Asenkron Motorlara Yol Verme

T.C.
MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN
GLENDRLMES PROJES)
ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS
ASENKRON MOTORLARA YOL VERME
ANKARA 2007
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;
- Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar
ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli
olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda
amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim
materyalleridir (Ders Notlardr).
- Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye
rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek
ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda
uygulanmaya balanmtr.
- Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii
kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas
nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.
- rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki
yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden
ulalabilirler.
- Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.
- Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda
satlamaz.
i
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. FT DEVRL ASENKRON MOTORLAR...................................................................... 3
1.1. Devir Says lme ve Takometre eitleri.................................................................. 4
1.1.1. Analog Takometreler ............................................................................................. 4
1.1.2. Dijital Takometreler............................................................................................... 4
1.2. Devir Saysn Deitirme Yntemleri.......................................................................... 5
1.2.1. Kutup Saysn Deitirerek Devir Ayar .............................................................. 6
1.2.2. Frekans Deitirerek Devir Ayar......................................................................... 9
1.2.3. Dili Sistem (Redktr) Kullanarak Devir Ayar .................................................. 9
1.3. ift Devirli Asenkron Motorun Tanm ve Kullanm Alanlar .................................... 10
1.4. ift Devirli Asenkron Motorun alma Prensibi ...................................................... 10
1.5. ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri...................................................... 10
1.5.1. Seri gen Parelel Yldz (A - YY)Balant........................................................ 13
1.5.2. Seri YldzParelel Yldz ( YYY ) Balant ..................................................... 15
1.6. HatFaz Akm ve Gerilim Deerleri Hesab............................................................... 17
1.7. ift Devirli Asenkron Motor altrma Uygulamas................................................. 20
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 23
PERFORMANS DEERLENDRME.............................................................................. 27
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 28
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 29
2. ASENKRON MOTORLARDA FREKANS DETREREK DEVR AYARI.............. 29
2.1. nvertr Tanm ve Yaps ........................................................................................... 30
2.2. nvertr eitleri ......................................................................................................... 33
2.3. nvertr Balant ekli ................................................................................................ 34
2.4. nvertr ile Asenkron Motorun Devir Ayar Uygulamas........................................... 37
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 42
3. ASENKRON MOTOR YOL VERME YNTEMLERN UYGULAMAK .................... 42
3.1. Asenkron Motorun Kalknma Srasndaki ebekeye Etkileri ..................................... 43
3.2. Asenkron Motorlara Yol Verme Yntemleri .............................................................. 43
3.2.1. Dorudan Yol Vermek (Direkt Yol Verme)........................................................ 44
3.2.2. Dk Gerilimle Yol Vermek.............................................................................. 44
3.2.3. Mikro lemcilerle Yol Verme............................................................................. 65
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 76
4. MOTOR N GEREKL FRENLEME SSTEMN KURMAK..................................... 76
4.1. Frenlemenin nemi ve eitleri ................................................................................. 77
4.1.1. Balatal Frenleme................................................................................................. 77
4.1.2. Dinamik Frenleme ............................................................................................... 81
4.1.3. Ani Durdurma...................................................................................................... 88
NDEKLER
ii
RENME FAALYET5 .................................................................................................. 95
5. PROJE ELEMANLARINI BELRLENEN YERE MONTE ETMEK.............................. 95
5.1. Deiik letmeler in Hazrlanm Projelerin Okunmas ......................................... 95
5.2. Proje zerinde Elemanlarn Yerleimi ve Yerleim Srasnda Dikkat Edilecek
Hususlarn ncelenmesi ...................................................................................................... 96
PERFORMANS DEERLENDRME............................................................................ 100
LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 101
MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 102
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 104
NERLEN KAYNAKLAR................................................................................................ 105
KAYNAKA....................................................................................................................... 106
iii
AIKLAMALAR
KOD 522EE0122
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Otomasyon Sistemleri
MODLN ADI Asenkron Motorlara Yol Verme
MODLN TANIMI
Asenkron motorlara yol vermekle ilgili temel bilgi ve
becerilerin kazandrld renme materyalidir.
SRE
40/32
N KOUL
Asenkron Motor Kumanda Teknikleri, modln
tamamlam olmak.
YETERLK Asenkron motor yol verme devrelerini kurmak.
MODLN AMACI
Genel Ama
Gerekli donanma sahip atlye ortam salandnda,
retmen gzetiminde asenkron motor ya da motorlara yol
vermek iin gerekli yntem ve teknikleri renecek ve
TSE, Tesisleri Ynetmelii ile artnamelerine gre
uygulayabileceksiniz.
Amalar
1. ift devirli asenkron motorun balantsn, koruma
nlemlerini alarak kurup, altrabileceksiniz.
2. Frekans deitirme yntemi ile asenkron motorun
devrini deitirerek istenen almay
salayabileceksiniz.
3. Yldz gen almay, uygun gei sresini tespit
ederek, TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye
uygun olarak gerekletirebileceksiniz.
4. Motor iin gerekli frenleme sistemini TSE, i
tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak
gerekletirebileceksiniz.
5. Proje elemanlarn belirlenen yerlere TSE, i tesisat
ynetmelii ve artnameye uygun olarak monte
edebileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Atlye ortam, takmhane, ift devirli asenkron motor,
kumanda elemanlar, koruma elemanlar, balant ara ve
gereleri, invertr, asenkron motor, balant kablolar,
takometre, yol verme elemanlar, projede yer alan
malzemeler, montaj malzemeleri.
AIKLAMALAR
iv
LME VE
DEERLENDRME
Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme
sorular ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama,
soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile
kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.
1
GR
Sevgili renci,
Sanayinin birbirinden farkl kollarn dndmzde; en yaygn olan cihazn
elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirip bize her trl uygulamada en mkemmel zm
sunan elektrik motorlar olduunu fark ederiz.
Bir an dnrsek; sanayimizde milyarlarca kWh lik elektrik enerjisinin yalnzca AA
motorlar zerinden tketildiini anlarz.
Asenkron motorlarn devir saylar ykle ok az deiir, bu motorlar sabit devirli
motorlar snfna girer. Asenkron motorlarn zellikle yaplarnn basit ve ucuz olmas, fazla
arza yapmamalar, bakma az ihtiya duymalar, tamiratlarnn basit ve kolay olmas,
almalar srasnda elektrik ark meydana getirmemeleri, sessiz almalar gibi
stnlklerinden dolay endstride en ok kullanlan motordur. Asenkron motorlar iin
sanayinin atdr denebilir.
Btn bu sebeplerden dolay asenkron motorlarn altrlmas (yol verilmesi),
kumanda tekniklerinin ve yol verme yntemlerinin iyi bilinerek uygulamasnn nemini
arttrmtr.
Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve beceriler ile asenkron motorlara yol verme
yntem ve tekniklerini renecek, herhangi bir fabrikann otomasyon iindeki motorunu
kumanda edebileceksiniz. Bu modl kitapnda ift Devirli Asenkron Motorlar, nvertrler
(Frekans Deitiriciler), Asenkron Motora Yol verme Teknikleri, Asenkron Motorlarn
Frenlenmesi ve Proje Elemanlarn Yerlerine Monte Etmekle ilgili konular ve uygulama
rneklerini bulacaksnz.
GR
2
3
RENME FAALYET1
Uygun ortam salandnda ift devirli asenkron motorun balantsn, koruma
nlemlerini alarak kurup altrabileceksiniz.
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr:
Elektrik motorlarnn devir saylarn len aletleri (takometreler ya da
turmetreler) inceleyiniz.
ki devirli asenkron motor klemensini ve sarm emalarn inceleyiniz.
eitli iletmeleri gezerek asenkron motorlarn devir saylarnn nasl
deitirildiini aratrnz.
veya drt devirli asenron motor olup olmadn aratrnz, varsa devir
saylarnn nasl elde edildiini reniniz.
Aratrma ilemleri iin internet ortam, elektrik ile ilgili kitaplar ve evrenizde
bulunan elektrikle ilgili iletmelerden (bobinajclar, fabrikalar vs.) yararlanabilirsiniz.
1. FT DEVRL ASENKRON MOTORLAR
Gnmzde endstride en ok kullanlan motorlar asenkron motorlardr.
Endstride birok elektrik makinesi, deiik birka dnme says ya da ou zaman
srekli hz ayar yapabilen motorlara ihtiya gsterir.
Doru akm motorlarnda devir saylarn istenen snrlar iinde ayarlamak mmkn
iken asenkron motorlarda ise birka kademe dnda devir says ayar yapmak ilave cihaz ve
tekniklerle mmkn olmaktadr.
Asenkron motorlarn devir says, stator sarglar kutup saysna veya motorlara
uygulanan gerilimin frekansna gre deiir. Frekans sabit ise deiik devir hzlar ya farkl
kutup sayl ayr sarglardan veya ayn sargda yaplan farkl kutup sayl (Dahlender
Balant) balantdan elde edilir.
RENME FAALYET1
ARATIRMA
AMA
4
1.1. Devir Says lme ve Takometre eitleri
Dner makinelerin devir saysn lmede kullanlan aygtlara takometre (turmetre)
denir. Sanldnn aksine hz lmez, dakikadaki devir (tur) saysn ler. Makine miline
deerek devir says len turmetreler yaygn olarak kullanlan devir lme aygtdr. Genel
olarak takometreler analog ve dijital olarak ikiye ayrlr.
Takometreler konusunda ayrntl bilgiyi fiziksel byklklerin llmesi modlnde
verilmiti. Gerekirse tekrar inceleyerek bilgilerinizi tazeleyiniz.
1.1.1. Analog Takometreler
Aletin u ksmnda bulunan para plstikten yaplm olup devir says llecek
makinenin miline dedirilir. Bu tip takometrelerin el tipi olduu gibi, devri llecek
makinenn miline motaj yaplanlar da vardr. Analog takometrelere, arabalardaki devir
lerler ile bisikletlerde kullanlan hz gstergelerini rnek olarak gsterebiliriz. Resim
1.1de dokunmal tip, dijital yapl turmetre rnei grlmektedir.
1.1.2. Dijital Takometreler
Elektro-optik takometrelerdir. Elektro optik bir alglaycdan bir k huzmesi
gnderilir. Dnen cismin zerindeki bir noktadan periyodik olarak geri dnen k toplanr.
Bu yansma elektronik devre tarafndan alglanr. Bu n periyodu dnen cismin periyodu
ile ayndr. Frekans gerilime eviren devre sayesinde devir says llm olur. Resim
1.2'de optik tip, dijital yapl turmetre rnei grlmektedir.
Resim 1.1: Dokunmal tip, dijital yapl turmetre Resim 1.2: Optik tip dijitalyapl turmetre
5
Resim 1.3: eitli takometre rnekleri
1.2. Devir Saysn Deitirme Yntemleri
Asenkron motorlarn endstride kullanlan dier elektrik motorlarna gre birok
stnlnn olmas yannda devir saysnn ayar birka kademeli ve kk snrlar iinde
olmas gibi dezavantajlarda vardr.
Asenkron motorlarda dner alann devir says ns =
P
f . 60
d / dk veya ns =
P
f
2
. 120
d /
dk, rotor devir saysda nr =
P
f . 60
(1 - s)d / dk formlleri ile bulunur.
Formlde:
f: ebeke frekans (lkemizde 50 hz.dir)
2p: Kutup says
p: ift kutup says
ns: Asenkron hz veya dner alan hz (d/dk)
nr: Rotor hz veya milin devir says (d/dk)
s: Kayma senkron hz ile rotor hz arasndaki fark
6
Yukardaki formller incelendiinde asenkron motorun devir saysnn ebeke
frekansna, kutup saysna ve kaymaya bal olduu grlr.
u halde asenkron motorun devir saysn deitirilebilmek iin stator sarglarnn
kutup saysn ve ebeke frekansn deitirmemiz gerekir.
Buna gre asenkron motorlarda devir ayar aadaki yntemlerle yaplr.
Kutup saysn deitirerek devir says ayar:
- Statora iki ayr kutup sayl sarg yerletirerek devir ayar
- Statora bir sarg yerletirerek (Dahlender sargl-PAM sargl) devir ayar
ebeke frekansn deitirerek devir ayar
Dili sistemleri (redktr) kullanarak devir ayar
1.2.1. Kutup Saysn Deitirerek Devir Ayar
Devir says formlne gre ns =
P
f . 60
d / dk veya ns =
P
f
2
. 120
d / dk frekans sabit
kalmak art ile kutup says artrlrsa devir says der. Yani kutup says ile devir says
ters orantldr.
Buna gre asenkron motorun devri, statoruna sarlan sarglarn kutup saysn
deitirerek yaplr. Aadaki izelgede deiik kutup saylarndaki ve frekanstaki asenkron
motorun devir saylar gsterilmitir.
izelge 1.1: 50 ve 60 Hz ebekeler iin ok kullanlan kutup saylarndaki senkron hz deerleri
7
Kutup saysn deitirebilmek iin asenkron motorun statoruna ya farkl kutup sayl
iki ayr sarg sarlr veya tek sarg sarlarak ayn sargda yaplan farkl kutup sayl (dahlender
balant) balantdan elde edilir.
Buna gre iki devirli motorlar iki grupta dnebiliriz.
1.2.1.1. Farkl Kutup Sayl ki Sargs Bulunanlar
Ayn stator oluklarna, birbirinden bamsz, farkl kutup sayl iki ayr sarg sarlrsa,
iki sarg iki devirli motor yaplm olur. Bu sarglarn birbirleri ile hibir elektriki balants
yoktur. Byle bir motorda, hangi sargya fazl gerilim uygulanrsa, o sargya ait kutup
saysna uygun devir hz elde edilir. Bu tip sarmlarda, sargnn yldz (Y) veya gen (A)
balants, stator iinde yaplr. Klemens tablosuna, her sargya ait er u karlr. rnein
6/4 kutuplu iki sargl iki devirli motor iin, 6 kutuplu sarg ular 6U-6V-6W, 4 kutuplu
ular 4U-4V-4W gibidir.
ki sargl iki devirli motorlar ekonomik deildir. nk bir sarg iin dnlm
stator oluklarna iki ayr sarg yerletirilmektedir. Dolaysyla bir bir sargl iki devirli
motorlara gre daha kk g elde edilir. Baka bir deyile, bir sargl iki devirli
motorlarda, iki ayr sargl iki ayr sargl iki devirli motorlara gre daha byk g alnr.
Ekonomik olmaylarndan, iki sargl iki devirli motorlarn retimleri snrldr.
Birbirinin kat olmayan kutup saylar iin tasarm ve balantlar kolay olduundan
uygulanr. Resim 1.4te farkl kutup sayl iki sags bulunan asenkron motorun etiketi
grlmektedir. Etikete dikkat edilirse devir says iin iki deiik deer vardr. Aralarnda da
herhangi bir oran yoktur.
Resim 1.4: Farkl kutup sayl iki sags bulunan asenkron motorun etiket deerleri
1.2.1.2. Tek Sargl ki Devirli Motorlar
Dahlender sargl motorlar
Tasarm ve balantlar kolaydr. Ancak bu balant trnde kutup saylar oran
dir. Yani 4/2 kutuplu veya 8/4 kutuplu gibi izege 1.2de dahlender sargl motorun
kutup saylar ve bu kutup saylarndaki devirleri verilmitir.
8
Devir Says ( n ) Kutup Says ( 2P )
3000 / 1500 d/dk 2 / 4
1500 / 750 d/dk 4 / 8
1000 / 500 d/dk 6 / 12
750 / 375 d/dk 8 / 16
izelge 1.2: Dahlender sargl motorun kutup saylarna gre devirleri
Eer bir sargdan birbirinin kat iki deiik kutup says elde edilecek bir balant
yaplmsa, bu balantya Dahlander balant ve bu tip motorlara da Dahlander motorlar
denir. Dahlander balantda sarg, kk devir says iin yani byk kutup saysna gre
tasarlanr. Her faz sargsnn orta ular bulunur. Faz sarglar giri ular 1U-1V-1W, orta
ular 2U-2V-2W ile iaretlenir. Klemens tablosuna bu 6 u karlr.
Resim 1.5: ki devirli dahlender motor etiketleri
PAM sargl motorlar
Dahlander sargnn zel bir tipidir. Tasarm sargnn sarlmas daha zordur. Dahlander
sargda hz oran 1 /2 iken, PAM sargda birbirinin kat olmayan ve ardk hzl 2 hatta 3
hzl olabilir. rnein 6/4, 8/6, 10/8 kutuplu gibi PAM sargl motorlarda kafes rotorlar
kullanlr.
PAM sargda, stator faz sarglarnn bir yarsnda akm ynleri deitirilerek, kutup
says deitirilir. PAM szc, Pole-Amlitde-Modilation (Kutup Genelii Modilasyonu)
szcklerinin ilk harflerinden gelmektedir.
Pam sargda, sargnn tasarm byk kutup saysna gre yaplr. Ancak sargnn
balants deitirilerek istenen kk kutup says da elde edilir. Tasarm zor olmasna
karn; ayr sarl ok devirli motorlara gre bir sargdan daha byk g elde
edilebildiinden tercih edilmesi gereken sarg rneidir.
9
Bu yntemin sarg ekilleri, ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri konu
bal altnda incelenecektir.
1.2.2. Frekans Deitirerek Devir Ayar
Asenkron motorun stator sarglarna tek kutup sayl sarg yerletiriliyor. Tek bir sarg
sarlarak kutup says sabitlenmi oluyor.
Bu durumda devir says formlne ns =
P
f
2
. 120
d / dk gre motor sarglarna
uygulanan AC gerilimin frekans arttrldnda motorun hz artar. Frekans azaltldnda ise
motorun hzda azalr. Yani asenkron motorun hz ebeke frekans ile doru orantldr.
Gnmzde elektronik frekans deitiricilerde (konvertisr) asenkron motorlarn devir
ayar geni snrlar iinde yaplabilmektedir.
Frekans deitirici devresiyle hz kontrol yntemi son derece yararl ve otomasyonu
kolaylatrc niteliktedir.
Bu konuyla ilgili daha ayrntl bilgi renme Faaliyeti-2de incelenecektir.
1.2.3. Dili Sistem (Redktr) Kullanarak Devir Ayar
Asenkron motorun miline balanan dili sistemli redktr ile motorun devri istenen
sayya indirilebilmektedir.
Devir says dtke motorun momenti artar.
Resim 1.6: Redktrl motor resimleri
10
1.3. ift Devirli Asenkron Motorun Tanm ve Kullanm Alanlar
Asenkron motorun statoruna iki veya tek sarg sarlarak rotorundan 2 veya 3-4 deiik
devir elde edilebilen motorlara denir.
ki deiik devir iin motor klemensine alt (6) u karlr. Teorik olarak, deiik
devir iin motorun statoruna farkl kutup sayl iki ayr sarg sarlr. Sarglardan biri
dahlender balantl yaplr. Klemens kutusuna ise dokuz (9) u karlr. Drt deiik devir
iin yine statora farkl kutup sayl, dahlender balantl iki sarg sarlr. Klemens kutusuna
on iki (12) u karlr. Bu tip sarmlarda, klemens kutusunda fazla u olmas, karkla ve
kumanda etme gl oluturduundan kullanlmaz.
ift devirli asenkron motorlarn endstride pek ok kullanm alan mevcuttur. Genel
olarak, tek devirli asenkron motorun kullanld her yerde kullanlabilir. zellikle farkl
birka devir gerekli olan yerler iin kullanlr.
Sanayinin her kolunda yerini almtr. Pistonlu pompalarda, kompresrlerde, bant
konveyrlerinde, vantilatrlerde, krklerde, santrifj pompalarnda, torna, freze, matkap
tezahlarnda, aspiratrlerde, aa ileri makinelarnda, tekstil endstrisinde, matbaa
makinelarnda ok devirli asenkron motorlar iin geni bir uygulama sahas vardr.
1.4. ift Devirli Asenkron Motorun alma Prensibi
Daha nceki modllerde asenkron motorlarn alma prensipleri detayl olarak
incelenmiti. ift devirli asenkron motorlar, yap ve alma zellii bakmndan tek devirli
asenkron motorlarla ayndr. Sadece tek devirli asenkron motorlarn statorunda tek kutup
sayl bir sarg varken ift devirli asenkron motorlarn statorunda ise farkl kutup sayl iki
veya tek sarg bulunur.
Sonu itibar ile, her iki motorun statorunda 3 faz sargs bulunur ve aralarnda 120er
derecelik a olan dner alan oluturur. Bu dner alanlarn etkisi ile rotor dnmesini
srdrr. Dk devirde alrken, byk kutup sayl sargnn oluturduu manyetik alan
rotoru yava dndrr. Yksek devirde alrken de, kk kutup sayl sargnn manyetik
alanyla rotor hzl dndrr.
1.5. ift Devirli Asenkron Motorun Balant ekilleri
ift devirli asenkron motorlarn balant ekillerine gemeden nce stator sarglarnn
motor iinde nasl bir sarm yapld konusunda bilgi sahibi olacaksnz.
4/2 kutuplu Dahlander balantda; her fazn 2 bobin grubu vardr. ekil 1.1.ada faz
gruplarnn 4 kutuplu balants, ekil 1.1.bde 2 kutuplu balants gsterilmitir.
11
ekil 1.1: 4/2 kutuplu Dahlander balantnn 1 faz grubu balants
8/4 kutuplu Dahlander balantda, her fazn 4 bobin grubu vardr. ekil 1.2de 8 ve 4
kutuplu balantlar gsterilmitir.
ekil 1.2: 8/4 kutuplu Dahlander balantnn bir faz grubu balants
Faz gruplar giri ular, 1U-1V-1W ile orta ular 2U-21V-2W ile iaretlenir. Her faz
grubundaki nc ular (A ular), stator iinde yldz veya gen balantda kullanlr. Bu
balant ekillerini ayr ayr greceksiniz.
Dahlander balantl sarglarn ular, klemens tablosunda ekil 1.3teki gibi balanr.
12
ekil 1.3: Dahlander balantda klemens tablosu ve iki deiik hzl balant
Dahlander balantda, ekil 1.3teki gibi motorun her iki hzdaki dn yn ayn
olmaldr. Ayn dn ynn elde edebilmek ve klemens tablosunda 2U-2V-2W ularn
ayn srada balayabilmek iin faz gruplar orta ular iaretlerinde, iki fazda deiiklik
yaplmaldr. rnein, 1U birinci fazn orta ucu 2U yerine 2W, 1 W nc fazn orta ucu
2W yerine 2U gibi
Dahlander sargl motorlar, tam kalp sargldr. Yarm kalp sargl uygulamada,
kk kutup sayl (yksek hzl) almada, kuvvetli harmonikler meydana gelmekte ve bu
kuvvetli harmonikler, motorun yol almasna kt etki yapmaktadr. Onun iin yarm kalp
sarg uylamas kullanlmamaktadr.
Volt elektrik dahlander sargl motorlar, tam kalp sargldr. Motorlar 4/2 veya 8/4
kutupludur. Faz sarglar stator iinde gen (A) baldr.
Dahlender sargl motorlar g ve momente gre deiik ekillerde yaplr. Bu
motorlarn stator sarg (k) ular, motor iinde gen (A) veya yldz (Y) balanr.
Klemens tablosuna giri (dk hz 2p=4) ve orta (yksek hz 2p=2) ular karlr. Motorun
sabit gl m? Sabit momentli mi? Veya deiik g deiik mometli olduunun tesbiti iin
klemens tablosuna baklr. Aada dahlender motorun eitleri ve balant tablolar
verilmitir.
Sabit Gl ki Devirli Motorlar (Seri gen - Parelel Yldz Balantl)
Sabit gl olduundan etiketinde tek g yazldr. Motor iinde gen (A) baldr.
Momet formlne gre( M=975*P/n) hz artarken momentide azalr.
13
KUTUP(2P) DEVR ( n ) EBEKEYE BRBRNE BALANTI EKL
4 Dk hz 1U-1V-1W 2U-2V-2W kili Paralel Yldz
2 Yksek hz 2U-2V-2W ------------- Seri gen
izelge 1.3: Sabit gl iki devirli motor klemensi balant tablosu
Sabit Momentli ki Devirli Motorlar (Seri gen-Parelel Yldz Balantl)
Etiketinde iki deiik g ve devir yazldr. Motor iindeki balants (A - YY) dr.
Klemens balants sabit gl motorunkinin tersidir. Momet formlne gre( M=975*P/n)
Her iki devirde hzla birlikte gc de artar. Bu yzden moment sabit kalr. Resim 1.5de
sabit momentli dahlender motor etiketleri verilmitir.
4 Dk hz 1U-1V-1W -------------- Seri gen
2 Yksek hz 2U-2V-2W 1U-1V-1W kili Paralel Yldz
izelge 1.4: Sabit momentli iki devirli motor klemensi balant tablosu
Deiik Gl Deiik Momentli Motorlar (Seri Yldz-Parelel Yldz
Balantl)
Bu motorun stator sarg ular, motor iin yldz ( Y ) balanr. Etiketinde iki deiik
g ve devir yazldr. Motor iindeki balants (Y-YY) dr. Yksek hzda moment ve g
yksek, dk hzda moment ve g de dktr.
4 Dk hz 1U-1V-1W -------------- Seri Yldz
2 Yksek hz 2U-2V-2W 1U-1V-1W kili Paralel Yldz
izelge 1.5: Deiik g ve momentli iki devirli motor klemensi balant tablosu
1.5.1. Seri gen Parelel Yldz (A - YY)Balant
Dahlander sargl motorlarda en ok uygulanan balantdr. Her iki hzda motorun
gc ve akm deiir. Yksek hzda gc byktr. Bu motorlar sabit momentli motorlardr.
14
Moment formlne gre( M=975*P/n) moment sabit, dk hzda g de dk
olmas gerekir. G dkse akm da kk demektir. Buna uygun balant, seri gen
balamadr. Faz bobinleri seri bal olduundan faz direnci byr. Dolaysyla faz akm da
azalr.
Yksek hzda ise motorun da g artar. Gc arttrabilmek iin faz akmn arttrmak
dolaysyla faz direncini azaltmak gerekir. Buna uygun balama parelel yldz balamadr.
Bu tip balantda sarg k ular motor iinde gen (A) balanr. Giri ular (1U-
1V-1W) ve orta ular(2U-2V-2W) klemens tablosuna karlr. Faz sarglar giri ularna
(1U-1V-1W), fazl gerilim uygulandnda, sarglar seri gen balanr ve byk kutup
says ile dk hz elde edilir. 1U-1V-1W ular kpr edilerek, faz sarglar orta ularna
(2U-2V-2W) fazl gerilim uygulandnda, sarglar paralel yldz balanr ve kk kutup
says ile motor, yksek hzda dner.
Resim 1.7: Eitim amal kullanlan seri gen dahlender motor klemensi ve etiket deerleri
ekil 1.4: 2p=4 kutuplu seri gen dk devir balant
15
ekil 1.4te grld gibi faz sarglar giri ularna (1U-1V-1W), fazl gerilim
uygulandnda, sarglar seri gen balanr ve byk kutup says (2P=4) ile dk hz elde
edilir. Orta ular(2U-2V-2W) bo braklr.
ekil 1.5: 2p=2 kutuplu parelel yldz, yksek hzl balant
ekil 1.5te grld gibi, 1U-1V-1W ular kpr edilerek, faz sarglar orta
ularna (2U-2V-2W) fazl gerilim uygulandnda, sarglar paralel yldz balanr ve
kk kutup says (2P=2) ile motor, yksek hzda ayn ynde dner.
1.5.2. Seri YldzParelel Yldz ( YYY ) Balant
Dahlender sargl motorlarda uygulanan dier bir balantdr. Stator iinde, her faz
grubu balantsnn k ular birletirilerek yldz ( Y ) balant yaplr. Bu balantda,
motor gc ve momenti orantl olarak deiir. Bu motorlara deiik momentli motorlar
denir.
ekil 1.6da 36 oluklu stator sargs 8 / 4 kutuplu, Y / YY balantl dahlender
motorun sarm emas ve ekil 1.7 ve ekil 1.8de klemens balantlar gsterilmitir.
16
ekil 1.6: 36 oluklu stator sargs 8/4 kutuplu, Y/YY balantl dahlender motorun sarm
ekil 1.7: 2p=8 kutuplu seri yldz dk hzl balant
ekil 1.8: 2p=4 kutuplu ikili parelel yldz yksek hzl balant
17
PAM Sargs, Balant ekli
ekil 1.9da 2P = 8 / 6 kutuplu PAM sargs gsterilmitir. PAM sargl motor dk
devirde (2P=8) altrldnda, 8U, 8V, 8W ular ebekeye balanr. 6U, 6V, 6W ular ise
kpr edilir. Yksek devirde altrldnda ise, 6U, 6V, 6W ular ebekeye balanr.
Dier ular 8U, 8V, 8W ise kpr edilir.
ekil 1.9: PAM sargl, 2p = 8 / 6 kutuplu dahlender motorun stator sarm emas
ekil 1.10: PAM sargl motorun dk ve yksek devir iin klemens balants
1.6. HatFaz Akm ve Gerilim Deerleri Hesab
Asenkron motorun stator sarglar, motor iinde iki ekilde balandn grmtnz.
Bunlar seri gen balant ve seri yldz balantlar idi. Klemens kutusunda ise bunlara
ilaveten parelel yldz balama yapldn grdnz.
18
Bu balant iin akm gerilim ilikisi ayr ayr incelenecektir. Aadaki
balantlarda G (P), moment (m) ve devir (n) ilikisini P
kW
=
975
n m
formlne gre
yorumlaynz. (P=U*I) dr.
Seri gen Balantda Akm Gerilim likisi
ekil 1.11: Seri gen bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi
Her bir faza ait bobin gruplarnn direnci 5 ohm olsun.
U = U
f
= 380 V
Seri iki bobinin her birine 190 V gerilim der.
If =
5
190
= 38 A dir (faz akm)
Ih = If* 3 = 38* 1,73 = 65,74 A
ebekeden Ih akm kadar akm ekilir.
Parelel Yldz Balantda Akm Gerilim likisi
ekil 1.12: Parelel Yldz bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi
19
U
f
=
3
U
=
73 , 1
380
=220 V
bobinin her birine 220 V gerilim der.
If =
5
220
Ih = If +If = 44+44 = 88 A
Parelel yldz balantda, seri gen balantya gre faz bobinlerinden geen akm ve
hat akm artmtr.
Seri Yldz Balantda Akm Gerilim likisi
ekil 1.13: Seri yldz bal dahlender motorun sarglarndaki akm gerilim ilikisi
U
f
=
3
U
=
73 , 1
380
=220 V
bobinin her birine
2
220
=110 V gerilim der.
If =
5
110
Ih = If = 22 A
20
Yldzgen Balama ve zellikleri konusu renme Faaliyeti-3te ayrntl
olarak ilenecektir.
1.7. ift Devirli Asenkron Motor altrma Uygulamas
Dahlender motorun etiketine baklarak motorun sabit g, sabit moment, deiik g
ve deiik momentli mi olduu tesbit edilir. izelge 1.3, izelge 1.4, izelge 1.5e gre
balant yaplarak yol verilir.
Genellikle Dahlender sargl motorlarda, 1U-1V-1W uclarna enerji verilirse, motor
dk hzla, 2U-2V-2W uclarna enerji verilir, 1U-1V-1W uclar kpr (ksa devre) edilirse,
motor yksek hzla alr.
Dk ve yksek hzla almada, ayn faz sras iin motorun faz sras
deimemelidir. Bunun iin kontaktr balantlarnda, faz srasnn deimemesine dikkat
edilmelidir.
ekil1.14te Dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas gsterilmitir.
Bu emaya gre; C1 kontaktr motorun dk hz gcne gre, C2-C3 kontaktrleri
motorun yksek hz gcne gre seilmelidir. C3 kontaktr C2 kontaktrnden bir kk
boy olabilir. e1 termii dk hzdaki anma akm deerine, e2 termii, yksek hzdaki anma
akm deerine ayarlanmaldr. Termik akm ayar deeri, anma akmnn 1,2 katna kadar
arttrlabilir.
a)Kumanda devresi ( Alman veTrk Normu ) b)G devresi
ekil 1.14: ki devirli sabit momentli, dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas
21
ekil 1.14te b
1
butonuna baslrsa, C
1
kontaktr enerjilenerek e
1
termik rlesi
zerinden motor klemensindeki 1U-1V-1W ularna enerji verir. Bylece motor dk
devirli almaya balar. Elektriksel kilitlemeli olduundan, yksek devire geirmek iin
nce stop butonuna baslarak motor durdurulur. b
2
butonuna basldnda ise C
2
kontaktr
enerjilenerek e
2
termik rlesi zerinden motor klemensindeki 2U-2V-2W ularna enerji
verir. C
3
kontaktrde, C
2
ile birlikte enerjilenerek motor klemensindeki 1U-1V-1W ularn
kpr yapar. Bylece motor yksek devirli almaya balar. Durdurmak iin b
0
(stop)
butonuna baslr.
Hibir zaman C
1
(dk devir) ve C
2
(yksek devir) kontaktrleri ayn anda
almamaldr. Aksi halde g devresinde 3 faz birbiri ile akr. Yani, ksa devre olarak
tehlike dourabilir. ki kontaktrn ayn anda almamas iin elektriksel kilitleme yaplr.
Bunu kontaktr bobinlerinin nnne dierinin kapal konta seri balayarak yaparz.
ekil 1.15te ayn devrenin Amerikan normu verilmitir.
ekil 1.15: ki devirli sabit momentli, Dahlender sargl motora kontaktrlerle yol verme emas
22
ekil 1.16: ki devirli sabit momentli, Dahlender sargl motora zaman rleli yol verme emas
ekil 1.17: ki sargl, iki devirli, deiik momentli, dahlender sargl motora zaman rleli yol
verme
23
UYGULAMA FAALYET
Atlye ortamnda, kumanda panosu zerine aadaki devreleri alma kouluna
uygun kumanda ve g devresini kurup retmeniniz gzetiminde altrnz.
UYGULAMA FAALYET-1
ift devirli asenkron motor, dk devir ve yksek devirde ayr ayr start butonlar ile
altrlacaktr.
Devre Balant ekli
UYGULAMA FAALYET
24
lem Basamaklar neriler
ebekeye balayacanz motoru seiniz.
Motorun alma akm ve gerilim
deerlerini tesbit ediniz.
Motorun alma eklini tesbit ediniz.
Devre emasn inceleyerek kullanlacak
elemanlar uygun zellikte ve sayda temin
ediniz.
Motorun almas iin gerekli kumanda
devresini kurunuz.
Motorun almas iin gerekli g
devresini kurunuz.
Tm konrollerinizi tamamlayp retmen
gzetiminde devreye enerji veriniz.
Motoru dk ve yksek devirde
altrnz.
Motorun devrini her iki kademe iin
lnz.
lem sonunda devrenin enerjisini kesiniz.
Setiiniz motorun iki devirli olmasna
dikkat ediniz.
Motorun akm ve gerilimine gre
kumanda devre elemanlarn seiniz.
Motoru korumak iin gerekli nlemleri
alnz.
Kumanda devresi ve g devresinde
kullanlacak kablolarn seimine dikkat
ediniz.
Balanti mesafesine uygun uzunlukta
kablo kullannz.
Devreyi kurmaya balamadan nce
gerekli gvenlik tedbirlerini alnz.
almalarnz esnasnda tertipli, dzenli
ve titiz davranmaya gayret ediniz.
alken arkadalarnza kar nazik ve
saygl olunuz.
Atlye alima kurallarna uyunuz.
Devir saylarnn farkllna dikkat
ediniz.
Bu ilemler srasnda i gvenliine
dikkat etmeyi unutmaynz.
25
UYGULAMA FAALYET-2
ift devirli asenron motor, butonsal kilitlemeli, ileri ve geri ynde, hem dk hem de
yksek hzda alacak.
ift devirli, sabit momentli asenkron motor kullanlacaktr.
Devre balant emas
ekil 1.18: ki ynde dk ve yksek devirde alan, sabit momentli motora yol verme emas
26
ebekeye balayacanz motoru seiniz.
Motorun alma akm ve gerilim
deerlerini tesbit ediniz.
Motorun alma eklini tesbit ediniz.
Devre emasn inceleyerek kullanlacak
elemanlar tespit ediniz.
Motorun almas iin gerekli kumanda
devresini kurunuz.
Motorun almas iin gerekli g
devresini kurunuz.
Tm konrollerinizi tamamlayp retmen
gzetiminde devreye enerji veriniz.
Motoru dk ve yksek devirde
altrnz.
Motorun devrini her iki kademe ve yn
iin lnz.
lem sonunda devrenin enerjisini kesiniz.
Setiiniz motorun iki devirli olmasna
dikkat ediniz.
Motorun akm ve gerilimine gre
kumanda devre elemanlarn seiniz.
Motoru korumak iin gerekli nlemleri
alnz.
Kumanda devresi ve g devresinde
kullanlacak kablolarn seimine dikkat
ediniz.
Balant mesafesine uygun uzunlukta
kablo kullannz
Devreyi kurmaya balamadan nce
gerekli gvenlik tedbirlerini alnz.
almalarnz esnasnda tertipli, dzenli
ve titiz davranmaya gayret ediniz.
alrken arkadalarnza kar nazik ve
saygl olunuz.
Atlye alima kurallarna uyunuz.
Devir saylarnn farkllna dikkat
ediniz.
Bu ilemler srasnda i gvenliine
dikkat etmeyi unutmaynz.
27
PERFORMANS DEERLENDRME
DEERLENDRME LTLER Evet Hayr
1. Devre semasn inceleyerek devrenin almasn kavradnz m?
2. Devre iin gerekli elemanlar doru ve eksiksiz tespit ettiniz mi?
3. Kumanda devresini uygun balant sras ve teknii kullanarak
kurabildiniz mi?
4. G devresini uygun balant sras ve teknii kullanarak
kurabildiniz mi?
5. Devre balants tamamlandktan sonra son kontrolleri yaptnz m?
6. Devreyi kurarken ve altrrken gerekli i gvenlii tedbirlerine
dikkat ettiniz mi?
7. Devreyi hatasz kurup altrdnz m?
7. Motoru ileri ynde dk ve yksek devirde altrdnz m?
8. Motoru geri ynde dk ve yksek devirde altrdnz m?
28
LME VE DEERLENDRME
OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz.
1. Takometreler motorun dakikadaki tur saysn ler.
2. Kutup saysn deitirerek devir says ayar yaplamaz?
3. Motorun devir says, kutup saysna ve frekansa baldr.
4. Dahlender motorda iki ayr sarg vardr.
5. ift devirli asenkron motorun stotoruna iki ayr sarg sarlr.
6. Dahlender motor statorunda tek sarg bulunur.
7. Sabit gl, iki devirli motorlarn etiketinde tek g deeri yazldr.
8. PAM sargda kutup saylar arasnda herhangi bir oran olmas arttr.
9. Dahlender motorlarn sarglar, motor iinde seri gen ve seri yldz balanr.
10. Motor etiketinde - YY yazl motor deiik momentli motordur.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.
LME VE DEERLENDRME
29
RENME FAALYET2
Uygun ortam salandnda frekans deitirme yntemi ile asenkron motorun devrini
deitirerek istenen almay salayabileceksiniz.
evrenizde asenkron motorlarn hz kontroln invertrlerle ayarlayan
iletmelere gidip cihazn almas ve balantlar konusunda bilgi alnz.
nternet ortamnda, frekans deitirerek hz kontrol yapan cihazlar aratrnz.
evrenizde bu cihaz satan firmalarla diyaloa girerek bilgi edininiz.
Modl sonunda, nerilen kaynaklardan bu cihazlar aratrnz.
Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.
2. ASENKRON MOTORLARDA FREKANS
DETREREK DEVR AYARI
Baz i makinelerinin altrlmasnda, geni snrlar iinde ve kullancnn
denetiminde hz ayar istenmektedir. Kafesli rotorlu asenkron motorlarda hz ayar iin
motora uygulanan gerilimin frekansn deitirmek gerekir. Bu amala frekans eviriciler (
Hz kontrol cihazlar) gelitirilmitir.
Hz kontrol cihazlar, fazl asenkron motorlarda kullanlr. Bir fazl kondansatrl
asenkron motorlarda, frekans deitirerek hz ayar yaplamaz. Frekans deiimi,
kondansatr devresinin reaktansn deitireceinden yardmc sarg devresinin zellii
deiir.
Bir nceki renme faaliyetinde frekansn deimesi, devir saysn nasl etkilediine
dair ksaca bilgi edindiniz. Buna gre motor sarglarna uygulanan AC gerilimin frekans
deitirildiinde motorun devir saysda deiiyor idi. Frekans arttrldka motorun hznn
da arttn forml ile grdnz.
RENME FAALYET2
ARATIRMA
AMA
30
te bu renme faaliyetinde, frekans deitirerek devir ayar yapan cihazlar
inleceyeceksiniz.
2.1. nvertr Tanm ve Yaps
Doru gerilimden deiken gerilimi dalga biimine dntrbilen, frekans ve
gerilimi birbirinden bamsz ayarlayabilen dzeneklere invertr (evirici) denir.
Deiken frekans, ilk yllarda motor jeneratr gruplarndan elde edilirdi. Gnmzde,
yar iletken teknolojisindeki gelimeler, frekans eviricilerin yapmn hzlandrmtr.
Genelde kafesli rotorlu asenkron motorlarda hz ayar iin dnlen bu yntemdeki ama,
motora uygulanan gerilimin frekansn ayarlayarak motor hznn deerini deitirmektir.
En gelimi frekans eviriciler doru akm gerilim ara devreli olarak tasarlanm
olanlardr. Frekans ayar 0.5-2000 Hz arasnda yaplabilmektedir. Bu frekans evirisi de nce
ebeke gerilimi dorultulur. Bu doru gerilim ara devre bobinleri ve kondansatrle
filitrelenir. Bu gerilim ebeke geriliminin yaklak 1.41 katdr. Filitrelenmi doru gerilim,
alternatif gerilim eviricinin evirici blmnde kontrol nitesinde retilen sinyaller ile
ayarlanabilen gerilim ve frekans retilir. retilen bu gerilim ve frekans sayesinde asenkron
motorlarn geni hz snarlar iinde verimli olarak altrlr. Gnmzde mikro ilemcilerle
motor hz kontrol aygt (src), kullanm her gn biraz daha artmaktadr.
ekil 2.1: Frekans evirici ile yol verme prensip emas
Ara devreli frekans eviricilerde, ebeke gerilimi modler dorultmalar ile
dorultulur. Dorultulan gerilim, filtre edilerek dzletirilir. Dzletirilen doru gerilim,
fazl dalgalayc ile PWM (Pulse Width Modulation= Darbe Genilik Modlasyonu)
yntemiyle motoru besleyecek deiken, frekansl fazl alternatif erilime evrilir. ekil
2.1de frekans evirici ile yol verme prensip emas verilmitir.
k gerilimin etkin deeri, ara devre doru gerilimine dorudan orantldr. rnein,
giri gerilimi 3 fazl 380 Volt olan frekans eviricide dorultulan maksimum gerilim Ud=
513 Volt olur. Darbe genilik modilasyonlu (PWM) eiricide, hem frekans, hem de gerilim
ayar dalgalaycda gerekletirilir.
31
Asenkron motorlarn stator sarglarnda oluturulan manyetik akmn deeri, btn
yklerde gerilimle doru frekansla ters orantldr. Anma gerilim ve anma frekansnda
alan motorun momenti anma deerindedir. Gerilim sabit tutularak frekans azalrsa
manyetik akm artar, frekans arttrlrsa manyetik akm azalr. Motorun dndrme momenti,
faydal akmn karesine orantldr. Bir motorun anma dndrme momentinde almas
durumundaki manyetik ak deeri anma manyetik aksdr. Motorun deiik devir hzlarnda
anma momenti ile alabilmesi ancak anma manyetik aksnda altrlrsa mmkndr.
Motorun gc ise, devir hz ve momentinin arpm ile orantldr. Yani g, hz ve moment
deerine bal deiir.
Gerilim sabit tutularak frekans azaltlrsa, manyetik ak artarak doymaya girer. Bu
nedenle frekansla beraber gerilimin de drlmesi zorunludur.
Ak bantsna gre, hava aral aksnn ve dndrme momentinin sabit kalmas
iin, gerilim-frekans oran (U/f=k) sabit tutulmaldr. Frekans eviricinin k gerilimi,
frekansa dorudan orantl ayarlanmaldr. Bu oran, ok dk frekanslarda yetersiz kalr.
Hava aral aks ve dndrme momenti ok der. Bu sakncay nlemek iin, dk
frekanslarda gerilim biraz arttrlr. Bylece dk frekans blgelerinde ar uyarma nlenir
ve motor anma momentini verebilir. Dolaysyla frekans eviricilerle yol vermede, motorun
kalk sorunu yoktur. Dk frekansla almada, hz azaldndan soutma pervanesinin
soutmas yetersiz kalr ve motor snr. Bu bakmdan azalan frekanslardaki almada,
motor dardan bir tahrikle soutulmaldr.
Darbe genilik modlasyonlu (PWM) frekans eviricilerde, hem frekans hem gerilim
ayar dalgalaycda gerekletirilir. Sabit momentle iletme U/f orannn sabit tutulmas ile
olur. Deiken momentle iletme,
3/2
f
U
orannn sabit tutulmas prensibidir.
Motorlarn sarg yaltmlar, mekanik dzenleri, anma gerilim ve dier anma deerlere
gre tasarlanarak yaplmtr. Pratikte motor, anma gerilim deerinin zerinde altrlmaz.
Anma frekanstan sonra frekans art srdrlrse, gerilim sabit tutulur. Gerilim-frekans
sabit oran (U/f=k) bozulur. Artan frekansta manyetik ak ve dndrme momenti giderek
azalr. Buna karn hz arttndan g sabit kalabilir.
Artan frekanslarda, anma hznn zerindeki hzlarda motor, anma momenti ile
yklenemez. Artan frekanslarda devir kayplar, hzn ykselmesinden srtnme ve rzgr
kayplar artar. Bunun sonucu olarak kayplar arttndan, motorun verimi de der.
Sonu olarak, frekans eviricilerle anma frekansnn zerindeki frekanslardaki
almada, motor veriminin ve momentinin decei bilinmelidir. Bu durum dikkate alnarak
motor gc, belirlenen gcn bir st deerinde seilmelidir. ok yksek frekanslardaki
almada 50 Hz veya 60 Hz frekansa gre tasarlanm standart motorlarda baz
olumsuzluklarla karlalabilir.
32
Deiken Moment Ykler in nvertr Tasarm
Fan ve pompa yk, deiken moment ykdr. Fan ve pompalarn kontrolnde,
klasik yntem, basn ya da debi kontrol yaplabilir. Deiken moment yklerinde, hzn
karesiyle orantl moment talebi vardr. Hz 1/2 kat der ise karesel orantdan dolay
moment 1/4 katna iner.
Hz kontrol cihazlarnda dnlen standart inventr mantnda, U/f= sabit ilkesidir.
Bu ilke, sabit moment ykleri iin uygundur. rnein; 400 V 50 Hz motor iin, rotor devrini
%50 deerine drmek istendiinde, frekans ve gerilimi 1/2 deerine yani; f= 25 HZ, U=
200 V deerlerine drmek gerekir.
Deiken moment ykleri iin,
3/2
f
U
= sabit gerilim, frekans ss 1,5 ile orantl
ilkesi kullanlr. Bu ilkeye uygun fonksiyonlar olan hz kontrol cihazlar vardr. Bu durumda
400 V, 50 Hz motor iin, rotor devrinin 1/2 deerine karlk, frekans 25 Hz, gerilim 141 V
olur. Deiken moment yklerinde, bu gerilim deerinde sistemin verimli almas salanr.
Gerilim, frekans ss 1.5 ile orantl prensibi, hz kontrol cihaznn yazlm gcyle
baarlmtr.
Hz Kontrol Cihazlarnn (Frekans evirici) Seimi
Ekonomik nedenlerle, kk ve orta glerde deiken frekansla besleme iin standart
motorlar kullanlr. Volt Elektrik motorlarnn 2 ve 4 kutuplularnda 3 kW (dahil), 6
kutuplularnda 2,2 kW(dahil) kadar olanlar A 220V/Y380V Gerilimlidir. Daha byk gl
olanlara A 380 V gerilimlidir.
Hz kontrol cihazlar genel olarak 200-240 V AC bir faz girili veya 380-480 V AC
faz girili olarak yaplr. Cihazn k gerilimleri anma deerleri, giri gerilimleri deeridir.
k gerilimleri, dalgalaycda anma deerleri zerine arttrlabilir.
Giri gerilimi, bir faz 220 V 50 Hzli cihazn, k gerilimi anma deeri, faz 220 V,
50 Hzdir. Bu cihazda; etiketinde A 220 V/Y 380 V, 50 Hz yazl motorlar gen (A) bal
olarak altrlr. Byle motorlarn klemens balants yldz (Y) baldr. Yldz (Y) kprs
sklerek, gen ( A) kprleri yaplmaldr.
Giri gerilimi, faz 380 V 50 Hzli cihazn, k gerilimi anma deeri faz 380 V
50 Hzdir. Bu cihazda etiketinde A 220V/Y 380 V 50 Hz, yazl motorlar yldz bal olarak;
etiketinde A 380 V yazl motorlar, gen bal olarak altrlr.
Hz kontrol cihazlarnda, ar yk, ar akm, dk ve ar gerilim, ar scaklk,
ksa devre vb. korumalar bulunmaktadr. Bylece bir arza annda cihaz devre d
kalacandan, cihaz ve motor korumas yaplm olur.
33
2.2. nvertr eitleri
Frekans ve gerilim deiimi iin mikro ilemci kumanda edilen temel inverter
tasarmlar gelitirilmitir. Bu tasarmlarn balcalar unlardr.
Anma frekansnn altndaki frekanslarda U/f sabit, anma frekansnn zerinde U
sabit (ekil 2.2.ada 1- U/f sabit, 2- U sabit, f deiken)
Anma frekansnn altndaki frekanslarda
3/2
f
U
sabit, anma frekansn zerine U
sabit, (ekil 2.2.bde 1-
3/2
f
U
sabit, 2- U sabit, f deiken)
a) b)
ekil 2.2: Sabit ve deiken moment prensibi ile alan frekans invertrnn iletme blgeleri
a) b)
ekil 2.3: Anma frekansnn
3
katna kadar sabit moment prensibi ile alan frekans
invertrnn iletme blgeleri ve momen g deiimi
34
Ana frekansnn 3 katna kadar (rnein f=50 Hz ise, 3 .50 = 87 Hz) U/f
sabit (ekil 2.3.a)
En ok kullanlan tasarm, anma frekansna kadar gerilim frekansla orantl U/f=
sabit, anma frekansndan sonra gerilim sabit kuraldr. Sabit moment tasarm olarak
standartlatrlm bu ilkeye gre moment g deiimi, ekil 2.3.bdeki gibidir.
2.3. nvertr Balant ekli
Aada deiik firmalarn retmi olduu frekans invertrleri ve bunlara ait balant
emalar verilmitir. Dikkat ederseniz hepsinde 1 faz ve 3 faz giri ular ile motor balant
uar mevcuttur. Ara kumanda elemanna ihtiyac gstermez. zerlerinde motor
paremetrelerinin girildii ekran ve tular ile motorla ilgili eitli ayarlamalarn yapld
potansiyometreler mevcuttur.
ekil 2.4: AC motor hz kontrol cihaz balant emas
35
ekil 2.5: AC Motor hz kontrol cihaz balant emas
ekil 2.6: AC Motor hz kontrol cihaz balant emas
36
37
Resim 2.1: Deiik AC motor hz kontrol cihazlar
2.4. nvertr ile Asenkron Motorun Devir Ayar Uygulamas
Gnmzde, deiik firmalarn retmi olduu birok invertr cihaz bulunmaktadr.
Bu cihazlar ile uygulama yaplacaksa, ncelikli olarak bu cihazlarn kullanm kitapna
gre balant ve ayarlar yaplmaldr. Bu kitapcklarda cihazn ilevsel ve yapsal zellikleri,
montaj ve balant emalar, cihazla ilgili ayarlar ve giri paremetrelerinin listesi,
kurulumunda ve altrlmasnda dikkat edilecek hususlar gibi birok konuda bilgi
bulunmaktadr.
nvertr ile asenkron motorun devir ayar yaplrken, nce motor etiketine uygun
invertr seilmelidir. Standart alma ekli uygulanacak ise invertrn faz giri ularndan
ebeke gerilimi uygulanr. Daha sonrada cihazla motor arasndaki iletkenler balanr.
alma ekline uygun olarak motorla ilgili paremetreler, cihaza dikkatlice srayla girilir.
Resim 2.2 ve Resim 2.4de asenkron motorun invertrlerle hz kontrol uygulamalar
verilmitir.
Resim 2.2: AC motor hz kontrol uygulamas
38
Resim 2.3: AC Motor hz kontrol cihaz ve n paneli
Resim 2.4: AC motor hz kontrol uygulamas
39
UYGULAMA FAALYET
Atlye ortamnda, elinizde bulunan invertr cihazyla asenkron motorun devir ayarn
yapacak balanty kurup motoru altrnz.
Sistemde kullanlacak motorun gcn
tespit ediniz.
Motor gne uygun nvertr seimini
yapnz.
ebeke nvertr, nvertrmotor
balantsn yapnz.
alma iin gerekli parametre ayarlarn
yapnz.
Enerji vererek motoru altrnz.
Motor etiketine bakarak gcn ve
akmn tesbit ediniz.
Kullandnz invertrn srlar bu motor
iin uygun olup olmadn dikkat ediniz.
ebeke balantsn yaparken enerjinin
olmadndan emin olunuz.
Balant klemenslerini iyice sktrnz.
Motor balantsn yaparken etiketine gre
kprlerini konrol ediniz.
nvertr ekrannda ki ynlendirmelere
gre paremetreleri doru giriniz.
retmen gzetiminde devreye enerji
vererek motoru altrnz.
Cihaz zerindeki frekans ayar ile frekans
deitirerek motorun devrinin deitiini
turmetre ile lnz.
UYGULAMA FAALYET
40
1. Kullanlacak motor gc ve invertr gcnn uygunlugunu kontrol
ettiniz mi?
2. nvertrn balant eklini faz saysn ve alma gerilimini tespit
ettiniz mi?
3. nvertrn balantsn kendi balant ekline gre hatasz yaptnz
m?
4. nvertre enerji vererek manuel olarak frekans deitirerek devir
ayar yaptnz m?
5. nvertrn istenen sre iinde belirli frekansa kt alma ekli
iin gerekli paremetre ayarlarn yaptnz m?
6. nvertrn istenen sre iinde alma frekansndan sfr frekansa
drp durmas iin gerekli parametre ayarlarn yaptnz m?
41
LME VE DEERLENDRME
1. nvertrler akm snrlayc cihazlardr.
2. Frekans gerilimin deerine gre invertrler ekilde tasarlanr.
3. Anma frekans zerinde altrlan motorlarn verimi ve momenti der.
4. nvertrle kumanda edilecek motorun yldz veya gen alyor olmas nemlidir.
5. nvertr cihaz zerinde koruma dzenekleri olmad iin motor ayrca korunmaldr.
DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
42
RENME FAALYET3
Uygun ortam salandnda yldz gen almay, uygun gei sresini tesbit
ederek, TSE, i tesisat ynetmelii ve arnameye uygun olarak gerekletirebileceksiniz.
evrenizde bulunan iletmelerde, asenkron motorlara nasl yol verildiini
aratrnz.
Oto trafosunu aratrarak yaps ve almas hakknda bilgi edininiz.
Elektrik malzemesi satan firmalardan, yldz-gen paket alterler ve yldz-
gen rlesi konusunda katolog, bror isteyiniz. Ellerinde bu cihazlar var ise
balantlar ve kullanm hakknda bilgi alnz.
evrenizde bulunan iletmelerdeki deiik yol verme kumanda panolarn ve
bunlarn kumanda ettii motorlarn etiketlerini inceleyiniz.
3. ASENKRON MOTOR YOL VERME
YNTEMLERN UYGULAMAK
Asenkron motorlar kalklar (ilk dnmeye balamas) srasnda ebekeden normal
akmlarnn 3-6 kat kadar fazla akm eker. Kalk srasndaki ekilen bu akm ksa srelidir.
Kk gl motorlarda ksa sreli fazla akmn, ebeke zerinde olumsuz etkisi fazla
olmaz.
Ancak byk gl motorlarn, direkt yol almalar srasnda, ebekeden ektikleri
kalk akmlar, ebeke gerilim dmlerine ve gerilim dmeleri hem almakta olan
motorun hem de alan dier alclarn alma zelliklerini etkiler.
ebekelerin durumuna gre elektrik idareleri belli glerden byk motorlarn (3KW
nn stndeki) altrlmasnda kalk akmn drc nlemler alnmas iin kurallar
getirir. Bu renme faaliyetinde, motorlarn ilk kalk akmlarn drc nlemleri ve
uygulamalarn greceksiniz.
ARATIRMA
AMA
RENME FAALYET3
43
3.1. Asenkron Motorun Kalknma Srasndaki ebekeye Etkileri
Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma
kalknma akm, yol alma akm veya kalk akm denir. Bu akm, motorun gcne ve kutup
saysna bal olmakla birlikte yaklak olarak anma akmlarn 3-6 kat kadardr.
Durmakta olan bir asenkron motora gerilim uygulandnda stator sarglarnda
meydana gelen manyetik alan kuvvet izgilerinin tamam rotor ubuklarn kestiinden,
rotorda endklenen gerilim ve dolaysyla rotor ubuklarndan geen akm en byk
deerinde olur. lk anda rotor dnmediinden zt emk en kk deerindedir ve bu nedenle
motor ebekeden en byk akm eker.
Rotor dnmeye balaynca stator dner alan hz (ns) ile rotor hz (nr) arasndaki fark
azalmaya balar. Bunun sonuncu zt emkin deeri ykseleceinden, ebekeden ekilen
kalknma akm gittike azalr.
Yukarda belirttiimiz deerlerden dolay kk gl motorlarn ektii kalknma
akm, gittike azalan bir durumda olduundan sarglar ve ebeke iin bir sorun oluturmaz.
Ancak 3 kWn zerindeki byk gl motorlarn kalknma akmlar, hem ebeke iin hem
de motor sarglar iin zararldr. Zira bu fazla akm motor sarglarnda ar snmalara,
ebekede ise gerilim dmlerine ve gerilim dalgalanmalarna neden olur. Bunun sonucunda
da gerilim dm, motoru ve ebekeden beslenen dier alclar etkiler. Ayrca kumanda
devresindeki anahtarlama elemanlarnn abuk ypranmasna ve arza yapmasna yol aar.
Bu nedenle byk gl motorlarn ve ok sk yol alan kk gl motorlarn,
kalknma akmlarnn ebekeyi olumsuz ynde etkilememeleri iin deiik yntemler
uygulanr.
3.2. Asenkron Motorlara Yol Verme Yntemleri
Asenkron motorlarn kalknma (kalk-yol alma) akmlarn azaltmak iin aadaki
yol verme yntemleri uygulanr.
Dorudan Yol Vermek (Direkt yol verme)
Dk Gerilimle Yol Vermek
- Yldz-gen yol verme
- Oto trafosu ile yol verme
- Direnle yol verme
- Rotorlu sargl asenkron motorlara yol verme
44
Mikro lemcilerle Yol Verme
- Yumuak Yol Verme: (Softstarter ile Yol verme)
- Frekans deitirici (Src) ile Yol Verme
3.2.1. Dorudan Yol Vermek (Direkt Yol Verme)
Asenkron motorlar, kalk srasnda ebekeden 3-6 kat kadar fazla akm eker. Kalk
srasnda ekilen bu fazla akmn sre ksadr. Kk gl motorlarda, ksa sreli fazla
akmn, ebeke zerinde olumsuz etkisi olmaz. Ancak byk gl motorlarda, kalk
akmnn etkisi nemlidir. ebekelerin durumuna gre elektrik idareleri, belli glerden
byk motorlarn altrlmasnda kalk akmn drc nlemler alnmas iin kurallar
getirmitir.
Bir fazl motorlar, kk gl motorlar olduundan bu motorlara ve yine 3-4 kWye
kadar kk gl fazl asenkron motorlara dorudan yol verilir.
Motorlara yol verme ileminde, paket veya kollu tip mekanik alterler veya kontaktr
kombinasyonu ile oluturulan manyetik alterler kullanlr.
ekil 3.1: Asenkron motora dorudan yol verme kumanda, g ve montaj emas
3.2.2. Dk Gerilimle Yol Vermek
Bu yntem ilk almaya balama, bota alan motorlarda uygulanr. Yk altndaki
kalknan motora uygulanmaz. nk motora dk gerilim verildiinde dndrme
momintide azalr. Yk karlayibilmek iin motor ebekeden daha fazla akm eker ve
kalknmaz.
45
Dk gerilimle yol verme yntemleri:
Yldz-gen yol verme
Oto trafosu ile yol verme
Direnle yol verme
fazl asenkron motorlara uygulanan yol verme yntemlerinden en ok kullanlan,
dk gerilimle yol vermedir. Ancak bu yntem yalnzca bota kalknan motorlara uygulanr.
Zira ykl kalknan bir motora kalknma annda dk gerilim uygulandnda motor, yk
karlamak iin ebekeden daha da fazla akm eker ve kalknamaz. Halbuki dk gerilimle
yol vermenin amac kalk akmn azaltmak olduundan, ykl kalknan motorlara dk
gerilim yntemi ile yol verilemez.
3.2.2.1. Yldz-gen Yol Verme
Kalk akmn drmede en ekonomik yntemdir. kontaktr ile bir zaman
rlesinden oluan kontaktr kombinasyonudur. Bu yntemle yol verebilmek iin motorun
gen bal alma gerilimi ebeke gerilimine eit olmaldr. rnein, lkemizde ebeke
gerilimi 380 Volt olduuna gre yldz-gen yol verilecek motorun etiketinde A380 V veya
A380V/Y660V yazl olmaldr. Volt elektrik motorlarnda, 2 ve 4 kutuplularda 3 kW (dhil),
6 kutuplularda 2.2 kW(dhil) den daha byk gl motorlar bu zelliktedir. Yani 380 V
ebekede gen bal altrlrlar.
Yldz-gen yol vermede ama, motoru kalk sresince yldz bal altrmak ve
kalkn tamamlayan motoru hemen normal balants olan gen bal olarak altrmaktr.
Bu ekilde yol verilecek motorun klemens tablosundaki adet gen kprleri
sklmelidir.
Motor, kalk srasnda yldz bal altrldndan, motor sarglarna uygulanan
gerilim U/ 3 deerine, motorun ebekeden ektii akm ise 1/3 deerine der.
Motorun sarglarna uygunalan gerilim azaldndan, momenti nemli lde klr.
Yldz-gen yol vermenin kusursuz olmas iin, motorun yk momentinin, yldz
balamadaki motor momentinden byk olmamas ve yldz balamadaki srenin uygun
olmas gerekir. Bu gei sresi ok nemlidir. Motor, yldz balantda iken anma devir
saysna ulald anda gen balantya geilmesi ve fazla aralk verilmemesi gerekir.
Byle olursa, yldzdan gen balantya geiteki gen kontaktrnn kapamama akm
kk ve yldzdan gene gei darbesiz olur. Aksi halde, gen balantya geite akmda
geici artlar grlr. Bunun sonucu kontaktrn kontaklar ani yksek s nedeniyle kaynak
olabilir.
46
Yldz-gen yol vermede, motorun yk momenti, yldz balama durumundaki motor
momentinden bykse, yldz balamada motor yol alamaz. rnein, pistonlu ve dili
pompalarda, kompresrlerde, haddelerde, bant konveyrlerde, deirmenlerde, tala kalnl
sabit tezghlarda vb. yerlerde motora, yldz-gen yol vermek istenirse, ykn bir kaplin
aracl ile motor milinden ayrlmas gerekir.
3.2.2.1.1. Yldz alma Sresinin nemi
/A yol vermede yldz olarak kalknan motorun devir says yaklak anma devir
saysna yaklatnda, gen durumuna geilir. Burada iki nemli durum ortaya kar.
Birincisi motorun gene gemeden nceki yldz alma sresi, dieri ise yldz
balantdan gen balantya gei sresidir.
Motor yksz olarak kalknmaya baladnda devir says sfrdan itibaren anma devir
saysna kadar bir art gsterir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen
balantya geilir. Devir says anma devrine yaklatnda ise yldzdan gen balantya
geilir. Devir says henz ykselmeden gen balantya geilirse motor, direkt yol almada
olduu gibi ebekeden ar akm eker. Bu nedenle yldz balantda motorun normal
devrine yaklancaya kadar bir srenin gemesi gerekir. Bu sre motorun gcne gre
deiiklik gsterir ve maksimum 8-10 saniye civarndadr.
Dier yandan yldz bal iken normal devrine ulat halde gen balantya
geilmezse motor, normal alma momentinin 1/3 orannda bir momentle alr. Eer
anma yk ile yklenecek olursa motor yk momentini karlayamaz.
Yldz balantdan gen balantya gei sresi, ani olmaldr. Eer bu sre uzayacak
olursa devir saysnda dme ve gene geite darbe eklinde ani akm art oluur. Bunu
nlemek iin motorun yk momentinin, yldz balantdaki kalknma momentinden kk
olmasna ve yldzdan gene gei sresinin ok ksa olmasna dikkat edilir.
Motorlarn yldz alma sresi genelde u ekilde saptanr; motor yksz durumda
gen bal olarak altrlr. lk anda yksek akm ekecektir. Normal devrine ulanca bu
akm normal alma akmn decektir. Motorun ilk ektii yksek akmdan normal
alma akmna dnceye kadar geen zaman motorun yldz-gen yol vermedeki yldz-
gen alma sresidir. Bu sre bir ampermetre ve kronometre ile belirlenir.
3.2.2.1.2. Yldz-gen alma Teknii
ncelikle asenkron motorun statoruna sarlan faz sargsnn dar ( klemens
tablosuna ) nasl alndn greceksiniz. Daha sonra karlan bu ularn yldz (Y) ve gen
(A) balantlarnn nasl gerekletirildii konusunda bilgi edineceksiniz.
47
ekil 3.2: Stator sarg ularnn klemens tablosuna balanmas
Statordaki faz sargs ularnn motor klemens tablosuna balants ekil 3.2deki
gibidir. Bu balantda, giri ular (U, V, W) klemens tablosunda ayn sraya, k ular (X,
Y, Z) ayn fazn k ucu giri ucu karsndaki klemense gelmeyecek ekilde balanr. Volt
elektrik fazl motorlarnda stator faz sarglar giri ve k ular, renkli kablolarla
kodlanmtr. Bu kodlama, klemens balantsnda ve sarg ular belirlenmesinde kolaylk
salar. Renk kodlar, ekil 3.2de gsterildii gibidir.
Yldz Balant ve zellii
fazl asenkron motor stator sarglar yldz veya gen balanr. Volt elektrik
motorlar; 2 ve 4 kutuplarda 3 kW (dhil), 6 kutuplarda 2.2 kW (dhil) gce kadar olanlar
380 V ebekede yldz balanacak ekildedir.
Yldz balant; stator sarglarnn k veya giri ularnn birlemesi ile elde edilen
balantdr. Klemes kutusunda uc ( Z, X, Y) kpr edilir (ekil 3.3).
ekil 3.3: Stator sarglarnn yldz (Y) balanmas
48
Yldz balant iin, klemensdeki Z, X, Y ular birletirilmitir. fazla ebeke de,
U, V, W ularna balanr.
Yldz balantda, gerilim akm ilikileri, ekil 3.4te gsterilmitir.
izelge 3.1: Yldz balanacak motor etiketi ile gen balanacak motor etiketi
ekil 3.4: Yldz balantda gerilim, akm ilikileri
Sarg gerilimi 220 Volt olarak yaplan 3 fazl motorlar, 3 fazl 380 Volt ebekede
yldz (Y) balanr. Bu durum, motorlarn etiketlerinde A 220 V/Y 380 V Veya sadece Y 380
V eklinde belirtilir. izelge 3.1de yldz balanacak motorun etiketi, rnek olarak
verilmitir.
gen Balant ve zellii
gen balant, faz sargs k ularnn (Z, X, Y ) dier faz sargs giri ular (U,
V, W) ile birletirilmesi sonucu elde edilen balantdr (ekil 3.5).
Motor klemensinde karlkl ular birlitirilirse gen balantda yaplm olur (ekil
3.5).
U = ebeke gerilimi
U
f
= Motor sarg gerilimi (faz gerilimi)
Ih = ebekeden ekil akm
I
f
= Faz akm (Motor sarglarndan geen
akm)
U = 3 .Uf veya Uf = U/ 3 = 0,58.U
Ih = If
U= 380 V ise
Uf= 0,58.380= 220 V olur.
49
ekil 3.5: Stator sarg ularnn gen (A) balanmas
gen bal motor, fazl ebeke gerilimi uygulanrsa, motorun bir faz sargsna
uygulanan gerilim, fazl ebeke gerilimine eittir. ekil 3.5te gen balantnn zellii
grlmektedir. Motorun bir faz sargsndan geen akm, ebekeden ekilen akmn (1/ 3 )
yani % 58i olur.
ekil 3.6: gen balantda gerilim-akm ilikileri
fazl 380V ebekede, sarg gerilimi 380 V olan motorlar gen balanr. Bu
zellikteki motorun tantm etiketinde, A 380 V veya A 380V/Y660V yazlr. Volt elektrik
genel maksat motorlarnn, 2 ve 4 kutuplarda (3000 ve 1500 devirlilerde) 3 kWden, 6
kutuplularda (1000 devirlerde) 2.2 KWden byk olanlar gen (A) baladr. izelge
3.1de gen balanacak motorun etiketi, rnek olarak verilmitir.
Yukarda yldz ve gen balantlarn ayr ayr grdnz. Btn bu anlatlanlarn
nda Yldz-gen (Y/A) alma zellii daha iyi anlayacaksnz.
Bir ebekede gen (A) bal alacak motor, ayn ebekede yldz (Y) bal
altrlabilir. rnein etiketinde A380V yazl motor, 380V ebekede gen bal alr.
ekil 3.6 da gsterildii gibi gen bal alan bu motorun sarglarna 380 V uygulanm
olur. Bu durumda sarglarndan geen faz akm If ise, ebekeden ekilen akm Ih = 3 .If
olur.
U = U
f
Ih = 3 .If veya
If = I/ 3 = 0,58.I
U = 380 V ise
U
f
= U= 380V olur.
50
gen bal alacak ve sarglarna 380 V uygulanacak motor, ekil 3.4teki gibi
yldz (Y) bal altrlrsa, faz sarglarna 380/ 3 = 220 V uygulanm olur. Yani faz
sarglarna uygulanan gerilim % 42 azalr. gen bal alrken faz sarglarndan geen
akm If ise, yldz bal almada faz sarglarndan geen akm, gerilimdeki azalma oran
kadar azalarak If/ 3 olur. Yldz balantda ebekeden ekilen akm (Ih), faz sarglarndan
geen akma (If) eit olduundan, ebekeden ekilen akm deeri If/ 3 deerindedir.
Dikkat edilirse, gen balantda ebekeden ekilen akm If. 3 deerinde iken, yldz
balantda If/ 3 deerine der. Yldz balantda ekilen akm, gen balantda ekilen
akma oranlarsak:
balantda ekilen akm/ balantda ekilen akm =
olur
If
If
If
If
3
1
3
1
3 3
3
=
=
u halde, fazl ebekede gen bal altrlacak fazl motor, ayn ebekede
yldz bal altrlrsa, gen bal iken ebekeden ekilen akmn 1/3 deerinde akm
eker. te bu zellikten yararlanarak, asenkron motorlarn kalk annda ektii fazla akm
azaltlabilir. Yani ebekede gen bal alacak fazl motor, kalkn tamamlayacak
sre kadar yldz bal altrlr ve kalk yapan motor, normal balants olan gen
balantya geirilir. Buna yldz-gen yol verme denir. Burada dikkat edilmesi gereken
nemli zellik, yldz balantda motorun momentinin azalmasdr. nk yldz balantda
sargya uygulanacak gerilim %42 azaldndan motorun momenti de azalr. Dolaysyla
gen bal alacak motorun ayn ebekede yldz bal alma sresi nemlidir (Bu
konuda ayrca bilgi verilecektir.). Ayrca yldz balantdaki kalk momenti, motordaki yk
karlayabilmelidir.
Sonu: Bir ebekede gen bal alacak motor, ayn ebekede yldz bal (Y)
olarak altrlabilir. Ancak bu durumda motorun gc ve momenti der. Bu zellikten
yararlanarak asenkron motorlarn kalk annda ektikleri fazla akm azaltmak iin yldz-
gen yol verme uygulanmas yaplabilir. Bu konu, sonraki blmde balant emalar
izilerek incelenmitir.
nemli Not:
ebekede yldz bal altrlmas gereken motor, yanllkla gen bal altrlrsa
sarglarna 3 kat byk gerilim uygulanm olur. Gerilimdeki art oran kadar sarg akm
byyeceinden, motor ar akm eker ve ksa srede artacak s sonucu sarglar yanar.
Onun iin yldz bal almas gereken motor, kesinlikle ayn ebekede gen bal
altrlmaz.
51
3.2.2.1.3. Yldz-gen almada Termik Sigorta Kontatr Seimi
Yldz-gen yol vermede, ok nemli bir konu da kontaktr seimi ve termik ayar
akm deeridir. Byk seilen kontaktrlerle yaplan oluum ekonomik olmaz. Termik,
uygun ayar akm deerinde deilse grev yapamaz.
Yldz-gen yol vermede, kullanlan enerji kontaktr ile gen kontaktrnden
motorun faz akm (I / 3 ) geer. Yldz balama kontaktrnden ise, motor akmnn 1/3
(I/3) deerinde akm geer.
Yksz halde yldz-gen yol vermede, yldz balama kontaktr, motor gcnn
veya motor akmnn 1/3 deerinde, dier iki kontaktr ise 1/ 3 deerinde seilir.
Devrede kullanlacak kontaktrlerin seiminde de sigortalarda olduu gibi motor
anma akmnn bir st standart deeri alnr. rnein, motor etiketinde I=18A yazyorsa,
kontaktr anma akm (Ie) 22 A seilir. Eer kontaktr anma akm daha byk deerde
(rnein 32A) seilirse kontaklar, oluan arktan dolay daha az ypranacandan kontaktr
mr uzar. Ayn zamanda byk akm deerli kontaktrn kontaklar, motorun ksadevre
akmlarna kar daha dayankl olur. Eer kontaktrn ekonomik olmas dnlmyorsa,
kontaktrn motor anma akmndan daha byk seilmesi tavsiye edilir.
Yldz-gen yol vermede termik, motor ile kontaktr arasna balanmaldr. Bu
durumdaki termikten motor faz akm geer. Termik, motor akmnn 1/ 3 deerine veya
bu deerin en ok 1.2 kat kadar bir deere ayarlanmaldr.
Eer termik rle faz sarglarna balanacaksa bir faz sargsndan geecek olan If
deerine ayarlanr. Bu deer ebekeden ekilen akmn 1/ 3 deerindedir. Dier bir ifade
ile Ih.0,55 eklinde gsterebiliriz. Ancak termik rle enerji (C ) kontaktrnn kna
balanacaksa; dier bir deyile rleden motor hat akm geecekse bu kez rle, motor anma
akm deerine (Ih) ayarlanr.
ekil 3.7: Termik rlenin a) Faz sarglarna, b) Kontaktr kna balanmas
52
Motor devrelerinde koruma rlelerinin yan sra sigortalar da kullanlmaktadr. Sigorta
seilirken motor anma akmnn (etiket deeri) zerindeki ilk standart sigorta deeri seilir.
Eer otomatik sigorta kullanlacaksa bunun gecikmeli tip (G Tipi) olmasna dikkat
edilmelidir.
Motora yldz-gen yol verildiinde direkt yol vermeye gre ebekeden ekecei
akm 3 kat azalr. Bu da yaklak 2.Ih olacandan sigorta akm deeri motor etiket
deerinin iki kat seilebilir.
Asenkron motora yol verme iin kullanlacak olan sigorta, termik, kontaktr ve
kablolarn seimi iin retici firmalarn yaymlam olduu kataloglardan da faydalanlabilir.
Bu kataloglardaki deerler her firmann kendi rettii kumanda elemanlar iin geerlidir.
izelge 3.2de kontaktr ve termik sigorta seim tablosu, izelge 3.3te motor gc ve anma
akmna gre sigorta ile motora ekilecek kablo kesiti seim tablolar verilmitir.
izelge 3.2: Motorlar iin kontaktr, termik ve sigorta seim tablolar
53
izelge 3.3: Motor anma gc ve gerilimine gre iin sigorta ile kablo seim tablosu
54
3.2.2.1.4. Otomatik Yldz-gen alma Uygulamas
ekil 3.8: Otomatik yldz-gen alma devresi
ekil 3.8de otomatik yldz-gen alma devresi verilmitir. Devrenin almas b
2
butonuna basmakla balar. b
2
butonuna basldnda C
1
() kontaktr enerjilenir ve
kontaklar durum deitirir. C
1
kontaktr ile ayn anda d zaman rlesi ve C
1
kontaktr de
enerjilenir. Kumanda devresinde b
2
butonu mhrlenir, g devresinde motora ebeke
gerilimi uygulanr. kontaktr motorun Z-X-Y ularn ksadevre ettiinden, motor ilk
anda olarak almaya balar.
Ayarlanan sre ( alma sresi) sonunda zaman rlesi kontaktrne seri bal olan
d kontan aar ve A kontaktrne seri bal olan d kontan kapatr. Bu durumda motor
balantdan ayrlp A balanr ve bu ekilde almasna devam eder. ve A kontaktr
bobinlerine seri bal olan A ve kontaklar, elektriksel kilitlemeyi salar.
b
2
butonuna basldnda motorun enerjisi kesilir ve durur. Herhangi bir nedenle ar
akm rlesine e
1
konta aldnda ve ebeke enerjisi kesildiinde de motor durur. ebeke
enerjisi tekrar geldiinde ise devre almaz ve almas iin tekrar b
2
butonuna basmak
gerekir.
Aadaki ekillerde deiik biimde tasarlanm otomatik yldz-gen alma
devreleri verilmitir.
55
ekil 3.9: Otomatik yldz-gen alma devresi (Alman, Trk normu)
ekil 3.10: ekil 3.9daki otomatik yldz-gen alma devresinin ayn (Amerikan normu)
56
ekil 3.11: Otomatik yldz-gen alma kumanda ve g devresi
ekil 3.12: ekil 3.11deki otomatik yldz-gen alma devresinin montaj emas
57
ekil 3.13: leri ve geri ynde alan otomatik yldz-gen alma kumanda devresi emas
ekil 3.14: leri ve geri ynde alan otomatik yldz-gen alma g devresi emas
58
3.2.2.1.5. Yldz-gen Rle ile Asenkron Motorun altrlmas
Elektrik motorlar balangta, ebekeden yksek akm eker. Bu durum ebekenin
ksa sre de olsa ar yklenmesine neden olur. Bu anlk olumsuz olay ortadan kaldrmak
iin motor ilk olarak gen daha sonra yldz balantda altrlr. Yldz-gen yol verme
sistemlerinden geite oluan problemler arzalara sebep olmaktadr. Yldz-gen rle hem
balantlardaki basitlii hem de yldz balantdan gen balantya geiteki 200 ms'lik
gecikme sistemin salkl almasn salar. Rlenin A1 ve A2 ularna gerilim verildiinde
YILDIZ LED'i yanar ve yldz kontaktrn ektirir (1-2 kontaklar ksa devre olur). Yldz
konumunda ayarlanan sre kadar ekili kalr. Ayarlanan sre sonunda YILDIZ LED'i sner,
yldz kontaktr OFF konumuna geer. Yaklak 200 ms sonra GEN LED'i yanar ve
gen kontaktrn ektirir ( 2-3 kontaklar ksa devre olur ).
Yldz-gen rlesi enerji uygulandnda 1. rlenin konta zerinde yldz
kontaktr eker ve zaman saymaya balar. Zaman sonunda 1. rle brakr ve 2. rle ekerek
gen kontaktr devreye girer. Bu iki rle arasnda 300 msnlik bir gecikme fark
olduundan yldzdan gene geite kontaktrler korunmu olur. ekil 3.15te Y- rlenin
balant emas, ekil 3.16da Y- rlesinin sinyal ak diyagram, Resim 3.1de Y- rlesi
fotoraflar verilmitir.
ekil 3.15: nter RY-V2R ve RY-2R yldz-gen rlesinin balant emas
ekil 3.16: nter RY-V2R ve RY-2R yldz-gen rlesinin sinyal ak diyagram
59
Resim 3.1: Yldz-gen rlesi eitleri
3.2.2.1.6. Yldz-gen Paket alter ile Asenkron Motorun altrlmas
Sakncalarna ramen, uygulamada baz yerlerde bu tip alterler kullanlarak yldz-
gen yol vermenin yapld grlmektedir. ok byk gl olmayan motorlarda
uygulanr. Kullanlacak alterin motor akmna uygun olup olmad kontrol edilmelidir.
Tambur tip yldz-gen alterin motor devresinin balants ve paket tipi yldz-gen
alterin emas ekil 3.18de gsterilmitir. Bu alterlerle yol vermede yldz balama sresi,
alteri kullanann kontrolndedir. Motor, normal hzna ulat anda, alter gen konumuna
getirilmelidir. Durdurma annda, hzl bir ekilde sfr konumuna alnmaldr.
fazl asenkron motorlara /A yol verilebilmesi iin btn sarg ularnn klemens
tablosuna kartlmas gerektii belirtilmiti. Paket tip /A alterin 9 tane balant ucu vard.
Bunlarn 3 tanesi RST ebeke faz ular, 3 tanesine UVW sarg giri ular, 3 tanesine de
ZXY sarg k ular balanr.
Sfr (0) konumunda iken alter ular ile faz ve sarg ular arasnda hibir irtibat
yoktur. alter konumuna alndnda faz ve sarg ular ile alter ular, ikier ikier
kprler tarafndan irtibatlandrlr. konumunda alter iindeki kontaklar aracl ile U-
R,Z-X, S-V, W-T, Y-X balantlar gerekletirilir. alter A konumuna alndnda ise
nceki balantlar alr ve bu kez U-R-Z, X-S-V, W-T-Y balantlar gerekleir. ekil
3.17de A.410 serisi yldz-gen paket alter balant emas verilmitir.
Paketin /A alterler genellikle gc fazla byk olmayan motorlara yol vermede
ekonomik olmalar nedeniyle kullanlr, bunun dnda fazla kullanlmaz. Paket tip /A
alterin fazla kullanlmama nedenlerini u ekilde aklayabiliriz.
/A yol vermede yldz alma sresi ve yldzdan gene gei sresi ok
nemli olduu halde bu sreler, alterle kumanda eden kiinin tecrbesine
braklmtr.
60
Byk gl motorlarda paket alterle /A yol verildiinde frenleme sistemi
kullanlamaz.
Paket tip /A alter kullanldnda uzaktan kumanda yaplamaz.
Motora zaman ayarl devre ve koruma rleleri balanamaz.
Paket tip /A alterle kumanda edilen motor alrken ebeke enerjisi
kesildiinde alter 0 konumuna alnmaldr. Aksi taktirde enerji tekrar
geldiinde, motor A olarak yol alr ve motorda nemli arzalar oluur.
Yukarda saydmz sakncalardan dolay byk gl motorlara genellikle /A
alerterle (kontaktr ve zaman rlesi ile) yol verilir.
Resim 3.2: Kollu alter ve paket alter resimleri
ekil 3.17: A.410 serisi yldz-gen paket alter balant emas
Piyasada deiik tip paket alterler bulunmaktadr. Genellikle A-410, A-411, A-419
serisi yldz-gen paket alterler kullanlmaktadr.
61
ekil 3.18: Tambur tip yldz-gen ve paket tipi yldz-gen alterin balants
Resim 3.3: eitli paket alter resimleri
ekil 3.19da A-410 serisi yldz-gen paket alterle asenkron motora yol verme
balant emas verilmitir.
62
ekil 3.19: A-410 serisi yldz-gen paket alterle asenkron motora yol verme balants
3.2.2.2. Oto Trafosu le Yol Verme
gen alma gerilimi, ebeke gerilimine eit olmayan motorlara /A yol verme
yntemi ile yol verilememektedir. Bu tip motorlara, dier yol verme yntemlerinden oto
trafosu veya kademeli diren yntemi ile yol verilir.
Oto trafolar, gerilim ayarlama grevi yapan bir eit transformatrdr. Bu tip bir yol
vermede ebeke gerilimi oto trafosuna uygulanr. Kademeli olarak sarlan oto trafosunun
sekonder ucundan alnan gerilim motora uygulanr.
/A yol verme ynteminde yol alma akm, normal alma akmnn % 33.3nden
daha aaya drlememektedir. Hlbuki oto trafosu ile yol verme ynteminde yol alma
akm, normal alma akmnn % 65ine kadar drlmektedir. Kademeli olarak sarlan
oto trafosunun sekonder ucundan alnan gerilim, motorun alma geriliminden daha kk
deerlere drlr. Bylece motora dk gerilim uygulanmakta dolaysyla motorun yol
alma akm da dmektedir. Motor yol aldktan sonra trafo devreden karlr.
fazl asenkron motorlara direkt olarak yol verildiinde motor, yaklak normal
alma akmnn 6 kat kadar yol alma akm eker. Ayn motora /A yol verme yntemi ile
yol verildiinde ise yol olma akm 2.Ih deerinde olur. Eer bu motora oto trafosu ile yol
verilirse yol alma akm 1,5. Ih olur.
63
3.2.2.2.1. Bir Kademeli Oto Trafosu ile Yol Verme
ekil 3.20: Bir kademeli oto trafosu ile yol verme kumanda ve g devresi
ekil 3.20deki devrede, b
2
balatma butonuna basldnda d zaman rlesi ve C
1
kontaktr enerjilenir. C
1
kontaktrnn kontaklar durum deitirerek kumanda devresinde
C kontaktrn devreye sokar ve C
2
kontaktrne seri bal kontan aarak elektriksel
kilitlemeyi gerekletirir. Devreye giren C kontaktr de b
2
butonunu mhrler. G
devresinde ise C kontaklar ebeke gerilimini oto trafosuna uygular. C
1
kontaklar da oto
transformatrnn sekonder gerilimini motor sarg ularna uygular ve motor dk
gerilimle yol almaya balar. Zaman rlesi, ayarlanan sre (yol alma sresi) sonunda C
1
kontaktrne seri bal d kontan aar ve C
1
kontaktr devreden ayrlr. Ayn anda C
1
kontaktrnn kontaklar durum deitirildiinden, C
2
kontaktr devreye girer ve zaman
rlesi devreden kar. G devresinde dk gerilim kesilir ve C
2
kontaklar kapanarak
motor sarg ularna ebeke gerilimi uygulanr.
Kumanda devresindeki b
1
durdurma butonuna basldnda C kontaktrnn enerjisi
kesilir ve motor durur (ekil 3.20).
64
3.2.2.2.2. ki Kademeli Oto Trafosu ile Yol Verme
ekil 3.21: ki kademeli oto trafosu ile yol verme kumanda ve g devresi
ekil 3.21deki devrede, motoru altrmak iin b
2
balatma butonuna basldnda C
kontaktr, d zaman rlesi ve C
1
kontaktr ayn anda enerjilenir. C kontaktrnn kumanda
devresinde kapanan konta b
2
butonunun mhrleyerek srekli almay salar. Bu srada
g devresinde kapanan C ve C
1
kontaklar motorun, birinci kademe gerilim ile yol almasn
salar.
Bir sre sonra d zaman rlesinin konta kapanarak C
2
kontaktrn devreye sokar, C
2
de C1 kontaktr devreden kar. Kapanan d konta ile C
2
kontaktr ve d
1
zaman rlesi
enerjilenir. G devresinde kapanan C
2
kontaklar, oto trafosunun ikinci kademe gerilimini
motora uygular ve asenkron motor ikinci kademe gerilimle yol almaya devam eder.
d1 zaman rlesi ayarlanan sre sonunda d
1
gecikmeli alan kontan aarak C
2
kontaktrn devreden kartr ve gecikmeli kapanan konta ile C
3
kontaktrn devreye
alr. C
3
kontaktrnn kumanda devresinde alan konta ile de grevini tamamlayan C-C
1
-
C
2
kontaktrleri ve d-d
1
zaman rlelerini devreden kartr. G devresinde ise kapanan
kontaklar ile motora ebeke gerilimini uygular. Bylece asenkron motor b
1
durdurma
butonuna baslncya kadar ebeke gerilimi ile normal almasn srdrr.
3.2.2.3. Diren ile Yol Verme
fazl asenkron motorlara kademeli diren ile yol vermede temel prensip, ebeke
geriliminin bir ksmn yol verme direnci zerinde drmek ve geriye kalan gerilimi motora
uygulamaktr. Bylece motor ilk kalknma annda ar akm ekmeden dk gerilimle yol
alm olur.
65
Kalknma akmn azaltmak iin byk gl motor devresine seri olarak ayarl diren
balanr. Kademeli olarak ayarlanan direncin kademeleri sra ile kontaktr kontaklar
tarafndan devreden karlr. Bu uygulamada tek kademe diren kullanldnda kalknma
akm %50 civarnda, ok kademeli diren kullanldnda ise kademe saysna gre daha da
fazla der.
3.2.2.4. Rotoru Sargl Asenkron Motorlara Yol Verme
Bilezikli asenkron motor da denen rotoru sargl asenkron motorlar da sincap kafesli
asenkron motorlarda olduu gibi kalknma annda ar akm eker. Ancak rotoru sargl
asenkron motorlarda rotor sarg direnci, yol verme annda devresine diren eklenerek
artrlrsa, kalknma annda motordan maksimum dndrme momenti elde edilir. Bu nedenle
rotoru sarl asenkron motorlarn yol alma karakteristikleri, sincap kafesli asenkron motorlara
gre daha iyidir.
Yol verme annda rotor sarglarna diren eklendiinde motor, maksimum moment ve
normal kalknma akm ile yol alr. Rotor devresine diren eklenmemi bir asenkron motor
maksimum dndrme momentine senkron devrin %80inde ular. Eer rotor sarg direnci %
20 artrlrsa motorun ilk hareketinde maksimum dndrme momenti elde edilir.
Bu nedenle rotor devresine yol verme srasnda bir veya birka kademe diren
eklenerek hem yol alma akm azaltlm olur hem de maksimum kalknma momenti elde
edilir. lk anda rotor devresine, motorun gcne uygun direnler balanr. Motor yol aldka
direnler kademe kademe devreden kartlr ve sonunda rotor sarg ular ksa devre edilir.
Ayrca eklenen direnle deiik yklerde motor devir says ayarlanabilir.
3.2.3. Mikro lemcilerle Yol Verme
Bu yntemle motorlara yol verme ilk kuruluta pahal olmasna ramen motorlarn
vuruntu olmadan yumuak kalk yapmalar ve motor devri geni snrlar iinde
ayarlanmalar son zamanlarda tercih edilen yntemlerin banda gelmektedir. Yaps ve
alma prensibi mikro ilemci temeline dayanan bu elemanlar ebeke ile motor arasna
balanr. Motorun nasl alaca mikro ilemciye girilir. Motor istenen ekilde alr.
3.2.3.1. Yumuak Yol Verme (Softstarter ile Yol Verme)
Baz motorlarn yumuak yol almas istenir. SOFTSTARTER yol vericiler olarak
anlan bu cihazlarda, motora uygulanan gerilim ve motor akm izlenilerek ayarlanr.
Mikropresesr tabanl kontrol sistemleri ile donatlm yol vericiler motordaki (moment) tork
akm ilikisini zamana bal olarak yava yava ayarlamas nedeni ile motorun devreye
girmesi ve devreden kmas darbe yapmadan yumuak olmaktadr.
Soft starter motor akm ve gerilimini kontrol ederek motorun devreye girmesi
srasnda ebeke gerilimini %30 deerinden itibaren %100e kadar kontroll bir ekilde
motora tatbik eder. Ayn zamanda motorun devreden kmas srasnda da %100 deerinden
% 30 deerine kadar kontrol ederek devreden ayrr.
66
ekil 3.22: Sofstarder ile yol verme tek hat emas
Motora uygulanan gerilim istenen deere gre dzeltilmesi, motorda frenleme
yaplmas, kalk ve duru sresi ayarlar mmkndr. Dolayl yol vermeye de uygun olan bu
cihazlar, motor glerine gre kullanlr. Softstarter kullanarak yol vermede, ek bir enerji
kontaktrne ihtiya yoktur. Direkt balantl ve V
3
balantl yumuak yol verme tipleri
vardr.
ekil 3.23: Sofstarder ile yol verme kumanda ve tek hat emas
Dolayl yol vermede, kalk sresi 0-20 saniye arasnda ve kalk gerilimi, motor
anma geriliminin %40 ile % 100 arasnda ayarlanabilir. Zemin temizleme makinelerinde,
araba ykama tesislerinde, asansrlerde, yryen merdivenlerde ve kk tayc bantlarda
tercih edilir.
Sonu olarak motor kalk akmnn drlmesi ve moment darbelerinin nlenmesi
ile motor besleme kablosuna ve yke binen zorlamalar azaltlm olur. Bylece bakm
masraflar ve bakm periyotlar azalr.
67
ekil 3.24: Yumuak yolverici balant emas
ekil 3.22, 3.23 ve 3.24te yumuak yol verici resimleri ve bunlara ait balant
emalar verilmitir. Bu cihazlar, yol alma momentini drerek motoru rahatlatr ve
ebekeden ekilen akm azaltmak suretiyle de, ebekede tehlikeli akm darbelerinin
olumasn engeller. Kontroll faz kyc devresi, balangta motora dk gerilim uygular
ve sonrasnda bu gerilimi srekli biimde arttrr. Bylece yldz-gen yol vermede
karlatmz motor momentindeki ani darbeler engellenmi olur. Motorun yol alma ilemi
tamamlandktan sonra, ebeke gerilimi ile almaya balar.
3.2.3.2. Frekans Deitirici (Src) ile Yol Verme
Asenkron motorlarn kutup says ve frekans deitiinde hz da deiir
(n=60.f/pdir). Srcde denen mikro ilemci elektronik elemanlar ile asenkron motor
statoruna uygulanan gerilim frekans oran motorun alma artlarna bal olarak
deitirilerek gnmze istenen devirse istenen moment elde edilmektedir.
Bu konuyla ilgili daha fazla bilgi renme Faaliyeti-2de verilmitir.
68
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET-1
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun /, almas iin
gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.
UYGULAMA FAALYET
69
Asenkron motorun alma akm, gerilim
ve g deerlerini tespit ediniz.
Motorun ve sistemin gerektirdii yol
verme sistemini tespit ediniz.
Sistem elemanlar arasndaki elektrik
balantlar yapnz.
Motoru altrarak gerekli parametre ve
sre ayarlamalarn yapnz.
altrlacak motorun etiketine bakarak
alma eklini (Y-) belirleyiniz.
almaya balamadan nce gerekli
gvenlik nlemlerini alnz.
Kumanda elemanlar arasndaki
balantlar dzgn ve dikkatli yapnz.
Balant vidalarn iyice sknz.
Motorun balantlarn kontrol ediniz.
Motorun normal devrine ulama sresini
tesbit ederek zaman rlelerini uygun
srede ayarlaynz.
retmeninize haber vermeden enerji
vermeyiniz.
Motorun yol alma akmn ve normal
akmn lerek karlatrnz.
70
UYGULAMA FAALYET-2
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun /, ileri geri
almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.
Asenkron motorun alma akm, gerilim
ve g deerlerini tespit ediniz.
Devre iin gerekli elemanlar uygun
zellikte temin ediniz.
Kumanda devresini tekniine uygun
hatasz kurunuz.
G devresini tekniine uygun hatasz
kurunuz.
Motorun dan e gei sresini tespit
ederek zaman rlesini ayarlaynz.
Devreyi retmeniniz gzetiminde ileri ve
geri - olarak altrnz.
Kullanacagnz devre elemanlarnn
motor akm ve gerilimine uygunluunu
kontrol ediniz.
almaya balamadan nce gerkli
Kumanda elemanlar arasndaki
balantlar dzgn ve dikkatli yapnz.
tesbit ederek zaman rlelerini uygun
srede ayarlaynz.
vermeyiniz.
Motorun yol alma akmn ve normal
akmn lerek karlatrnz.
71
UYGULAMA FAALYET-3
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun rle ile /,
Asenkron motora uygun devre
elemanlarn seiniz.
Rle ile kontaktrlerin balantsn
yapnz.
Komtaktrler ile motor balantlarn
yapnz.
dan e gei sresini tespit etmek ve
rleyi ayarlaynz.
retmeninizin kontrolnde devreyi
altrnz.
Kullanacanz devre elemanlarnn
kontrol ediniz.
tesbit ederek rleyi uygun srede
ayarlaynz.
vermeyiniz.
72
UYGULAMA FAALYET -4
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun paket alter ile /,
Asenkron motora uygun devre
elemanlarn seiniz.
Paket alter ularnn tespitini yapnz.
Paket alter ile motor balantlarn
yapnz.
altrnz.
Motor kalkndgnda dan e gei
yapnz.
motor akm ve gerilimine uygunlugunu
kontrol ediniz.
Balanty tekniine uygun yapmaya
zen gsteriniz.
Devre balantlarn kontrol ediniz.
vermeyiniz.
tesbit ederek bu sre sonunda dan e
geii manuel olarak yapnz.
73
UYGULAMA FAALYET-5
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun bir kademeli oto
trafosu ile yol verme, almas iin gerekli kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.
Devre iin gerekli asenkron motor ve oto
trafosu uyumunu kontrol ediniz.
Oto trafosunun kademe gerilim deerini
belirleyip ayarlaynz.
Kumanda devresini tekniine uyun olarak
kurunuz
G devresini tekniine uygun kurunuz.
altrnz.
Kademeli yol vermede motorun ektii
akmlar lerek direk yol verme ile
mukayese ediniz.
kontrol ediniz.
Balanty tekniine uygun yapmaya
zen gsteriniz.
Devre balantlarn kontrol ediniz.
vermeyiniz.
Akm lme ilemini pens ampermetre
ile uygun kademede yapnz.
74
1. Devre elemanlarn eksiksik ve gerekli zellikte seebildiniz
mi?
2. Devre devre semasn inceleyerek elemanlarn grevlerini
kavrayabildiniz mi?
3. Kumanda devresini hatasz ve tekniine uygun kurdunuz mu ?
4. G devresini hatasz ve tekniine uygun kurdunuz mu?
5. dan e gei sresini kullandn motora gre tam olarak tespit
ettiniz mi?
6. Devreyi hatasz olarak altrabildiniz mi?
7. - yol verme devrelerinin hangi amala kullanldn
kavrayabildiniz mi?
8. dan e geis sresini kullandn motora gre tam olarak tespit
ettiniz mi?
9. Devreyi ileri - ynde - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi?
10. Devreyi geri + ynde - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi?
11. - yol verme devrelerinin hangi amala kullanldgn
kavrayabildiniz mi?
12. Rle-kontaktr balantlarn tekniine uygun yaptnz m?
13. Kontaktr-motor balantlarn tekniine uygun yaptnz m?
14. Devreyi - olarak hatasz olarak altrabildiniz mi?
15.Paket salter kontak emasn kavrayabildiniz mi?
16. Paket alter-motor balantlarn tekniine uygun yaptnz m?
17. dan e geis sresinin paket alterle yaplan uygulamalarada
nasl ayarlandn kavrayabildiniz mi?
18.Oto trafosu kademe gerilim deerini, doru belirleyip ayarladnz
m?
19. Direk yol verme ve kademeli yol verme arasndaki farklar
kavrayabildiniz mi?
75
LME VE DEERLENDRME
1. Etiketinde, Y 380 V yazan motorlara Y yol verilir.
2. Etiketinde, A 380 V veya A 380V/Y660V yazan motorlara A yol verilir.
3. Etiketinde, A 220 V/Y 380 V yazan motorlara A yol verilir.
4. Motorlar ilk kalknma annda 4-6 kat akm ektiklerinden ar akm akm rlesi
bu deere ayarlanmaldr.
5. Oto trafosu ile yol verme, dk gerilimle yol verme yntemidir.
6. Yldz-gen rlesi ile yol verme, mikro ilemci ile yol verme yntemidir.
7. Yldz-gen paket alterle yol verme ynteminde Y ve A kontaktrleri kullanlr.
8. Yldz-gen yol verme ynteminde yldz almadan gen almaya geme
sresi nemli deildir.
9. fazl ebekede gen bal altrlacak fazl motor, ayn ebekede yldz
bal altrlrsa, gen bal iken ebekeden ekilen akmn 1/3 deerinde akm
eker.
10. Yksz halde yldz-gen yol vermede, yldz balama kontaktr, motor
gcnn veya motor akmnn 1/3 deerinde, dier iki kontaktr ise 1/ 3
deerinde seilir.
DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
76
RENME FAALYET4
Uygun ortam salandnda motor iin gerekli frenleme sistemini TSE, Tesisat
Ynetmelii ve artnameye uygun gerekletirebileceksiniz.
evrenizde bulunan iletmelerde motorlarn frenleme dzenekleri ile nasl
durdurulduunu ve bu makinelerin hangi grevi yerine getirdiini aratrnz.
Balatal frenleme sistemlerinin nerelerde kullanldn aratrnz.
Dinamik frenleme iin kullanlan doru akm kaynaklarnn nelerden
salandn aratrnz.
Kazanm olduunuz bilgi ve deneyimleri arkada gurubunuz ile paylanz.
4. MOTOR N GEREKL FRENLEME
SSTEMN KURMAK
Bu renme faaliyetinde asenkron motorlarn frenlenmesi (ani olarak durdurulmas)
konusunda bilgi ve becerileri reneceksiniz.
Fren motorlarnn balca grevi; tahrik sistemini hzl, gvenli bir ekilde daha ksa
srede durdurmak, belli bir konumda tutmak ve gvenli frenlemeyi salamaktr. Fren
dzeneklerinin iletmelerde kullanlmasnn gereklilii artk tartlmaz hale gelmitir. Hzl
durdurma yntemiyle tahrik dzeninin bota alma ve l zaman blgelerinin azaltlmas
ile sistem verimi daha da arttrlr.
RENME FAALYET4
AMA
ARATIRMA
77
ekil 4.1: Frenleme yaplan ve yaplmayan sistemlere ilikin grafikler
4.1. Frenlemenin nemi ve eitleri
Motorlarn enerjisi kesildikten sonra rotorun kendi ataletinden dolay bir sre daha
dnn srdrr. Yani motorun durmas iin durdurma butonuna basldnda, motor
durmayp bir sre daha azalan bir hzla dnmeye devam eder ve sonra durur.
zellikle byk gl motorlarn ebatlar da byk olduundan, durma sreleri
uzundur. Bilhassa seri imalatta motorlarn durma sresi byk nem tar. nk seri
imalatta kullanlan bir tezghta durdurma butonuna basldktan sonra paray deitirmek
iin motorun durmas beklenir. Bu da hem zaman kaybna, hem de baz i kazalarna neden
olur. Halbuki motor ksa srede durdurulursa zamandan kazanlarak daha ok i yaplr. te
motorun durdurma butonuna basldnda hemen durmas iin yaplan uygulamaya frenleme
denir. Gnmzde kullanlan ferenleme eitleri:
Balatal frenleme
Dinamik frenleme
Ani durdurmadr.
4.1.1. Balatal Frenleme
ki adet balata aracl ile motor kasnann sklarak durdurulmasna balatal
frenleme denir. Genellikle asansrlerde ve vinlerde kullanlan balatal frenleme, motor
fabrikalar tarafndan zel olarak retilen motorlara uygulanr.
78
Bu eit frenlemede motorun kasna bir yay araclyla iki balata tarafndan sklr.
Balatal frende bulunan bir elektromknats enerjilendiinde balatalar aarak motor
kasnan serbest brakr. Balatal frenin ( A ) bobini frenleyecei motorun ularna balanr.
Motor almaya baladnda elektromknatsn bobini enerjilenir. Balatalar motor
kasnandan ayrlr. Bu anda motor henz ebekeye balandndan, yol alarak normal
almasna balar. Durdurulmak istendiinde motor elektriksel olarak ebekeden ayrlr.
Ayn anda (A) fren bobininin de enerjisi kesilmi olur. ekil 4.2de grld gibi Y
yaynn etkisiyle balatalar motor kasnan skar. Motor kasna ile balatalar arasndaki
mekanik srtnme, kuvveti motoru ok ksa bir zaman iinde durdurur. Balatal frenler
asansr ve vin benzeri dzeneklerde kullanlan motorlarn frenlenmesinde ska kullanlr.
ekil 4.2: Elektromknats ile alan balatal bir fren dzenei
Stator ve rotor normal bir asenkron makinedeki gibi yaplr. Ancak mekanik bir
frenleme dzenei ilave edilir. ebekeden beslenen bir frenleme bobini ile alan bu
frenleme dzeni motordan ayrdr. Bu tr motorlar genelde d yzeyden soutmaldr.
fazl asenkron motorlar standart paralardan yaplr. Kuru tipte alan bir fren dzeni,
elektromanyetik bir aygttr. Bobinden akm geince oluan manyetik alann ekim kuvveti,
yay kuvvetini yener ve fren braklr ve fren dzeni havalandrcnn bulunduu arka kapak
ksmna yerletirilir. Sabit ksm fren yanndaki motor kapan hareketli ksm ise motor
miline sabitlenir. Frenleme tepsisinin iki tarafnda balata bulunur. Balatalar motorun
anmaya dayankl ekilde yaplan motor yatak kapaklarna srtnerek frenleme yaplr.
Sabit ksmda bulunan ekim tepsisi civatalar zerinden kapaa balanr. Snrl eksenel
hareket yapabilir. Ayrca dnemez ve arasnda elektromknatsn boyuna gre 0,2 ~ 0,5 mm
mesafe bulunur. Motor akm kesildiinde elektromknats bobininden de akm gemez.
Bask yaylar ekim tepsisi zerinden frenleme tepsisini yatak kapa zerine bastrr.
Bylelikle bir fren momenti oluur ve mil frenlenir.
Sistemde elektromknatsn akm ayarlanarak bask balatasnn ve tepsinin birbirine
kar uyguladklar kuvvet ayarlanarak fren momenti de ayarlanabilir. Fren bobini genellikle
doru akmla beslenir. Bunun sebebi ise alternatif akmdaki sfr gei anlarndaki momentin
de o anlarda sfr olmasdr. Bu ise istenen ayar fren momentinin de darbeli ve vuruntulu
almasna sebep verir. Eer fren momenti ayarlanmayacak ve sadece ama kapama
yaptrlacaksa elektromknats bobini istenirse alternatif akmla da yaplabilir. Fakat yine de
denebilir ki ama kapama yaptrlacak olsa bile elektriksel bakmda iyi bir frenleme
79
alternatif akmla yaplamaz. Zira alternatif akmda ama kapama sresi doru akma
nazaran kat artar. Frenleme momenti akmsz durumda ve yay kuvvetiyle salandndan
tepsi fren ayn zamanda bir gvenlik frenidir. Zira motor alrken ebekeden elektrik
enerjisi kesilse bile fren kendi kedini kilitler ve dzenek durur. Fren momenti motor
momentinin yaklak iki katdr. My=2.Mn
ekil 4.3: Yldz-gen alan motorun balatal frenleme durdurulmasna ait kumanda emas
ekil 4.3teki devrede b
2
butonuna basldnda, C kontaktr enerjilenerek
kontaklarn kapatr. Mhrleme konta ve transformatre seri bal kontak kapanarak
motorun frenleme bobinini enerjilendirir. Nvenin enerjilenmesiyle motor kasnagn skan
balatalar kasna serbest brakr. Motor yldz bal olarak alr. Bir sre sonra d zaman
rlesi Y kontaktrnn enerjisini keserek kontaktrn enerjiler. Motor olarak
almasn srdrr. Motor durdurulmak istenirse b
1
butonuna baslr ve motorun enerjisi
kesilir. Ayn zamanda fren bobini de enerjisiz kalr ve balatalar yay vastasyla sklr.
Bylece motor balatalarn motor kasnan skmas ile frenleme gereklemi olacaktr.
Frenli Motorlar
Mekanik ve elektriksel zellikleri QS tip motorlar ile ayndr. Kasnak taraf aks
motor kapa pik dkmdr.
Frenli motorlarda standart olarak 100V, D.C. gerilimle alan, gvenilir
elektromanyetik fren mekanizmas kullanlmaktadr. zel uygulamalar iin fren voltaj
detirilebilir.
80
Enerji kesildiinde, yay kuvveti ile fren balatasn sktran hareketli disk otomatik
olarak frenlemeyi gerekletirir. Tekrar enerji verildiinde manyetik olarak geri ekilen disk
fren balatasn serbest kalmasn salayarak milin hareketini imkn salar. Fren balatas
asbestsiz malzemeden yaplm olup uzun mrldr. Ayar halkas yardmyla fren momenti
detirilebilir. Resim 4.1de frenli motor resimleri verilmitir.
Resim 4.1: Frenli motor resimleri
Fren motorlar yardmyla i makinelerinin zorlanmadan ve snmadan frenlemesi
salanr.
Fren motorlarndan beklenen balca zellikleri sralayacak olursak:
Fren balatasnn az anmas ve az bakm gerektirmesi, kk yer tutmas, basit
olmas, korozyona dayankl olmas, yksek iletme gvenlii salamas, byk savurma
ktlelerini frenleyebilmesi, durma esnasnda fren kuvvetini srekli koruyabilmesi, minimum
grlt ile almas, fren kuvveti mekanik olarak veya elektriksel olarak kolayca
ayarlanabilmesi, ok sk devreye girip kabilmesiyle elverilidir. Genellikle fren
motorlarnda bir asenkron motor ve bir fren donanm ile birletirilerek kullanlr.
Yay Baskl Elektromanyetik Frenler
ok geni bir uygulama alanna sahip olan elektromanyetik frenler, elektrik
motorlarnda hassas ve kararl frenleme yapar. DC ve AC gerilimlerle almaktadrlar.
Genellikle DC gerilimle alr. Resim 4.2de yay baskl elektromanyetik fren resimleri ve
fren bobinin resmi verilmitir.
Elektromanyetik frenlerin uygulama alanlar; makinalar, vin, crane, aa ileme
makineleri, metal ileme makineleri, ambalaj makineleri sanayi, bant, konveyr sanayi,
deiik endstriyel uygulamalardr.
81
Resim 4.2: Yay baskl elektromanyetik fren resimleri ve fren bobini
alma Sistemi
Elektromanyetik frenlerin iki srtnme yzeyi ve bu yzeylerin arasnda balata
bulunur.
Fren torku, bobine DC gerilim uygulanmad zaman bask yaylarnn kuvveti ile
balatann srtnme yzeyleri, iki flan arasnda sktrlmas sonucunda oluturulur.
Fren bobininin beslenmesiyle fren gvdesinde manyetik alan oluturulur ve fren bask
flan elektromknatsa doru ekilir. Bu durumda rotor mili zerine oklu dili dzenek ile
taklm olan balata serbest kalr.
Gerilim kesilince manyetik alan yok olur ve yaylarn kuvveti ile bask pleyti balatay
sktrr, bu suretle motor frenlenmi olur. Frene gerilim uygulanmad srece fren yaylarn
yapt bask nedeni ile kapal durumdadr. Gerilim uygulandnda elekromanyetik kuvvet
yay basksn yenerek freni aar. Resim 4.3te yay baskl elektromanyetik fren motoru
resimleri verilmitir.
Resim 4.3: Yay baskl elektromanyetik fren motoru resimleri
4.1.2. Dinamik Frenleme
Alternitaf akm motorlarn durdurmak iin ebeke enerjisi kesildikten sonra stator
sarglarna doru gerilim uygulanarak yaplan frenleme ekline dinamik frenleme denir. Bu
frenlemeye elektriksel frenleme de denir.
82
Uygun bir kumanda devresi ile durdurma butonuna basldnda, stator sarglarndan
alternatif gerilim kesilir ve doru gerilim uygulanr. Daha nce deiken dner manyetik
alann meydana geldii stator sarglarnda bu kez, dzgn ve sabit bir manyetik alan
meydana gelir. Sincap kafesli rotor sabit manyetik alan iinde kendi ataleti ile dnmeye
devam ettiinden, rotor ubuklarnda bir emk indklenir. Geen ksa devre akmndan dolay
NS kutuplar oluur. te, rotor kutuplar ile stator kutuplarnn birbiri etkilenmesi soncunda
rotor ksa srede durur. Eer durdurma butonuna alt kontaklar kapanmayacak ekilde hafife
baslrsa, dinamik ferenleme bobini enerjilenemeyeceinden motor frenlemesiz olarak durur.
Frenleme bobinine uygulanacak doru gerilimin deeri, motor gcne ve stator
sarglarndan geecek akma gre deiir. Byk gl motorlar byk ebatl olduundan,
rotorun ataletinden dolay durma sresi uzundur. Hlbuki kk gl motorlarn
kendiliinden durmas daha ksa srer. Bu nedenle frenleme bobinine byk gl
motorlarda daha fazla, kk gl motorlarda daha az gerilim uygulanr.
Dier yandan frenleme srasnda stator sarglar, geen doru akma yalnzca omik
diren etkisi gsterir. Bu nedenle frenleme srasnda sarglardan geen akmn, motorun
normal alma akmn gememesine dikkat edilir. Aksi halde stator sarglar yanabilir.
Sarglara uygulanan doru gerilim arttka frenleme sresi ksalr, gerilim azaldka frenleme
sresi uzar.
4.1.2.1. Dinamik Frenleme Geriliminin Hesaplanmas
Motor Yldz Bal ise
Yldz bal stator sarglarnn omik direnlerini ekildeki gibi izersek toplam diren
adaki gibi olur. Dengeli sarglarda her faz sargsnn da omik direnci birbirine eit
olduundan forml cdeki gibi olur.
a) RT=R1 +
3 2
3 2.
R R
R R
+
b) R1 =R2 =R3
c) RT = R1 +
2
1 R
d) RT = 1,5. R1 olur.
R1 direncini bir faz direnci olarak ifade edersek
RT = 1,5. Rf forml elde edilir.
UDA = I DA . RT
UDA = I DA . 1,5. Rf
Doru akm kaynann gc;
P DA = UDA . I DA
83
Rf= Motorun bir faz sargs omik direnci (O)
RT = Motor faz sargs toplam (edeer) direnci (O)
UDA = Motora uygulanacak doru gerilimin deeri (V)
I DA = Motor sarglarndan geecek doru akm deeri (A)
P DA = Doru akm kaynann gc (W)
Motor gen Bal se
Not: R3 direnci, ksa devre olduu iin ileme konulmamtr.
Stator sarglarna uygulanacak doru gerilimin deeri: UDA = 2. I DA . RT
UDA = 2. I DA .
2
F R
UDA = I DA . F R olur.
Doru akm kaynann gc ise, P DA = UDA . 2.I DA
rnek: Etiket deerleri 3,3 kW, A380 V, 7,5 A, Coso= 0,83, 2850 d/d, 50Hz olan
fazl asenkron motorun bir faz sargs omik direnci 3,9 O olarak llmtr. Motora
uygulanacak doru gerilimin deerini ve doru akm kaynann gcn bulunuz.
If=
3
I
=
73 , 1
5 , 7
= 4,3 A
Motor Yldz Balanldnda:
UDA = I DA . 1,5. Rf P DA = UDA . I DA
UDA = 4,3 . 1,5 . 3,9 P DA = 25,15 . 4,3
UDA = 25,15 V P DA = 108,14 W
RT =
2 1
2 1.
R R
R R
+
R1 =R2 =R3 olduundan
RT =
2
1 R
R1 faz direnci ( F R ) olduundan
RT =
2
F R
eklinde yazlr.
84
Motor gen Balandnda:
UDA = I DA . F R P DA = UDA . 2.I DA
UDA = 4,3 . 3,9 P DA = 16,77 . 2 . 4,3
UDA = 16,77 V P DA = 144,22 W
rnek: Etiketinde 380 V, 7A, cos m= 0.85, 3,5 kW, 2850 d/d, 50 Hz yazl motorun
U-X ularnda 4O llmtr. Motora frenleme iin uygulanacak doru gerilimin deerini
ve kaynan gcn bulunuz.
If=
3
I
=
73 , 1
7
= 4,04 A
Motor Yldz Balandnda:
UDA = I DA . 1,5. Rf P DA = UDA . I DA
UDA = 4,04 . 1,5 . 4 P DA = 24,24 . 4,04
UDA = 24,24 V P DA = 97,92 W
Motor gen Balandnda:
UDA = I DA . F R P DA = UDA . 2.I DA
UDA = 4,04 . 4 P DA = 16,16 . 2 . 4,04
UDA = 16,16 P DA = 130.57 W
4.1.2.2. Dinamik Frenleme Devre Uygulamalar
Buton Kontroll Dinamik Firenleme Devresi
ekil 4.4teki devrede b
2
(Balatma) butonuna basldnda C kontaktr enerjilenir.
G devresindeki kontaklarn kapatarak motorun almasn salar. Motoru durdurmak iin
b
1
(durdurma-fren) butonuna baslr. C kontaktrnn enerjisi kesilerek motor devresini aar.
Ayn zamanda DF (dinamik frenleme) kontaktr enerjilenirken transformatr de ebekeye
balanr. DF kontaktrnn kontaklar kapannca, kpr diyot klar da motor ularna
balanr. Yukarda anlatlan durumlara gre motor kilitlenerek durur. b
1
butonundan elimizi
ektiimizde DF kontaktrnn ve transformatrn enerjisi kesilir.
85
ekil 4.4: Buton kontroll dinamik firenleme devresi
Dz Zaman Rleli Dinamik Frenleme Devresi
ekil 4.5: Dz zaman rleli dinamik firenleme devresi
ekil 4.5teki devrede alan motoru durdurmak iin b
1
durdurmu butonuna
basldnda, zaman rlesi ve DF dinamik frenleme kontaktr enerjilenir. Kumanda
devresindeki normalde ak d konta, b
1
butonunu mhrler, normalde kapal DF konta
alarak C kontaktrnn enerjisi kesilir. Kapanan DF konta ile trafoya ebeke gerilimi
uygulanr ve sekonder gerilimi kpr dorulma ile dorultulur. G devresinde ise C
86
kontaklar alarak motor ebekeden ayrlr ve DF kontaklar kapanarak stator sarglarna
doru gerilim uygulanr. Frenleme sresi sonunda (motor durduunda), zaman rlesinin
kumanda devresindeki d konta alarak DF kontaktr ve d zaman rlesinin enerjisi kesilir.
Bylece motor, frenlemeli olarak durmu olur.
Ters Zaman Rleli Dinamik Firenleme Devresi
ekil 4.6: Ters zaman rleli dinamik firenleme devresi
ekil 4.6daki devrede balatma butonuna basldnda C kontaktr ile d zaman
rlesi enerjilenir. d zaman rlesi nce normalde kapal ani alan kontan aar, sonra
normalde ak gecikmeli alan kontan kapatr. Bylece motor almaya baladnda DF
kontaktr enerjilenmez. b
1
durdurma butonuna basldnda C kontaktr ile d zaman
rlesinin enerjisi kesilir. G devresinde motor ebekeden ayrlr. Kumanda devresindeki C
konta ile ani kapanan d konta kapanr ve DF kontaktr enerjilenir. G devresinde
motor sarglarna doru gerilim uygulanarak motor frenlenir. Frenleme sresi sonunda
zaman rlesinin normalde ak gecikmeli alan konta alarak DF kontaktrnn enerjisi
kesilir ve devre normal konumuna dner.
ki Ynde alan Motorun Dinamik Frenleme Devresi
- Dz Zaman Rleli
ekil 4.7de verilen devrede ileri butonuna (b
2
) basldnda motor ileri ynde, geri
butonuna (b
3
) basldnda motor geri ynde dner. leri veya geri ynde alan motoru
durdurmak iin b
1
durdurma butonuna basldnda zaman rlesi ve DF kontaktr
enerjilenir. Kumanda devresinde DF konta, b
1
durdurma butonuna mhrler, g
devresinde ebekeden ayrlan motora doru gerilim uygulanr. Frenleme sresi sonunda
zaman rlesi, kumanda devresindeki gecikmeli alan kontan aarak DF kontaktrn ve
zaman rlesini devreden kartr. Dolaysyla frenleme sresi sona erer.
87
ekil 4.7: ki ynde alan motorun dz zaman rleli dinamik frenleme devresi
- Ters Zaman Rleli
ekil 4.8: ki ynde alan motorun ters zaman rleli dinamik frenleme devresi
88
Yldz-gen Yolverilen Motorun Dinamik Frenleme Devresi
ekil 4.8: Yldz-gen yolverilen motorun dinamik frenleme devresi
4.1.3. Ani Durdurma
Ani durdurma ynteminin mant, motorun var olan dndrme momentini ters ynde
evirerek motorun miline ters dndrme momenti uygulamaktr. Frenleme zamann en ksa
srede beceren yntem ani frenleme yntemidir. Ani durdurma sistemi glkle yol alan
motorlarda ve byk gteki motorlarda uygulanmaz. Aksi takdirde motor ebekeden ar
akm eker ve dndrd ykde sakncal deerlerde mekanik gerilimler doar.
Elbette ki beraberinde birok sorunlar da getirmektedir. Bunlarn banda mekanik
problemler oluturmaktadr. Her eyden nce milin veya bu mile bal dier hareketli
paralarn bu ani fren karsnda bir burulmas gz nne alnmaldr. Motor yere iyice tesbit
edilmi olmaldr; yoksa bu ani fren karsnda motoru yere sabitlemek iin kullandmz
civatalarn kopmas sonucunda statorun dnmesi bile sz konusu olabilecektir. Bir dier
mekanik sorun da motorun bal olduu sistem, bu ani frenlemeye msaade etmelidir. Eer
bir bant sisteminde kullanlan bir motor ise ve ani durdurma sonucunda bu bant zerindeki
malzemeyi zerinden frlatp atacaksa burada ani frenleme sakncaldr.
Ayrca alnmas gereken dier bir nlem ise elektriksel nlemlerdir. Durdurma iin
motora ters dndrme momenti uygulandndan motor durma anndan sonra ters ynde
dnmek isteyecektir. Eer herhangi bir mdahelede bulunulmazsa motor durduktan sonra
ters dnmeye balar. Burada baz alglayclarla bu an tespit ederek durma annda motorun
enerjisi kesilmelidir ve eer gerekiyorsa durma annda mekanik bir kilitleme sistemiyle milin
dnmesi engellenmelidir.
Ani durdurulacak motor ilk nce ebekeden ayrlr. Daha sonra ters ynde dnecek
ekilde tekrar ebekeye balanr. Bu durumda motorda ters ynde bir dndrme momenti
meydana gelir. Devir says sratle der ve belirli bir zaman sonra da motor tamamen durur.
Bu andan sonra motorun ters ynde dnmesine olanak verilmez ve hemen motor devreden
karlr.
89
ekil 4.9: Ani durdurma devre emas
fazl bir asenkron motorun altrlmas ve ani durdurulmas ekil 4.9daki
devrede gsterilmitir. alma durumunda stop butonuna baslmas durumunda iki fazn
yerinin deitirilerek tekrar ebekeye balanmas yntemiyle motorda oluturulan ters
dndrme momenti, rotorun devir saysn sratle drr. Devir says sfr olduunda ani
durdurma anahtar alr ve artk motorun balants ebekeden tamamen ayrlm olur.
Bylece motor ters dnmeden ani olarak durdurulmu olur.
90
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET-1
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, asenkron motorun buton kontroll
dinamik frenlemesini yapan, kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.
Devre elemanlarn zellikleri uygun
olacak ekilde tespit ediniz.
Kumanda devresini normlara uygun olarak
kurunuz.
G devresini normlara uygun olarak
kurunuz.
Frenleme gerilimini motora gre
hesaplaynz.
Redresr devreye balaynz.
retmeninizin gzetiminde devreye
enerji veriniz.
Motor kalkndktan sonra motoru
frenleyiniz.
Devre takibi yaparak sistemin alma
seklini anlamaya alnz.
Sistemin nce kumanda devresinin sonra
g devresinin ve en son olarakta
frenleme devresinin balantlarn
tamamlaynz.
Eer sistemde DC akm kullanlacak ise
kaynak gerilim deerini motor
sarglarnn balant ekline (Y-) gre
hesaplaynz.
Redresr, frenleme gerilimini
uygulamak iin devreye girdiinde
motora uygulanan AA gerilimin kesilmi
olmas gerektiini unutmaynz.
vermeyiniz.
UYGULAMA FAALYET
91
UYGULAMA FAALYET-2
Atlye ortamnda ve retmeniniz gzetiminde, yldz-gen yol verilen asenkron
motorun dinamik frenlemesini yaparak, kumanda ve g devrelerini kurarak altrnz.
92
Devre elemanlarn zellikleri uygun
olacak ekilde tespit ediniz.
Kumanda devresini normlara uygun olarak
kurunuz.
G devresini normlara uygun olarak
kurunuz.
Frenleme gerilimini motora gre
hesaplaynz.
Motorun frenleme sresini tespit dedip
zaman rlesini ayarlaynz.
dan e gei sresini tespit ederek
zaman rlesini ayarlaynz.
Redresr devreye balaynz.
retmeninizin gzetiminde devreye
enerji veriniz.
Motor kalkndktan sonra motoru
frenleyiniz.
Devre takibi yaparak sistemin alma
eklini anlamaya alnz.
Sistemin nce kumanda devresinin sonra
g devresinin ve en son olarakta
frenleme devresinin balantlarn
tamamlaynz.
Eer sistemde DC akm kullanlacak ise
kaynak gerilim deerini motor
sarglarnn balant ekline (Y-) gre
hesaplaynz.
Motorun gcne gre kalknma sresini
tespit ediniz
Redresr, firenleme gerilimini
uygulamak iin devreye girdiinde
motora uygulanan AA gerilimin kesilmi
olmas gerektiini unutmaynz
vermeyiniz.
93
1. Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi?
2. Kumanda devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz
m?
3. G devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m?
4. Dinamik frenleme gerilim deerini doru tespit ettiniz mi?
5. Redresr devreye balayp gerilim deerini ayarladnz m?
6. - gei sresini tespit ettiniz mi?
7. Devrenin tamamn istenen ekilde hatasz altrdnz m?
8. disiplinine, atlye kurallarna ve i gvenlii kurallarna uydunuz
mu?
94
LME VE DEERLENDRME
Asenkron motorlar durdurmak iin fren pedalna basmak gereklidir.
1. Stop butonuna basldktan sonra motor sarglarna doru gerilim verilen frenleme eidine
balatal frenleme denir.
2. Ani durdurma yntemiyle frenleme, byk gl motorlara uygulanmaz.
3. Motorum miline bal kasnan balatalar tarafndan sklarak durdurulmasna dinamik
frenleme denir.
4. Zaman rleli dinamik frenleme yaplan motorun sarglarna uygulanan DC gerilim, stop
butonuna basldktan bir sre sonra kesilir.
DEERLENDRME
sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrar inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
95
RENME FAALYET5
Uygun ortam salandda proje elemanlarn belirlenen yerlere TSE, Tesisat
Ynetmelii ve artnameye uygun olarak monte edebileceksiniz.
Kumanda devre elemanlarnn balant emalarn ve ayarlamalarn aratrnz.
Pano imalat yapan firmalardan rnek proje isteyerek bu projeleri inceleyiniz.
Yaknnzda bulunan iletmelere giderek motorlarn, kumanda panosunun ve
kumanda devre elemanlarnn nasl monte edildiini inceleyiniz.
5. PROJE ELEMANLARINI BELRLENEN
YERE MONTE ETMEK
5.1. Deiik letmeler in Hazrlanm Projelerin Okunmas
renme Faaliyeti 1, 2, 3 ve 4te verilen devre uygulama emalarnn her biri kendi
bana bir proje konusu olabildii gibi bunlardan tretilmi devreler de birer proje konusu
olabilir. rnein; bir fabrikadaki byk gl motoru ileri ve geri ynde yldz-gen
altrmak ve durdurulmasnda dinamik frenleme ile yapmak istiyoruz. Bu projeye ait
kumanda ve g emalar bir proje konusudur.
Projenin okunmas demek projenin ne ie yarayacan anlamak demektir. Yani preje
konusunu ve projedeki devre amalarnn nasl altn anlamaktr. Bunun iin proje devre
emalarnda devre takibi yapp projenin alma ekli ve kumanda devre elemanlarnn
alma zamanlamalar hakknda bilgiye sahip olursunuz.
AMA
RENME FAALYET5
ARATIRMA
96
5.2. Proje zerinde Elemanlarn Yerleimi ve Yerleim Srasnda
Dikkat Edilecek Hususlarn ncelenmesi
Resim 5.1: Yldz-gen yolverilen motorun proje uygulamas
Resim 5.2: Proje uygulama panosu (ihtiyaca gre deitirilebilir zellikli)
97
Asenkron Motorlarn Yerlerine Montaj
letmeye alnmayp belli br sre bekletilecek motorlarn bekletildii yerler kapal,
temiz, titreimsiz nemsiz iyi havalandrlm yerler olmaldr. Uzun sre altrlmadan
bekletilen motorun, sarg yaltm direnleri kontrol edilmelidir. llen yaltm direnci 1
Mega Ohmdan byk olmaldr. Eer yaltm direnci 1 Mega-Ohm (MO)dan kk ise,
sarglar 80 derece scaklktaki ortamda kurutulmaldr.
Motorlarn montaj ve balants ile ilk altrma, yetkili bir elektriki gzetiminde
yaplmaldr. Montajdan evvel, motorun nakliye srasnda zarar grp grmedii kontrol
edilmelidir. Hasarl olmas halinde, satn alnan firma ile iliki kurulmaldr.
Bir motorun mr; yaltm sisteminin ve yataklarn mrne baldr. Yataklarn
mrn etkileyen nemli etken, motorun tahrik edilecek makine ile ayn eksende bulunup
bulunmamasdr. Kk bir eksen kaklnn oluturaca salg, yataklar ksa srede bozar
ve motorda g kayplar meydana gelir.
Motorlar dz ve titreimsiz bir ortama kurulmaldr. Motor ayaklar, tam yzeyleri
oturmaldr. Yataklarn hizalanmamasna ayak boluu veya aksak ayak denir. Flanl
motorlarda, merkezlemenin ok iyi yaplmas ve balant civatalarnn eit kuvvetlerle
sklmas gerekir. B14 flanl motorlarda, balant civatalarnn boylar uygun seilmelidir.
Cvata boylar, kapak di derinliinden karak sargya temas etmemelidir.
Rotorlar, mil ucundaki yarm kama ile balanslanmtr. Aktarma elemanlarnn da
yarm kama ile dengelenmesi gerekir. Kasnak, kaplin ve baka aktarma elemanlarnn
montaj esnasnda, yataklar bozacak darbe ve zorlamalar yaplmamaldr. Aktarma
elemanlarn hassasiyetle takabilecek dzen ve aparatlarn bulunmamas halinde, en ok 80
dereceye kadar stlp taklmas uygun olur. Eer bir kay tahriki kullanlyorsa, motor
raylar zerine kurulmal ve kay gerdirmesi doru ayarlanmaldr. Kaylar gevek ise ar
titreme ve snma oluur. Kaylar ok gerilirse, yataklardaki srtnme artar ve yine snma
meydana gelir. Kay ve kasnak ayarlar ok dikkatle yaplmas gereken ilemlerdir.
Elektrik motorlar, termoplastik malzemeden yaplm ve arka mile skca bal
pervane yardm ile d yzeyden soutulur. Soutcu havann emilmesi ve d yzeyden
geii engelenmemelidir. Ortam scakl artndan etkilenmemek iin motorlarn duvarlara,
s kaynaklarna yakn yerlere kurulmamas gerekir. Kontrol ve bakm ynnden motorlar,
kolay eriebilir ve rahat alabilecek yerlere kurulmaldr. Ak ortamda altrlacak
motorlar iklim koullarna, yamura, dorudan gelen gne nlarna kar zel nlemlerle
korunmaldr.
Asenkron Motorlarn ebekeye Balanmas
Motor ve altrlacak makine yerine monte edildikten sonra, motorun ebeke
balants yaplmaldr. ebeke balants, motorun bir veya fazl oluuna gre, klemens
kutusu kapanda gsterilen balant emasna uygun olmaldr. Kablo ular, klemenste
ularn deitirilmesine ve herhangi bir nedenle ulardan birisi koparsa, tekrar
balanabilmesine olanak verecek uzunlukta olmaldr. Balant kablosu ularna, kesitine
uygun kablo pabuu taklmaldr.
98
Bir fazl motorlarn balantsnda; ebeke ular U1 veya U2 klemenslerine
balanmaldr. Dn yn deitirme alteri kullanlacaksa, klemenslerdeki 2 adet kpr
sklmeli ve alter balants yetkili elektrikilere yaptrlmaldr.
fazl motorlarda; motorun 3 faz 380 V ebekede almas uygun yldz (Y) veya
gen (A) kprs yaplm durumdadr. Etiketinde A 220V/Y 380 V yazl motorlarda yldz
kprs, etiketinde A 380 V yazl motorlarda gen (A) kprs vardr. ebeke fazlar (L1-
L2-L3) daima U1-V1-W1 klemenslerine balanmaldr.
Yldz-gen (Y/A) yol verme; ebekede gen (A) bal alacak motorlar iin
geerlidir. Yldz-gen alter balants yaplacaksa, motor klemens tablosundaki gen
kprleri sklmelidir. Volt Elektrik motorlarnda, 2 ve 4 kutuplularda ( 3000 ve 1500
devirli motorlarda) 4 kW, 6 kutuplu (1000 devirli motorlar) motorlarda 3 kW ve daha byk
gte olanlar gen baldr. Etiketlerinde A 380 V yazldr.
ebeke blants iin kullanlacak kablo kesitleri; kablodan geecek akma uygun
olmal ve tesis hattnda %3ten fazla ( 380 V ebekede 11.4 V) gerilim dm meydana
getirmemelidir. Kablo retici firmalarn kataloglarnda, her eit kablo iin maksimum akm
deerleri izelgeler halinde gsterilir. Gerilim dm kontrol hesaplama ile yaplabilir.
Motor tesisatlarnda topraklama mutlaka yaplmaldr. Topraklama iletkeni balant
yeri, motorun klemens kutusu iinde toprak iareti ile gsterilen balant vidasdr.
Topraklama iletkeni olarak, bir faz motorlarda, ebeke balant kablosunun 3, iletkeni,
fazl motorlarda ebeke balant kablosunun 4. iletkeni kullanlr.
Motor klemens tablosundaki klemens balantlarnda ve alter balantlarnda vida ve
somunlarn gerektii gibi sklp szdrmazlk temin edilmesine dikkat edilmelidir. Gevek
balantlarda, kablolarn balant yerinden kma olasl ve balant yerindeki gevek
temas sonucu geirgenlik olumas sk karlalan arzalardandr. Kablolarn eilmesi ve
bklmesi olasl nlenmelidir.
99
UYGULAMA FAALYET
Dz zaman rleli dinamik frenleme devresini kumanda deney masasi kullanmadan
devre elemanlarn temin edipbirebir balants yaparak devreyi kurunuz.
Devre elemanlarn uygun zellikte olacak
ekilde seiniz.
Kumanda devresini teknie uygun olarak
kurunuz.
G devresini teknie uygun olarak
iziniz.
Motor iin gerekli frenleme gerilimini
hesaplaynz.
Devreye retmeninizin kontrolnde enerji
veriniz.
Motor yol aldktan sonra dinamik frenleme
ile durdurunuz.
Devre elemanlarnn uygun zellikte
olup olmadn kontrol ediniz.
Motor stator sarg direnlerine gre
frenleme gerilimini tespit ediniz.
Dinamik frenleme gerilim deerinin
fazla ya da az olmamasna dikkat ediniz.
Balant kablolarnda uygun mesafe
braknz.
retmeniniz gzetiminde projeye enerji
vererek altrnz.
UYGULAMA FAALYET
100
1. Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi?
2. Devre elamanlarnn montajn tekniine uygun yaptnz m?
3. Kumanda devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz
m?
4. G devresini normlara uygun kurup hatasz olarak altrdnz m?
mu?
101
LME VE DEERLENDRME
1. Motorlarn yaltm direnci 1 Mega Ohmdan kk olmaldr.
2. Motorun yataklarn hizalanmamasna ayak boluu veya aksak ayak denir.
3. Etiketinde A 220V/Y 380 V yazl motorlarda gen kprs bulunur.
4. Etiketinde A 380 V yazl motorlarda gen (A) kprs vardr.
5. Yeni motor tesisatlarnda topraklamann yaplmasna gerek yoktur.
DEERLENDRME
Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz.
LME VE DEERLENDRME
102
MODL DEERLENDRME
Asenkron motoru ileri ve geri ynde yldz-gen altrmak ve durdurulmasnda
dinamik frenleme ile yapmak istiyoruz. Gerekli kumanda ve g devrelerini izerek kurunuz.
Devrede yer alan elemanlarn alma
artlarn tespit ediniz.
Devrede yeralan elemanlarn alma
eklini belirleyiniz.
Kumanda ve g devresini normlara uygun
iziniz.
Kumanda devresini teknie uygun olarak
kurunuz.
G devresini teknie uygun olarak
iziniz.
dan e gei sresini tespit ediniz.
Motor iin gerekli frenleme gerilimini
hesaplaynz.
dan e gei zaman ve dinamik
frenleme gerilim deerlerini ayarlaynz.
Devreye retmeninizin kontrolunde enerji
veriniz.
Motor yol aldiktan sonra dinamik frenleme
ile durdurunuz.
Devre elemanlarnn uygun zellikte
olup olmadn kontrol ediniz.
Kumanda ve g devrelerini izerken
daha nceden uygulamasn yaptnz ileri
geri - ve dinamik frenleme
devrelerinin birleimiyle oluacan
unutmaynz.
- gei sresini motor gcne gre
tespit ediniz.
Dinamik frenleme gerilim deerinin
fazla ya da az olmamasna dikkat ediniz.
Balant kablolarnda uygun mesafe
braknz.
retmeniniz gzetiminde projeye enerji
vererek altrnz.
MODL DEERLENDRME
103
1.Devre elemanlarn eksiksiz ve uygun zellikte tespit ettiniz mi?
2.Kumanda ve g devresini normlara uygun izdiniz mi?
3.Kumanda devresini normlara uygun olarak kurup hatasz altrdnz
m?
4.G devresini normlara uygun olarak kurup hatasz altrdnz m?
5. - gei sresini doru tespit ettiniz mi?
7. Devrenin tamamn istenen alma artlarnda ve btnlnde
altrdnz m?
mu?
DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini
tekrarlaynz.
Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar
uygulayacaktr. retmeniniz ile iletiime geiniz.
104
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 D
2 Y
3 D
4 Y
5 D
6 D
7 D
8 Y
9 D
10 D
1 Y
2 D
3 D
4 D
5 Y
1 D
2 D
3 Y
4 Y
5 D
6 Y
7 Y
8 Y
9 D
10 D
1 Y
2 Y
3 D
4 Y
5 D
1 Y
2 D
3 Y
4 D
5 Y
CEVAP ANAHTARLARI
105
NERLEN KAYNAKLAR
Asenkron Motor Kataloglar.
nternette Elektik Motorlar Elektrik Malzemesi Sat ve Tantm Yapan
Firmalarn Siteleri.
Bobinaj ve Kumanda Kitaplar.
Kumanda Panosu Yapan Firmalar.
NERLEN KAYNAKLAR
106
KAYNAKA
TANER, Ali, Volt Elektrik, Volt Elektrik Motor San. ve Tic. A.., zmir,
2003.
GRKEM, Abdullah, Elk. Bl. Atlye II, zkan Matbaaclk, Ankara, 1999.
ZDOAN, Mehmet, Elk. Bl. Atlye II, Ma-ki Yaynevi, 2003.
ARSLAN, Ali, Elk. Bl. Atlye II, ISBN: 975-93234-1-9.
Makine Tek Teknoloji ve Kltr Dergisi, 6. Say, Haziran, 2005.
nter Electrik- Electronik Katolou
Siemens nvertr ve Yumuak Yol verici katologlar
Telemecanique rn katologlar
ZORLU, Talip, Ders Notlar Samsun, 2004.
KAYNAKA

Asenkron Motorlara Yol Verme

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Asenkron Motorlara Yol Verme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

You might also like