T.C.

GAZ NVERSTES ETM BLMLER ENSTTS GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ETM BLM DALI

SSLEME SANATLARINDA RUM MOTF VE TARHSEL GELM

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan EYDA YAVUZ

Ankara 2008

T.C. GAZ NVERSTES ETM BLMLER ENSTTS GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ETM BLM DALI

SSLEME SANATLARINDA RUM MOTF VE TARHSEL GELM

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan eyda YAVUZ

DANIMAN Yard. Do. Ylmaz ZCAN

Ankara 2008

JR VE ENSTT ONAY SAYFASI

eyda YAVUZ un Ssleme Sanatlarnda Rumi Motifi Ve Tarihsel Geliimi balkl tezi //2008 tarihinde, jrimiz tarafndan Geleneksel Trk El Sanatlar Ana sanat Dalnda Yksek Lisans olarak kabul edilmitir.

Ad Soyad ye (Tez Danman): .................................................. ye : ............................................................................ ye : ............................................................................ ye : ............................................................................ ye : ............................................................................

mza ............................. ............................. ............................. ............................. .............................

ii NSZ

Geleneksel Trk El Sanatlarnn tarihi ok eski devirlere, Orta Asya'ya kadar uzanr. Yaplan el sanatlar rnlerinde yaam biimi olan gebe hayatn zellikleri, tarih kalntlardan da anlalmaktadr. lemeler ve motifler o dnemde mimari, cild, yaz, tezhip, ahap, adr, hal, kilim, eyer takmlar, elbiselere v.s. uygulanmtr. 1071 Malazgirt Sava'ndan sonra Anadolu'ya gelen Trkler bu zengin sanat ve uygarlk kltrlerini de beraberinde getirmilerdir. Anadolu'ya yerleen Trk boylar burada karlatklar rnekleri ve yntemleri kendi anlaylaryla badatrmlardr. Orta Asya'nn gebe kltr ilemeciliini ve sanatlarn burada gelitirerek srdrmlerdir. Gnmzde, yeniden rabet grmeye balayan Geleneksel Trk El sanatlarnda; Tezhip, Hat, Minyatr, Kalemii, Ahap, mimaride, oymaclkta v.s. ssleme motiflerinden Rumi motifi ska grlr. slamiyet ncesinden balayarak gnmze kadar evrimini tamamlayan rumi motifi tezyinattn olmazsa olmazlarndandr. Bu aratrmay yaparken hocam Yard. Do. Ylmaz ZCANa, Isparta Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Tezhip Ana Bilim Dalnda grev yapan hocam r. Gr. nal ERDNe, yardmlarn benden esirgemeyen ZELKe teekkr ederim. btn arkadalarma ve Okan

iii

ZET

SSLEME SANATLARINDA RUM MOTF VE TARHSEL GELM YAVUZ, eyda Yksek Lisans, Geleneksel Trk El Sanatlar Ana Bilim Dal Tez Danman: Yard. Do. Ylmaz ZCAN Ankara-2008 Aratrmada Ssleme Sanatlarnn tarihesi ve ssleme sanatlarnda kullanlan motiflere deinilmitir. Bu motifler hatayi, pen, bulut, yaprak, goncagl, rumi olmak zere bir ok gruba ayrlyor. Tez konusu olan Rumi motifinin tarihesi, k noktas, hangi kkene sahip olduu, nerelerde kullanld anlatlmtr. Rumi motifi slamiyet ncesi dnemde hayvan mcadelelerini resmederken kullanlmaya balanmtr. Bir ok efsanevi hayvann bir esi olarak ortaya kmtr. Kanat , kuyruk, gaga, pene gibi unsurlarn yerine kullanlmtr. Dnem dnem deiime uramtr. Stilize edilerek hayvan grnmn kaybetmi daha ok bitkisel bir grnm kazanmtr. Bu nedenle Rumi motifinin kkeni konusunda bir ok sanat ve tarihi farkl grler bildirmilerdir. Bir taraf Rumi motifinin bitkisel kkenli olduunu, bir bezelyenin alm safhalarn andrdn, bir dier taraf ise Rumi motifinin hayvansal kkenli olup balangtan bu gne olan deiimi ve geliiminden dolay grn olarak bitkisel bir ifade alabileceini fakat tamamen hayvansal bir kkene sahip olduunu dile getirmektedirler. Rumi motifinin tarihesinden eitlerine, izim safhalarndan kullanm alanlarna kadar btn incelikleri kayda alnm ve bu aratrma ierisinde dile getirilmitir. Bir ok kullanm alan olmakla beraber kullanld alanlarnda vazgeilmez bir unsuru olarak gze arpmaktadr. Bunlara rnek olarak tezhip, hat, minyatr, cild (kitap sanatlarnda), ta iilii, kalemii, vitray, ahap ve oymaclk (mimaride), ini ve seramik, hal ve kuma, metal eyalar v.s. verilebilir.

iv

ABSTRACT

GREGORAN MOTF AND TS HSTORCAL DEVELOPMENT N ORNAMENTAL ARTS YAVUZ, eyda High License,The Main Science Branch of Tradational Turkish Hand Arts The Counsellor of the Thesis:Ass.Prof.Ylmaz ZCAN Ankara-2008 During the research, it is mentioned about the history of the ornamental arts and the motifs used in ornamental arts. These motifs are divided into groups such as hatayi, pen, cloud, leaf, goncagl and gregorian. During the research it is told that the history, starting point, the origin of the gregorian motif-the subject the thesis- and where it is use.. Gregorian motif was started to be used while drawing the struggle of animals before the islamic faith.lt appeared as the subject of a lot of legendary animals. lt was used instead of some components such as wing, tail, beak and paw. lt got different during the time by being stylized, it lost the animal appearence and it got the vegetable appearence much more. Because of this reason, lots of artisans and historians had different opinions about the origin of the gregorian motif. While one group claimed that the gregorian motif has vegetable origin and resembles the stages of peas expansion, the other group claimed that the gregorian motif has animal origin and probably it has a vegetable appearence because of the alteration and growth from the beginning to today. However they strongly clarified that it has animal origin. During this study it is all mentioned about the the history, all kinds, drawing stages and using fields of the gregorian motif. It has lots of using fields and moreover; it is one of the most important components of those fields.lIllumination, calligraphy, miniature, bind(for book arts), stone workmanship, penwork, stained glass, wooden and the art of engraving(for architecture), ini and ceramic, rug and cloth, metal goods,..etc. can be given as examples.

v NDEKLER
BALIK SAYFASI JR YELERNN MZA SAYFASI.i NSZ.ii ZET...........iii ABSTRACT....iv NDEKLER................v ZM LSTES.................vii FOTORAF LSTES.............x BLM I 1.Giri...1 1.1.Problem..3 1.2.Aratrmann Amac.......................3 1.3.Aratrmann Snrllklar......................3 1.4.Tanmlar.....3 BLM II 2.Yntem..9 2.1. Aratrmann Modeli .9 2.2. Evren ve rneklem...9 2.3. Verilerin Toplanmas....9 2.4. Verilerin Analizi...........9 BLM III 3. Kavramsal ereve.....10 3.1. Trk Ssleme Sanatnn Ksa Bir Tarihesi10 3.1.1. Sslemenin Oluumu Ve Motiflere ematik Bir Bak ...12 3.2. Rm Nedir? Rumi Motifinin eitli Kaynaklarda Verilen Tanmlar .............................................................12 3.2.1. Rm Motifinin Tarihi Geliimi15 3.2.1.1. Rumi Motifinin Trk Ssleme Sanatndaki Yeri...............20 3.2.1.2. Ssleme Sanatlarndaki Rumi Motifinin Trk Tarihindeki Yeri......21 3.2.2. lk Rumi Motifi Ve Kayna Hakkndaki Grler......26 3.2.2.1. arkiyat (Oryantalist) Sanat Tarihilerinin Rm'nin Kkeni Hakkndaki Grleri...................26 3.2.2.2. Trk Sanat Tarihilerinin "Rm Kkeni-Hakkndaki Grleri...28 3.2.3. Rumilerde izim zellikleri Ve eitleri................33 3.2.3.1. iziliine Gre Rumi Motifleri .............34 3.2.3.1.1. Yaln (Basit) Rumi .............34 3.2.3.1.2. Dilimli(Dendanl) Rumi .34 3.2.3.1.3. Hurde (ie,inde) Rumi. ........................35 3.2.3.1.4. Sarlma (Piide) Rumi. ...........36 3.2.3.1.5. Sencide Rumi .36 3.2.3.1.6 lemeli, Yani Serbest Motiflerle izilmi Rumiler................37 3.2.3.1.7. Msenna Rumiler...37 3.2.3.1.8.iekli Rumiler37 3.2.3.1.9. Rumi iinde Rumi...37 3.2.3.1.10.Paral Rumiler..........37 3.2.3.1.11. Gzl Rumiler..........37 3.2.3.1.12. Muharrel Rumiler.37 3.2.3.1.13. Bindirmeli Rumi...37

vi
3.2.3.1.14. Med-Cezir Rumiler...37 3.2.3.2. Kullan ekillerine Gre Rumi Motifleri.. ..........38 3.2.3.2.1. Ayrma Rumi .38 3.2.3.2.2. Tepelik Rumi .38 3.2.3.2.3. Ortaba Rumi 39 3.2.3.2.4.Tek plik Rumi40 3.2.3.2.5. ki plik Rumi.40 3.2.3.2.6. plik Rumi ....40 3.3. Rumi Sslemeler.40 3.3.1. Trk Kitap Sanatnda emselerde Kullanlan Rumi Motifleri 42 3.4. Motifin izimi. ...43 3.5. Rm Motifinin Kullanm Alanlar (rnekler)....45 3.5.1. Kitap Sanatlarndan rnekler ..45 3.5.1.1.Tezhip 45 3.5.1.2.Hat(Yaz) ...50 3.5.1.3. Minyatr51 3.5.1.4. Cild53 3.5.1.5. Kaat.54 3.5.1.6. Mimari 'de..55 3.5.1.6.1. Ta iilii...55 3.5.1.6.2. Kalemii..61 3.5.1.6.3. Vitray..63 3.5.1.6.4. Ahap ve Oymaclk...........65 3.5.1.6.5. ini ve Seramik..68 3.5.1.7. Hal, Kuma ve Nak............76 3.5.1.7.1. Hal.76 3.5.1.7.2. Kuma.78 3.5.1.7.3. Nak...79 3.5.1.8. Madeni Eyalar..80 3.5.1.9. Deri82 3.5.1.10. Kemik(Fildii).83 3.5.1.11. Rumi Motifli Kompozisyon Eskizleri......84 3.5.1.12. Rumili Kompozisyon rnekleri..87 3.5.1.13. Rumi Motifli Bordr rnekleri.. 88 BLM IV 4. Sonu ve neriler89 4.1. Sonu ..89 4.2.neriler.91 KAYNAKA92

vii
ZMLER LSTES Sayfa

izim 1- Su ejderi...16 izim 2- Ta formunda rm..16 izim 3- Bakr tas zerinde rm kanatl sfenks figr..16 izim 4- Rey ehrinde bulunmu 13.yy Seluklu kaesi zerinde rm kanatl bir sfenks.17 izim 5- Acaib ul Mahlkat adl eserden kanatl bir at figr (Burak)...17 izim 6- Cezeri'nin Otomata adl eserinden rm kanatl ejder figr...17 izim 7- Kuzey Irak Musul' da tespit edilmi rm kanatl bir melek figr.18 izim 8- Maden zerine ilenmi kanatl bir kaplan...18 izim 9: Deri izme. 16. yy 2. yars. Mzenin ilk kayt defterine Sultan II. Selime ait olduu yazldr.19 izim10- Bezelyenin ekil deitirmesi............27 izim 11- Su ejderi.30 izim 12- Hayvan figrleri.31 izim 13- At figr32 izim 14- Yaln Rumi34 izim 15- Dilimli Rumi.34 izim 16- Dilimli Rumi.35 izim 17- Dilimli Rumi.35 izim 18- Hurde Rumi...35 izim 19- Hurde Rumi...36 izim 20- Piide Rumi...36 izim 21- Sencide Rumi.36 izim 22- lemeli, serbest Motiflerle izilmi Rumiler...37 izim 23- Ayrma Rumi.....38 izim 24- Tepelik Rumi.....38 izim 25-a Ortaba Rumi...39 izim 25-b Ortaba Rumi......39 izim 26 - plik Rumi....40 izim 27- 19. yy. Rumi sslemelerine rnekler.....42 izim 28- 19. yy. Rumi sslemelerine rnekler.....42 izim 29- Rumili emseler....42 izim 30- Rumili emseler............43 izim 31- Rumili emseler....43 izim 32- Motifin izimi...........43 izim 33- Motifin izimi...........44

viii
izim 34- Motifin izimi...........44 izim 35- Motifin izimi...........44 izim 36-Hurdelenmi Rmler 1/4 orannda tezhibli levhada yer alr. inde de tek sra rm bordur kesiti alnd...........46 izim 37- Ser levhann kesinin l/2 kesitinin izimi............47 izim 38- Ayn zahriye'nin ortasndaki emsenin 1/4 kesiti..47 izim 39- ri motifli rm kompozisyondan 1/2 orannda ayrnt..48 izim 40: II.Murat devri kitap tezyinatndan bir rnein bir kesiti...........49 izim 41- Yaznn arasnda ahenkli bir hareketle motifin dallar yaylmtr............52 izim 42- Minare zerinde orannda desenin ayrnts..52 izim 43-Kebendin serbest kompozesinden bir para ayrnt....57 izim 44-Portal kapdan motif ayrnts.59 izim 45- Bozyk Kasm Paa Camii 15. yy. yars mermere oyulmu bir ssleme.60 izim 46-emsenin madalyonunun 1/2 ayrnts, ile..............62 izim 47-Bordur iindeki rmnin 1/2 ayrnts.62 izim 48-emsenin 1/4 orannda kesitinden bir ayrnt.62 izim 49-Vitrayn rumi motiflerinin ayrntlar.............64 izim 50-Rahle ayann serbest kompozisyonundan bir ayrnt...............65 izim 51- zmir demi Birgi Ulu Cami Minberinden orannda ayrnt..67 izim 52- zmir demi Birgi Ulu Cami Ahap Pencere Kanadndan orannda ayrnt .............67 izim 53-Kubbe yazsndan ve bordrnden kk ayrntlar...........68 izim 54-Taban ortasndaki desenin 1/4 ayrnts...........69 izim 55-Bordr deseninden bir ayrnt.............69 izim 56-Stun iindeki motiflerden ve stun kemerinden orannda birer ayrnt.............71 izim 57-Kubadabat Saray inilerinde ift ku figrleri..............73 izim 58-Kubadabat Saray inilerinde ku figrleri.............74 izim 59-Kubadabat Saray inilerinde sfenks figrleri............74 izim 60-Kubadabat Saray inilerindeki dier figrler............75 izim 61-Kubadabat Saray ilerinde kaplan figrleri...............75 izim 62-Kalkan zerindeki iri rumi motifinden bir kesit.80 izim 63-Rumi motifli kompozisyon eskizleri..84 izim 64-Rumi motifli kompozisyon eskizleri..85 izim 65-Rumi motifli kompozisyon eskizleri..86 izim 66-Rumili kompozisyon rnekleri...........87 izim 67-Rumi motifli bordr rnekleri88

ix
FOTORAF LSTES Sayfa

Fotoraf 1-Birinci Pazrk kurgannda at koum takm ayrntlar....22 Fotoraf 2-Altaylarda. Pazrk kurganndan gn na kavuturulan bir eer rtsnde. Kartal ve arslan grifonlarn mcadele Sahnesi.....23 Fotoraf 3-Altaylarda. Birinci Pazrk kurgannda, bir eer rts zerinde grlen, kaplan ya da parsn bir koyuna saldr..........23 Fotoraf 4-Birinci Pazrk kurgan. Yular takmnn ayrnts. Hayali bir kartal. Uzunluk 9,5 cm...........24 Fotoraf 5-Pazrk kurganlar. Eyer takmnn ahaptan yaplma ssleri...24 Fotoraf 6-Halim Efendinin sls, nesih, rika' levhas, Fatih Divan'ndan, tezhip....45 Fotoraf 7-Beylik dnemine ait bir Kur'an Cz Zahriye Sayfas (14. yy ) Vakflar Genel Mdrl Arivi..46 Fotoraf 8-Muhibbi Divan'ndan48 Fotoraf 9-II.Murat devri kitap tezyinatndan bir rnek...........49 Fotoraf 10-Rumi sslemeli birka yaz(Hat) rnei.50 Fotoraf 11- slam Sanat ve Mimarisi kitabndan bir minyatr rnei 51 Fotoraf 12-Cilt Kapa.53 Fotoraf 13-Bir murakka albm iinde Kaat olarak yaplm Sultan II.Mustafa Turas..54 Fotoraf 14-Bursa Yeil Cami. Takap ve mukarnaslan-XV. yy lk eyrei..55 Fotoraf 15-Bursa Yeil Cami. Takap ve mukarnaslar -XV. yy lk eyrei.56 Fotoraf 16-Divrii Ulu Camii, Sivas56 Fotoraf 17-Divrii Ulu Camii, Sivas...57 Fotoraf 18-Elhambra Saray- Granada.58 Fotoraf 19-Elhambra Saray, Granada.58 Fotoraf 20-mamzde Cafer trbesi sfahan59 Fotoraf 21-Kara Ahmet Paa Camisi Topkap.61 Fotoraf 22-Bir Osmanl Camisinden63 Fotoraf 23-Rmli ahap rahle..65 Fotoraf 24-zmir demi Birgi Ulu Cami Ahap Minberinden Ayrnt...66 Fotoraf 25-zmir demi Birgi Ulu Cami Ahap Pencere Kanadndan Ayrnt...66 Fotoraf 26-Karatay medresesi kubbesinden ini mozaik ssleme. Konya...68 Fotoraf 27-Fatih Sultan Mehmet Dnemi Baba nakka Ekolnden bir seramik tabak..69 Fotoraf 28-Tahsin z, Trk Seramii..70

Fotoraf 29-Beyehir Kubdbt Saray 13.yy Sratl Tekniinde Figrl Duvar inisi....72 Fotoraf 30-Madalyonlu Uak Hals76 Fotoraf 31-Madalyonlu Uak Hals77 Fotoraf 32-18th/19th yy Osmanl kaftan Topkap Saray Mzesi...78 Fotoraf 33-Rumi motifli Kemha (ipek) kumatan kaftan.78 Fotoraf 34- pek kuma stne altn simle ilenmi ift bal kartal ...79 Fotoraf 35- Saray sitili ibadet hals st. Veya Hereke 19.yy. halsnda rumi..79 Fotoraf 36-Rumi motifli bir kalkan..80 Fotoraf 37-Cizre Ulu Camii ne ait Tun Kap Tokma .............81 Fotoraf 38-Deri zerine oyularak yaplm rumi sslemelesi..82 Fotoraf 39-Cilt ii oyma emse ve kebent motifi,XVI. yy.(Sleymaniye Kt. ehzadeMehmed K.No:107)(Ord.Prof.S.NVER izimi 1975)....82 Fotoraf 40-Ahap taht zerine Fildii ile yaplm rumi...83

1 BLM I 1.GR Bilindii gibi ssleme sanatlar, milletlerin kltr ve sanat anlayn gsteren faktrlerin banda yer almaktadr. Bu nedenle de sslemenin ana unsuru olan motiflerin, byk bir nem tad ve bezeme sanatnn temelini tekil ettii grlr. Motifler, ou kez topluluklarn gelenek ve greneklerini yanstan, onlarn zevk, gr ve inanlarnn ifadesi olarak, bu kavramlar iinde geliip, sluplam, o milletlerin sanat simgesi ve temsilcisi olmutur. Asrlar boyu ok geni bir alana yaylm olan Trk boylarnn, uzun yllar ok farkl inan ve sanat anlayna sahip olan toplum ve medeniyetlerle yapm olduu eitli sanat ilikileri nedeniyle, bugn ok engin bir kltr hazinesine sahip bulunmaktayz. Bu alanda yksek uygarlklar dzeyinde saysz sanat eserinin meydana geldii bilinmektedir. te bu eserlere bakldnda, Trk bezeme sanatlarnn hemen hemen her dalnda ok uzun bir dnemden itibaren kullanlan "rumi" ler bata gelmektedir. Rumi motifi balangcndan gnmze kadar, ta, ini, ahap, kuma ve kitap sanatlar gibi, btn ssleme alanlarnn vazgeilmez bir esi olmu, zellikle Anadolu Seluklular tarafndan gelitirilerek, bu dnemden itibaren bolca kullanlmalar nedeniyle de, Anadolu anlamna gelen "rumi" deyimini almtr. Bu motife ayn amala, "Seluki" ad da verilmektedir. Gelibolulu Mustafa Ali, 16. yy'da kaleme ald "Meva'id'n-Nefais Fi-Kava'idi'lMeclis" adl eserinde, nakka ad ile bilinen sanatkrlar, "Karakalem, rumi, hatai (yani pergel resmi) izen ressamlar" olarak tanmlyor. Buna gre, motife bu adn olduka ge dnemlerden itibaren verildii anlalmaktadr. Trk ssleme sanatnn balca bir trn tekil eden rum motif, iri bir virgl veya kvrk dal formuna benzetilebilir. Bazen iki para hlinde atallar, minik toplar eklinde ekler alr, boyu uzayp ksalabilir.( G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 22, Say 1 (2002) 203-209-204)

Btn slm Sanatnda Karahanl, Gazneli, Abbas, Emev, Fatm ve Endls sslemelerinde karmza kt gibi (Mlayim, 1999: 168) Seluklu ve sonrasnda Osmanl Sanatnn balca motiflerinden biri olarak yzyllar boyunca varln srdrmtr. Rum motifin kayna konusunda henz tam bir netlik konusu deildir. Baz sanat tarihi aratrmaclar, rumnin bitki kkenli bir motif olduunu ileri srerken, bir ksm ise rum motifin hayvan kkenli olduu grn savunurlar. Arsevene gre rum Trklerin Orta Asyada en eski zamanlardan beri sslemede kullandklar hayvan ekillerinin ss mahiyette slplatrlmasndan husule gelmitir. (Arseven, 1994:1714). Rum motifin kayna konusunda grlerini belirten Strzygowski, bu formlarn hayvan figrlerine dayandn ileri srer (Mlayim, 1999: 169). Mlayime gre ise, zellikle ejder figrleriyle rumler arasnda bir form akrabal vardr. Bu grn eitli rneklerle destekleyen Mlayim; 1239 tarihli Antalya (Bucak) yaknndaki ncir han ta kapsndaki yan ni zerine ilenmi bordrdeki iri rumlerin ejder prototipine uyduunu ifade etmektedir. Yine 1271 tarihli Sivas Gk Medresenin ta kapsnda eitli hayvan balarn bir araya getiren 10 eit batan oluan dzenlemede, zellikle ortadakinin az, alt ve st enelerinin dnyle rum formlarna yaklatrld grn savunmaktadr (Mlayim, 1999: 169). Kayna ne olursa olsun, rum motifin bitkileri andran kvrml izgileri ile ar derecede slplatrlm hayvan figrleri arasnda arpc bir benzerlik olduu aktr. Bu slplatrma Sz konusu betimlemeleri tannamayacak derecede deiime uratarak, soyutlatrmaya dek varmtr. (Szen-Tanyeli, 1986: 205).

3 1.1 Problem Aratrma Ssleme Sanatlarnda kullanlan motiflerden biri olan Rumi motifinin Geleneksel El Sanatlarmzdaki yerinin belirlenmesi 1.2 Aratrmann Amac Rumi motifinin tarihsel geliimi, eitleri, kullanm alanlar ve izim teknikleri gibi ynlerinin aratrlarak Trk Ssleme Sanatndaki yerinin ve neminin belirlenmesidir. Ayrca; Ssleme sanatlarnda kullanlan Rumi motifinin kkenini ve k noktas konusundaki grler nelerdir? Rumi motifinin teknik ve eitleri nelerdir? Bu kltr deerlerimizin motif izimi ve fotoraflarla belgelenerek eitleri ve kullanm yerleri belirlenebilir mi? Rumi motifinin gnmze kadar ulaan rneklerinin teknik zelliklerini nelerdir? Gnmzde kullanlan motiflerle eski motifler arasnda teknik ve kompozisyon asndan ne gibi farkllklar vardr? Sorularna cevap aranacaktr. 1.3 Aratrmann Snrllklar Aratrma Ssleme sanatlarnda Rumi motifinin kkeni dahilinde; Trklerde slamiyet ncesi, slamiyet sonras ve yakn dnemi olarak, snrlandrlmtr. Aratrma yazl Trke kaynaklarla snrldr

4 1.4. TANIMLAR Trk Ssleme Sanatnda Kullanlan Terimler Desen: Yalnz izgilerle boyasz olarak yaplan resim. Figr: Resim ve heykelde insan ve hayvan grnts. Hsn-i hat: Gzel yaz. Gzel sanatlarn "Gzel yaz"'nn kurall, zellikli ve sanatl ekil.Arap alfabeli yaznn en gzel ekilde yazlmas. Bal bana sanat dal. Ruhani hendese. Sanatkarna "Hattat" denilmitir Kaat: Oyma. Herhangi bir ekil ya da yaznn kat, deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen bir ssleme sanatdr. Oyulup karlarak baka yere yaptrlan ksma Erkek oyma, oyulan ksma ise dii oyma denilir. Kalem ii: Yaplarn genellikle i yzeylerinin bezenmesinde kullanlan bir ssleme tr. Boya, ta, ahap yzeyler zerine fra ile boyanan renkli naklar. Kompozisyon: Bir sanat eserinde kurallara dayal ve estetik anlaml dzen kurma. Minyatr: Yazmalarda kullanlan krmz madde; suluboya ile yaplan kk, renkli resimler. Nak resim. talyanca "Minyatura"dan gelmedir. Eskiden buna "Hurde-nak" (kk ekil-resim) denilir. Kat ve defterleri ssler. Motif: Sslemelerde tekrarlanan biim-ge. Seramik: hammaddesi kil ve seramik elde, kalpta veya tornada biimlendirilmi, frnlanm her tr eyann genel ad. Tezhib : Lgat manasna gre "altnlama" demektir. Eskilerin hsn-hat sanat dedikleri gzel yaz niteliindeki yazlarn etraf ve el yazmas kitaplarn (Kur'an'lar, murakkalar, kt'alar, divanlar) balk sahifeleri ve dier yerlerine eitli desen ve motiflerle yaplan sslemelere tezhib, bu sanatn ustalarna da mzehhib denir. Arapada altnlama manasna gelen tezhib sz yalnz altn yaldzla ilenen ileri ifade etmez; boyalarla yaplan ince kitap tezyinatna da denir. Srf altnla yaplan benzer ilere halkri denilir ki altn yaldzla sslenmi mnasna gelir. Mzehhibler ekseriya nak (Fr. Enlumineur) yapan sanatkarlardr. Genel olarak gzel ve stilize kompozisyonlara "nak" bunu yapanlara da "nakka" derler ki, bunlarn sadece tek ve eitli renklerle terkibini yapanlar demektir. Fakat bu sanatn mensuplarna nakka denmez, mzehhib olarak isim alrlar. slp: Bir devrin ya da bir sanatnn kiilii, bir eserin teknik, renk,

5 kompozisyon basitletirerek, biim ve anlatm ematik bakmndan hale zellikleri. sokmak.

slplatrma: Gerek ekil ve motiflerin karakterini kaybettirmeden sslemeyi slp trleri: Seluk, Bursa, Edirne, klasik, barok, rokoko, yeni klasik, uyan gibi blm ve karmlar gsterir. Her uygarln kendi adn tayan zel ya da kark sluplar vardr. Vitray: Renkli camlarn belli bir kompozisyon dzeni iinde bir araya getirilii. Avrupa'da zellikle kiliselerin pencerelerini ssleyen vitraylarda, doaya zg motiflerin yannda dinsel konular da belli bir dzen iinde resimlenmitir. Trk Ssleme Sanatlarnda Kullanlan Ssleme Unsurlar: Alnlk: Antik yaplarn cephelerinde at ile korni arasnda yer alan gen biimindeki ksm. Bir portalin ya da bir pencerenin ereve iine alnm st ksmna da bu ad verilir. Bordr: Kenar, genellikle sslemeli kenar eriti Kemer: Dairesel, rgl ara tayc ve bezeme esi. Dey kuvvetleri eri kuvvetlere evirip kemer ayaklarndan zemine tayan gei eleman. Kontur: evre izgisi. Figrleri ya da motifleri evreleyen izgi. Mihrap: Cami ve mescitler ile namazghlarda kble ynnde belirleyici mimari e. mamn nnde durduu blm. Genellikle etraf erevelenmi, duvarda kk bir girinti biiminde yaplmtr. Mukarnas: Kademeli olarak tamalar yapacak biimde, artmal olarak yan yana ve st ste gelen, boyutlu grnm veren bir gei ve dolgu esi. Petek biimi bir grnt ile yarm kubbelerin iini dolgulayan islam sanat esi. (sarktl olanlarna istalaktit denilir). Stilize: sluplatrlm. doadaki formlarn belli bir slubun ya da tekniin gerei sadeletirilmi ekli. stilize iek motifi... Trk Ssleme Sanatnda Kullanlan Motifler: Bulutlar: Uzak Dou kkenli olduu iin bu motife in bulutu da denir.

6 Bordrler : Sslememizin en zengin blmn tekil ederler. Hemen hemen her tr desenin deiik boyutlarda uyguland, dekore edilmi dar ve uzun sathlardr. Yerine gre pervaz, ulama, kenar suyu gibi isimler alrlar. intamani Motifi: Yan yana uzanan iki dalgal izgiden ve yine ikisi altta biri stte olmak zere yuvarlak benekten meydana gelen bir motiftir. inliler'de ve Japonlar'da "Tama" tabir edilen ve Buda'nn timsali saylan bir remizdir. Bu motifin Trk bezeme sanatndaki anlam, daha ok Trk topluluklarnn yzyllar boyu gl hayvanlara kar duyduu hayranla dayanmaktadr. ki yatay izginin kaplan postu, imek, bulut, ejder gibi deiik yorumlar olduu gibi, noktasnda kurs, pars benei, ay, top, kutsal inci gibi eitli yorumlar bulunmaktadr. Gemeler: zellikle Anadolu Seluklular tarafndan her sahada bolca kullanlmtr. Yuvarlak bir noktann etrafnda arkfelek gibi yer alan izgilerle desen meydana getirilir. Daima bir alttan, bir stten olmak zere kesintisiz devam eden eritler halindedir. Tezhip sanatnda genellikle yazdan sslemeye geilerde ara pervaz (bordr) olarak kullanlrlar. Geometrik Mofifler: Trk sslemesinde olduu kadar btn slam lkelerinin bezeme sanatlarnda da byk yeri vardr. gen, kare, daire, dikdrtgen gibi geometrik formlarn birlemesinden meydana gelirler. Balang ve biti noktalarnn belli olmamas nedeniyle slam felsefesinin etkisi altnda yetitii kabul edilir. Hataler (Hatay): in ve Orta Asya etkisinde, ou kez kkenleri belli olmayacak ekilde stilize edilmi iek motifleridir. Dou Asya kkenli ssleme motifleri grubu. Stilize edilmi akayk, nar, iri yapraklar ile bunlarn gonca ve saplar balca eleridir. Mnhaniler: zellikle Seluklu dnemi el yazmas kitap sslemelerinde grlen bir motiftir. Kelikler : gen formlarda oluup, ke boluklarn ssler

7 Lotus: nilfer ieinin sadeletirilmi eklidir. Mnhani: Eri, izilmi anlamndadr. 11. ve 15. yzyl'larda yazma eserlerin hemen her blmnde kullanlmtr. Bazen bordr eklinde ya da mstakil olarak izilmitir. Rumlerden farkl bir izim zelliine sahiptirler. Kompozisyonlarn hazrlannda bir hat zerinde deil, birbirine bitiik olarak izilir ve aktan koyuya doru kademeli bir ekilde boyanr. Natralist iekler: Bu ssleme slbuna "ukfeler" de denilir. XVIII. yy.'dan itibaren Bat sanatnn tesiri altnda gelimi bir tarzdr. Tamamen natrmort anlay ile izilip, boyanrlar. Palmet: lka sanatndan beri kullanlan bir bezeme motifi. Dilimli simetrik yaprak eklinde olup, adn Yunanca palma = el szcnden alr. Panolar: Ssleme desenlerinin simetrik veya asimetrik tarzda oluturduu, btnlemi bir kompozisyon grnm tayan, yerine gre koltuk, kelik vs. gibi eitli isimler alan, belirli formlar iinde dekore edilmi tezyini paralardr. Rum: Trk ve slam sanatnda Bat kkenli ssleme motifi. Yarm palmetlerden tredii ya da hayvansal kkenli olduu aratrclarca tartlan rum, Bat illerinde arabesk olarak adlandrlr. Orta Asya'dan gelen ve Anadolu Seluklular tarafndan gelitirilen bu motif genellikle ku beden ve kanatlarndan stilize edilerek slplatrlmtr. Rozetler: Dairesel formlar , tamamlayc bir unsur olarak komposizyonlarda kullanlr. emse: Sslemede kullanlan oval, dairesel biimde dilimli ya da dz motifler. T: Tezhipte desenin bitiminde, ciltte emse ve kebent kenarlarnda kullanlan yardmc ssleme motifi. Yar Stilize iek Motifleri: XVI. yy. ilk yarsndan balayarak Osmanl

8 ssleme sanatlarnn sonuna kadar kullanlan bezeme motiflerimizdendir. Baz hallerde yar stilize olarak da izilseler de kkenleri daima belli olacak tarzdadr. Zencerek : Birbiri iinden geen ark sistemini anmsatan bu desenler , ikili l , drtl. Efsanev veya mitolojik hayvan motifleri: Ejder: Motifi Osmanllar Dneminde, XV-XVl. yy. Uak, Grdes

hallarnn baka, ayn gelenei srdren Bergama yresi hallarnda da stilize edilerek kullanlmtr. Evren, Efsanevi ate pskrten hayvan. Grifon: Bu hametli ve gl yaratklar gklerin efendisidirler.Grifonlar hem tehlikeli hem de dier akll yaratklardan farkldrlar. Harpiler: Yar insan yar hayvan eklinde yaplan bu yaratklar gk, kara ve deniz harpisi olarak ekilde oluurlar. Efsanevi bir yaratk olan harpi insan bal ku olarak tasvir edilir. Sfenks: Ba ve gvdesi farkl trlerden (genellikle ba kadn ve gvdesi aslan gibi) oluan fantastik yaratk Simurg: Kularn hkmdar olan Simurg Anka, Simurg (mitoloji) , efsanevi bir ku; Simurg Zakatala, kular lkesinin btn kular kafdann ardndaki padiahlar simurg, Zmrd-i Anka Kuu

9 BLM II 2.YNTEM 2.1. Aratrmann Modeli Bu aratrmada literatr taramasna dayal betimleme modeli kullanlmtr. 2.2. Evren Ve rneklem Bu aratrmann materyalini, Ssleme Sanatlarnda Kullanlan Rumi motifi oluturmaktadr. Hammaddesine gre snflandrlm Geleneksel Trk El Sanatlarnda kullanlm olan Rumi motifleri desen ve kompozisyon asndan incelenip, fotoraf ve izimlerle rneklem alnmtr. 2.3. Verilerin Toplanmas Belirlenen aratrma konusuna gre literatr taramas yaplm, fotoraflar ekilmi ve ekilen fotoraflardaki desenlerin genel motif kompozisyonlar, izimleri yaplmtr.. 2.4. Verilerin Analizi eitli kaynaklardan toplanan veriler nda Ruminin Trk Ssleme Sanatndaki yeri, tarihsel geliimi, kkeni hakkndaki grler, izim zellikleri ve eitleri ile hammaddelerine gre Trk Ssleme Sanatndaki Rumi kullanm ve rnekleri snflandrlarak sunulmutur.

10 BLM III 3.KAVRAMSAL EREVE 3.1.Trk Sslemesinin Ksa Bir Tarihesi Sslemecilik insanlk tarihiyle birlikte balar. Kendini yaad ortama ve kulland eyay gze en ho gelecek ekilde sslemek, onu sanat anlay ile biimlendirmek, insanolunun adeta doal bir tutkusudur denilebilir. Gelmi gemi uygarlklarn arasnda, ssleme sanatlar en olgun ve sekin bir seviyeye ulam milletlerden biride phesiz Trklerdir. Trk, Orta Asyadan balayarak, yakn douyu da iine alan milli sanat kltrn yzyllardan beri Anadolu ve Trakyada ok baarl bir ekilde yrtmtr. Ancak konunu genilii ve bin senelik bir gemi, eit eit sluplar ve biimler ierisinde, ansiklopedi oluturabilecek malzeme verdiinden, biz burada Trk Sslemeciliinin geni bir tarihesini vermekten ziyade ksa bir sralama yapmakla yetineceiz. Sslemecilik Trklerde drt byk etki altnda gelierek doruuna ulamtr: Orta Asya ve Uzak Dou etkileri: Uygur, Hun ve in sanatnn anlaylar, Trk Sslemeciliinden hibir zaman kaybolmamtr denilebilir. Bir ok motif ve desenlerin kkenlerini zellikle Uygur resimlerinde aramak gereklidir. Yakn douda varllarn srdrm olan pek ok toplumun kltrleri, dinleri ve sanat anlaylar de ok etken olmutur. Bata XI. ve XII. yzyl ran Seluklularnn kendilerine z kavramlar, lhanllarn parlak ve atak sanat ibdalar, Timurlularn ince ve zarif sanat grleri, Memluklarn, Muzafferilerin, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenlerinin nihayet Safavilerin ssleme sanatlarnda gsterdikleri baarl bulular, Trk Sslemesinin olumasnda byk rol oynad kesin olarak kabul edilebilir. Trk sslemesinde grlen dier bir etkide Yakn Dou ve Anadolu da hakimiyetlerini srdrm olan eski uygarlklarn izleridir. rnein; Helenistik an, Hititlerin, Smerlileri, Sasanilerin ve Bizansn sanat kavramlarn bir karlatrma zemini olarak gstermek mmkndr.( ASLANAPA Oktay /Trk Sanat, 1. stanbul, 1972. s. 3)

11 Yresel etkiler: klimler, goa rtleri, mparatorluun o yere verdii nem ve ihtiya, eitli blgelerde paralel sluplar ve ekoller oluturmutur. rnein; Badat, Musul, Tebriz, Diyarbakr, Orta Anadolu, (Konya, Kayseri, Sivas), Amasya, stanbul, Bursa, Edirne ekolleri kendilerine zgn zellikler tayan sslemelerle doludur. Bu drt etkinin yan sra, her devrin kendine gre deien bir sanat kltr anlay da gze arpmaktadr. Yeni icatlar ve keifler, bat dnyas ile ilikilerin oalmas Trk sslemeciliine yeni renkler, motifler, desenler getirmitir. Bu adan ele alnd zaman sslememizin tarihsel geliimi be blm zerinden programlanabilir. 13. yzyldan nceki sslemeler 13. ve 14. yzyl, Seluklu ve Beylikler dnemi sslemeleri Osmanl erken devir ve 15. yzyl sslemeleri 16. ve 17. yy n ilk yarsnn sslemeleri ki bu dnemde sanatmz doruuna ulam ve her dalnda ok baarl olmutur. Bylece bu blm sslemeciliimiz klasik devir olarak tanmlanmaktadr. Trk Rokokosu bal altnda toplanan 18. ve 19.yy sslemeleri Trk sslemeciliinin bu tarihi geliimi zaman ierisinde kendi kken, gelenek ve yorumlarna sk skya bal kalarak slam dnyasnda sekin bir yeri bulunduu ne kadar gerekse, bu gelimede slam dncesine de nemle sadk kaldn belirtmek o kadar yerinde olur. (AKAR Azade ve KESKNER Cahide Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif) 3.1.1.Sslemenin Oluumu Ve Motiflere ematik Bir Bak Ssleme genel anlamda yle tarif edilebilir. Resim sanatnn bir kolu olup belirli bir yerin, eyann, abidenin daha da gzelletirilmesi iin sluplam ekil, resim motiflerle deerlendirilmesidir. Demek ki ana temas desen, deseni de oluturan motiflerdir. Trk sslemesinin zenginlii motif eitlerinin bolluu ve motiflerinin son derece estetik bir yapya sahip olularndan ileri gelmektedir. Yzyllar boyu devam eden geleneklerle yorulmu olarak dekoratif sanatlarmzn ileri bir dzeye ulamasn salamlardr. Bu denli bir oluumun nedenlerinden

12 biride Trk sanatkarnn dini yasaklar nedeniyle resim ve heykel sanatlarnda kstland iin benliini ssleme sanatlar kanalyla koruma almasnda aramak gerekmektedir. Hayal gcn bu sahalarda bazen ileri derecede bir stilizasyona, bazen ise soyutlamaya kadar giden, modas gemeyen yaptlar meydana getirmitir. rnein; selvi aac motifinin yan sra, ayn byklkte bir gl motifini ileyerek l birimini ortadan kaldrmas gibi. Ayrca sslemede, doann gzellii ve verdii ilham gz nne alnacak olursa, yzyllar boyu kendilerine en gzel yreleri yurt edinen Trk insannn, gerek bir sanat olarak, doay aynen taklit etmek yerine onu sluplatrarak uygulamay doru bulduu grlr. Trk motifleri, tahminlerin stnde olaanst geni bir konudur. alma ve aratrmalarn orannda bu bin bir eit motiflerin ve oluturduklar desenleri, on ana kol altnda toplanmtr. Bitkisel motifler Hayvansal motifler Geometrik ve sembolik motifler Gemeler Mimari ve insan yaps formlardan esinlenen motifler Doadan stilize edilen motifler Barok, ampir ve rokoko motifler Yaznn dekor ve motif olarak kullanlmas nsani giysilerinin ve taklarnn motifleri(AKAR Azade ve KESKNER Cahide Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif)

3.2. Rm Nedir? Szlk anlam, Anadolu veya Anadoluya ait demektir. Dou Roma mparatorluunun, Anadolu yarmadasndan ran yaylalarna kadar uzanan alana, o devirde Diyar- Rum denildiinden, XI. Ve XIV. yy lar da, Anadolu Seluklular tarafndan tezyinatta ok sk kullanlan Rumi motifi bu ad almtr. Yine bu balamda Dou Roma mparatorluunun topra olan Anadoluya diyar rum , buraya bal ahs ve konularda Rumi olarak isimlendirilmitir. rnein; Mevlana Celalettin Rumi, Eref-i Rumi, Sultan- Rumi (Seluklu Hkmdar), klim-i Rumi(Roma Diyar,Anadolu) eklinde anlr olmutur. Anlam kargaasn

13 nlemek ve baz insanlarn ard dncelerini gidermek iin, aratrmaclar ve bilim adamlar Rumi yerine Trki veya Seluki ismini nermilerdir. Gelibolulu Mustafa Ali, XVI. Yzylda kaleme ald Mevai dn- Nefais FiKacaidil-Mecalis (Mecliste oturma kaideleri ile ilgili gzel hususlar) adl eserinde, nakka ad ile bilinen sanatkarlar, Karakalem, Rumi, Hatayi (yani pergel resmi) izen ressamlar olarak tanmlyor. Buna gre, Rumi motifine bu adn olduka ge dnemlerden itibaren verildii anlalmaktadr. Birbirine bal kvrm dallar ile ularndaki bademe benzer yapraklardan oluan ve Trklerin Orta Asya'dan beri kullana geldikleri Anadolu Seluklularnn stilize ettikleri hayvan figrlerinin formlarnn zamanla deitirilip yeniden yorumland Trk ssleme biimidir.' 15.yy'dan sonra rmler, an bir stilizasyonla hayvan figrl grnmlerinden tmyle uzaklam; kkeni alglanmayacak ekilde btn ssleme alanlarnda yer alan, farkl bir dekoratif karakter kazanr. Rumi Motifinin eitli Kaynaklarda Verilen Tanmlar Ssleme de (tezhip) stilize edilmi yapraklar andran ve umumiyetle zt kvrml iki paracktan, bazen tek paradan ibaret olan motiflerle bir gbee bal olarak spiral kvrmlar halinde yaplan ssleme ve sslemedeki motiflerden her biri. (Develiolu Ferit, Osmanlca Trke ans. Lg. Kolon 1, sh:1078) Seluklularn kullandklar bir bezeme tarzdr ki, Trk Tezyinatnn balca bir nevini tekil eder. Bu tarzdaki bezeme ekilleri Orta Asya da en eski zamanlardan beri tezyinatta kullandklar hayvan ekillerinin tezyini mahiyetle sluplatrlmasndan meydana gelmitir. Trk Tezyinatnn klasik bir slubudur. Gerek mimari gerek eya zerinde tezyini olarak en ok kullanlan ve Trklerden btn slam memleketlerine sanatlarna geen bir bezeme tarzdr. Buna Rumi tabirinin verilmesi vaktiyle arki Roma mparatorluuna ait olan Anadoluya Diyar- Rum ve onu zaptederek oraya yerleen Seluklulara Rum Seluklular denmesi dolaysyla Seluklulara ait olan bu tarz tezyinata da Rumi denilmitir. Trkistanda kullanlan ve oradan btn Trk ve slam memleketlerine yaylan bir traz tezyinat

14 vardr ki ona da hatayi tabir olunur. Bu iki nevi tezyinatta Klasik Trk Tezyinatnn balca iki esas tarzn tekil eder.(Arseven Celal Esat, Sanat ansiklopedisi, Cilt:2) Trkistan binalar zerindeki inilerin bezeme eleri (Ssleme motifleri) hep Trklerin slamiyetten nce kullandklar hayvani ve sembolik ekillerin nebat eklinde sluplatrlmasndan meydana gelmi ekillerdir. Bunlardan biri hayvaniyl ekil, dieri nebati ekilde olmak zere iki nevidir ki, evvelkilere hayvani ekilli, sonrakilere hatayi denir. (Arseven Celal Esat, Trk Sanat Tarihi, X. Fasikl. S:723724 arkta sanat telakkileri asrlarca bir kaynaktan inkiaf etmi, lakin Anadolu da Seluklulardan beri bir Trk Ssleme Sanat ekol de domutur ki bunun memleketimize has bir karakteri bile meydana gelmitir. Hatta ekillerden ibaret stilize efsanevi kanatl hayvanlardan doan naklara bile RUM denmektedir. Rumi Anadolu demektir. (Ord. Prof. Dr. nver A. Sheyl, Yeil Trbesi Mihrab, 2. Bask. S:10-11, 1955 st.) Bu sluplam bitki eleri ile ilenen ve Orta Asyadan geldii iin Hatayi denilen tarzn yan banda Rum yeri Anadolu Seluklularnn umumiyetle kullandklar, eski hayvan ekillerinin sluplamasndan meydana gelen ve Rumi denilen kvrmlar ve grift dallardan mteekkil tarz da yer alr. (Ord. Prof. Yetkin Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1859, Terimler Ksm. S:430. satr 25-30) Hayvani asll unsurlar, hayvanlarda ilahi bir kudret grld ve inanld zamanlardan kalma bir itikatla yaplan ekillerdir. Sfenks, grifon, ejder, eitli kular, tavan, sr v.s. gibi efsanevi ve doal hayvanlarn, filiz yaprak, kanat, boyun, ba, gaga, kuyruk biiminde sluplatrlm motiflerden meydana gelmilerdir. Douda sanat telakkileri ayn kaynaktan domu ve gelmitir. Fakat Anadoluda, Seluklulardan zamanmza kadar orijinal bir Trk Ssleme Sanat ekol domutur. Bunun memleketimize has bir karakteri bile meydana gelmitir ki ite buna RUM veya SELUK denilmitir. (Trkiye Vakflar Bankas ve Vakflarmz Dergisi. S:46) Anadolu Seluklularnn kullandklar filiz ve yaprak eklinde sluplatrlm stilize hayvan motiflerinin meydana getirdii dolak

15 tezyinata verilen isim. (Ord. Prof. Dr. Yetkin Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1959, Terimler ksm, s:480) Bunlardan baka, yapraa benzeyen ama gerekte sluplatrlm hayvan ekillerinden baka bir ey olmayan ve Rumi denilen bir bezeme eidi daha vardr ki Seluklu mimarisinde en ok uygulanan motif budur. Hayvani menei olan bu elerin bazlar daha kolaylkla tehis edilebilir. Kayseri civarndaki Sultan Hann avlusunda kkmencidin kemerinde grlen kvrml ylan gibi. (Ord. Prof. Dr. Yetkin Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1959, Terimler ksm, s:237 satr: 12-18) 3.2.1. Rm Motifinin Tarihi Geliimi Rm'nin kelime alam "Anadolu" demektir.2 Anadolu'ya verilen isimlerden olan Diyar- Rum veya Rum ili (Rumeli) ; rm motifinin Anadolu'da ortaya km olduunu ortaya koyar. XI. yy.da Seluklu Trkleri tarafndan kullanlarak ssleme sanatmza kazandrlan rmnin tavan, balk, kurt, ku gibi havyan motiflerinden stilize edilip tasarland grlr.3 lk rneklerde stilize edilen hayvanlarn ne olduklarn tanmak mmkn iken, zamanla kularn kafalan, tavanlarn ayaklan gibi baz ayrntlarn atlmasyla rmler klasik ekillerini bulmu ve kkenlerini belli etmeyecek ekillere dnmlerdir. Rm'nin kkeni zerinde daha da derinletiimizde u Trk Devletleri; Byk Seluklu Devleti, Hazneliler, Karahanl Devleti, Uygur, Gktrk ve Asya Hunlar srasyla karmza kmaktadr. Anadolu Trk Sanat, ncelikle B. Seluklu, Gazneli ve Karahanl Devletlerinin sanatlarna uzanan kklerden beslenmitir. 1071'de B. Seluklu Sultan Alp Arslan ile Malazgirt zaferiyle Anadolu'ya yerleen Trkler ksa zamanda bu topraklarda hkimiyet kurmulardr. Beraberlerinde getirdikleri, ok zengin maddi manevi kltr deerlerini, karlatklar kkl Anadolu kltrleriyle birlikte kendi potalarnda eriterek birletirmeyi baarmlardr. Trkler dima yem gelimelere ak olmalar yannda, uurlu, milli bir yapya sahip olduklarndan, Anadolu Trk Sanat ok zgn bir tarzda ortaya konulmutur. eitli mcadeleler iinde geen ilk devirlerde, Anadolu Seluklu Sanatnda fazla bulgulara rstlanamamtr. Daha sonra gelen ilk Anadolu-Trk Beylikleri devrinde ilk Trk mimari eserleri verilmitir.

16 Danimentliler (1090-1178) Sivas, Kayseri, Malatya 'da Saltuklular (1092-1202) Erzurum'da, Artuklular (1098-1234) Diyarbakr'da Mengcekliler (1118-1252) Erzincan, Kemah, Divrii. Seluklu Dnemine ait ilk belirgin Rm motifinin getii birka rnek:

izim 1-Su ejderi Rm'ye dir en erken rnein "su ejderi" olduu fikri hakimdir Ejderin kanatlan rm nin primitif evresine gzel bir rnek saylr

izim 2- Ta formunda rm Melek figrnn ba zerindeki ta rm ile bezenmi

izim 3- Bakr tas zerinde rm kanatl sfenks figr.

17 13. yy Seluklu dnemi. Kadn bal hayvan vcutlu bu figr rumi stilizasyonu hakknda bizlere fikir vermektedir. Bacak hareketleri sanki rm motifini andrr.

izim 4- Rey ehrinde bulunmu 13.yy Seluklu kaesi zerinde rm kanatl bir sfenks.

izim 5- Acaib ul Mahlkat adl eserden kanatl bir at figr (Burak)

izim 6- Cezeri'nin Otomata adl eserinden rm kanatl ejder figr. Orijinal New York Metropolitan Mzesindedir.

18

izim 7- Kuzey Irak Musul' da tespit edilmi rm kanatl bir melek figr

izim 8- Maden zerine ilenmi kanatl bir kaplan. 13.yy'dan itibaren Anadolu Seluklu mimarisi, devaml gelime gstermitir. Mimarideki bu gelime ta ve ahap bezemelerle de gze arpar. Gerek iilikteki ustalk, gerekse desendeki zenginlik, konumuz olan rm motifi iin de geerlidir. 1258 tarihli Konya Sahip Ata Camii portali, Seluklu dnemine en gzel rnektir. Ancak Osmanl dneminde rm'nin varl mkemmellik evvelki hibir devirde mukayese kabul etmez. Seluklu ve Anadolu Beylikleri devirlerinin eserlerinde grlen rumler, hayvan figrleriyle aralarndaki yaknl ortaya koymaktadr. Trkler'in, slmiyeti kabulnden sonra, tabii hallerde hayvan resimlerinin ssleme iinde kullanlmas azalmaya balamtr. zellikle Osmanl sslemelerinde buna olduka az rastlanr. Her trl tasvirden kanan slam Sanat, yasaklanan insan ve hayvan figrlerini izmek isteyen sanatkrlar, giderek soyutlamaya gtrm ve genellikle geometrik ekil ve dzenlemelerde ilerlemeye, bu alanda yaratc olmaya zorlamtr.Bu nedenle de, Seluklu dneminden sonra, rumi motifleri, ar bir slplama altnda, hayvani yaplardan tamamen syrlm, her trl inan ve kavramsallktan uzak, dekoratif ssleme rgelerinden olumutur. XV. XVI. yy.lar bezeme sanatlarmzn her alanda en

19 stn seviyesine ulat bir dnemdir. Buna paralel olarak ssleme motiflerimizde de byk bir zenginlik grlr.

izim 9: Deri izme. 16. yy 2. yars. Mzenin ilk kayt defterine Sultan II. Selime ait olduu yazldr. (Anadolu Medeniyetleri Sergi Katalou III.Dr. Filiz aman )

Kullanlan her rge bu dnemde milli karakterine kavumu, tutarl, dengeli ve estetik adan, kusursuz bir nitelik kazanmtr. Rumi'lerin her yere uyan bnye yaplar ve daima kendini yenileyen deiik rnekleri ile Osmanl ssleme sanatndaki etkinlii yine bata gelir. zellikle Fatih Sultan Mehmet dneminde, hkmdarn zel ktphanesi iin yaptrlan pek ok saydaki yazma eserde, rumi slbunun yepyeni bir Trk Osmanl karakterinde ele alnarak yorumlandn grmekteyiz. (BROL nci ve DERMAN iek Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler ist.1995) Osmanl Devleti'nin son dnemlerine doru, ssleme sanatlarmzn temel yapsn glendiren izim kurallarna pek nem verilmedii ve Bat sanatnn da etkisi altnda, klasik ssleme motiflerinin giderek zelliini kaybettii dikkati eker. Bu tesir 19. yy'da daha da artm, yaplan kompozisyonlardaki gerilemeye paralel, motiflerde de byk bir bozulma meydana gelmitir.

20 Ayn dnemde, neo-Klasik denilen bir slp altnda yaplan eserlerde grld gibi, rumi izimlerindeki denge ve grnlerindeki estetik tamamen kaybolmutur. 3.2.1.1.Rumi Motifinin Trk Ssleme Sanatndaki Yeri Trk Ssleme Sanatnda nemli bir yeri olan Rumi motifi, her devirde, her slupta, balangcndan gnmze kadar tata, inide, ahapta, madende, kumata, tezhipte pek ok kullanlmtr. Baz mellifler Rumiyi slup olarak kabul etmiler, bazlar ise desen tekniinde kullanlan temel unsur olarak grmlerdir. Ruminin pen, yaprak, bulut gibi dier motiflerle bir arada ok kullanlm oluu, motife temel unsur sfat kazandrr. Dier taraftan ayn motifi ssleme sanatnn her dalnda mstakil kullanlm olarak gryoruz. Bu sebeple kompozisyon tipleri arasnda Rumili desenin ayr bir yeri ve nemi vardr. Bu da Rumiye bir slup sfat kazandrr. Nitekim dier motif gruplaryla birlikte kullanlan Rumiyi bir hatayi ile ayn sap zerine izemeyiz. Rumi motiflerini ayr bir ebeke zerine yerletirmek mecburiyeti vardr. Bu zellii de slup veya tarz oluunu dorular. Netice olarak, Rumi, zengin ve itibarl kullanl sahasnda hem slup hem de temel unsur kabul edilebilir. Burada bir nokta zerinde nemle durulmas gerekiyor. Bir slup veya ssleme tarzn ifade etmek maksadyla XVI. Ve XVII. Yy. Avrupasnda ortaya atlan arabesk terimine sk sk rastlanyor. Bu kelimenin lgat manas Arap tarz. Tuhaf karmak bir ssleme tarzdr. Bu terim bilhassa Avrupalya grift ve karmak gelen Rumili slup iinde kullanlmtr. Ruminin Uygur Trklerinden gelme bir motif olduu, Rumili bir desenin nasl ince hesap ve kurallar erevesinde izildii fark edilmemi olacak ki, bu Avrupa yaktrmas Trk sanat tarihileri tarafndan da hemen benimsenerek gnmze kadar gelmitir. Arabesk ad altnda birbirini tutmayan rneklere baklrsa, bu terimin Trkler tarafndan ne kadar uursuzca benimsedii grlr. nk bu bezemelerde, dier dou lkeleri iinde bir Trk tarz yaratld ve mazisinin slamiyet ncesine dayand dnlmemektedir. Nitekim son senelerde Trk ssleme sanatlar zerinde yaplan ciddi almalar gstermitir ki arabesk terimi ak ve belirgin bir tarz ifade etmemektedir. Bu terimin kaldrlmasyla da kaybedilecek bir kavram yoktur.

21 Ruminin kelime manas, Anadoluya ait demektir. Vaktiyle Roma mparatorluunun hkm srd ve ran yaylalarna kadar uzanan Anadolu Yarmadasna Diyar- Rum denmesi sebebiyle motif bu ad almtr. Rum kelimesi, Dou Romallardan bahseden bir ayet dolaysyla Kuran- Kerimin 30. sresine, Arapada o sadas yerine u sadas kullanld iin, Rum adnn verilii neticesi, Trkeye de bu ekilde girmi; Dou Roma mparatorluunun topra olan Anadolu diyar- rum, buraya bal ahs ve konular da Rumi olarak isimlendirilmitir. Dou Roma mparatorluundan sonra, eski Yunancay resmi dil olarak alan Bizans mparatorluu da Trkler tarafndan Rum adyla anlmakla beraber, onlarn Roma ile mnasebetlerinin bulunmad malumdur. Trk Ssleme Sanatlarna ilgi duyan gazeteci Ebuzziya Tevfik Bey (18491913)in de bu kargaay nlemek iin yazlarnda, Rumi yerine Trki denilmesini istemi, bunu torunu Ziyad Ebuzziya Beyden renmi bulunmaktayz. Ayn endieyle, Celal Esad Arseven de, Rumi motifine Seluki ismini vermitir. 3.2.1.2. Ssleme Sanatlarndaki Rumi Motifinin Trk Tarihindeki Yeri Trklerin zengin kltr hazinesinden beeriyete sunduklar eserlere

bakldnda ilk gze arpan, hayvan figrdr. Bilindii gibi Orta Asya bozkrlarnda yaayan Trkler iin hayvan ok nemlidir. Kahramanlk, kuvvet, bereket, mertlik, ballk gibi deerlerin sembol saylm olan hayvan sanatkarlara da ilham kayna olmutur. Tarihte en eski Trkler, M..I. binde, Kuzey inde yaayan Hiyong ad ile tannan Asya Hunlardr. Bunlara ait Gney Sibiryada, Altay Dalar eteklerinde, Pazrkda Rus arkeologu Rudenko tarafndan alan kurganlarda, M . .III. ve IV yzyldan kalma eyalar ele gemitir. Leningrad Hermitage Mzesinde saklanana bu eserler arasnda hal, kuma, renkli kee, aplike rtler zerinde, sk sk hayvan figrlerine rastlanr. Ayrca bu blgelerdeki desenlerde, Rumi motifini hazrlayc nitelikte motifler grlmektedir.

22

Fotoraf 1: Birinci Pazrk kurgannda (Frolov koleksiyonu) at koum takm ayrntlar. 1234567aatan oyularak yaplm bir madalyon zerine kedi kafas kurt kafas kurt kafas kedi kafas kedi kafas deriden yaplm insan ba eklinde maskeler deriden yaplm insan ba eklinde maskeler

23

Fotoraf 2: Altaylarda. Pazrk kurganndan gn na kavuturulan bir eer rtsnde. Kartal ve arslan grifonlarn mcadele sahnesi
(Rumi Motifinin lk ncleri, Dr.Hatice Aksu)

Fotoraf 3:Altaylarda. Birinci Pazrk kurgannda, bir eer rts zerinde grlen, kaplan ya da parsn bir koyuna saldr.
(Rumi Motifinin lk ncleri, Dr.Hatice Aksu)

24

Fotoraf 4: Birinci Pazrk kurgan. Yular takmnn ayrnts. Hayali bir kartal. Uzunluk 9,5 cm.

Fotoraf 5: Pazrk kurganlar. Eyer takmnn ahaptan yaplma ssleri. eri kesim teknii ile meydana getirilmi birbirlerine girmi hayvan figrleri. Daha sonraki devirlerde sanatkarlar tarafndan sluplatrlarak ilenen hayvan figr, ou zaman gl gstermek, hareketine efsanevi hz katmak gayretiyle kanatlanm ve bu kanatlar, Rumi motifine benzer ekillerle ilenmitir. IX. Ve X. Yy.larda Uygur Trklerine ait Bezeklik freskinde grlen Rumi kanatl ejderha tasviri, elde bulunan en eski belgedir. Eserlerinde altn varak kullanlan, minyatrlerinde portre sanatn balatan Uygurlarda, Rumi motifini de ak olarak

25 gryoruz. Fakat eldeki vesikalarn azl, bu motifin sadece var olduunu bildirerek, devrinde kaydettii gelimeler hakknda fikir veremiyor. Uygur kltr, Dou Trkistan snrlarn at. Douda Manu, Kitay, Mool evresine, bat da Trk-slam kltrne kaynak tekil etti. Nitekim IX. Yy. dan itibaren, Abbasiler zamannda Asyada kurulan ilk slam-Trk devleti Karahanllardr. Kabul ettikleri inancn nda gelien bu devlet Uygurlardan miras aldklar sanatta da ileri gitmilerdir. Bugn Krgzistanda, Fergana vadisinin dousuna den zkentte, Karahanllara ait 3 trbe bulunmaktadr. Trbelerin duvarndaki bezemelerde geometrik desenler, bitki motifleri yannda pek ok Rumi motifi de grlr. Kitabelerin zeminini ssleyen Rumiler, ilk defa mstakil ebeke zerinde bir kompozisyon zellii kazanmtr. Bylece Uygurlarda hayvan figrnde bir motif olarak grlen Rumi, bu devirde helezon ebekeler zerinde, desen haline gelecek kadar gelimi ve ssleme sanatnda bir slup veya bir tarz olmutur. Gazneli Trk Devletinde ve Hindistanda yaplan Trk eserlerinde gelimesini srdren Rumi motifi, Byk Seluklu mparatorluunun abidelerinde nemli ssleme unsuru haline gelmilerdir. 1071de Byk Seluklu Sultan Alp Aslan komutasnda kazanlan Malazgirt Zaferi ile Anadoluya ayak basan Trkler, ksa zamanda bu topraklarda hakimiyet kurmulardr. Beraberlerinde getirdikleri ok zengin maddi manevi kltr deerlerini, karlatklar kkl Anadolu kltryle birlikte kendi potalarnda eriterek birletirmeyi baarmlardr. Trkler daima gelimeye ak olmalar yannda, uurlu, milli bir yapya da sahip olduklarndan, Anadolu Trk Sanat, Karahanl, Gazneli ve Byk Seluklu sanatlarna uzanan kklerden beslenmitir. eitli mcadeleler iinde geen ilk devirlerinde Anadolu Seluklular, sanat faaliyeti gsterememitir. Daha sonra Danimendliler (1092-1178) Sivas, Kayseri, Malatyada; Artuklular (1098-1234) Erzurumda; Mengcekliler (1118-1252) Erzincan, Kemah, Divriide ilk Trk Mimari eserlerini vermilerdir. XIII. yy. dan itibaren Anadolu Seluklu mimarisi, devaml gelime gstermitir. Mimarideki bu gelime ta ve ahap bezemelerde de gze arpar. Gerek iilikteki ustalk, gerekse desenlerdeki zenginlik, konumuz olan Rumi motifi iinde geerlidir. 1258 tarihli Konya Sahip Ata Camii portali, Seluklu dnemine en gzel rnektir. Ancak Osmanl dneminde Ruminin vard mkemmellik, nceki hibir devirle kyaslanamaz.

26 Seluklu ve Anadolu Beylikleri devirlerinin eserlerinde grlen Rumiler, hayvan figrleriyle aralarndaki yaknl ortaya koymaktadr. (ekil 1) Bununla birlikte yine ayn dnem Rumi motifleri, mnhani diye isimlendirilen motiflerle de benzerlik gsterir: O kadar ki, bu devre ait birok bezemelerdeki motifin Rumi mi yoksa mnhani mi olduuna karar vermek zordur. (ekil 2-3-4) Hatta ayn devirden kalma lhanl ve memluk eserlerindeki bezemeli blmler incelendiinde, XIV. Asr balarnda Rumi ve Mnhani motifleri, gerek ekil gerekse boyanyla nemli benzerlik gsterir. Bu asrn ikinci yarsndan sonraki yazma eserlerdeyse, desenlerin daha da olgunlat ve bu iki motifin ayn karakterler tamaya balad grlr. Zaten Rumi ve Mnhaninin hayvan figr gibi ayn kaynaktan kt kabul edildiine gre, motiflerin gelime halinin balangcnda ayrt edilemeyecek kadar birbirine benzemesi yadrganmaz. Osmanl eserlerinde Ruminin gelierek bir karakter kazanmasyla Mnhani isimli motiften kesin olarak ayrld grlr. Lgat mns eri olan Mnhaninin yine eri izgilerden teekkl eden Rumi motifinin XIII. Ve XIV. Yy.larda kadarki grnnn devamndan baka bir ey olmad dndrc bir hususdur. 3.2.2.LK RUM MOTF VE KAYNAI HAKKINDAK GRLER 3.2.2.1.arkiyat (oryantalist) Sanat Tarihilerinin Rm'nin Kkeni Hakkndaki Grleri: Rm motifinin kkeninde yer alan grlerden biri de, rmnin bitkisel ssleme esi olmasdr. Bu konuda ok nemli bir kaynak olarak , 1873 ylnda Sultan Abdlaziz'in hazrlatm olduu " Usul-i Mimar-i Osman " de , Montani Efendi, Bogos Efendi ve Chachian et Mailard tarafndan hazrlanan ve izilen Rumlerin kabak iei ve fasulye bitkisi ile benzerlii ortaya koyulmutur. Kendileri Trk sanatlar olduklar halde rumnin kkeni hakknda bitkisel rm motifinin yarm palmet motifinin deimesiyle ortaya ktn savunan Yldz Demir'in yan sra, Muhsin Demironat da rm'nin aa dalarnn kvrmlarnda kaynakland grn ortaya koymaktadr. Varka ve Glah albmnde, minyatrlerdeki sslemeler bitkisel kkenli rmlere gsterilen rnekler arasndadr. Bu eserde kullanlan rmler kank bir al eklinde zemine yaylm, yapraklar ve dallar meydana gelen kompozisyonlarn grntleri rmnin

27 bitkisel kkene balamasn salamtr. Hatice Aksu'da tez aratrmalarnda, Arum yani livik isimli iein rm formu andrdm tesbit ettiini belirtmektedir. Anadolu Trk mimarisinde en ok karlalan yaprak karakterli bitkisel motif olan "rm" ismine hibir batl sanat veya mimarlk tarihesinin eserinde rastlanmamaktadr. Sz gelimi Oleg Grabar rm ve benzeri, pek ok formu, palmetin bir eitlenmesi olarak ele alr ve dier pek ok eklinde aslnda palmetten trediini ileri srer. G. Marois, Kuzey Afrika ve spanya'daki slam Sanatm kapsayan almalarnda rmye benzer formlar, palmet versiyonlar olarak deerlendirir ve akantus yaprayla ilikili olabileceklerini ifade eder. O. Graber, slam Sanatnn Oluumu adl eserinde, hemen hibir motif veya kompozisyonu somut olarak ele alp isimlendirmese de, muhtemelen rmden " yarm palmet" diye bahseder. Arthur Upham Pope'da, rm karakterli baz motifleri isimlendirmede ya "yarm akantus yapraklar" veya "arabesk iei" ya da "fantastik yapraklar" biiminde karmak bir terminoloji tercih eder ve ou birbirine benzer grsel malzeme sunar. E. KhnePin ise "arabesk" terimini benimsedii grlr. W. Deney, Bursa Yeil Camii'yi de kapsayan bir almasnda motife tek bir terim bulmaktansa "yarlm yapraklar" (split-leaf) adn kullanmay benimser. (izim 10)

izim 10- Bezelyenin ekil deitirmesi Rm motifinin batl kaynaklarda yarm palmet motifinin deimesiyle ortaya kt hakknda olduka yaygn bir kanaat vardr. E. Khnel, Die Arabeske,

28 Wiesbaden 1949'da bu kanaati temsil eder ve motifin gelimesi hakknda fikirlerini etraflca aklar. Dier gr ise: Rm motifinin bitkisel kkenlii olduunu savunanlardr. Bunlar ise bu motifin Msr ve daha sonra Yunan sanatlarnda ssleme unsuru olarak kullanlan palmet motifinden trediini ileri srmlerdir. Bu teoriye gre yarm palmet motifinin deimesiyle rm motifi olumutur 3.2.2.2. Trk Sanat Tarihilerinin "Rm Kkeni-Hakkndaki Grleri: Trklerin zengin kltr hazinesinden beeriyete sunduklar eserlere bakldnda ilk gze arpan "hayvan figr" dr. Bilindii gibi Orta Asya bozkrlarnda yaayan Trkler iin hayvan ok nemlidir. Kahramanlk, kuvvet, bereket, mertlik, ballk gibi deerlerin sembol saylm olan hayvan, sanatkrlara da ilham kayna olmutur. Tarihte en eski Trkler M. 1. de, Kuzey in'de yaayan "Hiyong" adyla tannan Asya Hunlar'dr. Bunlara ait Gney Sibirya'da, Altay Dalan eteklerinde, Pazrk da, Rus arkeologu Rudenko tarafndan alan kurganlarda M. 3. yy. ve 4. yy.dan kalma eyalar ele gemitir. Leningrat Hermitage Mzesinde saklanan bu eserler arasnda hal, kuma, renkli kee, aplike rtler zerinde sk sk hayvan figrlerine rastlanr. Ayrca bu belgelerdeki desenlerde rm motifini hazrlayc nitelikte motifler grlmektedir. Daha sonraki devirlerde sanatkr tarafndan sluplatrlarak ilenen hayvan figr, ou zaman gl gstermek, hareketine efsanevi hz katmak kanatlanm ve bu kanatlar "rm" motifine benzer ekillerle sslenmitir. 9. ve 10. yy.larda Uygur Trklerine ait Bezeklik freskinde grlen "rm kanatl ejderha" tasviri elde bulunan en eski belgedir. Esrelerinde altn varak kullanan, minyatrlerinde portre sanatn balatan Uygurlarda rm motifini de ak olarak gryoruz. Fakat eldeki vesikalarn azl bu motifin sadece var olduunu bildirerek, devrinde kaydettii gelime hakknda fikir veremiyor. Uygur kltrn Dou Trkistan snrlarn at. Dou'da Manu, Kitay, Mool evresine, batda Trk slam Kltrne, kaynak tekil etti. Nitekim 9.yy.dan itibaren Abbasiler zamannda Asya'da kurulan ilk Trk-slam devleti Karahanllar'dr. Kabul ettikleri inancn nda gelien bu devlet, Uygurlardan miras aldklar sanatta da ileri itmilerdir. Bugn Krgzistan'da, Fergana vadisinin dousunda, zkent'te Karahanllar'a ait trbe bulunmaktadr. Trbelerin duvarlarndaki desenlerde geometrik desenler, bitki motiflerin yannda pek ok rm motifi de grlr. Kitabelerin zeminini ssleyen rmler ilk defa mstakil

29 ebeke zerinde bir kompozisyon zellii kazanmtr. Bylece Uygurlar'da bir hayvan figrnde bir motif olarak grlen rm, bu devirde helezon ebekeler zerinde, desen haline gelecek kadar gelimi ve ssleme sanatnda bir slup ve tarz olmutur. Gazneli Trk Devletinde ve Hindistan'da yaplan Trk eserlerinde sklkla grlen rm motifinin, artk gelimi rnekleri grlmeye balamtr. Gazneliler de hayvansal formlardan, bitkisel helezon ebekelerine gei ve stilizasyon ak olarak grlr. Rmnin zoomorfik (hayvansal) kkeni bugn bile tam netlik kazanm deildir. Hayvan kkenli olduu hipotezi Viyanal sanat tarihi Josef Strzygowski (1862-1941), Celal Esad Arseven (1875-1971) ve dier sanat tarihilerce de savunulmaktadr. Bu tezi kuvvetlendiren ekiller gerekten de hayvan slubunu ok iyi ortaya koyduu muhakkaktr. Rm motifinin Orta Asya hayvan slubundan kaynaklandn, kvrk dallarn bitkiden ok hayvan biiminden esinlendiini syleyen Strzygowski'yi destekleyen Arseven'de :" zoomorfik figrler somutlaarak bitkisel karakter kazanm ve bitkisel sslemeler olarak karmza kmtr" demektedir. Asya kaynakl olarak Trk sanatnda nemli bir yere sahip olan ve hayvan slubu olarak nitelendirilen bu sslemenin grld bu blgeler, " Asya veya Orta Asya diye adlandrlan Trk bozkr sanatnn gelitii Altay, Tanr dalar dolaylar, Moolistan, Krgzlarn yaad Kuzey Karadeniz blgeleridir. Ancak Orta a boyunca hayvan slubu rnekleri Gneydou Asya, in ve skandinav lkeleri'nde de eitli biimlerde de grlmtr. Hayvan slubunun douu da tesadfi deildir. Zira slamiyet'ten nce Trk topluluklarnda ematik eilimler zoomorfiktir. Fantastik yaratklar eitli yaratklarn sembolize edildii hayvanlar, insanlarn enerjilerini da vurmak iin sanatn araclnn kullanld eler olarak karmza kmaktadr. Avrupa literatrnde " skit slubu" olarak adlandrlan bu slubun Hun kavimleriyle ilikili olduu, Hunlarda, Gktrklerde amanlarn dmanlardan kama arzusu ile hayvan donuna brndkleri bilinmektedir. Hayvanlarna ok deer veren Orta Asya Trkleri, onlar kuvvet, kudret, bereket, iyilik, ktlk sembolleri olarak sanatlarnda ifade etmilerdir. Hayvan slubunun M. 7.yy. lara dayand rneklerle belirtilmesine ramen aralarnda J.Strzygowski'nin de bulunduu baz tarihiler, bu slubun Buzul a'na kadar indiinden sz etmektedir.

30 17 yy' a kadar yaplan rm motiflerindeki sslemelerdeki hayvanlar kvrk dallar arasnda fark edilmesine ramen daha sonraki dnemlerde hayvans eler tamamen stilize hale gelerek, bitkisel grnm kazanrlar. Sanat tarihilerimizin ise yaygn iki ayr gr yledir: " Bu motif hayvan figrlerinden tremitir. C.E. Arseven kitabnda rneklerle bu motifin nasl deiime (transformasyona) uradn etraflca tartmtr. Dier taraftan C. Keskiner kaz ve aratrmalarda ele geen hayvan figrl eserlerden gnmze gelen en erken rm rneinin Uygur Trklerine ait 9. ve lO .yy'larda yaplm olan bezeklik fresklerinde bir su canavarm kanadnda yer ald dncesindedir. Grlen daha sonraki yllarda sk rastladmz rm formunun klasiklemi rnei olabileceini savunur. 1998 ylnda yaplan bir doktora tezinde rm motifini kkenini tekil eden ana tiplerinin ok eskilere dayand, bu motifin Asya ve yakn evresine yaklatka fantastik yaratklarla youn balant iinde olduunun gzlendiini, eitli aamalardan geen motiflerin zaman iinde slam sanatnda ekillendii vurgulanmaktadr. Rmnin erken rneklerinin de aslnda Uygur'a deil Hunlara kadar uzand belirtilmitir. (Aksu Hatice -MSU Arkeoloji ve Sanat Tarihi) Dier bir gre gre ise; Trklerin Orta Asyada, eski dnemlerden beri ssleme unsuru olarak bezemelerinde kullandklar Rumi motifi, slam sanatnn da en gzde motiflerinden biri olarak gnmze kadar gelmitir. Ancak Rumi motifinin kayna konusunda aratrmaclarn farkl grleri de bulunmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr. Celal Esat ARSEVEN kitabnda, rneklerle bu motiflerin nasl deiime uradn etraflca tartmtr. Cahide KESKNER, aratrma ve kazlar sonucunda ele geen hayvan figrl eserlerden gnmze en erken Rumi rneinin Uygur Trklerine ait IX. Ve X yzyllarda yaplm olan, Bezeklik fresklerinde, bir su canavarnn kanadnda yer ald dncesinden ve grlen ekilden yola karak daha sonraki yzyllarda klasiklemi Rumi formunun rnei olabileceini savunmaktadr. (izim 11)

izim 11- su ejderi

31 1988 ylnda yaplan bir doktora tezinde ise, Rumi motifinin erken rneklerinin aslnda Uygur Trklerine deil Hunlara kadar uzand belirtilmitir. Tez, Rumi motifinin kkenini tekil eden ana tiplerin ise, eski tarihlere dayandn, bu motifin Asya ve yakn evresine yaklatka fantastik yaratklarla youn balant iinde olduunun gzlendiini, eitli aamalardan geen Rumi motifinin zaman iinde slam sanat ile ekillendiini vurgulamaktadr. Rumi motifinin bitkisel kkenli olduu grn ileri srenler ise, bu motifin Msr ve daha sonra Yunan sanatlarnda ssleme unsuru olarak kullanlan Palmet motifinden trediini ileri srmlerdir. Bu gre gre, Yarm Palmet motifinin (tepelik) deimesiyle Rumi motifinin meydana geldiini ileri srmektedirler. Rumi Bat dnyasnda ise, yanl olarak Arabesk ad ile bilinir. Haklarnda yorumlar yaplm ieklere, palmetlere, lotus ieine, yapraklara hatta kabuklar alm bezelyeye bile benzetilmitir. Ancak uzun yllardan beri, eitli aratrmaclar tarafndan yaplan aratrmalar neticesinde, Rumi motifinin kesinlikle bitkisel motif olmad ortaya konulmutur. (izim 12)

izim 12
(Trk Kitap Sanatnda Desen ve Motif, Azade Akar-Cahide Keskiner)

(Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif Azade Akar, Cahide Keskiner) Bu grler dorultusunda Rumi motifinin kaynana bakldnda; Orta Asyada yaayan Trklerin hayvanlara kar byk ilgi duyduu, onlarn g ve aralarnda yaptklar estetik mcadeleler, sanatkarlara geni ilham kayna olmutur. ou kez hayvanlarn kuvvet, bereket, ktlk, gzellik gibi eitli kavramlarn sembolleri olarak kabul etmiler, ayn maksatla birok sanat eserinin ana sanat temas olarak kullanmlardr. zellikle Noin-ula ve Pazrk kurganlarndan karlan Hun Trklerine ait eitli eyalarn zerinde, bolca hayvan figrlerinin ilendii dikkati eker.

32 Bunlarn ounluunu, birbirleri ile mcadele eden hayvan resimleri tekil etmektedir. Hayvan kltrnn aratrldnda, ilk alarda, en ilkel inanlarla balad da grlmektedir. Kanatl, kanatsz bir ok hayvann bu kltn iinde yer aldn da grmekteyiz. Bunlarn yannda, kanatlar olmad halde deiik inanlar altnda, sonradan kanat taklan Aslan, Kaplan, Fil v.b Kara hayvanlar da ounlukla dikkati ekmektedir. (izim 13)

izim 13- At figr Minyatrlerde, Kitab olan dinlerde de bu eit kutsal hayvanlarn varlndan sz edilmektedir ki Hzrn Krat, Hz. Peygamberin Mira olaynda grlen Burak isimli, insan bal ve bazen de kanatl olarak izilen at bunlardandr. Kaynaklar, Mitolojik olaylarda hemen hemen btn hayvanlarn yer aldn; zelikle kularn daha byk bir nem tadn, konunu ana malzemesi olarak da ilediini gstermektedir. rnein; Orhun Kitabelerinde, len kimselerin, ku eklinde ge ykseldiini anlatan bahislere rastlanmaktadr. Hatta bugn dahi lenler iin ku gibi utu, gitti. Tabiri halk arasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Altaylarda kularla ilgili inanlarn ok yaygn ve etkili olduu da grlr. Yakutlarda aa dallar arasnda bulunan eitli kularn, amann ruhu olarak kabul edilir ve amann domadan nce ku eklinde hayat aacnn stnde olduuna inanlrd. Gnmzde de slami inanlarla ilgili baz metinlerde, cennette bulunan TUBA aacnn zerimdeki cennet kularnn varln belirten ibarelere de rastlanmaktadr. Orta Asyadaki ou Trk boylarnn kularla ilgili armalarnn olduu ve kularla ilgili isimler ald bilinmektedir. Dede Korkut hikayelerin de verilen rneklerde, Ouz Hann olu Deniz Hann boyunun ongunun (arma) ayr kuu olduu ve yine eski Trk byklerinden pek ounun, Toan, Turul, Sungur,

33 Bar gibi kularla ilgili isimler ald da dikkati ekmektedir. Ayrca amanlk da Kartaln bir kadnla birlemesinden amann doduuna inanlmaktayd. Orta Asya Trklerinde Kartal, koruyucu bir ruh olarak da kabul edilmi ve bu nedenle savata kullanlan silahlar zerine ilenmitir. Kartal ayn zaman da bir kudret, kuvvet ve asalet sembol olarak da kabul edildii iin, Seluklu dnemi tarihisi bni Bibiye gre, genellikle Anadolu Seluklu Hkmdarlarnn adrlarnn tepesinde bulunur ve hkmdar btn ktlklerden koruduuna inanlrd. Yine bu dnem de, kale, saray ve han kaplarnda bulunan tek veya ift bal kartal figrlerinin bir asalet ve hkmdarlk sembol olarak kullanlmas yannda, ktlk ve dmanlardan korunmak iin kullanlan bir tlsm olarak da yer ald zannedilmektedir. Anadolu Seluklularnda olduu gibi, Suriye ve ran blgesinde yaplm olan eitli el sanatlar rnlerinde grlen taht sahnelerinde Ku ve Kartal figrlerine olduka sk rastlanmaktadr. XIII. Yzyl Anadolu Seluklular dneminde ok eitli ekillerde karmza kan Rumiler, grifon, harpi, melek, ejder vb. efsanevi yaratklarn ve kularn kanat sslemelerinde, yazlarn ve minyatrlerin zemin bezemelerinde Rumi, tek bana olabildii gibi hatayi grubu dier motiflerle de ibirlii halinde de kullanlmaya balanmtr. Osmanl dnemin de ise Rumi motifi gerek bir sluplamayla kar karyadr. yle ki bu motifler, hayvansal kkeni inkar edercesine kendilerine has bir kurguyla, Trk sanatnn eitli dallarnda, sadece bezeme amal olarak yer alr. 3.2.3.Rumilerde izim zellikleri Ve eitleri Trk Ssleme Sanatlarnda kullanlan eitli motif trlerinden birisi olan Rumiler, gerek kendi balarna gerekse hatayi gibi dier motif trleriyle kademeli olarak uygulanp snrsz kompozisyon retme imkan salamaktadr. nce Seluklular da ve daha sonraki dnemlerde de, sslemeciliin her dalnda benimsenip, sevilerek kullanlmtr. (GKE Birsen, Rumi Motifleri ve Rumili
Desenlerde izim Kurallar, Antika, ubat88, say:34)

XIV. Yzyla kadar Rumi slubu ile yaplm sslemelerin ounda hayvanlar tanmak mmkndr. Grift, kvrk yollar zerinde, tavan, kurt, balk, ku rnekleri ak seik grlr. iek dallar ile Rumi yollar hep ayr dallarda

34 dolanp, hibir zaman birbirlerinin yollarna karmazlar. Zamann ak ve zihniyet gelimelerinden olsa gerek, kularn kafalar, tavanlarn ayaklar vb. ayrntlar kaybolunca, Rumiler klasiklemi, yaln hallerine brnmlerdir. XV. Ve XVI. Yzyllarda en gelimi halleriyle kkenlerini belli etmeyecek kadar stilize edilmi ekillerde grlrler. Ancak dier sanat dallarnda olduu gibi XVIII. Yzyldan itibaren Bat tesiri altna girerek Rumiler de bitkisel grnm almlardr. Rumi motifleri en gelimi halleriyle ele alnacak olursa, pek ok eidi ile karlalr. iziliindeki farkllklarn yan sra kompozisyon ierisinde kullanl maksad veya ykledii vazifede farkldr. Bu sebeple Rumi motifini iki balk altnda incelemek gerekmektedir. (KESKNER Cahide; Ssleme Sanatlarmzda Rumi Antika88 s:34) 3.2.3.1.ZLNE GRE RUM MOTFLER 3.2.3.1.1.Yaln (Basit) Rumi: Kanaviesinin eklini muhafaza eden, sade grnl Rumi motifidir. (izim 14)

izim 14- Yaln Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) 3.2.3.1.2.Dilimli(Dendanl) Rumi: Dz Ruminin snr izgisi, dilimli veya dendanl izilen eklidir. (izim 15-16-17)

izim 15- Dilimli Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

35

izim 16- Dilimli Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

izim 17- Dilimli Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) 3.2.3.1.3.Hurde (ie,inde) Rumi: Byk olarak izilmi olan Rumi motifinin ii, kk Rumilerin bezenmesiyle ortaya km eididir. (izim 18-19)

izim 18- Hurde Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

36

izim 19- Hurde Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) 3.2.3.1.4.Sarlma (Piide) Rumi: sminden de anlalacana gre zerine sarlm kmalarla ssl Rumi motifidir.(izim 20)

izim 20- Piide Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) 3.2.3.1.5.Sencide Rumi: Simetrik gibi dnlrse de, geometrik mana da simetrik deildir. Yani yerine yaktrlarak veya dnlerek izilmi Rumi motifidir. (izim 20)

izim 21- Sencide Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

37 3.2.3.1.6.lemeli, Yani Serbest Motiflerle izilmi Rumiler: XVI. Yzyl bandan itibaren grlr. rice bir Ruminin ii, hatayi grubu motiflerle veya bulut motifleri ile tezyin edilmi Rumilerdir. (izim 21)

izim 22- lemeli, serbest Motiflerle izilmi Rumiler (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) Bunu genel bir snflandrma olarak kabul etmek gerekir. nk her birinin, yine kendi iinde saysz eitlemeleri bulunmaktadr. Bu eitlilik Rumilerin gerek d gerekse i bnyelerindeki farkllklarnda grlr. 3.2.3.1.7. Msenna Rumiler: Aynal ve simetrik Rumilerdir. 3.2.3.1.8.iekli Rumiler: Rumilerin i blmeleri eitli ieklerle doldurulmu Rumilerdir. 3.2.3.1.9. Rumi iinde Rumi: Bir rumi dilimi ierisinde blnerek oluturulan Rumilerdir. 3.2.3.1.10.Paral Rumiler 3.2.3.1.11. Gzl Rumiler 3.2.3.1.12. Muharrel Rumiler: Da km Rumilerdir. 3.2.3.1.13. Rumilerdir. 3.2.3.1.14. Med-Cezir Rumiler: Denizdeki gel-git olaynda olduu gibi, biri bir yne dieri ters yne yaplan Rumilerdir. ki ayr renkle boyanarak belirtilirler. Bindirmeli Rumi: Blmleri birbiri zerine bindirilmi

38 3.2.3.2.Kullan ekillerine Gre Rumi Motifleri: 3.2.3.2.1.Ayrma Rumi: Tezyinatta en ok kullanlan simetrik zellikleri bulunan bir Rumi eidi olup kompozisyona bir eni kazandrmak maksadyla blmleri ve paftalar birbirinden ayrmak iin kullanlr. Yani Rumi motifinin kollarnn, iki yana uzayarak, paftalar oluan ekline denir. Ayrma Ruminin balca zellii, dzenleme de yeni kapal alanlar meydana getirerek kompozisyona hareketlilik kazandrmak ve ayn zamanda farkl zemin renklerine imkan salayacak ok renkli desenler retmektir. Rumi kollarnn ve Rumi motiflerinin, kompozisyon ierisinde farkl ekillerde yerletirilmesiyle, ok eitli kapal formlar da oluturabilmektir.(izim 23)

izim 23- Ayrma Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) 3.2.3.2.2.Tepelik Rumi: Desen iinde tepe noktalarna konulan, helezonlarda balang tekil eden ve simetrik bir ekil gsteren Rumi motifidir. eitli yaynlarda hatal olarak Rumi Tepelik motifi, Palmet ismiyle anlmaktadr. Kompozisyon iinde tepelik motifi, Rumi saplarnn birletii nokta da yer alr. Balayc ve yn belirleyici foksiyonlar dnda, Rumi saplarnn kesime ve birleme yerlerine konularak, gereksiz uzayan saplarn irkin grnmesini engeller.( izim 24)

izim 24- Tepelik Rumi

(Ssleme Sanatlarmzda Rumi, Cahide KESKNER ) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

39 3.2.3.2.3.Ortaba Rumi: Helezonlarn balama ve birleme noktalarnda yer alr. Adndan da anlalaca gibi ortaba ounlukla Rumi saplarnn balant yerlerinde kullanlmtr. Ayrca kompozisyonun balang blmlerinde yer alabilir. Ortaba motifine saplarn her ynden rahata girip kabilmesi desene kolaylklar salamtr. (izim 25-a-b)

izim 25-a Ortaba Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

izim 25-b- Ortaba Rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler)

40 3.2.3.2.4.Tek plik Rumi: Tek ruminin zarif bir dolamla meydana getirdii rumi rgsdr. 3.2.3.2.5. ki plik Rumi: ki ruminin birbiri iinde geerek, zarif bir dolam grnts arzettii rumi rgsdr. 3.2.3.2.6. plik Rumi: ruminin birbiri iinde geerek, zarif bir dolam grnts arzettii rumi rgsdr.(izim 26)

izim 26 - iplik rumi (Trk Motifleri, Cahide KESKNER) (Kitabndan kesitler alnarak yaplan izimler) Sonu olarak u sylenebilir. Dier motif gruplarnda olduu gibi Rumili kompozisyonlarn temelinde de geometrik dzenlemeler bulunmaktadr. 3.3.Rumi Sslemeler Sfenks, grifon, arpi, ejder, anka gibi hayali(mitolojik) varlklarn, kurt, arslan, kaplan, panter, sr, geyik, davar, at tavan, kartal, leylek, tavus, rdek, horoz, kuu gibi hayvanlarn nceleri belirgin bir ekilde, daha sonralar sluplaarak kullanlmak suretiyle Seluklu Trklerinin Anadoluda meydana getirdikleri bir ssleme trmzdr. Diyar- Rum bugnk Anadolunun eski addr. Anadoluda gelitirilen ve son eklini alan bu ssleme trne de rumi denilmitir. Dier adlar ise seluki ssleme dr.Seluklular tarafndan ok kullanlan bu bezeme tarz Trk bezemesinin balca bir trn meydana getiri. Tanr ve tanmaz eyada, zellikle tezhipte, kitap sanatlarnda, sanatn her dalnda zevkle uygulanmtr. Bu tarzdaki bezeme ekilleri Orta Asyada en eski zamanlardan beri kullanlyordu.yenia evresindeki kazlarda bulunan silah ve eya zerinde bu ekillerin asl meneini en eski rnekleriyle gsteren sslemelere rastlanmtr. (ZCAN Ylmaz Trk Kitap Sanatnda emse Motifi Kltr Bakanl /1124 Tantma Eserleri/31)

41 Rumi, hayvani ekillerin bezeme mahiyetinde sluplatrlmasndan meydana gelmi,Trk Ssleme Sanatnn en klasik unsurlarndan biridir. Trklerden, baka slam lkeleri sanatlarna gemitir. Etkisi ok byk bir corafyada ve devaml olmutur. Bugn baz Avrupa lkelerinin eyas zerinde bir ssleme motifi olarak canlln devam ettirmektedir. Rumi motifinin bazlarnn syleyip yazd bir kvrlm nohut, bezelye yapra olmad, asli yaps bitki kaynakl olmayp tamamen zoomorfik (hayvan yapl) tir. Ad da arabesk deildir. Rumiler uzun asrlar iinde olgunlaa olgunlaa artk mahiyeti ve ilk rnekleri anlalamayan bir ssleme trn almtr. emselerde araba, tepeba, tepelii, dm, yuvarlak ve gvdeye bitiik noktalar olan, etraflca izilmi Rumi sslemesi ok kullanlmtr. Daha sade, iddiasz olanlar da vardr. Yine emselerde, Rumi formun basit, piide(veya sencide) kanatl, dilimli, hurde ve dierlerini grebiliriz. ki ve drtl simetri en ok kullanlan blme yoludur. Rumi emslerde her biri kartna simetrik, kapal formlar vardr. Belli kaidelere uyularak izilir.

42 3.3.1.Trk Kitap Sanatnda emselerde Kullanlan Rumi Motifleri emselerde 29-30-31) kullanlan belli bal ssleme trleri geometrik(hendesi) sslemeler, Rumi, hatayi, bulut, ukufe(iek) nebati sslemelerdir. (izim 27-28-

izim 27- 19. yy. Rumi sslemelerine rnekler

(www.google.com)

izim 28- 19. yy. Rumi sslemelerine rnekler

(Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ylmaz zcan, Kltr Bakanl/1124 Tantma Eserleri/31)

izim 29- Rumili emseler

(Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ylmaz zcan, Kltr Bakanl/1124 Tantma Eserleri/31)

43

izim 30- Rumili emseler

(Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ylmaz zcan, Kltr Bakanl/1124 Tantma Eserleri/31)

izim 31-Rumili emseler

(Trk Kitap Sanatnda emse Motifi, Ylmaz zcan, Kltr Bakanl/1124 Tantma Eserleri/31)

3.4.Motifin izimi Dier motiflerin iziminde olduu gibi, rumi motifinin izimine kanaviesini belirlemekle balanr. Hudut izgisi veya sileti olan kanavie, helezon zerine yerletirilir. (izim 32)

ekil 32-Motifin izimi

(Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler) (Yrd.Do.Dr.nci A.BROL, Yrd.Do.Dr.iek DERMAN stanbul 1995)

44 ayet iki helezon ayrm varsa, her helezona bir tane olmak zere iki kanavie st ste oturtulur. Daha sonra detaylar izilerek motif son halini alr. (izim 33)

izim 33-Motifin izimi

(Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler) (Yrd.Do.Dr.nci A.BROL, Yrd.Do.Dr.iek DERMAN stanbul 1995)

Sarlma ruminin izilii ayn sray takip eder. Daha sonra kanavie zerine, motife sarlan ksmlar yerletirilir. (izim 34)

izim 34-Motifin izimi

(Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler) (Yrd.Do.Dr.nci A.BROL, Yrd.Do.Dr.iek DERMAN stanbul 1995)

Hurdelenmi rumi izmek iin, helezon zerine kanavie konulduktan sonra, hurde rumilerle kanavienin ii, usule uygun olarak doldurulur. (izim 35)

ekil 35-Motifin izimi

(Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler) (Yrd.Do.Dr.nci A.BROL, Yrd.Do.Dr.iek DERMAN stanbul 1995)

45 3.5..RM MOTFNN KULLANIM ALANLARI (RNEKLER) 3.5.1. Kitap Sanatlarndan Rumi Kullanmna rnekler: 3.5.1.1. Tezhip: Alan blmelerini kullanarak sslemede yeni araylara giren mzehhipler bu ekilde bezemede monotonluktan syrlrlar. Bunu da form karakteri asndan en uygun ssleme unsuru olan rmlerle kolaylkla yapabilirler. Rm dallan dier helezonlardan ayrlr ve kompozisyona hareket kazandrr. Aadaki levha buna gzel bir rnektir.(Fotoraf 6-7)

Fotoraf 6- Halim Efendinin sls, nesih, rika' levhas, Fatih Divan'ndan, tezhip Rikkat Kunt
( evket Rado hat koleksiyonu)

46

izim 36: Hurdelenmi rmler 1/4 orannda tezhibli levhada yer alr. inde de tek sra rm bordur kesiti alnd.

Fotoraf 7- Beylik dnemine ait bir Kur'an Cz Zahriye Sayfas (14. yy )

(Vakflar Genel Mdrl Arivi)

47 Bu zahriye sayfas genel itibarla rmlerle tasarlanm, sadece i bordur ve kebentler ieklerle tezyin edilmitir.

izim 37: Ser levhann kesinin l/2 kesitinin izimi

izim 38: Ayn zahriye'nin ortasndaki emsenin 1/4 kesiti

48 Kanuni Sultan Sleyman'm yazd Muhibbi divan, klasik slpta ve bol varakl olarak sslenmi. ri motifli rmler hemen gze arpmaktadr(Fotoraf 8)

Fotoraf 8-Muhibbi Divan'ndan

izim 39: ri motifli rm kompozisyondan 1/2 orannda ayrnt

49 II.Murat devri kitap tezyinatndan bir rnek. Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver in hususi arivinden alnmtr. (Fotoraf 9)

Fotoraf 9: II.Murat devri kitap tezyinatndan bir rnek

izim 40: II.Murat devri kitap tezyinatndan bir rnein bir kesiti

50 3.5.1.2. Hat (Yaz): zellikle mimaride, yazlar arasnda estetik bir unsur olarak rumi desenleri birlikte kullanlmtr. Lacivert zemin zerine beyaz hsn hat ile yazlar yazlm ve aralarna rumili helezonlar geirilmitir. (Fotoraf 10)

Fotoraf 10- Rumi sslemeli birka yaz(Hat) rnei

(Trk Tezhip Sanat, Yrd.Do.Dr.Ayla ERSOY)

51 3.5.1.3.Minyatr: Minyatrde ssleme ve dolgu unsuru olarak kulanlmtr. Minyatr'de zeminlerin ve arka fonun tezyininde rumili kompozisyonlan ska grrz. Aada grdmz rnek Herat ekolnde hazrlanm mstesna bir rnektir.(Fotoraf 11)

Fotoraf 11- slam Sanat ve Mimarisi kitabndan bir minyatr rnei

52

izim 41: Minare zerinde orannda desenin ayrnts izim 42: Kebendin serbest kompozesinden bir para ayrnt

53 3.5.1.4. Cild: Kitap kapaklannda emse ve kebentlerde harika bir kompozisyon unsuru olarak severek kullanlan bu motif, lake ciltlerde kabartma eklinde uygulanr. Aadaki rnekte iplik d bordrl ve alan blmeli helezonik rm tezyini yaplmtr. (Fotoraf 12)

Fotoraf 12- Cilt Kapa

(www.google.com)

54 3.5.1.5. Kaat : Kaat: Oyma. herhangi bir ekil ya da yaznn kat, deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen bir ssleme sanatdr. oyulup karlarak baka yere yaptrlan ksma erkek oyma, oyulan ksma ise dii oyma denilir.

Fotoraf 13-Bir murakka albm iinde Kaat olarak yaplm Sultan II.Mustafa Turas
(Trk Sanatnda nce Kat Oymacl (Kat) Glbn Mesara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar)

55 3.5.1.6. MMAR 'DE 3.5.1.6.1. Ta iiliinde: Ta iiliinde youn bir ekilde grlen rm kompozisyonlar zellikle portal kaplarda d yzeylerde bezeme unsuru olarak kullanlmtr. Mkemmel rneklerin grld Bursa Ulu Camii rmnin eitli rnekleriyle doludur.(Fotoraf 14-15)

Fotoraf 14-Bursa Yeil Cami. Takap ve mukarnaslar -XV. yy lk eyrei

(www.google.com)

56

Fotoraf 15-Bursa Yeil Cami. Takap ve mukarnaslar -XV. yy lk eyrei

(www.google.com)

Byk rm formlarnn iine hurdelenmi, ok kk rmler ilenmi. Sivas Divrii Camii, tan tabloya resmeder gibi bir ustalkla bezendii, sanat ve kltrmz asndan harikulade bir mirasmzdr.(Fotoraf 16-17-18-19-20)

Fotoraf 16- Divrii Ulu Camii, Sivas

(Trk Sanat, zel Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

57

Fotoraf 17- Divrii Ulu Camii, Sivas

(Trk Sanat, zel Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

izim 43: Portal kapdan motif ayrnts.

(Trk Sanat, zel Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

58

Fotoraf 18- Elhambra Saray- Granada

(www.google.com)

Fotoraf 19- Elhambra Saray, Granada

(www.google.com)

59

Fotoraf 20-mamzde Cafer trbesi sfahan

(www.google.com)

izim 44: Yaznn arasnda ahenkli bir hareketle motifin dallar yaylmtr.

60 Bozyk Kasm Paa Camii 15. yy. yars mermere oyulmu bir ssleme.(Atf Sayan tarafndan alnmtr.) (izim 45)

izim 45: Bozyk Kasm Paa Camii 15. yy. yars mermere oyulmu bir ssleme.

61 3.5.1.6.2. Kalemisi: Cami ii sslemelerinde, zellikle mavinin tonlaryla bu motifler kullanlr. Sonsuzluk hissini uyandran, youn ve birbiri iinden geen mkemmel tasarmlarla uygulanmaktadr. Aadaki rnekte klasik slupta hazrlanm krmz zemin zerine yaldzl rm kompozisyonu grlmektedir. (Fotoraf 21)

Fotoraf 21-Kara Ahmet Paa Camisi Topkap

62

izim 46: emsenin madalyonunun 1/2 ayrnts, ile

izim 47: Bordur iindeki rmnin 1/2 ayrnts

izim 48: emsenin 1/4 orannda kesitinden bir ayrnt.

63 3.5.1.6.3. Vitray: zellikle camilerde klandrmaya ahenk katmak iin tasarlanan vitraylarn klasik Osmanl mimarisinde en gzel rneklerini gryoruz. eitli k oyunlar ile camii ierisinde harika grntler elde ediliyor. Aadaki vitrayda sar zemin zerine yeil yapraklar, mavi ve krmz rengin hkim olduu bir kompozisyonu gryoruz. (Fotoraf 22)

Fotoraf 22-Bir Osmanl Camisinden

64

izim 49: Vitrayn rumi motiflerinin ayrntlar

65 3.5.1.6.4. Ahap ve Oymaclkta: Ahap oymaclnn en gzel eserlerinden olan aadaki rahlenin d kenarna yet el Krs sresi oyularak yazlm. ksm da girift rm kompozisyonu ile harika bir ekilde ilenmitir.(Fotoraf 23-24-25)

Fotoraf 23-Rmli ahap rahle.

(www.google.com)

izim 50: Rahle ayann serbest kompozisyonundan bir ayrnt.

66

Fotoraf 24- zmir demi Birgi Ulu Cami Ahap Minberinden Ayrnt

Fotoraf 25- zmir demi Birgi Ulu Cami Ahap Pencere Kanadndan Ayrnt

67

izim 51: Birgi Ulu Cami minberinden orannda ayrnt

izim 52 : Birgi Ulu Cami pencere kanadndan orannda ayrnt

68 3.5.1.6.5. ini ve Seramik: Beyaz zemin zerine kf yazlar koyu lacivert ile yazlm. Kf yaznn sslemeye elverililiinden rmlerle birlikte kompoze edilmitir. Yaznn iinde arka plan oluturulmu ve turkuaz renkli rmli tasarm yaplmtr.(Fotoraf 26)

Fotoraf 26-Karatay medresesi kubbesinden ini mozaik ssleme. Konya

(Trk Tarihi, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

izim 53: Kubbe yazsndan ve bordrnden kk ayrntlar.

69 Klasik Osmanl sluplu znik inilerinden gzel bir rnektir. Taban ortas dairesel form ierisinde rmlerle lenmi ayrca ayn motifle bordur de kompoze edilmitir.(Fotoraf 27)

Fotoraf 27-Fatih Sultan Mehmet Dnemi Baba nakka Ekolnden bir seramik tabak.

izim 54: Taban ortasndaki desenin 1/4 ayrnts. izim 55: Bordr deseninden bir ayrnt.

70 Gnmz seramikiliinin en gzel rneklerinden biri de aadaki tasarmdr. Klasik slupta yaplmtr.(Fotoraf 28)

Fotoraf 28-Tahsin z, Trk Seramii.

71

izim 56: Stun iindeki motiflerden ve stun kemerinden orannda birer ayrnt.

Kubtbt saray imleri, rm formlarnn kkeni hakknda nemli iaretler tamaktadr. Hayvan figrlerinin formlar slam alemindeki resme olan soukluktan olacak ki soyutlatnlmtr. Ifadecilik ve hareketlilik ne karlmtr. Osmanl devrinde ise havyan figrleri yerini tamamen rmye ve baka bezeme araylanna brakmtr. Seluklu kadar figrasyona toleransl baklmamtr.(Fotoraf 28)

72

Fotoraf 29-Beyehir Kubdbt Saray 13.yy Sratl Tekniinde Figrl Duvar inisi
(Rumi Motifinin lk ncleri, Dr.Hatice Aksu)

73

izim 57: Kubadabat Saray inilerinde ift ku figrleri

74

izim 58: Kubadabat Saray inilerinde ku figrleri

izim 59: Kubadabat Saray inilerinde sfenks figrleri

75

izim 60: Kubadabat Saray inilerindeki dier figrler

izim 61: Kubadabat Saray ilerinde kaplan figrleri

76 3.5.1.7. HALI, KUMA VE NAKI Aadaki hal klasik bir Trk halsdr. En ortada byk bir emse ve hem altta hem stte ikier yarm emse kompoze edilmi ve Rumiler ile bezenmitir. Halnn u balarnda byk emsenin ucu grnmektedir (Fotoraf 30-31) 3.5.1.7.1. Hal

Fotoraf 30- Madalyonlu Uak Hals

(www.google.com)

77

Fotoraf 31- Madalyonlu Uak Hals

(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

78 3.5.1.7.2. Kuma pek kuma zerine altn yaldzl zeminde krmzizgilerle Rumiler ilenmitir. Kuma deseni olarak rumi motifine pek rastlanmamaktadr.(Fotoraf 32-33-34)

Fotoraf 32- 18th/19th yy Osmanl kaftan Topkap Saray Mzesi

(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

Fotoraf 33-Rumi motifli Kemha (ipek) kumatan kaftan

(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

79

Fotoraf 34- pek kuma stne altn simle ilenmi ift bal kartal 13. yy. Konya
(Berlin Staatliche Mzesi)

3.5.1.7.3. NAKI Nak, canl cansz veya geometrik birok figrn ssleme amal olarak deiik eyalarn zeminlerine ilenmesi ile elde edilen bir ssleme eklidir. Daha ok kuma tr zeminlere deiik renkteki iplikler ile yaplan ssleme iin kullanlr. Bu tarz ilemeler binlerce yldan beridir yaygn olarak kullanlmaktadr.(Fotoraf 35)

Fotoraf 35- Saray sitili ibadet hals st. Veya Hereke 19.yy. halsnda rumi
(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

80 3.5.1.8. Madeni Eyalar Kalkan zerine siyah ve sar renkte Rumilerle bezenmitir.(Fotoraf 36-37)

Fotoraf 36-Rumi motifli bir kalkan

(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

izim 62: Kalkan zerindeki iri rumi motifinden bir kesit

81

Fotoraf 37- Cizre Ulu Camii ne ait Tun Kap Tokma, ejderlerin Rumi slubunda yaplm olan kanatlar zellikle dikkati ekmektedir.
(XII. yy ba Artuklu Blgesi. stanbul Trk ve slam Eserleri Mzesi) (Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

82

3.5.1.9. Deri: nsanlarn avclkla elde ettikleri deri paralarn giyim iin snmak iin kullandklar deri zamanla ss unsuru haline de gelmitir. Deri cilt, ahap zerine kaplama, oyma, kl kn, adrlarda v.s. ss unsuru olarak kullanlmtr. Aada da kat tekniiyle oyularak ahap zerine yaptrlm bir deri rn grnmektedir.(Fotoraf 38-39)

Fotoraf 38- Deri zerine oyularak yaplm rumi sslemelesi

(www.google.com)

Fotoraf 39- Cilt ii oyma emse ve kebent motifi, XVI. yy. (Sleymaniye Kt.ehzade Mehmed K.No:107)(Ord.Prof.A.Sheyl NVER izimi 1975)
(Trk Sanatnda nce Kat Oymacl (Kat) Glbn Mesara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar)

83 3.5.1.10. Kemik(Fildii):

Fotoraf 40-Ahap taht zerine Fildii ile yaplm rumi

(Trk Sanat, ZEL Mehmet, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar)

84 3.5.1.11. Rumi Motifli Kompozisyon Eskizleri

izim 63: Rumi motifli kompozisyon eskizleri

85

izim 64: Rumi motifli kompozisyon eskizleri

86

izim 65: Rumi motifli kompozisyon eskizleri

87 3. 5.1.12. Rumili Kompozisyon rnekleri

izim 66: Rumili kompozisyon rnekleri

88 3.5.1.13. Rumi Motifli Bordr rnekleri

izim 67: Rumi motifli bordr rnekleri

89 BLM IV 4. SONU VE NERLER 4.1. Sonu Aratrma incelendiinde rumi motifinin kkeni, nereye ve kimlere ait olduu hakknda bilgi alnlabilecektir. Rumi motifinin gnmze kadar ulaan rneklerinin gemile arasnda birok fark bulunmaktadr. Rumi motifinin ilk rneklerine bakldnda motifin hayvan kkenli olduuna kanaat getirilebilir. Her sanat dalnda olduu gibi motiflerde deiime urayabiliyor. Zamanla motif hayvansal grnmn kaybederek daha ok bitkisel grnm kazanmaya balamtr. lerleyen dnemlerde Rumi motifi tamamen stilize edilerek byk bir deiimle ilk rneklerinden tamamen ayrlr. Sanat tarihiler rumi motifinin kkeni konusunda ikilemde kalmlardr. Bir ok sanat tarihi rumi motifinin kkeninin bitkisel olduunu savunmulardr. Rm motifinin kkeninde yer alan grlerden biri de, rmnin bitkisel ssleme esi olmasdr. Msr ve daha sonra Yunan sanatlarnda ssleme unsuru olarak kullanlan palmet motifinden trediini ileri srmlerdir. Bu teoriye gre yarm palmet motifinin deimesiyle rm motifi olumutur. Motifinin yarm palmet motifinin deimesiyle ortaya ktn savunan Yldz Demir'in yan sra, Muhsin Demironat da rm'nin aa dalarnn kvrmlarnda kaynakland grn ortaya koymaktadr. Rumlerin kabak iei ve fasulye bitkisi ile benzerlii ortaya koyulmutur. Sanat tarihilerimizin ise yaygn iki ayr gr yledir: " Bu motif hayvan figrlerinden tremitir. C.E. Arseven kitabnda rneklerle bu motifin nasl deiime (transformasyona) uradm etraflca tartmtr. Dier taraftan C. Keskiner kaz ve aratrmalarda ele geen hayvan figrl eserlerden gnmze gelen en erken rm rneinin Uygur Trklerine ait 9. ve lO .yy'larda yaplm olan bezeklik fresklerinde bir su canavarnn kanadnda yer ald dncesindedir. Grlen daha sonraki yllarda sk rastladmz rm formunun klasiklemi rnei olabileceini savunur. Rumi motifinin kullanm alanlar: Kitap sanatlar; tezhip, hat(yaz), minyatr, kat, cild. Mimaride; ta iilii, kalemii, vitray, ini ve seramik, ahap ve oymaclk. Madeni eyalar, deri, kemik, kuma, hal, ve nak da kullanlyor.

90 Rumi motifinin; iziliindeki farkllklarn yan sra kompozisyon ierisinde kullanl maksad veya ykledii vazifede farkldr. Bu sebeple Rumi motifini iki balk altnda incelemek gerekmektedir. iziliine Gre; Yaln (Basit) Rumi, Dilimli(Dendanl) Rumi, Hurde (ie,inde) Rumi, Sarlma (Piide) Rumi, Sencide Rumi, lemeli, Yani Serbest Motiflerle izilmi Rumiler, Msenna Rumiler, iekli Rumiler, Rumi iinde Rumi, Paral Rumiler, Gzl Rumiler, Muharrel Rumiler, Bindirmeli Rumi, Med-Cezir Rumiler. Kullanl ekline Gre; Ayrma Rumi, Tepelik Rumi, Ortaba Rumi, Tek plik Rumi, ki plik Rumi, plik Rumi. Sonu olarak u sylenebilir. Dier motif gruplarnda olduu gibi Rumili kompozisyonlarn temelinde de geometrik dzenlemeler grlebilmektedir. Bulunan eski rumi motifleri ve eitli rumi tanmlamalar aratrmaya k tutmutur. Yaplan bu aratrmada rumi motifinin Trklere ait olduu ve hayvansal kkene sahip olduuna dair bilgiler bulunmutur.

91 4.2. neriler Rumi motifinin gnmzde de ileri dnemlerde de aslna gre kullanlmas ve aslna uygun gelitirilip, korunmas zerine almalar yaplmaldr.

92 KAYNAKA Antika, say.34, s.31-38 AKAR Azade, KESKNER Cahide; Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif Sanat ve Kltr Yaynlar :2 ist. 1978 AKAR Azade, KESKNER Cahide; a.g.e.s.18-19 AKAR Azade. KESKNER Cahide; Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif Tercman Sanat ve Kltr Yaynlar 2 AKSU Hatice / "Rum Motifinin Kkeni" MSU, Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D Doktora Tezi, stanbul, 1998 AKSU Hatice, Rumi Motifinin lk ncleri a.g.e.s. AKSU Hatice, Trk Tezhip Sanatnn Ssleme Unsurlar a.g.e.s. 131-144 AKSU Hatice / a.g.t, stanbul 1998,34. (PARLAR Gndegl, Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rum ve Palmet Motifleri s.483 ) AKSU Hatice / "Rum Motifinin kkeni", Mimar Sinan niversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Doktora Tezi, stanbul, 1998, s.30 AKSU Hatice, Trk Tezhip Sanatnn Ssleme Unsurlar a.g.e.s. 131-144 AKSU H; Rumi Motiflerin Kkeni M:S::Sos. Bil. Ens. Yaynlanmam Doktora Tezi,st.1988,s.29-169 AKSU Hatice / a.g.t, stanbul 1998,34. (PARLAR Gndegl, Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rum ve Palmet Motifleri s.483 ) Anadolu Medeniyetleri Sergi Katalou III.Dr. Filiz aman Gke ARSEVEN Celal Esat, Trk Sanat Tarihi, X. Fasikl. S:723-724 ARSEVEN Celal Esat;Sanat Ansiklopedisi cilt, Bezeme maddesi,s. 238 ARSEVEN Celal Esad/"Les Motifs Abstraits Apples Roumi Ou Seldjoukides, D'origine Zoomorphique" Les Arts Decoratifs Turks, st. 1952, s. 51- 55 ASLANAPA Oktay / Trk Sanat 1. stanbul, 1972. s. 3 ASLANAPA Oktay, Trk Hal Sanatnda Yeni Keifler, Ar, Say 2, Atatrk Kltr Merkezi Yayn,1997,10 AZAK Grbz, Trk Motifleri, 1979 stanbul

93 BAKIR Sitare Turan/znik inileri ve Glbenkyan Koleksiyonu s:197, T.C Kltr Bakanl, Osmanl Eserleri BROL A. nci, DERMAN iek; a.g.e.s. 182, ERSOY Ayla; a.g.e.s.17 BROL A.nci, DERMAN iek, a.g.e.s. 182-183, BAKIR Sitare Turan; a.g.e.s. 197-203,ATABEK mer Faruk; Yaynlanmam Ders Notlar BROL nci, DERMAN iek Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler ist.1995 BROL nci ve DERMAN iek /Trk Tezyini Sanatnda Motifler s. 179 BROL nci- DERMAN iek/ "Motifler" s. 179 DEMRZ Yldz /Osmanl Mimarisinde Ssleme. Erken Devir (13001453), st. 1979, s.27. DEMRZ Yldz /Osmanl Mimarisinde Ssleme (Erken Devir ) stanbul, 1972. s. DEMRZ Yldz;Osmanl Mimarisinde Ssleme, Erken Devir(13001453),Kltr Bak.Yayn.st.1979.s.27 DERMAN iek - BROL nci / Trk Tezyini Sanatnda Motifler s. 179 DEVELOLU Ferit, Osmanlca Trke ans. Lg. Kolon 1, sh:1078 DYARBAKIRLI Nejat, Hun Sanat, M.E.B. Kltr Yaynlar 1972 Dr. Hasan ZNDER, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri, Terimleri Szl ESN Emel/ slamiyet'ten nceki Trk Kltr Tarihi ve slam'a Giri/ st. 1978 s. 142 GKE Birsen, Rumi Motifleri ve Rumili Desenlerde izim Kurallar, Antika, ubat88, say:34 HLL Delek - GRABAR Oleg / "slamic Architechture and its Decoration" London. 1967 KESKNER Cahide / Trk Motifleri s. 5 KESKNER Cahide, Trk Motifleri, Turing ve Otomobil Kurumu, Hatayi, Kltr Bakanl, 2002 Ank KESKNER Cahide; Ssleme Sanatlarmzda Rumi Antika88 s:34 KESKNER Cahide, Trk Ssleme Sanatnda Stilize iekler - Hatai MLAYM Seluk; Sanat Tarihi Metodu st. 1983 s. 103 MESARA Glbn, Trk Sanatnda ince Kat Oymacl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar

94 Ord. Prof. Dr. YETKN Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1959, Terimler ksm, s:480 Ord. Prof. Dr. YETKN Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1959, Terimler ksm, s:237 satr: 12-18 Ord. Prof. Dr. NVER A. Sheyl, Yeil Trbesi Mihrab, 2. Bask. S:1011, 1955 st. Ord. Prof. YETKN Suud Kemal, slam Mimarisi, 2. Bask 1859, Terimler Ksm. S:430. satr 25-30 NEY Gnl, slam Sanatnda Trkler, Yap Kredi Bankas Yaynlar st. NEY Gnl, Anadolu- Trk Halsnn Serveni,Ar, Say 2, Atatrk Kltr Merkezi Yayn,1997,52 ZBEK Yldray / Osmanl Beylii Mimarisinde Ta Ssleme(1300-1453) T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, a.g.t, s. 539 ZCAN Ylmaz Trk Kitap Sanatnda emse Motifi Kltr Bakanl /1124 Tantma Eserleri/31 ZEL Mehmet, Trk Sanat, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar ZEN Mine Esiner/ Yazma Kitap Sanatlar Szl s.59 ZKEEC lhan/ Zaman Aanlar, 9.yya kadar Trk Sanat, 2004 st. ZKEEC lhan/Trk Tezhib Sanat ve Tezyini Motifler. 1992 KayseriErciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn No: 15 PARLAR Gndegl / Anadolu Seluklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rm ve Palmet Motifleri, Sanat Yazlan, Kayseri B. ehir Belediyesi Kutlu yay. 36 Kayseri 2001 Prof. Dr. ERSOY Ayla /Trk Tezhib Sanat s. 17 Trkiye Vakflar Bankas ve Vakflarmz Dergisi. S:46 Trkler" cilt NAL Rahmi Hseyin, Osmanl ncesi Anadolu-Trk Mimarisinde Takaplar, E.. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:14, zmir, 1982 Yrd.Do.Dr.nci BROL; Yrd.Do.Dr.iek DERMAN; 179 Kltr Bakanl Yayn no: 263