), avcnn yaralad ceylan figr (ekil: 1118), dier ceylan figrleri (ekil: 1119), tepelerin arkasndaki at figrleri (ekil:11110), tavan figrleri (ekil: 11111) ve avc ku figrleri (ekil: 11112).

At figrleri kullanclarn hiyerarik durumlarna gre boyutlandrlmtr. Yaral ceylan figrnn de eylem hiyerarisine bal olarak dier ceylan figrlerinden byk izildii sylenebilir.

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Aa figrleri (ekil: 11113), fon nitelii tayan tepeler (ekil: 11114), av alan (ekil: 11115), gkyz (ekil: 11116), basit kaya ve bitki rts (ekil: 11117) olmak zere be grupta toplnmtr.

Resim alan, basit kayalardan oluan yatay bir izgi ile ikiye blnm; elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 112). Mekn izginin st tarafnda iine yaz yerletirilmi gkyz (ekil: 11118) ve zerinde aa figrleri bulunan tepeler; alt tarafta ise zerinde basit bitki rts, kayalar, aa ktkleri ve bir aa figrnn bulunduu olay alan olarak tasarlanmtr. Mekn elemanlar stte dikey; altta ise yatay etki tamaktadr. Resim alann ikiye blen izgi tepelerin dikey ve alttaki av alannn yatay dzlemler olarak birleme-kesime noktalarnda ortaya kmaktadr. Bu zelliinden dolay, sz konusu izgi ile mekn tanmlayan elemanlarn yatay-dikey dzlem farklarnn vurguland sylenebilir (ekil: 112).

159

Minyatrde, her insan figr bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Figrler, resim alanna yatay, dikey ve eik hatlar ile sistemli bir ekilde yerletirilmitir. Av alannda serbest dzende izlenen figrler grafik adan aratrld zaman, yatay, dikey hatlarda er grup (aama) elde etmek mmkndr (ekil: 113). Figr dalmndaki younluk sayfann ortasna doru azaltlm, atl avc figrnn etrafnda bir espas oluturulmutur. Bu yap dorultusunda sz konusu figr kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 114). Figrler genel younluklar ve eylem ynleri ile soldan saa doru gelien yatay bir hareketlilik iindedir. Fakat sa kenara yaklatka atl avc figrnn eylem ynne bal olarak alttan ve stten gelien eik hatlar ortaya kmaktadr. Figr dizilerinin eik hatlar kompozisyona hareketlilik kazandrmaktadr (ekil:115). Ayrca, minyatrn sa kenarlarndan balayan figr dizilerinin tepelerin (eik) st izgileri ile ayn ynde gelimesi kompozisyondaki hakim hareketlilii glendirmektedir (ekil: 116).

Sol kenardaki figr grubunun, cetvelin altndan yatay bir hareketle olay alanna sokulmas ile eylemin resim alannda izlenen mekn birinden nce baladnn vurguland sylenebilir. Sa kenarda ise aa ve hayvan figrlerinin cetvelin stnde gsterilmesi ile eylemin resim alan dnda da devam ettiine ilikin vurgu yaplm olmaldr.

Resim alannn st tarafndaki tepelerin, insan, hayvan ve aa figrleri arasnda tasarlanmas ile meknda ie doru bir mesafe hissi oluturulmutur. Figr dizilerinin dzeni dorultusunda da sz konusu yap kompozisyonun geneline yaylmtr.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca renk, eylem merkezinin belirlenmesinde olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (tepeler ve dz kara paras)

160

yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 33).

161

Fotoraf33: Sultan II. Bayezidin Filibe Civarnda, Uzunovada Avlanmas, Hnernme I. Cilt, 1584, (TSM. H. 1523), 182b.260

260

ANAFARTA, 1969, a.g.e., s.y.

162

ekil: 111

163

ekil: 112

ekil: 113

ekil: 114

ekil: 115

ekil: 116

164

2.1.5. Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) Adl El Yazmasnda Bulunan Minyatrlerin Kompozisyon Dzeni

ehzade Mehmedin At Meydanna Yolculuu

Minyatr el yazmasnn 9b. sayfasnda yer almaktadr; eserin 10a sayfasnda bulunan minyatrde tasvir edilen olayn balang sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 34).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) altta doa, stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Figrler ise salt renk tonlar ile boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Atl ehzade figr (ekil: 1171), serhad figrleri (ekil: 1172), dier atl figrler (ekil: 1173) ve olay alannda yaya olarak izlenen figrler (ekil: 1174).

ehzade figr boyut asndan dier figrlerden byk tasarlanmtr. Bu biim zellii dorultusunda, minyatrde figr boyutlarnn kurumsal hiyerariye gre ekillendii sylenebilir. Ancak, minyatrde ehzadenin yolculuunun tasvir edildii ve eylemin merkezinde ehzade figrnn bulunduu dikkate alnd zaman, figr hiyerarisinin olumasnda eylemsel hiyerarinin de etkili olduu sylenebilir.

165

Hayvan figrlerinin boyut ve renk zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: ehzadenin bindii at figr (ekil: 1175) ve dier at figrleri (ekil: 1176). Anlalaca zere, at figrleri kullanclarn hiyerarik statlerine gre boyut kazanmtr.

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Pembe renkli tepe (ekil: 1177), dier tepeler (ekil: 1178), aa figrleri (ekil: 1179), fon nitelii tayan olay alan (ekil: 11710) gkyz (ekil: 11711) ve basit kayalar (ekil: 11712).

Minyatrde

eylem

hiyerarinin

mekn

elemanlarnn

hiyerarisini

ynlendirdii sylenebilir. ehzadenin stnde figrsz bir alann tasarlanmas ve buradaki espas tamamlayan tepenin hiyerarik adan n plna kan bir renge boyanmas ile meknn merkezinin eylemin merkezine gre belirlendii grlmektedir.

Resim alan basit kayalardan oluan bir izgi ile ikiye blnm; elde edilen birim alanlar (izginin altnda ve stnde) farkl renklere boyanmtr. izginin, sa kenardan balayan blm (tepelerin arasndaki mesafeyi vurgulamak maksad ile olsa gerek) stteki tepenin balang noktasndan (ekil: 118) izilmitir. Mekn, izginin st tarafnda, arkasnda aalar bulunan iki farkl renge boyanm tepe ve gkyz; izginin alt tarafnda ise stnde bir aa figr bulunan olay alan olarak tasarlanmtr. Resim alann ikiye blen izginin tepelerin dikey ve alttaki olay alannn yatay dzlemler olarak birleme-kesime noktalarnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn yatay-dikey dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alanna yatay, dikey ve eik hatlarla sistemli bir ekilde yerletirilen figrler younluklar ve eylem ynleri ile sadan sola doru gelien yatay bir hareketlilik iindedir. Resim alannn alt tarafna indike

166

hareketlilik artmakta ve figr dalmnda serbest dzen etkisi olumaktadr. Figr dizileri hareket plnlar dorultusunda yatay bir ema sergilemelerine ramen, grup emalar daha ok dikey ve eik hatlar n plna karmaktadr. Bu yap dorultusunda, figr dizilerini (sadan ve soldan gelien) eik hatlar ile alttan ste doru drt; dikey hatlar ile de yan yana grup (aama) olarak tespit etmek mmkndr (ekil: 119). ehzade figr stndeki espasn yardm ile alttaki kalabalktan bir lde ayrlarak, kompozisyonun odak noktasnda tasarlanmtr (ekil: 120). Ayrca minyatrn sa ve sol kenarlarndan balayan figr dizilerinin yerletirildii eik hatlarn, tepelerin st izgileri ile ayn ynde gelimesi ise kompozisyondaki mevcut hareketlilii artrmtr (ekil: 121).

Resim alannn sa kenarnda bir figrn cetvelin altnda ve dier figrlerin cetvele bitiik tasarlanmas ile eylemin resim alannda tasvir edilen mekn biriminden nce balad vurgulanmtr. Sol kenarda ise figrler ile cetvel arasnda bir boluk braklarak eylem, mekn ve zaman asndan srekliliin resim alannn dna (10a. sayfasna) yneldii izlenimi yaratlmtr.

Resim alannn

st tarafna

nden arkaya

doru klen tepeler

yerletirilmitir. ndeki tepenin arkadakilere gre daha byk tasarlanmas; aralarndaki mesafenin gsterilmesi ve insan figrlerinin tepelerin geliim ynne bal olarak eik hatlara dizilmesi ile minyatrde belirli bir oranda atmosfer duygusu oluturulmutur. Ayrca, biri ndeki tepenin nne ve boyut olarak byk, dieri arkadaki tepenin arkasna ve boyut olarak kk tasarlanan aa figrlerinin birbirini apraz gren konumlarndan dolay meknda oluan hacim duygusu da sz konusu yapy glendirmitir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk, eylem merkezinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (tepeler ve

167

dz kara paras) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 34).

168

Fotoraf -34: ehzade Mehmedin At Meydanna Yolculuu, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 9b.261

261

ATASOY, 1997, a.g.e , 27 s.

169

ekil: 117

170

ekil: 118

ekil: 119

ekil: 120

ekil: 121

171

ehzade Mehmedin At Meydanna Yolculuu Srasnda Serhadlarn Gsteri Yapmas

Minyatr el yazmasnn 10a. sayfasnda yer almaktadr; eserin 9b. sayfasnda bulunan minyatrde tasvir edilen olayn devam sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 35).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde (sras ile) altta doa, stte ise insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonlarda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Figrler ise salt renk tonlar ile boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Boyut ve hareket zellikleri ile n plna kan serhad figrleri (ekil: 1221) ve atl figrler (ekil: 1222).

Minyatrde serhad figrlerinin boyutlar dier figrlerden daha byk tasarlanmtr. Bu nedenle minyatrde figr boyutlarnn ekillenmesinde eylemsel hiyerarinin etkin olduu sylenebilir.

At figrleri renkleri asndan farkllk gstermesine ramen boyutlar asndan ortak bir hiyerari ile tasarlanmtr (ekil: 1223).

172

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Tepeler (ekil: 1224), aa figrleri (ekil: 1225), fon nitelii tayan olay alan (ekil: 1226) ve gkyz (ekil: 1227).

Minyatrde, eylem merkezinde izlenen figrlerin birden fazla olmas, mekn merkezinin dier minyatrlerdeki fonksiyonundan uzaklamasna neden olmutur. Eylem merkezindeki figrlerin yerletirildii alan fon niteliinde tasarlanm ve rahat bir ekilde grnmeleri salamtr.

Resim alan basit kayalardan oluan yatay bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 123). Bylece, elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr. Mekn izginin st tarafnda zerinde aalar bulunan iki farkl renge boyanm tepe ve gkyz; alt tarafnda ise olay alan olarak tasarlanmtr. Resim alann yatay olarak ikiye blen izginin tepelerin dikey ve alttaki olay alannn yatay dzlemler olarak kesime-birleme noktasnda ortaya kmas, mekn tanmlayan elemanlarn yataydikey dzlem farklarnn bu izgi ile vurgulanmak istendiini dndrmektedir.

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alanna yatay, dikey ve eik hatlarda sistemli bir ekilde yerletirilen figrler, younluklar ve eylem ynleri ile sadan sola doru yatay bir hareketlilik iindedirler. Figr dizileri yatay hatlarla alttan ste doru iki grup (aama) olarak izlenmektedir. Ancak, serhad figrlerinin dzenleri ve mzraklarnn konumlar, figr dizilerini eik hatlar ile de alttan ste doru drt grup (aama) olarak belirgin klmaktadr. Figr dizileri dikey hatlarda ise yan yana grup (aama) olarak dzenlenmitir (ekil: 124). Figr dizileri eik hatlar ile izlendii zaman resim alnna hakim yatay etki bozulmakta ve kompozisyon hareketlilik kazanmaktadr. Ayrca, minyatrn sa ve sol kenarlarndan balayan figr dizilerinin yerletirildii eik hatlarn, tepelerin st izgileri ile ayn ynde gelimesi kompozisyondaki mevcut hareketlilii artrmaktadr (ekil: 125).

173

Minyatrn sa kenarnda bir at figrnn kuyruunun cetvelin stnde tasarlanm olmas, eylemin resim alannda izlenen mekn biriminden nce baladn dndrmektedir. Ayrca sol kenarda figrler ile cetvel arasnda boluk braklmas ile de eylemin resim alan dnda da devam ettiinin vurguland sylenebilir.

Minyatrde ndeki tepenin arkadakinden byk ve renk asndan daha grnr tasarlanmas ile meknn st tarafnda belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr. Tepelerin arkasna yerletirilen aa figrlerinin arka arkaya dizilmesi ile de bu yap glendirilmitir. Ayrca, tepelerin st izgileri ile olay alanndaki figr dizilerinin hatlarnn birbirine paralel tasarlanmas kompozisyonun st tarafna hakim atmosfer duygusunun alt tarafa da tanmasnda etkili olmutur.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (tepeler ve dz kara paras) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 35).

174

Fotoraf35: ehzade

Mehmedin At Meydanna Yolculuu Srasnda

Serhadlarn Gsteri Yapmas, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344), 10a.262

262

ATASOY, 1997, a.g.e , 26 s.

175

ekil: 122

176

ekil: 123

ekil: 124

ekil: 125

177

ehzade Mehmedin brahim Paa Sarayna Girii

Minyatr el yazmasnn 12a. sayfasnda yer almaktadr. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 36).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari elemanlar pastel renk tonlarna boyanarak yzeylerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise pastel tonda boyanan doa alannda salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Atl ehzade figr (ekil: 1261), resim alannn alt tarafna dizilen atl figrleri (ekil: 1262 ), karlama srasnda olay alannda bulunan figrler (ekil: 1263 ) ve sayfann alt kenarna yerletirilen iki adet kk insan figr (ekil:1264).

ehzade figr boyut asndan dier figrlerden daha byk ve renk asndan farkl tasarlanmtr. Bu biim zellii dorultusunda, figr hiyerarisinin kurumsal statye gre ekillendii sylenebilir. Ancak, minyatrn konusunun ehzadenin karlanmas ile ilgili olmas ve bu nedenle eylemin etkin kiisinin ehzade Mehmed olmas, figrlerin hiyerarik dzeninin eylemsel hiyerariye bal olarak ekillendiini dndrmektedir. Ayrca olay alannda karlama eylemini

178

gerekletiren figrler ile ehzade dndaki atl figrlerin boyutlarnda ciddi bir farkllk olmamas da bu yargy dorulamaktadr.

Hayvan figrlerinin boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: ehzadenin bindii mavi renkli ve boyut asndan dier rneklerine gre daha byk tasarlanm olan at figr (ekil:1265) ve sayfann alt tarafna yerletirilen dier at figrleri (ekil: 1266). At figrlerinin, kullanclarn hiyerarik durumlarna gre boyut kazand sylenebilir.

Mimari elemanlar ve eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: brahim Paa Saray giri kaps (ekil: 1267 ), kapnn arka tarafnda olay alan ve gkyzn birbirinden ayran duvar (ekil:1268) ve yere serilen hallar (ekil: 1269).

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Aa figr (ekil: 12610), fon nitelii tayan olay alan (ekil: 12611) ve gkyz (ekil:12612). Eylemin merkezinde bulunan ehzade figr, aa figr ile blnerek figr kalabalndan arndrlan mekn biriminde (halnn stnde) tasarlanmtr. Bylece minyatrde eylem meknnn hiyerarisinin ehzade figrne gre dzenlendii sylenebilir.

Resim alan, mimari ve doa meknlarn kesime-birleme noktalarnda ortaya kan bir izgi ile ikiye blnm ve elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr. Mekn izginin altnda yatay gelien ve zerinde aa figr bulunan olay alan; izginin stnde ise dikey gelien mimari ve gkyz olarak tasarlanmtr. izginin, net bir ekilde tasarlanm olmasndan, mekn elemanlarnn yatay, dikey dzlem farklarnn gsterilmesine ilikin bir fonksiyonunun da olduu anlalmaktadr. Sa kenardan balayan izgi sol tarafta saray giri kaps ile 2/5 orannda kapatlmtr. Ancak giri kaps mahiyetindeki mimari elemann zeminle

179

birletii yerde (figrlerin arkasnda) soldan saa doru bir izgi grlmektedir. Sz konusu izginin de stteki izgi ile ayn fonksiyonlara sahip olduu sylenebilir (ekil: 127).

Minyatrde, her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Sa ve sol kenarlardan orta alana doru yerletirilen figr dizileri younluk ve eylem ynleri ile yatay bir hareketlilik iinde tasvir edilmitir. Ancak, sol kenardaki figrlerin sa kenara yaklatka atl ehzade figrnn eylem ynne bal olarak eik hatlara yerletirilmesi ve yere serilen hallarn bu emay desteklemesi ile sz konusu yataylk bozulmutur. Genel dalm asndan serbest dzende ve derinlik asndan ie doru geliiyor izlenimi veren figr dizilerini, alttan ste doru iki grup (aama) olarak tespit etmek mmkndr (ekil: 128). ehzade figr dier figrlere gre daha byk tasarlanm ve etrafnda bir espas oluturularak kompozisyonun odak noktasna ekilmitir (ekil: 129). Sz konusu figrn nndeki kompozisyon elemanlarnn apraz hatlarda karln bulan pozisyonlara yerletirilmesi ile de kompozisyondaki mevcut hareketlilik glendirilmitir (ekil: 130).

Minyatrde (hallarn serilmesi srasnda) figrlerin pozisyonlar ve hallarn alma durumlarna bakarak eylemin gerekleme aamalarn izlemek mmkndr. Ayrca, minyatrn sol kenarnda alttan ste doru yerletirilen figr grubunun cetvelin altndan yatay bir hareketle olay alanna sokulmas; sa tarafta ise (stteki halnn cetvelin altndan ie doru kvrlmasndan anlald zere) atl figrlerin olay alanna henz girdii izleniminin yaratlmas ile tasarmda eylem, mekn ve zaman asndan srekliliin sa ve sol kenarlardan orta alana doru gelitii vurgulanmtr.

brahim Paa Saray giri kaps ile arkasnda bulunan duvar arasnda ki alana aa ve insan figrlerinin yerletirilmesi sonucu meknda ie doru gelien bir mesafe hissi yaratlmtr. Bu yap alttaki insan ve hayvan figrlerinin dzeni ile desteklenmitir.

180

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Renk, eylem merkezinin belirlenmesinde de olduka baarl bir ekilde kullanlmtr. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (mimari ve doa) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 36).

181

Fotoraf36: ehzade Mehmedin brahim Paa Sarayna Girii, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344), 12a.263

263

ATASOY, 1997, a.g.e , 28 s.

182

ekil: 126

183

ekil: 127

ekil: 128

ekil: 129

ekil: 130

184

Petemalclarn Tren Alanndan Geii

Minyatr el yazmasnn 338b. sayfasnda bulunmaktadr; eserin 339a. sayfasnda tasvir edilen olayn balang sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 37).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari daha ok pastel ve yer yer salt renklere boyanarak zerine ssleme uygulanmtr. Figrler alttaki enlik alannda pastel renge boyanan doa alannda salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr. Dier taraftan, seyirci tribnlerinde ki figrlerin grnrlk zellii daha azdr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk, hareket ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sayfann sa alt kesinde cetvele bitiik tasarlanan figrler (ekil:1311), gsteri alannda yer alan ve hareketli durumlar ile n plna kan adet insan figr (ekil:1312) ve sayfann st tarafnda tribnlere yerletirilen insan figrleri (ekil: 1313).

Figrlerin boyutlarndaki farkllklar dikkate alnd zaman, eylem merkezci bir hiyerari yerine meknsal kademeye bal bir hiyerari ile karlalmaktadr. Resim alannn sa alt kesine yerletirilen figr grubu en nde ve byk; gstericiler ortada ve boyut asndan daha kk ve trbinlerdeki izleyiciler ise en arkada ve boyut asndan en kk olarak izlenmektedir. Ancak eylem merkezinde

185

bulunan gstericiler, maketleri ile birlikte izlendii zaman hiyerarik adan ilk sray almaktadrlar. Minyatrn biim zelliklerinden yola karak, figr hiyerarisinin ekillenmesinde eylem hiyerarisini dikkate almann daha doru bir yaklam olaca sylenebilir.

Mimari elemanlar ve eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Sayfann st tarafndaki saray ve seyirci tribnleri (ekil:1314), gsteri alannda insan figrlerinin tad maketler (ekil:1315) ve sayfann sol alt kesine yerletirilmi olan obelisk (ekil: 1316).

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Fon nitelii tayan olay alan (ekil: 1317) ve gkyz olmak zere (ekil:1318).

Minyatrde, eylem merkezinde izlenen figrlerin birden fazla olmas, eylem mekn merkezinin dier minyatrlerdeki fonksiyonlarndan uzaklamasna neden olmutur. Bylece eylem merkezindeki figrlerin yerletirildii alan fon niteliinde tasarlanm ve figrlerin rahat bir ekilde grnmeleri salamtr.

Resim alan doa ve mimari elemanlarn kesime-birleme noktalarnda (mimarinin formuna uygun bir ekilde) oluan bir izgi ile ikiye blnmtr (ekil: 132). Mekn izginin st tarafnda dikey hatlara yerletirilen mimari ve gkyz; izginin alt tarafnda ise dikey konumda izlenen obelisk ve yatay gelien enlik alan olarak tasarlanmtr. Minyatrde, resim alan alttan ste doru aamal olarak tasarlanmamtr. Ancak petamalc figrleri ve ellerindeki maketlerin yardmyla kompozisyonda sz konusu etkiyi yakalamak mmkndr.

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Figrler resim alanna yatay, dikey hatlarla sistemli bir ekilde yerletirilmitir. Figr dizileri yzeyde yatay hatlarla st ste iki; dikey hatlarla yan yana grup (aama) olarak izlenmektedir (ekil: 133). st tarafta

186

mimariyle karan insan figrlerinde ki sklk ve renk asndan gzlenen younluk, alt tarafta olay alannn pastel tonda boyanmas ve figr saysnn azaltlmas ile giderilmi, bylece zeminde hareketli alan etkisi yaratlmtr. Kompozisyonda genel hareketlilik ise mekn elemanlarnn derinlik eksenlerinin ie doru tasarlanmas ile salanmtr.

Minyatrde kompozisyon elemanlarnn sa ve sol kenarda cetvelin altnda kalmas ile eylem, mekn ve zaman asndan (resim alan iinde ve dnda) srekliliin vurguland sylenebilir.

enlik alannn, dikilita ve stteki saray arasnda tasarlanmas ile kompozisyonda gl bir atmosfer duygusu yaratlmtr. Sz konusu iki elemann arasna yerletirilen izleyici ve maket tayan insan figrlerinin pozisyonlar ile de bu kurgu desteklenmitir. Ayrca saray ve seyirci trbinine ait mimari elemanlarn derinlik (perspektif) vurgusu yapar bir ekilde tasarlanmas sonucu sz konusu atmosfer duygusu glendirilmitir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (mimari ve doa) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 37).

187

Fotoraf37: Petemalclarn Tren Alanndan Geii, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344), 338b.264

264

ATASOY, 1997, a.g.e , 79 s.

188

ekil: 131

189

ekil: 132

ekil: 133

190

Petamalclarn Tren Alanndan Geii

Minyatr el yazmasnn 339a. sayfasnda bulunmaktadr; eserin 338b. sayfasnda tasvir edilen olayn devam sahnesi niteliindedir. Kompozisyon dikey gelien dikdrtgen bir form iinde tasarlanmtr. Mekn cepheden tasvir edilmitir. Kompozisyon elemanlar katman, boyut, hareket, konum ve renk asndan deien bir hiyerarik dzene sahiptir. Elemanlarn, mekn oluturma ve meknda bulunma durumlarna bal olarak; dalm, sralanma tarz ve birbiri ile kaynaarak oluturduklar kompozisyon dzeni dengeli bir btn olarak karmza kmaktadr (Fotoraf: 38).

Minyatr katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, (sras ile) en altta doa; doann ilerisinde mimari ve nihayetinde insan figrn merkeze alan bir dzen grlmektedir. Doa alan pastel tonda renklendirilmi ve sslemeden yoksun tasarlanmtr. Mimari daha ok pastel renklere boyanarak zerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise salt renklere boyanarak n plna kmalar salanmtr.

Kompozisyon elemanlarnn boyut, hareket, konum ve renk asndan hiyerarik dzeni ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin boyut, renk ve hareket zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Gsteri alanndaki drt adet insan figr (ekil:1341), sayfann st tarafnda sol keye yerletirilen padiah figr (ekil:1342), padiah figrnn arkasnda grlen iki figr (Silahtar ve uhadar aalar) ve ehzade figr (ekil:1343).

Figr boyutlarndaki farkllklar dikkate alnd zaman, minyatrde eylemsel olduu kadar, meknsal kademeye bal bir hiyerarik dzenden de sz etmek mmkndr. Resim alannn alt tarafna yerletirilen figr grubu en nde ve byk; padiah figr ortada ve boyut asndan daha kk ve dier figrler ise en arkada ve boyut asndan en kk olarak tasarlanmtr. Ancak minyatr kompozisyonunun zellikleri dikkate alndnda figrlerin boyutlarnn

ekillenmesinde eylemsel hiyerarinin etkili olduunu sylemek daha doru bir

191

yaklam olacaktr. Dier taraftan, padiah figrnn konumu, kyafetinin rengi ve iki yanndaki figrler ile arasndaki boyut farkll kurumsal hiyerariye de dikkat ekmektedir. Dzen bu yap dorultusunda deerlendirildiinde, eylemin gereklemesi asndan petamalc figrleri; eylemin izlenmesi asndan ise padiah figr n plndadr. Ancak, asl eylemin merkezinde tren alanndan geen petamalc figrleri ve tadklar maketler olduu iin hiyerarik dzen de onlar n plna karmaktadr.

Mimari elemanlar ve eyalarn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Gsteri alannda insan figrlerinin tad maketler (ekil: 134: 4) sayfann ortasna yerletirilen duvar (ekil:1345), duvarn st tarafna izlenen saray (ekil:1346) ve sayfann alt kenarna yerletirilmi olan dikilita ve ylanl stun (ekil:1347).

Doa elemanlarnn boyut, renk ve konum zellikleri asndan hiyerarik dzeni (sras ile) yledir: Aa figr (ekil:1348), fon nitelii tayan olay alan (ekil:1349) ve gkyz (ekil:13410).

Minyatrde, eylem merkezindeki figrlerin yerletirildii alan fon niteliinde tasarlanm ve figrlerin rahat bir ekilde grnmeleri salamtr. Meknn renk ve konum asndan merkezinin ise padiah figrne gre ekillendii sylenebilir.

Resim alan yatay olarak tasarlanm bir duvar ile ikiye blnm; elde edilen birim alanlar farkl renklere boyanmtr (ekil: 135). Mekn, duvarn st tarafnda dikey olarak gelien saray, aa figr ve gkyz; duvarn alt tarafnda ise ylanl stun ve obelisk ile snrlandrlan ve yatay gelien enlik alan olarak tasarlanmtr. Duvarn alt kenar doa ve mimari mekn elemanlarnn yatay dikey dzlemlerinin birleme-kesime noktas olarak ortaya kmaktadr (ekil:136).

Minyatrde her insan figr kendi bireysel eylem durumunu n plna karan hareket pln ile tasvir edilmitir. Resim alanna yatay dikey hatlarla sistemli bir

192

ekilde yerletirilen figrler younluklar ve eylem ynleri ile sadan sola doru yatay bir hareketlilik iindedir. Figr dizileri yzeyde yatay hatlarla alttan ste doru iki; dikey hatlarla yan yana grup (aama) olarak yerletirilmitir (ekil: 137). Padiah figr sayfann sol st kesinde konum ve renk asndasn dier figrlerden farkl tasarlanarak, kompozisyonun odak noktasnda tasvir edilmitir (ekil: 138). Kompozisyonda genel hareketlilik mekn elemanlarnn derinlik eksenlerinin ie doru tasarlanmas ile salanmtr.

Sanat, dardan bir devamllkla sre gelen eylemi gstermek iin sa kenarda figrleri cetvelin hemen nnde tasarlamtr. Dier taraftan, kar kenardaki cetvelin altna dikili ta yerletirmitir. Bu dzen dorultusunda eylem meknnn resim alan dnda da devam ettiine ilikin bir karm yaplabilir. Ancak, minyatr genel figr dalm asndan incelendii zaman, gsteri alanndaki figrler ile padiah figrnn zt ynlerde dzenlendii grlmektedir. Sz konusu ztlk ematik adan deerlendirildiinde: Petamalclar, dikili ta ve padiah figrnn nne geldikleri zaman, eylemlerinin son bulaca sylenebilir. nk bu aamadan sonra devam edecek eylem padiahn gr alan dndadr.

enlik alannn, alt taraftaki obelisk ve ylanl stun ile st taraftaki aa figr arasnda tasarlanmas sonucu meknda belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr. Ayrca, saray ve altta maket tayan insan figrlerinin bu elemanlarn arasnda bulunmas ve mimari elemanlarn atlar ile balkonun derinlik vurgusu yapar bir ekilde tasarlanm olmas ile de sz konusu atmosfer duygusu glendirilmitir.

Minyatrde renk, hiyerarik dzen ve meknn kurgusu asndan nemli bir eleman olarak dikkati ekmektedir. Ayrca meknsal ayrmlarn oluturulmasnda ve bu zellik dorultusunda kompozisyon elemanlarnn (mimari ve doa) yatay dikey dzlem farklarnn vurgulanmasnda da renkten yararlanlmtr (Fotoraf: 38).

193

Fotoraf38: Petamalclarn Tren Alanndan Geii, Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344), 339a.265

265

ATASOY, 1997, a.g.e, 78 s.

194

ekil: 134

195

ekil: 135

ekil: 136

ekil: 137

ekil: 138

196

3. BLM SANATSAL RET MLER (T.C. Cumhurbakanlarnn Portreleri) 3.1. Portrelerin Tasarlanmasndaki Temel Dnce

Sanatta yeterlik tezinin uygulama aamasnda, Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakanlarnn (minyatr) portreleri tasarlanarak uygulanmtr. Nakka Osmann portre dizilerinin, Osmanl saray nakkahanesinde padiah portrecilii geleneine prototip oluturmas ve on iki padiahn portrelerini kapsayan bu dizinin sonraki dnemlerde yeni portreler eklenerek srdrlmesi266 tasarmlarn retilmesinde temel dnce olmutur. Cumhurbakanlarnn portreleri ile srdrlebilir yeni bir dizinin oluturulmas amalanmtr. Tasarlanan portreler Nakka Osmann portre dizilerini biim asndan tekrar eder nitelikte deildir. Portreler, gnmz toplumu ve sanat ortam dikkate alnmak kouluyla oluturulan farkl bir kompozisyon dzeni ve semboller kullanlarak tasarlanmtr.

Osmanl saray nakkahanesinde retilen portre minyatrler, konulu (meclis) minyatrler ile karlatrld zaman portrelerde sembolik eilimin daha gl olduu grlmektedir. Tasarmn merkezinde (tek kii olarak) bulunan modelin fiziki ve kiilik zelliklerinin betimlenme abasnn, portrelerde sembolizmin daha youn bir ekilde kullanlmasna neden olduu sylenebilir. Sz konusu sembolizm dorultusunda, Nakka Osmann portre dizilerinde figrlerin, yerletirildii taht, taht kapsayan meknlar ve meknda bulunma biimlerinin Osmanl toplumunun gereklerini yanstt aktr. Padiahlarn bada kurmu vaziyette oturduklar taht ve zerlerinde tadklar mendil, zehgir267, kl, vb. semboller ile iktidar, g, zafer, sava ve avclktaki yetenekleri268; gl ve kitap gibi semboller ile de peygamber sevgisi ve okumaya dknlk269, vb. zelliklerinin betimlenmeye alld sylenebilir. Bu durum dikkate alndnda, cumhurbakan portrelerinin sz konusu sembolizm dorultusunda tasarlanmas mmkn deildir. nk cumhurbakanl makamnn anlam erevesinde taht ile rten bir sembole ulaabilme olana yoktur. Ayrca, modern Trkiye toplumunun algs yukarda rneklendirilen (Osmanl toplumuna ait) semboller ile ilikilendirildii zaman, Osmanl portrelerinde kullanlan sembollerin ounun gnmzde karlnn olmad, bir ksm sembollerin (rnein gl gibi) ise geleneksel balarn hatrlatlmas yoluyla canlandrld sylenebilir. Bu dnceden hareketle, Trkiye Cumhuriyeti cumhurbakanlarnn (minyatr) portrelerinde Osmanl sembolizmi yerine gnmze ait semboller kullanlmtr.

TANINDI, 1996, a.g.e., 35 s. Zehgir ( oku yz), sultann av ve sava konularndaki becerisini yanstr. Bknz.; Necipolu, 2000, a.g.e., 27s. 268 Necipolu, 2000, a.g.e., 26, 27s. 269 AMAN, 2000, a.g.m., 170-172s.
267

266

197

Cumhurbakanlarnn portreleri iin bir adet ana dzen kalb hazrlanm ve sz konusu kalp on ayr portre iin uygulanmtr. Kalp hazrlanrken, Silsilename (TSM. H. 1324) minyatrlerinde kullanlan dairesel (madalyon) formlar; tezhip sanatnda kullanlan gller270 ve t motifi olmak zere formdan yararlanlmtr. Dairesel formlar (madalyon) portrelerin ve sembollerin uyguland alanlar olarak tasarlanmtr. Tlar sz konusu madalyonlarn birletirilmesinde kullanlmtr. Gl formu ise genel biime esin kayna olmutur. Tasarmlarda farkl boyutta drt adet madalyon bir t ile birletirilmitir. Portrelerde bamszlk ve Trkiye Cumhuriyeti sembol olarak bayrak, cumhurbakanl sembol olarak cumhurbakanl armas ve portresi yaplan cumhurbakannn meslek, yetenek, ilgi, vb. zelliini vurgulamak amac ile mesleini temsil eden kurumlarn amblemleri kullanlmtr. Mesleklere ilikin amblemlerin etrafna cumhurbakannn ad, soyad ve doum lm tarihleri yazlmtr. Sz konusu madalyonlar nem derecelerine gre en stte bayrak, altnda cumhurbakanl armas, portre ve mesleklere ilikin amblem olarak dizilmitir.
3.2. Portreler

Gl: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarnda grlen, evresi tezhiplenmi, ortas bo, yuvarlak motifler. Ortalarna o sayfadaki konu yazlrd. ok eitli sslemeler yaplmtr. Daha ok Kuranda, durulacak veya secde edilecek yetler hizasnda grlr. Bunlara vakf, vakfe, secde, hizip, sure, cz gl gibi isimler verilir.; Bknz.; ZEN, a.g.e., 1985, 22 s.

270

198

Eserin Ad

: Mustafa Kemal Atatrkn Portresi

Asker, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbakandr (19231938)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

199

Eserin Ad

: Mustafa smet nnnn Portresi

Asker, siyaseti ve Trkiye Cumhuriyeti'nin ikinci cumhurbakandr (19381950)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

200

Eserin Ad

: Mahmut Celal Bayarn Portresi

Siyaseti ve Trkiye Cumhuriyeti'nin nc cumhurbakandr (19501960)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

201

Eserin Ad

: Cemal Grselin Portresi

Asker ve Trkiye Cumhuriyeti'nin drdnc cumhurbakandr (19601966)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

202

Eserin Ad

: Cevdet Sunayn Portresi

Asker ve Trkiye Cumhuriyeti'nin beinci cumhurbakandr(19661973)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

203

Eserin Ad

: Fahri Korutrkn Portresi

Asker ve Trkiye Cumhuriyeti'nin altnc cumhurbakandr (19731980)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

204

Eserin Ad

: Ahmet Kenan Evrenin Portresi

Asker ve Trkiye Cumhuriyeti'nin yedinci cumhurbakandr (19801989)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

205

Eserin Ad

: Halil Turgut zaln Portresi

Siyaseti ve Trkiye Cumhuriyeti'nin sekizinci cumhurbakandr (19891993).

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

206

Eserin Ad

: Sami Sleyman Demirelin Portresi

Siyaseti ve Trkiye Cumhuriyeti'nin dokuzuncu cumhurbakandr (19932000)

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

207

Eserin Ad

: Ahmet Necdet Sezerin Portresi

Hukuku ve Trkiye Cumhuriyeti'nin onuncu cumhurbakandr (2000 )

Malzeme l : Kt, Altn, Guaj Boya : 51 x 23 cm.

208

DEERLEND RME VE SONU

Nakka Osmann eserleri portre ve konulu (meclis) minyatrler olmak zere iki grupta karmza kmaktadr. Minyatrlerin tamamnda resim alan dikey eksende tasarlanm ve meknlar cepheden tasvir edilmitir. Minyatrlerde, nesnel ortamn organizasyonu srasnda uygulanan hiyerarik dzen, meknlarn kurgusu, figr dalm (eylem dzeni) ve renk dzeni ortak ama ve biim ilikilerine sahiptir.

Minyatrler katman hiyerarisi asndan deerlendirildiinde, alttan ste doru (sra ile) doa, mimari ve figr olarak gelien bir dzen grlmektedir. Minyatrlerde renk tonlarnn doa, mimari ve figrlere gre farkllamas, yzeyde katmanlarn ayrmasna ve bu ynde belirli bir hiyerarik dzenin olumasna neden olmutur. Ayrca sslemenin renk ile amalanan etkiyi tamamlar nitelikte kullanlmas da sz konusu yapy glendirmitir.

Minyatrlerde pastel tonlarda renklendirilen doa sslemeden yoksun ve fon niteliinde tasarlanmtr. Mimari elemanlar pastel ve yer yer salt renk tonlarna boyanm; yzeylerine ssleme uygulanmtr. Figrler ise salt renk tonlarna boyanarak kolayca alglanabilir bir ekilde tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda Nakka Osman minyatrlerinde tasarmn, manzara zelliklerinden ziyade, konu balamnda ortaya kan eylem merkezine gre ekillendii sylenebilir.

Sanatnn minyatrlerinde kompozisyon elemanlarnn kendi aralarnda oluturduklar hiyerarik dzen ise eitlenmektedir. nsan figrlerinin hiyerarik dzeni eylemin merkezindeki figr veya figrlere gre ekillenmi; eylemin en gl orta olan figr hiyerarik dzenin merkezinde boyut, hareket, konum ve renk asndan farkllaan biim zellikleri ile n planda tasarlanmtr. Dier figrler ise eyleme katk derecelerine gre ekillenen hiyerarilerine bal olarak eitlenmi ve farkl boyut, hareket, renk deerleri ile tasarlanmtr.

209

Figrlerin hiyerarik dzenini kurumsal stat balamnda da deerlendirmek mmkndr. Ancak, figrlerin hiyerarik dzenini sadece kurumsal stat gstergelerinden yola karak, padiah veya sarayn nemli kiisinin statsne balamak doru bir yaklam deildir. Minyatrlerde figr boyutlarnda kademeli bir gei salanarak padiah, sarayn nemli kiisi veya bir peygamberin dier figrlere gre daha byk resmedilmesi ve figrn bir espasa bal olarak tasarlanmas bu yargnn doruluunu tartlabilir klmaktadr. Fakat kurumsal stat belirtelerinin kullanld varsaylacak minyatrlerde (Fotoraf: 19- 22, 24, 25, 29- 34, 36) olayn merkezindeki kiilerin kurumsal statleriyle olduu kadar, eylemlik durumlaryla da n plana ktklar sylenebilir. Yani, minyatrler eyleme dayal olarak izlendii zaman, kurumsal hiyerariye ilikin grnrln, padiah vb. kiilerin eylemin merkezinde bulunmalarndan kaynakland sylenebilir.

Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) adl el yazmasnn 9b., 10a. sayfalarnda, ehzade Mehmedin, Atmeydanna yolculuu srasnda serhadlarn gsteri yapmas konulu ve birbirini tamamlayan iki minyatr bulunmaktadr (Fotoraf: 34, 35). 9b. sayfasnda bulunan minyatrde ehzade figr ve atnn boyutlar daha byk; sol alt keye yerletirilen iki serhad figr ise daha kk tasarlanmtr. 10a. sayfasnda ise serhadlar dier figrlere gre daha byk tasarlanmtr. Sz konusu yap dorultusunda, 9b. sayfasndaki minyatrde figr boyutlarnn ekillenmesinde kurumsal hiyerari; 10a. sayfasndaki minyatrde ise eylemsel hiyerari uyguland sylenebilir. Ancak minyatrler dikkatle incelendii zaman, her iki minyatrde de eylemsel hiyerarinin uyguland sonucunu karmak mmkndr. Zira sanat her iki sahneyi bir kompozisyonda tasarlam olsayd ve ehzade figr n plana ksayd kurumsal hiyerariden bahsetmek mmkn olurdu. Fakat sanat, konuyu ehzadenin yolculuu ve serhadlarn gsteri yapmas ad altnda iki sahneye blerek tasarlam; ehzade ve serhadlarn ayn sahnede yer aldklarn belirtmek iin de ehzadenin bulunduu minyatrn alt kesine iki serhad figr yerletirmitir. Bu yapnn kurulma nedeni sz konusu eylemlerin

210

hiyerarik adan atmalarna balanabilir. nk iki sahne bir kompozisyon iinde dnldnde: ehzadenin sade ve tren havasndaki yolculuuna karlk; serhadlarn kl, mzrak, bak, vb. kesici aletlerle kendilerini yaralamalarnn sahneye katt gerilim n plana kmaktadr. Ayrca, 10a. sayfasndaki minyatrde serhadlarla ayn sahnede bulunan saray mensuplarnn boyut ve hareket asndan ikinci plana itilmesi de minyatrlerde eylem hiyerarisinin srekli alr durumda olduunu gstermektedir. Burada dikkat edilmesi gereken dier bir konuda, serhadlarn tamamnn boyut asndan ayn hiyerarik kademeye bal olarak tasarlanm olmasdr (Fotoraf: 35). Yani eylemde ortak ve performans asndan eit deerlerle ortaya kan figrler ayn hiyerarik kademeye bal olarak tasarlanmtr.

Srnme-i Hmyn,1587 (TSM. H. 1344) adl el yazmasnn 339a. sayfasnda bulunan petamalclarn tren alanndan geii konulu minyatrde ise padiah figr bulunmasna ramen, ellerinde maket tayan gstericiler boyut adan daha byk tasarlanmtr (Fotoraf: 38). Sz konusu yap minyatrde figr boyutlarnn eylemsel hiyerariye gre ekillendiini dndrmektedir. Dier taraftan, padiah figrnn konumu, kyafetinin rengi ve iki yanndaki figrler ile arasndaki boyut farkll kurumsal hiyerariye de dikkat ekmektedir. Yani, eylemin gereklemesi asndan petamalc figrleri; eylemin izlenmesi asndan ise padiah figr n plandadr. Ancak, asl eylemin merkezinde tren alanndan geen petamalc figrleri ve tadklar maketler olduu iin hiyerarik dzen de onlar n plana karmaktadr.

Hnernme I. cilt, 1584 (TSM. H.1523) adl el yazmasnn 182b. sayfasnda bulunan, II. Bayezidin, Filibe civarnda Uzunovada avlanmas konulu minyatrde de padiah figr boyut asndan byk tasarlanm, dier figrler ise eyleme katk derecelerini gsteren farkl boyut, hareket ve renk zellikleri ile tasvir edilmitir (Fotoraf: 33). Bu yap kompozisyonda saraya ait bir hiyerarinin kurulmaya alldn dndrmektedir. Fakat eylem merkezci yaklam dikkate alnarak yaplacak bir deerlendirmede, ayn sonuca varmak mmkn deildir. nk figr dzeni dikkatle incelendiinde, boyutlarn ekillenmesinde kurumsal hiyerari kadar;

211

eylemsel hiyerarinin de etkin olduu sylenebilir. Olaydaki etkinlik dereceleri hareket zellikleriyle betimlenen figrlerin, boyutlar da yine av anndaki eylemlik durumlarna gre ekillenmitir. rnein; minyatrde hiyerarik adan n planda tasarlanan padiah figr, ayn zamanda eylemin kurucusu ve en st dzeyde itirakisi olan avcdr. Ayrca minyatrn sa kenarnda izlediimiz yaral hayvan figrnn de olayn etkin eleman olmasndan kaynaklanan hiyerari ile benzerlerinden byk tasarland sylenebilir.

Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 88b. sayfasnda bulunan III. Muratn portresinde de padiah figr dier figrlere nazaran daha byk tasarlanmtr (Fotoraf: 28). Bu yapnn kompozisyondaki hiyerarik dzenin mantn saraydaki statye balama noktasnda gerekli n bilgileri verdii dnlebilir. Ancak, minyatrn isminden de anlalaca zere, olayn merkezinde zaten III. Murat bulunmaktadr. Bu nedenle, kompozisyonda hiyerarik dzenin merkezinde de ister istemez padiah figr n plana kmaktadr. Nakka Osman minyatrlerinde, hayvan figrlerinin hiyerarisinin de eylem merkezine gre ekillendii sylenebilir. Bu yap dorultusunda hiyerarik dzenin merkezindeki insan figrlerinin bindii at figrleri renk asndan farkl ve boyut asndan daha byk tasarlanmtr (Fotoraf: 31, 33, 34, 36). Ayrca, Zbdetttevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 38a. sayfasnda bulunan Hz. Yunus, Hz. rmiya (Yeremya) ve Hz. zeyir Peygamberlerin yks konulu minyatrde, Hz. Yunusun iinde kt balk dier balklara gre daha byk tasarlanmtr (Fotoraf: 25). Minyatrlerde meknlar ise genellikle olay alan merkezi ve evresi olmak zere iki aamal olarak tasarlanmtr. Olay alannn merkezi, konuya kurumsal ve eylemsel adan en gl katkda bulunan insan figrnn eylemini sergiledii mekn birimidir. Genel mekn iinde merkezin ounlukla renk, ssleme, aama ve figr younluu asndan farkl tasarlad grlmektedir. Bu zellik, meknn merkezini figr dzenine gre aratran bir yaklam n plana karmaktadr. Meknlarn merkezlerine yerletirilen duvar (Fotoraf: 21, 36, 38), taht (Fotoraf:

212

20, 22, 24, 32), adr (Fotoraf: 30), yastk (Fotoraf: 1418, 2628), hal (Fotoraf: 20, 22, 24, 29, 30, 32, 37), peyke (Fotoraf: 19, 21), tepe ( Fotoraf: 29, 31, 3335), vb. elemanlarn konum ve renklerinde figr (dolaysyla eylem) hiyerarisini takip eden bir yaklam tespit etmek mmkndr.

Minyatrlerde, meknlarn kurulu dzenleri de ortak ama ve biim ilikileri dorultusunda tasarlanmtr. Kyfetl-insanye f emilil- Osmniye, 1579 (TSM. H.1563) adl el yazmasnda bulunan portre minyatrlerde, taht olarak tasarlanan meknda bada kurmu vaziyette oturan padiah figrleri farkl pozisyonlarda resmedilmitir (Fotoraf: 1418). Meknlarn tasarm, tahtn blmlerini veren bir dzen dorultusunda ekillenmitir. Taht oluturan elemanlar resim alanna alttan ste doru minder, yastk ve tahtn srt blm olmak zere aamal olarak yerletirilmi ve tahtn st taraf bir kemer ile tamamlanmtr.

Tahtlarn yastk ve minderlerinin kesime-birleme noktalarnda ortaya kan bir izgi, resim alann yatay eksende ikiye blen nitelii ile dikkat ekmektedir. Sz konusu izginin ilevi aratrldnda tahtlarn yastk ve minderleri arasndaki yataydikey dzlem farkn vurgulad anlalmaktadr.

Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnda bulunan portre minyatrlerde de padiahlarn oturduu tahtlar Kyfetl-insanye f emililOsmniye, 1579 (TSM, H. 1563) adl el yazmasndaki rnekler ile benzerlik tamaktadr. Ancak, Zbdett-tevrh adl el yazmasnda bulunan portrelerde mekn daha gelimi ve genilemitir. Taht, yerden yksekliini gsteren bir kaide ve kaidenin stndeki (tahtn cepheden veya yandan tmleyeni duvar, vb. eleman olarak dnlebilecek) iki dikey renk paftasnn arasna yerletirilmitir. Sz konusu elemanlarn sa ve sol kenarlarnda ise (tahtn iinde bulunduu mekn tasvir ettii dnlebilecek) st ste yerletirilmi ikier pafta bulunmaktadr (Fotoraf: 26-28).

Kyfetl-insanye f emilil- Osmniye adl el yazmasndaki rneklerde tahtn minder ve srt blm arasndaki dzlem farklarn kodlayan izgi Zbdett-

213

tevrh,deki rneklerde de kullanlmtr. Bunun yan sra tahtn altndaki kaidenin, padiahn oturduu minder ile birletii yerde oluan izginin de tahtn bu iki eleman arasndaki dzlem farkn vurgulad sylenebilir. Ayrca, resim alannn sa ve sol kenarna simetrik olarak yerletirilen paftalarn arasna ekilen izgi ve oluturulan renk ayrmyla da tahtn iinde bulunduu meknn duvar ve zemininin dzlem farklarnn vurgulad sonucunu karmak mmkndr.

Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 62b. sayfasnda bulunan Sultan II. Bayezid portresinde (dier minyatrlerde tahtn iinde bulunduu mekn temsil ettii dnlen) sa ve sol kenarlardaki paftalarn ikiye blnmeden tek renk olarak tasarland grlmektedir. Bu durum, yukarda savunulan grn doruluu noktasnda tereddtlere neden olsa da; sorunun iilik hatas, unutma, vb. nedenlerden kaynakland sylenebilir (Fotoraf: 27). Dier taraftan, III. Murad portresinde (Fotoraf: 28) tahtn iki yannda izlenen figrlerin sz konusu paftalarn zerinde tasarlanmas, alttaki paftann meknn zeminini ve steki paftann ise cepheden izlenen duvarn temsil ettii yargsn dorulamaktadr.

Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 35a. sayfasnda bulunan minyatrde, Hz. Elyse peygamberin oturduu taht da genel yap itibari ile portre minyatrlerde karlatmz tahtlarla benzerlik gstermektedir. Bu rnekte de minder ile yastn birleme-kesime noktalarnda sz konusu elemanlarn yataydikey dzlem farklarn belirten bir izgi mevcuttur. Ancak bu minyatrde tahtn srt blm renk paftasna blnm ve tahtn stne at grevi gren farkl bir eleman yerletirilmitir (Fotoraf: 24). ehnme-i Selim Hn, 1581 ( TSM. A. 3595), Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344), Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) ve Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) adl el yazmalarnda bulunan konulu (meclis) minyatrlerde resim alan baz rneklerde alttan ste doru aamal olarak (Fotoraf: 19- 22, 24, 25, 30, 32, 38); bazlarnda ise iki aamal olarak tasarlanmtr (Fotoraf: 23, 24, 31, 33-37). Resim alannn alttan ste doru aamal olarak tasarland minyatrlerde mekn elemanlarnn gereklik bantlarndan yararlanld grlmektedir. Fakat

214

bir ksm minyatrde mekn elemanlarnn byle bir kurguya uygun olmamas sz konusu farklln olumasna neden olmutur. Ancak, sanat mekn elemanlarndan yararlanamad durumlarda, dier kompozisyon elemanlarnn (figr, eya, vb.) dzenlerinden yararlanarak resim alannda benzer bir etki oluturmaya almtr. Resim alannn alttan ste doru iki veya aamal olarak tasarland kompozisyonlar dikkatle incelendiinde, her iki yapnn da kompozisyonlardaki hareketliliin dzenlenmesi dorultusunda farkl fonksiyonlara sahip olduu anlalmaktadr. Olay alanndaki figrlerin belirgin bir hareketlilik iinde olduu minyatrlerde resim alan iki aamal olarak tasarlanmtr (Fotoraf: 23, 24, 31, 3337). Dier taraftan figrlerin hareketsiz veya ar bir hareketlilik iinde grld minyatrlerde ise resim alan aamal olarak tasarlanm ve ortadaki pafta, renk ve ssleme asndan n plana karlmtr (Fotoraf: 19-22, 24 25, 30, 32, 38). Bu dzen dorultusunda sanatnn, resim alann aamal olarak tasarlad minyatrlerde kompozisyonlara yatay hatlarda belirginleen bir hareketlilik kazandrmak istedii sylenebilir.

Portre minyatrlerde mekn elemanlarnn yatay-dikey dzlem farklarn gsteren izginin konulu minyatrlerde de kullanlm olmas dikkat ekicidir. Konulu (meclis) minyatrlerde resim alnn blen izginin kimi zaman bamsz kimi zaman da yastk, hal, duvar, peyke gibi kompozisyon elemanlarna bal olarak ortaya kt grlmektedir. Dier taraftan, sz konusu izgi her minyatrde yatay eksende ve dz tasarlanmamtr. izgi mekn elemanlarnn yapsna gre, baka bir izgiye bal olarak (Fotoraf: 31) veya konum asndan derinlik ekseninde aamalar oluturarak (Fotoraf: 34, 36, 37) ya da eik hatlarda belirginleen rnekleriyle de (Fotoraf: 29) karmza kmaktadr.

Sz konusu izgi, mimari ve doa elemanlarnn (Fotoraf: 20, 22, 23, 30, 3638), tepeler ve dz kara paralarnn (Fotoraf: 24, 25, 29, 31, 33, 34, 35) ya da i mekn mimari tasvirlerinde zemin ve duvarlarn kesime-birleme noktalarnda ortaya kmaktadr (Fotoraf: 19, 21, 24, 25, 32). Dzlem farkn gsteren izginin, mimari ve doa elemanlarnn birleme-kesime noktalarnda kendiliinden ortaya

215

kaca aktr. Fakat doa elemanlarnn dzlem farklarnn olutuu snr gzn yakalamas ve minyatrde tasarlanma olana, sanatnn bu noktaya bir ama dorultusunda odaklanmas ile mmkndr. Bu nedenle sz konusu izginin Nakka Osmann kompozisyon dzenlerinde nemli bir yere sahip olduu sylenebilir.

Minyatrlerde meknlarn, izginin altnda veya stnde bulunan blmleri farkl fonksiyonlara sahiptir. izginin st tarafnda kalan kompozisyon elemanlar dikey hatlar ile kurgulanmtr. Bu alana mimari, da, tepe, aa, insan ve hayvan figrleri yerletirilmitir. Mimarinin st tarafta toplanmas, renginde bu alanda belirginlemesine neden olmutur. Kompozisyonlar izginin st tarafna bal olarak izlendiinde manzara zellii tamaktadr. izginin alt tarafnda ise meknlar yatay hatlarn belirgin olduu bir dzen dorultusunda tasarlanm ve renk asndan ikinci plana itilmitir. Bylece izginin alt tarafnda eylem daha grnr klnmtr. Anlalaca zere, minyatrlerde yatay-dikey dzlemlerin grafiine uygun bir dzen kurulmutur. stte dikey, hareketsiz ve renk asndan youn olarak gzlenen dzen, altta yatay ve figratif adan hareketlidir. Bu dzen dorultusunda, izginin st tarafnda genel meknn derinlii; izginin alt tarafnda ise eylemin derinlii n plana karld sylenebilir. Bylece minyatrlerde yzeyin rtclne ramen eylemler meknlara bal olarak izlenebilmektedir.

Minyatrlerde figr dzeninin ounlukla eylem merkezindeki figrlerin konumlar, hareket planlar ve etraflarnda oluturulan espaslara bal olarak dzenlendii grlmektedir. Figr dizilerine bakldnda, yatay, dikey, eik hatlarda ve serbest serpitirmelerden oluan farkl dzen grafiklerine ulalmaktadr. Minyatrlerde figr dzenlerinin eitlilik arz etmesi, tasvir edilen konulara bal olarak deien mekn ve eylemlerin gereklik ilgilerine balanabilir. Tez kapsamnda incelenen minyatrler konular asndan tasnif edildiinde, portre (Fotoraf: 1418, 2628), sava (Fotoraf: 30), dn (Fotoraf: 37, 38), dinlenme (Fotoraf: 29), kabul (Fotoraf: 22-24), av (Fotoraf: 31, 33), yolculuk, tren (Fotoraf: 34-36), clus (Fotoraf: 20, 32), divan (Fotoraf: 19, 21), vb. konular ile karlalmaktadr. Bu kadar geni bir konu kataloguna sahip minyatrlerde figr dzenlerinin yzeysel olarak farkllamasnn doal olduu sylenebilir. nk her

216

konunun meknsal alm ve figrlerin hareket eylem planlar tasarma modellik eden gereklik ile kompozisyon arasnda farkl bir ilikinin gelimesine neden olmaktadr. Bu noktada dzen temel yapsn bozmadan farkl ynlere kayabilmektedir. Figr dizilerinin yatay, dikey, eik hatlarda ve serbest serpitirmelerle dzenlenmesi eylem ve kompozisyonlardaki hareket dzeninin kurulmas asndan da nemli fonksiyonlara sahiptir. rnein; dikey eksenlerde belirginleen figr dizileri baz minyatrlerde figrlerin hareketsiz durumlarn gstermektedir (Fotoraf: 19, 20, 22, 23, 37); bazlarnda ise eylemin sahnede ki (hareketli) balang aamasn temsil eden g noktalarn belirtmektedir (Fotoraf: 31, 33, 3436). Figr dizilerinin hareketsiz durumda olduklarn sk bir ekilde tasarlanmalarndan da anlamak mmkndr. Dier durumda ise yatay hatlarn sz konusu dikeylii bir lde bozduu sylenebilir. Yatay hatlarda belirginleen figr dizileri ise hareketliliin eylem ve meknn ak ynne bal olarak devam ettiini dndrmektedir (Fotoraf: 22, 31, 33-38). Serbest serpitirmelerle kurulan figr dzenlerinde, figrlerin byk bir ounluunun eylemlik duruma katld grlmektedir (Fotoraf: 21, 36).

Figrlerin eik hatlara yerletirildii rneklerde ise kompozisyonlarda hareketlilik yaratmak (Fotoraf: 20, 21-24, 29, 32, 36) ve eylemlerdeki gerilimi daha gl bir ekilde yanstmak amac n plana kmaktadr (Fotoraf: 31, 33, 35). Baz minyatrlerde ise insan figrlerinin dizildikleri eik hatlar meknda hareketsiz olarak duran figrler ile hareket halindeki figrlerin ayrtrlmasnda kullanlmtr. rnein; ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnda 53b., 54a. sayfalarnda bulunan II. Selimin Safev elisini kabul konulu minyatrlerde ayakta durarak treni izleyen sabit durumdaki figr dizileri yatay-dikey hatlara; hediyeleri tayan hareket halindeki figr dizileri ise eik hatlara yerletirilmitir (Fotoraf: 2223). Nakka Osman minyatrlerinin genelinde, figrlerin bireysel hareket ve eylem planlaryla tasarland grlmektedir. Bu yap dorultusunda minyatrlerde

217

eylemlerin srekliliine ilikin bir yarg oluturmak veya tamamlanma aamalarn izlemek mmkndr (24, 29, 33, 36). rnein; Surnme-i Hmayn, 1587 (TSM. H.1344) adl el yazmasnn 12a. sayfasnda bulunan ehzade Mehmedin brahim Paa Sarayna gelii konulu minyatr bu duruma rnek gsterilebilir. Minyatrn sol kenarnda alttan ste doru yerletirilen figr grubunun cetvelin altndan yatay bir hareketle olay alanna sokulmas; sa tarafta ise (stteki haldan anlald zere) atl figrlerin olay alanna henz girdii izleniminin yaratlmas dikkat ekicidir. Ayrca, hallarn serilmesi srasnda figrlerin duru pozisyonlar ve hallarn alma aamalarndan da eylemin gerekleme aamalarn izlemek mmkndr (Fotoraf 36). Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 35a. sayfasnda yer alan Hz. Elyse peygambere inananlarn sark giymesi konulu minyatrde de figrlerin eylem alanna girme ve apkalarn karma aamalarn ayrntl bir ekilde grmek mmkndr (Fotoraf: 24).

Minyatrlerde

eylemin

tamamlanma

aamalarnn

figrlerin

hareket

planlarna bal olarak tasarlanmas, sreklilik imgesinin kompozisyon dzenlerine dahil edildiinin anlalmas asndan nemlidir. Ayrca, Nakka Osman minyatrleri genel eyleme (sahneye) ilikin srekliliin tasarland rnekler olmas asndan da dikkat ekicidir. Kompozisyon elemanlarnn dzenlenme mant ve resim alann snrlayan cetvele yklenen fonksiyonlar eylemlerin i ve d btnlk (sreklilik) asndan balantlarn grmemize olanak tanmaktadr.

ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnn 11a., 26b., 27a., Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) adl el yazmasnn 12a., Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) adl el yazmasnn 94a., 178a. sayfalarnda ve Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 35a. sayfasnda bulunan (alt taraftaki) minyatrde eylemin tamamlanma aamalar sahnenin iinde bir merkeze baland iin figr dizileri sa ve sol kenarlardan orta alana doru dizilmitir. Bu dzene bal olarak minyatrlerde eylem, mekn ve zaman asndan sreklilik dtan ie doru tasarlanmtr (Fotoraf: 19, 20, 21, 24, 30, 32, 36).

218

ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnn 54a., Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM.H.1344) adl el yazmasnn 9b., 10a. ve 338b. ve Hnernme I. Cilt, 1584 (TSM. H. 1523) adl el yazmasnn 116a., 182b. sayfalarnda bulunan minyatrlerde figr dizilerinin dzeni d meknda gerekleen bir olaya bal olarak kurulmutur (Fotoraf: 23, 31, 33, 34, 35, 37). Sz konusu minyatrlerde figrlerin sa veya sol kenarlarn birinde (sahneye giri ynn belirterek) cetvelin altnda kalmas ile eylemin resim alannda izlenen meknn ncesinde balad vurgulamtr. Ayrca, sz konusu kenarn karsndaki kenarda cetvel ile hareket halindeki figr dizileri arasnda boluklar braklm veya figrler cetvele bitiik ya da cetvelin stnde tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda, eylemin resim alannda tamamlanmad ve cetvelin dnda da devam ettiinin vurguland sylenebilir.

Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344) adl el yazmasnn 339a. sayfasnda bulunan minyatrde sanat, dardan bir devamllkla sre gelen eylemi gstermek iin sa kenarda figrleri cetvelin altnda veya hemen nnde tasarlamtr (Fotoraf:38). Dier taraftan, kar kenardaki cetvelin altna dikilita yerletirmitir. Burada kurulan dzen dorultusunda eylem meknnn resim alan dnda da devam ettiine ilikin bir karm yaplabilir. Ancak, minyatr genel figr dalm asndan incelendii zaman, gsteri alanndaki figrler ile padiah figrnn zt ynlerde dzenlendii grlmektedir. Sz konusu ztlk ematik adan deerlendirildiinde: Petamalclarn dikilita ve padiah figrnn nne geldikleri zaman, eylemlerinin meknn ak yn itibari ile son bulaca sylenebilir. nk bu aamadan sonra devam edecek eylem padiah figrnn gr as dnda kalmaktadr. Yani padiah figrnn pozisyonu eylemi yavalatc (durdurucu) bir ileve sahiptir. Ayrca el yazmasnda bulunan dier minyatrlerden yola karak figrlerin dikili tan nne geldikleri zaman geri dndkleri ve bylece bir anlamda eylemin son bulduu da bilinmektedir.

Zbdett-tevrh, 1583 (T EM. T. 1973) adl el yazmasnn 35a. sayfasnda bulunan Hz. Elyse peygambere inananlarn sark giymesi konulu minyatrde de benzer bir dzen kurulmutur (Fotoraf: 24). Minyatrn sol kenarnda bir figrn

219

cetvelin altndan resim alanna girmesi ile eylemin tasvir edilen mekn biriminden nce baladnn vurguland sylenebilir. Dier taraftan, Hz. Elyse peygamber figr dier figrlerin eylem ynlerinin aksine cepheden tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda da genel eylemin resim alan iinde tamamland sonucunu karmak mmkndr.

ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnn 53b. sayfasnda bulunan minyatrde ise Sultan II. Selimin Safev Elisini Kabul ve Hediyelerin Tanmas konularna ilikin iki eylem sz konusudur (Fotoraf: 22). Hediyeleri tayan figr dizisi sol kenarda cetvelin altndan olay alnna sokularak eylemin resim alannda tasvir edilen mekn biriminden nce baladna ilikin vurgu yaplmtr. Ancak minyatrde iki eylemin gerekletiriyor olmas sreklilik imgesi asndan bir eitlilik yaratmaktadr. Resim alannn st tarafna kabul eylemi yerletirilmitir. Padiah figr ve oturduu taht eylemin balang aamasn izlediimiz kenarn karsndaki cetvele yasl olarak (zt ynde) tasarlanmtr. Bu yap dorultusunda kabul eyleminin resim alan iinde tamamland sylenebilir. nk tahtn cetvele bitiik olarak tasarlanmas ile oluturulan ztlk eylemin snrlarn belirlemeye yneliktir. Ancak altta ki hediyeleri tayan figr dizisi eik bir hat zerinde (hareket halinde) tasarlanm ve eylemlerinin yneldii kenardaki cetvel ile aralarnda boluk braklmtr. Bu yapdan hediye tayan figr dizisinin eyleminin resim alan dnda tamamland sonucunu karmak mmkndr.

Nakka Osmann minyatrlerinde dikkati eken dier bir zellikte yzeyin rtclne ramen, kompozisyonlarda atmosfer duygusu yaratma gayretidir. Sz konusu yapnn olumasnda meknlarn kurgusu ile figr ve eya dizilerinin dzenleri nemli birer etkendir. Ancak, kompozisyonlarn konularna bal olarak mekn ve mekn elemanlarnn farkllamas sz konusu biim zelliinin de (minyatrlerde) eitlenmesine neden olmutur.

Meknlarn doa tasvirinden olutuu kompozisyonlarda, atmosfer duygusu doa elemanlar ve insan, hayvan figrlerinin dalm ve hareket dzenlerine bal

220

olarak tasarlanmtr (Fotoraf: 25, 29, 31, 33-35). rnein; Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H. 1344) adl el yazmasnn 9b. sayfasnda bulunan ehzade Mehmedin Atmeydanna yolculuu konulu minyatrde resim alannn st tarafna nden arkaya doru klen tepeler yerletirilmitir. Minyatrde, ndeki tepenin arkadakilere gre daha byk tasarlanmas; aralarndaki mesafenin gsterilmesi, ayrca atl ve yaya insan figrlerinin tepelerin geliim ynne bal olarak eik hatlara dizilmesi ile belirli bir oranda atmosfer duygusu yaratlmtr. Biri ndeki tepenin nne ve boyut olarak byk, dieri arkadaki tepenin arkasna ve boyut olarak kk tasarlanan aa figrlerinin birbirini apraz gren konumlarndan dolay meknda oluan hacim duygusu da sz konusu yapy glendirmitir. Tepelerin st izgileri ve olay alanndaki figr dizilerinin eik hatlarnn birbirine paralel olarak tasarlanmas ise st taraftaki hakim atmosfer duygusunun alt tarafa tanmasnda etkili olmutur (Fotoraf: 34).

Meknlarn

doa

ve

mekn

mimari

tasvirinden

olutuu

kompozisyonlarda, atmosfer duygusu doa ve mimari elemanlarn birleme biimlerine bal olarak kurulmu; bu yap da insan, hayvan figrleri ve eyalarn dalm ve hareket dzenlerine bal olarak glendirilmitir (Fotoraf: 20, 22, 23, 30, 36-38). rnein; Srnme-i Hmyn, 1587 (TSM. H.1344) adl el yazmasnn 338b. sayfasnda bulunan Petamalclarn Tren Alanndan Geii konulu minyatrde olay alan obelisk ile brahim Paa Saray ve seyirci tribnleri arasnda tasarlanmtr. Bylece, iki eleman arasnda tasarlanan meknda ie doru gelien bir mesafe hissi olumutur. Sz konusu iki elemann arasna yerletirilen maket tayan insan figrlerinin pozisyonlar ile de bu kurgu desteklemitir. Saray ve seyirci tribnlerine ait mimari elemanlarn bir mesafe duyarl iinde ve yzey perspektifi dorultusunda tasarlanmasyla da bu yap desteklenmitir (Fotoraf: 37). mekn mimari tasvirlerinden oluan kompozisyonlarda ise atmosfer duygusu mimari elemanlar ve figrlerin dzenlenme biimlerine bal olarak tasarlanmtr (Fotoraf: 19, 21, 24, 28, 32). rnein; ehnme-i Selim Hn, 1581 (TSM. A. 3595) adl el yazmasnn 27a. sayfasnda bulunan Sokullu Mehmed Paann Divan konulu minyatrde toplant odasnn sol duvar stte eik bir izgi ile tamamlanmtr. Sz konusu duvar ile cepheden grlen duvar arasna bir izgi

221

ekilmitir. Bylece ematik bir boyutluluk kazanan meknda atmosfer duygusu yaratlmtr. Ayrca peykenin formu ve figrlerin dalm ile de mevcut atmosfer duygusu glendirilmitir (Fotoraf: 21).

Nakka Osman minyatrlerinde kompozisyon dzenleri asndan nemli elemanlardan biri de renktir. Renk kullanm kompozisyonlarda hiyerarik dzenin kurulmasnda nemli bir fonksiyona sahiptir. Minyatrlerde, katmanlarn hiyerarik dzeni rengin (alttan ste doru) pastel tonlardan salt deerlere doru kullanm ile dzenlenmitir. Doa pastel tonlarda renklendirildii iin fon olarak ekillenmi ve geri planda kalmtr (Fotoraf: 20, 2225, 2931, 3338). Mimari doaya gre daha salt renk tonlarnda renklendirilmi; ancak figrler ile aralarnda ztlklar oluturulmutur. Bu nedenle mimari elemanlar figrlerin gerisinde izlenmektedir (Fotoraf: 1424, 2628, 30, 32, 3638 ). Figrlerin hiyerarik dzeninde de renkten yararlanlmtr. Hiyerarik dzenin merkezinde bulunan figrler farkl renklere boyanarak tasvir edilmitir.

Minyatrlerde renk eylem ve mekn merkezlerinin belirlenmesinde de nemli bir fonksiyona sahiptir. Eylem merkezinde bulunan figrlerin renk asndan ayrtrlmasna bal olarak, mekn merkezlerinin belirlenmesinde de renk ve ssleme nemli bir fonksiyona sahiptir.

Meknlar oluturan her trl mimari ve doa elemanlarnn boyutlu olarak ifadesi mmkn olmad iin elemanlar oluturan her birim farkl bir renk ktlesi olarak karmza kmaktadr. Bu yapya bal olarak da renk, mekn elemanlarnn tanmlanmasnda ve yatay dikey dzlemler olarak ayrtrlmasnda nemli fonksiyonu sahiptir. zellikle doa meknlarnda bir izgi ile birbirinden ayrlan yatay dikey dzlemler (da, tepe ve dz kara alanlar) farkl renklere boyanarak aralarnda belirli bir ztlk oluturulmutur.

Nakka Osman minyatrlerinde rengin izgiyi tamamlayan niteliinden de sz etmek mmkndr. Minyatrlerde renk izgi ile oluturulmaya allan ematik

222

kurguyu canlandran ve hatta amacna ulatran nitelii ile n plana kmaktadr. nk tek bana izgi ile belirginleemeyen ayrntlar rengin farkl tonlarda kullanlmas ile belirgin duruma getirilmitir.

Yukarda rneklere bal olarak yaplan deerlendirme dorultusunda, Nakka Osman minyatrlerinde kompozisyon dzenlerinin mekn ve eylemlerin gereklik balantlarna dikkat ektii sylenebilir. Minyatrlerde boyutlu gerekliin dzeni iki boyutlu yzeyde emalatrlrken, tasarmlarn sadece eylemle snrl kalmad grlmektedir. Eylemler olu ve sreklilik asndan n plandadr. Ancak meknlara ilikin duyarllk da kompozisyon dzenlerine gl bir ekilde yansmtr.

Sanatnn minyatrlerinde sergiledii zgnlk; bireysel slubun ayrmas ve sanatsal abaya ilikin etkin durumun anlalmas asndan da nemlidir. Bylece minyatr sanatnda gelenein ve retim ynteminin bireysel abaya ilikin rtcl ve nceden belirlenmi kalplarn ilevselliinin nakkaa miras brakt olumsuz bakn yeniden sorgulanmas gerektii sylenebilir. Zira, minyatrlerin kompozisyon dzenlerinden, Nakka Osmann hazr biim kalplarn konulara gre dizayn eden bir tasarmc deil; hazr biim kalplarna ramen bireysel sanat yaratma abasnda olan bir sanat olduu anlalmaktadr.

223

KAYNAKA Kitaplar ANAFARTA, Nigar ; Hnername Minyatrleri ve Sanatlar, Doan Karde Matbaaclk Sanayi A.. Basmevi, stanbul 1969 AND, Metin AND, Metin ; Osmanl Tasvir Sanatlar I.: Minyatr, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2004, 484 S. ; Minyatrlerle Osmanl - slam Mitologyas, stanbul 1998, 431 S. Akbank Kltr ve Sanat Kitaplar

ARSEVEN, C. Esad ;Trk Sanat Tarihi, III. Cilt, 1. Fasikl, Maarif Basmevi., stanbul T.y., 136 S. ARSEVEN, C. Esad ; Sanat Ansiklopedisi, III. Cilt, stanbul 1983, 2643 S. ATASOY, Nurhan ; Surname-i Hmayun, Dn Kitab, Kobank Yaynlar, stanbul 1997, 136 S.

ATALAYER, Faruk ; Grsel Sanatlarda Estetik letiim, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 1994, 162 S. ATIL, Esin ; Levni ve Surnme; Bir Osmanl enliinin yks, Kobank Kltr Sanat ve Tantm Hizmetleri A.., stanbul 1999, 248.S ; Sleymanname, National Gallery of Art, Washington Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York 1986, 271 S.

ATIL, Esin

BACI, Serpil, Filiz AMAN, Gnsel RENDA, Zeren TANINDI; Osmanl Resim Sanat, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul 2006, 324 S. Ben Mehmet Siyah Kalem, nsanlar ve Cinlerin Ustas, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004, 304 S. B GALI, eref ; Resim Sanat, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1999, 543 S.

DEVEL OLU, Ferit; Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat,Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara 1996, 1194 S.

224

NAL, Gner

; Trk Minyatr Sanat ( Balangcndan Osmanllara Kadar), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn: 63, Ankara 1995, 302 S.

KESK NER, Cahide; Minyatr Sanatnda Doa izim ve Boyama Teknikleri, Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, Ankara 2004, 72 S. MAH R, Banu ; Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul 2005, 211 S.

ZEN, Mine Esiner ;Yazma Kitap sanatlar Szl, .. Fen Fakltesi Dner Sermaye letmesi Prof. Dr. Nazm Terziolu Basm Atlyesi, stanbul 1985, 91 S. PAKALIN, Mehmet Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III., Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1993, 670 S. PUGAENKOVA, Galina; Orta Asyann aheserleri Resim ve Minyatr, evi., Tahsin PARLAK ve Babek KURBANOV, Ankara 2006, 72 S. RENDA, Gnsel ; Osmanl Minyatr Sanat, Promete, stanbul 2001, 44 S.

SZEN, Metin ve TANYEL , Uur; Sanat Kavram ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1992, 291 S. TANINDI, Zeren ; Siyer-i Nebi- slam Tasvir Sanatnda Hz. Muhammedin Hayat, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, 154 S. TANINDI, Zeren TANSU, Sezer ATASOY, Nurhan ;Trk Minyatr Sanat, Bankas Yaynlar, Ankara 1996, 69 S. ; enlikname Dzeni, Yap Kredi Yaynlar, stanbul1992, 72 S. ; Nakka Osmann Eserleri ve Osmanl Minyatr Sanatna Getirdii Yenilikler, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1962, 272 S.

Makaleler ve Bildiriler

AKSU, Hsamettin

; Sultan II. Murat ehinahnamesi, Sanat Tarihi Yll, say: IX- X., (1981), 1-22 s.

225

ATASOY, Nurhan Osman

; Tarihi Konularda Minyatrlerin Usta Nakka

Sanat Dnyamz, say: 73, ( Yaratc Osmanllar),1999, 213 221 s. AMAN, Filiz ; stanbul Saraynn Yorumu: stad Osman ve Dizisi Padiahn Portresi Tesavir-i l-i Osman, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2000, 184185 s. ; Minyatr, Osmanl Uygarl II. Cilt, Kltr Bakanl Yaynlar, (Haz.:Halil nalck ve Gnsel Renda), stanbul 2003, 893-933 s. ; ahname-i Selim Han Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll, say: V., 1973, 411422 s.

AMAN, Filiz

AMAN, Filiz

AMAN, Filiz

; Nakka Osman in Sixteenth Century Documents and Literature, 10th nternational Congress of Turkish Art, Ceneva,1723 September 1995, Cenve, 1999, 197206 s. ; Sleymanname Minyatrlerinde Mekn Anlatm Teknikleri Topkap Saray Mzesi Yllk, say: 5, stanbul 1992, 56159 s.

GNAY, Reha

GRALAR, Aykut; Nakkahane ve Nakka Kavram, Sanatsal Mozaik, say: 8, 1996, 1422 s. ULUSOY, Demet ; Osmanl Dneminde Ressamlar Nakkalar: Sanat rgtlenmesi ve Sanatlarn Sosyal Pozisyonlar, Bilge, say:7, K 1995, 2226 s. ; Tarihsel Geliimi inde Trk Minyatr Sanat ve Gnmzde Grlen Baz Uygulamalar, Kamu ve zel Kurulularla Orta retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri, 1820 Kasm 1992, zmir, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1994, 287-291 s. ; Minyatr Sanatnda Biime Kaynaklk Eden Gereklik Anlay Uluslararas Geleneksel Sanatlar Sempozyumu Bildiriler Kitab, Cilt II., zmir 16-18 Kasm 2006, 505-509 s.

KO, mr

KONAK, Ruhi

226

MAH R, Banu

; Osman (Nakka) Yaamlar ve Yaptlar ile Osmanllar Ansiklopedisi, II. Cilt, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, 404-405 s.

NEC POLU, Glru ; Osmanl Sultanlarnn Portre Dizilerine Karlatrmal Bir Bak, Padiahn Portresi, Tevasir-i AI-i Osman, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2000, 3738 s. N EWHNER, Elke ; Iran: Safavid and Qajars; Decorative Arts, Islam Art and Artichitecture, (Edited by Markus Hattstein and Peter Delius) Kneman 2000, 521 s. RENDA, Gnsel RENDA, Gnsel RENDA, Gnsal RENDA, Gnsel ; stanbul Trk slam Eserleri Mzesindeki Zbdett Tevarih Minyatrleri, Sanat, say:6, Haziran 1977, 58-67 s. ; Minyatr, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2, Yem Yayn, stanbul 1997, 12621271 s. ; Osman", Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2 Yem Yayn, stanbul 1997, 13911392 s. ; Topkap Saray Mzesindeki H.1321 No.lu Silsilenamenin Minyatrleri Sanat Tarihi Yll, say: V, 197273, 443479 s. ; Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Gnmze Trk Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1993, 407-420 s.

TANINDI, Zeren

TANINDI, Zeren ; Mimar Sinan anda Trk Kitap Sanatn nl Ustalar Uluslararas Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2427 Ekim 1988, 139-157 s.

nternet GEL BOLULU Mustafa Ali; Menakb- Hnerveran http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/ menakibihuner4.asp

227

ZGEM Ad, Soyad: Ruhi KONAK Doum Yeri ve Yl: Erzurum, 1975 Yabanc Dil: ngilizce Eitim: Ykseklisans: 2002 Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Gzel Sanatlar Eitimi Anabilim Dal Resim- retmenlii Bilim Dal

Lisans:

1998Atatrk niversitesi Gzel Geleneksel Trk El Sanatlar Blm 1993Erzurum Lisesi

Sanatlar

Fakltesi

Lise: Tecrbesi:

1999Y.Y.. Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm 2002Dokuz eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits, 2002Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm (13/b)

Yaynlar

:Minyatr Sanatnda Biime Kaynaklk Eden Gereklik Anlay Uluslararas Geleneksel Sanatlar Sempozyumu Bildiriler Kitab, Cilt II., zmir 16-18 Kasm 2006, 505-509 s.

228

229