EMPERYALZM VE KRESELLEME TARTIMALARI

FLZ ZAPCI

TAKSAV (Toplumsal Aratrmalar Kltr ve Sanat in Vakf) Seminerler Dizisi-1 Kreselleme ve Emperyalizm Tartmalar Filiz Zapc ubat 2010, Ankara Adres: Atatrk Bulvar No:127 Kat:10 Bakanlklar-Ankara Tel:03124198998 TAKSAV tarafndan kurucularna cretsiz datlmak zeri baslmtr.

EMPERYALZM VE KRESELLEME TARTIMALARI

FLZ ZApcI

NSZ
TAKSAVn 2009 sonbaharnda dzenledii seminerlerin bir ksmn yazl olarak yaymlamay amalyoruz. Bu almann ilki olan Emperyalizm ve Kreselleme seminerimize konumac olarak katlan ve bant zmlerini gzden geirerek bu kitap yayna hazrlayan Do. Dr. Filiz ulha Zabcya TAKSAV adna teekkr ederiz. 20. yzyln sonlarndan itibaren Marksizmin krize girdiini ilan eden burjuva ideologlar ve liberal evrelerin, sarslmaz sandklar ve altna sndklar kapitalizmin tahtnn salland bir dnemden geiyoruz. Kapitalizmin sapland byk krizle birlikte, artk tm dnyada kapitalizm ve neo liberal politikalar tekrar ve bu kez daha kkten bir ekilde sorgulanyor. Dnya leinde gelir dalm uurumunun daha da derinletii, yoksulluun ve isizliin giderek artt bu koullarda baka bir dnya oluturma dncesi, topya olmaktan kp, kitlelerin zihnine yer etmeye balad. Snf mcadelelerinin yeni dnemi, sosyalizmi iten ve dtan ykmaya alanlarn dnemleri-

nin bitmekte olduunu, 2010 yl gelimeleri ile kesin olarak mjdeliyor. i snfnn mcadele alanna kmaya balad 2010; egemenlerin ve soldaki uzantlarnn korku yl olurken, nmzdeki dnemde devrimci mcadelenin ykselmesine ilikin nemli ipular da sunuyor. Snflar mcadelesinde, emeki halka yaplacak nclk grevinin ancak ve ancak nc devrimci teori ile yerine getirilebilineceini unutmadan, devrimci teori olmadan, devrimci hareket de olmaz iarn baucumuza yazmadan ve bu iara uygun davran iine girmeden san saldrlarn boa karmann mmkn olmadn devrimci gemiimizden biliyoruz. TAKSAV emperyalizme, kapitalizme, faizme ve gericilie kar hayatn btn alanlarnda yrtlecek bu yeni mcadele dneminde de bilhassa gen arkadalarmzn yoluna k tutacak bilimsel bilginin renilmesi ve retilmesi iin abasn srdrecektir. nmzdeki aylarda yeni seminerler, atlye almalar dzenlemeye ve yeni kitapklar yaymlamaya devam edeceiz. Emin KORAMAZ TAKSAV Bakan

GEREKLER RENME ARAYII

Vakfn birinci dnem seminer almalarn balatyoruz. Bu ilk toplantmz. ki ay boyunca srecek olan bu ilk dnem seminer almalar, ihtiya duyulan temel konularn renilmesi eklinde devam edecek. kinci dnemde, bahar aylarnda yapmay dndmz bir alma daha olacak. O almada da burada yapamadmz, eksik kalan felsefe ve sosyalizmin sorunlar gibi baz nemli konular tartmaya aacaz. Bu arada, atlye etkinlii eklinde de alma yapmay dnyoruz. Bildiiniz gibi, gerekleri renmek uruna insanlk tarihi boyunca aba harcamtr. Tarihte gerekleri renip, bunlar sylemek, aklayabilmek iin ok bedel denmitir. Btn dnemlerin devrimcileri gerekleri aratrp renmiler, bunlar tartarak, yeni koullara gre deerlendirmeye tabi tutarak, yorumlayarak formle etmilerdir. Somut yeni koullar temel alarak kavramlatrdklar bilgileri ve deerlendirmeleri kamuoyuna iletmenin, halka anlatmann yollarn da yaratmaya almlardr.

Bu anlatma iini de bilerek ve cesaretler yapmak durumundaydlar. Bu seminerlerdeki asl maksadmz bilgileri yeniden konumak, tartmak ve ulatmz sonular kamuoyuna iletmektir, Burada anlatlacak olan konular, tartarak, yeniden renerek, sonra da en yaknmzdakilere, okulumuzdaki arkadalarmza, snfmza, ilikimiz olan btn insanlara, birebir, yz yze anlatarak, onlarla bu sorunlar tartarak, onlar ikna etmek iin aba harcamamz gerektiini biliyoruz. nmzdeki dnemde bu abalara ve gayretlere daha ok gerek duyacaz. nk bildiiniz gibi sosyalistlerin, devrimcilerin televizyonlar, byk gazeteleri yok, ksacas byk propaganda aralar yok. Bu yzden her birimiz birer ayakl gazete, birer ayakl radyo, televizyon olarak her ortamda dncelerimizi, bilgiye dayal olarak, alt destekli bir ekilde anlatmak durumundayz. Bunun iin de renerek bilinlenmeliyiz ve rendiklerimizi politik dile evirerek halka iletmeliyiz. Gerekleri halkn dilinden konuarak anlatmay becerebilmeliyiz. Burada yapmaya altmz i bu almalarn altyapsnn oluturulmasna katk koymaktr. Bunu yaparken gerekleri renmenin ve evremize iletmenin bitmez tkenmez bir yn aba gerektirdiinin bilincinde olmalyz. Bu bakmdan hepimiz bu almalar ciddiye almal ve hazrlkl bir ekilde katlmalyz. Seminerlere hazrlanarak gelirsek daha faydal olacamz aktr. Herkese kolay gelsin. Evet, sz sras imdi Hocamzda. Mehmet Ali YILMAZ TAKSAV Ynetim Kurulu yesi

I. BLM

Teekkr ederim. Merhabalar, ben aslnda bugn iin derleyip, toparlayp sunuumu tamamlayaym diye dnyordum, ama sal gn iin de ayrca bir sunuum olacak. Dolaysyla iki paraya blerek yapacam sunuumu. Benden istenen ey, benim de yaptm hazrlk o oldu, emperyalizmin kuramlar hakknda genel bir bilgi vermek, tutarl bir bilgi btn sunmakt. Bu iki sunu kapsamnda bunu yapmaya alacam. yle bir blmleme yaptm: Bugnk sunu kapsam ierisinde klasik emperyalizm kuramlarna deineceim. Yarn da 1945 sonras dnemin temel tartmalarna ele alacam. Bugnk sunuun temel erevesi daha ok klasik emperyalizm kuramlar olacak. Politik bir dile nasl evrilebilir bilmiyorum, aslnda ar bir teorik erevesi var bu tartmalarn, ama biraz emalatrmak tehlikesi sz konusu olsa da, ben bu tartmalar zet bir biimde vermeye alacam. Aslnda emperyalizm kavram, zellikle 80lerden sonra ok fazla kullanlmayan, tercih edilmeyen, hatta belli llerde tu, kaka yaplan bir kavram haline gelmiti. Biliyorsunuz 80 sonras gerek siyasal literatr ierisinde, gerek sosyal bilim almalarnda, gerekse egemen sylemlerde ve srece ynelik analizlerde bir kavram ne kmt. Bu kreselleme kavramyd. Kreselleme kavram, 90lardan sonra ok daha fazla gndeme geldi. Hatrlayacaksnz, 80lerden itibaren baz eylerin sonu ilan edilmeye alld. Modernizmin sonu ilan edildi, postmodernizme ilikin eitli tartmalar gndeme geldi. Ondan sonra tarihin sonu ilan edildi Fukuyamann almas erevesinde ve ideolojilerin sonunun geldii ne srld. 90lardan itibaren Sovyetler Birliinin veya reel sosyalist rejimlerin k, bu pek ok eyin sonu geldii iddialarn gndeme getiren ve krkleyen

sreci balatm oluyordu. Ayn zamanda Marksist dncenin bir geri ekilii de sz konusu oldu 80lerden itibaren. Yine biliyorsunuz sadece emperyalizm kavram deil, mesela sosyal bilimler ierisinde yaplan almalarda snf kavram da bir geri ekilmeye urad. Sosyal bilim almalar iinde snf kavram arka plana itildike, yerine ne kan baka birtakm kavramlar oldu. rnein snf politikas deil, daha ok kimlik politikas ve kimlik zerine kltrel almalar, ok kltrllk, farkllklarla bir arada yaamak gibi, 80 sonras srete gelien, bizim az ok aina olduumuz birtakm kavramlar dizisi belirdi. Emperyalizm kavram epey bir geri ekilmiti, fakat 2000li yllardan itibaren bu kavramn yeniden gndeme geldiine tank olduk. Bu kez Yeni Emperyalizm ad altnda bir dnce silsilesi ierisinde bu kavram kullanlmaya baland. Aslnda yeni emperyalizm kavramn kullanan aratrmalar ve almalar, kresellemeci savlardan farkllaan, fakat klasik emperyalizm kuramlarn da ok fazla sahiplenmeyen tezleri ieriyordu. Hatta bir baka kavram daha gndeme geldi, yine biliyorsunuz 2000 ylnda Hardt ve Negrinin yazm olduu bir kitapla beraber imparatorluk kavram gncellik ve yaygnlk kazand ve neredeyse emperyalizm kavramn ikame etti. Hardt ve Negrinin almalar ok byk yank uyandrd uluslararas dzeyde. zellikle sol evreler, sol aydnlar ierisinde, yani yeni gelien ilikiler sistemini, yeni gelien sosyal, ekonomik, siyasi yaplar btnlkl bir biimde aklamaya alan ve ok sivri iddialar ieren bir kitapt, ok da byk etkisi oldu. Hatta kitap, yeni bir komnist manifesto olarak tanmland. mparatorluk kavramnn kullanm Negri ve Hardtn kitaplaryla snrl kalmad; zellikle Avrupadan, Amerikadan kan ve yeni dnya
12

dzenini ya da uluslararas sistemi tanmlamaya, yeni oluan ilikileri aklamaya, analiz etmeye alan pek ok aratrmacnn sahiplendii bir kavram oldu.Roma mparatorluu ile balantlar kurularak, zellikle Amerikan imparatorluunun doas, nitelii, temel unsurlar tahlil edilmeye, aklanmaya alld. Ancak imparatorluk kavram yannda emperyalizmin de epeyi gncellemi olduunu bir kez daha belirtelim. Bunun temel nedenlerinden biri de mparatorluk kitabnn yaymlanmasndan hemen sonra, yani 2000 ylndan sonra biliyorsunuz 2001de ve 2003te nce Afganistan sonra Irak igalinin gndeme gelmesiydi. mparatorluk kitab yle bir tartma ayordu ki, bu aslnda klasik emperyalizm kuramlar ierisinde yer alan Kautskynin grlerinin bir anlamda yeniden diriltilmesiydi: Yeni bir dnem alyor dnyada, bu barl bir dnem. Amerikann nderliinde gerekleen bir tr Pax Americana, yani Pax Romanaya benzer bir imparatorluun gelitirdii barl bir dnem ve eski ilikiler sistemi, devletleraras ilikiler, uluslararas ilikiler, ya da snfsal ilikiler artk farkl bir grnm, farkl bir ierik edinmeye balyor. Ayrca, yeni ilikiler sisteminin, aslnda Leninin gelitirmi olduu emperyalizm kavramyla aklanamayaca, yani Leninin emperyalizm kavramnn 2000den sonra ya da 80lerden itibaren gelien yeni ilikileri analiz etme ve aklama gcne sahip olmad tezi ileri srlyordu. Ayn zamanda bununla beraber emperyalizm dneminin de kapanm olduu dile getiriyordu. Bu sadece Hardt ve Negri tarafndan ifade edilmemiti, aslnda 80lerden itibaren btn bu kresellemeci akmlar ierisinde de dile getirilen ok temel bir savd. 2000de mparatorluk kitab yaymland, ama 2001de kiz Kulelerin yere indirilmesi ve he13

men arkasndan gelen igaller sreci, aslnda mparatorluk tezlerini bir lde ykntya uratyordu, sona erdiriyordu. Zaten onun hemen arkasndan yeni emperyalizm tezleri gndeme gelmeye balad. Bu konuda yazlan eitli kitaplar oldu. Bu ismi tayan David Harveyin kitab bir rnek olarak gsterilebilir veya kresel emperyalizm ad altnda yaplan sol iinden gelen almalar oldu, ama bunlar da dank. Bu almalar, bir lde, Leninin emperyalizm kuramndan kurtaracak ekilde yeni bir emperyalizm anlay ina ediyorlard, yani bir emperyalizm dnemi var, ama bu gene Leninin tarif ettii trden, en azndan tekelci kapitalizm dneminde var olan emperyalizmden farkldr tezini gelitiriyorlard. Bu iddialar ben bir sonraki sunuta biraz daha derinlemesine, daha ayrntl olarak gzden geirmeye alacam. Ancak, onlara gelmeden nce, emperyalizme ilikin gelitirilmi olan almalar ve kuramlar nasl bir geliim izgisi gsteriyor, buna deinmenin yararl olduunu dnyorum. lk nce kreselleme sylemi neler ieriyor, buna deindikten sonra, klasik emperyalizm kuramlar konusunda zet bilgiler vermeye alacam. Kreselleme sylemi ierisinde dile getirilen temel iddialardan biri, hepimiz ainayz buna, ulus devletin sonunun geldiiydi. Ulus devletler 17. yzyldan itibaren beliren bir devletleraras sistemin temel oluturucularyd. Fakat zellikle 90l yllarda u ne srld: Bu devletleraras sistem yava yava ortadan kalkyor, ulus devletlerin de gc gittike azalyor ve snyor, hatta ulus devletler ortadan kalkyorlar. Bu ayn zamanda daha geni bir zmlemenin ve daha geni bir argmann bir paras olarak sunuluyordu, nk ulus devletlerin zld iddias aslnda daha kapsaml sosyo-ekonomik
14

gelimenin bir rn olarak dile getiriliyordu. Yani var olan sosyal ekonomik organizasyonlarn da deimi olduu ve bununla birlikte eski teritoryal lke ve teritoryal balantlarn ve egemenlik anlaynn, devletlerin egemenlik hakknn ve bamszlnn bir lde ortadan kalkt, siyasal iktidarn belli bir dnme urad dile getiriliyordu. Buna rnek olarak da baz ulusst organizasyonlar gsteriliyordu. Evet, 1945 sonras oluan Birlemi Milletler, Dnya Bankas ve IMF gibi organizasyonlar vard, ama 1990lara bakldnda, mesela Dnya Ticaret rgt gibi ekonomik anlamda kapitalist sistemin ekonomik anayasasn hazrlayan, daha balayc yeni bir oluum gndeme geldi. Bunlar, devletlerin bir anlamda egemenliini zayflatan, ulus devletleri zen bir uluslararas rgtlenme tarznn ortaya ktnn bir rnei, bir kant olarak sunuldu. Bu iddialarn yle bir yan var: Aslnda kreselleme kanlmaz bir sre. Bir baka deyile, bu kar konulmaz, vazgeilmez ve aslnda direnilmesi de ok fazla mmkn olmayan bir sre. Yani iktisadi bir mantk iletiliyordu burada ve kresellemeye ynelik direni biimlerinin, farkl rgtlenme biimlerinin, belki daha farkl siyasal organizasyon tarzlarnn olamayaca, yani bu 1980 sonras yeni gelien srecin hemen hemen btn devletleri, btn siyasal organizasyonlar belirledii trden bir gr ne srlyordu. Akas, kresellemeye direnen siyasi iradeye burada yer tannmaz. Dev bir dalga gibi ykp geen bir deiim yaanyor ve bu herkesi, her devleti, her siyasi organizasyonu belli biimlerde kendisine tabi klyor, hem de alternatifsiz bir biimde. te iddia edilen asl olarak buydu. Tabii bu kreselleme sylemi ierisinde dile getirilen eylerden biri, okuluslu irketlerin ok byk bir etkinlik ve g kazanm olmalaryd.
15

Bu belli llerde doruydu, ama asl tartma noktalarndan biri, okuluslu irketlerin tmyle yepyeni olgular olmad dorultusundadr. Bunu ulusst irketler olarak adlandranlar da var biliyorsunuz. zellikle 70lerden itibaren bu irketlerin saysal olarak arttklarn, etkinlik alan olarak da eitlendiklerini grebiliyoruz. okuluslu irketlerin ortaya kna ilikin bilgilerin kreselleme sylemi iinde yle bir yeri vard: Artk sermaye ak hibir snr, zellikle de ulus devletlerin snrlarn tanmyor. Ulus-devletin zlnn bir kant olarak da bu sunuluyordu. okuluslu irketlerin faaliyet alan uluslararas bir dzeyde gerekleiyor ve devletlerin de buna mdahale etmesi, engellemesi sz konusu deil. Fakat klasik emperyalizm kuramlar ierisinde okuluslu irketler ad verilen bu olgunun gayet iyi bir biimde ele alnd; 1900lerin balarndan itibaren, hatta 19. Yzyln sonundan itibaren gelien dnya kapitalist sisteminin, tekelci kapitalizmin bir unsuru olarak deerlendirildiklerini gryoruz. Bir baka iddia, iletiim teknolojisindeki hzl gelimeyle beraber, bilginin ok hzl bir biimde akyor olduu, yani bilgiye set ekmenin artk mmkn olmad; bilginin herkes tarafndan eriilir, ulalr bir ey haline geldii ve bunun daha ak, daha effaf, daha demokratik bir toplumsal rgtlenmenin nn aacadr. Burada bir baka ey daha gndeme geldi: Kreselleme ayn zamanda demokratiklemedir sav Buna gre, kresellemeyle beraber, uluslararas sistem ierisinde devletler tek belirleyici aktrler olmaktan kmtr, yeni gelien iliki sistemi ynetiimdir. NGOlar (hkmet d rgtler veya sivil toplum rgtleri), ulusal ya da uluslararas rgtler, uluslararas sistemdeki karar mekanizmalarnda etkili bir rol yklenmeye
16

balamlardr. Yani uluslararas dzlem asndan bakldnda, devletler bir yanda, ulusst rgtlenmeler bir yanda, bir de uluslararas dzeyde ileyen ve faaliyet gsteren NGOlar, hkmet d rgtlenmeler, devletin belirleyici olduu bir dzenden, bu aktrn bir arada karar verdii, daha demokratik, daha katlmc bir karar verme mekanizmasnn sz konusu olduu bir srece doru giriyoruz sav Sadece uluslar aras deil, ulusal dzlemde de benzer bir demokratikleme srecinin yaand ynetiim kavram erevesinde ne srlyordu. Buna gre, katlma daha fazla ak, hkmet d rgtlerin veya sivil toplum rgtlerinin katlmyla birlikte daha effaf, daha demokratik iktidar yaplar oluuyordu. Tabii bu savlara ayn dnem itibariyle, eitli lkelerde blnmeler, paralanmalar, uluslararas dzeyde yeni milliyetilik akmlarnn ortaya k, yeni dinsel hareketlerin, en nemlisi de yeni iddet biimlerinin ortaya k, vesaire, pek ok ey elik etti. 1980 sonras alan perdeye baktmzda, zellikle Dou Blou lkelerinde ve Sovyetler Birliinde yaanan k sonrasnda barl deil tam tersine iddete dayal politikalarn ve atmalarn hkm srdn gryoruz. Bu savlarn hemen hemen hepsinin topland temel bir nokta vard: Emperyalizm artk eski dnyaya ait bir kavram, l bir kavram, l bir dil aslnda Bu kavram yeni iliki biimlerini aklamada ilevsel deil; hatta ortaya atld dnem itibariyle de geerli deildi. Tmyle olmasa da, bir lde, byle bir iddiann uzantlar, varyasyonlar olarak da dnlebilir bu kreselleme sylemleri... Bu ne derece doru diye bir soru ortaya atp, tartabiliriz diye dnyorum. Yani klasik emperyalizm kuramlarndan balayarak, gerek17

ten emperyalizmin alp almad konusunu tartmaya amak mmkn olabilir. Yarnki yaplacak sunu erevesinde de bunu 1980 sonras, 1990 sonras gelimeler erevesinde tartabiliriz belki Klasik emperyalizm kuramlarna baktmzda, esas olarak bu kuramlarn Marksist teorinin iinden km olduunu gryoruz. Bu isimlerin nemli bir ksmn biliyoruz, elbette en fazla bildiimiz isim Lenin. Leninin byk lde yararland, gene Marksist veya Marksist olmayan baka kuramclar da var ve emperyalizm kuram elbette 1900lerin balarndaki, Marksizm ieri-sinde, ii hareketi ierisinde varolan tartmalara ve siyasi durulara da bir lde karlk dyor. Szgelimi, Birinci Dnya Savana kar nasl bir tutum taknlacak? Bu kinci Enternasyonalin 1907 Stuttgard Kongresinde en fazla tartmaya konu olan meselelerden biri. zellikle R.Luxemburg gibi, Lenin gibi, Buharin gibi Marksistlerin dile getirdii ey, bu savaa kar durulmas, bunun kapitalizmin bir rn olduu ve antiemperyalizmin ayn zamanda militarizme ve savaa kar durmay gerektirdii ynndeydi, yani savan patlak vermesini engellemek iin aba gsterilmeli, her tr abaya karn savan kmas halinde ise, var olan ekonomik ve siyasal kriz ii snf yararna kullanlmal Esas itibariyle Lenin ve Luxemburg tarafndan savunulan tez buydu. Bu mesele Sosyal Demokrat Parti ierisinde derin blnmeler yaratmt. Zaten kinci Enternasyonalde de bir atlak ortaya kt, Enternasyonalin nde gelen partileri savatan yana tutum takndlar. Bu konulara ayrntlaryla girmek istemiyorum, ama zellikle 1900l yllarn balarnda gelitirilen emperyalizm kuramlarnn o dnemki siyasi tartmalarla, siyasi durularla yakndan balantl olduunu syleyebiliriz. Birinci kuak Marksistler, Marksn ekonomi
18

politiine sadk kalarak kapitalizmi inceleme, kapitalizmi analiz etme yoluna bavuruyorlar, yani siyasi birtakm sonular karabilmek iin, politik tahlil yapabilmek iin ve ayn zamanda politik duruu tespit edebilmek iin kapitalizmin analizine yneliyorlar. Aslnda bu daha sonraki Marksistler asndan bir lde terk edilen bir ey oldu, yani daha sonra 60lar ve 70lerdeki Marksist dnr asndan bakldnda felsefe ierisinde tartmalar arlk kazanmaya balad. Oysa gerek Rosa Luxemburg, gerek Buharin, gerek Leninin gerekse Kautskynin temel kayglar ve amalar gncel kapitalizmin analizini yapabilmek. Yaad dnemdeki kapitalizm Marks tarafndan analiz edilmitir, fakat ondan sonra gelien yeni dinamikleri, yeni deikenleri, yeni sreleri anlamak gerekir, iyi bir politik duru tespit edebilmek iin. Politik mcadele, snf mcadelesini saptayabilmek iin temel gerekliliklerden biri bu, ama sadece Marksistlerle snrl deil, hatta emperyalizm kavram Marksist olmayan bir dnr tarafndan gelitiriliyor. 1902 ylnda Emperyalizm ad altnda bir kitap yazan, bir ngiliz sosyal demokrat olan Hobson tarafndan gelitiriliyor bu kavram. Leninin kitabnda da ok fazla atf vardr Hobsona. yle diyebiliriz aslnda: Hobson 1902 ylnda yeni gelien dinamikleri ve emperyalizmi analiz eden bir ereve sunuyor. Fakat politik duruu farkl, bir sosyal demokrat. Nasl bir duru sergiliyor? ok zet olarak syleyecek olursak, unu sylyor esas olarak: ngiltere biliyorsunuz en nemli emperyalist glerden biri ve lke iinde emperyalizmi bir resmi ideoloji haline getirecek ve emperyalist yaylmay merulatracak pek ok sylem de dolayor. Bunlardan biri, bugn de hl rastladmz bir ey, emperyalizmin ve yaylmacln aslnda insanlar uygarlatrmak iin
19

gerekletirildii, yani hem Hristiyanlatrmak, hem uygarlatrmak, emperyalizmin temel amalarndan biri. Emperyalist savalarn kkeni ise insan doas anlayna dayandrlyor ve insann sava ve rekabete dayal bir doaya sahip olduu, savalarn temel nedenin bu olduu ne srlyor. Yani yaylmacln temel amac uygarlatrmadr ve bu savalar da insann doasna, kaltsal olan sava karakterine zg bir eydir. Militarizm ve ar milliyetilik bu ekilde, emperyalizmin ideolojisini temsil ediyor. Hobsonun temel itiraz bu ideolojiye ynelik; o, emperyalizmi kapitalizmle, kapitalist sistemin yapsal zellikleriyle ve elikileriyle ilikilendirerek aklamaya alyor; dolaysyla tekelci kapitalizme ilikin baz n bulgular da veriyor bu kitabnda. Yani Marksn Kapitalde ve dier kitaplarnda serimledii, sermayenin merkezilemesi ve younlamas olgusunu, 1900lerin balarnda yeniden ve yeni koullar ierisinde inceliyordu. Hobson, finans kapitalin hem emperyalizm asndan, hem ekonomik sistem asndan neredeyse lokomotif bir g elde etmi olduunu, yani tekelleme yolunda ok nemli bir aama kaydedilmi olduunu ve sermayenin bu kadar az kiinin elinde toplanmasnn, merkezilemesinin ve younlamasnn birtakm elikilere sebep olduunu dile getiriliyordu. Nedir bu? Aslnda dier kuramclar tarafndan da oka dile getirilecek olan ey eksik tketim, yani bir retim fazlas ortaya kyor. Sermaye merkeziletike ve younlatka, mlkszleme ve yoksullama, proleterleme gittike artyor, nk kk retici tekellerle, trstlerle veya kartellerle rekabet edemiyor mesela, yani gittike mlkszleen bir kitle var. Bu arada sermayenin younlamasyla beraber daha fazla reten bir sermaye kesimi sz
20

konusu, ama retilen eyin tketilmesi mmkn olamyor. Dolaysyla, eksik bir tketim ortaya kyor ve bu eksik tketim, sermayenin darya doru akmasn yaratan srecin temeli olarak grnyor, yani bir sermaye ak ortaya kmak durumunda. Gelimi kapitalist lkelerde, emperyalist lkelerde biriken, artan sermaye kendi blgesi, corafi snrlar ierisinde tketilebilme potansiyeline sahip deil, dolaysyla d pazarlara doru akma ihtiyac ierisinde. Emperyalizm dnemini belirleyen temel deikenlerden biri sermaye ak ve sermaye ihracdr. Aslnda bunun sadece kresellemeyle, 1980den sonra balayan bir srele balantl olmadn gryoruz. Esas olarak tekelci kapitalizm dnemine zg bir sre olarak balyor. Sermaye ihrac, d yatrmlar, mesela Hobsonun nemle zerinde durduu eylerden biri, zellikle mali sermayenin ve sanayi sermayesinin d yatrmlara ok byk bir ncelik veriyor olmas ve bu yatrmlardan nemli lde kr elde ediyor olmas. Hobson, mali sermayeyle birlemi bir sanayi sermayesinin, tekelci bir sermayenin, ayn zamanda devlet gcnden de yararlanarak, devletin de bunlara verdii destekle, kendi lkelerindeki krl yatrm alanlarnn eksikliinden dolay darya doru yneldiklerini dile getiriyor. Hobsonun nerileri, bir sosyal demokrat olarak, erken Keynesci nermeler dzeyinde kalyor. Diyor ki, emperyalist ve sava politikalarn nlenmesi asndan barl bir uluslararas hareket olarak sendikal hareketin glendirilmesi lazm. Ayn zamanda bu sendikal hareketin lke iinde glendirilmesi de, cretlerin artmasn salayacaktr. cretler artnca da bu fazla retim, iiler tarafndan ve orta kesim tarafndan veya dier cretli kesim tarafndan absorbe edilebi21

lecektir, yani retim fazlas sorunu bir lde ortadan kalkabilecektir. Ondan sonra, 1920de, tekelci dneme ilikin gelitirilen temel savlar ieren bir baka kitap daha yaynlanyor, Avusturyal iktisat Hilferding tarafndan yazlan Finanz Kapital .Hilferding de kitabnda mali sermayenin geliim dinamikleri zerinde duruyor. Bu almalarn nemli yan, sermaye aknn sadece dorudan yatrm eklinde kendisini gstermedii, hisse senetleri, bonolar, faizler, d borlar, krediler eklinde de gerekletii ve tekelci aamann en nemli unsurlarndan birinin bu olduunu ortaya koymalardr. Sermaye ihrac sadece baka bir lkede limanlar yapmak, karayollar yapmak, demiryollar yapmak veya baka tr yatrmlar yapmak eklinde deil, ayn zamanda krediler eklinde akmas, mali sermayenin baka lkelerde bankalar kurmas, borlandrmas, tahvil ve bonolar kartmas gibi yollarla salanyor. Bu nemli, nk tekelci kapitalizmi betimleyen, tekelci kapitalizme zg en temel zelliklerden biri bu. zellikle kapitalizmin daha nceki aamalarnda, mesela bir 17. ve 18. yzyl asndan bakldnda, smrgeletirerek yaylma ya da uluslararas iblm meta ihrac eklinde kendisini gerekletirmektedir. Smrgeletirilen lkelerden hammadde alnr, emperyalist lkelerde bu hammadde mamul madde haline getirilir ve daha sonra ihra edilir. Yani bir uluslararas iblmnn ortaya kt dile getiriliyordu tekelci kapitalizmden nce de, ama bu iblm daha ok meta deiimi, meta ihrac eklindeydi. Hobsondan balayarak btn emperyalizm kuramclarnn zerinde durduu temel nokta, tekelci kapitalizmin sermaye ihracna da dayanyor olmas. Rosa Luxemburg , Sermaye Birikimi balkl
22

kitabn 1913 ylnda, 4 ay gibi ok ksa bir zamanda yazyor. Bir blmyle, Marksn Kapitalin ikinci cildinde gelitirmi olduu genilemi yeniden retim modelinin eletirisini ieriyor bu kitap, esas itibariyle ise, fazla retim tezine dayanarak emperyalizmin kapitalizm iinden doan dinamiklerini gstermeye alyor. Luxemburg, retim mallar sektryle, tketim mallar sektr arasnda bir ayrm yapyor ve zellikle tketim mallar sektrnde ciddi bir krizin ortaya ktn, nk tketim mallar sektrnde retilen mallarn tketiciler tarafndan yeterince tketilemediini, yani bir talep eksiklii ortaya ktn ne sryor. Biraz nce szn ettiimiz, sermayenin merkezilemesi ve younlamasna bal olarak, gittike daha fazla retilen mal var. Fazla retilmesinin nedeni de daha gelikin teknolojilerin, daha fazla verim yaratan, daha retken teknolojilerin kullanlmas. Bu kapitalizmin yapsal bir zellii; her zaman iin daha gelikin teknolojiler, daha gelikin retim aralar kullanlyor. Bu gelikin teknolojilerin kullanlmas, sermayenin merkezilemesini getiren bir ey, nk gelikin teknoloji kullanabilmek iin daha fazla sayda, daha byk sermaye birikimine sahip olmak lazm, yani kk sermayedarlar bunu yapamyorlar. Yapamadklar srece de rekabet edemiyorlar, yutuluyorlar ve sermaye hep belli kesimlerin elinde, zellikle de finans kapital olarak adlandrlan sermaye kesiminin elinde toplanyor. kinci olarak, kapitalizm yaylmac bir sistemdir, yani ilk ortaya ktndan itibaren aslnda yaylmaya ynelen bir sistemdir ve Rosa Luxemburg da buna iaret ediyor, diyor ki, bu yaylma iki biimde olur: sel yaylma ve dsal yaylma. sel yaylma, sermaye birikim sreci ierisinde bamsz reticilerin, kk reticilerin yok olmas eklinde kendisini gsterir, ama belli bir
23

sre sonra sermaye darya akmak, hem retilen mallara yeni pazarlar bulmak, hem de daha krl yatrm alanlar bulmak iin darya akmak zorunluluu ierisinde olur. Kapitalizme zg bir eydir bu, ama tekelci kapitalizm dneminde, yani 1850lerden itibaren balayan sre ierisinde bu yaylma ok daha byk bir hz kazanmtr ve sermaye ihrac eklinde de kendisini gstermektedir. Luxemburg, ortaya kan bu fazla retimin herhangi bir devletin, herhangi bir ulusun snrlar ierisinde tketilemeyecei noktasnda gr gelitiriyor, bunu vurguluyor tpk Hobson gibi ve diyor ki sermayedarlar da ne kadar fazla lks tketim yaparlarsa yapsnlar, bu fazla retimi tketemeyeceklerdir. Birincisi, o derece fazla bir retim var ki, lks tketimle bile tketilemeyecek bir retim. kincisi, sermayedarn temel amac kr etmektir. Kr edebilmek iin de tasarruf etmek durumundadr, yani birikimini tketime yneltmez, tasarrufa ve yeni retken alanlara, verimli alanlara doru yneltir. Dolaysyla, bu retim fazlasnn ortaya km olmas kanlmazdr ve da doru bir yaylmay beraberinde getirecektir. Bu da doru yaylma, var olan smrgeletirilen lkelerdeki doal ekonomileri, yerli ekonomileri zecek, orada da kapitalist pazar ilikilerini, kapitalist retim ilikilerinin yerlemesi sonucunu ortaya kartacaktr ki, gerekten kapitalist yaylmacln, kapitalist smrgeciliin ve emperyalizmin dier yaylmac trlerden temel fark da burada ortaya kyor. Burada bir parantez ap, kapitalist yaylmacln temel karakteristiine ynelik bir tartmay sunabiliriz sanrm. Antik Yunan dneminde de Yunan kolonileri yaylmacyd veya Roma mparatorluu dneminde de imparatorluk yaylmac bir karaktere sahipti, ama kapitalizmin yaylmacl,
24

ekonomik olarak gelien ve kendinden farkl olan ekonomileri yok eden, yerine kapitalist ekonomiyi yerletiren bir yaylmaclk. Hem daha stn bir teknolojiyle gidiyorsunuz, yani retici glerin gelimilii ok farkl, daha verimli, retken ve stn bir teknoloji var. Hem de yeni pazarlar oluturuyorsunuz. Ayn zamanda oraya yatrm yapyorsunuz, oradaki ucuz emekten, ucuz igcnden yararlanyorsunuz. Yani kapitalist smrgeletirmenin, kendisinden nceki smrgeletirme trlerinden ayrt edici zellii, geleneksel retim yntemlerini, yani prekapitalist retim yntemlerini tamamen zecek ekilde, yani kapitalist yaylmay, kapitalist retim ilikilerini yerletirecek ekilde gelien bir smrgecilik olmasdr. Bu genel olarak kapitalizme ilikin dile getirilen bir ey, Luxemburg da bunu dile getiriyor. Tabii nemli eylerden biri de, militarizm konusuna deinmi olmasdr Rosa Luxemburgun, kapitalist ilikilerin ve bu sermaye birikimi srecinin, emperyalist lkeler arasndaki rekabet yarnn, sermaye ihra edebilmek ve yeni pazarlara alabilmek iin gerekletirdikleri yarn eninde sonunda bir savaa yol aaca; yani militarizmin ve savalarn bizatihi kapitalizmle bir gbek bann olduu, kapitalizmin isel elikilerinden, yapsal yapsal zelliklerinden kaynaklanyor olduu tezi ok nemlidir. Bu tez daha sonra Buharin ve Lenin tarafndan gelitirilecektir. Buharine gelmeden nce, bir baka isim daha var: Kautsky. Kautskynin aslnda dorudan emperyalizm zerine yazm olduu herhangi bir kitab yok, blk prk yazlarnda yer alan analizleri var. Buharin 1915 ylnda yazd Emperyalizm ve Dnya Ekonomisi balkl kitapta ki Lenin de byk lde yararlanyor bu kitaptan, Kautskyle bir polemie giriyor ve Kautskynin
25

tezlerini rtmeye alyor. nk Kautsky barl bir emperyalizmin mmkn olduunu sylyor; yani Rosa Luxemburgun tersine ve daha sonra Buharin ve Leninin sylediklerinin tersine barl bir emperyalizm mmkn diyor ve 90 sonras gelitirilen yeni emperyalizm kuramlar da aslnda Kautskynin bu tezini miras aldlar. Rosa Luxemburg, Buharin ve Leninin tezlerinde finans kapitalin ortaya k, finans kapitalin eninde sonunda bir savaa ynelmesi, emperyalistler aras bir savan ortaya k, kapitalizmin isel elikileriyle balantl bir eydir, yani kapitalizmin yapsal zelliklerinin bir sonucudur. Kanlmaz bir eydir bu, ama Kautskynin ultra-emperyalizm kavram altnda gelitirdii yaklamnda, sermayenin yaylma srecinin barl yntemlerle, yani askeri igaller olmakszn, ticaret vs. gibi ekonomik yntemlerle salanabileceini ileri sryordu. Savalar bir tr politik tercih olarak nitelendiriyordu. Kapitalizmin yeni aamasnda, uluslararas boyutta birlemi bir mali sermayenin, barl bir emperyalist politikay hayata geirme olana yaratabileceini dnyordu. Yani emperyalist blm politikalarnda, eitli lkelerin mali sermayeleri arasnda bir rekabetten ok bir ittifakn ortaya kaca dncesini tayordu. Aslnda Buharin ve Leninin gelitirdii tezler bu Kautskynin tezine kar tezlerdi. Tabii ki tek amalar, Kautskynin tezini rtmek deildi. En bata sylediim gibi, kapitalizmin yeni koullarn analiz etmeye ynelmilerdi, ama kitaplarnn belli bir blmnde hep Kautskyle polemie girmi olduklarn grebiliyoruz. Buharin ve Leninin sergiledikleri ortak grleri birka madde ierisinde zetleyecek olursak, unlar syleyebiliriz: Emperyalizm, kapitalizmin tekelci aamasyla ilikilidir, yani emperyalizm
26

tekelci aamayla beraber ortaya kar ve mali sermayenin belirleyiciliinde gelien bir sretir. kinci nemli konu, dnya topraklarnn byk lde emperyalist lkeler tarafndan paylalm olduudur. Bunu birtakm verilerden yola karak gerek Buharin, gerekse Lenin gstermeye alyordu. Var olan topraklar, 1910lara gelindiinde, byk emperyalist gler tarafndan u ya da bu ekilde paylalmt, yani ya dorudan toprak ilhakyla, ya pazarlarn kurulmasyla, ya yatrm yoluyla, ya sermaye akyla byle bir paylam neredeyse sona ermiti. Dolaysyla, bu paylam sona erdii iin, bir sava kanlmazd, yani emperyalistler aras rekabet savala sonlanmak durumundadr. Emperyalistler arasnda ortaya kan ittifaklar, sadece savalar arasnda soluklanma molalardr. Baka trl bu rekabetin almas ve yeni bir paylam mantna gidilmesi mmkn deildir. 1915te yazmt Buharin kitabn, Lenin de 1916 ylnda yazacaktr. Dier bir ortak nokta, retici glerdeki hzl gelime zerinde durmalardr. Gerekten de hem Buharin, hem Leninin kitabnda dikkatle inceledikleri, veriler sunarak gstermeye, altklar eylerden biri, kapitalist sistem ierisinde 1850lerden 1900lere gelinceye kadar retici glerdeki hzl gelime, yani retken sermayenin verimliliin ok hzl bir biimde artyor olmasdr. Bunu Buharin tek tek (ok ayrntya girerek, ben anlatmak istemiyorum bunu) sektrler asndan inceler. Kmr, demir cevheri reten ar sanayinin geliiyor olmas ve bunun bir lkenin ekonomik gelimiliinin gstergesi haline gelmesi Ulam aralarnn geliiyor olmas, yani ticaret filolarnn ve deniz ar ticaretin byk lde geliiyor olmas Ayn zamanda iletiim olanaklarn, yani telgrafn bulunmasyla birlikte, dnya borsasnn ortaya kmas ve hisse senedi kapitalizmi olarak
27

Buharinin adlandrd bu tekelci kapitalizmin belirmesi Temel deikenlerden biri, iletiim ve ulam sektrlerinde yaanan hzl gelimedir ki, bu kapitalizmin daha sonraki evrelerinde, gnmze kadar gelinen evrelerinde de ok hzl bir biimde kendisini gsteren bir sre ve elbette bankaclk faaliyetlerinin byk nem kazanyor olmas Banka sermayesiyle sanayi sermayesinin birleiyor olmas, yani byk sanayi sermayelerinin arkasnda gl bankalarn yer alyor olmas bir dier nemli tez ve gelien sektrler asndan bakldnda, mesela kimya sanayi, tekstil sanayi 1850lerden 1910lara kadarki sre ierisinde cam ve porselen sanayi, kt sanayi, petrol sanayi gibi sanayilerin, ulam sektr de buna dahil, byk bir ilerleme kat ettii grlyor. Buharinin yine ok temel tezlerinden biri, yeni bir uluslararas iblmnn ortaya ktdr. Kitabn isminde zaten Dnya Ekonomisi kavram var dikkat edilecek olursa. Bir dnya ekonomisinin ortaya kt tezini ne sryor. Ekonomik adan bir uluslararaslama sz konusudur. Bu uluslararaslama, birtakm merkezlerin finans merkezi olarak konumlanmasn getirmektedir; 1900lerin balarnda Londra, New York, Berlin gibi finans merkezleri ortaya kmaktadr. Bir yerdeki fiyatlarda deiim artk dnyann dier blgelerindeki fiyatlar byk lde etkilemektedir, yani dnya ekonomisi olarak kapitalist ekonomi daha esnek bir yap kazanmaya balamtr, ama buna mukabil, gl ulusal ekonomiler de ortaya kmaktadr. nemli lde gelien bir tekelleme aamas, trstler, karteller, ayn zamanda ulusal ekonominin en gl unsurlar olarak kendisini gstermektedir ve bizatihi devlet tarafndan da desteklenmektedir. Devlet ve mali sermaye arasnda ulusal ekonominin kurulmas amacyla bir ibirlii sz konusudur, Tekelci sermaye
28

aamasnda devlete ok nemli bir rol, ok nemli bir ilev dmektedir. Bu ilev sadece savunma, gvenlikle snrl deildir. Devlet, bizatihi ekonomik bir aktr olarak, kendi byk iletmelerine sahip olduu gibi, ayn zamanda mali sermayeyle de ortak ok byk iletmeler, ok byk tekeller ve trstler kurmutur. Tekelci sermaye asndan ulusal ekonomide korumac bir yap mevcuttur, yani ieride maln fiyatn yksek tutmak gibi bir ama vardr. Uluslararas dzlemde ise fiyat rekabet edebilmek iin drebilmek, yani ihra edilen mallarn fiyatn drebilme konusunda devletin bizatihi korumac politikalar sz konusudur ve bir yandan da Buharin bu dnemi, gmrk tarifeleri sava olarak adlandrlr. Yksek gmrk duvarlar ve gmrk tarifeleri yoluyla, devletin korumac politikalaryla ieride ulusal sanayisini, mali sermayesini kurmas ve korumaya almas, ama ayn zamanda bir uluslararas rekabeti de desteklemesine, yani emperyalist devletlerin gelien uluslararas sermayeyi destekleyici bir rol, bir ilev ykleniyor olduuna zellikle iaret ediyor. Biraz nce sylediimiz gibi, verilerle sunulan dier bir deiken, gelimi ekonomiler arasnda dnya topraklarnn paylam olmasdr. Verdii rneklerden biri o dnem asndan Alman AEGyle Amerikan General Electric Companynin birlemi olmas, uluslararas bir tekel oluturulmu olmas ve bunu devletlerin, Almanya ve Amerikann destekliyor olmas; bunun karsnda bir ngiliz, Fransz tekelinin yer alyor olmasdr. Uluslararas tekellerin rekabeti asndan bakldnda, yani tekelci kapitalizme girildii zaman, aslnda rekabet baka bir renk almaya balyor, rekabetin sona ermesi sz konusu deil, ama baka bir biim alyor.
29

ok skmadan ve ok uzatmadan Leninin tezlerine gireceim ve burada bitireceim. Daha sonra bir ara verip belki tartmalara geeceiz. Leninin kitab hangi adan nemli? Bir kere Buharin bir ekonomist olarak daha ok ekonomik analizler yapyor; geni lde ekonomik verilerden yararlanyor. Gerekten de vermi olduu veriler, o dnem dnya ekonomisini tahlil etme asndan ok nemli, ama Leninin kitabi politik bir kitap, zaten Trke basksnda yok, ama ngilizce basksnda baln altnda Politik Bir Bror diye bir ifade yer alyor. Dolaysyla emperyalizm analizi, politik bir analiz. Dierlerinden fark nedir Leninin diye soracak olursak, byle bir zgnlnn ve farknn olduunu syleyebiliriz, politik bir analiz yapmaya giriiyor. Lenin, bir kere kitabnn byk bir ksmn, Hobson, Hilferding, Buharin tarafndan gelitirilmi olan tezleri toparlamaya ve sentezlemeye ayryor. Fazla kaln olmayan bir kitap bu Zaten kendisi de ok alakgnll bir biimde, Kitapk olarak adlandrr kitabn. svirede yazmtr ve kitabn balangcnda aslnda bir tr Ezop diliyle yazlm olduunu, yani gizli, irek bir dille yazlm olduunu syler. Rusyada var olan sansrden dolay baka trl okutulmas mmkn deildir. Kitabn nemli bir ksm, demin sylediim gibi, ekonomik analizlere hasredilmitir ve bu Leninin ok zet olarak syledii, emalam artk, be analiz zerinden gelimektedir. Bunlar zerinde durduumuz iin sadece ksaca belirtmekle yetineceim. Emperyalizmin birbirine bal be zellii olduunu sylyor Lenin: Tekellerin ykselii, tekeller aras bir rekabetin sz konusu olmas; ikincisi finans kapitalin ykselii; ncs, sermaye ihrac, yani meta ihracndan farkl olarak sermaye ihracnn byk bir anlam ve nem tayor olmas; drdncs, dnyay
30

kendi aralarnda paylaan uluslararas tekelci kapitalist birliklerin olumas ve beinci olarak da, yeryz topraklarnn kapitalist, byk gler arasnda paylalm olmas, yani daha nceki tezleri tekrarlyor ve sentezliyor, ama politik tezleri nemli Leninin, hangi tezleri gelitiriyor burada? Bir kere yle bir ey var, bu kitabn isminden de anlalaca zere, emperyalizm kapitalizmin en yksek aamas, yani Lenin kapitalizmin ulam olduu aamay kapitalizmin artk son aamas olarak gryor. Onun bir sonraki aamas artk kapitalizmin yeni bir evresi deil, sosyalizm olacaktr. En nemli eylerinden biri de, sosyalizm iin koullarn olgunlat bir dnemi ifade eder tekelci kapitalizm; sosyalizme gebe olan ve sosyalizmi aacak olan bir dnemdir. Dolaysyla Kautskynin tersine tekelci kapitalizm, sermayenin bir kesiminin savunduu ve onun politik idaresine, politik tercihine bal olan bir ey deildir. Kapitalizmin yapsal zelliklerinin, ileyi tarznn ulat bir durumdur, bir evredir. Politik tercihlerle bir balants yoktur ve oradan sosyalizme geilecektir. Politik analizinin ikinci boyutu ki, bu ok nemsenir, kapitalist lkelerde ve emperyalist lkelerdeki i savaa ynelebilecek atmalarn, yani snfsal mcadelelerin lmlatrlmas ve darya aktarlmas asndan emperyalizmin nemli bir rol yklenmi olduudur. Hatta ngilizlerin nl devlet adamlarndan yapm olduu alntlarla da bu iddiasn glendirir. Mesela, bunlardan biri 1895te ngiliz burjuvazisinin nde gelen politikaclarndan Cecil Rhodes. yle der Cecil Rhodes: Dn Londrada East Enddeydim (ii mahallesinde) ve isizlerin bir toplantsna katldm. Ekmek haykrndan baka bir ey olmayan vahi konumalar dinledikten sonra eve giderken emperyalizmin nemini her zamankinden daha fa31

zla kavradm. Byk fikrim, toplumsal sorunu zmektir, yani Birleik Krallkn krk milyonluk nfusunu kanl bir i savatan korumak iin, biz smrge politikaclar, fazla nfusu yerletirmek, fabrika ve madenlerde retilen mallara yeni pazarlar amak iin yeni topraklar ele geirmeliyiz. Daima sylemiimdir: mparatorluk bir mide sorunudur. sava istemiyorsanz, emperyalist olmak zorundasnz. Bir baka nemli politik analizi, emperyalizmle ii snf arasnda bir ilikinin kurulmas. Bu da ok nemli, yani politik adan varm olduu sonular iin, bu ok nemlidir, nk emperyalizmden elde edilmi artk rnn ieriye aktarlmasndan, ii snfnn da belli llerde yararlandn syler. Hatta bir ii aristokrasisinin ortaya ktn vurgular. Dolaysyla, Avrupadaki sosyalist hareketin, ii snf hareketinin geliimi asndan bu ok nemli bir konudur. Yaam koullar iyileen ve creti ykselen iiler, artk sistemle daha bir uyumlamaya, sistemle btnlemeye balayacaklardr, buna parmak basar. zellikle Avrupada gelien bu eilime, bir ii aristokrasisinin ortaya k eilimine parmak basar. Daha sonra, Komnist Enternasyonalde, smrgeletirilen lkelerden gelen aydnlarla yapm olduu konumalarda -bu kitabnda yok ama bir bilgi olarak geer- yeni sosyalist mcadelelerin ve sosyalist sistemlerin Avrupadan smrgeletirilen topraklara, bamllatrlan topraklara doru kayaca dncesine ulamtr. Bu lkelerdeki ii snfnn, zellikle pre-kapitalist ilikiler ierisinde olan kesimlerle ve kyllkle ittifak ierisinde sosyalist devrim yapmak ansnn daha byk olduunu dnmeye balar Yani, Avrupada sosyalist bir devrimin olanaklarnn yava yava ortadan kalkmakta olduunu fark ediyor Lenin. Bugnk adyla, nc Dnya l32

kelerinde byle bir devrim olaslnn daha yksek olduu ynnde bir sonuca varyor. Leninin kitabnn politik olarak bir baka nemli bir yn, hegemonya kavramn kullanyor olmas. Daha nce, Rus sosyal demokratlar tarafndan da kullanlan bir kavram hegemonya. Lenin bu kitapta zellikle bu kavram kullanyor. Toprak ilhaknn ve emperyalist smrnn sadece ekonomik amalara ynelik olmadn, olmayabileceini, kar taraf zayflatmak, dier emperyalist gleri zayflatmak politikasnn bir unsur olduunu da dile getiriyor ki bu, daha sonra ok etkili olan bir gr. Hegemonya kavram bugn, biliyorsunuz Amerikann zellikle, emperyalist gcn aklama asndan da kullanlan, bavurulan bir kavram. Irak igali, Afganistan igalinin gerekeleri asndan da dile getirilen bir ey. Amerikann Irak igal ederken, ya da Afganistan igal ederken dorudan bir ekonomik kar olmayabilir. Ortaya kabilecek yeni glerle rekabet edebilmek ya da ortaya kabilecek yeni gleri engelleyebilmek iin, daha uzun vadeli bir emperyalist yarn bir unsuru olarak, toprak ilhaknn siyasi gerekelerle, hegemonik kalma amacyla, ekonomik kar sz konusu olmasa dahi yaplyor olduu tahlili nemli. Bir baka ey, kapitalizmin son aamasnn, tekelci kapitalizmin bir asalaklk ve rme ierisine girmi olduu tezidir. Bu son aamasdr kapitalizmin, ama ayn zamanda bir rantiye ekonomisidir, bunu Buharin hisse senedi ekonomisi olarak adlandryordu, Lenin de ayn eyi syler. retken faaliyetler dnda, mali sermayenin ne gemesiyle beraber banka kredilerinin, devlet tahvili alm-satm ve, toprak speklasyonunun ne geiyor olmas, kapitalizmin asalak duruma gelmesi ve rmeye doru eilimi olarak grlmtr ve belki de Lenin en fazla tartmaya
33

konu olan tezlerinden bir tanesi de budur. Daha sonra kapitalizm zerine tahlil yapanlar, unu ne srmektedirler: Lenin retken sermayenin nemsiz bir hale geldii tezinden hareket ediyordu, fakat daha sonra ok farkl sektrlerde kapitalizm retken sermayeyi arttrd. Yani ulam, iletiim, telekomnikasyon, uzay teknolojisi, genetik vs. gibi alanlarda retken sermayeyi yeniden arttrmak yoluna gitti, dolaysyla bir rantiye ekonomisi olarak kalmad kapitalizm. retken sermaye, retici glerin geliimi devam etti gibisinden bir kar tez de sz konusu olabilmekte Genel olarak, klasik emperyalizm kuramlar erevesi iinde, ok zet bir biimde, dikkat ekici olan, temel savlar bunlar, ama sorularnz erevesinde biraz daha amak mmkn olabilir. Umarm ok kuramsal ve skc olmamtr, teekkr ederim. sterseniz bir ara verelim, daha sonra sorulara geebiliriz.

34

I. BLM TARTIMALAR

SALONDAN- mparatorluu ortaya atan, kreselleme teorisini ortaya atanlar arasndaki benzerlikleri biraz aabilir misiniz? SALONDAN- Kriz sonras, kapitalizmin yapsal bir deiiklie gittii grlen bir ey. Mesela, dolarn artk eski hegemonyasnn kalmayaca, farkl para birimlerinin uluslar aras ticarette geerli olaca syleniyor. Birinci Dnya Sava ncesi, dnya, ok kutuplu, ama sonunda hepsi kapitalist olan lkeler gibi bir benzerlik ortaya kar m? FLZ ZABCI- Birinci Dnya Sava ncesine benzer bir durum sz konusu olabilir mi? diye soruyorsunuz deil mi? Yani, tek kutuplu dnyadan daha farkl bir dnyaya, farkl bir gler dalmna doru bir gei sz konusu olabilir mi? Buyurun. SALONDAN- imdi acaba, Lenin tarihsel olarak yanld m diye bir soru sormak istiyorum. nk Lenin emperyalizmi tanmlarken, tekelci sermayenin en son aamas olarak yorumluyor ve ondan sonra kapitalizmin sosyalist devrimlere evrimlere evirilecei diye bir ey sylyor. Ancak; emperyalizm bugn kresellemeye doru evrildi. Lenin tarihsel olarak ksa bir dnem iin hakl kt, ikinci Dnya Savandan sonra, yeni yeni sosyalist lkeler dodu ama o zaman da baktmz zaman, sosyalizm kt ve artk devrimin ipular da imdilik gzkmyor. Dediim gibi, emperyalizm belli bir kresellemeye doru evrildi, bu durum nedir acaba? Lenin yanld m acaba uzun vadede? FLZ ZABCI- Sizin cevabnz var gibi gzkyor bu soruya. SALONDAN- Birinci Dnya Sava srecinde, Enternasyonalde de syledii tez ortaya atlyor, sanrm Lenin de bunu destekliyor. Bu emperyalist sava ierisinde ii snfnn, kapitalistler tarafndan silahlandrlaca ve bu silahlanan ii
37

snflarnn, silahlar birbirine dorultmaktan ok; kendilerini smren egemen snflara dndreceine dair bir tez ortaya atlyor. Bu balamda, milliyetilik, militarizmle, kapitalizm arasndaki ilikiyi, orada yanlmasnn, o sosyalistlerin o tezinin hakl kmamasnn sebebi olarak neyi grebiliriz? Leninin nc Dnya lkelerine daha ok odaklandn, Avrupada sosyalist devrim olamayacan dndn sylemitiniz. Bu, Marksdan bir kopu mu? nk Marks, kapitalizmin retici glerine hibir in Seddinin dayanamayacandan, kapitalist retim tarz girdii lkelerin, kapitalist retim tarzlarn tamamen deitireceinden bahsediyor. Bu Leninle Marks arasnda temel bir ayrm olarak grlebilir mi? Zaten Bamllk Okulu da bu tezi savunuyor. Bir taraftan Birinci Dnya lkeleri, nc Dnya lkelerinin hibir zaman kapitalistleme srecine geemeyeceklerini savunuyorlar. Orada ikisi arasnda, Marksla Lenin arasnda siyasi adan bir kopu grebilir miyiz? FLZ ZABCI- Kapitalistleme srecini yorumlamak asndan m? Smrgeletirilen lkelerdeki kapitalistleme srecini yorumlamak asndan m? Baka soru var m? SALONDAN- savan, d savaa kaydrlmas gibi bir olgudan bahsetmitiniz. Peki, bugnk hkmete bakarsanz, ite AKP Hkmetine, Krt sorununun zm, ama Trkiyenin, gl ordu, gl Trkiye gibi, bir slogan gibi bir ey mi? Yani daha ok, Ahmet Davutolunun geliiyle birlikte, dier d dnyaya, daha dorusu Ortadouya, gl bir Trkiye gibi bir alm vard. Yani benzer, ayn ey midir? SALONDAN- 1929 bunalm dnemi sonrasnda, bilindii gibi, kapitalist sistem bir savala,
38

paylam savayla karlat. Gnmzde de 2008de balayan halen derinleerek devam eden bir kresel krizin, byle bir savaa imdilik yol amamasn nasl aklarz? Kapitalist-emperyalist sistemin z deimediine gre, hangi mekanizmalarla bu durumu tolare ediyor? FLZ ZABCI- Ben, var olan sorular unutmadan ve zamanmzn yettii lde cevaplandraym. Sondan balayp, baa doru geleyim. Son krizin, kresel bir savaa ulamam olmas, belki erken bir saptama olabilir. Bundan sonra nasl bir gelimeye sahne olacak dnya bilemiyoruz, ama u an iin grlen ey ya da bana yle gzkyor ki, byk gler, byk devletler arasnda ksmi bir uzlamaya, sessiz bir uzlamaya varlyor. Amerika Birleik Devletleri tarafndan Irak, Afganistan gibi belli blgelerin igal edilmesi, balangta bir itirazla karlat; zellikle Fransa ve Almanya kar kt. Fakat daha sonra o konuda da bir uzlama ortaya kt, yani bir paylam dzeniyle balantl olarak bir uzlama ortaya kyor. Bu dnemi, iinden geerken ok iyi tahlil etme ansna sahip deiliz. Byle bir uzlamann, ksmi, greli bir uzlamann ortaya km olduunu syleyebiliriz. Ama ekonomik krizin getirecei yeni bir sava durumu acaba sz konusu olabilir mi? Bu mesele ok tartld. Krizden sonra da tartlr hale geldi, ama kanmca bu tartmalar kapitalizmin derininde yer alan yapsal elikilere inmedi. Mesela, Rosa Lksemburgun ismi ok fazla gndeme geldi. Yaptlarnda pek rastlamadm ona, ama son kriz srasnda dzeltici sava kavram ona atf yaplarak kullanld. Kriz ortamn atlatabilmek iin, savalarn yeni bir olanak sunabilecei, yeni bir frsat sunabilecei ynnde tezler ortaya atld. Gerekten kapitalizmin varolan krizi, byle bir sava dourur mu? Bu krizin nitelii ne? Yapsal bir kriz mi? Dier krizlerle benzer ynleri, farkl
39

ynleri nelerdir? gibi sorularn iyi bir biimde yantlanmas gerekiyor. Bir savan sz konusu olabilecei tespiti ise, ok yzeysel bir tespit gibi geliyor bana. Bu krizin, dzeltici bir savaa yol aabilecei tespiti, yeterli temelleri olmayan bir tespit bana kalrsa. Ksa vadede, emperyalistler aras bir sava olasl uzak grnyor. Son dnem itibariyle baktmda, mesela in, Rusya, Avrupa Birlii ve Amerika Birleik Devletleri arasnda zaman zaman belli konularda bir uzlamann ortaya kt ynnde. Bunu tam olarak syleyebilmek, kesin bir tespit yapabilmek kolay deil, fakat byle bir eilimin olduu ynnde bir izlenim var bende, en azndan u an iin. Dolaysyla byk gler arasnda sava olasl neredeyse yok gibi, ama ksmi, blgesel atmalar olabilir belki. Pakistann durumu ilgin. Amerika Birleik Devletlerinin ve dier lkelerin askeri gleri, Iraktan, Afganistan ve Pakistana doru kayd. Amerika Birleik Devletleri, Iraktan asker ekmeye yneliyor, ama Afganistana asker ymaya alyor. Pakistann Iraktan fark kalmad neredeyse, bombalamalar, intihar eylemleri ve bir i karklk Sava denince, emperyalist glerin kar karya geldii bir sava deil artk sz konusu olan. Savan yntemleri farkl ve i savaa ynlendiriyor Amerika Birleik Devletleri; bazen igal ediyor, bazen de i sava yaratyor. Mesela, Pakistann durumu biraz byle. Var olan devletin kurmu olduu gvenlik mekanizmalarn ortadan kalkt, byk bir dzensizliin, istikrarszln hkim olduu bir ortam yaratyor, bunu kkrtyor aslnda. Var olan etnik, dinsel gruplar arasndaki kavgalar da kkrtyor. Dorudan askeri gleri ile mdahale etme yannda, byle bir ynteme de bavuruyor. O yzden sanki Amerikann dorudan mdahalesi
40

dnda, nk onun ok byk bir baarszla uradn grdk biz, i savalara ynelik bir adm atacak gibi bir izlenim var bende. Bilmem siz ne dersiniz buna ilikin olarak? Sizin bir ngrnz var m bununla ilgili? SALONDAN- 45 sonras, yani paylam sava sonras tm paylam sonras, istemeseler de yrynn bu sistemden kopmas, in Devrimi ve Sovyet sistemine bal devrimlerin ortaya kmas bu kresel glere ciddi bir ey vermitir diye dnyorum ve hemen arkasndan Dnya Ticaret rgt, IMF, NATO vesaire sistemi uzun vadede ayakta tutmak iin tedbirler almtr. Bugn onlarn yeni biimleri aranyor. Yani, sava belki en son are, ama sizin de ifade ettiiniz gibi mevzi savalar sryor, ama byk bir paylamdan ekiniyorlar, ne olacan onlar da gremiyorlar, byle bir savan sonunda ne kacak? Kimse bilmiyor, onlar da bilmiyorlar. Muhtemelen kt eyler kacak diye, sistemi kendi ierisinde kontrol etmeye alyorlar. FLZ ZABCI- Pek ok teknie bavuruluyor; mesela, bunlardan bir tanesi rejim deiiklii. Var olan corafi snrlarn, ulusal snrlarn yeniden izilmesi iin, sadece sava, askeri teknikleri kullanmyor. Rejim deiiklini kullanyor, bunu grdk ite, bu renkli devrimler erevesinde. Ukraynada grdk, Suriyede yapmaya alt; pek ok lkede bavurduu eylerden bir tanesi bu. SALONDAN- Veyahut da Byk Ortadou Projesi gibi yeni paradigmalardan hareket ediyor. FLZ ZABCI- Politik yntemler kullanyor bazen, duruma gre deiiyor. ok hzl bir deiim sreci gsteriyor aslnda. Var olan dengeler itibariyle bakldnda ok hzl bir deiim sreci ierisine girdik diye dnyorum. SALONDAN- Mesela, bu Trkiyedeki PKK, Krt meselesinin birden bire sanki 30 ylda hibir ey
41

olmam gibi alm paketinin yukardan aa doru dayatlmas burada byle bir uzlama salarken, sizin dediiniz gibi Pakistan, Afganistan gibi . durumu baka bir ey. FLZ ZABCI- Bu atma dzlemi kaydrlyor. Bu bir stratejinin gerei olarak da ortaya kabiliyor. Belki bununla balantl olarak, arkadamzn sorduu gl bir Trkiye imajnn izilmeye allmas, acaba i savan darya doru kaydrlmas gibi bir ey, bu tahlil daha ok Lenin tarafndan, byk emperyalist gler iin gelitirilmi bir tahlil ve o dnem iin yaplm bir tahlil, yani 20. Yzyln balarnda yaplm bir tahlil. Tabii ki, gelimi kapitalist lkeler, snf mcadelelerini lmlatrmak iin, her zaman emperyalist bir arta ihtiya duyuyorlar ve bundan byk lde yararlanyorlar. 45 sonras ii snf ile sermaye ve devlet arasnda gelien bir ittifakn sonucu olan, sosyal devlet anlay ya da Keynesyen uygulamalar dahi, Avrupa lkelerinin dardan ald bu destee, artk rne bal olarak gereklemi bir eydi. Tabii ki emperyalizmin byle bir snf mcadelesini, lmlatrma, trpleme anlamnda nemli bir rol oluyor. Trkiyeyi bir emperyalist lke olarak deerlendirmemiz mmkn deil, tam tersine, baml klnm, yar smrge, mstemleke, ne olarak adlandrrsak adlandralm, yle bir lke Trkiye; dolaysyla, emperyalist lkeler iin yaplm olan tespiti, Trkiyeye uyarlamak pek doru olmaz. Analitik olarak doru olmaz, ama yle bir ey var: Gerekten, Trkiyenin d politika asndan izdii yeni bir profil var. Gene iinden getiimiz bir sre olduu iin, bire bir doru deerlendirmek belki mmkn olmayabilir ama sizin de sylediiniz gibi, komularla iyi ilikiler kurma erevesinde aslnda, blgede gl bir lke olmaya soyunuyor Trkiye.
42

SALONDAN- Trkiye tam anlamyla emperyalist bir lke deil ama sonuta bir noktada emperyalizmin orta douda taeronluunu yapan bir lke. Bir noktada emperyalizm isellemi bir olgu Trkiyede ve ilerisi iin bu durumun daha glenecei sylenebilir mi? FLZ ZABCI- Irakta daha istikrarl bir ynetim kurma gibi bir amac var. Kuzey Irak daha denetlenebilir ve daha dzenli, istikrarl bir hale getirmek istiyor, Amerika Birleik Devletleri ve PKKnn etkisiz hale getirilmesi de bundan Trkiye Kuzey Iraka omuz verecek, destek verecek, bunun karlnda da PKKnn yava yava bitirilmesi gibi bir proje sz konusu. Gene, Amerikann zellikle Kafkaslar ve Ortadouda gelitirmi olduu politikalardan bamsz deil aslnda bunlar. Trkiyenin slendii rol de o politikalar erevesinde gerekleiyor. Irakta istikrarn kurulmas; ama dier blgelere doru kaydrlm bir i sava. Irakta, zellikle Kuzey Irakta istikrarn salanmasnda Trkiyenin belli bir rol yklenmesi ve tabii ki bu blgeyi kapitalist ilikilere ve pazara entegre etmek. Suriye, Hafz Esadn lmnden sonra, biliyorsunuz, Amerika Birleik Devletlerine daha fazla yaklamaya balad, bir neo-liberal program uygulamaya balad. O yaklamann arac kurumu gibi Trkiye. Blgede istikrar ve bar diyor ama o istikrar ve bar lkelerinin veya daha uzak kalm blge lkelerinin kapitalist sistemle daha fazla btnletirilmesine de hizmet ediyor. SALONDAN- Suriye, Avrupa Birliinin, gmrk birlii iine almay hesaplad bir lke. Suriye ile Trkiye arasnda kurulan iliki, batya ramen kurulmu bir iliki deil. Zaten, Trkiyenin orta douda izledii, genileme politikas, Amerikaya ramen bir politika deil ki. Amerikann politikasnn bu blgedeki bir uygulamasn yapyor Trkiye.
43

FLZ ZABCI- Mesela, Balkanlarda, Srbistan ile Hrvatistan ya da Bosna-Hersek arasnda bir arabulucu rolne giriyor, pek ok lke asndan o blgedeki ilikileri dzenleyen, gelitiren bir arac rol ykleniyor. ran meselesi ayn ekilde. SALONDAN- nce Genelkurmay Bakan gitti, bizim Pakistann en problemli yerinde Pakistan Genelkurmay Bakanyla gezdiler, inceleme yaptlar. Arkasndan Trkiyenin Babakan gitti birka gn sonra. Hadise, oralar Amerikann politikalarna uygun bir hale getirme olaydr. SALONDAN- Mesela, Krt hareketinin bugnden snfsal bir hareket olduunu syleyemeyiz, ama Trkiyeye sanrm biraz bal tutan parman yalar diyebilir miyiz? FLZ ZABCI- Hangi anlamda? SALONDAN- Amerikann blgedeki projelerini uygulanmasnda arac olduunu sylediniz sanrm, bu noktada Gney Koreye benzetildi, Gney Kore nasl zenginletirilse Trkiye de yle olacak gibi bir ey oluyor. Ya da sanrm bir eyi vard Abdullah calan paa yapalm diye. Buna benzer eyler olabilir mi? FLZ ZABCI- Yani btn bunlarla beraber, Trkiyeye ekonomik bir kaynak da akacak diye mi dnyorsunuz? Zaten bu yaplyor. Btn bu stratejiler, krediler vesaire ile yaplan bir ey bu. Dnya Bankas kredileri, IMF kredileri gibi Trkiyeye ok fazla kredi aktarlmasnn nedenlerinden bir tanesi de, Trkiyenin Amerika asndan jeostratejik konumunun ok byk bir nem arz ediyor olmas. Trkiye krizi ok derinden hissederek yaamad, isizlik oran filan ykseldi, ama bire bir gndelik hayatmz ierisinde derinlemesine bir kriz hissetmedik. Dolaan, milyarlarca dolarlk para var, bu nereden geliyor, nasl geliyor belli deil. Trkiyenin ihracat artt, yllk 150 milyar dolar bulan bir
44

ihracat var. Ekonomi bir ekilde bymeye devam ediyor, ama iktisat hocalarmzn hep syledii bir ey var: Byme her zaman iin refah arttrc, gelir dalmn dzeltici bir gelimeye denk dmez. Byme devam ediyor, fakat bu Trkiyede yoksullarn, isizlerin artmayaca anlamna gelmiyor tabii ki. Trkiyeye ynelik byk bir ekonomik destek var. 2001 krizi srasnda Trkiye, ok byk destek ald, Dnya Bankasndan ve IMFden ok byk krediler ald. Hemen ncesinde krize girmi olan Arjantine ayn destek verilmedi. Tkiyenin jeostratejik konumu nemli gerekten, o adan ekonomisiyle de batmayan bir lke olarak korunmak isteniyor. SALONDAN- Burada yle diyebiliriz belki: Trkiyenin Byk Ortadou Projesinde rnek model olarak gsterilmesinin bu modelin geerliliinin Trkiyede ayakta kalmasyla alakal olduunu sylyor. nk model olarak gsterilen lkenin kyor olmas aslnda, o projenin de keceinin, almayacann bir gstergesi olarak alglanabilir bence de. Trkiyenin bu anlamda kmeyeceini, ayakta kalmasn desteklemek, bu anlamda en azndan Amerikann veya Avrupann politikasdr. Trkiyenin para girikna baktnz zaman ortalkta hesabn veremediimiz, nereden geldiini bilemediimiz aa yukar 17-20 milyar dolar civarnda bir para var. Belki bu parann sayesinde biz krizi derinden hissetmiyoruz. FLZ ZABCI- Scak para ak da srd. Resmi yollardan bilinmeyen bir ey var, ama para ak da sryor. SALONDAN- AKPnin bu alm, Trkiyenin sermaye snf tarafndan da destekleniyor. Irak bizim, u anda d ticarette ak vermediimiz yegne lkelerden biri. Trkiyenin d ticaretinde
45

hayatnda grmedii ekilde, Afrika lkeleriyle ona, yirmiye katlanyor bu ticaret hacmi. Bu politika da sermaye snf tarafndan destekleniyor. FLZ ZABCI- Bizatihi sermaye snfnn d yatrmlara ynelmesi sz konusu. Mesela Afrika asndan bakldnda SALONDAN- Aslnda biz emperyalist bir lke deil, ama sermaye ihra eden bir lke haline geldik. FLZ ZABCI- Bunlar da dnmek lazm, hani sermaye ihrac artk, gnmzde zerinde tartlmas gereken eylerden bir tanesi. Sadece emperyalist lkelerin gerekletirdii bir ey olmaktan kt. Gelimekte olan lkeler kategorisi ierisinde yer alan lkeler de, sermaye ihracna bavuruyorlar. Trkiyenin Rusyaya, Iraka veya dier lkelere, Balkan lkelerine veya Afrika lkelerine ynelik d yatrm yapmak ynnde istekleri var. SALONDAN- Bu biraz, sermayenin yapsyla da ilgili bir ey. Trkiyenin sermayesi nedir, bakmak gerekir mi ona? Afrikaya giden para, Trkiye zerinden giden para, kimin paras acaba? Kimin sermayesi? Artk, uluslararaslam bir durum sz konusu. Bir anlamda sermayenin uluslararaslamas sz konusu. Bu sermaye batl emperyalistlerin yahut baka byk finans evrelerinin sermayesi olmadna dair de bir garanti yok yani. FLZ ZABCI- Yok, ama hani, gazete haberlerinde, benim rastladm, Trk sermayesiydi o. Afrikaya gz diken ve d yatrmlar yapmay dnen, nk ucuz emek, ucuz igc ok nemli, yani Trkiyede yle ya da byle korunan bir sermaye kesimi var. SALONDAN- O yatrmclar buradan fabrikay skp gtryorlar o tr yerlere. Evet, o tr eyler oluyor.
46

SALONDAN- Syledii gibi Trkiye a atlayarak, demokratikleecei, hegemonik bir lke olaca ve keyi dnecei eklinde bir sylenti var ve buna sadan, soldan satlan bir yn insan var. Byle bir ey yoktur, nk sistemin iinde bil lkedir ve kapitalizmin daima kr hedeflerini en yksek noktaya tamak gibi bir durumla kar karya kald iin, Trkiyenin bu anlattmz ksmi szde gelimelerle bir Almanya, bir Avrupa, bir . veya benzeri bir ey olmas mmkn deildir diyorum ve bu tr ham hayallere de kaplmamas lazmdr. FLZ ZABCI- Evet, u husus. (Glmeler) SALONDAN- ok byk unvanlar olan insanlar Trkiye hemen hemen keyi dnmtr, Trkiye artk kresel sistemin bir paras olmutur, artk eski eylerden vazgesin diye akl veren insanlar zaman zaman iimizden kyor. FLZ ZABCI- Herhalde, ok hayalperestsiniz demekten baka sylenecek bir ey yok, gerek d bir ey nk. Lenin ve Marks arasndaki fark, kapitalistleme asndand deil mi? Smrgelemi lkelerin kapitalistlemesi asndan, aslnda Marks bildiim kadaryla ok fazla ey sylemiyor. Smrgeler zerine yazm olduu yazlarda, bu lkelerde de kapitalistleme asndan belli bir ilerlemenin gereklemesi dncesi var ve bu belli llerde de eletirilen bir ey. Mesela, Hindistann smrgeletirilmesi, Hindistann daha ileriye doru gitmesi asndan bir adm olarak deerlendirilir. Kapitalistleme ve ilerleme dncesinin, Marksdaki uzants olarak deerlendirilir. Byle olmasa dahi, gerekten smrgeletirilen lkelerde eski eitsizlik sistemlerinin alaca ynnde dnceleri var. Lenin ve Buharin smrgeletirilen lkelerdeki sre zerinde hemen hemen hi durmuyorlar. Daha sonra gelitirilen kuramlarn en ciddi eletiri
47

noktalarndan bir tanesi de bu. Emperyalist mi, daha ok emperyalist lkeler ve onlarn i ie ilikileri ve bu lkelerdeki kapitalizmin gelime dinamikleri asndan tahlil ediyorlar. Lenin belki bir istisna, Rusyada kapitalizmin gelimesi vesaire zerine yazlar var, ama derli toplu biimde gelien Dnya kapitalist sistemi ierisinde bir dnya sistemi olarak kapitalizm iinde iblmne dayal olarak, smrgeletirilen lkelerdeki kapitalistleme srecinin nasl olaca, nasl olabilecei konusunda genel bir yaklam, genel bir ereve sunmuyorlar. Klasik emperyalizm kuramlarnn byle bir yan var. Fakat daha sonra, benim zellikle aramba gnk sunuta zerinde durmak istediim ey, 45 sonras gelien teoriler erevesinde bunun nemli bir konu olarak ele alnddr. Paul Barandan Bamllk Okuluna kadar, Andre Gunder Franktan Wallersteina kadar pek ok kuramc, bu sorun zerinde de durmaya balyorlar ve az gelimiliin aslnda teorisini kurmaya alyorlar. Var olan dnya kapitalist sistemi iblm ierisinde, acaba geride braklm olmak, azgelimi olmak nasl bir anlam ifade ediyor? Hangi ekonomik srelerin sonucu olarak ortaya kyor? leri srdkleri tez, bu lkelerin hibir biimde Batdaki biimiyle kapitalistlemenin sz konusu olmayaca Zaten biliyorsunuz, arpk kapitalistleme ad altnda gerek Samir Aminin, gerekse Bamllk Okulu yelerinin kullandklar kavramlar var. Belli llerde sanayileme sz konusu olabilir, ama bu kapitalist sistemlerin getii aama ve evreler, ilerleme, retkenlik ve verimlilik dzeyindeki art eklinde olmayacaktr, nk bir smr ilikisi vardr, eitsiz bir iblm vardr. Bileik ve eitsiz gelime aslnda Troki tarafndan kullanlan, sonra Lenin tarafndan da gelitirilen bir kavram. Bunun zerinde duruyorlar ve bu
48

lkelerin kapitalistlemeleri sz konusu olsa bile, belli llerde ve arpk bir kapitalistleme olaca zerinde duruyorlar. Daha ok, 45 sonras yaklamlarn gelitirdii bir tema bu ve klasik kuramlar da bu adan eletiriyorlar, esas olarak gelimi kapitalist lkelerdeki dinamikler zerinde durduklar iin. Lenin uzun vadede yanlm olabilir mi? diye sormutunuz. Uzun vade derken, acaba nasl dnebiliriz bu tarihi? nmzdeki 100 yl? En azndan imdiye kadar olmad. O iinde yaad kapitalist koullar tahlil ediyor ve politik bir strateji izmeye alyordu. O koullardan daha farkl koullar ierisindeyiz imdi. Yanlm olmak, yanlmlk terimi pek uygun dmyor, kapitalizmin son aamas olarak deerlendirmiti tekelci kapitalizmi. unlar ok tartma konusu: Bugn iinde bulunduumuz aama acaba hala tekelci kapitalizm aamas m? Leninin tarif ettii dzen bir balang noktas oluturuyordu 1900lerde, biz 2000lerde onun hala ileri noktalarna doru tanm durumda myz? Yoksa tekelci kapitalizm dnemi kapanm mdr? Kapitalizmin yeni bir evresine doru mu getik acaba? Mesela, kreselleme sylemleri bunlar sylyor; biz kapitalizmin yeni bir evresine doru getik vs. diyorlar ama Marksizmin iinden bakanlar da hala tekelci kapitalizmin kendisini srdrdn, var olan elikileri koruduunu, belki bu elikilerin yeni biimler aldn ama esas, temel elikilerin hala yaadn ileri sryorlar. Dolaysyla hala o srete olabiliriz. leriye ynelik olarak bir sosyalizm umudu var m acaba? Bu sadece ekonomik deikenlere bal ortaya kabilecek bir ey deil. Siyasi iradeye, deikenlere bal olarak da geliiyor pek ok ey. Sosyalizm dncesi, Leninin dnd anlamda bir sosyalizmden farkl m olacaktr artk
49

gnmz asndan ve gelecek asndan? Bu da tartlmaya deer bir ey. Onun dnd sosyalizm gibi bir sosyalizm kurulabilir mi? Byle bir koul var m? Gelecekte teoride ngrlen trden bir sosyalizm mmkn m? Yoksa baka tr sosyalizmler mi ortaya kar acaba? Bu da tartlabilir bir ey. Uluslararas ticarette ok kutuplu bir yere doru gidiyoruz. Zaten onu hissettik, 90 sonrasnda tek kutuplu bir dnya, Amerikann hegemonyas erevesinde oluan tek kutuplu bir dnya yava yava zlmeye balad. Bunun en belirgin emareleri, inin bir hegemonik g olarak, bir rakip olarak ykselmeye balamas Silah sanayi asndan Amerika hala en gl lke, askeri g asndan. 130 lkede askeri s barndryor. Dnyann pek ok tarafna dalm durumda askeri g asndan. in tabii ki bu askeri gle rekabet edebilecek durumda deil ama, Amerikan ekonomisi ine baml duruma gelmi durumda ve in kapitalist sistem iinde hi olmayan bir byme oranna sahip. Krizden sonra da byme oran ok fazla dmedi, u an %8.5 byme oran, ok yksek bir byme oran hala. Bymeye devam ediyor. Son Dnya Bankas ve IMF stanbul toplantlarnda inin byk bir etkisi vard. zellikle bu kurumlarn oy oranlarnn deitirilmesi sz konusu oldu. Biliyorsunuz lkelerin bu kurululara aktardklar mali kaynaklara gre, belli bir oy oranlar var. Amerika Birleik Devletleri ve Japonya ok fazla kaynak aktardklar iin onlarn oy oran ok daha fazla. Gelimi kapitalist lkelerin %75lik gibi bir oy oran var. Dier lkelerin ne dnd, ne talep ettii ok fazla nemli olmuyor. Gelimi kapitalist ekonomilerin ynlendirdii kurumlar bunlar. Mesela, in, ok byk bir bask yapt, bu kurumlardaki oy oranlarnn
50

deitirilmesi, yeni lkelerin, mesela Hindistan gibi, in gibi, Brezilya gibi Arjantin, Trkiye gibi lkelerin oy oranlarnn ykseltilmesi konusunda bir bask yapt. Bunlar -hep Amerikan hegemonyasnn zaten zayflamakta olduu biliniyor ama- yeni glerin, yeni g bloklarnn ortaya ktna gsteren birtakm iaretler olarak deerlendirilebilir. Latin Amerika blgesinde yeni bir g blou ortaya kabilir mi acaba? Amerikan emperyalizmine ve hegemonyasna direnen ve onunla boy lebilecek olan rekabet eden in, Hindistan, Rusya, ran gibi, biraz daha dalm, okluk haline gelmi g odaklar ile kar karyayz. Tek kutuplu dnyadan, ok kutuplu dnyaya bir gei oldu. Gerekten de krizden sonra byle bir durum sz konusu. En bata sorulan soruya geleyim: gerekten de gerek Negri gerekse Hardt, gerekse yeni emperyalizm kuram gelitiren dnrlerin nemli bir ksm Kautskyden esinlendiler. Barl bir dnyann ve barl bir devletleraras sistemin kurulaca ynnde tezler gelitirdiler. Bu tez, byk lde kntye urad, 2001de Amerika Birleik Devletlerinin gerekletirdii askeri igallerden sonra, aslnda bu tezlerinden byk lde vazgetiler. Negri ve Hardt, daha sonra okluk isminde bir kitap yazd. Aslnda okluk onlarn, yeni direniler gsterebilecek, anti-kapitalist direniler gsterebilecek bir birliktelii ifade ediyordu. Yeni kan kitabn nemli bir blmn savaa ayrdlar, yeni gelien sava stratejilerini, yeni sava biimlerini ele aldlar. Dolaysyla, barl dnya dzeni tezinden byk lde vazgetiler. Temelde de Clinton ynetimine ynelik atflarla aslnda bu yaplyordu. Clintonun daha lml, daha uzlamac bir politika izgisi izlediine dair genel
51

bir kan olumutu. Hardt ve Negri de bu kany paylayordu. Ama bu tez, en azndan Amerika asndan kt. SALONDAN- Bu tezin kt nokta ya da sormaktan vazgetiini sylediniz ya, 2008 krizine kadar belki altlar boalm olabilir. Bugn, onlarn arkasna snd, o liberalleme dediiniz, o kreselleme dediiniz olgu da bir nevi duvara arpt. Sonuta o ideologlarn beslendii yer buras olduu iin, biraz da etkileri vardr. 2000lerin dnyasnda ya da Trkiyesinde 2008 krizine kadar bir grdkleri, bir iddialar vard, ama, bugn onlarn da ortalktan kaybolduu bir dnemi yayoruz. 2001 mi diyebiliriz, yoksa 2008 krizi mi bunda etkili olmu olabilir? 2001den sonra bu tezi savunan, dnyann birok yerinde, genellikle bu tezi savunan ve iddial siyaset uygulamaya alan birok, hani bugn liberal siyaset yapan insanlarn var olduunu grdk. Bunun tabirini bu ekilde verebilir miyiz? FLZ ZABCI- 2001 bir dnm noktas oldu bence. zellikle sol liberal aydnlar, entelekteller asndan Amerikann stratejisini deerlendirmek ve kreselleme sylemlerine sadk kalma asndan bir dnm noktas oldu. Orada bir kopu yaand. Bir dieri de 2008 krizi oldu. O konuda da haklsnz, ok fazla zerinde durmadk ama, kresellemeyi eer bir olgu olarak ele alacaksak, bunun en temel unsurlarndan bir tanesi neoliberal politikalar. Ama neoliberalizm ayn zamanda bir ideolojidir. Devletin ekonomiden el ekmesi, devletin minimalize edilmesi, sadece dzenleyici fonksiyonlara sahip olarak faaliyet gstermesi, sosyal haklarn trplenmesi gibi kimi noktalarda toplanan neo-liberalizm, krizle beraber belli bir ypranmaya urad. Devletin ekonomiye mdahalesinin gerekli olduu birok rnek var, biliyorsunuz aslnda. Dolaysyla, krizden hemen sonra
52

yazlp izilen eylerin banda, neo-liberalizmin de kt yer alyordu. Bunu sadece sol aydnlar deil, mesela Fukuyama da yazd. Fukuyama, krizden hemen sonra bir makale yazmt. Apak bir biimde Reaganla birlikte Amerikada balayan ve dnyann dier blgelerine yaylan, yeni liberal politikalarn bittiini sylyordu. Tarihin sonunu ilan eder gibi ayn zamanda neo-liberal politikalarn sonunu da ilan etti makalesinde. Kriz de tabii bir dnm noktas, ama, kriz daha ok neo-liberal uygulamalar ve ideoloji asndan bir dnm noktas. SALONDAN- Ama sonu itibariyle onlarn da beslendii yer, bir eklide oras deil miydi? Emperyalizmin aldn, artk emperyalizmin yok olduunu sylyorlard, snf elikilerinin bittiini sylyorlard, ikinlik politikasn n plana karyorlard. Bu da sonuta postmodernizmi n plana kartyorlard. Sonuta neoliberalizmin de styaps, postmodernizme arkasn yaslyordu. Sonunda kapitalizm son ideolojik argmanlar da bir ekilde yok etti. FLZ ZABCI- Sarst byk lde ama, tamamen ortadan kalkm deil. SALONDAN- ok fazla neoliberal olarak deerlendirdik de... FLZ ZABCI- Hayr, neoliberal demedik. Sol entelekteller ierisinde yer alyor, yeni liberal deil, ama Marksizmden de belirli llerde uzaklam durumdalar. SALONDAN- Onlarn bu kresellemeyi ya da imparatorluk dzeyinde aklamalar ve misal o zaman talyann ya da Avrupadaki baz lkelerin Avrupa Birliine girmelerini ya da kresel oluumlar ierisinde yer almalarn desteklemelerinin sebebi de biraz ey deil mi? Yani sonuta, kendi yaynladklar okluk kitabnda da nceden beri bahsettikleri politik kuruculuu

stlenecek snfn sadece kskanabilecek bir ii snfndan ziyade, daha geni kapsaml bir topluluk olabileceinden bahsediyorlard. Bu okluun btnlemesi asndan Avrupayla, dnyayla daha uluslaras bir mcadele izlenmesi asndan desteklediini, Negrinin ve Hardtn Avrupa Birliine ya da uluslararas oluumlara girmelerinin sebebini aklamaz myd bu adan? Bir de unu da eklemek istiyorum, kreselleme srecinin bir aksakla uramas, hi tahmin edilemeyecek bir ey deildi, sanmyorum ki Negri ya da Hardt da byle bir eyi tahmin edemesin. nk kapitalizm zaten krizlerle kendini yenileyen bir sistem olduu iin, zaman zaman krizlerle yaayan bir sistem olduu iin, evrinmesini bir ekilde, krizleri atktan sonra da devam ettirmeye alacaklar ve ayn onlarn oluturduu okluk kavram yada dier kavramlarn bir anda kp gitmesi ya da tezlerin sona erdiini sylemek, biraz doru olmaz gibi geliyor bana. FLZ ZABCI- oklukla ilgili tezleri tabii ok tartmal. okluk olarak adlandrdklar eyin neyi ierdii, gerekten kapitalizme alternatif bir politikalar seti, bir iktidar mcadelesi oluturup oluturamayaca, bunlar ok tartmaya ak meseleler. Her eyden nce olduka amorf bir kavram olduunu syleyebiliriz. Haklsnz, okluk, snf mcadelesi zerinden ykselen bir ey deil, rgtl bir oluum, rgtl bir mcadele de deil, hatta bu bizatihi yadsnan bir ey. Gerek Negri, gerek Hardt tarafndan, iinde yaadmz dzende ii snfn nclnde gerekleecek bir rgtl mcadele yoluyla kapitalist sistemin alaca dncesi artk benimsenmiyor, byle bir dnceye yer yok. ok fazla girmeyelim ona, tartacaz daha sonra ama okluk ad verilen, her yerde bitiveren, spontane, kendiliinden oluan, amorf bir btnden sz ediliyor.
54

Doru anti-kapitalist bir direni biimini barndrd syleniyor bu okluun. Kapitalizmin sadece ekonomik ve siyasi dzlemlerde biimlenmesini deil, kapitalizmin insan bedenini biimlendirme, insan zihnini biimlendirme kapasitesine vurgu yapyorlar ve okluun bioiktidar olarak adlandrdklar hakimiyet biimlerine kar bir direni mevzisi oluturabileceini dnyorlar. Acaba gerekten dndkleri gibi, bir direni mevzisi sz konusu olabilir mi? Onlarn okluk olarak adlandrd bir kapitalizme kar bir direni mevzisi oluturulabilinir mi? Bu tartlabilir bir ey. ok teekkrler, sabr gsterdiiniz iin

55

56

KNC BLM

57

58

Klasik emperyalizm kuram konusunda zellikle 90 sonras gelimi olan eletiriler nelerdir, bunlara ksaca deineceim ama bir de 45 sonras zellikle Baran ve Bamllk Okulu erevesinde o dnemki kapitalizm ve emperyalizm nasl ele alnyor, nasl inceleniyor, buna ilikin bir genel deerlendirme sunmaya alacam. 45 sonras tartmalarn birka balk ierisinde zetlenebilmesi mmkn: Birincisi kapitalizmin yeni dinamikleri meselesi. Mesela Baran ve Sweezynin ada kapitalizm ad altnda kapitalizmin 45 sonras geliimi, dinamikleri konusunda gelitirdii birtakm tezler var. kinci bir balk. azgelimilik kavramnn gndeme gelmi olmas, bu kavramn oka kullanlmaya balanmas. zellikle Andre Gunder Frankn Latin Amerika zerine yapm olduu bir almayla nclk ettii azgelimilik kavram erevesinde gelien tartmalar var ki Bamllk Kuram da aslnda bu tartmalarda bir yere oturuyor. Bamllk kuramnn da azgelimilik konusunda gelitirmi olduu argmanlar var, zellikle de evre formasyonlarla balantl olarak. Bir dier tartma konusu, 90lar da iine alacak ekilde ABDnin emperyalizmi, ABDnin emperyalizmi ve hegemonyasnn nasl bir ierik ve biim tad ve 45 sonras emperyalizmi asndan bunun ne anlam ifade ettii; emperyalizmin belli bir dnem itibariyle de getiini, yoksa hala gnmze kadar hegemonyasn koruyan bir lke, emperyalist bir g konumunu srdrdn syleyebilir miyiz, bunun zerinde gelien tartmalar. Aslnda bunlar ben balklara ayryorum, ama hepsi birbiriyle ok i ie gemi bir biimde ve sosyal bilimcilerin ou da bunlar bir arada tartyorlar. Bir baka konu bal, yine 45lerden sonra, ama esas itibariyle 70lerden sonra gelien kltr
59

ve emperyalizm arasndaki iliki meselesi. zellikle 70li yllarda Edward Saidin arkiyatlk adl kitabnn baslmasndan sonra bilgi zerinden gelien bir emperyalizm, smrgecilik tarz stne geni bir yazn olumaya balad. Edward Saidin kitab ok etkili oldu smrgeletirme zerine gelitirilmi olan literatrde ve hatta 80lerde Postkolonyal ad verilen bir literatr var. Postkolonyal yaklam da esas itibariyle smrgeciliin, kolonyalizmin eski trnn artk bitmi olduu tezinden hareket ederek aslnda yeni bir bamllk trnn ortaya km olduunu, bunun ise bilgiye dayal yeni iktidar teknikleri zerinden gelien bir bamllk biimi olduu dncesini gelitiriyor. Bu da dallanp budaklanan bir literatr aslnda, yani ok geni ama Bat dnyasnda baya etkili hale geldi. Sadece Bat dnyasnda deil, ite gney lkeleri ya da nc dnya lkeleri olarak adlandrdmz lkelerin sosyal bilim evrelerinde de benimsenen bir yaklam oldu. Temel iddia, emperyalizm zerine gelitirilmi olan kuramlarn Bat merkezci bir yaklamla gelitirilmi olduu, smrgeletirilen lkelere Batnn geliim tarihi, Batnn geliim tarihinin evreleri, zellikle de izgisel ilerlemeci bir bak asyla baklm olduu yolundayd. Dolaysyla Smrgeletirilen lkeler, kendi tarihlerini yeniden kefetmeli dncesi zihinlerde belirdi. Bu tarih smrgeletirilenler tarafndan yazlmal aslnda. imdiye kadar Avrupa merkezci bir yaklamla ve Avrupa tarafndan yazld, ama esas olarak smrgeletirilen lkeler kendi tarihlerini yazmal, kendi zgnlklerini ortaya koymal. ok zet olarak deineceim, nk ok geni bir alan, yani 45 sonras btn bir emperyalizm ve smrgecilik tartmalarn iine alacak ekilde bir sunu yapmak olduka zor. Baz eyleri belki
60

tartmalar ierisinde biraz daha ayrntlandrmak mmkn olacak. Baran ve Sweezynin almalar, zellikle Paul Barann Bymenin Ekonomi Politii balkl kitab ok nemli bir etkiye sahip, zellikle iktisat almalar zerinde, ama sadece iktisat almalar deil, sosyal bilimlerin hemen hemen tm disiplinleri zerinde belirli bir etkiye sahip oldu. nk o dneme dein zellikle modernleme okulu ve neoklasik iktisat tarafndan gelitirilmi olan ve 45 sonras ok etkili olan, yani sosyal bilimler alannda hem ktisatta, hem sosyolojide, hem siyaset biliminde ok etkili olan gelime kavramna ciddi bir eletiri yneltiyordu. Bu modernleme kuramlar ierisinde ve neoklasik iktisat ierisinde yle bir nerme ortaya atlyordu: Smrgeletirilen lkeler, daha dorusu henz kapitalistlememi olan lkeler -nk smrgeletirilen lke terimi daha ok emperyalist kuramlara zg bir terim- Bat lkelerinin izledii yolu izleyerek kapitalistleme asndan belli bir aama gsterebilirler, sanayileebilirler, kapitalistleme sreci iine girebilirler. Eer bunu yapamyorlarsa, bu tamamen onlarn birtakm konulardaki eksiklerinden kaynaklanyordur; kaynak eksikliinden kaynaklanyordur, kltrel nedenlerden ya da kt idareden kaynaklanyordur vs. Siyasal alanda bunun izdm, siyasal teoride izdm siyasal gelime kavramyd. Burada da yine geri kalm olarak adlandrlan toplumlarn ya da kapitalistlememi toplumlarn Batdaki siyasi modernlemenin, yani liberal demokratik sistemin oluma aamalarn bir bir atlayarak demokratik bir sisteme sahip olabilecei iddias vard. imdi Paul Baran, neoklasik iktisada temelden bir eletiri yneltiyordu; ama klasik emperyalizm kuramlarndan byk lde yararla61

narak ve onlara sadk kalarak bu eletiriyi yneltti. Azgelimiliin aslnda genel olarak kapitalist sistemin, bir dnya sistemi olarak kapitalist sistem ierisinde gelien uluslararas iblmnn bir paras olduu, yani kapitalistlemenin bir sonucu olduunu ortaya atyordu. Dnya sistemi ierisinde yer ald iblm erevesinde smrgeletirilen lkelerin ayn ekilde kapitalistleme srecinden gemeleri zaten mmkn deildi. nk bu lkelerden belli bir artk rn alnmakta ve ileri kapitalist lkelere aktarlmaktayd ve bu lkelerde ayn zamanda smrgeletirmenin yaratt, doal ekonominin yok edilmesinden balayp emek gcnn kullanlmasna, daha erken devrelerde kleletirme, hammaddelerin tanmas vs. pek ok etkene bal olarak ciddi arpk kapitalistleme ortaya kyor. Dolaysyla azgelimilik problemi, aslnda kapitalist sistemin bir problemiydi; bu lkelerin kendi isel dinamiklerinin bir problemi olmaktan ok, dsal dinamiklerin, kapitalist sistem ierisindeki uluslararas iblmnn yaratt bir sorundu. Birincisi bu ve bamllk kuramclar bunun zerine kendi dncelerini ina etmeye baladlar. Sweezy ve Barann zerinde durduu konu, (bunu kendilerinin bir makalesinden yararlanarak zetleyeceim) klasik emperyalizm kuramlarn, zellikle Leninin gelitirmi olduu kuram benimsemekle beraber, 45 sonras kapitalizmin ald yeni biimleri ve yeni dinamikleri de grmek gerektii konusunda srarc olmalar ve bunu aratrmaya almalar zellikle Amerika Birleik Devletlerinde hkim snflarn, ynetici snflarn farkllamasndan, yeni ortaya kan anonim irketlerden, okuluslu irketlerin g kazanmasndan bahsederek kapitalizmin ald yeni biim zerinde durmaya alyorlard. ada kapitalizm olarak adlandrlan kapita62

lizm, 45 sonras nasl bir evrim gsteriyor acaba? Burada ok zet olarak unlar zerinde durulabilir: Bunlardan bir tanesi, evet tekelci kapitalizm dneminde, yani 1850lerden itibaren yava yava uluslararas bir sermayenin belirdiini gryoruz. Fakat Sweezy ve Barana gre anonim irket ad altnda kurulan irketlerin bir istisna olmaktan kp genellemesi 45 sonras dneme aittir ve zellikle Amerikadaki irketler de bunun iin ok iyi bir rnek tekil ediyorlar. Bu irketlerin zellikleri nelerdir? Bunlar zerinde aslnda belli llerde Lenin de duruyordu, yani sermayenin uluslararaslamas problemi etrafnda bunu inceliyordu. retimin belli aamalarnn tek bir irket tarafndan yerine getirilmesi, mesela petroln karlmas, ilenecei yere aktarlmas, orada rafine edilmesi, ,ilendikten sonra pazara srlmesi, satlmas gibi retimden sata kadar pek ok aamann bir anonim irketin yaps ierisinde gerekletirilmesi Bunun dnda farkl retim sektrlerinin de bir irketin yaps iinde birletirilmesi; mesela petrol sanayi ierisinde, petrol kartlmas, iletilmesi vs. ile ilgili olan bir anonim irket, ayn zamanda petrol sanayinin yan rnlerinin de retilmesi ve iletilmesiyle ve satlmasyla balantl olarak faaliyet gsterebiliyor. Yani kimya sanayiini de mesela belli llerde iinde barndrabiliyor bir anonim irket. Dolaysyla farkl retim sektrlerinin de bir irket bnyesi ierisinde birletirilmesi sz konusu. Bir baka ey, AR-GE, yani aratrma-gelitirme almalarnn sermaye iin, zellikle bu anonim irketleri iin ok nemli bir hale gelmi olmas. Anonim irketler artk niversitelerle, bilim insanlaryla, enstitlerle, uzmanlarla ibirlii yaparak ayn zamanda aratrma irketleri de olutururlar. Bunun da amac, kapitalizmin her
63

zaman yeni rnlere ihtiya duyuyor olmas, yani yeni rnn icat edilmesi Sweezy ve Barann belirttii ey gnmz asndan da aslnda devam eden bir eilim ve oka duyduumuz inovasyon kavramyla da balantl. Yeni rnler bulma, yaratc beyinleri sermayenin kendi bnyesi ierisinde toplayabilmesi ya da eitimin yaratc beyinler ortaya kartacak ekilde yeniden dzenlenmesi ynnde Trkiyede de yaplan almalar var. Bunun rneklerinden biri, niversite-sanayi ibirlii erevesinde kurulan teknokentler . Bu anonim irketlerle balantl olarak verilen rnekler var tabii. Mesela Standart Oil, o dnem iin Amerikann en nemli petrol irketlerinden bir tanesi. Bunun yannda parmak bastklar bir dier farkllama, sermaye ihrac erevesinde ortaya kan yenilik. Tekelci kapitalizmi daha nceki smrgeletirme biimlerinden, yani mesela serbest rekabet dnemi ya da 15-16. Yzyldaki smrgeletirme biimlerinden ayran temel bir zellik olarak gerek Lenin, gerekse dier klasik emperyalizm kuramclar, sermaye ihracn gsteriyorlard. Gelimi kapitalist lkelerdeki fazla retimin sermaye ihrac yoluyla, yani bazen dorudan yabanc yatrmlar yoluyla, bazen para hareketleri yoluyla, bono, tahvil, borlandrma, kredi verme vs. ya da baka lkelerde yeni bankalar ama yoluyla sermaye ihracnn gereklemi olmas yani temel bir smr mekanizmas, emperyalizmin temel zelliklerinden birisi olarak sunuluyordu. Sermaye ihrac da gelimi kapitalist lkelerden smrgeletiren lkelere doru akyordu. Baran ve Sweezy, uluslararas irketlerin ve anonim irketlerin ortaya knn ters ynl bir ak da gndeme getirdiini sylyor. Bir de mesela Buharini hatrlayacak olursak, ciddi bir ulusal ekonomiyi koruma anlay var, yani Birinci Dnya
64

Savana kadarki dnemi inceliyordu. Uluslararas sermayenin ortaya k ve dnya sistemi, kapitalist sistemin uluslararaslamasna kout olarak, ulusal ekonomilerin glendiinin ve korumac politikalarn byk lde gelitiinden sz ediyordu Buharin. Sweezy ve Barann nemle zerinde durduu nokta, artk bu tr politikalarn ortadan kalkmak zorunda olduu, nk uluslararas sermayenin ulusal karlarla eliir duruma geldiidir. Yani yksek gmrk duvarlaryla mesela uramak durumunda kalmamal uluslararas sermaye, nk diyelim ki petrol irketi veya Standart Oil gidiyor, Venezellada petrol kartyor. O petrol getiriyor tekrar ABD yani kendi kayna olan topraklarda satyor, yani kendi topraklarna, kendi lkesine mal ihra ediyor, sermaye ihrac gerekletiriyor. Dolaysyla sermaye ihrac tek ynl deil, artk klasik emperyalizm kuramlarnn belirttii gibi azgelimi lkelerden gelimi lkelere doru da akyor, ama ne yolla akyor? Uluslararas sermaye yoluyla akyor, yani uluslararas sermayenin, okuluslu irketlerin edinmi olduu genel karakteristiin bir zellii. nk baka yerde yatrm yapyorlar, orada rettii mal getiriyor kendi lkesinde satyor, kendi lkesine ihra ediyor. Dolaysyla gmrk tarifelerin ok fazla yksek olmamas lazm ve uluslararas sermayenin artk ulusal karlarla elien bir yn var. Bu vurguladklar noktalardan bir tanesi, kendi dnemleri itibariyle ele aldklar kapitalizmin yeni dinamikleri asndan. Mesela Magdoff da yine 70li yllarda Yeni Emperyalizm ad altnda bir makale yazyor ve daha sonra daha geni bir biimde bunu kitaplatryor. Orada da zerinde durduu ey, 45 sonras dnem itibariyle ald biimde bir kere ABDnin hegemonik bir g olarak ortaya kyor olmas, yani
65

kapitalist sistemin temel emperyalist g olarak beliriyor olmas. Klasik emperyalizm kuramlarnda hep emperyalist lkeler aras bir rekabetten, bir yartan, hatta savaa doru giden, savaa varan kzgn bir rekabetten sz ediliyordu. Magdoff, 45 sonras dnem asndan, bu dierleri tarafndan da belirtilen bir ey, ABDnin hegemonyas altnda gelien dnemde emperyalistler aras bir savaa varacak rekabetten ok ittifak boyutunun n plana km olduu, gl emperyalist lkeler arasnda bir ittifakn gndeme gelmi olduunu dile getiriyor. Bir de zellikle yeni teknolojilerin, nk gerekten iletiim, ulam ve uzay teknolojisinde byk bir atlm kaydediyor kapitalizm, uluslararas sermaye yoluyla oluturulduu tezini ne sryor. Tabii ki yeni emperyalizm kuramlarnda bir baka ey, zellikle smrgeletirilmi lkelerin bamszlklarn kazanmalarndan sonra, yani ulusal bamszlklarn kazanmalarndan sonra da bamllklarnn devam ettii yolunda. Yani siyasi olarak baml olmayabilirsiniz, ama 45 sonras gelien dzen ierisinde, dnya sistemi ierisinde, ekonomik anlamda bamlln, mali anlamda bamlln, stratejileri ve aralar ok iyi bir biimde kurulmutur. Bunun zerinde de durulmaktadr ayn zamanda. Bata belirttiim gibi, 70li yllarda Andre Gunder Frankn zellikle Latin Amerika zerine yapm olduu almalar erevesinde gelien bir evre var: Bamllk okulu ad verilen, Latin Amerika kaynakl, Latin Amerikadaki sosyal bilimcilerin oluturduu bir evre. Daha ncesinde Birlemi Milletlerin oluturduu bir ECLA var. zellikle Latin Amerikann yaad d demelerle ilgili probleminin neden kaynakland ve bu lkelerin neden sanayileemedii, ileri bir sanayileme atlm gerekletiremedii, kapitalistlemelerini
66

tamamlayamad konusunda baz savlar ne sryorlar. ECLAnn nerisi, Latin Amerikann koruyucu gmrk duvarlar ile sanayilemesi, Latin Amerika ortak pazarnn kurulmas, ihra edilen mallarn yurt iinde kurulan sanayi ile karlanmas, yani ithal ikameci sanayileme modeli. Bunun bir lde gelir dalmn da dzeltecek bir etkiye sahip olacan; mesela krsal topluluklarn yava yava modern toplumla btnleebileceini, zellikle bu lkeler kendi sermayesini oluturmaya baladka, mesela dayankl tketim mallar sanayisi gelitike bamlln azalaca ne srlyordu. Dolaysyla da bamlln krlmasnn, snrlar belirlenmi bir ulusal ekonominin korunmas durumunda, yani ierideki artnn darya aktarlmamas eklinde gerekleebilecei ynnde bir nerme ortaya atlyordu. Latin Amerikada ithal ikameci politika ngrleni gerekletiremedi. Bamllk Okulu bu baarszl aklama giriimi olarak ortaya kt. Bamllk Okulu aslnda ierisinde pek ok ismi barndryor: Cardoso, Faletto, Sunkel, Laclau, Samir Aminden belli bir dnem asndan Wallersteine kadar, ama daha sonra baz isimler kopuyorlar. Bamllk Okulu belli bir dnem ierisinde baya bir etkili, azgelimilik kavram ve tanm ve analizi yapmak asndan, ama daha bu etki yava yava ortadan kalkyor. Bamllk Okulunun zgn tezi, klasik emperyalizm kuramlarnn inceleme alann, inceleme birimini daha ok gelimi kapitalist lkelere doru ynelttii, dier lkelere, yani evre lkelerin kendisine zg isel dinamiklerine ok fazla dikkat harcamad eklinde. Terminolojik olarak da baktmzda, o zamana dein emperyalist lkeler, ileri kapitalist lkeler, baml klnm lkeler, smrgeletirilmi lkeler kavramlarn
67

kullanldn grmekle birlikte, bu dnem itibariyle yerleen yeni kavramlarla kar karya kalyoruz: merkez-evre ikilii gibi Merkezevre ilikisinin dnya leinde gelien kapitalist sistemin iinde ortaya kan iblmnn bir sonucu olduu, eitsiz bir iblmnn sonucu olduu dile getiriliyor. Dolaysyla azgelimiliin ortaya kmasnn temel nedeni, bu iblmnn bir sonucu olmas. Yani azgelimilik, dnya kapitalist sisteminin bir paras olarak douyor aslnda. Azgelimiliin anlalmas asndan da, ok toptanc bir yaklam yerine, lkelerin kendi isel dinamiklerine baklmas gerektiini ne sryor Bamllk Okulu. Azgelimilii incelemenin ayrlmaz bir paras olarak evre formasyonlarnn yapsn ve farkl retim tarzlarnn biraradaln ele alan almalara yneliyorlar. Bu tartmalar aslnda ar kuramsal bir ton tamtr. unu da syleyebiliriz: Bamllk Okulunda yer alan sosyal bilimciler, politik olarak aktif bir siyasal yap iinde yer almazlar; kuramsal odakl almalar arlk tamtr. imdi daha yakn dneme atlyorum. 90 sonras gelien emperyalizme ilikin yaklamlar ierisinde en fazla etkiye sahip olanlardan biri mparatorluk kitab. Klasik emperyalizm kurallarnn gelien yeni koullar analiz etmede yeterli olmad, hatta anm olduu ynnde gelitirilmi olan tezler var. Bu tezler yeni emperyalizm, gayri resmi emperyalizm ve bir de imparatorluk kavramlar altnda ifade ediliyor. mparatorluk kitab, esas olarak 80lerden itibaren yeni bir kresel dzenin ortaya kt tezini dile getiriyordu. Bu yeni kresel dzen ierisinde yeni bir egemenlik tarz, yeni bir iktidar tarz biimleniyor kitabn yazarlarna gre... Dier yeni emperyalizm kuramlarna benzer bir
68

ekilde kitap unu dile getiriyor: Artk klasik emperyalizm kuramlarnn vurgulad trden ya da Birinci Dnya Sava ncesinde var olduu trden, emperyalistler aras bir rekabet sz konusu deil, bir uzlamann ortaya kmas sz konusu. Kitap, Kautskynin tezlerini kendine temel alyor. Bu yeni ortaya kan kresel dzende, yeni egemenlik tarz nasl bir ey ifade ediyor? Bunu, birka balk altnda incelersek eer; bir tanesi, merkezsizleme ve topraa bal olmaktan kma gibi bir durum sz konusu. Yani, merkezi bir emperyalist lkenin varl deil sz konusu olan, 80 sonras gelien kresel sistem ierisinde daha ok birbiriyle ilikiye girmi olan otonom varlklar var. Bunlar devletler olabilir, uluslararas bir toplum rgt olabilir, ulusst kurumlar olabilir, bunlarn, birlikte yerine getirdii bir iktidar, egemenlik yaps sz konusu. Merkezin olmad, ABDnin de bir emperyalist merkez ve g olarak yer almad, uluslararas dzeyde gelien yeni bir egemenlik sistemi geliiyor. Buna rnek olarak da aslnda -gerekten yneltilen temel eletirilerden bir tanesi bu, ok da hakl bir eletiri, nesnel somut verilere dayanmaktan ok, bir takm analojiler ve armlar yoluyla hareket ediyor olmalarydABDnin kurulu anayasasn gstermilerdir. Bu kurulu anayasasnda da merkezsiz bir yap, dalm bir iktidar yaps sz konusudur. Zaten ABDnin bir devlet olarak siyasi rgtlenme tarz, buna karlk dmektedir. Dolaysyla, ABDnin merkez olarak yer almasa bile, nemli bir g olarak bulunduu bir eitsiz yap, kresel yeniden bir dzenlemede merkezsiz ve topraa bal bir olmayan yeni bir egemenlik biimini ortaya karmaktadr trnden biraz tuhaf bir yaklam ileri srlmektedir. Tabii ABDnin bile merkezsiz bir yap olduu olup olmad ok fazla tartmaya konu olabilecek bir eyken, kurulan ilikinin
69

mant ve gereklie uygun olup olmad, ayr bir tartma konusu olarak ele alnabilir. Bu egemenlik yapsnn bir baka zellii, karma bir yapya, karma bir kurulua sahip olmas. Bu tezi de siyasal dnce tarihinden miras aldklar karma ynetim kavramyla biimlendirmeye alyorlar. Biraz nce sz ettiimiz trden, kresel iktidarn merkezsiz bir yapnn olmas, belli otonom ilikiler eklinde kuruluyor olmas buna bir rnek olarak gsteriliyor, karma ynetim anlayndan yararlanlarak. Bir baka ey, dars ve ierisi arasndaki ayrmlarn siliniyor olmas. Yani Daha nce var olan birinci dnya, ikinci dnya, nc dnya arasndaki ayrmn ortadan kalkt gibi, gelimi lkeler ve geri kalm lkeler arasndaki ayrmlar da ortadan kalkyor iddiasn dile getiriyorlar ki, bu en fazla eletiri alan iddialardan bir tanesi. yle bir ey sylyor yazarlar: Artk para, emek, sermaye ve mal ak o kadar hzl bir hale gelmitir ki, emek ak sreci yoksul lkelerden zengin lkelere doru o kadar byk bir oranda gereklemitir ki, artk gelimi lkelerin kendi ierisinde de gettolar olumutur, yani gmen kitlelerden ve yoksul kitlelerden oluan gettolar vardr. Ayn zamanda sermaye aknn ok fazla olmasndan dolay, gney lkelerde veya yoksul lkelerde de zellikle az kiinin elinde toplanm belli bir zenginlik vardr. Dolaysyla, emperyalist kuramlar ierisinde daha nce gelitirilmi olan ayrmlar, artk ok fazla sz konusu deildir; hem her akn ok fazla olmasndan dolay hem de bu emek gc aknn gereklemi olmasndan dolay. En temel eylerinden bir tanesi, bu karma yapnn ve merkezsiz yapnn ortaya kard ey, artk ulus devletlerin egemenliinden, zellikle gemi dnemlerde var olan egemenliklerinden bah70

sedilememesi. Ulus devletlerin en st egemenlik birimi olarak glerini kaybetmi olduu, yeni bir kresel egemenlik tarznn ortaya km olduu ve ulus devletlerin silinmeye balamalarna kout bir biimde farkl emperyalist devletler arasndaki rekabetin, ayrmlarn da gnn doldurmu olmas. Yani emperyalizmi temel olarak nitelendiren, emperyalist devletler arasndaki rekabet, artk sz konusu deil, nk en stn egemenlik birimi olarak ulus devletler artk etkisiz. Bir baka ey, belki bir gelecek projeksiyonu olarak, artk Marksizm ierisinde adlandrlan biimiyle proletaryann devrimci bir zne olma niteliini yava yava kaybediyor olmas ve bir devrimci zne olarak okluk kavramn gndeme getiriyor olmas bu kitabn, yine en fazla tartlan eylerden bir tanesi oldu bu okluk kavram. Geri bu kitap, yani sol bir analiz olarak yine kimlik politikalarnn ve uluslararas ya da ulusal dzlemde ortaya kan sivil toplum rgtlerinin, NGOlarn sermayenin karlarn belli lde temsil ettiini, emperyal aygtn bir arac olduu zerinde duruyor. Fakat alternatif bir kreselleme ortaya atyor esas olarak ve bu mcadeleyi, alternatif kresellemeyi tayacak olan zne de okluk. Artk, ii snfnn nclnde gerekleecek bir antikapitalist, antiemperyalist bir mcadele deil, antikresellemeci bir mcadele tarz var politik olarak. Bu da ii snf deil ama iinde ii snfnn da olduu pek ok muhalefet biimlerinin yer ald, kresel bir muhalefetin, kreselleme kart hareketler de bir rnek olarak grlebilir buna, pek ok muhalefet biiminin iinde yer ald otonom olarak muhalefetin retildii bir okluk ile yerine getirilebilir. Bana kalrsa okluku aslnda kendileri de ok fazla aklayamadlar. Ama esas olarak, Leninin emperyalist kuramnn pek fazla bir hkm
71

kalmad, var olan yeni gelimeleri ve gereklii aklayamad ynnde temel bir tez var. Bu eletirinin bir noktas da mesela klasik emperyalizm kuramlarnn devleti arasal olarak grmesi, siyaset ve devlet konusunu yeterince ilememi ve gelitirmemi olmas noktasnda da dier yeni emperyalizm kuramlarn inceleyen kiiler de benzer eyleri dile getiriyorlar. Gerek David Harvey, gerekse Leo Panitch ve Sam Gindin da klasik emperyalizm kuramlarnn siyasi deikeni ya da devleti yeterince analiz etmediini, daha ok ekonomik dinamiklerin bir arac olarak inceledikleri ynnde bir eletiri sunuyor. Bunlar belki ok fazla uzatmaya gerek grmeden burada bitirmek iyi olur. yle bir ey syleyebiliriz: Yeni emperyalizm kuramlar iinde de iaret edilen, ama Amerikann zellikle 2001den sonra gelitirdii sava stratejisi, zaten bu kuramlar tartlabilir hale getirdi. Yani emperyalist gler aras bir rekabetin yeniden domas ve askeri taktikler geri ekilmi bir halde grlrken, yani bamllk sadece mali, ekonomik, ideolojik, kltrel olarak grlrken emperyalizmin askeri taktikleri, bizatihi toprak ilhakn yeniden gndeme getiriyor olmas kopma noktas olarak grlebilir. Bunun tesinde yeni bir sava stratejisini Amerikann iletiyor olmas, terrle sava stratejisi ad verilen bir strateji iletiyor olmas, tartma konusu olmas gereken eylerden bir tanesi bu. Yani, bildiimiz anlamda savalar belki gereklemiyor, emperyalistler aras byk savalar yok, ama emperyalizm, sava hala bir ara olarak kullanyor, farkl biimlerde kullanyor. Artk terrle sava ad altnda veya nleyici sava doktrini ad altnda 2002 ve 2006da gelitirilmi olan gvenlik stratejilerine bal bir biimde bir sava stratejisi ortaya km durumda. Amerika Birleik Devletleri tarafndan gelitirilmi bir strateji.
72

Bugn asndan emperyalizmi deerlendirirken zerinde durulmas gereken konulardan biri de, 45 sonras Bretton Woods kurulular olarak adlandrlan kurulularn gnmzde stlendikleri rollerin neler olduudur. Ayrca, devlet d aktrler olarak sivil toplum rgtlerinin kukusuz neo-liberal politikalarn ve ideolojisinin yerlemesi anlamnda ok zel roller yklenmi olanlarn- yeri ve ilevleri zerinde dnlmeli. zellikle uluslararas dzeydeki baz sivil toplum rgtlerinin sisteme ynelik her trl rahatszl ve ortaya kabilecek her trl muhalif potansiyeli daha batan engellemek gibi bir rol yklenmi olduklarn grebiliyoruz. Sava stratejisi yannda, ekonomik baml klma yannda bir de, zellikle neoliberal politikalara kar geliebilecek veya kreselleme denilen srece kar geliebilecek direni biimlerini ortadan kaldrmak, sindirmek, lmlatrmak, trplemek iin gelitirilmi olan baka stratejiler var. Bunlar da gnmz emperyalizmin yeni stratejileri olarak dnlebilir ki, mesela yoksullukla mcadele stratejisi bunlardan bir tanesi. Yoksulluu azaltmak, yoksullukla mcadele ad altnda gerekletirilen stratejiler de bunlardan bir tanesi olarak grlebilir. Tartma konusu olabilecek eylerden bir tanesi, emperyalizmin niteliklerinin tahlil edilmesi yannda anti-emperyalist bir mcadelenin nasl verilebilecei konusu olabilir. Leninin ifade ettii ey, kapitalizm iinden doan, kapitalizmin en yksek aamas olarak tarif ettii ey olarak emper-yalizme kar mcadele, ancak kapitalizme kar verilebilecek sosyalist bir mcadele ierisinde olabilir. Ama bugn ok daha farkl ekillerde bunun gerekleebilecei iddialarnn var olduunu grebiliyoruz. Ulusal politikalar ve ulusalclk erevesinde verilecek bir mcadele,
73

mesela antiemperyalist bir mcadele olarak dnlebilinir mi, yoksa mutlaka antikapitalist bir yannn olmas gerekir mi sorusu nemli bir sorudur ve tartlmaya deerdir. Burada ara vereyim, daha sonra tartmalar ksmnda sorular olursa, bunlar yeniden gzden geiririz.

74

II. BLM TARTIMALAR

75

76

FLZ ZABCI- Kreselleme kart hareketler, ok spontane bir biimde toplanyorlar. Geri son dnem zayflad aslnda bunlar. Dnya Sosyal Formu oluturdular alternatif olarak, ondan sonra Dnya Bankas, IMF toplantlarnda toplandlar baya gsteriler yaptlar. inde her trl muhalif gruplar yer alyordu; iiler, kyller, iftiler, anaristler, ondan sonra ecinseller, nc dnya lkelerini borlarnn kaldrlmasn isteyenler vesaire Yani, ok kompleks bir yap ieriyordu aslnda; rgtl bir yap deil, hiyerarik bir yap deil, hatta bu olumlu zellikler olarak da dile getirildi. Ama bu ne derece bir antiemperyalist bir hareket olarak dnlebilir, o baka bir ey. Leninin ngrd trden, yani proletaryann nc mcadelesi, partilemesiyle beraber gerekleen nc mcadelesiyle ortaya kabilecek bir antiemperyalist mcadele izgisi ne derece mmkn olabilir bugn, bilemiyorum, net cevap verilecek bir ey deil gibi geliyor bu bana. nk bu ok iyi zerinde dnlmesi gerekin bir konu. Yani daha ok mesela sermaye snfnn oluumu, deiimi, iindeki ayrmlar zerinde tahliller yaplyor, ama bir de una ihtiya var; acaba ii snfnn bileimi, deiimi, deien karakteri, yaps, zellikleri nelerdir? Taeronlama sreci mesela ok ciddi bir deiken. Taeronlama srecini dikkate almadan, bir ii snf mcadelesinden sz etmek pek mmkn deilmi gibi geliyor bana. i snf enternasyonalizmi gibi bir ey mmkn olabilir mi iinde yaadmz dnya asndan? Bu sorunun da, ii snf zerine doyurucu bir inceleme olmadan yantn vermek ok zor grnyor. SALONDAN-Yaadmz en byk sorun olduu iin bunu paylama ihtiyac var zaten. Ama sizin de sylediiniz gibi, Dnya Sosyal Forumu ve Avrupa Sosyal Forumu devamnda, ben bir miktar
77

.. altm iin yle bir gereklii var: Bir dnem gerekten ciddi klar ve tepkiler ortaya koydu, hem Dnya Sosyal Forumunda, hem Avrupa Sosyal Forumu toplantlarnda vesaire Eylemlilikler asndan da ciddi gler, sokaklara 10 binlerce insan tayabildi de, sylediiniz gibi ok rgtl grup, yaplar anlamnda ncelikli olmayan, olduka karma rgtlerin, yaplarn kark ekilde Gelinen noktada son toplantlara baktmzda, tartma gittike daha kk gruplarn kendi krize, kapitalizmin krizi deildir diyecek kadar tartmalar u noktalara gtrecek hale gelebiliyor zaman zaman. Ama bunu aacak bir nokta neresi olabilir konusunda da enternasyonal bir sre diye baktmzda bunun da bir krizi yaanmaya balanyor. FLZ ZABCI- Sonra yle bir ey var aslnda: ktidara talip olmama. Bu ok vlen, deerli bir eymi gibi sunuluyor. Kreselleme kart hareketlerin de byle bir konumu var. ktidar mcadelesi vermeme, olumlu bir zellik olarak sunulmaya baland. Bu aslnda belki eletirilmesi, tartlmas gereken noktalardan bir tanesi. ktidarsz bir sol, iktidara talip olmayan bir sol anlay geliiyor. zellikle Bat Avrupada sol aydnlar ierisinde ok rabet bulan bir ey bu. Bir siyasi proje yok. ktidara ynelmi bir siyasi proje yok. ktidar ele geirmeye ynelik bir siyasi proje yok. Son gelien tezlerde de iktidar o kadar dank tarif ediliyor ki Oysa ii snf mcadelesi, ulusal devletler ierisinde verilen bir mcadele olarak, yani tikel dzeyde balyor, daha sonra enternasyonal dzeye tanyor. Burada diyorlar ki, Artk ulus devletler de zld, ulus devlet diye bir ey kalmad artk. Zaten ulus devletler ierisinde de proletarya kalmad bilindik biimiyle, Marksist anlamda veya Leninin sz ettii anlamda bir proletarya kalmad. Prole78

tarya da renk deitirdi, biim deitirdi. O zaman, proletarya kavramn kullanmayalm, buna ezilen snflar diyelim, onu belki tarif etmek lazm. i snf ierisinde bir ksmnn aristokrat hale geldii ne srld, mesela Bat Avrupa ierisinde. Bizim gibi lkelerde bir dnem iin geerliydi, ama u sralar o ok fazla geerli deil. Onun dnda bir taeronlama srecinin yaratt bir kesim var. Yani i gvenliine sahip olan kesim tarafnda da ikincil bir konuma drlyor, yani ikisi arasnda da bir ayrm izgisi, st-alt ilikisi ortaya kmaya balad. Bunlar sendikalardaki arkadalarn anlattklarndan biliyoruz. Yemekhaneden yararlanmada, otobste oturmaya kadar bir grup ii daha iyi koullara ve haklara sahip, dier taeron iiler daha ii snfnn da alt kesimlerini temsil ediyor gibi Bizler mesela, kamu hizmetlerinden, kamu harcamalarndan gittike yoksunlaan bizler, gittike artan, kemikleen bir el koyma srecinin madurlaryz aslnda. Hepimiz bundan etkileniyoruz. Eitime daha az para aktarldka, sala daha az para aktarldka bir lde hepimiz yoksullayoruz. Evladn devlet okuluna gndermek durumunda olan ile zel okula gnderen arasnda fark var, bunlar deerlendirmek lazm. Yeni iktidar biimleri, iktidara talip olan yeni muhalefet biimleri neler olabilir? Belki zamanla ortaya kabilecek bir ey ama u an gerekten ciddi bir muhalefet de yok. nk ok ciddi bir grlmez bask var. Basn yoluyla ileyen, ideolojik olarak, kltrel olarak ileyen, Trkiye sz konusu olunca dozu artan bir bask bu Acaba, Latin Amerika bu adan tartma ac bir rnek olabilir mi? Orada da unu gryoruz, bizatihi ii snfnn nderliinde gerekleen bir sosyalizmden ok, ulusal ekonomilerinin glendirilmesi ve bir Latin Amerika Birlii, Latin Amerika
79

Ortakl ve bilinliliinin oluturulmas gibi bir gereklik sz konusu. Latin Amerika lkelerinin ulusal ekonomilerini korumalar ynnde bir giriim var. Her ne kadar yerlilerin, iilerin durumu iyiletirilmeye allsa da sosyalizm olarak nitelendirilemez. Latin Amerikada bugn Venezelladaki rejim bir sosyalist rejim deil ya da Bolivya. Zaten Bolivya ok kark, henz daha iktidarn kuramam ve bildiimiz anlamda bir devlet egemenliinin de olduu bir lke deil. ktidar paralanm durumda Bolivyada. SALONDAN-Farkl farkl muhalefet yaplar dediiniz, iktidar hedeflemiyor ama bir ekilde de sisteme kar alternatif eylemler, mcadeleler gelitirmi. Bunlarn yaygnlamas, ayn zamanda iktidar mcadelesi iin kolaylatrc da olabilir mi sizce? FLZ ZABCI- Olur tabii. Zaten temel haklarmzn mcadelesinden vazgememek lazm. Genel ve eit hak konusunda gelien mcadeleler var, sosyal haklar konusunda, cretlerin arttrlmas, yaam koullarnn iyiletirilmesi, alma saatlerinin indirilmesi konusunda. Bunlar hibir ekilde kmsenecek ve azmsanacak mcadeleler deil. SALONDAN- Hocam, biraz da eyden bahsedebilir miyiz? Bu ekonomik sreleri anladk, ama bir de postmodernizmin siyasi alanda yaratt bir tahribat var, estetiin etiin nne gemesi gibi. yle bir ey var: 68 hareketine filan baktnzda, Avrupada, Fransada, hareket sorun olarak kapitalist retim ilikilerini ortaya koyuyor; kapitalizmi aan, daha zgrleen bir dnya, ama aktrlere baktnzda, renciler, feministler, etnik kimlik vurgusu... Bunlarn hepsini ortaya koyup deerlendirdiinizde, bunlarn hi biri aslnda kapitalist retim srecine katlamayan yaplar. Orada kimlie doru bir skma, kimlik tarafna
80

ekilme, bu milliyetilik zaten snflar arasnda dikey kesen bir iliki yaratyor, Birinci Dnya Savanda da bu byle olmutu. Orada biraz postmodernizmin yaratt tahribata, bunun soldaki yansmalarna da deinebilir misiniz? FLZ ZABCI- Var tabii. Bir kere btnlkl olarak topluma bakmaktan vazgeildi. Marksist kuramn en temel zelliklerinden bir tanesi, var olan gereklik hakknda, toplumsal oluumlar zerinde btnlkl bir bak as sunmasdr. ktisadi yaps, sosyal yaps, siyasi yaps, kltrel, ideolojik yaplar kapsayacak ok temel, btnsel bir kuram sunuyor. Bir kere, 80 sonras ortaya kan postmodernist akmlar, Marksizmi de hedef alarak byle bir bak asna, byle bir yaklama kar kar. Bunlarn bir tr mega teori olduunu, birtakm tarihsel yasalar icat etmi olduklarn, tarihe ve toplumlara ne btnlkl teoriler ne de yasalar itibariyle bakamayacamz sylerler. Postmodernizmin temel noktalarndan bir tanesi budur. Sonra ok ar bir grelilik yani topluma dzenlilikler, iinde yaadmz gereklere dzenlilikler bulma, neden sonu ilikileri bulma erevesinde bakamayz, her ey grelidir. Bir determinizm de sz konusu deil, kat bir determinizm de olmayabilir ama bilimsel dncenin temelidir neden sonu ilikilerine bakmak. Kltrel, ahlaki bir grelilik de bunu izledi ayn zamanda. Buna elik eden birok paralanm kimlikler zerinden gelien politikalar seti vard. Cinsel kimlik, dinsel kimlik, etnik kimlik gibi eitli kimlikler zerinden gelien politikalar. Bu sadece postmodernist dncenin ortaya att ve kkrtt bir ey olmann tesinde, bizatihi emperyalist politikalar tarafndan da kkrtlan bir ey haline dnt. Belki byk emperyalist gler arasnda sava olmad ama bunlar i savalar byk lde kkrttlar.
81

Yugoslavya bunun rneidir. Oradaki etnik kimlik zerine kurulu milliyetiliin ykselttii bir i sava oldu, paralanma. Buna dier kapitalist lkeler anak tuttu. Bundan byk lde yararlandlar. Orta Dou iin de bugn ayn eyi syleyebiliriz. Kimlikler zerinden gelien ayrmlar kkrtyor bizatihi, bundan yararlanyor byk lde emperyalist lkeler. Dolaysyla bunu bir ideolojik ara olarak da kullanyor aslnda. Sadece postmodern dncenin gelitirdii bir ey deil ama o bir atmosfer de salad. Post-modern dnce btn bunlar merulatran hakl gsteren hatta onun altndaki byk g ilikilerini grmemizi snrlayan, bunlarn en temel haklar, en temel yeni gelien dnme tarzlar, yaama tarzlar olduunu ne sren bir dnme tarz salad bize. Bir kltrel, ideolojik ortam yaratt bunun iin. ok kltrllk, bir arada yaama, birlikte yaama gibi Bir yandan paralanmalar olurken, bir yandan da Avrupada ok kltrllk tartmalar yaplyordu. Bir yandan yabanc dmanl ykselirken, bir yandan bir arada yaamaya ynelik tartmalar. Bunlarn hepsi art niyetli deil ya da emperyalist politikalarla birlemi deil elbette... Sosyal bilimcilerin ou bunlar ok iyi niyetle de gerekletirdi ama genel olarak, btnsel olarak baktmzda btn o vahi savalara elik eden bir ey vard. Daha iyimser, ama onlar da rten, kapayan ve gizleyen, mistifiye eden bir dncel atmosfer, entelektel bir ortam oldu. SALONDAN- Emperyalizmi nasl tanmlarsak, herhalde bu mcadele de bu tanmlamaya uygun gidecektir. O yzden antiemperyalist mcadele derken, bu emperyalizm zerinde bir merkezevre bamllk ilikisi syleyebiliriz. Bu erevede Avrupa Birlii hangi ihtiyata kmtr ve Avrupa Birlii bu erevede nereye oturur? Belki bunun ierisinde de yine merkez lke dediimiz
82

o bamllk ilikisinde G-7ler varken, imdi G-20 kt. Trkiye bunun ierisine girdi, tm bunlar bu emperyalizm eysi ierisinde nasl deerlendirirsiniz? FLZ ZABCI- ok deiiyor ite btn bu eyleri gz nne almak lazm. Avrupa konusu ayr bir ey. Avrupa emperyalist bir sistem ierisinde, yani dnya kapitalist sistem ierisinde ABDnin bir emperyalist mttefiki olarak deerlendirilebilir mi mesela; ABD ile rekabet ilikileri mi var, bir rekabet mi sz konusu, yoksa bir ibirlii mi var? zellikle 45 sonras dzen asndan bakldnda, Avrupa Birliinin kurulma srecini Amerika Birleik Devletleri bizatihi tevik ediyor, yardm ediyor kurulma srecine. Yani Avrupa Birliinin kurulmas, Amerika Birleik Devletlerinin istedii ve destekledii bir ey. Ama, ayn zamanda Avrupa Birlii, bir tr ortak pazar oluturarak, kendi karlarn korumaya alan, ABDye kar ekonomik karlarn korumaya alan bir oluum. SALONDAN- Korumaksa birine kar, yani kime kar? FLZ ZABCI- Amerika Birleik Devletleri, Japonya veya yeni ykselen glere, in gibi ya da Hindistan, Rusya gibi dier glere kar da olabilir. Avrupa Birlii btnsel olarak deerlendirildiinde, bu emperyalist an iinde nasl bir yere oturuyor? Amerika Birleik Devletleriyle bazen karlarn elitii durumlar oluyor, bazen de ittifak kurduklar durumlar oluyor. Avrupa Birliinin kendi iinde de atmalar sz konusu olabiliyor. Yani Avrupa Birlii de btnsel bir politikalar seti gstermiyor, Amerika Birleik Devletleri gibi. Fransayla Almanya ile mesela ngiltere daha farkl politik tercihler kullanabiliyorlar. SALONDAN- Emperyalist bir proje midir Avrupa Birlii? FLZ ZABCI- Emperyalist bir projenin kurulmas
83

anlamnda m soruyorsunuz? SALONDAN- Emperyalizm ierisinde yeri nedir? Emperyalist projenin bir paras mdr? FLZ ZABCI- Emperyalist projenin bir paras tabii ki. kinci Dnya Savandan sonra Avrupann yeniden yaplandrlmasna tonla para harcad Amerika Birleik Devletleri. Emperyalist bir projenin paras fakat emperyalistler aras rekabet de duraan, deimeyen bir ey olarak kendisini gstermiyor ki. 45 sonras dnemde oluan Avrupa Birliinin kurulmas srecinde atlan admlarla, mesela 90 sonras ya da 2000lerdeki sre birbirinden ok farkl olabiliyor. Bazen elien karlar bazen ittifaklar sz konusu olabiliyor. SALONDAN- Avrupadaki merkez lkeler, emperyalist lkeler bir ihtiya belirince ki bunun ban eken Fransa ve Almanyadr, gene bu paylam savamnda bunlar ortak bir proje oluturuyorlar. FLZ ZABCI- Ortak bir proje oluturuyorlar tabii ki bu bir dnya sistemi olarak, kapitalizmin yerlemesi, yaylmas ve glenmesi ve sregitmesi iin oluturulan bir proje. Bu adan bakarsanz, evet emperyalist bir proje. Kapitalist sistemin yaygnlamas asndan da belli bir ilev gryor aslnda Avrupa Birlii. Kendi iinde farkllklar ve atmalar olmasna ramen, mesela Dou Avrupann kapitalist sisteme entegre edilmesinde Avrupa Birliinin ok nemli bir etkisi, ilevi oldu, sadece Amerika Birleik Devletleri deil. Bu lkeler kapitalist pazara eklemlendiler, entegre edildiler. Zaten Avrupa Birliine yelik de, gerek Balkanlardaki lkeler asndan gerek Trkiye asndan baktnzda kapitalist ekonomiye bir eklemlenme sreci olarak grlebilir. SALONDAN- Bamllk ilikisi dediniz, merkez ve perifer ve merkez ve periferi her trl bamllk ilikisini gelitirme olaynda da emperyalizm ora84

da kapitalist retim ilikisini zaten gelitiriyordu. Hzlandrma balamnda olabilir ama o bunu birebir aklyor mu? FLZ ZABCI- Merkez-evre ilikisi dediimizde, bir kapitalist dnya sistemi ierisinde doan bir iblmnden sz ediyoruz aslnda. Belirlenmi i blm deil, o iblm sre iinde, kapitalist sistemin kendi dinamikleri ierisinde ortaya kan bir ey. Kimse tarafndan, bir siyasi irade tarafndan belirleniyor deil. Byle bir ey yok. Zaten bu Marksist dnce ierisinde kapitalizmde ortaya kan smrgecilik ya da emperyalizm, kapitalizmin bir takm isel dinamikleri, yapsal zellikleri ve elikileri sonucudur. Bire bir siyasi idarenin, devlet bakanlarnn veya oluturulmu olan uluslar aras kurulularn bire bir kararlatrdklar ve gelitirdikleri bir sre deil. Kapitalizmin yapsal ilikilerinden ve elikilerinden doan bir ey. Oluturulan kurumlar vs. devletler buna hizmet ederler ayn zamanda. Merkez-evre ilikisi asndan da baktmzda, kapitalizmin oluum sreci itibaryla, en batan itibaren, merkez-evre ilikisinin ortaya km olduunu, bunun bir uluslar aras iblmnn bir gerei olarak belirdii, meta zincirinin uluslararas bir mbadelenin sonucu olarak doduunu syleyebiliriz. Dolaysyla bu, merkez-evre ilikisini alp Avrupa Birliine uyarladmzda, Avrupa merkezde zaten, evreye yerletirmemiz hibir zaman mmkn deil. Kapitalist lkeler olarak her zaman merkezde yer almtr. Merkezde ama, srekli deien ilikiler sistemi iinde, ittifak ve atmalar asndan kaymalar gstererek

85

86