T.C.

GAZ N VERS TES E T M B L MLER ENST TS GELENEKSEL TRK EL SANATLARI E T M B L M DALI

SSLEME SANATLARINDA HATA MOT F VE TAR HSEL GEL M

YKSEK L SANS TEZ

Hazrlayan Ahmet MERT

DANIMAN Yard. Do. Ylmaz ZCAN

Ankara 2008

JR VE ENST T ONAY SAYFASI

Ahmet MERT in Ssleme Sanatlarnda Hatai Motifi Ve Tarihsel Geliimi balkl tezi //2008 tarihinde, jrimiz tarafndan Geleneksel Trk El Sanatlar Ana sanat Dalnda Yksek Lisans olarak kabul edilmitir.

Ad Soyad ye (Tez Danman): .................................................................. ye : ........................................................................................... ye : ........................................................................................... ye : ........................................................................................... ye : ...........................................................................................

mza ................... ................... ................... ................... ...................

NSZ

Geleneksel Trk El Sanatlarnn tarihi ok eski devirlere, Orta Asya'ya kadar uzanr. Yaplan el sanatlar rnlerinde yaam biimi olan gebe hayatn zellikleri, tarih kalntlardan da anlalmaktadr. lemeler ve motifler o dnemde mimari, cild, yaz, tezhip, ahap, adr, hal, kilim, eyer takmlar, elbiselere v.s. uygulanmtr. Malazgirt Sava'ndan sonra Anadolu'ya gelen Trkler bu zengin sanat ve uygarlk kltrlerini de beraberinde getirmilerdir. Anadolu'ya yerleen Trk boylar burada karlatklar rnekleri ve yntemleri kendi anlaylaryla badatrmlardr. Orta Asya'nn gebe kltr ilemeciliini ve sanatlarn burada gelitirerek srdrmlerdir. Ssleme sanatlarnda grlen motiflerden birounun ilk rneklerini Uygur Trkleri tarafndan yaplm eitli sanat eserlerinde grrz. Bunlarn arasnda Hatai ismi verilen uzak dou kkenli stilize iekler batadr. Gnmzde, Geleneksel Trk El sanatlarnda; Tezhip, Hat, Minyatr, Kalemii, Ahap, mimaride, oymaclkta v.s. ssleme motiflerinden Hatai motifi ska grlr. Bu aratrmay yaparken hocam Yard. Do. Ylmaz ZCANa, yardmlarn benden esirgemeyen btn arkadalarma ve Yusuf YAVUZa teekkr ederim.

ii

ZET

SSLEME SANATLARINDA HATA MOT F VE TAR HSEL GEL M MERT, Ahmet Yksek Lisans, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Bilim Dal Tez Danman: Yard. Do. Ylmaz ZCAN Ankara-2008 Aratrmada Ssleme Sanatlarnn tarihesi ve ssleme sanatlarnda kullanlan motiflere deinilmitir. Bu motifler hatayi, pen, bulut, yaprak, goncagl, noktas, hangi kkene sahip olduu, nerelerde kullanld anlatlmtr. Hatai Trk bezeme sanatnn balca motiflerindendir. Hatai ksaca muhtelif ieklerin dikine kesitinin anatomik izgilerin sluplatrlmas ile ortaya kan ekildir. Orta Asyadan gelen ve in sanatnn etkisi altnda gelien genellikle iek ve goncalarn ele alnd bir ssleme tarzdr. ou kez asllar belli olmayacak derecede stilize edilerek btn ssleme alanlarnda kullanlm ve giderek byk bir sluplamaya yol amtr. Hatailerin en erken rneklerini Uygur Trkleri tarafndan yaplm Maniheist duvar resimlerinde grrz. Orta Asyadan ran yolu ile Anadoluya ulaan Hatai motifinin en saygn kullanm sahasn bulmas Osmanl devrinde olmutur. Tabiattaki iek ssleme sanatnda ya olduu gibi resmedilmek suretiyle kullanlm veya sluplatrlmak suretiyle ilenmitir. iei olduu gibi resmetmek sanatmza son yzyllarda Avrupa tesiri ile girmitir. Hatai motifinin tarihesinden eitlerine, izim safhalarndan kullanm alanlarna kadar btn incelikleri kayda alnm ve bu aratrma ierisinde dile getirilmitir. Birok kullanm alan olmakla beraber kullanld alanlarnda vazgeilmez bir unsuru olarak gze arpmaktadr. Bunlara rnek olarak tezhip, hat, minyatr, cild (kitap sanatlarnda), ta iilii, kalemii, vitray, ahap ve oymaclk (mimaride), ini ve seramik, hal ve kuma, metal eyalar v.s. verilebilir. rumi olmak zere birok gruba ayrlyor. Tez konusu olan Hatai motifinin tarihesi, k

iii

ABSTRACT HATAI MOTIF AND ITS HISTORICAL DEVELOPMENT IN ORNAMENTAL ARTS MERT, Ahmet High License, The Main Science Branch of Traditional Turkish Hand Arts The Counsellor of The Thesis: Ass. Prof. Ylmaz zcan Ankara2008 During the research, it is mentioned about the history of the ornamental arts and the motifs used in ornamental arts. These motifs are divided into groups such as hatayi, penc, cloud, leaf, goncagul, and gregorian. During the reseach it is told that the history, starting point, the origin of the hatai motif- the subject of the thesis- and where it is used. Hatai is the traditional hand-craft of Turkish ornamental arts. Briefly, various flower motifs are used by being placed vertically in anatomical lines. It is a kind of decoration style which originated from Middle Asia. In it, the influence of Chinese hand-craft can be seen. Generally hatai decoration consists of flower and flower-bud motifs. Used in all areas of decoration Hatai motifs have been modified over the generation so that the original motifs can no longer be identified or be traced back to the source. It has developed into a style of its own. The earliest forms ofnHatai can be seen in maniheist wall paintings by Uighur Turks. Originating in Middle Asia and reaching Anatolia via Iran the Hatai motif developed its most appropriate useage areas during the Ottomam Empire Period. The art of Hatai takes flowers from nature and either depicts them as they are or turns them into the style that can, then be used in the art form. During this study it is all mentioned about the history, all kinds, drawing stages and using fields of Hatai Motif. It has lots of using fields and moreover; it is one of the most importat components of those fields. Illimunation, calligraphy, miniature, bind(for book art), stone workmanship, pen work, stained glass, wooden and art of engraving (for architecture), ini, and ceramic, rug and cloth, metal goods,...etc. can be given as examples.

iv

NDEK LER
JR YELER N N MZA SAYFASI NSZ ................................................................................................................................i ZET ..................................................................................................................................ii ABSTRACT .......................................................................................................................iii NDEK LER ...................................................................................................................iv Z MLER L STES ..........................................................................................................vi FOTORAF L STES ........................................................................................................ix BLM I 1.Giri..................................................................................................................................1 1.1.Problem .....................................................................................................................3 1.2.Aratrmann Amac...................................................................................................3 1.3.Aratrmann Snrllklar ..........................................................................................3 1.4.Tanmlar ....................................................................................................................4 BLM II 2.Yntem .............................................................................................................................9 2.1. Aratrmann Modeli.................................................................................................9 2.2. Evren ve rneklem ...................................................................................................9 2.3. Verilerin Toplanmas ................................................................................................9 2.4. Verilerin Analizi .......................................................................................................9 BLM III 3. Kavramsal ereve ........................................................................................................10 3.1. Trk Tezhip Sanat .................................................................................................10 3.1.1. Trk ssleme Sanatlar. ...................................13 3.1.2. slamiyetin Kabulnden sonraki dnem..........................................................15 3.1.3.Anadolu Seluklu Dnemi ..............................................................................16 3.1.4. Osmanl Dnemi ............................................................................................19 3.1.5.Cumhuriyet Dnemi........................................................................................23 3.1.6.Ssleme Sanatlarnda Kullanlan Motifler .......................................................24 3.2.Hatai Nedir ..............................................................................................................30 3.2.1. Hatai Motifinin Tarihsel geliimi....................................................................31 3.2.1.1.Hatai Motifinin Ksmlar.....................................................................33 3.2.1.2. Hatai Motifinin izimi........................................................................33 3.2.1.3. Stilize ieklerde Balca izim Kurallarndan rnekler.....................34 3.2.2. emse Formu indeki Dzenlemelerde Grlen zellikler ............................40 3.2.2.1.emselerde Kullanlan Ssleme Trleri................................................44 3.2.2.2.Geometrik sslemeler ..........................................................................44 3.2.2.3.Rumi Sslemeler..................................................................................46 3.2.2.4.Hatai Sslemeler ..................................................................................49 3.2.2.5.Bulut Sslemeler..................................................................................57 3.2.2.6.ukufe Sslemeler ...............................................................................61 3.2.2.7.Figrl Sslemeler ...............................................................................64 3.2.2.8.Lake Sslemeler ..................................................................................66

3.2.3.Negatif Motifler ..............................................................................................67 3.2.4.Kompozisyonda Ulama Tarz ..........................................................................69 3.2.5.Ynl Hatailer ................................................................................................73 3.2.6.Merkezsel Hatailer (Penler ............................................................................77 3.2.7.Yaprak Motifleri..... ...........82 3.2.8.Goncagl.. ..........91 3.2.9.Yar sluplatrlm iekler .........................................................................91 3.3.Hatai Motifinin Kullanm Alanlar(rnekler ............................................................93 3.3.1.Kitap Sanatlarndan rnekler ..........................................................................93 3.3.1.1.Tezhip .................................................................................................93 3.3.1.2.Hat (Yaz .............................................................................................99 3.3.1.3.Minyatr .......103 3.3.1.4.Cild... ....107 3.3.1.5.Kat ..................................................................................................109 3.3.1.6.Mimaride..........................................................................................111 3.3.1.6.1.Ta ilii ............................................................................111 3.3.1.6.2.Vitray....................................................................................113 3.3.1.6.3.Ahap ve Oymaclk ..............................................................116 3.3.1.6.4.ini ve Seramik.....................................................................121 3.3.1.6.5.Kalemii................................................................................123 3.3.1.7.Hal, Kuma .............................................................................125 3.3.1.7.1.Hal.......................................................................................125 3.3.1.7.2.Kuma...................................................................................128 3.3.1.8.Madeni Eyalar ..................................................................................131 3.3.1.9.Deri ...................................................................................................137 BLM IV 4. Sonu ve neriler .........................................................................................................141 4.1. Sonu ..................................................................................................................141 4.2.neriler .................................................................................................................142 KAYNAKA ..................................................................................................................143

vi

Z MLER L STES Sayfa izim 1- Yaz Kenar ......................................................................................................35 izim 2- Yaz Kenar ......................................................................................................35 izim 3- Yaz Kenar izim emas ................................................................................35 izim 4- Ynl Hatailerin kullanld bir dzenleme ......................................................36 izim 5- Pen ve Ynl Hatailerin kullanld bir dzenleme ........................................36 izim 6- Ynl ve Merkezsel Hatailerin bir arada kullanld bir dzenleme .........................................................................................................36 izim 7- Yaz Kenar izim emas.... .....................37 izim 8- Yaz Kenar izim emas ..................................................................................37 izim 9- Yaz Kenar izim emas Ke dnl ve simetri.............................................37 izim10- Yaz Kenar izim emas Ke dnl ve simetri ............................................38 izim 11- Yaz Kenar izim emas Ke dnl ve simetri.............................................38 izim 12- Dikdrtgen form iinde Hatai slubunda serbest dzenleme ...........................39 izim 13- Topkap Saray Mzesi Hazine Dairesi ahap kap ve pencerelerinde 15. yy. Hataileri ile dzenleme ...................................................39 izim 14- 16. yy. inilerinden emse formu iinde simetrik dzenlenme ............................41 izim 15- Oval ve Daire emse formlar iindeki bu izimler.............................................42 izim 16- emse ve ke formu iinde dzenleme ............................................................43 izim 17- Geometrik emse ..............................................................................................44 izim 18- Geometrik emse ..............................................................................................45 izim 19- Geometrik emse ..............................................................................................45 izim 20- Rumi emse Deseni ..........................................................................................47 izim 21- Rumi emse Deseni ..........................................................................................47 izim 22- Rumi emse Deseni ..........................................................................................48 izim 23- Rumi emse Deseni ..........................................................................................48 izim 24- Hatai emse Deseni ........................................................................................49 izim 25- Hatai emse Deseni ........................................................................................50 izim 26 -Hatai emse Deseni ........................................................................................50 izim 27- Hatai emse Deseni ........................................................................................51 izim 28- Hatai emse Deseni ........................................................................................51 izim 29- Hatai emse Deseni ........................................................................................52

vii

izim 30- Hatai emse Deseni ........................................................................................52 izim 31- Hatai emse Deseni ........................................................................................53 izim 32- Hatai emse Deseni ........................................................................................53 izim 33- Hatai-Rumi emse Deseni ................................................................................54 izim 34- Hatai-Rumi emse Deseni ................................................................................54 izim 35- Hatai-Rumi emse Deseni ................................................................................55 izim 36- Hatai-Rumi emse Deseni ................................................................................55 izim 37- Hatai-Rumi emse Deseni ................................................................................55 izim 38- Hatai-Bulut emse Deseni ................................................................................56 izim 39- Hatai-Bulut emse Deseni ................................................................................56 izim 40- Hatai-Bulut emse Deseni ................................................................................57 izim 41- Bulut emse Deseni ........................................................................................60 izim 42- Bulut emse Deseni ........................................................................................60 izim 43- Bulut emse Deseni ........................................................................................61 izim 44- ukufe emse Deseni.........................................................................................62 izim 45- ukufe emse Deseni ........................................................................................62 izim 46- ukufe emse Deseni.........................................................................................63 izim 47- Figrl emse Deseni .......................................................................................64 izim 48- Figrl emse Deseni .......................................................................................64 izim 49- Figrl emse Deseni .......................................................................................65 izim 50- Figrl emse Deseni .......................................................................................65 izim 51- Figrl emse Deseni .......................................................................................66 izim 52- Negatif emse Deseni Fatih Dnemi Kitap Kaplarndan emse Dzenlemesi ......................................................................................................67 izim 53- Negatif emse Deseni ........................................................................................68 izim 54- Negatif emse Deseni .......................................................................................68 izim 55- Ulama Tarz izim emalar .............................................................................70 izim 56- Edirne Selimiye Camiinde ki Yne Uzayan Ulama Bir ini 16. yy ..................71 izim 57- Ulama Tarz Bir Dzenleme 16. yy. Duvar inilerinden ....................................71 izim 58- Topkap Saray inilerinden ki Yne Uzayan Ulama Tarz Bir Desen ..............72 izim 59- Daire Form inde Hatai izimi ........................................................................73 izim 60- Oval Form inde Ynl Hatai izimi ...............................................................73 izim 61- Yatay Oval Form inde Ynl Hatai izimi .....................................................74 izim 62- Oval Form inde Ynl Hatai izimi ...............................................................74

viii

izim 63- Ynl Hatailerle Yaplan Srgit Tarz Bir Desen ...............................................75 izim 64- Ynl Hatailer ..................................................................................................75 izim 65- Topkap Saray Mzesi Harem Dairesi inilerinden bir Ynl Hatai rnei .......................................................................................................76 izim 66- 15. yy. Hatailerinden izim, ekil ve ayrntlarndan rnekler ...........................76 izim 67- 15. yy. Hatailerinden izim, ekil ve ayrntlarndan rnekler ...........................77 izim 68- Merkezsel Hatai ( Pen). ........................................................................79 izim 69- Merkezsel Hatai ( Pen ......................................................................................79 izim 70- ok Kademeli Merkezsel Hatai .........................................................................80 izim 71- Merkezsel Hatai ................................................................................................80 izim 72- Merkezsel Hatai.................................................................................................81 izim 73 kademeli merkezsel bir Hatai rneinin ayrmlar yaplarak izilmesini gsteren emas ................................................................................81 izim 74- kademeli merkezsel bir Hatai rneinin ayrmlar yaplarak izilmesini gsteren emas ................................................................................81 izim 75- Hatai Yapra ....................................................................................................86 izim 76- 15. yy. Hatai Yapraklar ....................................................................................87 izim 77- 15. yy. Hatai Yapraklar ....................................................................................88 izim 78- Saz yaprann ematik izimi ve son ekli ........................................................89 izim 79- Saz slubu bir yaprak demetinin ematik izimi ve son hali . .....................90

ix

FOTORAF L STES Sayfa Fotoraf 1- Besmele, Tezhip ve Haklar Kompozisyonu ....................................................93 Fotoraf 1a- Besmele, Tezhip ve Halkar Kompozisyonu, ayrnt ........................................94 Fotoraf 2- Aynal istif,Ay-Yldz formuna alnarak halkarla snrlandrlm kompozisyon ................................................................................................94 Fotoraf 2a- Aynal istif, Yldz formuna alnarak halkarla snrlandrlm kompozisyon, ayrnt. .............................................95 Fotoraf 3stif ebat 52/52, Haklarl klasik tezhip komp ..................................................95 Fotoraf 3a- stif, Haklarl klasik tezhip kompozisyon, ayrnt ..........................................96 Fotoraf 4- Hilye-i erif sadece altnla allm ukufe tezhip ve Halkar komp .............................................................................................................96 Fotoraf 4a- Hilye-i erif, , sadece altnla allm ukufe tezhip ve Halkar kompozisyonu, ayrnt ...................................................................................97 Fotoraf 5stif ebat 55/55, ukufeli tezhip ve Halkar komp. ..........................................97 Fotoraf 5a- stif, ukufeli tezhip ve Halkar kompozisyonu, ayrnt ...................................98 Fotoraf 6- Aziz Efendi celi sls levha,Tezhip, Mihrihar Szer, ...................................99 Fotoraf 6a- Aziz Efendi celi sls levha,Tezhip, Mihrihar Szer hattn dan bir ayrnt .............................................................................................100 Fotoraf 7smail Hakk Altnbezer, istifli celi byk levha...........................................100 ayrnt .........................................................................................................101 Fotoraf 8- Kuran- Kerimden bir ssleme ....................................................................101 Fotoraf 8a- Kuran- Kerimden bir ssleme hattn dan bir ayrnt .................................102 Fotoraf 9- Kanuni Fotoraf 9a- Kanuni Fotoraf 9b- Kanuni Sultan Sultan Sultan Sleymann, Sleymann, Sleymann, Macaristan Macaristan Macaristan kralnn kralnn kralnn olu olu olu 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul ...........................................................103 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul minyatrnden bir ayrnt .................104 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul minyatrnden bir ayrnt .................104 Fotoraf 10- Ba vezir Sokullu Mehmet Paann Kanuni Sultan Sleymann lm ne tuttuu yas....................................................................................105 Fotoraf 7a- smail Hakk Altnbezer, istifli celi byk levha hattndan bir

Fotoraf10a- Ba

vezir

Sokullu

Mehmet

Paann

Kanuni

Sultan

Sleymann lm ne tuttuu yas minyatrnden ayrnt ..........................105 Fotoraf10b- Ba vezir Sokullu Mehmet Paann Kanuni Sultan Sleymann lm ne tuttuu yas minyatrnden bir ayrnt .........................................106 Fotoraf 11- Nashat- Sultan Murat hann i arka cilt kapa, .........................................107 Fotoraf11a- Nashat- Sultan Murat hann i arka cilt kapa, cildinden bir kesit .......................................................................................................108 Fotoraf12- Bahtiyar ebru evinden alnan bir kaat ..........................................................109 Fotoraf 13- Bahtiyar ebru evinden alnan bir kaat .........................................................110 Fotoraf 14- Bahtiyar ebru evinden alnan bir kaat .........................................................110 Fotoraf 15- Ta stnde Hatai rozeti ..............................................................................111 Fotoraf15a- Ta stnde Hatai rozeti mimarisinde bir ayrnt ........................................112 Fotoraf 16- Topkap Saray Haremde I. Kadn efendi odasndan vitray, ........................113 Fotoraf16a- Topkap Saray Haremde I. Kadn efendi odasndan vitray, Vitrayndan bir ayrnt ................................................................................114 Fotoraf 17- Vitray rnei .............................................................................................114 Fotoraf17a- Vitray rnei ve ayrnts ...........................................................................115 Fotoraf 18- Kndekari teknii ile yaplm kapdan detay .......................................116 Fotoraf18a- Kndekari teknii ile yaplm kapnn ayrntl fotoraf ..........................117 Fotoraf 19- Ahap pencere kanatlar, 14.yy ba Konya Sadreddin Konevi Camisinden .................................................................................................117 Fotoraf19a- Ahap pencere kanatlar, 14.yy ba Konya Sadreddin Konevi Camisinden bir ayrnt .................................118 Fotoraf20- Osmanl Kaps, 15.yy .................................................................................118 Fotoraf20a- 15.yy Osmanl Kapsndan bir ayrnt...........................................................119 Fotoraf 21- Klasik repertuardan lotus iei, Rumi motifi, bulut deseni ile ahap zerine boyal izim ...........................................................................119 Fotoraf21a- Ahap st Edirnekari Hatailer ....................................................................120 Fotoraf 22- Ulama ini pano, 15.yy, 24,5x25 cm ............................................................121 Fotoraf 23- 16.yy Hatai motifli cami inilerinden bir detay.............................................122 Fotoraf 24- 15.yy cami inilerinden bir detay .................................................................122 Fotoraf 25- Duvar sslemesi ..........................................................................................123 Fotoraf25a- Hac Bekta Derghndan bir ayrnt ............................................................124 Fotoraf 26 16.yy Uak seccadesi ...................................................................................125

xi

Fotoraf 27- 16.yy Madalyonlu uak hals.......................................................................126 Fotoraf 28 16.yy Yldzl uak hals .............................................................................126 Fotoraf 29- 16.yy Osmanl Saray hals ..........................................................................127 Fotoraf 30- Kaftan .........................................................................................................128 Fotoraf30a- Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, kaftanndan bir ayrnt........................129 Fotoraf 31- II. Beyazdin tren kaftan ..........................................................................129 Fotoraf32- 17.yy pek seraser kuma, Bursa ..................................................................130 Fotoraf 33- Tren mataras, altn, 16.yy.n ikinci yars...................................................131 Fotoraf33a- Tren matarasndan bir ayrnt .....................................................................132 Fotoraf 34- ie, 16.yy Bakr altn zerine zmrt, yakut, firuze ile ssl .......................132 Fotoraf34a- 16.yy ieden bir ayrnt...............................................................................133 Fotoraf 35- Matara, 16-17 yy, Necef zerine zmrt, yakut, altn kakmal ......................133 Fotoraf35a- Mataradan bir ayrnt ...................................................................................134 Fotoraf 36- Hz. Osmann klnc, metal zeri Hatai kl................................................134 Fotoraf36a- Metal zeri kltan bir ayrnt......................................................................135 Fotoraf 37- I. Sleymann adn tayan altn ilemeli kl ............................................135 Fotoraf37a- Altn ilemeli kltan bir ayrnt ..................................................................136 Fotoraf 38- Deri sanat ...................................................................................................137 Fotoraf38a- Deri sanatndan bir ayrnt............................................................................138 Fotoraf 39- Deri sanat ...................................................................................................138 Fotoraf39a- Deri sanatndan bir ayrnt............................................................................139 Fotoraf 40- Deri sanat ...................................................................................................139 Fotoraf40a- Deri sanatndan bir ayrnt............................................................................140

BLM I 1.G R
Asrlarca gelenek ve greneklerimizin olduu kadar din ve inanlarmzn etkisi altnda geliip, sluplanan ssleme sanatlarmz zengin bir yapya sahiptir. Ssleme sanatlarnda desenin en nemli unsuru motiftir. Trk ssleme sanatlarnda grlen motif bolluk ve zelliini, Trk sanatkarnn islami dncenin etkisi altnda kstlanarak, resim ve heykel alannda gsteremedii hnerini, tamamen bezeme sanatlarnda younlatrmas sonucu byk ve ok gl sluplar meydana getirmelerine balayabiliriz. Ssleme sanatlarnda grlen motiflerden birounun ilk rneklerini 8. ve 9. yy. Uygur Trkleri tarafndan yaplm eitli sanat eserlerinde grrz. Bunlarn arasnda Hatai ismi verilen uzak dou kkenli stilize iekler ve sluplam ku kanat ve gvdelerinden uyarlanan Rumiler batadr.( zcan Ylmaz, Trk Kitap Kaplarnda emse Motifi) Seluklularda geme, mnhani, geometrik desenler yannda Hatai ve Rumilerde bolca kullanlmtr. Bunlara Fatih ve 2. Beyazt dneminde in Bulutu ile g ve bereket sembol olarak intamaniler ilave edilmitir.( aman Dr. Filiz, Anadolu Medeniyetleri) Ssleme sanatlarmzn en parlak dnemleri Kanuni Sultan Sleyman dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde motiflerimizde byk bir zenginlik grlr. Bunun balca nedeni bu dnemde ortaya kan iki byk bezeme slubudur. Bu tarzn biri ah Kulu tarafndan stanbul Sarayna getirilen Saz Yoludur. iek ve yapraklar olduka iri boylarda izilmektedir. zellikle yapraklar deiik bir yorumlamayla krlarak birbirlerinin iinden geer ve ana omurgasn kaln hatlar halinde vurgulayarak geni yaylar izer. Bu dnemde ele alnan Hatailer ise ok katl ve detayldr. iek yapraklarnn kenarlar dendanlanmtr. .( aman Dr. Filiz, Anadolu Medeniyetleri)

Tamamen Trk karakteri olan ve Mzehhip Kara Meminin ortaya kard tarzda ise Hatai ve Rumiler gibi klasik motiflerin yanna gl, nergis, karanfil, iek am bahar aalar ilave edilmitir. Hatai kkeni uzak douya ( ine,Orta Asyaya) uzanan stilize iek ve yaprak motiflerinden oluan bezeme biimidir. Trk sanatnda ilk dnemlerden balayarak ok stilize iek yada aa motifleri kullanlmtr. Seluklu ve beylikler dnemlerinde daha ok geometrik ve palmetli , Rumili bezeme yaygn olmakla birlikte, ok stilize iek motiflerinde rastlanr. zellikle hayat aac motifi kabartma olarak yap cephelerinden yada figrl ini kabartma olarak yap cephelerinden yada figrl inilerde grlr. Orhanllarda ise kvrk dallar arasnda stilize edilmi eitli ieklerden oluan ssleme slubu yaygndr. Bu tr bezemede akayk, nar iei gibi iekler bir lde ayrt edilebilse de motifler genellikle ieklerin trlerini belirleyemeyecek lde stilizedir. zellikle Osmanl ini sanatnda XVI yy. ortalarna dein hata i ssleme geni yer tutar.( zcan,Ylmaz)

1.1 Problem Aratrma Ssleme Sanatlarnda kullanlan motiflerden biri olan Hatai motifinin Geleneksel El Sanatlarmzdaki yerinin belirlenmesi. 1.2 Aratrmann Amac Hatai motifinin tarihsel geliimi, eitleri, kullanm alanlar ve izim teknikleri gibi ynlerinin aratrlarak Trk Ssleme Sanatndaki yerinin ve neminin belirlenmesidir. Ayrca; Ssleme sanatlarnda kullanlan Hatai motifinin kkenini ve k noktas konusundaki grler nelerdir? Hatai motifinin teknik ve eitleri nelerdir? Bu kltr deerlerimizin motif izimi ve fotoraflarla belgelenerek eitleri ve kullanm yerleri belirlenebilir mi? Hatai motifinin gnmze kadar ulaan rneklerinin teknik zellikleri nelerdir? Gnmzde kullanlan motiflerle eski motifler arasnda teknik ve kompozisyon asndan ne gibi farkllklar vardr? Sorularna cevap aranacaktr. 1.3 Aratrmann Snrllklar Aratrma Ssleme sanatlarnda Hatai motifinin kkeni dahilinde; Trklerde slamiyet ncesi, slamiyet sonras ve yakn dnemi olarak, snrlandrlmtr. Aratrma yazl Trke kaynaklarla snrldr.

1.4. TANIMLAR Trk Ssleme Sanatnda Kullanlan Terimler Desen: Yalnz izgilerle boyasz olarak yaplan resim. Figr: Resim ve heykelde insan ve hayvan grnts. Hsn-i hat: Gzel yaz. Gzel sanatlarn "Gzel yaz'nn kurall, zellikli ve sanatl ekil.Arap alfabeli yaznn en gzel ekilde yazlmas. Bal bana sanat dal. Ruhani hendese. Sanatkarna "Hattat" denilmitir Kaat: Oyma. Herhangi bir ekil ya da yaznn kat, deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen bir ssleme sanatdr. Oyulup karlarak baka yere yaptrlan ksma Erkek oyma, oyulan ksma ise dii oyma denilir. Kalem ii: Yaplarn genellikle i yzeylerinin bezenmesinde kullanlan bir ssleme tr. Boya, ta, ahap yzeyler zerine fra ile boyanan renkli naklar. Kompozisyon: Bir sanat eserinde kurallara dayal ve estetik anlaml dzen kurma. Minyatr: Yazmalarda kullanlan krmz madde; suluboya ile yaplan kk, renkli resimler. Nak resim. talyanca "Minyatura"dan gelmedir. Eskiden buna "Hurde-nak" (kk ekil-resim) denilir. Kat ve defterleri ssler. Motif: Sslemelerde tekrarlanan biim-ge. Seramik: hammaddesi kil ve seramik elde, kalpta veya tornada biimlendirilmi, frnlanm her tr eyann genel ad. Tezhib : Lgat manasna gre "altnlama" demektir. Eskilerin hsn-hat sanat dedikleri gzel yaz niteliindeki yazlarn etraf ve el yazmas kitaplarn (Kur'an'lar, murakkalar, kt'alar, divanlar) balk sahifeleri ve dier yerlerine eitli desen ve motiflerle yaplan sslemelere tezhib, bu sanatn ustalarna da mzehhib denir. Arapada altnlama manasna gelen tezhib sz yalnz altn yaldzla ilenen ileri ifade etmez; boyalarla yaplan ince kitap tezyinatna da denir. Srf altnla yaplan benzer ilere halkri denilir ki altn yaldzla sslenmi mnasna gelir. Mzehhibler ekseriya nak (Fr. Enlumineur) yapan sanatkarlardr. Genel olarak gzel ve stilize kompozisyonlara "nak" bunu yapanlara da "nakka" derler ki,

bunlarn sadece tek ve eitli renklerle terkibini yapanlar demektir. Fakat bu sanatn mensuplarna nakka denmez, mzehhib olarak isim alrlar. slp: Bir devrin ya da bir sanatnn kiilii, bir eserin teknik, renk, kompozisyon biim ve anlatm bakmndan zellikleri. slplatrma: Gerek ekil ve motiflerin karakterini kaybettirmeden basitletirerek, sslemeyi ematik hale sokmak. slp trleri: Seluk, Bursa, Edirne, klasik, barok, rokoko, yeni klasik, uyan gibi blm ve karmlar gsterir. Her uygarln kendi adn tayan zel ya da kark sluplar vardr. Vitray: Renkli camlarn belli bir kompozisyon dzeni iinde bir araya getirilii. Avrupa'da zellikle kiliselerin pencerelerini ssleyen vitraylarda, doaya zg motiflerin yannda dinsel konular da belli bir dzen iinde resimlenmitir. Trk Ssleme Sanatlarnda Kullanlan Ssleme Unsurlar: Alnlk: Antik yaplarn cephelerinde at ile korni arasnda yer alan gen biimindeki ksm. Bir portalin ya da bir pencerenin ereve iine alnm st ksmna da bu ad verilir. Bordr: Kenar, genellikle sslemeli kenar eriti Kemer: Dairesel, rgl ara tayc ve bezeme esi. Dey kuvvetleri eri kuvvetlere evirip kemer ayaklarndan zemine tayan gei eleman. Kontur: evre izgisi. Figrleri ya da motifleri evreleyen izgi. Mihrap: Cami ve mescitler ile namazghlarda kble ynnde belirleyici mimari e. imamn nnde durduu blm. Genellikle etraf erevelenmi, duvarda kk bir girinti biiminde yaplmtr. Mukarnas: Kademeli olarak tamalar yapacak biimde, artmal olarak yan yana ve st ste gelen, boyutlu grnm veren bir gei ve dolgu esi. Petek biimi bir grnt ile yarm kubbelerin iini dolgulayan slam sanat esi. (sarktl olanlarna istalaktit denilir). Stilize: sluplatrlm. doadaki formlarn belli bir slubun ya da tekniin gerei sadeletirilmi ekli. stilize iek motifi...

Trk Ssleme Sanatnda Kullanlan Motifler: Bulutlar: Uzak Dou kkenli olduu iin bu motife in bulutu da denir. Bordrler : Sslememizin en zengin blmn tekil ederler. Hemen hemen her tr desenin deiik boyutlarda uyguland, dekore edilmi dar ve uzun sathlardr. Yerine gre pervaz, ulama, kenar suyu gibi isimler alrlar. intamani Motifi: Yan yana uzanan iki dalgal izgiden ve yine ikisi altta biri stte olmak zere yuvarlak benekten meydana gelen bir motiftir. inlilerde ve Japonlarda "Tama" tabir edilen ve Buda'nn timsali saylan bir remizdir. Bu motifin Trk bezeme sanatndaki anlam, daha ok Trk topluluklarnn yzyllar boyu gl hayvanlara kar duyduu hayranla dayanmaktadr. ki yatay izginin kaplan postu, imek, bulut, ejder gibi deiik yorumlar olduu gibi, noktasnda kurs, pars benei, ay, top, kutsal inci gibi eitli yorumlar bulunmaktadr. Gemeler: zellikle Anadolu Seluklular tarafndan her sahada bolca kullanlmtr. Yuvarlak bir noktann etrafnda arkfelek gibi yer alan izgilerle desen meydana getirilir. Daima bir alttan, bir stten olmak zere kesintisiz devam eden eritler halindedir. Tezhip sanatnda genellikle yazdan sslemeye geilerde ara pervaz (bordr) olarak kullanlrlar. Geometrik Mofifler: Trk sslemesinde olduu kadar btn slam

lkelerinin bezeme sanatlarnda da byk yeri vardr. gen, kare, daire, dikdrtgen gibi geometrik formlarn birlemesinden meydana gelirler. Balang ve biti noktalarnn belli olmamas nedeniyle slam felsefesinin etkisi altnda yetitii kabul edilir. Hataler (Hatay): in ve Orta Asya etkisinde, ou kez kkenleri belli olmayacak ekilde stilize edilmi iek motifleridir. Dou Asya kkenli ssleme motifleri grubu. Stilize edilmi akayk, nar, iri yapraklar ile bunlarn gonca ve saplar balca eleridir.

Mnhaniler: zellikle Seluklu dnemi el yazmas kitap sslemelerinde grlen bir motiftir. Kelikler : gen formlarda oluup, ke boluklarn ssler Lotus: nilfer ieinin sadeletirilmi eklidir. Mnhani: Eri, izilmi anlamndadr. 11. ve 15. yzyl'larda yazma eserlerin hemen her blmnde kullanlmtr. Bazen bordr eklinde ya da mstakil olarak izilmitir. Rumlerden farkl bir izim zelliine sahiptirler. Kompozisyonlarn hazrlannda bir hat zerinde deil, birbirine bitiik olarak izilir ve aktan koyuya doru kademeli bir ekilde boyanr. Natralist iekler: Bu ssleme slbuna "ukfeler" de denilir. XVIII. yy.dan itibaren Bat sanatnn tesiri altnda gelimi bir tarzdr. Tamamen natrmort anlay ile izilip, boyanrlar. Palmet: ilka sanatndan beri kullanlan bir bezeme motifi. Dilimli simetrik yaprak eklinde olup, adn Yunanca palma = el szcnden alr. Panolar: Ssleme desenlerinin simetrik veya asimetrik tarzda oluturduu, btnlemi bir kompozisyon grnm tayan, yerine gre koltuk, kelik vs. gibi eitli isimler alan, belirli formlar iinde dekore edilmi tezyini paralardr. Rum: Trk ve slam sanatnda Bat kkenli ssleme motifi. Yarm

palmetlerden tredii ya da hayvansal kkenli olduu aratrclarca tartlan rum, Bat illerinde arabesk olarak adlandrlr. Orta Asya'dan gelen ve Anadolu Seluklular tarafndan gelitirilen bu motif genellikle ku beden ve kanatlarndan stilize edilerek slplatrlmtr. Rozetler: Dairesel formlar , tamamlayc bir unsur olarak kompozisyonlarda kullanlr.

emse: Sslemede kullanlan oval, dairesel biimde dilimli ya da dz motifler. T: Tezhipte desenin bitiminde, ciltte emse ve kebent kenarlarnda kullanlan yardmc ssleme motifi. Yar Stilize iek Motifleri: XVI. yy. ilk yarsndan balayarak Osmanl ssleme sanatlarnn sonuna kadar kullanlan bezeme motiflerimizdendir. Baz hallerde yar stilize olarak da izilseler de kkenleri daima belli olacak tarzdadr. Zencerek : Birbiri iinden geen ark sistemini anmsatan bu desenler , ikili l , drtl. Efsanev veya mitolojik hayvan motifleri: Ejder: Motifi Osmanllar Dneminde, XV-XVl. yy. Uak, Grdes

hallarnn baka, ayn gelenei srdren Bergama yresi hallarnda da stilize edilerek kullanlmtr. Evren, Efsanevi ate pskrten hayvan. Grifon: Bu hametli ve gl yaratklar gklerin efendisidirler.Grifonlar hem tehlikeli hem de dier akll yaratklardan farkldrlar. Harpiler: Yar insan yar hayvan eklinde yaplan bu yaratklar gk, kara ve deniz harpisi olarak ekilde oluurlar. Efsanevi bir yaratk olan harpi insan bal ku olarak tasvir edilir. Sfenks: Ba ve gvdesi farkl trlerden (genellikle ba kadn ve gvdesi aslan gibi) oluan fantastik yaratk Simurg: Kularn hkmdar olan Simurg Anka, Simurg (mitoloji) , efsanevi bir ku; Simurg Zakatala, kular lkesinin btn kular kafdann ardndaki padiahlar Simurg, Zmrd- Anka Kuu

BLM II 2.YNTEM
2.1. Aratrmann Modeli Bu kullanlmtr. 2.2. Evren Ve rneklem Bu aratrmann materyalini, Ssleme Sanatlarnda Kullanlan Hatai motifi oluturmaktadr. Hammaddesine gre snflandrlm Geleneksel Trk El Sanatlarnda kullanlm olan Hatai motifleri desen ve kompozisyon asndan incelenip, fotoraf ve izimlerle rneklem alnmtr. 2.3. Verilerin Toplanmas Belirlenen aratrma konusuna gre literatr taramas yaplm, fotoraflar ekilmi ve ekilen fotoraflardaki desenlerin genel motif kompozisyonlar, izimleri yaplmtr. 2.4. Verilerin Analizi eitli kaynaklardan toplanan veriler nda Hatainin Trk Ssleme Sanatndaki yeri, tarihsel geliimi, kkeni hakkndaki grler, izim zellikleri ve eitleri ile hammaddelerine gre Trk Ssleme Sanatndaki Hatai kullanm ve rnekleri snflandrlarak sunulmutur. aratrmada literatr taramasna dayal betimleme modeli

10

BLM III 3. KAVRAMSAL EREVE

3.1.Trk Tezhip Sanat Geleneksel ssleme sanatlarmzn ok yaygn bir kolu olan tezhip Arapada altnlama anlamna gelen bir ssleme tekniidir.En erken rneklerini yazma kitap sanatndaki Kur' an, dua, bilim ve edebi kitaplarda grmek mmkndr. Trk tezhip sanatsnn yzyllar iersinde farkl sluplarda gelitirdii en mkemmel tezhipleri dini kitaplar iin yapt kukusuz bilinen bir gerektir. almalarn ve gelimelerini devlet himayesinde saraya bal nak hanelerde srdren bu sanatkarlar Mzehhip ad altnda anlrlar. Tezhip sanatnn vazgeilmez malzemesi olan altn uzun bir ameliyeden sonra varak (ince levha) halde mzehhepin eline ezilmek zere gelir. Zamki arabi ile ezilen altn su ile ipekten szlr, dinlendirilir. Daha sonra kurutularak toz haline gelir. Tatbik edilecek alanlara jelatinli su ile srldkten sonra akik tandan yaplm mhre ile parlatlr. 12. ve 13. yzyllarda parlak olarak tatbik edilen altn daha sonraki yzyllarda deiik renklerde (yeil, krmz, beyaz) retilmi, bazen mat olarak da tatbik edilmitir. Altnn yan sra kullanlan renkli boyalarn en arlkta olan koyu mavidir.eitli tonlarda tatbik edilen lacivert lahor ividi, lapis gibi adlarda toprak kkenli olup arap zamk ile halledilir. Esas iki ana rengin haricindeki ara renkler krmz, yeil tonlarda ksmen zemin rengi olarak kullanlmtr.iek motiflerinin renklenmesi de btn ana renkler ve tonlar aktan koyuya giden kademeli bir biimde boyanr. Bir yazma eserde tezhiplenen blmler i kapak anlamnda olan ve kitabn ad, mellifi bazen de kimin iin yapldn belirten temellk kitabesinin bulunduu zahriye; sanatnn btn hnerini gsterdii ser levha yada bo sayfalar, hattatn isminin konulmas nedeniyle ketebe sayfas yada hatime denilen son sayfalar; balk yada mihrabiye diye adlandrlan Kur' an' da sure, dier sayfalarda sure balar; cmle ve ayetleri birbirinden ayrmak iin konan nokta yada duraklar; sayfa kenarlarnda grlen ve konuyla ilgili aklamay ieren gl

11

sslemeleri olup bunlar secde, hizib, cz ve ar glleridir.Tezhip tasarmlarnda kullanlan motifler doadaki bitki ve hayvan biimlerinin stilizasyonudur. Bitkisel kkenli olan iekler Hatayi ad altnda toplanan ounlukla hayal mahsul olan kompozit bir trdr. Hayvansal biimlerin sluplamasndan meydana gelen dier motif tr ise Rumi ad altnda gnmze gelmitir. Kelime anlam Anadolulu olan Rumi 12. ve 13. yzyllarda mimari ssleme ve tezhip sanatnda en ok kullanlan motiftir. zellikle Seluklu Mimarisinde karakteristik hayvan figrleri ile birlikte tasarlanm bir ok antlarda grlr. arlkl asimetrik dzendedir. 14. yzyldan itibaren hayvansal biimini Hatayi motifinin de yer ald kaybeder, 15. ve 16. yzyllarda yaplan tezhiplerdeki tasarmlar Rumi motifi Ksmen kompozisyonlar ok sade bir biim ihtiva eder. Bu yzyln sevilen baka bir motif tr ise kenar pervazlarda kullanlan zencerektir. XII. Yzylda kitap sanatna artan youn ilgi Konya tezhipinin gelimesine sebep olmutur. XIV. Yzylda kitap sanatnn koruyuculuunu Karaosmanoullar ve Germiyan beyleri yapmlardr. Trk mzehhipleri XV. yy. balarnda etkinliklerini Osmanl Sultanlarnn Koruyuculuunda Bursa' da srdrr. Yaplan tasarmlar da fevkalade incelmi Rumi ve Hatayi motifleri ok zengin bir biimde izlenir. Kompozisyonun gelime gsterdii bu yzylda dou okullarnn etkileri de (Badat, Tebriz, Herat) hissedilir. Kompozisyonda simetri hakimiyeti gz yormayan karakterli ve sistemli bir ekilde ekollemektedir. Kompozisyon emalarnn tamamen geometrik kaidelere bal hat sanatnda olduu gibi belirli ller dahilinde gelime gsterdii izlenir. Hazrlanan tasarmlarda kullanlan Rumi ve Hatayi motiflerde veya karma olarak devrin karakteristik zelliklerini tar. Bu devredeki mimari sslemelerde ini, kalemii, ahap, ta oyma, tekstil gibi deiik tekniklerde kullanlan ssleme tasarmlar tezhip sanat ile ayn paralellik iindedir. Buda kullanlan tm desenlerin ayn nakhanede retildii ve ayn zamanda bu nakhanenin ssleme sanatlar konusunda verilen eitiminde merkezi olmasndan kaynaklanmaktadr. XV. yy. ortalarndan sonra Fatih Sultan Mehmet himayesinde kurulan saray nakhanesi Osmanl sarayna zg Trk tezhip slubunu oluturmaya balamtr. zellikle bilim ve sanatla ilgili kitaplarn tezhiplerinin yapld yeni sayfa dzenleri izlenir. Bu dnemin saray Nakka bas zbek asll

12

Trk olan Baba Nakka' tr. 15. yy. sonu 16. yy. bana rastlayan Beyazt dneminde sayfa tezhipleri ok zengin sslemeleridir. Zeminde laciverdin egemenlii altn ile dengelenmi iilik ar derecede incelmitir. Bu dnem iinde Trk ssleme repartuarlarna bulut motifleri de girmi 16. yy. ve sonrasnda hemen hemen btn kompozisyonlarda sevilerek kullanlmtr. Yavuz Sultan Selim dneminde 1514-15 yllarnda Tebriz' in alnmasndan sonra stanbul' a gelen Tebriz ve Herat'l sanatlarla Osmanl ssleme sanatlar yeni bir ehre kazanr. Kanuni Sultan Sleyman'n saltanatnn ilk yllarndan itibaren btn ssleme sluplarndaki yenilikler dikkati eker. Bu devre iinde saz sluplarndaki yenilikler dikkati eker.Saz slubunun yaratcs ah kulu saray ba Nakkadr. Onun rencisi olan KARAMEM Osmanl ssleme sanatnn gelmi gemi en nemli sanatlarndan biri olarak dikkati eker. Kitap sanatnda o gne dein grlmemi bir slubun yaratcs olmutur. Karamemi bata gl, lale, smbl, karanfil, ssen, zerrin olmak zere has bahelerin ieklerini, bahar am meyve aalarn resimleyerek Osmanl'ya zg natralist bir bezeme sanat gelitirmitir. Tezhip sanatnn nemli bir kolu olan Halkar slubu yalnz altnla yapld gibi renkli bir ekilde de (ikaf) eitli kompozisyonlarda rnekler vermitir. ah kulu ve Karamemi' nin meydana getirdii sluplar ve yetitirdii rencilerle Osmanl tezhip sanat 16.yy. ortalarnda doruk noktasna ular. Trk tezhibinin en mstesna rneklerinden biride Karahisari Kur'annda ki desenlerdir. slup teknik ve eitlilik asndan Osmanl ssleme sanatnn bir repertuar saylan bu Kur'an daki tezhipler akl almaz bir incelikle Karamemi nakhanesinin mahsuldr. Yalnz koltuk desenleri birbirinden farkl 100 deseni ihtiva eder. Farkl renkler ve sluplarla 600 deiik renk eidi ile tezhiplenmitir. XVII. yy. boyunca Trk tezhibinin nemli rnekleri genellikle dua kitaplarnda yer alr. Tasarm dzenleme XVII. yy. ortalarna kadar ksmen gelenei korumutur. Bu yzyl sonunda Trk tezhibi giderek inceliini yitirdiini ve klasik motiflerin zelliini yava yava kaybettiini izleriz. Bat sanat etkisinin kuvvetle hissedildii 18. yy. da klasik sslemeyle Barok, Rokoko motiflerinin bir arada kullanld tarz dikkat eker. Dnemin en byk mzehhibi lake ustas Ali skdari

13

dir. Bu sanatnn tm eserlerinde eski ve akmn en gzel ekilde badat rnekleri grmemiz mmkndr. 18. yy. sonuna doru tezhipte Trk rokokosu ad verilen bir bezeme slubu yaygnlar. zellikle natralist iek buketlerinden oluan bu teknik kendini 19. yy. sonuna kadar devam ettirmitir. 19. yy. sonuna doru klasik motiflerin yeniden ele alnmasna allm ve Trk tezhibine Neo klasik slup ortaya kmsa da bu tarz, Osmanl bezeme sanatnn en zayf slubu olarak kabul edilir. Bandan beri Tezhibin yazma kitap sanatlarndaki seyrini inceledik. Tezhibin tatbik edildii birok alanlardan biride murakka yaz levhalar zerine yaplan bezeme eitleridir. Yaadmz yzylda levha tarznda geliimini srdren Trk tezhibi, gnmz koullarna uygun bir ekilde sanat ihtiyacna cevap verir. 3.1.1.Trk Ssleme Sanatlar Gelimi gemi uygarlklar arasnda ssleme sanatlar en olgun dzeye ulam milletlerden biri de hi kukusuz Trklerdir. Trkler orta Asyadan balayarak, yakn douyu da iine alan milli sanat kltrn yzyllardan bu yana Anadolu ve Trakya da ok baarl bir ekilde srdrmlerdir. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) lkel Trk sanatnn kaynan Orta Asyada Altay ve Pamir blgelerinde aramak gereklidir. Bu blgelerin tarihten nceki alarna ilikin bilgi, ne yazk ki pek az bulunmaktadr. Orta Asyada .. 11.000 yllarna kadar uzanan bir uygarln varl grlr. Bu uygarln tmnn teki uygarlklardan nce ortaya km olduu sylenmektedir. Orta Asyada cilal ta ann .. 9000 yllarnda, madenlerin ilenmesinin de .. 6000 ylnda balad bilinmektedir. Yine Orta Asyada bulunan, renkli seramikler, ayn tre giden btn teki seramiklerden daha eskidir. lkel dnemlerin ssleme rnekleri piirilen toprak eya da, silahlarda, kapkacakta ve dokumalarda grlmektedir. Bu ilkel eyalarda ki sslemeler incelendiinde, ssleme elerinin, Smer ve klasik in sanatnda ki ssleme eleriyle sk bir iliki olduu grlr.

14

..ki dnemlerde eitli dik ve eik izgilerin kesimesinden oluan motifler ok grlr. Geometrik ssleme, tarihten nceki alarn tmnde kullanlm, sanata kiisel milli bir orijinallik salamtr. Hayvanlar arsnda ki dvler veya her hayvann bir yada birok yaban hayvann saldrsna uramas sk kullanlan konulardr. Ayn arkaik motifler, ran hallarn da ve minyatrlerinde bugn bile kullanlmaktadr. sluplatrlm bulut ve ejder, genellikle eyalarn ve dokumalarn sslenmesinde kullanlan klasik bir motifin domasna sebep olmutur. .. 400 yllarna doru, hayvan slubu yerini kvrk dal slubuna brakmtr. Hayvan trlerinin eitli blmleri, soyut ss yapraklar, helezonlarn da kvrml dallar biimine geldii grlr. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) Asya steplerinde yaayan Trklerin sanat, bir gebe sanatdr. Eyalarnda kullandklar biimlerle byk kltrleri bile etkiledikleri grlr. Dokumalar, pimi topraktan yaptklar kapkacaklar, aa oyma ve maden ilemeleri in, Orta Asya, Sibirya ve Kuzey Avrupadan Macaristan ve Slav lkelerine kadar yaylmtr. Trk hakanlar adrlarn kumalarla, hallarla ve sanat eyasyla gsterili bir biimde sslemesini bilmilerdir. slamiyetten nceki dnemlerle ilgili nemli bilgi verecek olan aa ilemeler, adrla ilgili hal ve dokuma sanat eserleri vb. zamanla tmyle ortadan kaybolmutur. 20. yy yaplan kazlarda kimi ssl kee ve hal paralar bulunabilmitir. Trk hal sanatnn ilk rnei, .. 3. ve 2. yzyla ve Asya Hunlarna balanabilen pazrk halsdr. Bu hallar, hayvan figrl bordrler ve ortada kareler iinde haa benzer iek motifleriyle ssldr. Krmz zemin stne beyaz, sar ve mavi renkler egemendir. Hal sanatnn ikinci basaman, .S.3. ve 6. yzyllara da drt yz yllk bir dnem iine giren, Dou Trkistan da bulunmu hal paralar oluturur. Bunlarda baklavalar, eritler, stilize iekler grlr. Trkler helezon biimlerini, sluplatrlm hayvan figrleri ile geometrik motifleri sadan sonra ki dnemlerde de kullanmlardr.

15

Uygurlar Uygurlar Budist olup, stn bir uygarlklar vard. Uygur Trkleri zamannda yazlan kitaplarda, yaplan derlemelerde minyatr tekniine uygun sslemeler bulunmaktadr. Uygur Trkleri, teki soydalarna gre kent uygarlna bal kaldklarndan Tufan, Karahou, Bibal gibi kentlerde yaplan kazlar baz duvar ve resim sslemelerini, ssl vazolar, yazmalar ve minyatrleri ortaya karmtr. Bu eserler onlarn ayn yzylda ki bat halklarnn sanat beenisinden daha yksek bir sanat zevkleri olduunu gstermektedir. Uygur sanat, ran sanat ile in sanat arasnda araclk etmitir. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) Uygurlarn Manihaizmi tanmalarnn, kitap sanatlarnn gelimesinde etken olduu gr sanat tarihilerince ileri srlmektedir. Mani dininde ki Uygurlar dan kalan yazmalar dikdrtgen biimindedir. Tezhiplerde grlen stilize iek ve yapraklar, kvrk dallar, slamiyet dneminin Hatai slubunun habercileri gibidir. 3.1.2. slamiyetin kabulnden sonraki dnem slamlk, puta tapma dnemleri kalnts, insan yada hayvan figrlerinin tasvirine kar olduundan, Trkler slaml tandktan sonra, sembolik ve puta tapma anlam olan btn insan ve hayvan biimlerini braktlar. Ancak, figrlerin sanat karakterlerini korudular. Bunlar bitki, sluplatrlm iek biiminde kullandlar. Bu sebeple ilkel dnem eserlerinde bol bol grlen ejder, beyaz kaplar ve ku gagal, kanatl akbaba figrleri sonralar Trk sanatnda yok oldu. Yerini, hayvan figrlerinin izgisel anlatm olan soyut motiflere ve bitki biimlerine brakt. slaml tandktan sonra genileyen Trkler, bir yandan aralarna kartklar halklardan etkilenirken bir yandan da o halklarn sanatlarn deitirip gelitirirler. Bu etkileim mimarlk ve sslemede kendini gsterir. Bu arada heykel sanatnn da yava yava ssleme ve mimarlkla birletii grlr. Seluklular dneminde insan hayvan figrleriyle ssleyici olarak bitki motifleri kullanlmtr. Aldan yaplan kompozisyonlarda genellikle avlanma, elence konular tasvir edilmitir. Bu kompozisyonlar byk bir beceriyle ilenmi,

16

madalyon iindeyse evresi ssleme motifleriyle doldurulmutur. Bunlardan ok iyi korunmu bir figr bugn New Yorkta Metropolitan Mzesinde bulunmaktadr. slamlktan nce sava Trk boylar arasnda kuma dokuma, hal, kilim, maden kakma, deri ileri, ok ve kl stne aa ve demir sslemeler biiminde gelien resim sanat, slamlktan sonra yine ssleme alannda ve minyatr alannda yeni bir atlm yapmtr. Trk eserlerinde ok ayr sanat grleri ortaya kar. Arap sslemeleri bir izgi oyununun geometrik bir dzen iine alnmasdr. Bu izgi dzeni, cokudan yoksun olup amasz dolaan izgilerin kompozisyonudur. ou kez ayrntlar iinde boulur. ran sslemeleri Araplarda ki gibi kat kurall deildir.bir ran halsna bakldnda bitkiler, kular, iekler evreni, hayvan motifleri grlr. ran eserleri duygular coturmakla birlikte ok abartmaldr. Hint eserleri biimlerinin mistiklii Hindistan ormanlarnn bol ve gr bitkilerini akla getiren ikinlikleri ile bunlardan ayrlr. Trkler ise tmyle baka bir karakterdir. Trk kilimlerinde ne Araplarn matematik, geometrik motifleri ne de ranlnn en tabiat vardr. Trkler evrelerinde grdkleri nesneleri ak stilize edilmi ve hemen hemen tabiattan uzaklam bir biimde motiflere evirmilerdir. Motifler, tek hayvann tek iein stilize edilmi nerdeyse soyut biimleridir. Bu biim deitirmi tabiat eleri Trklerin ss eleri olmutur. Trk tabiat kendi gr iinde imceler ve onu kendi evrenine yakacak ss motifleri biimine dntrr. Grlyor ki, Trkn yapsnda bir deitirme ve kendisiyle btnletirme karakteri vardr. Trk sanat eserleri yalnlklar abartmadan uzak aklclklar ile gze arpar. 3.1.3. Anadolu Seluklu Dnemi Seluklular, 11. yzylda, Suriyeden Semerkanta dein yaylan ok gl bir devlet kurmulard. Bu byk imparatorluk, Melik ahn yerine arasnda devlete blnd. Bunlara Seluklular ad verilir. ran Seluklular, Suriye Seluklular ve Anadolu

17

Seluklular dneminde bu lkelerin sanatlar baz deiikliklere urar, Suriyede ve Anadoluda yeni bir sanat doar.Anadolunun orta ve dou blgelerinde yaayan Seluklular, 11. yzyldan 13. yzyla kadar egemenliklerini srdrrler. Seluklu ssleme sanat, Eski Anadolu halklarnn grlerine yabanc kalm orijinal ve milli karakterini korumay srdrmtr.Anadoluda Yunan, Roma, Bizans etkileri abartlr.Trkler, sanatn her alannda giyilen ve kullanlan eyalar getirdikleri motiflerin zelliklerini koruyarak, eski zevklerinin rnlerini, birlikte gelen Trk sanatlaryla yaatmlardr. Anadoluya gelen Trklerin kimi gebe, kimi yar gebe, kimileri de Orta Asya ve randan gelen kentliler idi.Bu deiik toplumsal yaantlara, deiik retme ve yaatma teknikleri karlk veriyordu.Gebelerin dokuma, dericilik, maden ileri alanlarnda binlerce yllk gelenekleri, gelimi teknikleri ve kendilerine zg ssleme szlkleri vard.Yar gebelerin ise, bunlara ek olarak, yerlemi bir topluma ait yap teknikleri, biimleri hakknda bilgileri olaca aktr.Orta Asya ve ran kentlerinden, Anadoluya g eden sonuncu grubun ise, ran- slam uygarlnn sanat ve el sanatlaryla ilgili her alanndan sanatlar kapsad, belgelerden renilmektedir.Ancak, Anadolu sanatnda her zaman ayr bir zellik gze arpar. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) Seluk sanatnn etkileri Msrda, spanya Araplarnda, batda tm Avrupada grlebilir.1219da Konya birinci derecede bir sanat merkezi olmu ve sanatlar burada tolanmtr.1225 Mool salgnndan sonra da randan birok sanat Konyaya gelmi ve oraya yerlemilerdir.Bu sanatlar, her yeri sslemilerdir. 11 ve 12. yzyl ssleme sanat, gelierek 13. yzyla kadar srm ve en stn biimini bulmutur.Seluklu sanat, Beylikler Dnemine ve lhanilere nderlik eder. Kukusuz byk bir lkede oluan kltrel bileimin, yalnzca bir iki bileenden olutuunu varsaymak doru deildir.Anadoluda 12, yzylda oluan sanat eserleri incelendiinde, her blgede oraya zg nitelikler saptanabilmektedir.Anadoluda oluan sanat bileiminin, btn alanlarda benzer bir gelime izgisi gstermediini de hatrlatmak doru olur.Mesela; minyatr, hat, ssleme, gibi kitap sanatlarnda, kitabn tanabilir ve evrensel karakterine bal

18

olarak slam dnyasyla daha baml, mimarlk, ta oymacl, ini gibi sanatlarda ise daha bamsz gelimeler olduu grlr. Anadolu Trk ssleme sanatlarn oluturan Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki motifleri aralarnda ayrlan noktalar olmasna ramen sanat tarihileri, zde drt ana gruba toplamaktadrlar.Bu ana gruplar yine kendi iinde eitlenebilmektedir.Motiflerin yzyllara gre egemenlii ve ilenileri de ayrlklar gsterir.Deiik gruplanabilir. kaynaklardaki snflamalarn ortak ynleri gz nnde bulundurularak, Trk ssleme sanatlarndaki motifler, ana izgileriyle yle

Bitki Motifleri 1. iekler ve yapraklar a. Hatailer b. Somut yaprak ve iekler Klasik slupta olanlar Rokoko slubunda olanlar 2. Aalar ve otlar Figrl Motifler 1. nsan figrleri 2. Hayvan figrleri a. Rumiler Mnhaniler b. Soyut ve sembolik figrler Geometrik Motifler 1. Alar a. Kapal geometrik sistemler b. Ak geometrik sistemler 2. Gemeler Yaz ssleme Karmalar 1. Tabiat eleri

19

a. Bulutlar b. Ay, gne, yldz vb. c. Dalar, rmaklar vb. d. Cami, ev vb. 2. eitli eyalar Seluklularn antlarn sslemede kullandklar motifler, hallara ve dokumalara zg ssleme karakterleriyle ilgi eker.Kordon eritler, rgler, bklm zrhlar, giysi dmelerini ve koum kabaralarn andran yuvarlaklar, bu sanatn belirgin motifleridir.Bunlarn yannda yaz ile ilgili ya da yazdan gelme motifler grlr.Seluklular kufi yaz trn ok kullanmlardr.(ASLANAPA Oktay /Trk Sanat, stanbul, 1951) Seluklular inide ta, tahta, maden, vb. tm oymaclk sanatlarnda, hallarda, kitap sslemesinde, zellikle 11. ve 12. yzyllarda geometrik motifleri ok kullanmlardr.Anadolu Seluklular, kapal sistemde geometrik dzenlemelerle, gemeleri daha ok sevmi ve kullanmlardr. Filiz ve yaprak biiminde sluplatrlm stilize hayvan motiflerinin ortaya koyduu rumi sslemeleri, Anadolu Seluklu sanatyla ilgili pek ok rnekte grlebilir. Seluklular ayrca mnhanileri ok sevmi ve hibiri dierine benzemeyen birok kompozisyonlar yapmlardr. 13. yzylda geometrik motifler nemini yitirir, bitkisel motifler nem kazanr. Seluklularn kullandklar bitkisel motifler,hatailerdir.Hatailerle yaplm gzel ssleme rnekleri ortaya koyarlar.Seluk sanatnda stilize hayvan figrleri, ift kartallar, doan kuu, sembolik yaratklar, stilize yaam aac ve seyrek olarak da insan figrleri vardr.Bunlar gnmze ulaan kuma ve ini ssleme rneklerinde grlebilmektedir. 3.1.4. Osmanl Dnemi Seluklu ve Bizans imparatorluklarnn mirass olan Osmanllar,

Seluklularn geleneklerine uymular, Bizans geleneini ise itmilerdir. 15. yy ikinci

20

yarsnda Osmanl ssleme sanat bu etkilerden tmyle kurtularak kendine zg zellikleri ile gelimesini srdrmtr. Trklerin sosyal ve siyasal dzeninde ortaya kan deiiklik sanatta da devletin durmadan byyen gcne e bir deiiklie sebep olmutur. lkenin ekonomik ve siyasal olaylar, kltr olaylarna yansmtr.Bu sebeple Osmanl sanatnda slup birbirinden ayr dnemler ortaya kmaktadr. Bu adan ele alndnda Osmanl sslemeleri tarihsel geliimi iinde dnemde incelenebilir. 1. Osmanl erken dnemi ve 15. yy sslemeleri 2. 16. yy ve 17. yy ilk yarsn klasik dnem sslemeleri 3. Trk rokokosu bal altnda toplanan 18. yy ve 19. yy sslemeleri Trk sslemeciliinin bu tarihsel geliimi giderek kendi kken, gelenek ve yorumlarna sk skya bal kalarak slam dnyasnda sekin bir yer bulur. Bu gelimede slam dncesine nemli bal kalndn belirtmek yerinde olur. Trk sanatlar din yasaklar nedeniyle resim ve heykel alannda kstlandndan yaratc glerini ssleme sanatlaryla ortaya koymulardr. Hayal gcn bu alanlarda srdrerek bazen ileri derecede bir stilizasyona, bazen de soyutlanmaya kadar giden modas gemeyen eserler oluturmulardr. 13. ve 14. yzyllardaki yalnlk ve temiz iilik, Osmanllarla 15. yzylda daha da incelmi, biimini bulmutur. En yaln ve en gzel formller ortaya konmutur. 15. yzyl ayn zamanda 16. yzyla ortam hazrlar. 16. ve 17. yzyllarda ise Trk sanat her alanda klasik dnemi yaar. Ssleme sanatlar daha da incelerek en stn rneklerini verir. Bu dnemde Osmanllar geleneksel biimleri stn bir anlayla ileyip, izgi ve biim arasnda esiz bir uyum salarlar. Sanatnn yzeyler ve hacimlerle ilgili derin bir uyum anlay vardr. Yzeylerin ss motiflerine boulduunu grmekten hi holanmaz. Gzellii ara sste deil biim ve yalnlkta arar. Tabiatta ki sslenecek nesne arasnda tam bir uygunluk elde etmeye alr. Mesela; tuntan bir parmaklk sslemede kullanlan motifler madenin yaps ile uyumaktadr. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) Ssleme sanatnn ta, maden, aa, cam, ini ve seramik, ileme, dokuma ve rme, deri, sedef gibi malzemelerle yaplan eyalarn da kendi biim ve maddelerine

21

zg bir ssleme tr olumutur. Sslemelerde ki dzenin yasalarna amamak elde deildir. Daha sonraki yllarda grlen baz ilgisizliklere kesinlikle rastlanamaz. Bunlarda tahta, fresk, tula, deri, ini, kat, cam, hal, ve kumalar stnde grlen sslemelerde slup birlii ilgi eker. Aralarnda ou kez yalnz ilendikleri maddelerin ve uygulanan tekniklerin ortaya koyduu ayrlklar vardr. Bu birlik btn ssleme sanatlarnn temellerinin saraylarda kurulan nak hanelerden ynlendirilmesiyle salanmtr. Anadolu da ilk olarak Konya Seluk Saraynda balayan ve Gzel Sanatlar Akademi niteliinde olan saray nak hanelerinin kurulmas gelenei beylikler ve Osmanllar dneminde srdrlmtr. Osmanllarn balangta znik ve Bursa okullarn kurduktan sonra Edirnede faaliyete getikleri ve stanbulun alnndan sonra stanbula g ettikleri bilinmektedir. Yrelerinde birbirini izleyen bu okullar gzel eserler vermilerdir. Bunlar yaplarda yer alan sslemelerde veya kitap sslemelerinde yeterince grlmektedir. Trk sslemesinin zenginlii motif trlerinin bolluu ve motiflerin son derece estetik yapya sahip olularndan kaynaklanmaktadr. Yzyllar boyu sregelen geleneklerle yorulmu bu motifler Osmanllarla en stn biimlerini bularak Trk ssleme sanatlarnn ileri bir dzeye ulamasn salamlardr. Osmanl toplumunun hayatnda savalarn buna paralel olarak da hayvan motiflerinin deerini yitirdii 16. yzylda tabiattan stilize hayvan figrleri yerlerini tabiattan stilize motiflere brakm, ar stilize hayvan motifleri Rumilerle srdrlmtr. 14. yzyla kadar rumi slubu ile yaplm sslemelerin ounda hayvanlar tanmak ihtimali vardr. Tarihin ak ve dnce gelimelerinden olsa gerek kularn kafalar, tavanlarn kulaklar vb. ayrntlar yok olunca Rumiler klasiklemi, yaln biimlerine brnmlerdir. 15. ve 17. yzyllarda kkenlerini hatrlatmayan ara stilize biimlerde grlrler. En ince ve en gzel rneklerini 16. yzylda vermilerdir. Hatailer, Osmanl ssleme sanatlarnda ok kullanlan bir motif trdr. Anadolu Seluklular dneminde yaln ve ilkel grnmlerde olan hatailer 15. , 16. , 17. yzyllarda en gzel rneklerini vermilerdir. Klasik Osmanl sslemelerinden

22

biri olan Hatai, her tr el sanatna uygulanmtr.Bu dnemde, kk vazolardan kan veya vazosuz, hatailerle yaplm buketler de grlmektedir. 16. yzyln ilk yars ile birlikte, saray nakhanelerinde, sslemeye yeni etkilerin egemen olduu grlr.Tabiattan stilize eitli bitkiler, sslemelerde yer alr.Gl ve goncas, karanfil, lale, smbl, meneke, nergis, zambak, papatya, idem, ekaik, nilfer, gibi iekler, eitli yapraklar, bahar dallar, selvi, hurma aac, elma, zm, nar gibi meyveler eit eit ve yepyeni biimleri ile mimarlk antlarnn, inilerin, talarn, kitaplarn vb. sslemelerinde kullanlr. Bylece etkin bir ssleme sanatnn domasna etken olurlar.Ayrca bu yeni slup, imparatorluk snrlarn am, Avrupa lkelerinin sanatlarn etkilemitir. Osmanl vermilerdir. Orta Asya kaynakl bulut motifi daha ok, intemani, kaplan izgisi, ay, gne, yldz motifleri daha az olarak sslemede, arada bir grlmektedir. Ssl yazlarda yaplan sslemeler de, Osmanl sanatnda stn rnekler vererek nemli bir grup oluturmaktadr.Nesih, Sls ve Talik, Osmanllarn en ok kullanp yeni eitlemeler ortay koyduklar yaz sluplar olmutur. Klasik dnem sslemeleri, renk eitlilii ve olgunluklaryla en uygun rneklerini verirler.Teknik ve iilikte en stn dzeye ularlar. 18. yzylda, Osmanl mparatorluunun Batya kaplarn amasyla birlikte, her eyde olduu gibi sslemecilikte de deiiklikler oluur.Batnn oluturduu Barok, Ampir, Rokoko sanatlar, blgesel karakterlerle kararak Trk Rokokosu ad verilen yeni bir slubun domasna yol amtr.Balangc 3. Ahmet dnemine rastlayan bu deiimler, 19. yzyln sonuna dek srmtr. Bu dnem sslemesinde gereki (natralist) bitkisel ssler, Klasik dnemdeki dier motiflerin yerini alr.Klasik rumi ve dier desenlerin bu anlam iine uyguland grlr.Dzenlemeler daha az arbal bir nitelie dnr.iekler, renk ve biimleriyle, yapraklar, tabiattaki iekler; grnlerine vazolar, uygun olarak k-glgeli balanarak allr.Dallar, kaplar fiyonklarla sslemesinde geometrik motifler ikinci derecede kalmaktadr.Bununla birlikte kullanldklar alanlarda yaln ve gzel rnekler

verilir.Bazen de arla varan kvrmlar sslemeyi tamamlar.Tabak iinde meyveler de bu dnemde ortaya kar.

23

Trk sanatlar bu yeni akmda Baty taklit etmemi Batdaki rneklerine benzemeyen yeni bileimler yaratmtr.Bu tmyle Trk olan ve millileen yolda geni ilerlemeler yapm, her kent ve bucana uzanan gzel rneklerden sonra Trk Rokokosunu, Avrupa taklidi saymayp, Trk sslemesinin bir dnemi olarak ele almak gerekir.Ancak 19. yzyl ortalarnda, ar ssl biimlere ve renklere brnerek soysuzlam ve irkinlemitir.20. yzyl banda Trk sslemesini, bu ile uraanlar tmyle bozmulardr. Trk halk el sanatlarnda,saray nakhaneleri ya da esnaf loncalar dnda, evlerde ya da gebe airetlerde yaplan eitli eyalarn sslemeleri, kat kurallara bal olmadan gelimitir. Bunlar, geleneksel motifleri kullanmakla birlikte,yreye, kiiye, yaplan ie gre iten geldii gibi ortaya konan, birbirinden gzel ssleme rnekleriyle doludur.zellikle dokuma, ileme, rglerde, giyim ve kuamda kullanlan ss elerinde ok ayr zellikler gsteren bu sslemeleri, kendi ilerinde ayr ayr incelemek gereklidir.Oyalar, heybeler, oraplar, kilimler vb., kopup gelen bir iir, bir trkdr. 3.1.5. Cumhuriyet Dnemi Cumhuriyet dneminde kurulan Gzel Sanatlar Akademileri ve gzel sanatlara ynelik dier okullarda Kz Teknik retim Okullarnda yaplan eitim sonucu, Trk ssleme sanatnda ada anlamda yeni ilerlemeler izlenmektedir. (Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Ankara, 1986) Bununla birlikte Trk ssleme sanatlarnda, pek ok alanda da gerileme olmaktadr. Bu konuda, Trkiyede ssleme sanatlaryla uraanlarn daha bilinli ve gl abalar gerekmektedir. Tarih ncesi alardan Orta Asyadan bu yana milli karakterini yitirmeden birbirinden gzel rnekler vererek gelien Trk ssleme sanatlar an anlay ve teknolojisi ile yorulmu ama karakterini koruyan nitelikte yeni ve gzel eserler oluturabilmelidir. halkn barndan

24

3.2. Ssleme Sanatnda Kullanlan Motifler slam ssleme sanatlarnda figr ve tasvirlere pek yer verilmediinden, motifler geometrik dzenlemelerle beraber byk nem kazanmtr. Yzyllar iinde gelierek eitlilik kazanan ssleme elaman motifleri belli gruplar iinde toplayarak snflandrmak, bunlar tanmaya kolaylk salayacaktr. Bu motifleri grupta inceleyebiliriz. Bitkisel motifler Palmet-lotus iekler,yapraklar,aalar Soyut Motifler Rumi Mnhan Sembolik Motifler Bulutlar intamni ve benek A.Bitkisel Motifler (natralist motifler) Kendi iinde iki gruba ayrlr: Palmet-Lotus: ounlukla beraber kullanlan bu iki motiften, Lotus, nilfer ieinin sadeletirilmi seklidir. Pal met ise, kayna Asurlular olarak bilinen bir motiftir. ok zengin eitleri olan bu motifler slam eserlerinde sade ve zarif grnmleriyle izilmilerdir.

25

iekler Hatai: Gl, gl goncas ve benzer ieklerin boyuna kesitinin anatomik hatlarn slplatrlm grnmleriyle izilmi sekline denir. Baz kitaplarda bu motifin Timur Devleti zamannda in Trkistan'ndan getirtilerek kullanlmaya baland anlatlrsa da bu doru deildir. 11. yzyl baslarnda Karahanlilar Devleti zamannda in Trkistanina -"Hatay-Hitay-Huten" diye adlandrlan lke- bir sanat gnderilip orada "hitay sanatn" renen sanat lkesinde dndnde slam ssleme sanatlarnda Hatai motifi ile Hatai slubunun temelini atm olur.

Pen: Gl, gl goncas, papatya ve benzer ieklerin kus bakisi grnnn stilize edilerek izilmi ekilleridir. iekler yapraklarna gre biimlendirilirler. Penberk: 5'lik yaprak demektir. 13. ve 14. yzyllarda sevilerek kullanlan hatai motifi ile 15. yzylda yava yava dier nariei, nergis, smbl gibi ieklerin de katlmyla ssleme sanatnda Rumilerin ve geometrik dzenlemelerin yerini natralist dzenlemeler almaya baslar. zellikle 16. yzylda lale ieinin tezyini sanatlarda kullanlmaya balamasyla yepyeni bir dnemi balatr.

26

Yapraklar: Ssleme sanatlarnda dier bir zellikte her iein kendi yaprayla kullanlm olmasdr. Hibir zaman bir gl bir karanfil yaprayla birlikte izilmemitir. Bu zellikten baka haner yapra adi verilen kavisli iri ve byk yapraklar kullanlm ve sadece bu yapraklarla yaplan kompozisyonlar olmutur. Bu kompozisyonlarda Hayvan figrleri de grlr. 16. yzyln bu ssleme tarz "saz slubu" diye adlandrlr. Aalar: Ssleme sanatnda daha ok lm ve cenneti sembolize eden aalar kullanlmtr. Selvi (Servi); lm ve ayni zamanda halk arasnda ince ve uzun boylu sevgiliyi de sembolize eder. Nar aac ise cenneti temsil ettii iin severekkullanilmistir. Soyut Motifler Rum: Szlk anlam Anadolu'ya ait demektir. Orta Asya kkenli olan motifin ilk yaygn kullanm Seluklu Devleti zamannda olduu iin "Seluk" adini verenler de vardr. 16. yzylda ok eitli yorumlar izilmi olan bu motif, sekline ve kompozisyonlarda kullanl biimine gre iki trldr.

Sade Rumi

Sencide Rumi

Dendanl Rumi

27

Kanatl Rumi

Sarlma Rumi

Hurde Rumi

lemeli Rumi

Dilimli Rumi

izilisine gre: a)Sade Rum: Buna dini Rum de denir. En basit sekliyle izilmi Rum rneidir. b)Dendanl Rum: Sade Rum sinir izgisinin i ksmnda mnhani rneklerle sslenmi Rumi rneidir. c)Kanatl Rum:Rum motifinin iki kola ayrlarak izilmi seklidir. d)Sarlma Rum:Kendi iinde sarlma ve bklme anlamnda Farsa bir terimdir. Rum motifinin zerine kma yaparak sarlm Rumi rneidir. e)Sencide Rum: ll iki tarafl izilen Rum eidi anlamnda Farsa bir terimdir. Sanki iki Rum srt ksmnda birletirilmi gibidir. f) slemeli Rum: Byk bir Rum motifinin i ksmnda Hatai grubu motifler yer alr. RUM MOT F N N E TLER Kompozisyondaki kullanmna gre: a)Ayrlma Rum: Bir kompozisyonda deseni paftalara ayrarak, kompozisyonda daha uygun bir grnm salamaya ayrlma Rumi denir. Bu

28

blmde zemin, uygun ekilde farkl renkte boyanr. Bu grevi hemen her eit Rumi motifi yapar. b)Tepelik Rum: Kompozisyonlarda sonlandrc veya snrlayc grev yaparlar. Bazen t seklinde de kullanlrlar. Simetrik dzenleme uygulanr. c)Orta ba Rum: Rum kompozisyonunun iziminde Rumilerin saplarnn bir noktada birleip tekrar o noktadan ikiye ayrlmalarnda, birleme noktasna konan Rumili dzenlemeye Ortabag Rumi denir. d)Salyangoz: Salyangoz diye adlandrlan kk Rumi tarzndaki kvrmlar simetrik drtl hattn akma noktasnda kullanlr. Balayc bir zellik tar. e)-iplik Rum: Birbiri iinden geen hat zerinde Rumilerin ayni ynde dizilerek meydana getirdii zarif bir Rumi rgsdr. Bordrlerde kompozisyonlar snrlayc olarak kullanlr. Mnhani : Eri, izilmi anlamndadr. 11. ve 15. yzyllarda yazma eserlerin hemen her blmnde kullanlmtr. Bazen bordr seklinde yada mstakil olarak izilmitir. Rumlerden farkl bir izim zelliine sahiptirler. Kompozisyonlarn hazrlannda bir hat zerinde deil, birbirine bitiik olarak izilir ve aktan koyuya doru kademeli bir ekilde boyanr.

Mnhani

29

Sembolik Motifler: Bunlarda iki gruptur: Bulutlar: Ssleme sanatlarnda kullanlan bulutlar, doann bir eleman olma fikriyle deerlendirilip kullanlmlardr. Bulutlar kendi hatlarn devam ederek izilirler ve baka motiflerle karmazlar. izim ekillerine ve kullanm zelliklerine gre Rumiler gibi isim alrlar

1.izimdeki zelliklerine gre: a)Serbest bulut: Kompozisyonlara serbest ekilde izilerek yerletirilirler. b)Yama bulut: Bulut ekillerinin daha kesif olarak bir arada izilmeleridir. Serbest olarak ta yerletirilirler. 2.Kompozisyondaki durumuna gre: a)Nokta bulut: Yama seklinde izilirler. Nokta bulut denmesinin nedeni, desende motiflerin yer alaca dallarn k noktasn tekil ederler. b)Ayirma bulut: Ayirma Rumilerin kullanlmad yerde ayni grevi yapacak ekilde kullanlrlar. Renk ayrmna yardmc olmalar nedeniyle deseni monotonluktan kurtarp, daha ahenkli grnmesini salarlar. c)Ortabag bulut: ardakl ve ember diye de isimlendirilen bulut motifi. ieklerin saplarn balamada, bazen de iki bulut arasnda balanty salamada kullanlrlar.

Bulut

30

d)Tepelik e)Hurde bnyelerinde deerlendirilirler.

bulut: bulut:

Kompozisyonlarn Bu dzenlemede veya Hatai

snrlandrlmasnda Rumilerden ieiyle farkl beraber

kullanlrlar. olarak kendi

Desenlerin bitiini belirler. deil, yaprak kullanlarak

intamni : Genellikle benekle birlikte kullanlan intamni, bulut ve Hatai motifleri gibi Orta Asya kaynakldr. Yan yana uzanan iki dalgal sekil kaplan ve pars postunu hatrlatr. Biri stte ikisi altta benekten oluan dzenleme dekoratif anlamda ssleyici olarak kullanlmtr. Bazen beneklerin iine tek tarafa daha yakn izilen daireler onlarn hilal seklini almalarn salar. Timur devleti dnemine ait sikkelerde grlen bu benee "Timuin" adi verilir. Trk bezeme sanatnda ise gcn ve saltanatn sembol olarak kullanlmtr. Bazen benein bir arada kullanld rnekler olduu gibi bazen de her iki motif ayr ayr kullanlmtr. 3.2. Hatayi Nedir? Tezhip sanatnn ana motiflerinden biridir. sminden de anlalaca gibi mene itibariylehata,Hatay,htay,huten isimleriyle de anlan in Trkistanna balanr. Timurlular ann byk kltr merkezi olan Herat en parlak devrini 13501510 yllar arasnda yaamtr. Bata Timur olmak zere bu slalenin hepsi ilim ve sanata dkn hatta kendileri de sanatkar olan kiilerdir. 1405de Timurun lmnden sonra ah ruh (1377-1447) Baysungur Mirza (1397-1433) bu sanat almalarn arttrarak devam ettirmilerdir.sanata kar sevgisinden dolay byk bir sanat hamisi olan Baysungur Mirza on yla akn bir sre Heratta ki saraynda kurduu sanat atlyesinde esiz eserler hazrlayarak Bat Trkistan kltrnn kitap sanatlarn yksek bir olgunlua eritirmitir.(ZERG N Kemal M. Temrl Sanatna Ait Eski Bir Belge: Tebrizli Caferin Bir Arz, Sanat Yll VI, stanbul, 1976,s.475)

31

Hem hattat hem mzehhip olan Baysungur Mirza Gyaseddin isminde bir sanatkar yeni motifler bulup mevzular zenginletirmek zere in Trkistanna gnderir. Oradan getirilen bu motife o memlekete izafeten Hatayi ismi verilir.(Rikkat KUNTun Yaynlanmam Ders Notlarndan) Orta Asyadan ran yoluyla Anadoluya ulaan Hatai motifinin en yaygn kullanm sahasn bulmas Osmanl devrinde olmutur. Bu motif her asrda baka zellikler kazanmtr ki bunlar kolayca fark edilebilir. Hatayi, muhtelif ieklerin dikine kesitinin, anatomik izgilerinin sluplatrlmasyla ortaya kan ekildir.(DEM RONAT Muhsin, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, Akademi Mecmuas, V. stanbul,1966) Buna eski deyimiyle makta-i tulani (uzunluuna kesit) denir. Tabiattaki iek, ssleme sanatnda ya olduu gibi resmedilmek suretiyle kullanlm, veya sluplatrlmak suretiyle ilenmitir.Bunlardan birincisi daha fazla son asrlarda Avrupa sanat tesiriyle sanatmza girmi ve tezhipte pek fazla rabet grp benimsenmemitir. kincisi ise; 1) Profilden grnnn sluplatrlm ekli (gl, lale, karanfil vs) 2) Kubak grnnn sluplatrlm ekli (pen) 3) Dikine kesitinin sluplatrlm ekli (hatayi) gibi eitli ekillerde kullanlmtr. 3.2.1. Hatai Motifinin Tarihsel geliimi Hatai Trk bezeme sanatnn balca motiflerindendir. Hatai ksaca muhtelif ieklerin dikine kesitinin anatomik izgilerin sluplatrlmas ile ortaya kan ekildir. Orta Asyadan gelen ve in sanatnn etkisi altnda gelien genellikle iek ve goncalarn ele alnd bir ssleme tarzdr. ou kez asllar belli olmayacak derecede stilize edilerek btn ssleme alanlarnda kullanlm ve giderek byk bir sluplamaya yol amtr. Btn milletlerin bezeme sanatnda grlen tabiat unsuru zellikle Trk sanatkarnn elinde ok zengin bir ssleme kayna olarak ortaya kmtr.

32

Hatailerin en erken rneklerini Uygur Trkleri tarafndan yaplm 8.-9. yya ait maniheist duvar resimlerinde grrz. Anadolu Seluklularnda bu motifin olduka sade ekilleri ile ele alnd dikkati eker. 15. yy Fatih dneminde hatailerin ok deiik ve zengin bir anlamda ilendii grlr. ieklerin kendi stlerine doru kvrlan yapraklar slubun zelliini tamaktadr. 16. yy saray nakkahanelerinin banda bulunan Kara Meminin meydana getirdii natralist slup ve ahkulu Tarafndan bulunan Sazyolu etkisinde olarak stilize tabiat elerinin zenginletii, ebatlarn byyerek yapraklarn oald grlmektedir.(GNEY Zeynep- Nihan, Osmanl Ssleme Sanat, Ankara, 2007, s.42) Ssleme sanatlarmzn en st dzeyde olduu bu dnemde deiik teknik ve yorumlara ak bir dzenleme iinde hatailer en sekin ve en gzel rneklerini vermitir. 16.yy ssleme sanatlarmzn balca desenleri arasnda en nemli trlerden biri olarak karmza kmaktadr. Hem ok sk kullanlmlar, hem de ok eitlendirilmilerdir. in ve Orta Asyann etkisi altnda oluan, ou kez kkeni belli olmayacak ekilde stilize edilmi iek ve yapraklarn girift desenleridir. Yap itibariyle kk byk, stten yandan, sade veya ok eitli profillerle bir ok ynden snflandrabiliriz. Ancak muhtelif ieklerin trleri hakknda kesin bir karara varmak sakncal olduu kadar zordur. Yapraklar ise ieklere gre daha az stilize edilmilerdir. Buna ramen (Penberk, seberk, berki,tri) gibi pek ok Farsa kkenli isimlerle anlrlar. Ancak yapraklar szck manalarnn tesinde iekler kadar ayrcalk gstermezler. Hemen hemen hepsinde byk bir simetri hareketi gze arpar. Birleik hallerde bordr, alnlk ,emse ve panolarda belirli kaplatn snrland eitli ortamlarda, zellikle Rumilerle oluan kompozisyonlarda grlrler. Hal, ini, tahta, kat, demir, sedef gibi deiik maddeler zerinde gerek iilik gerekse desen bakmndan farkl grnmlere sahiptirler. Devirlerine gre de farkl zellikler gsterirler. rnein: Anadolu Seluklular zamannda basit ve ilkel grnmlerde olan hatailer 15. yy in sanatnn etkisine girerek ok ssl biimlerde

33

grlrler. Buna karn 16.yy da tam Trk zevkini aksettirecek karakterine kavumu ve daha da zenginlemitir. Bat Trkistan kltrnn, kitap sanatlarnn yksek bir olgunlua erimi olan Baysungur (1397-1433) Mrza Gyaseddin isminde bir sanatkar, yeni motifler bulup mevzular zenginletirmek zere in Trkmenistanna gndermi, oradan getirilen bu motife, o memlekete izafeten Hatni ismi verilmitir. Orta Asyadan ran yolu ile Anadoluya ulaan Hatai motifinin en saygn kullanm sahasn bulmas Osmanl devrinde olmutur. Bu motif her asrda baka zellikler kazanmtr, ki bunlar kolca fark edilebilir. 3.2.1.1. Hatai Motifinin Ksmlar Yapm olduumuz aratrmalarda, eski sanatkarlarn hatayi izimini tarif ve tahlil eden bir alamasna rastlamadk.Muhsin Demir onat bu konuya ciddi olarak eilmi ve inceleme neticesini bizlere yle anlatmtr. 1) iein gbek ksmnda tohumlarn koruyan meime dediimiz kesecik vardr.Meimenin alt ve orta ksmnda, sapn iee birletii nokta bulunur.Bu nokta hatayi iin ukde-i hayati (can noktas) gibidir.Ekseriyetle ya bir helezon veya mine eklinde belirtilir. 2) iein kaidesini oluturan ve eskiden keys denilen anak ksm belirgin ekildedir.Mesela karanfilde bu ksm ok ak olarak grlr. 3) Meimenin veya gbein etrafn eviren yapraklar ise iein renkli ksmn tekil eden ta yapraklardr.Eskiden bunlara tvey denilirdi.

3.2.1.2. Hatai Motifinin izimi Motifin izimine kanaviesini belirtmekle balanr.Kanavie, izilecek motife gre farkllk gsterir.Son derece zengin eitleri olan bu motifin bir o kadar da farkl kanaviesi vardr.Biz burada en ok kullanlan eklini ele alyoruz. Hatayi motifinin d hududu demek olan kanaviesi yumurta eklinde, i ie izilen iki oval izgiden meydana gelir. teki kanavie, meimenin snrn

34

belirtir.Kanavieler birbirlerinin arasndaki mesafeyi ou zaman korumayp alt ksmlarda yaknlama gsterir.Bunun sebebi, ilk kan st yapraklarn daha gelimi bulunmasna mukabil yeni kanlarn ufak olmasdr. Motifin esas izimi meimeden balar.Tohumlar belirten eitli ekiller ile meimenin ii doldurulur. ki kanavie arasna, ahenge dikkat edilerek eit aralklarla iein anak ksm ve ta yapraklar yerletirilir.izilen ta yapraklarn balang noktas daima can noktasdr.anak ksm ekseriya dilimli olur.Ana hatlar tamam olunca sra detay sslere gelir.Bu detaylar, hatayi motifinin llerine gre ya fazla kullanlr veya hi izilmez.Eer iri bir hatayi iziliyorsa byk yapraklarn ileri ayrca ters yne bakan ikinci bir yaprak veya ufak penlerle doldurulur. Bu motifte simetri vardr.Helezon zerinde eitli ynlerde izilen hatayi motifine bu simetri, el ve gz alkanl ile verilir.izim yaplrken sa taraftaki her yaprak, bu alkanln yardmyla sol tarafa da aktarlr. akayk, iekli arabesk, Palmet ve bu gibi adlar altnda yaynlarda bahsedilen motif, hatayi motifinin farkl ve hatal isimleridir.Bunlar, hatayinin farkl devir sluplaryla deiik izilmi ekilleridir, ancak esas ayndr.Bunlara ayr isim bulma gayretinden ziyade, farkl zamanlara ait olduunu belirtmek daha doru olur, kanaatindeyiz. Sadece ismini duyduumuz ve belirsiz bir tarifine rastladmz slimi, hatayinin bir baka tr olarak belirtilmitir.Bu kaynaa dayanarak bitkisel kl motiflere bunu da ilave etmemiz icap eder.Fakat batl bir kaynak da bu motif iin (islimi / Rumi-arabesk) ismini kullanarak Rumi motifine dahil etmitir.bu durumda sliminin sadece adndan bahsetmekle yetiniyoruz. 3.2.1.3. Stilize ieklerde izim Kurallarndan rnekler Yaz kenar dzenlemesinde ana formlar belirlenmi olan hatlarn gidi ynlerini ve iek konulacak olan yerleri gsteren izim emas aada verilmitir.

35

Kesik izgilerle belirtilen simetrik yerlere merkezsel Hatailer konulabilecei gibi, ynl olanlarn da kullanabiliriz

izim 1 - Ana formu belirlenmi olan Yaz Kenar dzenlemesi

izim 2 - Ana formu belirlenmi olan Yaz Kenar dzenlemesi

izim 3 - Ana formu belirlenmi olan Yaz Kenar dzenlemesi. Bu Yaz Kenar iziminde yarm Hataileri alt cetvele dayandrmamz gerekmektedir.

36

izim 4 - Yalnz Ynl Hatailerin kullanld bir dzenleme

izim 5 - Pen ve Ynl Hatailerin kullanld bir dzenleme

izim 6 - Ynl ve Merkezsel Hatailerin bir arada kullanld, sk ve simetri tarz kenar bordr dzenlemesi Deiik ekillerde izilen Yaz Kenar izim emalar. Hatlarn gidi ynleri ok ve yapraklarla gsterilmitir. Desen olup, ke dn noktalarnda simetri uygulanmaktadr.

37

izim 7 Yaz Kenar izim emas (Ke dnl ve simetridir.)

izim 8 -Yaz Kenar izim emas (Ke dnl ve simetridir.)

izim 9 -Yaz Kenar izim emas (Ke dnl ve simetridir.) Deiik ekillerde izilen Yaz Kenar izim emalar. Hatlarn gidi ynleri ok ve yapraklarla gsterilmitir. Desen olup, ke dn noktalarnda simetri uygulanmaktadr.

38

izim 10 -Yaz Kenar izim emas (Ke dnl ve simetridir )

izim 11 -Yaz Kenar izim emas (Ke dnl ve simetridir )

39

izim 12 Dikdrtgen form iinde Hatai slubunda serbest dzenleme

izim 13- Topkap Saray Mzesi Hazine Dairesi ahap kap ve pencerelerinde 15. yy. Hatai leri ile dzenleme

40

3.2.2. emse Formu indeki Dzenlemelerde Grlen zellikler emse Arapa da gne anlamna gelen ems kelimesinden gelmektedir. Gne eklinde ssleme motifi demektir. Gnein gkyznn ortasnda nlaryla etrafn aydnlatan bir yldz olduu kabul edilerek ondan kinaye, kitap kaplarmzn ortalarnda bulunan zel ekle de ssleme ve Trk ciltilik sanatnda emse denilmitir. Kitap kaplarnn, miklebin stne kabartma, scak-souk bask, tarama, boyama yoluyla yaplan gbeklere ve tezyini paftalara bundan byle emse denile gelmitir. Kitap kaplarnn i yz bazen tra edilmi deri tezyin edilmeden dz olarak braklmtr. Fakat, baz ciltlerde bu ksmnda sslendiini gryoruz. Trk kitap kaplarnn i yzlerinde Oyma (kat) veya Halkar dediimiz altnla boyama teknii ile ilenmi emselere rastlarz. Kat emselerin zemini tek renk boyamal olanlar, benzer paftalar ayn renk boyal olanlar, boyanm kat ve kuma yaptrlm olanlar vardr. Trk oyma sanatnn en gzel, en ince rneklerinden olan bu emseler ok titiz, zevkli bir alma eseri olup, insanda hayranlk uyandrrlar. Baz i kapaktaki emselerin ileri ise zerefan (altn serpme) ile doldurularak gzellik sadelikte ifadelendirilmitir. Oyma emseler eer paftalara blnm ise d kapaklarda olduu gibi simetrik paftalar benzer ekillerle doldurulmutur. ounlukla Rumi tercih edilmitir. Miklep emseleri de ayn ekildedir. Fakat kapaktakilerden daha kk ve d hat olarak genelde deiiktirler. Trk ssleme sanatnda emse bir form olarak ok beenildiinden oymaclkta, malakari ve edirnekaride, tezhipte, minyatrde, deri, maden, ini kaplama malzemesinde, in, ve porselen evanide, cam, tahta hal zerinde de tekniklerine uygun olarak oka kullanlmtr. Ssleme sanatlarmzda emse formu iinde yaplan dzenlemelere olduka sk rastlanmaktadr. Bunlar serbest, simetri, (S) hatt zerinde ve ters simetri olarak eitli tarzda yaplmaktadr. Seluklu dneminden itibaren ska kullanlan emselerin oval, yuvarlak, kare gibi deiik ekiller aldn grrz. Zaman zaman d hatlar dendanlanarak ok

41

ssl bir grnm kazanmlardr. lerinin dzenlenmesinde gemeler de dahil olmak zere hemen hemen her trl motif uygulanr. Serbest tarzda olanlarnn desenin k noktas daima yrek, bulut gibi olduka ufak bir motifin kullanld yerlerden balar. Ters simetri olan kompozisyonlarda emse formunun tam orta noktasna bir merkezsel hatai konur bu (S) hattnn ters yne gitmesini salar. En zengin dzenlemelerin banda simetri olanlar gelir. ve gibi olanlar olduka sk uygulama ekilleridir. Bunlarda kompozisyonun k noktas simetrinin olduu katlama yerleridir. Buraya merkezsel olduu kadar ynl olanlar da konulabilir.

izim 14 - 16. yy. inilerinden emse formu iinde simetrik dzenlenme

42

izim 15- Oval ve Daire emse formlar iindeki bu izimlerde, oval formda ters simetri, daire formda tarz grlmektedir.

43

izim 16- emse ve ke formu iinde dzenleme tarznda, emse formu iinde bir noktadan karak yaplan serbest dzenleme

44

3.2.2.1. emselerde Kullanlan Ssleme Trleri emselerde kullanlan belli bal ssleme trleri geometrik (hendese) sslemeler, rumi, hatai, bulut, kufe (iek) nebati sslemelerdir. Nilfer, lotus iei ve goncalar, tr yapra, ulama yapraklar, , be,alt ta yaprakl iekler, katmerli- yaln gl ve goncas, gl dal ve yapraklar, yaban gl (ku burnu), smbl, nergis, buhuru Meryem (sklamen), lale, zml, zmsz asma dal, papatya, ssen (zambak), nar iei, haha iei, ehli ve yaban hayvanlar, eitli ku suretleri, dn iei, kadife iei, kiraz iei, hayvan benekleri, zerefan, bunlar emselerde kullanlan ssleme unsurlardrlar. 3.2.2.2. Geometrik Sslemeler Bunlara Hendese Tezyinat da denir. Yatay, dikey, eik, zikzak, mnhani izgiler, daire, daire paras gibi geometrik izim elemanlar kullanlarak meydana getirilen sslemelerdir. Bunlar iin azlar zel olarak hazrlanm elik kalem ve aletlerle sert ve salam bir tezgah kullanlr. ekiller dalama ve souk bask yapmaya ok elverilidirler. zellikle Seluklu ve Beylikler dnemi emselerinde ok kullanlan bavurulan bir sslemedir. Bunlarda zencireklere, eitli yldzlara, hasr rglere sk rastlanr. Trklerin slamiyetken nceki dnemlerinde Orta Asya da kullandklar tezyinat unsurlar daha ok dz ve yuvarlak izgilerden meydana gelen geometrik ekiller olduundan ilk kitap kaplarnda da bunu grrz.

izim 17 Geometrik emse

45

izim 18 Geometrik emse

izim 19 Geometrik emse

46

3.2.2.3. Rumi Sslemeler Sfenks, grifon, arpi, ejder, anka gibi hayali varlklarn kurt, aslan, kaplan, panter, sr, geyik,davar, at, tavan, kartal, leylek, tavus, rdek, horoz, kuu gibi hayvanlarn nceleri belirgin bir ekilde daha sonralar sluplanarak kullanlmak suretiyle Seluklu Trklerinin Anadoluda meydana getirdikleri bir ssleme trmzdr. Diyar- Rum bugnk Anadolunun eski addr. Anadoluda gelitirilen ve son eklini alan bu ssleme trne de Rumi denilmitir. Dier adlar ise Seluki Ssleme dir. Seluklular tarafndan ok kullanlan bu bezeme tarz Trk bezemesinin balca bir trn meydana getirir. Tanr ve tanmaz eyada, zellikle tezhipte, kitap sanatlarnda, sanatn her dalnda zevkle uygulanmtr. Bu tarzdaki bezeme ekilleri Orta Asyada en eski zamanlardan beri kullanlyordu. Yeniay evresindeki kazlarda bulunan silah ve eya zerinde bu ekillerin asl meneini en eski rnekleriyle gsteren tezyinata rastlanmtr. Rumi, hayvani ekillerin bezeme mahiyetinde sluplatrlmasndan meydana gelmi Trk tezyinatnn en klasik unsurlarndan biridir. Trklerden baka slam lkeleri sanatlarna gemitir. Etkisi ok byk bir corafyada ve devaml olmutur. Bugn baz Avrupa lkelerinin eyas zerinde bir ssleme motifi olarak canlln devam ettirmektedir. Rumi motifinin asli yaps bitki kaynakl olmayp tamamen zoomorfik (hayvan yapl) tir. Rumiler uzun asrlar iinde olgunlaarak artk mahiyeti ve ilk rnekleri anlalamayan bir ssleme tr halini almtr. emselerde araba, tepeba, tepelii, dm, yuvarlak ve gvdeye bitiik noktalar olan etraflca izilmi rumi tezyinat ok kullanlmtr. daha sade iddiasz olanlar da vardr. Yine emselerde rumi formun basit sencide kanatl, dilimli, hurde, ve dierlerini grebiliriz. ki ve drtl simetri en ok kullanlan blme yoludur. Rumi emselerde her biri kartna simetrik kapal formlar vardr. Belli kaidelere uyularak izilirler.

47

izim 20 Rumi emse Deseni

izim 21 Rumi emse Deseni

48

izim 22 Rumi emse Deseni

izim 23 Rumi emse Deseni 18-21 numaral Rumi emse desenlerinin ayrntlarnn daha iyi grlebilmesi iin yaplmtr. Grld gibi Rumi desenler kendi aralarnda bamszdrlar. Alttan stten geilerde bile birbirlerini paralamaz genel kompozisyonu bozmazlar. Tezhipte olduu gibi kitap kaplarnda da dier motif unsurlaryla asla birlemezler. Rumi ve dier motiflerin ayn kompozisyonda, alanlar ayr ayrdr. Bir Ruminin gvdesinden Hatayi sap kmaz. Her motifin yolu ve emas ayr ayrdr.

49

3.2.2.4. Hatayi Sslemeler nceleri Trkistan da ve Orta Asya da kullanlan oradan da btn Trk- slam lkelerine yaylan bir ssleme tarzdr. Klasik Trk sslemelerinin balca unsurlarndan biridir. Tamamen hayal gcyle yaplm hakiki ve tabii olmayan ieklerden, yapraklardan meydana gelmilerdir. Hatailer bitki grnmnde olduklarndan sap, yaprak, iek ve tomurcuklardan terkip edilirler. Tabiattaki ieklere benzemezler. Bunlara Trk dehasnn ssleme sanatnda meydana getirdii yapma iekler de diyebiliriz. Hatailerin yalnz bir cins bitkinin filiz, sap, iek ve yapraklarndan; iki cins bitkinin filiz, sap, iek ve yapraklarndan veya bir dal, sap zerinde eitli cinste bitki paralarndan yaplanlar vardr. iekleri ok eitlidir. Yapraklar ise olduka basit grnml, kvrml, trtll, dilimli biimlerde olurlar. S biimli sarmal saplar, ince uzun yapraklar ve ok eitli ieklerden dzenlenmi hatai sslemelere saz yolu slubu denir. Saz yolunda haneri yapraklar karakteristiktir. emselerde bu biim kompozisyonlar oka kullanlmtr. hatai emseler kompozisyon ve genel grnm olarak ini desenlerini, panolarn hatrlatr. iekleri ve yapraklar da hemen hemen ayndr.

izim 24 Hatai emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

50

izim 25 Hatai emse Deseni

izim 26 Hatai emse Deseni

51

izim 27 Hatai emse Deseni

izim 28 Hatai emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

52

izim 29 Hatai emse Deseni

izim 30 Hatai emse Deseni

53

izim 31 Hatai emse Deseni

izim 32 Hatai emse Deseni

54

HATA -RUM EMSELER

izim 33 Hatai-Rumi emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

izim 34 Hatai-Rumi emse Deseni

55

izim 35 Hatai-Rumi emse Deseni

izim 36 Hatai-Rumi emse Deseni

izim 37 Hatai-Rumi emse Deseni

56

HATA -BULUT EMSELER

izim 38 Hatai-Bulut emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

izim 39 Hatai-Bulut emse Deseni

57

izim 40 Hatai-Bulut emse Deseni 3.2.2.5. Bulut Sslemeler Bu sslemeye in Bulutu da denir. Trkler tarafndan benimsenmi, eitlendirilmi ve emselerde de kullanlmtr. motiflerimiz arasnda hususi bir ekil olup sluplanm (stilize edilmi) bulut kmeleri grnmndedirler. Mnhani ve yumuak izgilerin yan yan, i ie izilmelerinden meydana gelir. Bazlar birka dalgal iki ucu kuyruk gibi inceltilmi olarak yaplrlar. Bazlarnda mnhani kmeleri iki- mnhani veya dz izgilerle birbirlerine balanarak kmeler zinciri olurlar. Bulut sslemelere ide denilir ki, Trkler ve inlilerde yamur ilah saylan ejderhann bulut biiminde sluplanm hali olarak da ayr bir aklamas vardr. Bulut motifi tek bana, dier motiflerle beraber, balant, baka bir motifin k noktas olarak sslemelerimizde kullanlmtr. 16. yy. kadar ok kullanlan bu motifin nedense sonralar azaldn veya tamamen brakldn gryoruz.

58

Trk tezyini sanatlarnda nemli bir yer igal eden bulut motifine k yeri olarak in gsterilir. Gerek eski in sanatna gerekse ran sanatna dikkat edersek bilhassa minyatrlerde konular umumiyetle efsanelere balanr. Motiflerde bu konulara uygun ekilde ekseriye hayal mahsuldr. Nitekim in eserlerinde pek ok rastlanan bulut motifi, mitolojik varlklardan saylan Simurg ve Ejderhann boumalar srasnda hrs ve gazap hali olarak burunlarnda kan buharn veya atein ifadesidir. Bunun in bulutuna kaynak kabul edileceine gsteren vesikalarda vardr. Trkler ise her konuda olduu gibi sanatta da gereki davranmlar ve ilham kayna olarak hayran kaldklar sevdikleri tabiat semilerdir. Bu sebeple ister inden alnm olsun , ister bizzat kendileri izmi olsun gerek kullanma tarzlar gerekse izim ekilleri itibariyle Trklerde bulutun k noktas tabiattr diyebiliriz. Merhum Muhsin Demironata gre meseleyi felsefi olarak incelersek bulut yamurun kaynadr, yamur ise bitkilerin geliip bymesini salar, bu cihetle buluta ehemmiyet verilmi ve tezyinata sokma gayreti gsterilmitir. Bugn ki bilgilerimize nazaran in bulutunun Osmanl-Trk tezyinatna II. Beyazd devrinde girdii anlalmaktadr. lk olarak eyh Hamdullahn halen Trkslam eserleri mzesinde bulunana 899/1494 tarihli mushafnn, tezhibinde grlen in bulutu daha sonra haldan iniye, kumatan ilemeye kadar yaylmtr. Bulut motifinin izili ekline ve kullanl yerine gre ayr ayr isimlendirmek mmkndr. izili itibari ile bulut motifini tezyinatta iki grupta toplayabiliriz. Yma Bulut: bunlar kompozisyonda boluk doldurmak, desenin k noktalarna esas tekil etmek ve minyatrlerde gkyzndeki bulutu temsil etmek iin kullanlr. Bunu, yine ieklere k iin kullanlan kaya motifi ile kartrmamak icap eder. Dolantizgi Bulut:Bu bulutlar kullanl ekline gre u gruplara ayrlabilirler: a)Dank veya serbest Bulut: kompozisyon iindeki dier motifler arasnda desene bir eni katmak iin kullanlan izgi veya dolant buluttur. b)Ayrma Bulut: deseni yeknesaklktan kurtarmak ve bir cazibe katmak iin zemini paftalara ayrmak icap eder. Bu renk ayrmnda kullanlan izgi (dolant)

59

tipindeki bulut motifine ayrma bulut denir. Ayasofya trbelerinden Sultan II. Selim trbesi giriinde yer alan XVI. yy ait ini panoda ayrma bulutun en gzel rneini bulmaktayz. c)Ortaba: sminden de anlalaca gibi desen iinde saplar balama vazifesi gren bulut motifleridir. Bunlarn izimlerinde ekseriya simetri vardr. Birka tip ortaba bulunmaktadr. Dolant bulutun bir noktada baka bir bulut motifi ile balanmas,gerdanlk veya ember tabir edilen kma olarak ta kullanlan ortaba, umumiyetle buketlerin saplarn balamak iin kullanlan bu motifte de simetri vardr. d)Tepelik: sminden de anlalaca gibi motifin veya kompozisyonun tepe noktalarnda kullanlan bulut motifidir. Simetri vardr. e)Hurde: Yaprak, hatai gibi baka cins motifleri ssleme unsuru olarak kullanlan bulut motiflerine de rastlamaktayz. Bunlara rumi eitlerinin verdii ilhamla hurde bulut diyebiliriz. Yma bulut simetrili veya simetrisiz olabilir. Motif byk zemin iin hazrlanyorsa ift izgi ile sslenebilir. Dolant veya izgi bulutta ise ilk nce kanaviesini izmek yani hududunu belirtmekle balanr. Bunun iin iki ayr yndeki iki izgi muhtelif noktalarda kesimek suretiyle izilir. Kanaviesini tekil edecek olan bu iki izginin yerletirilmesinde gz terbiyesi ve bunun eseri olan bir ahenk aranmaldr. ster simetri olsun ister olmasn bir uyum ve zarafet gstermesi arttr. Bylece hazrlanan kanavienin zerine detay ilenir. izgilerin kesime noktalar birer motifle kapanr.

60

izim 41 Bulut emse Deseni

izim 42 Bulut emse Deseni

61

izim 43 Bulut emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

3.2.2.6. ukufe Sslemeler ukufe Farsa iek anlamndadr. Fakat ssleme sanatlarmzda belli bir slubun ad olduundan, bu terim orada da aynen kullanlr. Tabiatta her zaman grdmz ieklerin sluplanm veya gereki olarak izilmi desenlerinden faydalanarak yaplan bir tr sslemedir. Demet ve dal eklinde gerek ieklerden yaplan bu bezemenin sultan III. Ahmet devrine rastladn gryoruz. Lale bu devirde yaygnlamtr. 16. yy. dan itibaren, hayali iek bolluumuza tabii ieklerde eklenerek byk bir zenginlik elde edilmitir. Bu zenginlikten emselerde payn almtr. kufeler vazolu buket, fiyonklu buket ve dal olarak trldr. Vazolara kufedan denir.

62

izim 44 ukufe emse Deseni

izim 45 ukufe emse Deseni

63

izim 46 ukufe emse Desenleri

64

3.2.2.7. Figrl Sslemeler Suretli, dier deyile figrl sslemeleri daha ok minyatrn konusu olarak kabul eden Trkler kitap kaplarnda ve emselerde insan veya hayvan suretleri yapmaya pek yanamamlar, iltifak etmemiledir. Bununla beraber saylar, rnekleri az da olsa, zarif figrlerle emseler retmekten geri durmamlardr.

izim 47 Figrl emse Deseni

izim 48 Figrl emse Deseni

65

izim 49 Figrl emse Deseni

izim 50 Figrl emse Deseni

66

izim 51 Figrl emse Deseni

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

3.2.2.8. Lake Sslemeler Mukavva, tahta, deri kitap kaplar stne sslemeler sulu boya, altn yaldz fra ile srlerek ilenir. stne bir nevi vernik olan lak tabaka kurumalar beklenerek srlr veya pskrtlr. ok eski ve hafif atlakl olanlar daha kymetli saylr. Bu teknikle yaplm en eski rnekleri be bin yl nce Msrda ki tahta lahitlerde gryoruz. Daha sonraki yzyllarda inde de Lakeli eserler yaplmtr. Yakn Douda 15. yy. da Timurlularn hakimiyetleri zamannda tannmaya balayan Lake, Trk kitap kaplarnda da kullanlmaya balanmtr. Bu teknikte desenlerin boyanmas klasik tezhip ve resim sanatnda olduu gibidir. Tezhip desenleri tezhip tekniiyle, minyatrler minyatr teknii ile, buketler ve manzaralarda resim teknii ile boyanmtr.

67

Trk Lake kaplarnn ayn zamanda emselerinin en olgun en gzel rnekleri, 18.yy da verilmeye balanmtr. Bu sanata bizde Rugan veya Edirnekari de denilir. Bu tip emselerde Avrupai motiflerde kullanlmtr. 3.2.3. Negatif Motifler Stilize ieklerde, apayr bir ileme tarz da negatif dediimiz trdr. Burada, iek ve yapraklarn d hatlar izilmez, aralar kadn kendi renginde gzkecei tarzda bo braklr. Braklan bu boluk bir fra kalnlnda olduu iin iek yapraklar birbirlerine karmaz alttan grlen zemin iek yapraklarnn ayrmn salar. Osmanl bezeme sanatnda zellikle yazma eserlerin sslemelerinde bolca kullanlmtr. ara bordrlerde, kapal formlar iinde, yaz alt sslemelerinde, tlarda, cilt kapaklarnda ve fermanlarda ok zengin rneklerini grrz. Genellikle tek renk uygulanarak yaplan bu bezeme tarznn koyu zemin zerine varak altn ile ilenenleri zellikle cilt kapa sslemelerinde kendini gsterir.olduka ufak bir alanda ok ince bir almay gerektirdiinden genellikle kalp kullanlmaz, sanatnn hayal gcne ve el maharetine braklr. Bu tarzn ok daha iri ebatta olanlarna ancak duvar inilerinde rastlamaktayz.

izim 52 Negatif emse Deseni Fatih Dnemi Kitap Kaplarndan emse Dzenlemesi

68

izim 53 Negatif emse Deseni

izim 54 Negatif emse Deseni

69

3.2.4. Kompozisyonda Ulama Tarz Ulama kompozisyonlar genellikle ekilde dzenlenmektedir. Birincisi helezoni hatlar zerinde yerletirilerek yatay ve kesintisiz bir tarzda genellikle tek yne doru devam ettirilenlerdir. Bunlar ou kez ara bordrlerde yer almaktadrlar. Dieri ise desenin drt bir kenara doru uzamasn salayandr. Bu ikinci ekilde olan dzenlemelere genellikle duvar inilerinde olduu kadar tezhip sanatnn koltuk bezemelerinde de olduka sk rastlanr. Drt ynl ulamalarda desenin birletii noktalara rastlayan kenar izgilerinin orta ksmlarnda olduu kadar bu izgilerin kesitii ke noktalarna da ana motifler daima birbirlerini tamamlayacak tarzda konulmaktadr. Buralarda kullanlan motiflerin banda Rumi tarz bir dzenlemede, orta ba veya tepelik trleri, Hatai tarz dzenlemelerde ise Pen dediimiz merkezsel Hatailer kullanlr. Drt yne de genileyebilen ulama tarznda genellikle kare ve dikdrtgen formlar iinde yer alan ana hatlar daire eklindedir. ksmlarda bulunan hatlar ise karlkl gelecek tarzda yerletirilirler. Bu tarzda genellikle katlama usul kullanlmaktadr. Ulamada bir dier sistem ise kaydrma usul ile yaplandr. Burada katlama teknii ile olanlarda grlen simetri hakimiyeti yoktur. ou kez dikdrtgen formlar iinde dzenlendii iin de, eski Trk kuma ve kadifelerinde grdmz aadan yukarya doru uzayan bir dzenleme tarz gze arpar. Kaydrma sistemi ile yaplan desenler, zengin ve zarif olduu kadar estetik adan da dierlerine nazaran ok daha gzeldir. Bu tarz yaplanlar gnmz tekstilinde uygulanan raportlu izimlerden istifade edilerek meydana gelirler ve iki kare esas tutularak dzenlenirler. yle ki her iki kareyi de ayn ynlerinden A-B-C-D olarak belirtirsek bu formun iinde yer alan desenlerin birbirlerinin iine girecek tarzda yerletirilmesi iin birinci karedeki A kenarnn ikinci karedeki C kenarna olduu gibi dier kenarlarn da birinci karenin etrafnda dolaarak turunu tamamlamas eklinde olmaktadr. Bu her iki kareye konulan motifler ylesine dzenlenmektedirler ki birinci karedeki A kenar ikinci karedeki C kenarna dayandnda birbirlerini tamamlamaktadrlar. Bu kural karenin yahut dikdrtgenin her kenar iin geerlidir.

70

izim 55-a

izim 55-b

izim 55-c

izim 55-d

izim 55-e izim 55-f izim 55 Ulama Tarz izim emalar

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

71

izim 56 Edirne Selimiye Camiinde ki Yne Uzayan Ulama Bir ini 16. yy.

izim 57 Ulama Tarz Bir Dzenleme 16. yy. Duvar inilerinden

72

izim 58 Topkap Saray inilerinden ki Yne Uzayan Ulama Tarz Bir Desen

73

3.2.5. Ynl Hatailer

izim 59 Daire Form inde Hatai izimi

izim 60 Oval Form inde Ynl Hatai izimi

74

izim 61 Yatay Oval Form inde Ynl Hatai izimi

izim 62 Oval Form inde Ynl Hatai izimi

75

izim 63 Ynl Hatailerle Yaplan Srgit Tarz Bir Desen

izim 64-a

izim 64-b

izim 64-c

izim 64-d izim 64 Ynl Hatailer

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

76

izim 65 Topkap Saray Mzesi Harem Dairesi inilerinden bir Ynl Hatai rnei. Orta gbek ksmnda yapraklar zellikle simetriyi bozacak tarzda izilmitir.

izim 66 15. yy. Hatailerinden izim, ekil ve ayrntlarndan rnekler

77

izim 67 15. yy. Hatailerinden izim, ekil ve ayrntlarndan rnekler

3.2.6. Merkezsel Hatailer (Penler) Hatayi grubundan Pen ismiyle bilinen bu motifler, bitki kaynakl olup, herhangi bir iein kubak grntsnn, sluplatrlarak izilmesiyle elde edilmitir.gelimi bir iee kubak bakld zaman nce gze grnen renkli ta yapraklardr. Model sluplatrlrken yapraklarnn saysna gre Farsa isimler almtr. Bunlar: Tek yaprakl-----Yek berk ki yaprakl------D berk yaprakl------Se berk Drt yaprakl----Cihar berk Be yaprakl------Pen berk Alt yaprakl ise---e berk Denilmitir. Fakat zaman iinde en ok kullanlan be yaprakls olacak ki, pen berk deyim haline gelerek btn motifleri kendi ismi altnda toplamtr. Daha sonralar bu da ksaltmaya uram berk kelimesi atlm ve bu motiflere sadece pen denilmitir.(DEM RONAT Muhsin, Yaynlanmam Ders Notlar) Pen motifi aratrld zaman tek yaprakl, iki ve yapraklsna ender rastlanr. Belki ha eklini hatrlatt iin drt yaprakl pen de benimsenmemitir.

78

Umumiyetle yaprakl pen ile goncagl motifi arasnda, birbirleriyle kartrlacak kadar yakn benzerliklere rastlanr. Bunlar ayran en belirgin zellik udur: goncagl de iee yandan bakld iin sapn birletii nokta grlr. Halbuki pen motifinde bu birleme noktas altta kaldndan gizlidir, grlmez. Bu sebeple desen iinde kullanlan penin herhangi bir cephesinden sap kartmak mmkndr. Buradan motifin pen veya goncagl olduu anlalr. Pen motifinin izimine gemeden nce dier zelliklerinden de bahsetmek gerekirse, kanaviesi bir daire grnndedir. Sapn iee birletii nokta gibi, yeil anak yapraklar da altta kald iin gizlenmitir.Renkli ta yapraklar ile tohumlar tayan kesenin st ksm grlebilir. Pen motifi yaln ve katmerli olarak iki eittir. Byk boyda izilen penlerin hemen hemen hepsi katmerlidir. nk genileyen alan ayn merkezli birka daire izerek ayrntl yapraklarla doldurmak hem desene zenginlik ve gzellik kazandrr hem de izenin iini kolaylatrr. Desen iinde byklne gre ana motif olarak da yardmc motif olarak da kullanlan pen, bilhassa sap dnlerinde veya kesimelerinde yn gstermedii iin mklleri halleden anahtar bir motiftir. Motifin izimi Yaln bir pen iin izime, gzn izebilecei tonda motifin bykln ve eklini belirtecek olan daire eklinde kanavie ile balanr. Sonra ka yaprakl pen dnlyorsa ember o sayda eit paraya blnr. ok zaman simetrik bir grnle iein tabi yapsna bal kalnarak dengeli ve ahenkli bir aray iinde irili ufakl yapraklar yerletirilir.Kabaca ortaya kan motif dzeltmeleri da yaplmakla son halini bulmu olur. Katmerli bir pen izmek isteniyorsa gbek merkez olmak kaydyla her katmer iin ayn merkezli ve farkl yarapl emberler izilir. Sanki orta noktalar ayn st ste konmu ve merkeze doru klen birden fazla penin grn gibi yapraklar kanavienin iine yerletirilir. Bu dzenleme yaplrken bir sradaki yaprak ayrmnn dier sradaki ayrm ile ayn hizaya gelmemesine dikkat edilmelidir.

79

Tabiatta da grld gibi apraz gelmesi motifte btnlk ve ahenk salar. izimde dikkat edilecek bir baka husus ise her katmer iin izilen emberlerin yar aplar merkeze yaklatka klerek aralklar daralr. Yapraklarda klr. Bylece merkezde ortaya kabilecek skma ve karmalar nlenmi olur. Pen motifinin kanaviesi zerinde bir dizi yaprak ayn ynde eilmi veya kvrlmsa meydana gelen dn hareketinden dolay bu ekle ark- felek ismi verilir.

izim 68 Merkezsel Hatai ( Pen)

izim 69 Merkezsel Hatai (Pen)

80

izim 70 ok Kademeli Merkezsel Hatai (Pen)

izim 71 Merkezsel Hatai

81

izim 72 Merkezsel Hatai

izim 73 kademeli merkezsel bir Hatai rneinin ayrmlar yaplarak izilmesini gsteren emas

izim 74 kademeli merkezsel bir Hatai rneinin ayrmlar yaplarak izilmesini gsteren emas

82

3.2.7. Yaprak Motifleri Bezeme sanatmzda yapraklarn da olduka nemli bir yeri vardr.ssleme amac ile tabiat unsurlar ele alnrken ok tabi olarak yapraklar da ihmal edilmemi ve bu alanda byk sluplamalar meydana getirilmitir. Bu sluplarn arasnda kukusuz en nemlisi stanbul Saraynda XVI. yy. da Ressam ah Kulu tarafndan gelitirilen Saz Yoludur. Krk, kvrk ve birbirlerini delerek geen bol dilimli ekilleri ile Osmanl ssleme sanatnn son dnemlerine kadar btn bezeme alanlarnda uyguland grlr. Sadberk ad verilen iek ve dier motiflerin katks olmadan yalnzca yapraklardan yaplan dzenlemelere de olduka sk rastlamaktayz. Yine XVI. yy. da Mzehhip Kara Memi tarafndan meydana getirilen natralist ssleme slubunun eitli rneklerde ise izilen her iek yaprann tabiata ters dmeyecek bir anlamda ele alnmasna zellikle zen gsterildii grlmektedir.bu nedenle bir dnemin bezemelerinde glden bir lale yaprann veya laleden gl veya smbl gibi baka bir iek yaprann kt genellikle grlmez. Bu dikkat ve uyum XVIII. yy. da kufe Tarz denilen slubun btn rnlerinde ok daha kuvvetle kendini gstermektedir. XVIII. yy. sonlarna doru Bat Sanat etkisi altnda Trk Rokokosu ad ile de bilinen slupta ise defne, mee, zeytin ve maydanoz gibi deiik ve yeni yaprak motiflerinin sslemelerde kullanld grlr. Ancak bunlar Yunan, Bizans ve Gotik sslemelerde kullanlan Kenger Yapraklar ile kartrmamak gerekir ki aratrldnda aralarnda byk farkllklarn olduu ortaya kmaktadr. Bitkiler aleminde biyolojik yapsyla mhim vazifeler yklenmi olan yaprak ekil bakmndan da pek ok farkllklar gsterir. Bu sebeple tarih boyunca sanatkarlara ilham kayna, sanat eserlerine de konu olmutur. Bilhassa tabiata ak olan doulu sanatkarlar elinde adeta dile gelmi ini panolarda renk ve ekil zarafetiyle nem kazanmtr. Seluklu sanatnda geometrik slubun hakimiyeti yznden geliememi olan yaprak ve ayn gruptan motifler (hatai grubu motifleri) Osmanl dneminde nem kazanm, XVI. yzylda en mkemmel eklini bularak altn devrini yaamtr. Yine

83

ayn devirde abide eserlerin duvarlarnda seyredilen bu mkemmel ifade gcn anlatmak isteyen bir yazarmz yle diyor: ayn motifle ayr dekor yaratmak! te bu , Trk sanatkarnn zlmeyen bir srrdr.(TAYAN Memduh M. , Duvar inilerimizdeki Yaprak Motifi) Hatai grubunda ki pen, goncagl, hatai gibi motifleri meydana getiren ve desen iinde nemli yeri olan temel motiflerdendir. Tezhipte kullanlan yaprak, tabiattaki grnnn sluplatrlmas ile tezyinatta eitli ekillerde izilmitir.yle ki: sade ve kk boyda yapraklar, iri dili yapraklar, paral ve dilimli yapraklar, ortadan katl yapraklar, kvrml yapraklar. Motifin izimi Bir motifin izimine , kanaviesini belirlemekle balanr. Gzn seebilecei kadar hafif bir izgi ile izilen kanavie motifin desen iindeki yerini, bykln, biimini tayin eder. Daha sonra bu izgilerin snrlarna bal kalarak motifin detaylar izilir. Usta bir gz, izimi tamamlanm motifin, varsa kanaviesindeki bozukluu hemen grebilir. Bu sebeple ilk olarak belli belirsiz bir izgi ile izilen ve daha sonra dier izgilerin altn da kalan kanavie, desen iinde motifin yerini beenmesi ve dzgn olmas bakmndan nemlidir. Yaprak motifinin de izimi kanavie ile balar. Kk boy dz bir yaprak izmek isteniyorsa: balang noktasnda hafif ve ince bir izgi ile yukar klr, karn ksmndan itibaren kalem yava yava bastrlmak suretiyle izgi kalnlar ve koyular, u noktasnda en koyu ve kaln halini alr. Bu nokta ne ok gibi sivri , nede yuvarlak grlmelidir. U noktasnda dndkten sonra, yava yava el kaldrlmak suretiyle izgi hafifler ve incelir. Hangi tip yaprak izilmek istenirse istensin, ayn form muhafaza edilir ve bu kalba gre kk, byk, kaln, ince, katlanm veya kvrml yapraklar izilebilir. Lakin bitkilerdeki yaprak eidi dnlrse, asma yapra gibi geni veya soanl bitkilerdeki gibi ince uzun yaprak trlerinin kanaviesi, verilen eklin dnda kalr. Byle karakteristik yapraklara kendi biimlerine uygun kanavieler izmek gerekir.

84

ri dili bir yaprak iziminde kanavie zerine konulan diler yeknesak, testere dileri gibi suni grnl olmamaldr. Yapran balang ve biti ksmlarnda daha kk, karn ve srt ksmlarnda irili ufakl u ksmnda ise kk ve seyrek olarak serpitirilmelidir. Ayn zamanda her di bir yaprak formunu korumaldr. Geni bir yaprak iziliyorsa orta damar beli pen , kk yapraklar bulut, Rumi gibi motiflerle hurdelenir. Bu ssleme yaplrken yapran ii ne tklm tklm doldurulmal ne de bo braklmaldr. Desende aranan ferah, dengeli, zarif grn onu meydana getiren motiflerin kendi bnyeleri iindede salanmaldr. Sanatn en zor ksmn tekil eden bu husus sanatkarn gz terbiyesine, kabiliyetine ve tavrna baldr. Paral veya dilimli byk boy bir yaprak iziminde kanavie zerine dilimler yaprak formu iinde iki tarafa dengeli olarak irili ufakl yerletirilir. Bu yerletirme esnasnda gene balang ve bitim noktalar ile u noktasnda seyrek ve kk dilimler tercih edilir. Daha sonra bu dilimlerde yapran byklne gre ekillendirilir. Orta damar izilir. kiye katlanm bir yaprakta orta daman klk ismini alr. Klkta kullanlan sembolik dilerle yaprak kenarndaki diler umumiyetle ufak tefek farklarla ayrlr. Bu farkl izim yapran duruunu ve hareketini daha iyi belirtmek iin tercih edilir. Kvrml yaprak iziminde kvrm iki ekilde gsterilir. Biri tek nokta zerinde dn, dieri iki nokta zerinde dn, Tek noktadan dn izerken , stten gelen izge alta, alttan gelen izgi ise ste geer. izilecek yaprak motifi hangi tip olursa olsun dalndan ayrlnn ince, zarif ve gzel olmas iin bilhassa byk boy yapraklarn balangcna ssleme maksadyla figrler konur. Bunda da yine sanatkarn zevki ve ls mhimdir. izimi tamamlanan yaprak motifi balangta tarif edildii gibi incelip kalnlaan nansl izgi ile izilirse, kvrak grn ve hareket kazanm olur. Ayn zamanda bu izime alm olan el fraya getiinde zorluk ekmez. Bylece klasik tarzda izilen yaprak motifi, belli ekil ve ller iinde anlatlarak tantlm oluyor. Bu anlatlanlara ufak tefek farklarla uymayan fakat

85

bulunduu yere yakm yaprak motiflerine rastland gibi zamann ak iinde tezyini sanatmza giren ve etkili olan muhtelif sluplar ortaya kmtr. Mesela 1514 de Yavuz Sultan Selimin Tebrizi almasndan sonra Amasyaya getirilen Badatl sanatkar ah Kulu, Saz Yolu slubunu balatmtr. ah kulu izgilerindeki ustalkla desenlere kvraklk, hareket ve espri kazandrm, bu arada kanuni Sultan Sleymann da dikkatini ekerek saray nakhanesine alnmtr. Bylece mrnn kalan ksmn refah iinde, eser vererek renci yetitirerek geirmitir. Saz yolunun en karakteristik motifi olan yapraklar, uzun, sivri ulu , hareketli ve zarif grne sahiptir. Byk ve detayl izilen bu yapraklarda zellikle orta damar ve ana izgiler kaln ekilmitir. Bu slubun en gzel rneklerini Edirne Selimiyede, Topkap Saray snnet odasndaki mavi-beyaz kulu panoda, Tophane Kl Ali Paa, Eminn Rstem Paa, skdar Atik Valide ve Kadrga Sokulu Mehmet Paa camilerinde ve bunu gibi daha birok mimari veya yazma eserlerde seyretmek mmkndr. Bu yolun temsilcileri arasnda ah Kulunun rencisi Velican hatra gelir. Mimar Sinann nakka Sainin desenlerinde de saz yolunun tesiri vardr. 18. yy da tezyini sanatmza hkmetmek isteyen Avrupa etkisine kar Ali skdarinin eserleri direnmi, fakat o da devrinin son temsilcisi olabilmitir. Avrupadan gelen rokoko ve barok slubu dier motiflerin yan sra yaprak motifini de milli karakterinden uzaklatrm ve sanatta bir soysuzlatrma balamtr. Restorasyon ilerinde ermeni ustalar alm, bilerek veya bilmeyerek sanatmzn gerileyip bozulmasn sebep olmulardr.18. ve 19. yylarda yle desenlere rastlanyor ki izilenin yaprak m , Rumi motifi mi olduunu anlamak mmkn deildir. Bu arada l bir devir geiren tezyini sanatmza 20. yy ortalarnda yeniden hayat vermek iin en mkemmel devir olan 16. yy n klasik zevki alanmtr. Bu gayret iinde gnmze getirilen desenler ve bu desenlerin malzemesi olan motifler, kaybettii Trk karakterini yeniden kazanabilmitir. Yaprak motifinden baka, onun bir uzants olan ve sap kmas diye isimlendirilen motifler vardr. Bunlar ii ie veya yan yana yerletirilmi budaklar sembolletiren kk boy yaprak veya yapraa bal goncagl veya bir yarm penten meydana gelirler. Desen iinde ska rastlanan ve ok eidi olan bu sap

86

kmalarnn uzun saplar rtmek, saplarn kesime noktalarn kapatmak, boluk doldurmak gibi vazifeleri vardr. Desene yerletirilmesi olduka tecrbe isteyen bir itir. Bitkiler aleminin vazgeilmez canls olan salyangoz bu alemden geni apta faydalanan bezeme statlarnn gznden kamamtr. Hatai grubundan btn motifler zerinde ok farkl ekillerle karmza gelen salyangoz bir helezonla sluplatrlmtr. Salyangozun doru izilip izilmediini anlamak iin u noktalara dikkat etmelidir. Bir ksm yapran veya sapn altnda kalan salyangozun her taraf grlmez, yapma ksmn yapraa veya sapa birletirip karn ksm yapran veya sapn stne gelecek ekilde izilir . Salyangoz tek olarak izildii gibi simetrikte konulabilir ve izilen desene gre deien muhtelif ekilleri grlr. Vazifesi ,deseni biraz sslerken ayn zamanda ufak boluklar doldurup yeknesakl ortadan kaldrmaktr.

izim 75 Hatai Yapra

87

izim 76 15. yy. Hatai Yapraklar

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

88

izim 77 15. yy. Hatai Yapraklar

(KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai)

89

izim 78 Saz yaprann ematik izimi ve son ekli

90

izim 79 Saz slubu bir yaprak demetinin ematik izimi ve son hali

91

3.2.8.Goncagl Buradaki gl bildiimiz gl deil genel olarak iek manasn ifade eder. Yani gonca iek demek olan bu motifler, tam almam bir iein boyuna kesitinin tezhip slubuna ekilmi halidir. En basit bir goncagl de bile ta yapraklar ve anak ksm bellidir.meime ve tohumlar ya hi grlmez veya ksmen grlebilir. ayet meime ve tohumlar daha belirli izersek bu artk gonca gl deil hatai olur. Yani goncagl motifi hatainin ilk admlar gibidir. 3.2.9.Yar sluplatrlm iekler 15. yy sonlarndan itibaren Mushaflarn sure ba tezhiplerinde ufak iekli ot kmeleri eklinde grlen yar sluplatrlm iekler yerlerini, XVI.yy ilk yarsndan sonra has bahe iekleri ile yaplan yeni bir sluba brakr. Dier motifler gibi bu uygulama da ilk olarak kitaplara tatbik edilmi sonra dier ssleme alanlarnda kullanlmtr. bilhassa ini sanatnn en yksek ve olgun dnemi olan XVI. yy eserlerinde hemen hemen btn bahe ieklerini bulmak ve o mstesna domates krmzs ile lale, karanfil,gl vs. seyretmek mmkndr. XVI. yy Kanuni devrinde sarayn ser nakka Kara Memi tarafndan bu slubun ortaya karldn biliyoruz.(AMAN Filiz, Ehl-i Hiref, Trkiyemiz 54, ubat 1988, s.14) Bu dnemde bahe iekleri ile beraber bahar dallar ve servi aac da ok sk karlatmz motiflerdendir. sluplatrlm olmalarna ramen karakterini kaybetmeyen bu iekler, ayr ayr isimleri ile desen iinde fark edilirler. Bu zellii sebebi ile kompozisyon iinde yar sluplatrlm iekler kullanlrken her biri kendi sap ve kendi yapra ile izilmelidir. Karanfil,yapra ile kendi sap zerinde, gl, yapra ile kendi sap zerinde bulunur. Sadece ulama desen iziminde ve pervazlarda bu kaideye uyulmad grlr. Bu farkllk, Kara Memiye ait, Muhibbi Divannn haklar ve tezhiplerinde her iek kmesinin ayr kla izilmesine sebep olmutur. Sonsuzluk hissi uyandran ulama desenler, burada yerini birer bahe havas veren ayr ayr kl ve farkl iek topluluklarna brakmtr.

92

Muhibbi Divann tezhipleyen Kara Memi, yeni bir slubun yaratcs olurken, sanatnn ana kaidelerini zorlayan hatta baz yerlerde bozan kendine has uygulamalar, yorumlar meydana getiren bir sanatkardr. Rumi helezonunu hatai motifi ile bitirmek sahife de yer alan yazya ters ynde karlan iek kmeleri ve aa boyunda lale motifleri, Kara Meminin Trk tezyinatnda sanatkarn kendisine rnek ald tabiat, hakikat ve mantk erevesinden kardn gsteriyor. Trk sanatkarnn belki en mhim zellii olan gereki dnce mahsul olarak hazrlanm desenler burada fanteziye dnmtr.

93

3.3 HATA MOT F N N KULLANIM ALANLARI (RNEKLER) 3.3.1Kitap Sanatlarnda rnekler 3.3.1.1. Tezhip Tezhip tasarmlarnda kullanlan motifler doadaki bitki ve hayvan biimlerinin stilizasyonudur. Bitkisel kkenli olan iekler Hatai ad altnda toplanan bir trdr.

Fotoraf 1- Besmele, Tezhip ve Haklar Kompozisyonu

94

Fotoraf 1a- Besmele, Tezhip ve Haklar Kompozisyonu,ayrnt

Fotoraf 2- Aynal istif,Ay-Yldz formuna alnarak halkarla snrlandrlm kompozisyon

95

Fotoraf 2a- Aynal istif, Yldz formuna alnarak halkarla snrlandrlm

kompozisyon, ayrnt

Fotoraf 3- stif ebat 52/52, Haklarl klasik tezhip komp

96

Fotoraf 3a- stif, Haklarl klasik tezhip kompozisyon, ayrnt

Fotoraf 4- Hilye-i erif sadece altnla allm ukufe tezhip ve Halkar

kompozisyonu

97

Fotoraf 4a- Hilye-i erif, , sadece altnla allm ukufe tezhip ve Halkar
kompozisyonu, ayrnt

Fotoraf 5- stif ebat 55/55, ukufeli tezhip ve Halkar komp.

98

Fotoraf 5a- stif, ukufeli tezhip ve Halkar kompozisyonu, ayrnt

99

3.3.1.2 Hat (Yaz) Hat sanat slamiyet ile birlikte Trk ssleme sanatlar arasna girmi. Daha IX-X yy da kufi yazlarla sslenmi eserlere rastlanmt hatta bu devir hat rneklerinde dz harflerin Orta Asya ssleme sanatnn belirgin motiflerinden palmetlerle sonulanmas, zeminde karmak olarak Hatai motiflerin kullanlmas, Erken dnem slam sanatnda Trk izlerini gsteriyordu. slamiyet ile birlikte Trk sslemesine giren ve Trk ssleme sanatnn vazgeilmez unsurlarndan biri haline gelen Hat sanat. Trk hattatlarnn elinde zirveye ulamtr. rnek vermek gerekirse II. Bayezd in, devrin hat merkezi olan Amasyada ehzadelik dneminde tand, eyh Hamdullah ve yine o dnemin Kufi hat ustas Ahmet Karahisari ve son dnem hattatlarndan, Latin harfleriyle de gzel yaz denemi olan Prof. Emin Barn saylabilir.

Fotoraf 6- Aziz Efendi celi sls levha, 1919, (Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonu) Tezhip, Mihrihar Szer, 1944

100

Fotoraf 6a- Aziz Efendi celi sls levha, 1919, (Ekrem Hakk Ayverdi koleksiyonu) Tezhip, Mihrihar Szer, 1944 hattn dan bir ayrnt

Fotoraf 7- smail Hakk Altnbezer, istifli celi byk levha, 1940, (zel koleksiyon) tezhip, F. iek Derman, 1976

101

Fotoraf 7a- smail Hakk Altnbezer, istifli celi byk levha, 1940, (zel koleksiyon) tezhip, F. iek Derman, 1976 hattn dan bir ayrnt

Fotoraf 8- Kuran- Kerimden bir ssleme

102

Fotoraf 8a- Kuran- Kerimden bir ssleme hattn dan bir ayrnt

103

3.3.1.3. Minyatr ok ince ilenmi ve kk boyutlu resimlere ve bu tr resim sanatna verilen addr. Bilinen en eski minyatrler Msr'da rastlanan ve 2. yzylda papirs zerine yaplan minyatrlerdir. Daha sonraki dnemlerde Yunan, Roma, Bizans ve Sryani elyazmalarnn da minyatrlerle sslendii grlr. Hristiyanlk yaylnca minyatr zellikle elyazmas ncil'leri sslemeye balad. Avrupa'da minyatrn gelimesi 8. yzyln sonlarna rastlar. 12. yzylda ise minyatrn, sslenecek metinle dorudan doruya ilgili olmas gzetilmeye ve yalnzca dinsel konulu minyatrler deil dind minyatrler de yaplmaya baland. 17. yzyldan sonra fildii zerine yaplan minyatrler yaygnlat. Seluklular dneminde de minyatre nem verildi. Seluklularn ran ile ilikileri nedeniyle minyatr sanat ran etkisinde kald.

Fotoraf 9- Kanuni Sultan Sleymann, Macaristan kralnn olu 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul (Ahmet Feridun Paa 1568-69)

104

Fotoraf 9a- Kanuni Sultan Sleymann, Macaristan kralnn olu 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul minyatrnden bir ayrnt

Fotoraf 9b- Kanuni Sultan Sleymann, Macaristan kralnn olu 7. Sigmund Janosu huzuruna kabul minyatrnden bir ayrnt

105

Fotoraf 10- Ba vezir Sokullu Mehmet Paann Kanuni Sultan Sleymann lm ne tuttuu yas (Ahmet Feridun Paa 1568-69, TSMK, H.1339)

Fotoraf 10a- Ba vezir Sokullu Mehmet Paann Kanuni Sultan Sleymann lm ne tuttuu yas minyatrnden bir ayrnt

106

Fotoraf 10b- Ba vezir Sokullu Mehmet Paann Kanuni Sultan Sleymann lm ne tuttuu yas minyatrnden bir ayrnt

107

3.3.1.4. Cild slamiyetin getirdii ihtiyala gelien cilt sanat, slam sanatlarna paralel bir tekml gsteren, incelik, gzellik ve zarafete ulamtr. Orta Asya'dan ran, Arap Ktas ve Anadolu'ya gemi olan cilt sanat, sanatkrlarn yetitikleri blgelerin motifleri ile bezenmi, karmak, Herat, Hata, Rum Seluk, Memluk, Osmanl ve Marib motiflerle eitli cilt sluplar dourmutur. Seluklu ve Beylikler dneminde daha ok Arabesk desenler, Osmanl Trkleri ise 14 ve 15. yzyllardan itibaren cilt kalplar kullanarak pek ok cilt eidi meydana getirmilerdir. Fatih devrinde Saray cilt hanesinde yaplm olan ciltler, klasik Trk cilt sanatnn tam zirveye ulat dnemdir. Bu dneme ait ciltlerde, Hatai, Rumi, bulut motiflerinin kullanldn grmekteyiz.

Fotoraf 11- Nashat- Sultan Murat hann i arka cilt kapa, cildte ve kapakta bulunmas gereken madalyon saz tarzyla yerletirilen iek desenleriyle doldurulmutur

108

Fotoraf 11a- Nashat- Sultan Murat hann i arka cilt kapa, cildte ve kapakta bulunmas gereken madalyon saz tarzyla yerletirilen iek desenleriyle doldurulmutur cildinden bir kesit

109

3.3.1.5. Kaat Kaat oyma herhangi bir ekil ya da yaznn kat, deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen bir ssleme sanatdr. Oyulup karlarak baka yere yaptrlan ksma erkek oyma, oyulan ksma ise dii oyma denilir.

Fotoraf 12- Bahtiyar Ebru Evi

110

Fotoraf 13- Bahtiyar Ebru Evi

Fotoraf 14- Bahtiyar Ebru Evi

111

3.3.1.6. M MAR DE 3.3.1.6.1. Ta iliinde Geleneksel mimaride d cephe ve i mekn sslemesinde ta iiliinde nemli bir yer tutmaktadr. Ta iiliinin mimari dnda en ok kullanm alan mezar talardr. Oyma, kabartma, kazma (profito) gibi teknikler uygulanmaktadr. Kullanlan ssleme eleri, bitkisel, geometrik motifler ile yaz ve figrlerdir. Hayvansal figr azdr. rastlanmaktadr. nsan figrlerine ise Seluklu Dnemi eserlerinde

Fotoraf 15- Ta stnde Hatai rozeti

(Selimiye Camii Edirne)

112

Fotoraf 15a- Ta stnde Hatai rozeti mimarisinde bir ayrnt

113

3.3.1.6.2. Vitray zellikle camilerde klandrmaya ahenk katmak iin tasarlanan vitraylarn klasik Osmanl mimarisinde en gzel rneklerini gryoruz. eitli k oyunlar ile camii ierisinde harika grntler elde ediliyor. Vitray sanat Seluklular dneminde gelitirilmi olup Osmanl mparatorluu dneminde stanbulun fethinden sonra birok tarihi mimarilerde Vitray Teknii ile muhteem almalar yaplmtr. Yakn dnem iersinde de cam ve vitray sanat birok sanatnn ilgi oda olmutur.

Fotoraf 16- Topkap Saray Haremde I. Kadn efendi odasndan vitray,17.yy

114

Fotoraf 16a- Topkap Saray Haremde I. Kadn efendi odasndan vitray,17.yy Vitrayndan bir ayrnt

Fotoraf 17- Vitray rnei

115

Fotoraf 17a- Vitray rnei ve ayrnts

116

3.3.1.6.3. Ahap ve Oymaclk Osmanllar, XV. yzylda genellikle bitki motifleri ve geometrik motifleri n plana karmlar; XVII. yzylda zellikle Kuran muhafazalar ve rahlelerde fildii ve sedef kakma tekniini kullanmlardr. XVIII. yzylda, Osmanl ahap iiliinin Avrupa Barok ve Rokoko tarzlarnn etkisine girdii grlr. Osmanl ahap sanatnda, imir, hlamur, mee, ceviz, elma, armut, sedir, gl ve abanoz aalarndan yaplan eserler arasnda, stun balklar, korniler, konsollar, dolap kapaklar, kap ve pencerelerin yan sra, minber, krs, rahle, Kuran muhafazas, raf, kutu, kavukluk ve ekmecelere de rastlanr. Osmanl aa ii sanatkrlar, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklular'nn uyguladklar oyma tekniklerinden sonra kndekari (geme) tekniini gelitirmilerdir.

Fotoraf 18- Kndekari teknii ile yaplm kapdan detay

117

Fotoraf 18a- Kndekari teknii ile yaplm kapnn ayrntl bir fotoraf

Fotoraf 19- Ahap pencere kanatlar, 14.yy ba Konya Sadreddin Konevi Camisinden ( stanbul Trk ve
slam eserleri Mzesi)

118

Fotoraf 19a- Ahap pencere kanatlar, 14.yy ba Konya Sadreddin Konevi Camisinden bir ayrnt

Fotoraf 20-Osmanl Kaps, 15.yy (Topkap Saray Mzesi) 15. yy Osmanl kapsnda kndekari teknii ile Dekoratif oyma ksmlar sade ve modern bir ekilde ilenmitir.

119

Fotoraf 20a15.yy Osmanl Kapsndan bir ayrnt

Fotoraf 21-Klasik repertuardan lotus iei, Rumi motifi, bulut deseni ile ahap zerine boyal izim (Selimiye Camii, mezzin galerisinden)

120

Fotoraf 21a-Ahap st Edirnekari Hatailer

121

3.3.1.6.4. ini ve Seramik Anadolu'ya Seluklularla girmitir. Genellikle hatayi slubu motiflerden hatayi iei, gonca ve rozet ad da verilen penelerin, ounlukla d ksma rastlayan ta yapraklar gibi blmleri, ak kobalt mavisiyle boyanmaktadr. Hatayi slubunda motiflerin dallarnda da kobalt mavisi rengi tercih edilmitir. Kobalt mavisinin alan doldurma ve motif boyama ilevinin yannda konturlamada ve motiflerin sslemelerinde de kullanld olmutur. Hemen hemen ou desende ak kobalt mavisi boyal hatayi slubu motiflerin siyah konturdan baka bir de iten kalnca bir koyu kobalt mavisiyle tekrar konturlanarak glgelendirildiini grmekteyiz.

Fotoraf 22-Ulama ini pano, 15.yy, 24,5x25 cm

122

Fotoraf 23-16.yy Hatai motifli cami inilerinden bir detay

(Rstem Paa Camii)

Fotoraf 24-15.yy cami inilerinden bir detay

(Bursa Muradiye Camii 15. yy)

123

3.3.1.6.5. Kalemii Klasik Trk- slm sanatlar arasnda nemli bir yeri bulunan kalemii, bugn son temsilcilerinin fralarnn ucunda mevcudiyetini srdryor. Kalemii, gemite arlkl olarak din mimaride kullanlrken, zamanmzda sivil mimari yaplarda da tercih ediliyor. Kalemii, mimaride duvarlarda, kubbelerde, tavanlarda, ahap, ta, bez gibi malzemeler zerine renkli boyalar ve altn varak kullanlarak yaplan sslemelerdir. Bu sslemeleri yapan kiilere 'kalemkr', desenleri hazrlayan kiilere de 'nakka' denilmektedir.

Fotoraf 25-Duvar sslemesi

(Hac Bekta Dergh)

124

Fotoraf 25a- Hac Bekta Derghndan bir ayrnt

125

3.3.1.7. Hal ve Kuma 3.3.1.7.1. Hal El dokumas hallar, ok byk zen, dikkat ve emek sonucu ortaya karlan olduka dayankl rnlerdir. Bu yzdendir ki yzyllar boyunca yaayabilmektedirler. Saray hallarnda saz denilen haner yapraklar, palmet ve madalyonlar tamamyla natralist lale, smbl, karanfil ve nariekleri ile birletirilerek yepyeni bir slup yaratlmtr. Kuma, ini, tezhip, cilt kapaklar ve kalemisleri gibi Osmanl sanatnn eitli kollarnda ortaya kan natralist yaprak ve iek dekoru bu hallarda da kendini gsterir.

Fotoraf 2616.yy Uak seccadesi (TC Kltr ve Turizm Bakanl, Dr. Nazan LEN)

126

Fotoraf 2716.yy Madalyonlu uak hals (TC Kltr ve Turizm Bakanl, Dr. Nazan LEN)

Fotoraf 2816.yy Yldzl uak hals

127

Fotoraf 2916.yy Osmanl Saray hals

(TC Kltr ve Turizm Bakanl, Dr. Nazan LEN)

128

3.3.1.7.2. Kuma Osmanl saray kumalar ok zengin malzeme ve desen ieren, sultan ailesi ve saray mensuplar iin dokunan kumalardr. Hatai grubuna dahil stilize iekler, Kanun Sultan Sleyman dneminde haner yapra denen kvrk yapraklarla birlikte deiik kompozisyonlar iinde yer alm ve dokuma teknii ok zor olan kemha kuma desenlerinde baaryla uygulanmtr.

Fotoraf 30- Kaftan (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi)

129

Fotoraf 30a-Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, kaftanndan bir ayrnt (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi)

Fotoraf 31- II. Beyazdin tren kaftan, 16. yy ba ipek broker zerine saz yolu slubunda Hatai motifi, boy: 150,5
(Topkap Saray Mzesi)

130

Fotoraf 32-17.yy pek seraser kuma, Bursa (Topkap Saray Mzesi)

131

3.3.1.8. Maden-Mcevher Eyalar Anadolu'da Tun anda bakr, kalay katlarak tuncun elde edilmesinden sonraki dnemlerde bakr, altn, gm gibi madenler de dvme ve dkme tekniiyle ilenmilerdir. En ok kullanlan maden bakrdr. Maden iiliinde dvme, telkari, kazma (kalemkr), eki ii kakma, kftgani, savatlama, ajur kesme gibi teknikler kullanlmaktadr.

Fotoraf 33-Tren mataras, altn, 16.yy.n ikinci yars, yeim, zmrt ve yakutlarla ssl
(Topkap Saray Mzesi)

132

Fotoraf 33a-Tren matarasndan bir ayrnt

Fotoraf 34-ie, 16.yy Bakr altn zerine zmrt, yakut, firuze ile ssl, ykseklii: 58,5 cm
(Topkap Saray Mzesi)

133

Fotoraf 34a- 16.yy ieden bir ayrnt

Fotoraf 35-Matara, 16-17 yy, Necef zerine zmrt, yakut, altn kakmal, ykseklii: 32.2 cm
(Topkap Saray Mzesi)

134

Fotoraf 35a-Mataradan bir ayrnt

Fotoraf 36- Hz. Osmann klnc, metal zeri Hatai kl, iek sslemeli kl

135

Fotoraf 36a-Metal zeri kltan bir ayrnt

Fotoraf 37- I. Sleymann adn tayan altn ilemeli kl, iki taraf da keskin, kavisli ucu, altn ilemeli ve kufi aklamal
( Askeri Mzesi, stanbul)

136

Fotoraf 37a- Altn ilemeli kltan bir ayrnt

137

3.3.1.9. Deri Trklerin deriyi ileyerek kullanmalar eski zamanlara uzanr. slamiyetten nceki gebe yaamnda torba, tulum at koumlar adr izme ayakkab gibi gndelik eyalar dayankl ve kolay tanabilen deriden yaplrd. Deri eyalarn salam olmasyla sanat zellii tamas, derinin iyi terbiye edilmi olmasna baldr. Bu nedenle debbalk en ok gelimi zenatlarnat birisi olmutur.

Fotoraf 38- Deri sanat, gbekte lacivert motifler, altn yaldz zemin, Zemin hatailerle ssl

138

Fotoraf 38a- Deri sanatndan bir ayrnt

Fotoraf 39- Deri sanat

139

Fotoraf 39a- Deri sanatndan bir ayrnt

Fotoraf 40- Deri sanat

140

Fotoraf 40a- Deri sanatndan bir ayrnt

141

BLM IV 4. SONU VE NER LER

4.1. Sonu Hatai Trk bezeme sanatnn balca motiflerindendir. Hatai ksaca muhtelif ieklerin dikine kesitinin anatomik izgilerin sluplatrlmas ile ortaya kan ekildir. Orta Asyadan gelen ve in sanatnn etkisi altnda gelien genellikle iek ve goncalarn ele alnd bir ssleme tarzdr. ou kez asllar belli olmayacak derecede stilize edilerek btn ssleme alanlarnda kullanlm ve giderek byk bir sluplamaya yol amtr. Hatailerin en erken rneklerini Uygur Trkleri tarafndan yaplm 8.-9. yya ait maniheist duvar resimlerinde grrz. Anadolu Seluklularnda bu motifin olduka sade ekilleri ile ele alnd dikkati eker. 15. yy Fatih dneminde hatailerin ok deiik ve zengin bir anlamda ilendii grlr. ieklerin kendi stlerine doru kvrlan yapraklar slubun zelliini tamaktadr. 16. yy saray nakkahanelerinin banda bulunan Kara Meminin meydana getirdii natralist slup ve ahkulu Tarafndan bulunan Saz yolu etkisinde olarak stilize tabiat elerinin zenginletii, ebatlarn byyerek yapraklarn oald grlmektedir. Birleik hallerde bordr, alnlk, emse ve panolarda belirli kaplatn snrland eitli ortamlarda, zellikle Rumilerle oluan kompozisyonlarda grlrler. Hal, ini, tahta, kt, demir, sedef gibi deiik maddeler zerinde gerek iilik gerekse desen bakmndan farkl grnmlere sahiptirler. Devirlerine gre de farkl zellikler gsterirler. rnein: Anadolu Seluklular zamannda basit ve ilkel grnmlerde olan hatailer 15. yy in sanatnn etkisine girerek ok ssl biimlerde grlrler. Buna karn 16.yy da tam Trk zevkini aksettirecek karakterine kavumu ve daha da zenginlemitir. Orta Asyadan ran yolu ile Anadoluya ulaan Hatai motifinin en saygn kullanm sahasn bulmas Osmanl devrinde olmutur. Bu motif her asrda baka zellikler kazanmtr ki bunlar bolca fark edilebilir.

142

Hatai motifinin kullanm alanlar: Kitap sanatlar; tezhip, hat(yaz), minyatr, kat, cild. Mimaride; ta iilii, kalemii, vitray, ini ve seramik, ahap ve oymaclk. Madeni , deri, kuma, hal da kullanlmaktadr. Hatai motifi; Gl, gl goncas ve benzer ieklerin boyuna kesitinin anatomik hatlarn slplatrlm grnmleriyle izilmi sekline denir. Baz kitaplarda bu motifin Timur Devleti zamannda in Trkistan'ndan getirtilerek kullanlmaya baland anlatlrsa da bu doru deildir. 11. yzyl baslarnda Karahanllar Devleti zamannda in Trkistanina "Hatay-Hitay-Huten" diye adlandrlan lke- bir sanat gnderilip orada "hitay sanatn" renen sanat lkesinde dndnde slam ssleme sanatlarnda Hatai motifi ile Hatai slubunun temelini atm olur.

4.2. neriler Hatai motifinin gnmzde de ileri dnemlerde de aslna gre kullanlmas ve aslna uygun gelitirilip, korunmas zerine almalar yaplmaldr. Birok kullanm alan olan Hatai motifinin zgnln yitirmesini nlemeliyiz. Yeni kompozisyonlarda hatai motoifi uygulama alanlarnn yaygnlatrlmas Restorasyonlarla ilgili Hatai motifinin aslna uygunluunun pf noktalarnn retilmesi

143

KAYNAKA

AKAR Azade, KESK NER Cahide; Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif Sanat ve Kltr Yaynlar: 2 st. 1978

AKSOY . Hat Sanat, Kltr ve Sanat, 5, 1977 ALTAY F. Topkap Saray Mzesi3: Kaftanlar, stanbul, 1979 ALPASLAN Sabiha, Resim II Ssleme Resmi ve Ssleme Sanatlar Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,1986

ARSEVEN Celal Esat;Sanat Ansiklopedisi, s. 2188 ASLANAPA Oktay / Trk Sanat 1. stanbul, 1972. s. 3 ASLANAPA Oktay, Trk Sanat: Seiuklu ve Osmanl Hallar, ini ve Minyatr Sanat, stanbul, 1961

ASLANAPA Oktay, Anadoluda Trk ini ve Keramik Sanat, stanbul, 1965 ASLANAPA Oktay, Trk Hal Sanat, stanbul, 1972 ASLANAPA Oktay, Trk Hal Sanatnn Bin Yl, stanbul, 1978 ASLANAPA Oktay, Trk Halcl ve Uak Hallar, Ankara, 1967 ASLANAPA Oktay, Osmanl Devri Cilt Sanat, Trkiyemiz, 38, Ekim 1982 ATASOY N. AMAN F. Trk Minyatr resimleri, stanbul, 1974 AZAK Grbz, Trk Motifleri, stanbul, 1979 BARITA rcn, Trk lemelerinde Teknikler, Osmanl mparatorluu Trk lemelerinden rnekler, Ankara 1981

AMAN Filiz, Ehl-i Hiref, Trkiyemiz 54, ubat 1988 AMAN Filiz, Trk Minyatr Sanatnn Sanatnda Trkler, stanbul, 1976 slam Sanatndaki Yeri, slam

DEM RONAT Muhsin, Yaynlanmam Ders Notlar

144

DEM RONAT

Muhsin,

Trk

Tezyini Sanatlarnda Motifler,

Akademi

Mecmuas, 5. stanbul,1966 DEM R Z Yldz, Osmanl Kitap Sanatnda Natralist slupta iekler, stanbul,1986 DEM R Z Yldz, Topkap Saray Ktphanesindeki 413 sayl Smblname ve Sanatmzdaki Yeri, Sanat Dnyamz, yl:12/36. stanbul,1968 D YARBAKIRLI Nejat, Hun Sanat, M.E. B. Kltr Yaynlar 1972 Dr. Hasan ZNDER, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri, Terimleri Szl ERSOY Ayla, Trk Tezhip Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul, 1988 ERG NSOY , slam Maden Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1978 ES N Emel/ slamiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slam'a Giri/ st. 1978 ES N Emel, slamiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slam'a Giri/ st. 1978 s. 142 GNEY Nihan, Zeynep, Osmanl Ssleme Sanat, s. 42, Ankara, 2002 KESK NER Cahide, Trk Motifleri, Turing ve Otomobil Kurumu, Hatayi, Kltr Bakanl, Ankara, 2002 KESK NER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler Hatai, Kltr Bakanl, Ankara,2000 KESK NER Cahide, Trk Motifler, stanbul,1989 KESK NER Cahide; Ssleme Sanatlarmzda Rumi Antika 1988 s:34 KUNT Rikkat, Yaynlanmam Ders Notlarndan KURFEYZ Nilfer, Tezhip, Tatav, stanbul, 2003 MAH R Banu, kinci Beyazid Dnemi Nakkahanesinin Osmanl Tezhip

Sanatna katklar, Trkiyemiz 60, ubat, 1990 MAH R Banu, Saz Yolu, Trkiyemiz 54, ubat 1988,s.28

145

MER Rfk, M. Trk Tezyini Sanatlar, Gzel Sanatlar Akademisi Neriyat, stanbul, 1937

NEY Gnl, Trk ini Sanat, stanbul, 1976,s.7 ZCAN Ylmaz Trk Kitap Sanatnda emse Motifi Kltr Bakanl /1124 Tantma Eserleri/31

ZERG N M. Kemal, Temurl Sanatna Ait Eski Bir Belge: Tebrizli Caferin Bir Arz, Sanat Yll,VI. stanbul 1976, s.475,504

ZEL M., Geleneksel Trk Sanatlar, Apa Ofset, stanbul,1993 ZKEEC lhan/Trk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, 1992 PAKALIN Z. Mehmet, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul, 1971, I. Cilt, s.374

SZEN

Metin,

Mimar

Sinan

Dnemindeki

Sanatlar,

Cem

ofset

matbaaclk,1988 TANINDA Zeren, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1993 TAYAN Memduh Muin, Duvar inilerimizdeki Yaprak Motifi, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, c.1, stanbul, 1963,s.609 TUNCAY Rauf, Vesikalar Inda Ssleme Sanatlarmz, Trk Kltr III/27, 1975 TRKOLU S. Edirne Mzesi Edirnekari Eserleri, Trk Etnorafya Dergisi,1964 TRKOLU Sabahattin, Trkiyenin aheserleri, TC. Kltr ve turizm Bakanl NVER Sheyl, Fatih Devri Saray Nakhanesi, stanbul niversitesi Milli Kltr Eserleri Tesisi, I, 1958 NVER Sheyl, Mzehhip Karamemi, stanbul niversitesi Yaynlar, No. 490, stanbul, 1951

146

NVER Sheyl, Halkariye Dair, Arkitekt, No.10-11, stanbul, 1938 NVER Sheyl, Kaplarda Trk Tezyini rnekleri, stanbul,1943 NVER Sheyl, 50 Trk Motifi, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1967 NVER Sheyl, Trk nce El Sanatlar Tarihi zerine, Ankara, 1964 NVER Sheyl, Trk El Sanatlar, Yap ve Kredi Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 1969

Yard. Doc. DR. ERSOY Ayla, Trk Tezhip Sanat, stanbul,1988 Yar. Doc. Dr. B ROL A. nci, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, stanbul, 1995 YCEL E., Trk Mimarisinde Aa leri, Arkitekt, 37,1968 ZBER Hsn, Trk Ssleme Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar Dizisi, Ankara, 1971