TC

GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA TARH BLM DALI




TRKYE SELUKLULARINDA ORDU





DOKTORA TEZ




HAZIRLAYAN
ERKAN GKSU



TEZ DANIMANI
PROF. DR. REAT GEN



ANKARA - 2008
ONAY

Erkan GKSU tarafndan hazrlanan Trkiye Seluklularnda
Ordu balkl bu alma, //2008 tarihinde yaplan savunma snav
sonucunda oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan
Tarih/OrtaaTarihi Anabilim Dalnda Doktora Tezi olarak kabul edilmitir.


[mza]
Bakan


[mza]
ye


[mza]
ye


[mza]
ye


[mza]
ye

NSZ

Trkiye Seluklu Devleti, 1071 Malazgirt zaferinin ardndan kitleler
halinde Anadolu'ya gelen Trkmenlerin, Sleyman h nderliinde
tekiltlanmas ve sonrasnda meydana gelen siyas ve asker hadiseler
neticesinde kurulmutur. Kurulu dneminde bir yandan Anadoluda mevcut
dier siyas teekkller, Bizans ve Byk Seluklu Devletine, dier yandan
ise 1096 ylndan itibaren balayan Hal Seferlerine kar mcadele eden
Trkiye Seluklular, bu tehlikelerin hepsini bertaraf ederek Anadoluyu siyas,
sosyal ve kltrel bakmdan ebed Trk yurdu haline getirmilerdir. 1243
Kseda Savana kadar Anadoluya tarihinin en mreffeh dnemlerinden
birini yaatan Trkiye Seluklu Devleti, bu tarihten sonra siyas ve asker
bakmdan Mool tahakkmne kar koyamam, ancak Anadoluya hkim
kld Trk nfusu, Trk kltr ve Trk devlet gelenei ile blgedeki Trk
hkimiyetinin devamn salamtr.
Trkiye Seluklu Devletinin yukarda zikrettiimiz tehlikeleri bertaraf
ederek Anadoluda siyas, sosyal ve ekonomik bakmdan gelimi bir Trk
hkimiyeti tesis etmesine imkn veren en nemli faktrlerden biri hi
phesiz Trkiye Seluklu Ordusudur. Mterek dil ve tarih sahibi bir millet
olarak Trklerin ok eskiden beri devam ettirdikleri asker gelenek zerine
ina edilen Trkiye Seluklu Ordusu, klasik Orta Dou slm devletlerinde
cri baz uygulamalarla zenginlemi ve buna Anadolunun coraf ve kltrel
yaps ile Bizans ve Hallarla yaplan mcadeleler sonucunda edinilen bilgi
ve tecrbe de eklenince devrinin en gelimi asker kuvveti haline gelmitir.
Trkiye Seluklularnda Ordu konulu alma giri ve blmden
olumaktadr. Giri blmnde Trkiye Seluklu Devleti dnemine kadar Trk
ordusunun tarih geliimi zetlenerek Trkiye Seluklularnn kendilerinden
nceki Trk devletlerinden devraldklar asker miras ve tecrbeye dikkat
ekilmitir.
ii

Birinci blmde Trkiye Seluklu Ordusunu oluturan insan unsuru
ele alnmtr. almann byk ksmn oluturan bu blmde Trkiye
Seluklu Ordusunun insan unsuru daim ve yardmc kuvvetler olarak ikiye
ayrlm, daim kuvvetler bahsinde gulmlar ve kt askerleri, yardmc
kuvvetler bahsinde ise Mslman Trk Devletleri ierisinde en yaygn ekliyle
Trkiye Seluklularnda bulunan cretli askerler, tbi devlet kuvvetleri,
Trkmenler ve uc kuvvetleri ile gnlller konular ilenmitir.
Trkiye Seluklu asker tekiltnn ele alnd ikinci blmde,
ordunun idar ilerine nezaret eden Dvn Arz ve bu dvnn banda
bulunan rz hakknda bilgi verildikten sonra ordu tekilt ele alnm,
Trkiye Seluklu ordusunun bakumandan olan hkmdardan sonraki en
yksek asker makam olan Emrl-merdan, en alt kademeye kadar tespit
edilebilen makam ve mansblar hakknda bilgi verilmitir. Bu blmde ayrca
Trkiye Seluklu ordusundaki asker eitim ve cret sistemi zerinde de
durulmutur.
almann son blmn tekil eden tehizt bahsinde ise Trkiye
Seluklu Ordusunda kullanlan silahlar ile at, deve gibi yklet ve binitler
hakknda bilgi verilmi, dnemin silah teknolojisi genel bir deerlendirmeye
tbi tutulmutur.
almada Trkiye Seluklu ordusunun, kuruluundan (1075)
zlne kadar (1277-1278) geen ierisindeki genel yaps ele alnm,
ancak bu srete ordunun geirdii yapsal ve ilevsel deiimlere dikkat
ekilmitir. Bunun iin ele alnan her konunun, Anadolunun fethedildii ve
Seluklu saltanatnn kurulduu XI. yzyln sonlarndan XII. yzyln
sonlarna kadar sren kurulu dnemindeki durumu, Seluklu Trklerinin
Anadoluda kesin olarak yerlemelerine, devletin tekilt, iktisat ve sanat
alanndaki geliimine balang tekil eden Miryokefalon Savandan (1176)
Mool vesyeti dnemine kadarki ykselme dnemindeki durumu ve
Mool vesyeti dnemindeki durumu ayr ayr tespit edilmeye allmtr.
iii

Dneme ait kaynaklarn, ele aldmz hemen her konuda olduka
snrl bilgi vermesi, karlatmz her kayd byk bir titizlikle
deerlendirmemizi gerekli klmtr. Konuyla alakal kavram ve messeseler,
Trkiye Seluklularndan nce kurulan veya Trkiye Seluklularnn muasr
olan Mslman Trk devletlerindeki uygulamalaryla mukayese edilmi,
ancak genellemelerden kanlmtr. Bu suretle sz konusu devletlerin asker
yaps ile Trkiye Seluklu Devletinin asker yaps arasndaki benzerlik ve
farkllklar tespit edilmi, imdiye kadar genellemelerle yaklalan birok
stlah ve messesenin, Trkiye Seluklularna has zellikleri tespit edilmeye
allmtr. Donanma bahsi ise balbana bir aratrma konusu tekil
ettiinden bu almann dnda braklmtr.
almann hazrlanmas srasnda kaynaklarn temini konusunda
byk yardm dokunan Dr. Halil etine, stanbul ktphanelerindeki kaynak
eserlerin fotokopilerini temin etmemde yardmc olan Levent Dzcye, btn
kitaplarn kullanmma ap, almalarmla yakndan ilgilenen Yrd. Do. Dr.
Sleyman zbeke, baz Arapa kaynaklarn tercmesinde bilgisine
mracaat ettiim Dr. Muhammed Hekimolu ile Farsa tercmelerimi
inceleyip uyarlarda bulunan Yrd. Do Dr. Sait Okumua ve almann baz
blmleri okuyarak tavsiyelerde bulunan Dr. Resul Aya teekkr ediyorum.
Tez almas boyunca engin hogrs, tecrbesi, bilgi birikimi,
titizlii ve tkenmez enerjisiyle rehberlik eden danmanm, muhterem hocam
Prof. Dr. Reat GENe de kran borluyum.

Erkan GKSU
Ankara 2008



NDEKLER


NSZ ............................................................................................................
NDEKLER ............................................................................................... V
KISALTMALAR ............................................................................................. V
KAYNAKLAR VE TEDKKLER ..................................................................... V
GR ..............................................................................................................1

I. BLM
TRKYE SELUKLU ORDUSUNU
OLUTURAN NSAN UNSURU

A) DAM KUVVETLER ............................................................................ 26
1- Gulmlar ........................................................................................... 26
2- Ikt Askerleri .................................................................................... 77
B) YARDIMCI KUVVETLER ................................................................... 110
1- cretli Askerler (Ecr hor) ............................................................... 110
2- Tbi Devlet Kuvvetleri ..................................................................... 170
3- Trkmenler ve Uc Kuvvetleri ........................................................... 210
4- Gnlller ....................................................................................... 228

II. BLM
TRKYE SELUKLU ASKER TEKLTI

A) DVN-I ARZ VE ORDUNUN DAR LER ..................................... 237
B) ORDUDA KOMUTA VE HYERAR ................................................. 254
1- Melikl-mer (Beglerbegi) ........................................................... 254
2- Emr ................................................................................................ 259
3- Serleker (Sba) .......................................................................... 260
4- Elliba ............................................................................................ 267
5- Ktvl.............................................................................................. 268
C) ASKER ETM ................................................................................ 273
D) MAA VE DEMELER...................................................................... 287


v

III. BLM
TRKYE SELUKLU ORDUSUNUN TEHZTI

A) SLAHLAR ......................................................................................... 291
1- Hafif Silahlar ................................................................................... 291
a) Ok ve Yay ................................................................................... 291
b) Kl ............................................................................................. 309
c) Mzrak ......................................................................................... 316
d) Grz ............................................................................................ 320
e) Balta ............................................................................................ 323
f) Haner ......................................................................................... 325
g) Savunma Ara Gereleri ............................................................. 327
Zrh .............................................................................................. 327
Mifer ........................................................................................... 330
Kalkan .......................................................................................... 332
2- Ar Silahlar .................................................................................... 334
a) Mancnk ve Arrde .................................................................... 339
b) arh ............................................................................................ 357
c) Dier Muhasara Aletleri ............................................................... 358
B) ZEREDHNE (SLAHHNE) ............................................................. 360
C) BNT ve YKLETLER ....................................................................... 362
1- At .................................................................................................... 362
2- Dier Binit ve Ykletler ................................................................... 367

SONU ....................................................................................................... 369
KAYNAKA ................................................................................................ 384
ZET .......................................................................................................... 433
ABSTRACT ................................................................................................. 434
KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
ASBF : Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi
b : Beyit
bkz. : Baknz
ev. : eviren
der. : Derleyen
DA : Diyanet slm Ansiklopedisi
DKK : Dede Korkut Kitab
DLT : Dvnu Lgtit-Trk
DTCF : Dil Tarih ve Corafya Fakltesi
Ed. : Editr
A : slam Ansiklopedisi
EFTED : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi
FM : stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas
HF : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi
KB : Kutadgu Bilig
LO : Lehe-i Osman
MEB : Milli Eitim Bakanl
MGT : Moollarn Gizli Tarihi
s. : Sayfa
TDAV : Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
TDK : Trk Dil Kurumu
Terc : Tercme eden
TKAE : Trk Kltr Aratrma Enstits
TTK : Trk Tarih Kurumu
Yay. : Yayn
YKY : Yap Kredi Yaynlar

KAYNAKLAR VE TEDKKLER

Seluklu devriyle ilgili
bir bakkal defteri dahi ele gese servettir
Fuad KPRL

A) VEKAYNAMELER
1- Yerli Vekyinmeler
Mehur lhanl devlet adam ve tarihisi Ata Melik Cveyn'nin emri ile
yazlp ona ithaf edilen el-Evmirl-Aliye fil-Umril-Aliye Trkiye
Seluklu tarihinin en nemli yerli kayna olup, bn Bb adyla tannan el-
Hseyin b. Muhammed b Ali el-Cafer er-Ruged tarafndan kaleme alnmtr.
1192-1280 yllar arasnda eydana gelen olaylarn zikredildii eserin nemli
bir ksm I. Ald-dn Keykubad dnemine ayrlmtr. Kendi verdii bilgilere
gre bn Bbnin babas Mecdeddin Muhammed Tercman, annesi ise Bb
Mneccime olup. 1231 ylnda Celaleddin Hrezmahn Moollara yenilmesi
zerine nce Dmak, daha sonra da Konyaya gelerek Trkiye Seluklu
sultanlarnn hizmetine girmilerdir.
yi bir renim grd anlalan bn Bb, eserinin mukaddimesinde
belirttiine gre, Ata Melik Cveyn, kendisinden Anadolunun fethinden
balamak zere bir Trkiye Seluklu Devleti tarihi yazmasn istemitir. Ancak
bn Bb, nceki vekyinmeleri iyi inceleyemediinden ve malzeme
yetersizliinden dolay eserine I. Gysd-dn Keyhsrev devri ile balamay
uygun bulduunu belirtmektedir. 1192 ylndan itibaren balayan eser,
Trkiye Seluklu Meliki II. zzd-dn Keykvusun 1280de Anadoluya geii
ile lhanl hkmdar Abakann Harput, Malatya ve Sivas blgesinde onun
hkimiyetini tanmas bahsi ile sona ermektedir.
Trkiye Seluklu Devleti tarihinin aa yukar yz yllk bir dnemini
kaleme alan bni Bibi eserini yazarken edeb bir slup kullanmtr. Ayrca,
olaylar anlatrken araya sktrd diplomatik vesikalar ile eserini
viii

zenginletirmitir. Saraya olan yaknl nedeniyle zaman zaman baz olaylar
atlam ise de Mool istilasndan sonra Seluklularn iinde bulunduu
durumu yanstmaktan da ekinmemitir. Eserin en byk eksii ise kaydettii
olaylardan bazlarnn tarihini vermeyii, bazen de hatal tarihler vermesidir.
Trkiye Seluklu ordusu, asker tekilt ve tehizt konularnda sistemli ve
geni malumat vermese de almamzda istifade ettiimiz en nemli kaynak
olmutur.
Eserin Ayasofya ktp. nr. 2985te kayt olan yegne nshas Adnan
Sadk Erzi tarafndan tpkbasm olarak neredilmitir
1
. Ayrca bn Bb
hayatta iken hazrlanan muhtasar muhtasar nshas
2
ile II. Murat zamannda
Yazcolu l tarafndan yaplan Trke tercmesi de yaynlanmtr
3
.
Trkiye Seluklu tarihinin dier bir yerli kayna Kermd-dn
Mahmud Aksaray (.1333)nin, Moollarn Anadolu valisi obanolu
Timurta (1317-23)'a sunduu Msmeretl-Ahbrdr. XIII. yzyln ilk
yarsnn sonlarnda doan Aksaraynin, uzun yllar devlet hizmetinde
bulunduu anlalmaktadr. 1323'de tamamlad eseri, bn-i Bbnin sona
erdii 1280 tarihinden sonra Trkiye Seluklu Devleti'nin ykl dnemi
hakknda bilgi veren yegne yerli kaynaktr. Eseri nereden Osman Turan'a
gre Aksaray, olaylar Seluklu-lhanl gr noktasndan deerlendirmekte,
Anadolu'da vuku bulan isyan ve hareketlerin sebeplerini ranl melliflerin
grne uygun olarak yazmaktadr. Bununla beraber eserde Moollar'n




1
bn Bb (el-Hseyin b. Muhammed b Ali el-Cafer er-Ruged), el-Evmirl-Aliye fil-Umril-
Aliye, Tpk Basm, (nsz ve fihristi haz. Adnan Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., (Trke
terc., I-II, Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996.)
2
bn Bb, Trh-i l-i Seluk, Muhtasar Seluknme, (Yay. M. Th. Houtsma), Leiden 1902.,
(Trke terc. M. Nuri Genosman, Anadolu Seluk Devleti Tarihi, Anadolu Selukleri Gnnde
Tarih Bitikleri I, Ankara 1941)
3
Yazcolu l, Tevrh-i l-i Selk, Trh-i Selkiyn- Rm-i Trk, (Yay. M. Th. Houtsma),
Leiden 1902.
ix

igal kuvveti olarak Anadolu'da yaptklar zulm, kt idare ve devletin ykl
ak bir ekilde nakledilmitir
4
.
Mellifi belli olmayan Anonim Seluknme, Seluklularn tarih
sahnesine klarndan 1363 ylna kadar meydana gelen olaylar
kapsamaktadr. Eseri ner ve tercme eden F. Nafiz Uzlukun ifadesiyle
Trke dnlp farsa yazlan bu eser, bn Bb ve Aksarayde
bunmayan baz hadiseler hakknda bilgi vermesi bakmndan nemlidir.
Trkiye Seluklular iin olduka nemli bir kaynaktr
5
.
Bu temel kaynaklar dnda Ahmed b. Mahmudun Osmanl padiah
II. Selime sunduu (1566-1570) Selukname
6
, nsnin Seluk
ehnmesi
7
, Cenb Mustafa Efendinin (.1590) el-Aylem'z-Zhir f
Ahvli'l-Evil ve'l-Evhir
8
ve Mneccimba Ahmed Dede (.1722)
tarafndan 1681 ylnda kaleme alnan Cmid-Dvel adl muahhar
kaynaklardan da zaman zaman istifade edilmitir
9
.

2- Yabanc Vekyinmeler
a) Arapa Vekyinmeler
1090 ylnda Halebde doan el-Azm (.1175)nin muhtasar bir
slm tarihi olan eseri, 1143-44 ylna kadar kadar olan olaylar




4
Kermd-dn Mahmud Aksaray, Msmeretl-Ahbr, (Ner. Osman Turan), TTK Yay., Ankara
1999., s.32., (Trke terc., Mrsel ztrk), TTK Yay. Ankara 2000.)
5
Anonim Seluknme, (Trh-i l-i Selk der Anadolu), Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III,
(Ner ve ev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara, 1952.
6
Ahmed bin Mahmd, Seluknme, I-II., (Yay. Erdoan Meril), Terc. 1001 Temel Eser, stanbul
1977.
7
ns, Seluk ehnmesi, (Trke terc., M. Mesud Koman, Konya 1944.
8
Cenb Mustafa Efendi, el-Aylem'z-Zhir fi Ahvli'l-Evil ve'l-Evhir, (Haz. Muharrem Kesik,
Cenb Mustafa Efendi'nin el-Aylem'z-Zhir f Ahvli'l-Evil ve'l-Evhir Adl Eserinin Anadolu
Seluklular le lgili Ksmnn Tenkidli Metin Neri, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul
1994.
9
Mneccimba, Mneccimbaya Gre Anadolu Selukleri, (ev. Hasan Fehmi Turgal) Trkiye
Yaynlar, stanbul 1935.
x

kapsamaktadr. Eserde, Byk Seluklular ve Anadoluya vaki Trkmen
harekt hakknda bilgi mevcuttur
10
.
Meyyfrknde doan ve Artukoullar tarihisi olarak bilinen bnl-
Ezrak (d.1116/.1181)n Tarihl-Frk veya Trhu Meyyfrkn ve
mid adl eserinin iki farkl nshas olup, bunlardan mufassal olan 1176
ylna kadar gelen hadiseleri kapsamaktadr. Mellifin bata Meyyfrkn
olmak zere mid, Musul, Mardin, Badat, am ve Grcistanda bulunduu
srada bizzat tanklk ettii ve edindii bilgilere dayanarak verdii malumat,
Anadoluya vaki Trkmen harekt ve Trkiye Seluklu Devletinin kurulu
dnemi hakknda nemli bilgiler iermektedir. Eserin Mervnler
11
ve
Artuklular ksm ayr ayr neredilmitir
12
.
Sadre'd-dn Ebu'l-Hasan Ali b. Nasr el-Hseyn (.1194)ye isnat
edilen Ahbrd-Devletis-Selukiyye, en mehur Seluklu
vekyinmelerinden biridir. Seluk Beyin Cende geliinden Irak
Seluklularnn son zamanlarna kadar geen olaylarn anlatld eser,
622/1225 ylna kadar gelmektedir
13
.
bnl-Cevz (d.1116/.1200)nin el-Muntazam f Trhil-Mlk vel-
mem adl eserinde, hilkatten 1177 ylna kadar geen olaylar kronolojik bir
sra ile anlatlmakta, ayrca dnemin mehur ahslarnn tercim-i
ahvlinden bahsedilmektedir. Eserde dorudan Trkiye Seluklu tarihine




10
Eserin Seluklularla ilgili ksm Trkeye tercme edilmitir. Ebu Abdullah Muhammed b. Ali el-
Azm, Azm Tarihi (Seluklular Dnemiyle lgili Blmler h.430-538/1038-39-1143-44), (Ner.
Ali Sevim), TTK Yay., Ankara 1988.
11
Ahmed b. Ysuf b. Ali b. el-Ezrak el-Frk, Trhl-Frk, (Ner. Bedev Abdullatf Avad)
Kahire 1379 (1959).
12
Ahmed b. Ysuf b. Ali b. el-Ezrak el-Frik, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc.
Meyyfrkn ve mid Tarihi (Artuklular Ksm), (ev. Ahmet Savran), Erzurum, 1992.
13
Sadrud-dn Ebul-Hasan Ali bn Nsr Ali el-Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selukiyye, (Trke
terc., Necati Lgal), TTK Yay., Ankara 1999.
xi

ilikin fazla bilgi mevcut deil ise de baz hadiseler, tekilt ve tehizt
bahsine dair konularda istifade edilmitir
14
.
Ortaa slm dnyasnn en byk tarihisi olan bn'l-Esr
(d.1160/.1233'da Cizre (Cezretu bn mer)'de domutur. Daha sonra
ailesiyle birlikte Musul'a giderek Musul Atabeglerinin hizmetine giren bnl-
Esr, sefaret greviyle gittii eitli yerlerdeki kymetli eserleri tedkk etmi ve
devrinin mehur limlerinin grlerini almtr. Onun hilkatten 1230 ylna
kadar gelen olaylar anlatt el-Kmil fit-Trh adl eseri, btn slm tarihi
iin olduu gibi Trkiye Seluklu tarihi iin de en nemli kaynaklardan biridir
15
.
bnl-Esrin istifade ettiimiz dier bir eseri de Musul Atabegleri
tarihi niteliinde olan et-Trhu'l-Bhir fd-Devleti'l-Atabekiyyedir.
mameddin Zenginin babas Aksungurdan balayarak btn Zengi hanedan
hakknda bilgi veren eser 1086-1216 yllar arasndaki olaylar
kapsamaktadr
16
.
Eyyb meliklerinin yannda ktiplik ve vezirlik gibi grevlerde
bulunan bn Nazf (.1234 sonras)in et-Trhul-Mansr Telhsl-Kef vel-
Beyn f Havdis adl eseri ayn mellifin gnmze ulamayan el-Kef
vel-Beyn adl eserinin zetidir. Eser, 1193-1234 yllar arasndaki olaylar
anlatmakta olup bir Eyyb tarihi mahiyetindedir. Bu mnasebetle eserde
Trkiye Seluklu Eyyb likileri hakknda nemli bilgiler mevcut olup bu
bilgilerin mellifin bizzat tanklk ettii olaylara dayanmas eserin kymetini
artrmaktadr
17
.




14
Abdurrahman b. Ali. Muhammed b. el-Cevz Ebul-Ferec, el-Muntazam f Trhil-Mlk vel-
mem, VIII, IX, X, Beyrut 1358.
15
Muhammed b. Muhammed Abdul-Vhid e-eybn bnl-Esr), el-Kmil fit-Trh, I-X,
(Tahkk. Ebul-fid Abdullah el-Kd), Beyrut 1415/1995., (Trke terc., el-Kmil fit-Tarih
Tercmesi, I-XII, (ev. Ahmet Araka-Abdlkerim zaydn-Mertol Tulum), stanbul 1985-1987.
16
bnl-Esr, et-Trhu'l-Bhir fd-Devleti'l-Atabekiyye, (Tahkk: Abdulkadir Ahmed Tuleymat),
Kahire 1963.
17
Ebul-Fedil Muhammed b. Ali Nazf b. el-Hamev, et-Trhul-Mansr Telhsl-Kef vel-
Beyn f Havdis, (Tahkk: Ebul-Iyd Dd) Dmak 1981.
xii

el-Bundr (.1245)nin Zbdetn-Nusre ve Nuhbetl-Usre adl
eseri, Sultan Berkyaruk devrinde divan ktibi, Sultan Muhammed Tapar
devrinde de bir sre vezirlik yapan eref'd-din Ebu Nasr Enirvn b. Hlid-i
Kn (l.1138)nin Fturu Zamni's-Sudr ve Sudru Zamni'l-Ftr adl
Farsa eserin mde'd-dn el-Ktib el-Isfahn (l.1200-1201) tarafndan
Arapa tercmesinin muhtasardr. el-Bundr tarafndan 1226 ylnda ihtisar
edilen eser, Byk Seluklularn Anadolu politikas ve devlet tekiltna dair
verdii bilgiler bakmndan nemlidir
18
.
XII. yyn ikinci yarsnda Nesada doan en-Nesev (.1249),
Celaleddin Hrezmhn mnisi olarak grev yapm ve onun lmne
kadar yannda bulunmutur. Celaleddin Hrezmhn lmnden sonra
kaleme ald Sretu Sultan Celld-dn Mengbirt Celaleddin
Hrezmhla Ald-dn Keykubad arasndaki likiler konusunda nemli
bilgiler iermektedir
19
.
Sbt bnl-Cevz (d.1186/.1256)nin Miratz-Zaman f Tarihil-
Ayn adl eseri hilkatten 1256 ylna kadar geen olaylar anlatan umum bir
tarihdir. Turul Bey, Alp Arslan ve Melikh dnemleri, Anadoluya vaki
Trkmen harekt ve Seluklu emrlerinin Suriye blgesindeki faaliyetleri
hakknda bilgi veren eserden zaman zaman istifade edilmitir
20
.
Eyyb ve Memlkler dneminin lim ve devlet adamlarndan olan
bn eddd (d.1217/.1285)n, Memlk Sultan Baybarsn hayatn
anlattn Sretl-Melikiz-Zhir adl eserin birinci cildi kayptr. kinci cilt ise




18
Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundr, Zbdetn-Nusre ve Nuhbetl-Usre, (Terc. Kvameddin
Burslan), Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, Ankara 1999.
19
Eserin Trke tercmesi kullanlmtr. habd-dn Ahmed en-Nesev, Sretu Sultan Celld-
dn Mengbirt, (Trke terc. Necip Asm), stanbul 1934.
20
Sbt bnl-Cevz, Miratz-Zaman f Tarihil-Ayn, (Yaynlayan. Ali Sevim), DTCF Yay.,
Ankara 1968.
xiii

1272-1277 yllar arasndaki olaylar anlatmakta Anadoludaki Mool vesayeti
ve Baybarsn Anadolu seferi hakknda bilgiler iermektedir
21
.
Hem Eyyb hem de Memlkler dnemi devlet ricali arasnda
bulunan bn Vsl (1207-1298)n Mferric'l-Krb f Ahbri Ben Eyyb
adl eseri, 1084-1262 tarihleri arasndaki olaylar anlatan olduka teferruatl bir
bir Eyyb tarihi mahiyetindedir. Eserde Eyyblerle Trkiye Seluklular
arasndaki mnasebetler hakknda nemli bilgiler verilmitir
22
.
Memlk dnemi mverrihlerinden olan Baybars el-Mansr (1247-
1325) de Anadoludaki Mool vesayeti ve Trkiye Seluklu memlk ilikileri
hakknda bilgi vermektedir
23
.
Eyyb slalesiyle akrabal bulunan, Memlkler dneminde ise
nce Hama meliki daha sonra ise Hama Sultan olan Ebul-Fid (1273-
1331)nn el-Muhtasar f Ahbril-Beer adl eseri ksmen bnl-Esrin zeti
niteliindedir. Hilkatten 1329 ylna kadar olaylarn anlatld eser Trkiye
Seluklu tarihi iin muahhar olmakla beraber zellikle Eyyb melikleri ile
Trkiye Seluklu sultanlar arasndaki ilikiler konusunda nemli bilgiler
iermektedir
24
.
Memlkler dnemi mverrihlerinden olan en-Nveyr
(d.1279/.1332)nin, el-Melikn-Nsr Kalavuna ithaf ettii Nihyetl-Ereb f
Fnnil-Edebi, 31 ciltten oluan ansiklopedik bir eserdir. Eser, 5 ana konuya,
her konu da 5 blme ayrlm olup 11. ciltten balayan beinci konu tarihtir.
Kendinden nceki mverrihlerden teferruatl nakillerde bulunan en-Nveyr,




21
Eserin Trke tercmesi kullanlmtr. bn eddd, Sretl-Melikiz-Zhir, (Trke terc.,
Baypars Tarihi (el-Melikz-Zhir Hakkndaki Tarihin kinci Cildi), (ev. erefddin Yaltkaya), TTK
Yay., Ankara 2000.
22
Muhammed b. Salim bn Vsl, Mferric'l-Krb f Ahbri Ben Eyyb, II-III, (Tahkk:
Cemaleddin e-eyyl), Kahire 1972.; V, (Tahkk: H. M. Rabi-S. A. el-r), Kahire 1975.
23
Baybars el-Mansr, et-Tuhfetl-Mlkiyye fd-Devletit-Trkiyye, (Trke terc. Hseyin
Polat), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1997.
24
mdd-dn smail b. Ali Ebul-Fid, el-Muhtasar f Ahbril-Beer, I, (Tahkik: M.Z.
Muhammed Azab-Yahya Seyyid Hseyin-Muhammed Fahr el-Vasf); II-III, (Tahkik: M.Z.
Muhammed Azab-Yahya Seyyid Hseyin), Drul-Maarif, Kahire (ty).
xiv

Seluklular, Hrezmliler, Moollar, Trkiye Seluklular ve Eyybler
hakknda bilgiler vermitir
25
.
Memlkler dnemi mverrihlerinden olan bn Aybeg ed-Devdr
(.1336dan sonra), hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Ancak onun aslen
Trk olu Kahirede doduu ve babasnn el-Melikl-Muazzamn memlku
olduu bilinmektedir. Kaleme ald Kenzd-Drer ve Cmil-Gurer adl IX
ciltlik umum eserinde, Trkiye Seluklu dnemine ait kaytlar da
bulunmaktadr
26
.
Bir baka Memlkler dnemi mverrihi olan bnl-Verd (.1349)nin
Tetimmetl-Muhtasar veya Trhu bni'l-Verd adn tayan eseri, bnl-
Esrin el-Kmilinin zeti, Ebul-Fidnn el-Muhtasarnn ise zeti ve zeyli
mahiyetindedir
27
.
Bunlarn dnda bn Kesr (.1373)in el-Bidye ven-Nihye
28
, bn
Haldn (.1406)un Mukaddime
29
, el-Kalkaand (.1418)nin Subhul-
A fi Snatil-n
30
, bn Tarberd (.1469)nin en-Ncmz-Zhire f
Mlki Msr vel-Khire
31
adl eserleri ile el-Belzur (.892)'nin Fthu'l-




25
habd-dn Ahmed bin Abdl-vahhb en-Nveyr, Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, XXVI,
(Tahkk. M. Fevz el-Antl), Kahire 1405/1985.; XXVII, (Tahkk. S. Abdul-Fetth Ar-M. Mustafa
Ziyde), Kahire 1405/1985.; XXIX, (Tahkk. M.Z. Rayyis-M. Mustafa Ziyde), Kahire 1992.
26
Ebu Bekir b. Abdullah b. Aybeg ed-Devdr, Kenzd-Drer ve Cmil-Gurer, (ed-Durerl-
Matlb f Ahbri Mlki Ben Eyyb), VI, (Tahkk. Selhd-dn el-Mneccid) Kahire, 1380 (1961);
VII, (Tahkk. Sad Abdul-Fetth Ar) Kahire, 1391 (1972).
27
Zeynd-dn mer b. el-Verd, Tetimmetl-Muhtasar (Trhu bni'l-Verd), I-II, (Tahkk:
Ahmed Rfat el-Bedrv), Beyrut 1389 (1970).
28
bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Mektebetl-Marif, Beyrut (ty).; (Trke terc. Mehmet
Keskin), I-XIV, stanbul 1995.
29
Eserin Trke tercmesinden istifade edilmitir. bn Haldun, Mukaddime, I-III, (ev. Zakir Kadir
Urgan), MEB Yay, stanbul 1997.
30
Ahmed b. Ali el-Kalkaand, Subhul-A fi Snatil-n, I-XV, (Tahkk. Muhammed Hseyin
emsd-dn), Beyrut 1988.
31
Ebul-Mehsin Ysuf bn Tarberd, en-Ncmz-Zhire f Mlki Msr vel-Khire, III, VI,
VII, VIII, X, XI, XIV, (Ner. Muhammed Hseyin emseddin), Beyrut 1992.
xv

Buldn
32
, et-Taber (.923)nin Trh'l-mem ve'l-Mulk
33
adl eserleri de
istifade ettiimiz Arapa kaynaklar arasnda bulunmaktadr.

b) Farsa Vekyinmeler
Gazneli sarayn muhtelif grevlerde bulunan Ebul-Fazl Beyhak
(d.996/.1059dan sonra)nin Tarih-i Beyhak adl eseri, Gazneli Devleti
tarihi niteliinde olmakla beraber Byk Seluklu Devletinin kuruluu
hakknda bilgi veren en nemli kaynaklardan biridir. Gazneli devlet tekilt
hakknda da ayrntl malumat veren eserden, Trkiye Seluklu devlet
tekilt ile mukayeseler yapmak suretiyle istifade edilmitir
34
.
Rvendde doan ve 1181 ylnda Irak Seluklu sarayna girdii
bilinen er-Rvend (.603/1206-1207)nin Rhats-Sudr ve yets-Srr
adl eseri eseri, Irak Seluklularnn inkrz zerine Trkiye Seluklu Sultan
I.Gysd-dn Keyhsrev'e takdim edilmitir. Baz blmleri bir siysetnme
nitelii tayan eserden genellikle tehizt ve tekilt bahislerinde istifade
edilmitir
35
.
Seluklu, Hrezmh ve Moollar dneminin nde gelen ailelerinden
birine mensup olan Ata Melik Ald-dn Cveyn (.1282)nin kaleme
ald Trh-i Cihng, Celaleddin Hrezmahla Trkiye Seluklu
Sultanlar arasndaki ilikiler ve Trkiye Seluklularnn Mool vesayeti altna




32
el-Belzur (Ahmed b. Yahya b. Cbir el-Belzur), Fthul-Bldn, (Tahkik. Rdvan Muhammed
Rdvan), Beyrut 1403., (Trke terc., ev. Mustafa Fayda, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002.)
33
Trh'l-mem ve'l-Mulkun ngilizce tercmesi kullanlmtr. at-Taber, The History of Al-
Tabari, IX, The Last Years of the Prophet (A.D. 630-632/A.H. 8-11), (Translated and Annotated by
Ismail K. Poonawala), New York 1990.; XII, (Translated and Annotated by Yohanan Friedmann),
(State University of New York Press), New York 1992.
34
Ebul-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhak, Trh-i Beyhak, (be-ihtimam Gan ve Feyyaz),
Tahran 1324.
35
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend), Kitb- Rhats-Sudr ve yets-Srr, (Ner.
Muhammed kbl-Tashht- lzm. Mcteb Meynov), Tahran 1333., (Trke terc., Ahmet Ate), I-
II. Cilt, TTK Yay., Ankara 1999.
xvi

girmesi hakknda bilgi vermektedir. Eserden ayrca baz kavram ve terimlerin
izahnda da istifade edilmitir
36
.
lhanl devlet adamlarndan olan Redd-dn Fazlullh
(d.1240/.1318)n Cmit-Tevrh adl eseri, Ouzlar, Gazneliler, Byk
Seluklular ve Seluklu Trkiyesinin Mool vesayetine girii ve sonras
hakknda nemli bilgiler iermektedir
37
. Eserin Byk Seluklular hakkndaki
blm mstakil olarak neredilmitir
38
.
Bunlarn dnda Hamdullah Mstevf-i Kazvn (d.1281/.1350)nin
Tarih-i Gzde
39
, Zahrd-dn Nibrnin Selknme
40
ve muahhar ve
muhtasar bir kaynak olan Kad Beyzvnin Nizmt-Tevrhinden
41
de
istifade edilmitir.

c) Bizans Vekyinmeleri
Mikhail Psellosun 976-1077 yllar arasnda meydana gelen olaylar
anlatan Khronographias, Seluklularn Anadolu'yu fethe ve yurt edinmeye
baladklar dnemi kapsamaktadr. Psellos, eserinde daha ok Bizansn i
dnyas ve Bizans saray hakknda bilgi verip devletin d politikas zerinde
pek durmam olmasna ramen zaman zaman Seluklulardan bahsetmitir
42
.
Bizans imparatoru Aleksios Komnenos (1081-1118)'un kz ve
mehur tarihi Nikephoros Bryennios'un kars olan Anna Komnena




36
Ata Melik Ald-dn b. Bahd-dn Muhammed b. emsd-dn- Cveyn, Trh-i Cihng-y
Cveyn, I-III, (Ner. Muhammed b. Abdul-Vahhb Kazvin), Leyden 1912, 1916, 1324., (Trke
terc., Mrsel ztrk), Kltr Bak. Yay., (3 cilt birletirilmi kinci Bask), Ankara 1999.
37
Redd-dn Fazlullh, Cmit-Tevrh, (Ner. Behmen Kerm), Tahran 1372.
38
Redd-dn Fazlullh, Cmit-Tevrh, II. Cilt 5. Cz (Seluklular Ksm), (Ner. Ahmet Ate),
TTK Yay., Ankara 1999.
39
Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, (Ner. Abdul-Hseyin Nev), Tahran 1362.
40
Zahrd-dn Nibr, Selknme, (Ner. . Afar), Tahran 1332.
41
Kad Beyzv, Nizmt-Tevrh (Edisyon Kritii ve Tahlili), (Haz. Haim Karako), (K SBE
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Krkkale 1998.
42
Mikhail Psellos, Khronographia, (Yay. Haz. In Demirkent), TTK Yay., Ankara 1992.
xvii

(d.1083/.1153-54?)nn kaleme ald Alexiad, mparator Aleksiosun
imparatorluk yllarn anlatr. Sarayda byyen ve iyi bir eitim alan Komnena,
1071-1118 yllar arasnda meydana gelen olaylar Bizans merkezli
anlatmakla beraber Trkiye Seluklu tarihi bakmndan da nemli bilgiler
iermektedir
43
.
Ioannes Kinnamos (d.1143den nce/.1185den sonra)un
Historia adl eserinde 1118-1176 tarihleri arasndaki hadiseler anlatlmtr.
Bizans mparatoru II. Ioannes Komnenos ve I. Manuel Komnenos
dnemlerini kapsayan eser, Sultan Mesd (1116-1155) ve II. Kl Arslan
(1155-1192) dnemi Bizans-Seluklu ilikileri, kinci Hal Seferi ve
Trkmenler hakknda nemli bilgiler vermektedir
44
.
XII. yzyl ortalarnda Denizli yaknnda doan ve stanbul'da eitim
grdkten sonra Bizans saraynda grev yapan Niketas Khoniates (.1213)
tarafndan kaleme alnan Historia da istifade ettiimiz Bizans kaynaklar
arasndadr. Eser, 1118-1206 yllarn kapsayan eserin mparator Manuelin
lmne kadar olan ksm Trkeye tercme edilmitir. Niketas Khoniates,
mparator loannes devrini bizzat idrak etmemi olmasna ramen bu devrin
nemli bir kayna olduu gibi Manuel Komnenos devri iin de en nemli
kaynaklardan biridir. Eser, Kinnamos gibi I. Mesd ve II. Kl Arslan dnemi
Bizans Seluklu ilikileri, kinci Hal Seferi ve Trkmenler hakknda nemli
bilgileriermektedir
45
.

d) Ermeni Vekyinmeleri
1072 ylna kadar gelen hadiseleri anlatan Aristakesin Historias,
ar Beyin ilk Anadolu seferi, Pasinler Sava, Turul Beyin Malazgirt, Alp




43
Anna Komnena, Alexiad, (ev. Bilge Umar), stanbul 1996.
44
Ioannes Kinnamos, Historia (1118-1176), (Yay. Haz. In Demirkent), TTK Yay., Ankara 2001.
45
Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), (ev. Fikret Iltan), TTK
Yay., Ankara 1995.
xviii

Arslann Ani kuatmalar ve Malazgirt Sava hakknda bilgi veren ilk Ermeni
vekayinmesidir
46
.
Urfal Mateos (.1136dan sonra)un 952-1136 tarihleri arasnda
meydana gelen olaylar anlatan vekyinmesi, Anadolu'nun Trk yurdu
haline gelii ve Trkiye Seluklu devletinin kurulu dnemi hakknda nemli
bilgiler iermektedir. Mellifin yaad blge ve civarndaki olaylara bizzat
tanklk etmi olmas eserin nemini artrmaktadr. Papaz Grigor tarafndan
bir de zeyl (1136-1162) eklenen eserin Trke tercmesi mevcuttur
47
.
XIII. asrn balarnda Gencede doan Kirakos (.1272) hakknda
fazla malumat bulunmamaktadr. Gedik manastrnda eitim grd
veRahip (Vardapet) Vanagann talebesi olduu bilinen Kigaros, History of
the Armenians adl eserini 1241 ylnda kaleme almaya balamtr.
Eserinde bizzat ahit olduu Mool istilas ve bu cmleden olmak zere
Trkiye Seluklular ile Moollar arasndaki mnasebetler hakknda bilgi
vermektedir
48
.
Kirakos gibi rahip Vanagann rencisi olan Vardan (.1271-72)
hakknda da fazla bilgi bulunmamaktadr. Eser hilkatten 1269 ylna kadar
geen olaylar kapsamakta olup, 889-1269 yllarna ait ksm Cihan Tarihi
adyla dilimize evrilmitir
49
.
Lambron senyr Konstantinin olu olan Smbat, d.1208/.1275)
henz on yanda iken Ermeni Kral I. Leon tarafndan saraya alnmtr. Kral I.
Leonun 1219 ylnda lm zerine develt naibi olan Konstantin, dier olu I.
Hetumu tahta karm, Smbat da Connetable (bakumandan) unvann




46
Aristakes, Historia, (Trans. Robert Bedrosian) New York, 1985.
47
Urfal Mateos Vekayi-namesi (92-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (Trke terc.
Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer-Halil Yinan), TTT Yay., Ankara 2000.
48
Kirakos, History of the Armenians, (Trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradion,
New York 1986.
49
Vardan, Compilation of History, (Trans. Robert Bedrosian), Long Branch, New Jersey 2007.,
(Trke terc., Cihan Tarihi, (ev. Hrant D. Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi, III, EF,
(1937), s.154-255.
xix

vermitir. Bu srada 951-1331 yllar arasn anlatan bir vekyinme kaleme
almtr. Eserin, 1152 ylna kadar olan ksm Urfal Mateosun eserinin zeti
mahiyetinde olmakla birlikte, 1152-1274 yllar aras mellifin bizzat tanklk
ettii olaylara dayanmaktadr. 1274-1331 yllar arasndaki blmlerin ise kim
tarafndan esere dhil edildii bilinmemektedir. Smbatn bizzat iinde
yaad devirlerle ilgili verdii bilgilerin bulunduu ksm, Trkiye Seluklu
Devleti ile Kilikta Ermeni Krall arasndaki ilikiler ve Moollarn Anadolu
harekt hakknda nemli bilgiler iermektedir
50
.
Bunlardan baka Hetumun History of the Tartars
51
ve Aknerli
Grigorun Oku Milletin Tarihi (History of the Nation of Archers) adl
eserleri
52
de istifade ettiimiz Ermeni kaynaklarndandr.

e) Sryan ve Grc Vekyinmeleri
1126-1200 yllar arasnda yaayan ve 1166-1199 yllarnda Antakya
Yakub Patriklii yapan Sryan Mikhail (d.1125/.1199)in Vekayinmesi,
teki kaynaklarda bulunmayan bilgiler iermesi bakmndan nemli bir
kaynaktr. Hz. demden balayarak 1195 ylna kadar geen olaylar
anlaytan eser, zamanmza kadar ulaamayan baz Sryan ve Arap kaynak-
lardan da istifade edilerek kaleme alnmtr. II. Kl Arslanla bizzat
grmek ansn elde eden Mihail, bu Sultan dneminde meydana gelen
olaylar ve Trkmenler hakknda nemli bilgiler vermektedir
53
.
Bir dier Sryan kayna, 1098-1164 yllar arasndaki olaylar
anlatan Anonim Sryan Vekyinmesi (Anonymous Syriac Chronicle)dir.




50
Smbat, Chronicle, (Trans. Robert Bedrosian), Long Branch, New Jersey 2005.
51
Hetum, History of the Tartars (The Flower of Histories of the East), (Trans. Robert Bedrosian),
New Jersey 2004.
52
Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Trke terc., Oku Milletin Tarihi, (ev.
Hrant D. Andreasyan), stanbul 1954.
53
Sryan Patrik Mihailin Vekyinmesi (1042-1195), II, (Trke terc., Hrand D. Andreasyan),
Ankara 1944. (TTK Ktp. No:44de yaynlanmam tercme).
xx

1203-1204 yllarnda yazld tahmin edilen eser XII. yzyln ilk yarsnda
yaayan Urfal Basil bar umna'nn kaytlarna dayanan makta ve Birinci ve
kinci Hal Seferleri srasnda Anadoluda yaanan olaylar hakknda bilgi
verilmektedir
54
.
Ebu'l-Ferec (d.1225-26/1286)'nin umum tarihi de istifade ettiimiz
Sryan kaynaklarndan biridir. Ebul-Ferec Tarihi adyla Trkeye tercme
edilen eser, kendi devri iin ana kaynaklardan biri olduu kadar, Trk tarihi
iin de mhim eserlerden birini tekil eder. Ebul-Ferec'in eseri ksmdan
meydana gelmektedir. Eserin birinci ksmnda, Hz. demden balayp 1285
ylna kadar gelen tarih olaylar kaleme alnmtr. kinci ve nc ksmlarda
ise, din ve kilise hakknda malumat verilmektedir. Ebu'l-Ferec, 1286 ylna
kadar olan hadiseleri bizzat kaleme alm, kardei Bar Sauma ve baz
mellifler ise esere 1297'ye kadar gelen bir zeyl yazmlardr
55
. Ebul-Ferecin
on devletin tarihinden bahsettii Tarihu Muhtasari'd-Dvel adl Arapa bir
eseri daha mevcuttur ki bu eser, Ebul-Ferec Tarihinin muhtasar olup
Mslim Arap Padiahlar Devleti adn tayan dokuzuncu blmnn
Moollara ait olan paralar ile Mool Padiahlar adn tayan onuncu
blmnn Trke tercmesi yaplmtr
56
.
XVIII. yyda Grc kral VI. Vahtang'n emriyle bir eser eklinde bir
araya getirilen Grc vekyinmeleri ise Marie Flicit Brosset tarafndan
Histoire de la Georgie ad altnda iki cilt halinde Franszcaya tercme
edilmitir. Eserde XIII. yy'n ilk yarsnda Trkiye Seluklu Sultanlaryla




54
Anonymous Syriac Chronicle, The First and Second Crusades from an Anonymous Syriac
Chronicle, (Translated by A. S. Tritton; with notes by Hamilton A. R. GIBB, Journal of the Royal
Asiatic Society, 92 (1933), 69-102, 273-306., (Trke Terc., Vedii lmen, I. ve II. Hal Seferleri
Vekyinmesi, stanbul 2005.
55
Ebul-Ferec (Bar Hebraus), Ebul-Ferec Tarihi, I-II, (Sryaniceden ngilizceye ev. Ernest A.
Wallis Budge-ngilizceden Trkeye ev. mer Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999.
56
Ebul-Ferec bnl-br, Tarihu Muhtasarid-Dvel, (Trke terc., erafeddin Yaltkaya), stanbul
1941.
xxi

Kralie Thamara ve takipileri arasndaki mnasebetler hakknda bilgi veren
eserin Trke tercmesi de mevcuttur
57
.

f) Hal Vekyinmeleri
Bunlardan ilki Birinci Hal Seferi kroniklerinden olan Fulcher of
Chartres (Fulcherius Carnotensis)'in vekyinmesidir. Eserin, Clermont
Konsili'nin toplanmas (1095), znik'in Hallar tarafndan kuatlmas (1097),
Hallarn Anadolu'yu geileri, Antakya'nn Hallar tarafndan ele geirilmesi,
Urfa Hal Kontluu'nun kurulmas (1098), Kuds'n d (1099) ve Kuds
Hal Krall'nn ilk Kral Godfrey'in lmne (1100) hadislerini anlatan birinci
kitabndan istifade edilmitir
58
.
Willermus Tyrensis (William of Tyre)in Historia Rerum in Partibus
Transmarinis Gestarum eseri ise 23 kitaptan olumakta ve 1095'de balayan
Birinci Hal Seferi'nden 1184 ylna kadar gelien olaylar anlatmaktadr.
Eserine Birinci Sefer'den nceki dnemin ksa bir zetiyle balayan
Willermus, I. kitaptan VIII. kitaba kadar Birinci Hal Seferi tarihini, IX.
kitaptan XIII. kitaba kadar ise Latinlerin ele geirdikleri topraklarn
zenginliklerini anlatr. Bir din adam olduu iin zaman zaman konunun dna
karak Dou'daki kilisenin dnyev faaliyetleri hakknda bilgi vermekle
beraber, onun balca konusu kilise tarihi deildir. Daha ziyade savalar,
krallarn faaliyetleri gibi politik meseleleri ele alm, papalarn ve talyan Deniz
Cumhuriyetleri'ndeki tacirlerin almalar gibi dier konulara da temas
etmitir. Eserin, Ebru Altan tarafndan Trkeye tercme edilen XI ve XII.




57
Marie Flicit Brosset, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212 Ylna Kadar), (ev. Hrand D.
Andreasyan, Notlarla Yay. Haz. Erdoan Meril), TTK Yay., Ankara 2003.
58
Fulcher of Chartres, The Chronicle of Fulcher of Chartres, Book I (1095-1100) (Translated, with
notes by Martha McGinty), The First Crusade: The Chronicle of Fulcher of Chartres and Other
Source Material, (Ed. Edward Peters), (University of Pennsylvania Press), Philadelphia 1971., s.47-
101.
xxii

kitaplar (1104-1124) ve Ergin Ayan tarafndan Trkeye tercme edilen XVI,
XVII ve XVIII. kitaplarndan (1143-1163) istifade edilmitir
59
.
kinci Hal Seferi'ne Fransa Kral VII. Louis'nin yannda ordu vaizi
olarak katlan Odo de Deuil (. ?)'n De Profectione Ludovici VII in
Orientem adl kronii de istifade ettiimiz kaynaklar arasndadr. ngilizce
tercmesini kullandmz eserde, Fransz ve Alman Hal ordularnn
Anadoludaki ilerleyii anlatlmakta, Hal birlikleriyle Trkmenler arasnda
meydana gelen muharebeler ve bu mnasebetle Trkmenlerin sava
taktikleri, kullandklar silahlar ve sava organizasyonlar hakknda nemli
bilgiler verilmektedir
60
.
Bunlarn dnda Geoffrey de Villehardouinin Drdnc Hal seferi
ve stanbulun Latinler tarafndan igali hakknda bilgi veren Memoirs or
Chronicle of The Fourth Crusade and The Conquest of Constantinople adl
eseriyle
61
, Jean de Joinvillenin The Memoirs of the Lord of Joinville adl
eseri
62
de mracaat ettiimiz kaynaklar arasnda bulunmaktadr.

B) DPLOMATK VESKALAR
1- Mneat Mecmualar
Hrezmh Teki dnemi mnisi Bahd-dn Muhammed b.
Meyyed Badd tarafndan kaleme alnan et-Tevessl ilet-Teressl
63
ile




59
Willermus Tyrensis, Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum, (Trke terc., XI-XII.
Kitaplar (ev.Ebru Altan), SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1995.; XVI, XVII,
XVIII. Kitaplar (ev. Ergin Ayan Ayan), SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1994.
60
Odo of Deuil, De Profectione Ludovici VII in Orientem, (Ed. and Trans. Virginia Gingerich
Berry), New York 1948.
61
Geoffrey de Villehardouin, Memoirs or Chronicle of The Fourth Crusade and The Conquest of
Constantinople, (trans. Frank T. Marzials), London: J. M. Dent, 1908.
62
Jean de Joinville, The Memoirs of the Lord of Joinville, (A New English Version Ethel
Wedgwood), London 1906., (Trke terc., Bir Halnn Hatralar, (ev: Cneyt Kanat) Ankara
2002.
63
Bahd-dn Muhammed b. Meyyed Badd, et-Tevessl ilet-Teressl, (Mukbele ve Tashh:
Ahmed Behmenyr), Tahran 1315.
xxiii

Byk Seluklu Sultan Sencer dnemi mnisi Meyyid'd-Devle
Mntecib'd-dn Bed Atabeg el-Cveyn tarafndan kaleme alnan
Atebetl-Ketebe
64
, dorudan doruya Trkiye Seluklu dnemi hakknda
bilgi vermemekle beraber, bu devlete intikal eden devlet ve tekilt geleneini
yanstan nemli bilgiler iermektedir. Sz konusu mneat mecmualarnda
yeralan muhtelif vesikalarda tespit edilen hususlarn, Trkiye Seluklu devri
uygulamalarnn mukayesesi, benzerlik ve farkllklarn tespiti bakmndan
byk fayda salamtr.
Bunlarn dnda Osman Turan tarafndan neredilerek, zet
tercmesi de yaynlanan Trkiye Seluklu dnemine ait Tekrrl-
Mensb
65
, Rsmur-Resil ve Ncm'l-Fezil
66
ve Gunyet'l-Ktib ve
Mnyet't-Tlib
67
adl mneat mecmualar da gerek devlet tekiltnda yer
alan makam sahipleri hakknda verilen bilgiler, gerekse zikredilen muhtelif
takrr (menr) numneleri bakmndan Trkiye Seluklu asker tekilt
hakknda nemli malumat iermektedir.

2- Mektuplar
Mevlnnn drd Arapa, dierleri ise Farsa olan 147 adet
mektuptan oluan mektbt, dier mensur eserleri gibi evresindekiler ve
mridleri tarafndan toplanarak kitap haline getirilmi ve bu esere Mektbt-
Mevln ad verilmitir. Mektuplarn 9u Sultan II. zzd-dn Keykvusa, 25i




64
Kitbu Atebetil-Ketebe, Mecmua-i Mrselt- Dvn- Sultan Sencer, be-kalem-i Meyyid'd-
Devle Mntecib'd-dn Bed Atabeg el-Cveyn, (be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvn-Abbas
kbl), Tahran, 1329.
65
Tekrrl-Mensb, (Ner. Osman Turan), Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar), TTK
Yay., Ankara 1988.
66
Hasan b. Abdil-Mumin el-Hoy, Rsmur-Resil ve Ncm'l-Fezil, (Tashh ve htimm:
Adnan Sadk Erzi), AF Yay., Ankara 1963.
67
Hasan b. Abdil-Mumin el-Hoy, Gunyet'l-Ktib ve Mnyet't-Tlib, (Tashh ve htimm:
Adnan Sadk Erzi), AF Yay., Ankara 1963.
xxiv

ise Mund-dn Pervneye olmak zere toplam 80i Trkiye Seluklu devlet
ricaline yazldndan, tekilt tarihine dair bilgilere tesadf edilmektedir
68
.
Abu Bekr bnz-Zeknin 1279 ylnda yazd Ravzatl-Kttb ve
Hadikatl-Elbb adl eserde bulunan 58 mektup da Trkiye Seluklu tarihine
ilikin baz hadiseler, tayinler, unvan ve mansplar hakknda bilgiler
iermektedir
69
.

C) SKKE ve VAKFYELER
Gerek Trkiye Seluklu Sultanlar ve melikleri gerekse Trkiye
Seluklu Devletinin tabiiyetini kabul eden muhtelif hkmdarlar tarafndan
bastrlan sikkelerin katologlar yaynlanmtr
70
. Bu kataloglar dnda
muhtelif sikkelerin zellikleri ve tarih bakmdan deerlendirilmesi suretiyle
yaplan baz mstakil almalar da mevcut olup bunlar kaynakada
gsterilmitir. Trkiye Seluklu Devletinin sosyal ve ekonomik yaps
hakknda nemli bilgiler ieren vakfiyelerin bir ksm yaynlanmtr
71
. Baz
unvan ve mansblarn tespitinde mracaat ettiimiz bu vakfiyeler de
kaynakada gsterilmitir.





68
Mevln, Mektbt- Mevln Celld-dn, Anadolu Seluklerinin Gnnde Mevlev Bitikleri
II, (Ner. Feridun Nafiz Uzluk), stanbul 1356 (1936).
69
Ebubekr bnz-Zek, Ravzatl-Kttb ve Hadkatl-Elbb, (ner: A. Sevim), Ankara 1972.
70
smail Galib, Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, stanbul 1309 (Ankara 1971); Ayn yazar,
Meskkt- Trkmniyye Katalogu, stanbul 1311.; Ahmed Tevhid, Meskkt- Kadme-i
slmiyye Katalou, IV., Kostantiniye 1321.; Ahmed Ziya, Meskkt- slmiyye Takvmi,
Konstantiniyye 1328.; Yap Kredi Sikke Koleksiyonu Sergileri, III, (Asya'dan Anadolu'ya nen
Rzgr Beylikler Dnemi Sikkeleri - The Wind Blowing from Asia to Anatolia An Exhibition of
Beylik Period Coins), stanbul, 1994.
71
Toplu bilgi iin bkz., Mustafa Demir, Trkiye Seluklu Vakflar, Trkler, VII, Yeni Trkiye
Yay., stanbul 2002., s.272-280.
xxv

D) HARP SANATI, FURUSYE VE BAYTARYEYE DAR
ESERLER
Fahr-i Mdebbir adyla bilinen Muhammed b. Mansur b. Said
Mbrek h tarafndan XIII. balarnda kaleme alnan dbul-Harb ve-
ecaa Ortaa slm Devletlerinin asker tekilt, muharebe usulleri,
kullanlan silahlar ve sar konularda bilgi veren nemli kaynaktr
72
.
Mard b. Ali b. Mard et-Tarssnin 1187 ylnda yazd Tabsratu
Erbbil-Elbb f Keyfiyetil-Necti fil-Hurb adl eseri de Ortaa slm
ordularnda kullanlan silahlar hakknda ayrntl bilgi vermektedir. Selahaddin
Eyybye sunulduu bilinen eser, zellikle mancnk teknolojisi konusunda
verdii bilgiler ve izimlerle dikkat ekmektedir
73
.
Harp sanatna ilikin dier bir nemli kaynak da Mnyetl-Guzttr.
Memlkler dnemine ait olan ve Kpak Trkesiyle yazlan bu kaynan,
Timur Bek adl emrin isteiyle Arapadan tercme edildii bilinmektedir.
Eserde mzrak, ok, yay ve kl gibi ortaa silahlar, bunlarn yapm ve
kullanm ekilleri ve zellikleri hakknda bilgi verilmitir
74
.
bn Erenboa ez-Zeredk tarafndan kaleme alnan el-Ank fil-
Mencink adl eser de Memlk dnemine ait olup mancnklar zerine
yazlan bir mhendislik kitabdr. Ortaa tarihinde eine az rastlanr bir eser
olan el-Ank fil-Mencinkde o dnemde kullanlan mancnk eitleri, yapm
zellikleri ayrntl bir ekilde anlatlm ve en kk mancnk aksamna
varncaya kadar izimlerle izah edilmitir
75
.




72
Fahr-i Mdebbir, dbul-Harb ve-ecaa, (Ner. Ahmed Sheyli-i Hnsr), Tahran 1346.
73
Mard b. Ali b. Mard et-Tarss, Tabsratu Erbbil-Elbb f Keyfiyetil-Necti fil-Hurb,
(Facsimile Editions-Edited by Fuat Sezgin), Frankfurt 1425/2004.
74
Mnyetl-Guzt (Metin-ndeks), (Haz. Mustafa Uurlu), G SBE Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara 1984.
75
bn Erenboa ez-Zeredk, el-Ank fil-Mencink, (Tahkik: hsn Hind), (Cmiatu Haleb),
Dmak 1405/1985.
xxvi

Abbasler dneminde yazlan Kitabl-Baytara adl eserden Eski
Anadolu Trkesine tercme edilen Hz Kitabu Baytarnme
76
, Memlkler
dneminde Kpak Trkesine tercme edilen ve at terbiyesi, bakm,
hastalklar ve tedavisi hakknda bilgi veren Baytaratl-Vzh
77
ve Kitb f
Riyzatil-Hayl ile Sultan Berkuk'un memlklerinden Mahdum Tolu Bey'in
istei zerine Arapadan tercme edilen Kitb f lmin-Nb adl
eserlerden de istifade edilmitir
78
.

E) CORAF ESERLER VE SEYHATNMELER
ou zaman daha nce yazlm coraf eserlerden nakillere, bazan
de ahs mahede veya ahitlerin ifadelerine dayanlarak yazlan ve
muhtelif lkelerin, ehirlerin eitli zellikleri hakknda genel bilgi veren baz
coraf eserler ile herhangi bir mnasebetle Anadoludan geen, dolaysyla
da buradaki baz ehirleri, bu ehirlerin tarih, siyas, sosyal ve ekonomik
yaps hakknda bilgi veren seyyahlar tarafndan kaleme alnan
seyahatnamelerden de istifade edilmitir. Bunlar arasnda el-mernin, XIV.
yzyln ilk yarsnda kaleme ald Meslik'l-Ebsr f Memliki'l-Emsr adl
eseri
79
, Hamdullah Mstevf Kazvinnin 1339 ylnda tamamlad
Nzhetl-Kulbu
80
, bn Battta
81
, Marco Polo
82
ve William of Rubruckun




76
Hz Kitabu Baytarnme (Tenkidli Metin), (Haz. Mesut en), (M SBE Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), stanbul 1988.
77
Baytaratl-Vzh (Metin-ndeks), Haz. Can zgr, SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1988.
78
Nerede ve nezam yazld bilinmeyen Kitb f Riyzatil-Hayl ile Kitb f lmin-Nb
beraber yaynlanmtr. Kitb f Riyzatil-Hayl, Kitb f lmin-Nb Metin-Gramatikal
ndeks, (Haz. Recep irin), (Atatrk ni. SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Erzurum 1989.
79
Eserin Trkeye tercme edilen Anadolu Beylikleri Blmnden istifade edilmitir. el-mer,
Meslik'l-Ebsr f Memliki'l-Emsr (Trke terc., Yaar Ycel, Mesalikl-Ebsra gre
Anadolu Beylikleri, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar I, Ankara, 1991., s.181-201.)
80
Eserin ngilizce tercmesinden istifade edilmitir. Hamdullh Mustawf Qazwn, Nuzhat al-
Qulb, (Translated By G. Le Strange), (E. J. W. Gibb Memorial Series: XXIII), Luzac & Co., London
1919.
81
bn Battta (Muhammed b. Abdullah el-Levt et-Tanc), Tuhfet'n-Nzzr fi Garibi'l-Emsr
ve Acibi'l-Esfr (Rhletu bn Battta), I, (Tahkik: Ali el-Muntasr el-Ketn), Beyrut 1405.
xxvii

seyahatnmeleri
83
ve Simon de Saint Quentinin Histoire des Tartares
84

adl eserleri bulunmaktadr.

F) SYSETNMELER VE EDEB ESERLER
Arap edebiyatnn nde gelen yazarlarndan biri olarak
deerlendirilen Ebu Mansur es-Selibnin Adbul-Mlk adl eserinin,
1013-1017 yllar arasnda kaleme alnd bilinmektedir. Crcniyede
Hrezmh lakapl Memun. Memun adna telif edilen eserde sultanlarn iyi ve
kt vasflar, devlet ynetiminde dikkat etmeleri gereken hususlar, asker
iler ve siyasetle ilgili konular anlatlmtr
85
.
el-Mverd (.450/1058)nin el-Ahkms-Sultniyyesi, slm mme
hukukunun en mehur eserlerdinden biridir. Tefsir, fkh ve usul-i fkh
alanlarnda birok eseri olan el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyyede slm
devlet ynetiminin esaslarn ayrntl bir ekilde ilemitir. Bu cmleden
olmak zere toprak hukuku, kt, sava hukuku ve askerlik ileri de eserin
konular arasndadr
86
. el-Mverdnin baka bir eseri olan Nashatl-
Mlktan da istifade edilmitir ki bu eserde harp sanatna dair bahisler de
bulunmaktadr
87
.
1049-1070 yllar arasnda hkm sren Ziyr hkmdar Keykvus
b. skender tarafndan kaleme alnan Kbsnme, hkmdarlarn dikkat
etmesi ereken hususlar, devlet idaresi, asker iler, devrin bilimleri ve sair




82
Marco Polo Seyahatnamesi, I, (Yayna Haz. Filiz Dokuman), Terc. 1001 Temel Eser, stanbul
(ty).
83
William of Rubruck, The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World,
(Translated by William Woodville Rockhill), Published for the Hakluyt Society, Cambridge
University Press, London 1900.
84
Simon de Saint Quentin, Histoire des Tartares, (Trke terc., Bir Keiin Anlarnda Tatarlar ve
Anadolu, (ev. Erendiz zbayolu) Antalya 2006.
85
Ebu Mansur es-Selib, Adbul-Mlk (Hkmdarlk Sanat), (ev.Sait Aykut), stanbul 1997.
86
Ebul-Hasan Habib el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, (ev. Ali afak), stanbul 1994.
87
Ebul-Hasan Habib el-Mverd, Nashatl-Mlk, (Haz. Mustafa Sarbyk), (S SBE
Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1996.
xxviii

hususlar anlatan bir eserdir. Keykvus b. skenderin olu Geylan h iin
kaleme ald bu eserin, Ald-dn Keykubadn okuduu kitaplar arasnda
bulunduu bilinmektedir
88
.
Byk Seluklu veziri Nizml-Mlkn Siyerl-Mlk veya
Siysetnme adl eseri de mracaat ettiimiz kaynaklar arasndadr.
Melikhn devlet idaresine dair at yarma (470/1077-1078) zerine
yazlan bu eser, elli bir fasldan ibaret olup kadim hkmdarlarn devlet
idaresine dair uygulamalar ve Byk Seluklu sultanlarna tavsiyelerden
olumaktadr. bn Bb, Ald-dn Keykubadn okuduu kitaplar arasnda
Siyerl-Mlku da saymtr ki bu durum, sz konusu eserden Trkiye
Seluklu sultanlarnn da istifade ettiklerinigstermektedir
89
.
Bu eserler dnda Nizm-i Arznin hkmdarn hizmetinde alan
drt grevli grubu (ktip, air, mneccim ve tabipler) hakknda bilgi verdii
1155 ylnda kaleme alnd bilinen ehr Makale adl eseri
90
, mer
Hayymn ok, yay, kl ve at gibi muhtelif konulardan bahseden
Nevrznmesi
91
, Seluklu Trkiyesinin sosyal ve ekonomik yaps
hakknda nemli bilgilere tesadf edilen Mevlnnn Mesnev
92
ve Fhi M
Fh
93
, Eflknin Menkbl-rifn
94
adl eserleri, Trk kltr tarihinin en
nemli kaynaklar olan Orhun Abideleri
95
, Kagarl Mahmudun Dvnu




88
Unsurl-Mel Keykvus b. skender, Kbsnme, (Gulm Hseyin-i Ysuf), Tahran 1362.
89
Nizml-mlk, Siyerl-Mlk (Siysetnme), (Be ihtimm Hubert Darke), Tahran 2535 (1976).;
(Trke terc., Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982.)
90
Ahmed bin Ali Nizm-i Arz-i Semerkand, ehr Makle, (Ner. Muhammed bin Abdulvahhb
Kazvn), Tahran 1348.
91
mer Hayym, Nevrznme, (Ner. Mcteb Meynov), Tahran 1312.
92
Mevln, Mesnev, I-VI, (Veled zbulak-Abdulbaki Glpnarl), MEB. Yay., stanbul., 1991.
93
Mevln, Fhi M Fh, (ev. Meliha lker Anbarcolu), Konya 2006.
94
emsd-dn Ahmed Eflk el-rif, Menkbl-rifn, (Ner. Tahsin Yazc), I, Ankara 1976, II,
Ankara 1980.
95
V. Thomsen, Orhun Yaztlar Aratrmalar, (eviren ve Yayna Haz. Vedat Kken), TDK Yay.,
Ankara 2002.; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, TDK. Yay., Ankara 1994.; Talat Tekin,
Orhun Yaztlar, stanbul 1998.
xxix

Lgtit-Trk
96
, Ysuf Hss Hcibin Kutadgu Biligi
97
, ez-Zamaharnin
Mukaddimetl-Edebi
98
ve bni Mhenn Lgati
99
ile Ouz Kaan
Destan
100
ve Dede Korkut Kitab
101
ndan da istifade edilmitir.
TEDKKLER
Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekiltn konu alan almalarn
says yok denecek kadar azdr. Baz aratrmaclar gerek Byk Seluklu
gerekse Trkiye Seluklu tarihiyle ilgili umum tedkklerinde konu hakknda
muhtasar bilgi vermekle yetinmilerdir. Bunlarn dnda dorudan doruya
Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekiltn konu alan birka makale
bulunmakla beraber bunlar da meseleyi btnyle ele almadklarndan,
ierdikleri ciddi tesbit ve tahlillere ramen Trkiye Seluklu ordusu ve asker
tekilt aratrmalarna giri zellii tamaktan teye gidememilerdir.
Ortaa Trk tarihinin birok meselesiyle olduu gibi Trkiye
Seluklu ordusu ve asker tekilt konusuyla da ilk defa ilgilenen Mehmet
Fuad Kprldr. Kprl, 1916 (1331) ylnda kaleme ald Seluklular
Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti adl makalesinde
102
Trkiye
Seluklu ordusu ve asker tekilt hakknda muhtasar bilgi vermi ve bu ksa
malumat, ayn yazarn Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine




96
Kagarl Mahmud, Dvnu Lgtit-Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), I-IV, TDK Yay.,
Ankara 1988.; Reat Gen, Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay.,
Ankara 1994., s.285-289.; Ayn yazar, Karahanl Devlet Tekilt, s.224-227.
97
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TDK Yay., stanbul 1947;
(Kutadgu Bilig II Tecme, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TTK Yay., Ankara 1959.).
98
ez-Zamahar el-Hrezm, Mukaddimetl-Edeb, (Hrezm Trkesi le Tercmeli uter Nshas),
(Haz. Nuri Yce), TDK Yay., Ankara 1993.
99
bni Mhenn Lgati (stanbul Nshasnn Trke Blmnn Endeksidir), (Haz. Aptullah
Battal), TDK Yay., Ankara 1997.
100
Ouz Kaan Destan, (Haz. W. Bang ve R. Rahmeti) stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili Semineri Neriyatndan, stanbul 1936.; Ouz Destan (Redd-dn Ouznmesi
Tercme Tahlil), (Haz. Zeki Velidi Togan) stanbul 1971.
101
Dede Korkut Kitab (Metin Szlk), (Haz. Muharrem Ergin), TKAE Yay., Ankara 1964.
102
Kprlzde Mehmed Fuad, Seluklular Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti, Mill
Tetebbular Mecmuas, II/5, (1331), s.212-221.
xxx

Tesiri Hakknda Baz Mlhazalar ismini tayan uzun makalesinin
103

yaynland 1931 ylna kadar konuyla ilgili tek mehz olarak kalmtr.
104

Kprl, daha sonralar mstakil kitap halinde de yaynlanm olan Bizans
Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri adl almasnda
Osmanl messeselerine ok defa bir rnek vazifesi grm olan Anadolu
Seluklularnn ordu tekilt meselesinin henz tetkk edilmediini, bu
eserde umumiyetle Trk devletlerinin ve bilhassa Anadolu Seluklularnn
asker tekiltlar hakkndaki tetkiklerinin neticelerini en umum izgileriyle
izah ederek, Osmanllarn ordu tekiltnda ne gibi tesirler altnda kaldklarn
gstermeye alacan belirtmi ve Msr Memlkleri mstesna olmak
zere, dier Trk devletlerinin ve bilhassa Anadolu Seluklularnn asker
tekiltlar hakkndaki bilgilerin o devirlere ait tarih kaynaklarda para para
rastlanlan fkralarn birletirilmesi ve mukayesesi suretiyle elde edilmi
olduuna dikkat ekerek izecei levhann, bu tekilt tam ve kusursuz bir
surette gstermesine imkn olmadn, bilhassa Anadolu Seluklular
hakknda verdii bilginin ancak XIII. yzyln ikinci yarsna, yani Mool
boyunduruu altndaki daha ge bir devre ait olduunu vurgulamtr.
105

Kprlden sonra smail Hakk Uzunarl
106
ve V.
Gordlevskynin
107
eserlerinde Trkiye Seluklu ordusu hakknda bilgi
verdikleri grlmektedir. Ancak bu aratrmaclardan Uzunarlnn eseri




103
Kprlzde Mehmed Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda
Baz Mlhazalar I, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I, (1931), s.165-313. (Bu alma
daha sonra mstakil kitap olarak da yaynlanmtr. M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin
Osmanl Messeselerine Tesiri, (nsz, baz notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geni bir indeksle
yaynlayan Orhan F. Kprl), stanbul 1981.)
104
Kprl, J. Denyin, timar hakkndaki makalesinde Anadolu Seluklularnda ordu tekilt
meselesinin henz mehul olduunu belirttiini ve bu hususta yukarda bahsettiimiz Mill Tetebbular
Mecmuasndaki makalesine atfta bulunduunu sylemektedir. Bununla beraber on sekiz yl evvel
Anadolu Trk edebiyat tarihine bir giri mahiyetinde yazlm olan o makalede vermi olduu umm
bilgilerin, bu makaleye gre dzeltmek gerektiini sylemektedir (Kprl, a.g.e., s.132 n.)
105
Kprl, a.g.e., s.132-133.
106
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1941, 99-112.
107
1941de yaynlanan bu eser 1988 ylnda Trkeye tercme edilmitir. V. Gordlevski, Anadolu
Seluklu Devleti, (ev. Azer Yaran), Ankara 1988, 270-286.
xxxi

Kprl gibi Osmanl devleti tekiltna giri mahiyetindedir. Gordlevskynin
eseri ise genel bir Trkiye Seluklu tarihi niteliinde olduundan ordu ve
asker tekilt hakknda verilen bilgiler umum malumattan teye
gidememitir.
Kprl, Uzunarl ve Gordlevskynin almalar, Trkiye Seluklu
ordusu hakknda bavurulan temel eserler olarak gnmze kadar gelmekle
beraber verilen malumatn pek mahdud olmas dolaysyla tadil ve tashihe
muhta bilgilerin bulunduunu ve asl nemlisi genellikle gzden karlm
ciddi bir metodolojik hata ierdiklerini belirtmek gerekir. lk olarak Claude
Cahen tarafndan iaret edilen bu metodolojik hata, her aratrmacnn da
bn Bbnin asl metni yerine muhtasar nshasn ve zellikle Yazcolu
tarafndan yaplan Trke tercmesini mehaz gstermeleridir.
108
M. Said
Polatn da belirttii zere bn Bbnin sz konusu tercmesinin, XV. yzylda
tertip edilmi olmas ve dnemin tercme anlayna uygun olarak kimi
ekleme ve karmalar ihtiva etmesi sebebiyle, XII. ve XIII. yzyllara dair tarih
bir kaynak olma zelliini ksmen yitirmi olduunu hatrlatmak gerekir.
109

Nitekim Kprl de bu durumun sakncalarna dikkat ekmi, ancak zaman
zaman uyarlarda bulunmakla yetinmitir. Mesela, Yazcolu
Seluknmesinde merkezdeki hssa kuvvetinin devaml surette asker talim-
lerle urat hakknda birtakm tafsiltn mevcut olmasna ramen, bu
bilgilerin bn Bbde bulunmadn, dolaysyla bunun eski bir tarih




108
Cahen unlar sylyor: bn Bbnin Seluknamesini nasl kullanmak gerektiini de burada
belirtmek zorundayz. Uzun bir sre bu yapt, gene yazarnn yaad dnemde yaplm ksaltlm
bir ekliyle bilinmekteydi. Bugn artk metnin tamam elimize gemitir ve iki kitap arasnda nemli
bir ksaltma olmad anlalmtr. Ne var ki bilginler bn Bbnin yaptnn ksaltlm ekline pek
gvenmediklerinden ve daha da nemlisi, Trkolojistlerin Trkeyi Farsadan daha iyi bilmeleri ne-
deniyle, bn Bbnin Farsa metni yerine, ounlukla bu metnin on beinci yzylda, Osmanllar
dneminde, Yazcolu tarafndan ortaya konan Trke uyarlamas kullanlmtr. Oysa Yazcolu,
ok daha geni bir tarihin bir blm olarak kulland bu metni, baz eklemeler ve yorumlar yaparak
uyarlamtr. Bunlar kendi ilerinde baz ynlerden ok ilgin olmakla beraber, asl metinde
bulunmadklar gz nnde tutularak dikkatli ve ll kullanlmaldrlar. Fakat bu her zaman byle
olmamtr. (Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran),
stanbul 1979, s.73-74.)
109
M Said Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt (1071-1243), Trklk Aratrmalar
Dergisi, 17 (Bahar 2005), s.19-20.
xxxii

kaynaktan m alnd, yoksa XIV. yzyl banda Osmanl tekiltna kyasla
m ilve edildiinin kat surette kestirilemeyeceini belirtmesi
110
, kendisinden
sonra bu konuya eilecek aratrmaclar iin nemli bir uyar niteliindedir.
Trkiye Seluklu tarihi aratrmaclar iinde zel bir neme sahip
olan Osman Turan da dorudan doruya Trkiye Seluklu ordusu ve asker
tekilt hakknda mstakil bir alma yapmamakla beraber muhtelif
eserlerinde vermi olduu izahatla konuya k tutmutur.
111
Bu eserler
ierisinde zellikle Seluklular Zamannda Trkiye
112
, dneme ait in
kitaplarna dayanarak hazrlad Trkiye Seluklular Hakknda Resm
Vesikalar
113
ve kt sistemiyle ilgili almalar
114
, Trkiye Seluklu ordusu ve
asker tekilt hakknda deerli bilgiler iermektedir.
Seluklu tarihinin dier bir otoritesi olarak kabul edilen Mehmet Altay
Kymenin genellikle Byk Seluklarla ilgili almalar yapt malumdur. Bu
almalarla Byk Seluklu Devletinin hem siyas hem de kltr, medeniyet
ve tekilt tarihinin birok cihetini aydnlatmtr. Trkiye Seluklu Devletinin,
Byk Seluklu siyas birliinden kopmak suretiyle teekkl ettii gz nne
alnacak olursa, Kymenin almalarnn yol gsterici mahiyette olduu




110
Kprl, a.g.e., s.136-137
111
Said Polata gre Osman Turan, nceki aratrmaclardan farkl olarak bn Bbnin eserinin asl
nshasn kullanmsa da Yazcolu tercmesinin etkisinden tamamyla kopamam, Mool istils
ncesi ve sonras arasndaki farkllklar gzetmeyip tezini tamamyla Seluklu-Osmanl eksenine
oturtarak bu konuya Uzunarl ile benzer bir ekilde bakmtr. (Polat, a.g.m., s.20.).
112
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Siys Tarih Alp Arslandan Osman Gaziye
(1071-1318), stanbul 2002.
113
Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar (Metin, Tercme ve
Aratrmalar), TTK Yay., Ankara 1988. (Osman TuranIn bu almas, bata Tekrrl-Mensb
olmak zere dneme ait in kitaplarnn tantm, zet tercmeleri ve Tekrrl-Mensbn nerini
iermektedir.)
114
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1993, s.312-314; Osman
Turan, Ikt, A, 5/II, stanbul 1992., s.949-59. (Ikt sisteminin ordunun dayand temel
unsurlardan biri olduu dnlrse, kt sisteminin mahiyeti ve ileyii hakkndaki aratrmalarn
dorudan doruya ordu ve askeri tekiltla alkal olduu anlalr. Osman Turann Trkiye Seluklu
asker tekiltnn zln, 1277 ylndan sonra artan Mool tahakkm neticesinde kt sisteminin
kyle izah etmesi, bu ordu ve asker tekiltla kt sistemi arasndaki balantnn ne derece
kuvvetli olduunu gstermektedir.)
xxxiii

sylenebilir. zellikle Seluklu Ordusu
115
ve Alp Arslan Zaman Seluklu
Asker Tekilt
116
adl almalar, konuya yzeysel giri niteliindedir.
117

Bununla beraber mellifin mnhasran Trkiye Seluklular ile ilgili olarak
kaleme ald birka makale
118
dnda ustalk eserim dedii Ald-dn
Keykubd ve Zaman adl bir alma yapt
119
, ancak bu bayaptn
yaynlayamadan vefat ettii bilinmektedir.
120

Trkiye Seluklu tarihi aratrmalarna getirdii farkl bak asyla
dikkat eken Claude Cahenin Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekilt
hakkndaki deerlendirmeleri de olduka nemlidir
121
. Yukarda belirttiimiz
zere bn Bbnin Yazcolu tarafndan XV. yzylda yaplan tercmesine
dayanarak yaplan tespit ve tahlillerin yanltc olacann farkna varan
Cahen, eserinde bn Bbnin eserinin aslna zaman zaman mracaat etmekle




115
Mehmet Altay Kymen, Seluklu Ordusu, Belleten, LII/202 (1988), s.91-99.
116
Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan Zaman Seluklu Asker Tekilt, Seluklu Aratrmalar
Dergisi, V., (1967), s.1-74.; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III,
(Alp Arslan ve Zaman), TTK Yay., Ankara 2001., s.231-293.
117
Polat, a.g.m., s.22.
118
Mehmet Altay Kymen, Trkiye Seluklu Devleti, Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu,
Ankara 1987., s.277-384.; Mehmet Altay Kymen, Seluklu Hkmdar Byk Ald-dn
Keykubd ve Anadolu Savunmas, Belleten, LII/205., s.1539-1545.; Mehmet Altay Kymen,
Miryokefalon Meydan Muharebesi, Mill Kltr, I/9, (1977, s.27-30.; Mehmet Altay Kymen,
Trklerin Anadolu'da Denize ilk Ulamalar ve Trk Dehasnn Jeopolitikten Faydalanarak
Medeniyet Kurmada Gsterdikleri stnlk, Mill Kltr, I/3-4. (1977), s.8-12/13-16.
119
Orhan Avcnn verdii bilgiye gre Kymen, muhtelif yazlarnda bu eserinin yaynlanacana
dair ipular vermitir. Ald-dn Keykubdn, Celld-dn Hrezmahla arasnda geen
Yassemen Meydan muharebesiyle bir Trk hkmdarnn devlete ynelttii tehlikenin nlendiini
anlatrken, verdii dipnotta unlar sylemitir: Yaknda yaymlayabileceimizi umduumuz Ald-
dn Keykubd ve Zaman adl byk eserimiz kncaya kadar imdilik bz. Osman Turan Seluklular
Zamannda Trkiye, s. 369-374; H. L. Gottschalk, Al-Malik al Kmil von Egypten Seine Zeit,
Wiesbaden 1958, s. 186. Ayn hususa dair baka bir ifadesi de u makalesinde bulunmaktadr:
Mehmet Altay Kymen, Seluklularda Devlet: III. Tarih ve Siyas Bakmlardan, s. 413, dipnot
23. (Orhan Avc, Mehmet Altay Kymenin Derslerinde Trk Tarihi ve Tarihilii, Ankara
2003., s.73 n.)
120
Ustalk eserini ortaya karamam olmak, Kprlye kar grevini yerine getirememi olma
dncesini de tamasna neden olmutur. Bu duygusu yazlarna da yansmtr: Seluklu devri Trk
tarih medeniyetine dair, raklk ve kalfalk eserlerimi verip, trl engeller yznden, aziz hocam Prof.
Dr. M. F. Kprlnn benden bekledii ustalk eserlerimi henz veremediim iin kendimi Kprl
Tarih Ekol mensubu sayamyorum. (Mehmet Altay Kymen, Trk Tarihinde Aratrma Metodu,
s.18den nakleden Avc, a.g.e., s.73 n.
121
Claude Cahen, Pre-Ottoman Turkey, Londra 1968. (Eser Trkeye tercme edilmitir. Claude
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran), stanbul 1979.)
xxxiv

birlikte, muhtasarn, asl metinden ilvelerle, H. W. Duda tarafndan yaplm
Almanca evirisini esas almtr.
122
Trkiye Seluklularn, zellikle tekilat,
kltr ve medeniyet tarihi bakndan Mool istilas ncesi ve sonras olmak
zere ayr ayr deerlendiren Cahen, eserinin muhtelif yerlerinde Trkiye
Seluklu ordusuna temas ettii gibi ayr bir balk altnda da genel bir
deerlendirme yapmtr. Cahen, Trkiye Seluklu ktnn asker vasfnn
olmadn
123
ve Trkiye Seluklu ordusunun byk lde gulmlar ve
cretli askerlerden olutuunu ileri srmtr
124
.
Nejat Kaymaz ve Aydn Tanerinin eserlerini de zikretmeliyiz. Her ne
kadar dorudan doruya Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekilt konu
alnmam olsa da Nejat Kaymazn zellikle Trkiye Seluklu Devletinin
nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol I-II
125
ve Pervne Mund-dn
Sleyman
126
adn tayan almalarnda temas ettii asker ve sivil
brokrasi ile devlet ierisindeki Trk ve ranl unsur arasndaki iliki
konusunda yapt deerlendirmeler bizim amzdan olduka nemlidir. Trk
ve ranl unsur arasndaki atmaya dikkat ekerek, Trkiye Seluklu ordusu
ve asker tekilatnn tesisi ve geirdii deiim srecine farkl bir adan
yaklamtr. Aydn Taneri ise Aksaraynin eserini mehaz alarak
Msmeretl-ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan
Deeri
127
ve Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri (Kurulu Devri)
128
adl




122
Said Polata gre Cahenin eseri kaynak ynelimli, fakat bir lde de Marksist tavrla kaleme
alnmtr. (Polat, a.g.m., s.20.)
123
Mellif, Trkiye Seluklu ktnn, baka Mslman devletlerde tad asker nemi tamad
iddia etmi (Cahen, Anadoluda Trkler, s.182.) ve Trkiye Seluklu ordusunu oluturan unsurlar
arasnda kt askerlerinden hi bahsetmemitir (s.228-231.). Baz aratrmaclarn da belirttii gibi
(Bombaci, s.351.; Polat, a.g.t., s.109.; Polat, a.g.m., s.36.) Cahen, bu iddiasn materyal eksikliine
balamaktadr. Hlbuki konuyla ilgili kaytlar dikkatle incelendiinde bu iddiann gereki olmad
anlalmaktadr.
124
Cahen, a.g.e., s.228-231.
125
Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol (I-II),
DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3 (1964), s.91-155; III/4-5 (1965), s.23-61.
126
Nejat Kaymaz, Pervne Mund-dn Sleyman, Ankara 1970.
127
Aydn Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan Deeri
I, Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6-7 (1966), 161-169.
xxxv

almalarnda Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekilat hakknda bilgi
vermitir. Bunlarn dnda Refik Turan, hkmet mekanizmasn ele ald
aratrmasnda
129
, Salim Koca Seluklularda Ordu ve Asker Kltr adl
almasnda
130
Byk Seluklular, Byk Seluklu siyas birliinden kopmu
sair siyas teekkllerle beraber Trkiye Seluklu ordusu hakknda da bilgi
vermitir. Emine Uyumaz
131
ve Kazm Haimolu
132
tarafndan hazrlanan
fakat yaynlanmayan Yksek Lisans tezleri hari braklrsa Salim Kocann
bu almas genel olarak Seluklu asker tekiltn konu alan yegne
mstakil eserdir.
Mnhasran Trkiye Seluklu ordusu hakknda yaplan tedkiklere
gelince: Bu konuda yaplan ilk mstakil alma Alessio Bombaci tarafndan
kaleme alnmtr.
133
Daha nce de baz aratrmaclar tarafndan dile
getirildii zere ok ciddi bir incelemeden sonra kaleme alnd belli olan
134

bu makalede Bombaci, Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekilt hakknda
yaplan almalar hakknda genel bir deerlendirme yaparak bu
aratrmalarda bn Bbnin asl nshas yerine muhtasar nshasnn veya
Yazcolu tercmesinin kullanlm olduuna dikkat ekmitir. Trkiye
Seluklu ordusunun, siyas ve sosyal hayatla balantsnn gz ard
edilmemesi ve Mool tahakkm ncesi ve sonrasnn ayr ayr
deerlendirilmesi gerektiini vurgulayan Bombaci, bn Bbnin Seluklu
ordusundan bahsederken yapt kadm ve hads ayrmnn ne anlama
gelebilecei zerinde durmu ve bn Bbnin bu ayrmna sadk kalarak
Trkiye Seluklu ordusunun asker unsurlarn tantmtr. Said Polatn da




128
Aydn Taneri, Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri (Kurulu Devri), Ankara 1981.
129
Refik Turan, Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, Ankara, 1995.
130
Salim Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara 2005.
131
Emine Uyumaz, Seluklular Devrinde Asker Tekilt, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Mimar Sinan ni. Sos. Bil. Ens., stanbul 1992.
132
Kazm Haimolu, Trkiye Seluklularnda Ordu, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Gazi
ni. Sos. Bil. Ens., Ankara 2004.
133
Alessio Bombaci, The Army of the Saljuqs of Rum, Annali, 38/4 (1978), 343-369.
134
Polat, a.g.m., s.21.
xxxvi

belirttii gibi Bombaci, dilci ynn de kullanmak suretiyle Bbnin eserinde
asker unsurlara iaret eden stlahlarn ne manaya geldii zerinde durmu
ve bu hususta nemli filolojik ve semantik deerlendirmeler yapmtr. Onun
yeni nesil tarihilerde nadiren rastlanan filolojik kapsaycl ve derinlii,
kaynak ynelimli almasna byk bir zenginlik katmtr.
135

Aye Dudu Erdem Kuu tarafndan hazrlanan makale
136
ise,
tamamen Kprl ve Uzunarlnn etkisinde kalnarak kaleme alnm gibi
grnmektedir. Bombacinin makalesinden faydalanlmam olmas ve
yukarda zikrettiimiz bn Bbnin kullanmyla ilgili metodolojik esasa dikkat
edilmemesi de aratrmann kymetini azaltmtr.
Trkiye Seluklu asker tekilt hakknda baka bir alma da M.
Said Polat tarafndan yaplmtr.
137
Meseleyi 1071-1243 yllar arasnda ele
alan ve isabetli tespit ve tahliller ieren bu almann, konu hakknda
yaplm tedkklerin en deerlisi olduu sylenebilir. Yazar, Trkiye Seluklu
ordusu ve asker tekilt hakknda yaplan almalar hakknda genel bir
deerlendirme yaparak bu almalarn temel metodolojik hatalar zerinde
durmu ve konunun, esas uzmanlk alan olan
138
ictima ve iktisad hayattan
koparmadan ele alnmas gerektiine iaret etmitir. Polat, Seluklu




135
Polat, ayn yer. (Bununla beraber Bombacinin almasnda da tenkid edilecek baz hususlar
dikkat ekmektedir. Polatn da dikkat ektii zere Bombacinin, kadm ve hads ayrmndan sonra
Trkiye Seluklu ordusunun unsurlarn tantt blmde Trkmenler, gulmlar, muktalar,
cretli askerler ve Frank cretli askerler eklinde bir tasnif uygulad grlmektedir. Buna gre
farkl asker unsurlar arasnda Trkmenler zikredilirken etnos, muktalardan bahsedilirken ise
geim biimi ne kartlm olmaktadr. Bombacinin, Frank cretli askerlerini dier cretli
askerlerden neden ayr tuttuu da anlalr deildir. ayet askerler geim biimlerine gre tasnif
edilecek ise bu, gebeler, kleler (gulmlar), cretliler ve topraa bal olanlar eklinde yaplabilirdi.
Eer etnik kken esas alnacaksa, o zaman da asker unsurlarn Trkmen, Kpak, Trk, Rus, Frank,
Arap vs. olarak tasnif edilmesi gerekirdi. (Polat, a.g.m., s.21-22.)
136
Aye Dudu Erdem Kuu, Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma, Trkler, VII., Yeni
Trkiye Yay., Ankara 2002, s.176-188.
137
Polat, a.g.m., s.17-53.
138
M. Said Polat, Mool stilasna Kadar Trkiye Seluklularnda tima ve ktisad Hayat,
(Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niv. Trkiyat Ara. Ens., stanbul 1997.; M. Said Polat,
Seluklu Gerlerinin Dnyas, stanbul 2004.
xxxvii

siyasasnn umum tekilatna da temil ederek, Seluklu asker tekilat
erevesinde zerinde dnlmesi gereken temel meseleleri;
1) ki asrlk dnemin tamamn kuatan tek ve sabit bir Seluklu
asker tekilatndan bahsetmek mmkn mdr?
2) Bu tekilat, ilerlemeci bir tarih/zaman anlay erevesinde Trk,
ran, slm ya da "n Asya" ve "Yakn Dou" gibi tabirlerle anlan tekilat
geleneklerinin, kltrel veya coraf benzerliklere dayal zorunlu bir devam
olarak grmek, tarih adan doru mudur?
3) Benzer bir ekilde, Seluklu asker tekilatn Osmanl asker
tekilatnn mebdesi kabul ederek, retrospektif olarak ina etmek geerli bir
yaklam mdr?
4) Seluklu ordusunu etnik, din ve toprakla ilikili (territorial)
mensubiyetlere dayal modern siyasetin tanm ve anlaylaryla tarif etmek
mmkn mdr?
5) Seluklu devlet tekilatnn mahiyeti noktasnda tam bir uzlama
yokken, asker tekilatnn, farkl farkl tekilat yaplanmasna sahip (yerleik,
ger, imparatorluk, vs.) dier devletlerinki ile birebir rtmesini beklemek
yerinde bir yaklam mdr?
139

ekilde sralamtr ki bu hususlar bizim de aratrmamzda gz
nnde bulundurduumuz ve cevap aradmz temel meselelerdir.
Bunlarn dnda Trkiye Seluklu tarihini siyas, sosyal, ekonomik ve
kltrel bakmdan ele alan muhtelif almalar mevcut olup, istifade ettiimiz
dier tedkik eserler gibi bibliyografyada gsterilmitir.





139
Polat, a.g.m., s.18.


GR

Tarih boyunca btn milletler kendilerini dier milletlerden farkl klan
zelliklere sahip olmu ve bu karakteristik zellikleriyle tannmlardr.
Toplumlar meydana getiren insanlarn rk ve antropolojik zellikleri, hayat
tarzlar, din inan ve anlaylar, elence ve trenleri, kullandklar kap
kacaklar, silahlar ve aralar onlar birbirinden ayran faktrler olmutur.
Smerlerin yazy icat etmeleri, eski Msrllarn ina ettikleri piramitler, Fenike
ve Venediklilerin gemicilikleri ve deniz ticaretindeki ustalklar, Greklerin zm
ve arap reticiliindeki maharetleri, Romallarn sahip olduklar topraklar
zerinde uyguladklar usta siyaset bu toplum ve devletleri dierlerinden
ayran ve dnya kltr ve medeniyet tarihine damgalarn vuran belirleyici
vasflardr.
140

Dnya tarihinde asker kltr ve harp sanat asndan dikkat eken
milletlerin banda da Trkler gelir. Trk milletinin tarih boyunca elde etmi
olduu siyas ve asker baarlar bunun en belirgin gstergesi olduu gibi,
Trklerin askerlik sanatndaki ustalklarndan, savalarda uyguladklar taktik
ve stratejilerden, sahip olduklar gelimi silahlardan ve bu silahlar kullanma
konusundaki maharetlerinden bahseden muasr kaynaklar da bu gerei ak
bir ekilde ortaya koymaktadr.
Trk devlet ve toplum hayatnda askerlik ve sava mefhumlarn
birinci derecede neme sahip olduuna dikkat eken aratrmaclar Trkleri
doutan asker veya savatan doan ve fetih iin rgtlenen bir topluluk




140
Hatice Palaz Erdemir, Yabanc Yazarlara Gre Trklerde Sava ve Taktik, Trkler, III, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 2002, s.938.
2

olarak nitelendirmilerdir.
141
Trk dncesinin mitolojik temellerini
bulduumuz Trk Destanlarnda ve ilk dnemlere ait yazl metinlerde
kendilerini Cihan Fatihi sfatyla zdeletiren Trklerin, ilk devirlerden
itibaren gelitirdikleri asker kltr ve sava gelenei, hem toplumsal hem de
bireysel faaliyetlerin zdr denilebilir.
Mevlt Bozdemir Trk Ordusunun Tarihsel Kkenleri hakknda
yapt aratrmasnda Trklerdeki sava mefhumunun sosyo-ekonomik ve
kltrel boyutuna, eski Trk yaztlar zerinde yapt bir aratrmay rnek
vermitir. Buna gre, eski Trk yaztlarnda ilk dikkati eken olgu sava
olgusudur. yle ki ou mezar ta olan bu yaztlarn neredeyse bir eit
sava tutanan andrdklar sylenebilir. Sadece iki yaztta (Kltekin ve
Bilge Han) yaplan saymda 148 sava olayna rastlanmtr. Ayn
aratrmacnn Eski Trk yaztlarnda geen asker szck, deyim ve dier
anlatmlarla askerlik d szcklerin dkm zerinden yapt istatiksel
karlatrmada da askerliin baat yeri aka grlmtr. Krk Orhun
ve Yenisey yaztnda geen toplam 1299 szckten oluan bu yaztlar
szl zerinde yaplan incelemede askerliin ana etkinlik dallar iinde
tartlmaz bir stnlk tad anlalmaktadr. Bozdemirn aratrmasnda
elde ettii sonular u ekildedir:
Kelime bekleri Says Yzdesi
Askerlikle ilgili kelimeler 142 % 11,01
Gebelik 44 % 3,41
Hayvanclk 38 % 2,95
Devlet ynetimi 36 % 2,79
Din 32 % 2,48
Avclk 22 % 1,71
Yerleiklik 20 % 1,55




141
Mevlt Bozdemir, Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, ASBF. Yay., Ankara, 1982., s.4.
3

Tarm 12 % 0,93
Ticaret 11 % 0,85
Gzel sanatlar 5 % 0,39
Dier szckler 918 % 71,18

Her ne kadar istatistiksel bir izelgede % 71lik bir bein dier,
baka, vesaire... gibi bir kalemi gsterilmesi ilk bakta yadrganabilirse de
buradaki dier szc, konumuz dndaki szckleri anlatmaktadr.
Yukardaki izelgede ilk dikkati eken bekleme kukusuz askerlikle ilgili
szckler olmaktadr. Bu szckler hem toplam szck iindeki oran olarak
(% 11,01), hem de her bir szck bei karsnda kesin bir arlk
oluturmaktadr.
142

Eski Trk yaztlar dnda bata Ouz Kaan ve Manas
143
olmak
zere hemen her Trk destannda, Dede Korkut hikyelerinde
144
, Divnu
Lgtit-Trkte
145
, Kutadgu Biligde
146
ve Trklerden bahseden birok




142
Bozdemir, a.g.e., s.13-14n.
143
Toplu bilgi iin bkz., Iris Beybutova, Manas Destannda Asker Terimler, Bozkrdan
Bamszla Manas, (Yayna Haz. Emine Grsoy-Naskali), TDK Yay., Ankara 1995, s.192-197.;
Saim Sakaolu, Manas Destannda Kahramanlarn lm, Bozkrdan Bamszla Manas,
(Yayna Haz. Emine Grsoy-Naskali), TDK Yay., Ankara 1995, s.202-223.
144
Toplu bilgi iin bkz., Orhan aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, Babakanlk Kltr
Mstearl Kltr Yaynlar, MEB, stanbul, 1973.; Arslan Erg, Dede Korkut Kitabna Gre
Trklerde Silahn Yeri ve nemi, Trk Kltr, Yl.V, Say.58, Austos 1967.; Ayn yazar, Dede
Korkut Kitabnda Silah: Silah eitleri ve Silahla lgili Szler Lgtesi, Trk Kltr, Yl.IV,
Say.46, Austos 1966.
145
Toplu bilgi iin bkz., Atilla zkrml, Kagarlya Gre Trklerde Askerlik, Trk Dili (Divnu
Lugtit-Trk zel Says), XXVII, 253, Ekim1972., s.87-95.
146
Kutadgu Bilig, kiileri her iki dnyada da kuta/saadete eritirmeye yarayan bilgilerin yer ald
bir eserdir. Ancak eserde kuta/saadete erime yolunda gerekli grlen muhtelif asker konulara,
savaa dair meselelere de deinilmitir. Manzum mukaddimede, eserin en ok hkmdarlara fayda
salayaca sylendikten sonra hkmdarlarn korunmalar ve bunun iin gereken eyler ile
hkimiyetin icap ve artlar; devletin harap olmas veya beka bulmasnn neden ileri geldii, bu
hkimiyetin nasl devam ettiinin ve nasl elden kt; bir de bu ordu ve askerin nasl toplanaca,
konak yerinin ve sefer yolunun nasl seilecei gibi konularda bilgi verilecei ifade edilmitir (b.36-
38). Bunun dnda hkmdarlarn nasl muharebe edecekleri, harp zamannda ordularn nasl tanzim
edilecei ve dman ordusunu malup etmek iin ne gibi arelere bavurulaca da eserin konular
arasnda gsterilmektedir (b.44-45). Ancak eserde sava mefhumuna ilikin bilgiler zellikle
4

yabanc kaynakta da Trklerdeki asker kltr ve sava mefhumunun sosyo-
ekonomik ve kltrel hayatta byk yere sahip olduu anlalmaktadr.
Trklerin sosyo-kltrel ve ekonomik hayatnda nemli bir konuma
sahip olan asker kltr, Trk devlet yapsnn ekillenmesinde de etkili
olmutur. Nitekim tarih boyunca kurulan btn Trk devletlerinin en temel
karakteristiinin askerlik, devletin dayand en nemli unsurun ise ordu
olduu sylenebilir.
147

Trk ordusunun tarih geliimi incelendiinde birbirinden farkl
zamanlarda ve farkl corafyalarda faaliyet gsteren Trk ordularnn ortak
zelliklere sahip olduklar grlr.
148
Bununla beraber temeli Hun ana
dayanan klasik Trk ordusunun, Trk milletinin tarih ierisinde yaad siyas,
sosyo-kltrel ve ekonomik deiim, coraf farkllklar ve karlat yeni
asker usul ve teknolojiler karsnda srekli gelitii, gerek sava unsur,
gerekse tekilat, tehizat ve sava taktii bakmndan tekml ettii
unutulmamaldr.
Gnmzde silahl kuvvetler anlamnda kullanlan ordu kelimesine
gerek in kaynaklar
149
ve Orhun yaztlarnda
150
, gerekse Dvnu Lgtit-




gdlmiin hkmdara, beylie layk bir beyin ve kumandann nasl olmas gerektii hakknda
verdii tler arasnda bulunmaktadr. Bu kaytlar incelendiinde savaa dair u hususlar zerinde
durulduu grlmektedir: htiyatllk, cesaret, cmertlik, adalet, alak gnlllk, siyaset, asker says,
sekin asker, ordu dzeni, konak ve karargh yerinin tespiti, istihbarat ve haber alma, strateji ve taktik,
sava srasnda yaplmas gerekenler, tecrbeli erlerin nemi, sava sonrasnda askerlere tatl sz,
gler yz gsterilmesi, mal ve mkfat datlmas ve vlmesi, yaral, l ve gazilere muamele, kl
ve kalem, ordu kumandanl ve vezirlik, din eler.
147
Trk devletleri iki temel kuruma dayanyordu. Bunlar aile ve ordu idi (brahim Kafesolu, Trk
Mill Kltr, stanbul 1998., s.283.; Salim Koca, Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara 2003.,
87.
148
Kymen, Seluklu Ordusu, s.91.
149
Bahaeddin gelin verdii bilgiye gre ordu kelimesinin ilk kullanld yer M.. 206205
tarihli bir in vesikasdr. Bu vesika u ekildedir: Bunlardan sonra Tung-hularn bakannn gururu
ve kendine olan gveni, bsbtn artt. Batya doru harekete geti. Hunlar ile kendi snrnda
bulunan, bo ve insan yaamayan bir yeri ald. Burada insan yaamyordu ve 1000 in milinden daha
bykt. Her iki (devletin) halk, onun snrlarnda yayorlard ve buras onun ordusu (ou-to) idi.
incede r sesinin bulunmadna dikkat eken yazar, ou-to kelimesi hakknda ileri srlen baka
5

Trk
151
ve Kutadgu Bilig
152
gibi eserlerde tesadf edilmekle beraber,
kelimenin bugnk anlamndan farkl bir ekilde hakann daim karargh
veya hkmdarn oturduu ehir anlamnda kullanld, silahl kuvvetlere
ise s
153
veya eri/eri
154
denildii grlmektedir.
155

Trk ordusunun, Trk tarihinin bilinen ilk dnemlerinden itibaren
teekkl ettii phesiz
156
olmakla birlikte Trklerde ilk ordunun Hun
hkmdar Metenin tahta getii M 209 ylnda kurulduu kabul
edilmektedir.
157
Mete, ordusunu onlu sisteme gre yani 10luk, 100lk,




grleri de deerlendirdikten sonra kelimenin Trke ordu kelimesi olmas gerektiini ve bu
dneminde hakann karargh, oturduu yer anlamnda kullanldn sylemektedir ((Bahaeddin
gel, Trk Kltr Tarihine Giri, VII, Ankara, 1991., s.1-3.). Han Hanedanl Tarihiinde ise ayn
ou-to kelimesinin snrlardaki gzetleme kulesi anlamnda kullanlmtr (Han Hanedanl Tarihi
Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, (Aklamal Metin Neri), (Haz. Aye Onat, Sema Orsoy, Konuralp
Ercilasun), TTK Yay., Ankara 2004., s.7, 43, 108, 119.).
150
Kltigin Abidesi, Kuzey Cephesi, satr:8. [Irk Bitig Yaztnda da ordu kaann oturduu yer,
bakent anlamnda kullanlmtr (Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, TDK. Yay., Ankara
1994., II, s.80.)]
151
DLT, I/124. (Eserde orduba kelimesi hakanlarn deyicisi, yaygcs (DLT, I/124), ordulan
(mak) ise baehir edinmek, yurt tutmak, yerlemek gibi anlamlarda kullanlmtr (DLT, I/296,
II/294.).
152
KB, b.15994, 2966, 3084, 3815, 4834, 5176, 5178 ve muhtelif yerler.
153
Kltigin Abidesi, Gney Cephesi, satr:3, 4; Dou Cephesi, satr:2, 8, 15 ve muhtelif yerler.;
DLT, I/69, 249, 321, 443, 490; II/5, 19, 29, 209 ve muhtelif yerler; KB, b.1403, 2044, 2057, 2266,
2272, 2275 ve muhtelif yerler.
154
DLT, I/123, 128, 323, 388, 442, 519; II/97, 103, 209; III/332.; KB, b.2284, 2328, 2333, 2371,
2380, 2383 ve muhtelif yerler.
155
Daha sonraki dnemlerde asker/askir, cnd/cnd, cey/cy, leker ve siph gibi kelimeler de
kullanlmtr. Ordu kelimesinin Trkiye Seluklular dneminde de asker karargh, hkmdar
saray anlamnda kullanld grlmektedir. Ancak bu kaytlarn tamamnda Moollarla ilgilir (bn
Bb, 597, 629, 632 ve muhtelif yerler.; Aksaray, s. 44,76, 94 ve muhtelif yerler).
156
Onlu sistemin Meteden nce, Trk tarihinin ilk dnemlerinden itibaren uyguland tahmin
edilebilir. Nitekim Metenin, henz Kaan olmadan nce babas tarafndan 10.000 kiilik bir orduya
kumandan tayin edildii bilinmektedir ki bu durum szkonusu sistemin en azndan Metenin kaan
olmasndan nce de mevcut olduu eklinde deerlendirilebilir (Kafesolu, Trk Mill Kltr,
s.282 n.).
157
1973 ylna kadar Trk Kara Ordusunun kurulu tarihi olarak Yenieri Ocann kurulu tarihi
olan 1363y kabul edilmekteydi. Bu durum ilk olarak Hseyin Nihal Atsz tarafndan eletirilerek
Trk Kara Ordusunun kurulu tarihi olarak M 209 ylnn kabul edilmesin daha doru olaca ileri
srld (Atsz, Trk Kara Ordusu Ne Zaman Kuruldu?, Makaleler, I, stanbul 1992., s.113-117.;
Ayn yazar, Trk Kara Ordusunun Kuruluu Meselesi, Makaleler, I, s.117-121.). Bu grn kabul
edilmesi zerine Trk Kara Ordusunun kurulu tarihi, M 209 olarak deitirildi ve Kara Kuvvetleri
Komutanlnn amblemine bu tarih konuldu.
6

1000'lik ve 10.000lik birliklere ayrmak suretiyle dzenlemi ve dzenli ve
disiplinli bir tekilat yaps oluturmutur. Bu yap ierisindeki en byk asker
birlie tmen ad verilmekteydi. Asya Hunlar, Avrupa Hunlar, Tabgalar,
Gktrkler, Uygurlar ve Moollarda da mevcut olduu bilinen tmenler,
1000'lere, 100'lere, 10'lara ayrlm ve balarna ayr ayr kumandanlar
(binba, yzba, onba) tayin edilmiti. Btn yerleik kavimlerde grlen,
hareketsiz ktle muharebesi usulne gre yetitirilmi, ar tehizatl
ordularn aksine, hafif silahl ve hareketli svarilerden kurulu Bozkrl Trk
ordularnn uygulad sratli, an ve artc hcumlara dayanan, dank
muharebe sisteminde birlikler arasndaki ibirlii ancak kk birliklerin
birbirleriyle olan bu i balantlar ile salanabilirdi. Ayrca sa ve sol (veya
dou ve bat) babularnn yksek idaresi altnda eitilen ve onlarn
emirlerinde savalara katlan ordunun, bu 10'lu sistem iinde, onbalardan
tmenbalara doru belirli bir kumanda zincirinde birbirine balanmas, eski
Trk siyas kurulularn, sosyal bakmdan ayrlk kabilev (tribal) kalptan
kurtarp "devlet" btn hline getiriyor ve devletin btn gcn, barta ve
savata, ortak gayeler etrafnda birletiriyordu. Bu da, aslnda bodunlar ve
boylarn sk ibirliinden doduunu belirttiimiz Trk devletinde salamlk
ve devamll salayan balca faktr tekil ediyordu.
Grld zere 10'lu sistem sosyal ve idar bakmdan da fevkalde
mhim iki fonksiyon icra etmektedir. Bunlardan ilki devlet glerinin tmnn
kabile, soy vb. ayrlklarna baklmakszn 10'lu sisteme gre blnerek,
merkezden tayin edilen kumandanlar aracl ile en stte tek sevk ve idareye
balanmas ve dolaysyla herkesin birbirine yardmc olduu bir millet birlii
meydana getirmesidir. kincisi ise btn idar grev sahipleri ayn zamanda
asker olduklarndan, ordunun vazife ciddiyeti her trl sivil, idar nitelere
7

yansd iin devlet mekanizmasnn asker disiplin iinde almasn temin
etmesidir.
158

Trkler iin geni lke snrlar korumann ve dmanlara kar
koyabilmenin tek yolu, salam bir asker terbiye ve eitim ile stn silahlara
sahip olmakt. ocuklar daha kk yatan itibaren asker eitimle
bytlrd. Kaynaklarn ifadesine gre kk yataki erkek ocuklar koyuna
binerek ku ve farelere ok atar, biraz byynce tilki ve tavanlar avlayp
[bunlarn] etini yerlerdi.
159
Hatta baz Trk topluluklarnda (Kimaklar)
ocuklarn blu ana girene kadar babas tarafndan beslenip bakld,
eitildii, daha sonra ise eline bir yay ve oklar verilerek evden karlarak
bann aresine bakmasnn istendiine dair kaytlar vard.
160
Bunun iindir ki
Trklerde en st dzeyde gelien sanayi ve sanat, demircilik ve silah
yapmyd.
161
Byk lde ve ana gre daima yksek bir harp sanayine




158
Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.282-283.
159
Han Hanedanl Tarihi, s.2
160
Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK Yay., Ankara
2001, s.136.
161
Gktrklerin de tarih sahnesine ktklar sralarda, Altay Dalarnn dou eteklerinde demircilikle
uratklar ve Juan-Juan Devletine silah imal ettikleri anlalmaktadr (Wolfram Eberhard, inin
imal Komular, (ev.Nimet Ulutu), TTK Yay., Ankara 1996., s.86.; Lev Nikolayevi Gumilv,
Hazar evresinde Bin Yl, (ev. D. Ahsen Batur), stanbul 2002., s.200-201.). Nitekim in
kaynaklarna gre de Gktrk Devletinin kurucusu Buminin zamanla gcn artrarak Juan-juan
hkmdarnn kzna talip olmas zerine hkmdarn benim demircim olan sen diye hitap ettii
ve teklifi reddettii bilinmektedir (Lev Nikolayevi Gumilv, Eski Trkler, (ev. Ahsen Batur),
stanbul 2003., s.44, 91.; Ahmet Taal, Gk-Trkler, I, TTK Yay., Ankara 2003., s.17., 122.; Louis
Ligeti, Bilinmeyen Asya, (Macarcadan ev. Sadrettin Karatay), TDK Yay, Ankara 1998., s.200.;
Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, TRKSOY Yay., Ankara 1997, s.13; Abdulkadir nan,
Trklerde Demircilik Sanat, Makaleler ve ncelemeler, II, TTK Yay., Ankara 1998, s.229-231.).
Radloff, Gktrklerin demircilii hakkndaki bu bilgilere Fikrimce, Altaylarn yerli ahalisinden olup
eskiden beri burada maden karmak ve ilemekle megul olan halkn bir ksm onlara tbi olarak,
onlar iin bu ii yapm olmaldrlar, nk bir Trk yani gebe kabilenin bu gibi mesleklerle megul
olduunu ve sonra tekrar gebe hayata dndn kabul etmek zordur. diyerek kar kmtr (W.
Radloff, Sibiryadan, I, (ev. Ahmet Temir), Maarif Basmevi, stanbul 1954, s.129.). Ancak tarih
belgeler ortaya koymaktadr ki yksek elie hkmeden, gelimi bir silah endstrisine sahip olan
Gktrkler, M.S. 552de Juan-Juanlar yenerek Gktrk Devletini kurmulardr. Bu dnemde Gktrk
hkimiyetindeki Talka Demir kaps civarnda bulundan Pulad ehri, demir ve elik endstri mntkas
haline gelmi, en iyi silahlar burada imal edilmitir (Gumilv, Hazar evresinde Bin Yl, s.206.;
Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1981., s.30-31.). in kaynaklarnda
Gktrk kllarnn demiri bile kesebildiinden bahsedilir (Bahaeddin gel, Trk Kltrnn
Gelime alar, TDAV Yay., Ankara 1998., 110, 154., 212.; Ayn yazar, Trk Klcnn Menei ve
8

sahip olan Trkler, gelitirdikleri kendilerine zg bir harp taktii ile de dier
toplumlar zerinde tartmasz bir stnlk salamlard.
Bu asker yap, ordu-millet ve ordu-devlet anlaylarn da
beraberinde getirmitir.
162
Zira zellikle Trk tarihinin ilk dnemlerinde hemen
her Trk savaa hazr olduundan askerlie zel bir meslek gz ile
baklmam, sava ve halk kavramlar Trkler iin ayn eyi ifade etmitir.
163

Dier bir ifade ile Trk ordusu, hayat tarz gerei srekli savaa hazr halde
olan Trk halkndan (kadn-erkek, yal-gen ayrm yaplmakszn) olumu
ve sava iin zel bir ordu kurulmasna gerek duyulmamtr. Sulh
zamanlarnda bile toplumsal faaliyetlerde belli bir sava organizasyonu sezilir.
Nitekim kk byk herkesin katld oyunlar, elenceler, msabakalar ve
zellikle ok atma, binicilik ve avclk faaliyetleri, adeta birer sava
provasdr.
164





Tekml, DTCF, VI/5, Ankara 1948, s.431-460.; Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.320.; Ziya
Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, kinci Bask, (Sadeletiren. Yaln Toker), stanbul, 1995, s.317-
318.).
162
Trklerdeki Ordu-Millet anlay ve btnlemesi iin bkz., Bahaeddin gel, Trk Tarihinde
Millet ve Ordu Btnlemesinin Nedenleri, Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildiriler II, Genel
Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983, s.225 vd.
163
Kafesolu, a.g.e., s.281.; Gumilv, Hazar evresinde Bin Yl, s.103.
164
Eski Trklerin en nemli oyunlar, sava organizasyonu bakmndan u ekilde tasnif edilebilir. 1-
Komak (Hcumda srat gstermek, Firarda srat gstermek) 2- Nian almak hareketleri (Hcumda
nian alabilmek, Kalede nian alabilmek, Uzakdan tarassud edebilmek) 3- esir almaca hareketleri (esir
tutmann uslleri, meydan- harbde esir tutmak, bir ordunun tesliminde esir almak, bir ehir ahilisini
esir etmek, muhrib esirlerin gtrlmesi, gayr- muhrib esirlerin gtrlmesi, esirlerin muhafazas,
esirlerin sret-i istihdm) 4- Mukaleme uslleri (bir kaleye mukaleme memurunun gitmesi, bir
kaleden mukaleme memurunun gelmesi, meydan- harbde mukaleme memuru izam, mukaleme
menurunu sret-i kabul, mukalemenin sret-i cereyn) 5- Baskn uslnn sret-i icras (baskn
hakknda karar itas, baskn mahallinin tayini, baskn tarassdunun sret-i icras, basknda insanlara
tatbik edilecek usl, yamakrln sret-i icras, yama maln sret-i cemi, yama maln sret-i
taksimi, yamakr etenin dalmas 6- Hrszlarn sret-i takibi hakknda usller (arkasndan komak,
yolunu kesmek, pusuya drmek vs.) 7- Arazi atlamak hakkndaki usller (nehir, hendek, duvar
amak) 8- Yksek yerlere kmak uslleri 9- Dmanla arpmak uslleri (kalkan kullanma idman,
ok atma idman, ta atma idman, haner kullanma idman, kln kullanma idman, svari hcumu
idman, kement atmak idman, cirid atmak idman, dman aldatabilmek idman) [Doktor Freili-
Mhendis Raulig, Trkmen Airetleri, (Air ve Muhcirn Mdriyyet-i Ummiyyesi
Neriytndan: 2), Matbaa-y Orhaniyye, stanbul 1334 (1918), s.313-316.]
9

Saylar hakknda, yabanc kaynaklarda mbalaal rakamlar
verilmekle beraber, yine de kalabalk olduu muhakkakt. Mamafih Trkler
zamann mkil artlar iinde dahi yiyecek ve malzeme ikmallerini kolayca
yapmak arelerini bulmulard. Baka ordularn gerisinden binlerce ba sr
srleri sevketmek zorunda kalnrken, Trkler yiyecek ihtiyalarn et
konservesi diyebileceimiz hazr kumanya ile karlyorlard. Konserve et,
in'de ve Avrupa'da ortaya kmasndan en aa 500-1000 sene nce
Trklerce biliniyor ve baz Ltin yazarlarnn Hunlarn i et yediklerinden
bahsetmeleri, eerlere bal antalarda tanan bu kurutulmu et
konservesini (bugnk pastrma) tanmamalarndan ileri geliyordu.
Her an, tekniine gre, en tesirli silahlar ile donatlan Trk
ordularnda balca silah ok ve yay idi. Trkler at sayesinde sr'atli ve seri
manevra kabiliyetine sahip olduklar iin uzaktan sava tercih ederlerdi.
eitli yaylar vard. Bunlardan gerilmesi en g, fakat vuruculuu en fazla
olan ift kavisli ve reflexe yaylard. Oklar da eitli idi. Bunlar arasnda da,
Hunlarn yapt ve ilk defa Mete zamannda kullanld bilinen slkl (veya
vzldayan) oklar da bulunmaktayd. Trkler drtnala giden at zerinde drt
istikamette ok atmakta mahir idiler ve yay, sr'atle koan at zerinde etkili bir
muharebe arac olarak kullanmak suretiyle uzak sava yntemini byk bir
baar ile uygularlard. Yakn muharebede ise karg, mzrak, sng, kalkan ve
kl kullanan Trklerin, etkili bir ekilde kullandklar dier bir sava ara
gereci de kementti. Savunma silah olarak ise genellikle atl svarilerin
hareket kabiliyetini kstlamayacak hafif zrhlar, kalkan ve miferler tercih
edilmekteydi. Ayrca atlar iin de zrhlar mevcuttu.
165

Sava meydanlarnda svariler, atlarn renklerine gre, belirli
kanatlarda mevki alyorlard. Oku svarilerden kurulu Trk sava birlikleri at
sayesinde saladklar srat sayesinde, sk saflar tekil eden, ar hareketli




165
Eski Trk silahlar hakknda geni bilgi iin bkz., Erkan Gksu, Trk Kltrnde Silah,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Krkkale 2004.
10

ve ktle sava yapan yabanc ordular karsnda daima stnlk salamakta
idiler. Trk birlikleri savan ve muharebe sahasnn icaplarna gre, aldklar
emri icrada kendi inisiyatiflerini kullanmakta tam serbestlik iinde
mtemadiyen dalrlar, birleirlerdi. Bozkr sava eklini bilmeyenlere
nizamsz ve telal gibi grnen bu akclk, Trk ordularnn en byk
avantaj idi. te bu esas zerine kurulu Bozkr muharebe usulnn iki mhim
hususiyeti vard: Sahte ric'at ve pusu. Yani kayor gibi geri ekilerek
dman embere almak zere, pusu kurulan mahalle kadar ekmek. Bu
sava usulne, Turan taktii denilmektedir. Trkler kazandklar byk
savalarn ounda bu taktii tatbik etmilerdi.
166

Trklerin slmiyeti kabul etmeleriyle beraber gerek asker kltr
gerekse ordu tekilatnda baz deiimler yaanmtr. 642de Ssn
Devletinin yklmas ve slm snrlarnn Trkistana ulamasyla o dneme
kadar snrl mnasebetleri olan Trklerle Araplar
167
, dorudan doruya kar
karya gelmilerdir. slm ordular Ceyhun nehrini geerek Trk lkelerini
fethe balamlar ve Mvern-nehr ve Trkistann birok blgesini ele
geirmilerdir
168
. Ancak Trklerle Araplar arasnda zorlu mcadelelerin




166
Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.284-286. [Bu sava sisteminde yldrma ve ypratma, sahte
geri ekilme ve pusuya drme ve imha olmak zere aamal bir taktik uygulanmaktadr.
Geni bilgi iin bkz., Togan, Umm Trk Tarihine Giri, s.100 vd.; Lszl Rsonyi, Tarihte
Trklk, TKAE Yay., Ankara, 1993., s.62-64.; John Keegan, Sava Sanat Tarihi, (Terc. Fsun
Doruker), stanbul 1995., s.249; Ren Grousset, Bozkr mparatorluu, (ev. M. Reat Uzmen),
stanbul 1999., s.41.; Jozsef Der, step Kltr, (Macarcadan eviren: erif Batav), Makaleler,
III, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005., s.47-48.; Ahmet
Caferolu, Tarihte Trk Askeri Benlii, Trk Kltr, Yl. II, Say.22 (Ordu Says), Austos
1964, s.28-32.; Abdulkadir nan, Eski Kaynaklarda Trk Ordusu, Trk Kltr, Yl.II, Say.22
(Ordu Says), Austos 1964, s.125-128.; Oktay Aslanapa, Tarih Boyunca Trk Ordusuna Ait
Tasvirler, Trk Kltr, Yl. II, Say.22 (Ordu Says), Austos 1964, s.75-87.; erif Batav, Eski
Trklerde Harp Taktii, Makaleler, III, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Emine Erdoan), Berikan Yay.,
Ankara 2005, s.179-194.; Erdemir, a.g.m., s.938 vd.; Peter Golden, War and Warfare in the Pre-
Cinggisid Western Steppes of Eurasia, (ed. N. Di Cosmo), Warfare in Inner Asian History (500-
1800), Leiden, Brill, 2002, s.105-172.
167
Ramazan een, Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV (l968), s.12 vd.
168
Ayrntl bilgi iin bkz., Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976.; Zekeriya
Kitap, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya, 1988.; Ayn yazar, Yeni slm Tarihi ve
Trkler, I-II, Konya, 1995., Akdes Nimet Kurat, Kuteybe b. Mslim'in Harezm ve Semerkand
11

yaand bu dnemde, Arap (Emev) ftuhatnn menf karakteri, Trklerin
slmiyeti kabul srecini olumsuz etkilemitir.
169
Bununla beraber aralarnda
kadnlarn da bulunduu
170
baz Trk gruplarnn, muhtelif yollarla slm
lkelerine girerek asker alanda grev yaptklar ve zellikle Bizans
hududunda oluturulan avsm-sugr blgesinin vazgeilmez gazileri haline
geldikleri grlmektedir.
171

Abbaslerle beraber Trk-Arap ilikilerinde yeni dnem balamtr.
zellikle 751 tarihindeki Talas savayla balayan iyi ilikiler, byk Trk
kitlelerinin slmiyeti kabulyle devam etmi ve X-XI. yzyllarda Trkler
arasnda slmiyet hzla yaylmtr. Gerek Avsm-sugr blgesinde,
gerekse bata halifeler olmak zere byk devlet ricalinin hssa alaylarnda
gsterdikleri asker maharet ile dikkat eken Trklerin kitleler halinde
Mslman olmas, slm dnyasnda memnuniyetle karlanmtr. yle ki
slm dnyasn, ierisinde bulunduu skntlardan Trklerin kurtaracana
dair bir inan domu, hatta bu hususu teyit eden hadis-i erifler ve eitli
rivayetler yaylmaa balamtr
172
. Bunlardan bazlar Kagarl Mahmudun




Zabt, DTCFD, VI/5, (Kasm-Aralk 1948), s.388 vd.; R. N. Frye-Adnan Sayl, Seluklulardan
Evvel Orta arkta Trkler, Belleten X/37(Ocak 1946), s.104-129.
169
Bu durum Emev yaylmaclnn menfi karakteri neticesinde gereklemitir (Turgut Akpnar,
Trk Tarihinde slmiyet, stanbul, 1994, s.43-53; Kitap, Yeni slm Tarihi ve Trkler, s.249
vd.; Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul, 1998., s.11; Yldz, a.g.e., s.14 vd.)
170
Geni bilgi iin bkz., Zekeriya Kitap, Mukaddes evreler ve Eski Hilafet lkelerinde Trk
Hatunlar, Konya 1995.
171
Memlk denilen bu Trk klelerin, ev veya ba-bahe ilerinde kullanlmad, bunlarn bata
halfeler olmak zere byk komutanlar ve eyalet valileri tarafndan ehirlerde bir nevi zel muhafz
ktas olarak tutulduklar ve toplum iinde saygn bir yere sahip olduklar bilinmektedir. Arap slm
kaynaklarnda bu konuda olduka etkileyici kaytlar bulunmaktadr (Toplu bilgi iin bkz., een,
slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, s.148, 187-188, 251-252 ve muhtelif
yerler.; Yldz, a.g.e., s.57 vd.; Zekeriya Kitap, Orta -Douda Trk Asker Varlnn lk
Zuhuru, TDAV Yay., stanbul, 1987.; Akdes Nimet Kurat, slmn lk Devirlerinde Arap
ehirlerine Yerletirilen lk Trkler, Trk Kltr, X/l 12 (ubat 1972), s.217 vd.; Abdulkadir
nan, ark Klasik Edebiyatnda Trkler ve Trk Ordusu, Makaleler ve ncelemeler, II, TTK Yay.,
Ankara 1998, s.284.; Ayn yazar, Dandanakandan Malazgirte, Makaleler ve ncelemeler, II, TTK
Yay., Ankara 1998., s.282.)
172
Bunlardan bazlar Kagarl Mahmudun rivayet ettii, Ulu ve yce Tanr diyor ki; Benim Trk
adn verdiim bir ordum vardr, Onu douda yerletirdim. Herhangi bir kavme kzarsam onlarn
zerine bu ordumu gnderirim ve Trkler size dokunmadka siz de Trklere dokunmayn hadis-i
12

rivayet ettii, Ulu ve yce Tanr diyor ki; Benim Trk adn verdiim bir ordum
vardr, Onu douda yerletirdim. Herhangi bir kavme kzarsam onlarn
zerine bu ordumu gnderirim ve Trkler size dokunmadka siz de
Trklere dokunmayn hadis-i erifleridir. Seluklularn ortaya kmasndan
sonra da rivayet edilen bir hadis-i erif de Horasanda gzel yzl ve Arap
olmayan, hkim bir insan kacak. Ad benim gibi Muhammed olacak ve
Buveyhlerin tahakkmne nihayet verecektir. Horasanda byk Darvazra
kadar fetihler yapacak, tek silahl kalncaya kadar klc brakmayacak. ran,
Irak ve Mekke hutbelerinde ad okunacaktr. eklindedir. Bu hadislerin sahih
olup olmad konusunda ihtilaf sz konusudur. Buna ramen bu rivayetler,
slam toplumunun Trklere gsterdii tevecch ve beklentileri ortaya
koymas bakmndan anlamldr.
Bu konuda Ebu Hanfeye atfolunan bir rivayet de dikkate ayandr.
Bu rivayete gre Eb Hanfe Veda Hacc esnasnda iken Ey Allahm! Ben
senin iin Muhammedin eriatn takrir ettim; itihadm doru ve mezhebim
hak ise yardm et diye niyazda bulunur. Kabeden bir htif ses duyurlur:
Hakk, doru syledin; kl Trklerin elinde bulunduka senin mezhebin
zeval olmasn. Bu rivayeti deerlendiren Rvend, Allaha hamd olsun ki
artk slmn arkas kuvvetli ve Hanef mezhebi mensuplar mes'uddurlar.
Arap, Acem, Rum ve Rus diyarlarnda kl Trklerin elindedir. Seluklu Sul-
tanlar Hanef limlerini o kadar himaye etmilerdir ki onlarn sevgisi ihtiyar ve
genlerin kalbinde bkidir demektedir.
173





erifleridir. Seluklularn ortaya kmasndan sonra rivayet edilen bir hadis-i erif de Horasanda
gzel yzl ve Arap olmayan, hkim bir insan kacak; ad benim gibi Muhammed olacak ve
Buveyhlerin tahakkmne nihayet verecektir. Horasanda byk Darvazra kadar fetihler yapacak,
tek silahl kalncaya kadar klc brakmayacak; ran, Irak ve Mekke hutbelerinde ad okunacaktr.
eklindedir. Bu hadislerin byk ksmnn gayr- sahih olduu malumdur. Ancak rivayetler, nemli
olan slm toplumunun Trklere gsterdii tevecch ve beklentileri ortaya koymas bakmndan
anlamldr (Bu konuda ayrntl bilgi iin Zekeriya Kitap, Hz. Peygamberin Hadislerinde Trk
Varl, stanbul 1988.).
173
er-Rvend, s.17-18.; (Trke terc., s.17-18.)
13

Trklerin slm dnyasna girmeleri ve Mslmanlar zerindeki
etkilerini Arap melliflerin eserlerinde grmek mmkndr. Bu melliflerin
hemen hepsi Trklerin zelliklerinden bahsederken savalklar ve silah
kullanmaktaki maharetlerine dikkat ekmilerdir. zellikle el-Chizin
Fezill-Etrk
174
ve bn Hasslun Tafzll-Etrk
175
isimli eserleri
dorudan doruya Trklerin muhtelif zellikleri ve savalk konusundaki
maharetlerinden bahsetmektedir. Bunlarn dnda Arap air el-Gazznin,
Trkler hakknda Onlar yle bir kavimdir ki barta karlarlarsa melek
olurlar, savatklar zaman ise ifrit kesilirler, XI. yzyl airlerinden Ebul
Fityann Trkler de insanlardan bir ksmdr. Ancak onlar en kuvvetli ve
savata krlmas ok g olan insanlardandr szleri, slm toplumu
ierisinde Trklerin yeri ve sava zelliklerinin ne derece karakteristik bir
hal alm olduunu gstermektedir.
Trklerin slm dnyasndaki arlklar, ilk Mslman Trk
devletlerinin kurulmasyla daha da artmtr. Bu srete eski ananelerini
devam ettirmek suretiyle geleneksel Trk devlet ve tekilt yapsn koruyan
Trkler, karlarna kan yeniliklere ayak uydurmay da ihmal etmemiler ve
birok hususta olduu gibi asker tekilt ve ordu nizamnda da Ortaa
slm devletlerine has baz uygulamalar benimsemilerdir. Bu cmleden
olmak zere nce Karahanl ve Gazneliler, daha sonra ise Byk Seluklular,
gerek telakki gerekse tekilt bakmndan Trk/Trkmen geleneini
muhafaza etmekle beraber, klasik Ortaa slm devletlerine has bir payitaht
dzeni, buna uygun bir tekilt yaps ve sivil idare kadrosu oluturmular,
kuvvetli bir merkeziyet sistemi takip etmeye balayarak asker yap ve ordu
dzenini buna gre tanzim etmilerdir.




174
Ebu Osman Amr b. Bahr el-Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri,
(ev. Ramazan een), TKAE Yay., Ankara 1988.
175
bn Hassl, Tafzll-Etrk Ala Siril-Ecnd, (Ner ve Terc. Abbas Azzav-erafeddin
Yaltkaya, bn Hasslun Trkler Hakknda Bir Eseri, Belleten, IV/14-15, (1940), s.235-266 + 1-51
(Arapa metin).
14

Bu deiimin ilk belirtilerini ilk Mslman Trk devleti olarak kabul
edilen Karahanllarda grmek mmkndr. Esasen Karahanllar, sonraki
Mslman Trk devletlerine nazaran Orta Asya geleneine en yakn devlet
olarak nitelendirilebilir. Bununla beraber klasik slam kurumlarnn, anane ve
tekilat yapsnn Trk devletlerinde uygulanmasna ilikin ilk rneklere
Karahanllarda rastlanr.
Karahanllarda ordu, saray muhafzlar, hassa ordusu, hanedan
mensuplar ile valilerin ve sair devlet adamlarnn kuvvetleri ve devlete tbi
iil, Karluk, Urak vb. Trk boy ve budunlarnn kuvvetleri olmak zere drt
unsurdan teekkl etmekteydi.
176

Saray muhafzlar, Byk Seluklu, Gazneli ve sair Mslman Trk
devletlerinde olduu gibi saray ve hkmdar korumakla grevli idiler.
Bunlardan yatgak ad verilenler gece, turgak ad verilenler
177
ise gndz
muhafz idiler ve aada da belirtilecei zere sonraki Mslman Trk
devletlerinde de varlklarn devam ettirdiler.
178
Bunlarn dnda tucu, kii,
kuu, oku-yayc, silhdr ve alemdrlarn saray ve hkmdarn emri
altnda bulunan ve zel grevleri olan kapkulu mensuplar arasnda
bulunduklar muhakkaktr. Kapkulu askerinin nemli bir ksm yaya olup atl
muhafz birlikleri (hares) de mevcut idi. Hkmdar dnda teki devlet
adamlarnn da ahslarna bal gulmlar vard.
179

Mahiyeti hakknda fala bilgi bulunmayan Karahanl hassa ordusunun
Muhammed Arslan Han dneminde (1102-1130), 12.000 Trk kleden
mteekkil olduu grlmektedir. Yusuf Has Hcib de 12.000 kiilik ordunun
yeterli ve byk bir ordu olduunu zikretmitir ki buna gre bu saynn




176
Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilat, TTK Yay., Ankara 2002, s.224-227.s.193.
177
DLT, III, s.42.; KB, b. 952, 608, 1606, 2533, 2536; Nizml-mlk, s.136. (Trke terc., s.129.;
Redd-dn, II/5, s.172.
178
Bu konu zerinde aada durulacaktr.
179
Gen, a.g.e., s.193-199. (Dvn- Arz hakknda tekilat bahsinde geni bilgi verilmitir)
15

standard belirttii sylenebilir.
180
Gerek saray muhafzlarnn ve gerekse
hassa ordusunun ileri, ilk defa Hz mer dneminde kurulduu ve Emeviler,
Abbasiler, Gazneliler, Seluklular ve sair Mslman Trk devletlerinde de
mevcut olduu bilinen "Dvn- Arz veya Dvn- Cey" tarafndan
yrtlrd. Bu dvn, ordunun malzeme ve ihtiyalarna bakar, maalarn
verir, bunlarla ilgili defterleri tutar ve askerin yoklama ve teftiiyle ilgilenirdi.
Asker yoklamasnn yapld deftere "Ay Bitii'' denir ve bu defter muayyen
zamanlarda srekli yenilenirdi.
181

Karahanl ordusunu oluturan dier unsur da devletin belli
blgelerine veya vilyetlere gnderilmi olan hanedan mensuplarnn ve
devlet adamlarna bal kuvvetlerdi. Bunlar idarecisi bulunduklar blgenin
byklne gre farkl saylarda asker beslemekteydiler ve bu askerlere
"ashb- etrf, azzn- dergh veya nevbetslrn" denilmekteydi. Devlet
merkezi kuvvetli olduu dnemlerde, bu birlikler savalara katlmlar ve
Karahanl ordusunun mhim bir kuvveti haline gelmilerdi. Ancak merkezin
otoritesinin zayflad dnemlerde ise, kendi balarna buyruk olup
hareketlerinde serbest davranmlardr.
182

Devlete bal iil, Karluk, Urak vb Trk boy ve budunlarna
mensup kuvvetler de Karahanl ordusunun unsurlarndan biri
oluturuyordu.
183
Bunlardan ililerin arl hayli fazla idi.
184
Yine, Karluklar,
Uraklar, Basmllar ve omullar da bu kuvvetler aras bulunur ve zaman
zaman orduya itirak ederlerdi.
185





180
Kutadgu Biligde de ideal ordunun 12 kiilik olduu zikredilmitir (KB, 2334.)
181
Gen, a.g.e., s.199-201.
182
Gen, a.g.e., s.201-202.
183
Bu boylar hakknda geni bilgi iin bkz., Ekber Necef, Karahanllar, stanbul 2005, s.61-123.
184
Necef, a.g.e., s.88.
185
Gen, a.g.e., s.202-203.
16

Karahanl ordusunun bakumandan hkmdar olmakla beraber,
orduya ehzadeler ile sba ad verilen komutanlar da kumanda ederdi.
Ordu ota, hayl ve on ota gibi adlarla anlan eitli birliklere
ayrlmaktayd. Bugnk manga karl olan ota, 8-10 erden (asker)
meydana geliyordu. Banda bulunan komutana da ota ba deniyordu.
"Hayl" ise 25-30 kiilik bir birlik olup, bugnk bir takma eitti. Bandaki
komutan da "hayl ba" unvan ile anlyordu. On ota da 80-100 erden
(asker) oluuyordu. Bu da bugnk bir bln tam karl idi. Ayrca, 4 il
12 bin kii arasnda deien bamsz byk birlikler de vard ve bu bamsz
byk birliklere "sba"lar komuta etmekteydi.
Orduyu sevk idare iine s balamak denilirdi. Sefer zamannda
ordu, "sa-sol-n-arka" seklinde guruplara blnerek tertipleniyordu. nc
birlie, "yezek"
186
, keif birliine ise "tutgak"
187
deniliyordu. Ordu geici
konaklamasn "toy" denilen yerde yapmaktayd. Ordugh ise "han toy"
denilen yerlerde kuruluyordu. "Han toyu", "sak"
188
ad verilen nbetiler
tarafndan sk bir ekilde korunmaktayd. "Sak"lar, dman casuslarnn
szma ve sabotaj faaliyetlerine kar "im", yani parola kullanmaktaydlar.
Parolay bilmeyen kimse ise derhal ldrlmekteydi.
189

Gazne ordusu da arlkl olarak gulm sistemine dayanyordu.
Ancak, bu kuvvetin yannda, tbi devlet kuvvetleri, Trkmenler ve blge
kuvvetleri ve gaziler (mutavvi'a/mutavviun) de Gazne ordusunu oluturan
unsurlar arasnda idi.
190
Baz yazarlara gre gulm sistemini en baarl
ekilde uygulayan devletlerin banda Gazneliler gelmekte idi. Gulmlar




186
DLT, III/18; III/88.
187
DLT, I/467.
188
DLT, I/333, 471 [Nbetinin, bekinin kaleyi ve at koruyabilmek iin uyank olmasn emreden
sz de sak sakdr (DLT, I/333.)]
189
Gen, a.g.e., s.203-223.; Koca, Trk Kltrnn Temelleri, s.89.
190
C. E. Bosworth, Ghaznavid Military Organization, Der Islam, XXXVI (1960), s.37-77.; Gller
Nuholu, Beyhak Tarihine Gre Gaznelilerde Devlet Tekilt ve Kltr, ( SBE,
Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1995., s.307-321.
17

ierisinde sultann hassa ordusunu oluturan ve gulmn- saray diye
adlandrlan grup nem arz etmekteydi. Gulmn- saray ierisinden
seilerek sultann muhafazas iin grevlendirilen gulmlara gulmn- has
veya gulmn- sultan denirdi. Gulmn- saray oluturan her grubun
kendine zg kyafetleri ve silahlar vard. Gulman- saray, derghta
bulunan ve visak/adr ad verilen koularda barnr, gulman- hslar ise
saray- gulman- hs ad verilen binada kalrlard.
191

Muhtemelen tamam Trk asll olan ve saylar 4000-6000 arasnda
deien gulman- saray, slr- gulman veya salr- gulmn-
saray
192
ad verilen bir kumandann emri altnda bulurdu. Slr- gulmn,
Trk asll olup kl ehli arasnda makamca hcib-i bozorgdan sonra gelirdi.
Sultann bakanlk ettii btn istiar meclislere katlr ve asker konularda
fikir beyan edebilirdi. Sefer dnda gulmlarn eitimiyle megul olur, onlar
her an sefere hazr bir halde bulundurur ve ordu kumandanl yapard.
193

Gulmlarn yazm, ihtiyalarnn karlanmas, maalarnn denmesi gibi
idar iler ise Dvn- arz tarafndan yaplrd.
194

Gazne ordusunu oluturan dier bir unsur da tbi devlet kuvvetleri idi.
Zira Ortaa devletler hukukuna gre tbi hkmdarlarn metb hkmdara
kar grev ve salahiyetlerinden biri belirli miktarda askerle seferlere
katlmakt. Gazneliler de tbi devletlerden ordu talebinde bulunmular, ancak
Gazne ordusunun sayca okluu sebebiyle bu yola ska
bavurmamlard.
195





191
Nuholu, a.g.t., s.310-311.
192
Hasan Enver, Istlht- Dvn Devre-i Gaznev ve Selk, Tahran 2535., s.39.
193
Nuholu, a.g.t., s.312-313.
194
C. E. Bosworth, The Early Ghaznavids,The Cambridge History of Iran, IV, (From the Arab
Invasion to the Saljuqs), (Edited by R. N. Frye), Cambridge University Press, 1975, s.181-182, 188.;
Hasan Enver, s.116-121.; Nuholu, a.g.t., s.275-279.
195
Nuholu, a.g.t., s.316.
18

Mahmud zamannda Horasan'a yerlemelerine izin verilen
Trkmenler ve belirli seferlerde harp sahasna yakn blgelerden toplanan
milis kuvvetleri ile zellikle Mslman olmayan devletlere kar dzenlenen
seferlere itirak eden gnll gazi birlikleri de Gazne ordusunda nemli yer
tutard. Sultan Mahmudun Hindistan seferleri srasnda Gazne ordusunda
ok sayda gazi bulunmaktayd. Sultan Mes'ud zamannda sadece, Lahor'da
bir ordughta toplanm bulunan Hindistan blgesi gazilerinin says 10.000
piyade idi. Gazneliler cemiyet iin zararl ve isiz ktleleri yabanc diyarlar
zerine ynlendirmek suretiyle hem imparatorluu skna kavuturmu hem
de onlara servet yollarn amlard. Gaziler, gulmlar gibi maal olmayp
yalnz ganimetlerden hisse alrlard. Hindistan gibi zengin bir blgeye yaplan
seferlerde bu ganimet pay olduka yksek idi. Gaziler, slr- gaziyan diye
adlandrlan blgesel kumandanlarn emri altnda bulunurlard.
196

Gazne ordusundaki birliklerin says hakknda kaynak eserler net
bilgiler vermemektedir. Ancak Beyhakde zikredilen "on klelik visak"
ibaresinden hareketle birliklerin onlu sisteme gre oluturulduklar
dnlebilir. Muharip snflar atl ve yaya olmak zere balca iki snftan
olumaktadr. Ancak sevr/svr ve piyade olarak adlandrlan bu snflarn
say ynnden birbirine oran hakknda yeterli bilgiye sahip deiliz. Fakat
meydan savalarnda svarilerin piyadelere gre fazlal dikkat ekmektedir.
Ordudaki svari birlikleri yannda sultann da ahsna ait daimi bir svari gc
vard. Trk ve Hintlilerden oluan ve Beyhak tarafndan en fazla 4000 olmak
zere muhtelif saylarda verilen ve muhtemelen bundan ok daha yksek
saylara ulaan bu birlik sevr-i sultan, sevr-i dergh veya severn-i
dergh olarak adlandrlrd.
197





196
Nuholu, a.316-320.
197
Nuholu, a.g.t., s.323-324.
19

Gazne ordusunun komuta zincirindeki en kk rtbe ser-i visk
veya hayl-ta
198
olup muhtemelen 10 svarinin kumandan idi. Saylar en
az 500 olan hayl-talardan nemli savalarda bir birlik oluturulup, bir hcibin
emrine verilir, binicilikteki maharetleri sebebiyle daha ziyade nc birlik veya
ricat eden dman ordusunu kovalamak zere gnderilirler, ayrca
haberleme ve sair merasimlerde de grevlendirilirlerdi. Bunun stndeki
rtbeler ise kid, serheng ve hcib idi. Ordudaki en st makam ise slr veya
sipehslrlkt.
199

Gaznelilerde adalar slm devletlerinde Trk ve Ssn tarz
olarak adlandrlan iki sava sisteminin hkim olduu grlmektedir. Birlik
(blk) esasna dayanan Trk tarzna cevk (fevc) ad verilir. Kalb (merkez),
meymene (sa kanat), meysere (sol kanat), mukaddem, telye veya talia
(nc kuvvetler), saka veya myedr (ardc kuvvetler) olarak tertip edilen
Sasan sistemi ise Beyhak tarafndan tabiye olarak adlandrlmtr.
Gazneliler sahte ricate dayanan "Turan taktii"ni de uygulamlardr.
200

Seluklularn slam lkelerine hkim olmalaryla hem Trk
devletlerinin hem de slam medeniyeti ve Mslman kavimlerin tarihinde yeni
bir dnemin balad sylenebilir. Zira Byk Seluklular eski Trk devlet
gelenei ve tekilat yapsyla slam kurumlar arasnda ahenkli bir uyum
kurmay baarmlar ve bu yapy kendilerinden sonra kurulan Trk ve slam
devletlerine de aktarmlardr. Byk Seluklularn kendilerinden sonraki Trk
devletlerine miras olarak braktklar en gl yaplarn banda ordu ve
asker tekilat gelmektedir. Nitekim gerek devlet otoritesinin zayflamasyla
ortaya kan siyas teekkller, gerekse Byk Seluklularda dorudan




198
Hasan Enver, s.131, 133, 214.
199
Hasan Enver, s.132-133.
200
Nuholu, a.g.t., s.321-322.
20

balants olmayan birok Trk devletlerinde tesis edilen asker tekilatta
Byk Seluklu mirasnn izlerini grmek mmkndr.
201

Byk Seluklu ordusu gulmlardan oluan hassa ordusu,
kt askerleri tabi devlet kuvvetleri, ehir blge kuvvetleri ve gnlllerden
olumakta idi. Bunlardan gulmlar, devletin ve sultann dayand balca
kuvvetlerdi. Saraya alnan gulmlar, yaklak 4000 kiiden oluur, bu 4000
kiinin 3000i ordu kumandanlarnn, gulmn- hs ad verilen 1000i ise
bizzat sultann emri altnda bulunurdu. Gulmn- hsn da 200 seilir ve
bunlar sultann hizmet ve muhafaza ilerini grrlerdi. Mfredn ismi verilen
bu 200 gulm, 50er kiilik gruplar halindeydiler. Bu gruplarn banda
onlarn eitiminden sorumlu olan ve onlara komuta eden nakbler bulunurdu.
200 kiilik mfred grubundan da 20 kii seilir ve bunlar da Sultann tahtnn
etrafnda dururlard. Bunlarn kl kaylar (hamyil) ve kalkanlar altndan,
geri kalan 180ininki ise gmten olurdu.
202
Gulmlar, Dvn- Arz
tarafndan tutulan defterlere kaytl olup ayda bir bistegn
203
denilen
maa alrlard.
204





201
Cokun Alptekin, Byk Seluklu Devletinin Asker Tekiltnn Eyyb Devleti Asker
Tekiltna Tesiri, Belleten, LIV/209 (1990), s.117-120.; Altan etin, Seluklu Tekilatnn
Memlklere Tesiri, Belleten, LXIII/251, (2004)., s.105-130. [Hibir zaman Seluklu hakimiyeti
altna girmemi olan Hindistan Trk devletlerinde bile benzer uygulamalara rastlanmaktadr (M. Fuad
Kprl, Orta zaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, II/5-6, Ankara, 1938., s.61-63.)]
202
Nizm'l-mlk, 126., (Trke terc., s.118.). Ayrca bkz., Kprl, Bizans Messeselerinin
Osmanl Messeselerine Tesiri, s.133-134.; Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.84.
203
Birok aratrmac bu kelimeyi, bitegani, biegani, piegani eklinde zikretmitir. Hlbuki
kelimenin asl bistgn/bistegn (-''---) olub zellikle Gazneli ve Seluklu dnemi kaynaklarnda
rastlanmaktadr. Hasan Enver, kelimenin Beyhak, Nizml-mlk ve muhtelif airler tarafndan ne
ekilde ve hangi anlamlarda kullanldn zikrettikten sonra baz aratrmaclarn kelimenin
etimolojisi hakkndaki grlerini vermitir. Mellifin de ifade ettii gibi kelimenin aslnn nereden
geldii belli olmayp aratrmaclarn grleri tahminden ibarettir. Kaynaklarda, orduya denen maa
anlamnda kullanlld anlalmakla beraber ayda bir mi, yirmi gnde bir mi yoksa senelik veya
aylk olarak m dendiine dair kesin bir hkm karmak mmkn deildir (Hasan Enver, s.79-82.).
Kaynaklarda maa anlamnda mevcib, mhere, ulfe ve cmeg kelimelerinin de
kullanld grlmektedir ki bu tabirler hakknda aada bilgi verilecektir.
204
Nizml-mlk, kadm padiahlarn usulnde kt tevcihi olmayp herkese rtbeleri nisbetinde
ylda drt defa olmak zere maa (mevcib) verildiini, nakit olarak denen bu maa sayesinde zengin
bir durumda bulunan gulmlarn, kendilerine verilen vazifeler iin daima hazr bulunup ilerini doru
21

Yetitirilmek zere saraya alnan ve belli bir eitimden getikten
sonra saray tekiltnda ve eyalet tekiltnda eitli makamlar igal eden
gulmlar, devletin ve Sultann dayand balca kuvvetlerdi. Bu sebeple
gerek bar zaman gerekse seferde gulmlarn oynadklar roller ok bykt.
Ancak fonksiyonu ne olursa olsun daima merkezde bulunan gulmlarn asl
grevi sultan ve saray korumak idi.
205
Seluklu ordusunda grev yapan her
kumandan ve ileri gelen devlet erknnn da deiik miktarlarda gulmlar
vard.
206

Byk Seluklu ordusunun dier nemli bir unsuru kt askerleriydi.
Klasik slam messeselerinden biri olan kt sisteminin tarih tekmlnde
Seluklular devri zel bir ter tekil eder. Bu dnemde Nizml-mlk
marifetiyle tesis edilen kt nizm, yaplan baz deiikliklerin ardndan
ylesine dzenli ve yaygn bir ekilde uygulanmtr ki baz mellifler
kt sistemini Nizm'l-mlkle zdeletirmiler ve sz konusu sistemin ilk
defa Nizm'l-mlk eliyle Seluklular dneminde uygulanmaya balandn
zikretmilerdir. Hlbuki Nizm'l-mlkn yapt i, daha nceki dnemlerde
uygulanan ktnn aksayan ynlerini tadil etmek ve Byk Seluklu
Devletinin siyas, ictima ve iktisad artlarna gre yeniden tanzim etmek ve
nceki dnemlerde yaygn bir ekilde uygulanan ktnn idar ve iktisad
fonksiyonlar yannda asker bir ilev kazanmasn salamaktr. Bu ekliyle
Seluklu kt hem nazariyat hem de fiiliyatta daha nceki slm devletlerinde




yaptklarn syleyerek Seluklu yneticilerine ehl-i ktve gulmn olarak tefrik ettii orduya
denecek parann (ml) belli edilmesini, gulmlarn parann (ml) zaman gelince kendilerine
verilmesini sylemekte ve demenin (vech), muhabbet, birlik ve beraberlik duygularnn
pekitirilmesi iin bizzat Sultan tarafndan yaplmasn nermitir (Nizml-mlk, s.134., Trke
terc., s.127.). Byk Seluklularda Sultan Melikh dneminde gulmlara denen maa miktarnn
600-700 bin dinar olduu grlmektedir (el-Hseyn, s.46.).
205
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.249.; brahim Kafesolu, Sultan Melikah, stanbul 1973.,
s.147.
206
Toplu bilgi iin bkz., Kymen, a.g.e., s.242-243.
22

grlen klasik kt modelinden farkl olup topraa bal ordu sisteminin
kurulmasna zemin hazrlamtr.
207

Savamann dnda hi bir ile uramayan bu askerlerin miktar,
aldklar ktlarn oran ve bu orana gre beslemekle ykml olduklar asker
says Divn- arz tarafndan tutulan defterlerde kaytl idi.
208

Ikt sahiplerinin askerlerinden len veya baka bir sebeple kaybolan olursa
derhal bildirmek zorundayd. Ikt sahipleri reayasna kt muamele edemez
ve zorla mal talebinde de bulunamazd. Byle davranmayan kt sahiplerini
reaya bizzat Sultana ikyet edebilirdi. Melikh dneminde 46.000e ulaan
kt askerlerinin sefer srasndaki her trl ihtiyalar Dvn- Arz tarafndan
karlanrd. Grevde olduklar sre zarfnda ktlarn bal olduklar
blgeden deil vazife yaptklar beldeden alabilirlerdi. Seluklu ordusunun
asl unsurunu tekil eden ktl askerler protokol gerei, merkezden
gnderilen gulm emirlerin kumandasna verilebiliyordu.
209

Byk Seluklu ordusunun iki temel unsurunu oluturan gulmlar ve
ktl askerler dnda bir dier unsur da hanedana mensup meliklerin, ileri
gelen devlet erknnn ve emirlerin sahip olduu kuvvetler idi. Meliklerin sahib
olduu ordu, tpk merkezde olduu gibi daim ve maal gulmlarla
gerektiinde hizmete arlan ktl askerlerden olumaktayd. Bu orduyla
melikler bazen uclarda ftuhat yaparlar, bazen de kendi aralarnda yaptklar
kavgalarda arprlard. Hatta saltanat iddiasyla Sultana isyan edenler bile
olurdu. Ayrca devlet erknnn da ahslarna bal gulmlardan oluan
hassa birlikleri vard.
210





207
Ikt sistemi ve Seluklu devri uygulamas hakknda aada bilgi verilecektir.
208
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.186.; M. Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi
Aratrmalar II, Tarih Aratrmalar Dergisi, ADTCF Tarih Ara. Ens., II/2-3 (1964),, s.328-
329.; Kafesolu, Sultan Melikah, s.158, Fuad Kprl, Arz, A, I, stanbul 1992., s.659.; Aydn
Taneri, Dvn (Byk Seluklu ve Anadolu Seluklularnda), DA, IX, stanbul 1994, s.383-385.
209
Kafesolu, Sultan Melikah, s.149-151.
210
Kafesolu, Sultan Melikah, s.151-152; Koca, a.g.e., s.95-103.
23

Tbi hkmdarlarn, tbiiyet artlar gereince, sava esnasnda
vermeyi taahht etkileri kuvvetler de Byk Seluklu ordusunda nemli bir
yekn tutuyordu. Tbi devlet kuvvetlerinin says, ne ekilde orduya
katlacaklar yaplan tabiiyet antlamalaryla belirlenir ve bu anlamaya
uymamak metb hkmdara kar bir isyan olarak deerlendirilirdi.
211

Byk Seluklu ordusunun unsurlar arasnda yer alan Trkmenler
ise devletin kurulu srecinde ordunun byk ksmn tekil ediyorlard. Fakat
Trkmenler daim ve dzenli ordu nitelii tamyorlar, stelik merkez devlet
anlay ve buna paralel olarak gelien siyas, idar ve asker idare tarzna
uyum salayamyorlard. Bu durum merkez idareyle Trkmenlerin arasn
iyice at ve Trkmenler, her frsatta devlet otoritesine kar kmaya
baladlar. Bu sebeple Byk Seluklular gulmlardan ve kt askerlerinden
teekkl eden bir ordu kurarak Trkmenlerin ordu ierisindeki etkinliine son
verdiler. Trkmenlerin bir ksm devlet otoritesinden uzak blgelere ekildi.
Bir ksm ise bizzat Byk Seluklu sultanlar tarafndan Anadoluya
gnderildi. Bylece Trkmenler dorudan doruya Byk Seluklu kadrosu
iinde olmasalar da devletin snrlarnn geniletilmesi ve yeni fetih
hareketlerine nclk yapmalar bakmndan asker ilevlerini devam ettirdiler.
Bu arada Byk Seluklu ordusunun dzenledii seferlere katlmaktan da




211
Dier tbiiyyet art ve mkellefiyletleri, yllk hara vermek, metb hkmdar adna hutbe
okutmak ve metb hkmdar asna sikke darp ettirmektir. Bunlarn dnda, metb hkmdar
sultan unvann tarken, tbi hkmdarn melik unvann kullanmas, metb hkmdarn sa-
raynn kapsnda gnde be nevbet alnrken, tbi hkmdarn nevbetle yetinmesi,
metb hkmdar nezdinde hkmdar soyundan ve ekseriya tbi hkmdarn oullarndan rehineler
bulundurulmas ve gibi hususlar da klasik tabiiyet almetlerinden kabul edilmitir. Buna mukabil her
tbi hkmdar, metb hkmdarn menfaatlerini haleldar etmemek kayt ve artyla i ve d ilerinde
tamamyla mstakil olup, nc bir devletle harp veya sulh yapmakta, eliler gnderip, eliler kabul
etmekte serbesttir. u halde, tbi hkmdar, tbi devlet hudutlar iinde hkmranlk haklarna
sahiptir. Yalnz bu hak ve salhiyetler, metb hkmdarn, her istedii zaman tbi devlet snrlarn
aamayaca mnasna gelmez. Hatta metb hkmdar bu hususta sebep gstermee de mecbur
deildir. Dier taraftan, herhangi i ve d mesele dolaysyla mkl duruma dm olan tbi h-
kmdar, yardm istedii takdirde, metb hkmdar onun yardmna komak zorundadr. Bu da
metb hkmdarn mkellefiyetini tekil eder. Ayrca tbi (vassal) hkmdarlarn da tpk
metb hkmdarlar gibi, madd ve manev hkimiyet sembolleri olduu bilinmektedir (Kymen,
Seluklu Devri Trk Tarihi, s.97-98.)
24

geri durmadlar. Zaman zaman Sultanlarn tevikiyle bazen de kendi
istekleriyle yrttkleri aknlarla devletin snrlarnn genilemesinde ve
Anadolunun fethinde byk rol oynadlar.
212

Byk Seluklu ordusundaki dier bir unsur da gnlller idi.
Ganimet elde etmek ya da cihad faaliyetlerine katlmak iin seferlere katlan
bu birliklerin, savan kazanlmas veya kaybedilmesinde fazla etkileri
olmazd. Gnll birlikleri genellikle bulunduklar ehrin veya blgenin adyla
anlyorlard. Bunlarn dnda bir de savatan sonra elde edilecek ganimetten
bir eyler elde edebilmek iin orduyu takip eden ve kaynaklarda evb
213

veya ayyrlar
214
olarak geen zmreler vard
215
.
Yaya ve atllardan oluan Seluklu ordularnda, kullanlan silahlara
ve savata gsterilen faaliyetlere gre oluturulmu uzman sava gruplar
vard. Bunlar, sadece uzmanlam olduklar silhlar tamakta ve
kullanmaktaydlar. Bu uzman sava gruplar arasnda "oku ve yayclar"
(trendzn), "mzraklar" (harbedrn), "grzcler" (grzdrn,
haratekndrn, debsdrn), "kllar" (emrdrn) "kementiler"
(kemendendzn), "arklar" (arh), "sapanclar" (mekli), mancnklar"
(mancnk/mancnkdrn), "arrdeciler" (arrdedrn), "nacaklar"
(ncahdrn), "neftiler" (neftendz, nefft), "duvar deliciler" veya
"lamclar" (nakkabn) bulunmaktayd. Bunlarn dnda "mealeciler",




212
Trkmenler hakknda aada bilgi verilmitir.
213
Arapa vebe (.-) kelimesinin oulu olan evbn, ortaa slm aleminde gnll asker
anlamnda kullanldna dair kaytlar bulunmakla beraber ba bozuk, ayak takm vb menf
anlamlarda kullanld da grlmektedir (Ahter Kebr, stanbul 1978., s.54.; Ferheng-i Fris-i
mid, I, (Haz. Hasan Amd) Tahran, 1379. I, s.260-261.; Ferheng-i Cmi, I., Tebriz, 1370, s.159.).
214
skender b. Keykvus, ayyrlar cevnmerdlikle denk tutmakta ve ayyrlar ftvvet ehlinde
bulunmas gereken zelliklerle vasfetmektedir. Yine onun verdii bilgilere gre bir reis etrafnda
toplanan ayyrlar, Kuhistan ve Merv gibi byk ehirlerde nemli zmre halinde meydana
getirmektedirler (skender b. Keykvus, Kbsnme, 44. Fasl.). Buna karlk birok kaynakta ayyr
ve evb zmresinin menf vasflarla zikredildii ve bu kelimelerin babozuk, hrsz, hilekr vb
anlanlarda kullanld grlmektedir (Ahter Kebr, s.318.; Ferheng-i Fris-i mid, II, s.1360.;
Ferheng-i Cmi, I., s.798.).
215
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.260-262.; Koca, Seluklularda Ordu Asker Kltr, s.116.
25

"bayraktarlar", "davulcular", "borazanclar" ve ordunun lojistik (yol, kpr,
haberleme, salk, ikmal) hizmetlerini gren, arlklarn (harem, hazine, si-
lh, at, etlik mal, yem, ot, saman v.s.) tayan birlikler veya Sultann
maiyetinde bulunan ordu ktibleri, dnimendler, nedimler, mneccimler,
mutbah- hass grevlileri gibi gayr- muharip snflar da seferlere katlrd.
216

Sefer boyunca ordu mensuplarnn yiyecek ve temizlik ihtiyac iin de seyyar
mutfaklar, hastaneler, seyyar hamamlar (erge) ve ordu pazarlar da
kurulmaktayd.
217

Seluklu ordularnn bakumandan dier Trk devletlerinde olduu
gibi Sultan idi. Sultandan sonra ordunun komuta heyetini hanedan yeleri,
vezir ve sipahslr gibi yksek rtbeli kumandanlar oluturmakta idiler. Dier
rtbeler ise "otaba" (viskba), "haylba" (serhayl), "hcib" ve "emr"
olarak sralanmaktayd.
218
Ota ba (visak ba), ordudaki ilk rtbeyi tekil
ediyordu. Bu gnk manga komutan gibi 8-10 kiinin sevk ve idaresinden
mesul idi. Serhayl (hayl ba) ise 10 ile 50 kii arasnda bir askerin
komutasndan sorumlu idi. Bugnk takm komutanna tekabl ediyordu.
Hcibin emrinde ise elli civarnda asker bulunuyordu. Emr unvan tayan
riclin komuta ettikleri asker miktar ise 5 il 10.000 arasnda
deimekteydi.
219










216
Kymen, a.g.e., s.263-265., Koca, a.g.e., s.123-124.
217
Koca, a.g.e., s.125. Erdoan Meril, Seluklularda Ordu Pazar, Mbahat Ktkoluna
Armaan, (Ed.Zeynep Tarm Ertu), stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 2006.
218
Bunlar hakknda bkz., Hasan Enver, s.18, 41, 29 42, 131, 133, 214, 287 ve muhtelif yerler.
219
Kymen, a.g.e, s.265-267.; Koca, a.g.e., s.126-127.

I. BLM
TRKYE SELUKLU ORDUSUNU
OLUTURAN NSAN UNSURU

A) DAM KUVVETLER
1- Gulmlar
Gulm (`=) mefhmu
220
, gulm sistemi ve bu sistemin sair
Mslman Trk devletlerinde uygulanmas hakknda eitli aratrmalar
yaplmtr.
221
Bu aratrmalardan elde edilen bilgilere gre esir veya kle




220
Kelime anlam ergenlik ana gelmemi erkek ocuk; hizmeti, kle olmakla beraber daha ok
asker bir stlah olarak nem kazanan gulm sznn ve muadili veya benzeri olarak kullanlan abd
(--=), rakk (-), memlk ('--), mevl (`-), vasf (---), hdim ('=), uak ('-), vuk ('-)
ve kul () tabirlerinin etimolojik incelemesi ve deerlendirmeler iin bir sonraki dipnotta zikredilen
eserlerde geni bilgi bulunmaktadr.
221
Bu aratrmalardan balcalar unlardr: Daniel Pipes, Slave Soldiers and Islam, The Genesis of
a Military System, London 1981.; David Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army I,
Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, XV/2 (1953), s. 203-
228.; Ayn yazar, Studies on the Structure of the Mamluk Army II, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, University of London, XV/3 (1953), s. 448-476.; Ayn yazar, Studies
on the Structure of the Mamluk Army III, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
University of London, XVI/1 (1954), s.57-90.; Ayn yazar, Preliminary Remarks on the Mamluk
Military Institution in Islam, War Technology and Society in the Middle East, (Ed. V J. Parry-
E.Yapp), London 1975., s.44-58.; Ayn yazar, Aspects of the Mamluk Phenomenon, Part I: The
Importance of the Mamluk Institution, Der Islam, LIII/2 (1976), s. 196-225.; Ayn yazar, Aspects of
the Mamluk Phenomenon, Part II: Ayyubids, Kurds, and Turks, Der Islam LIV/1 (1977), s.1-32.;
Ayn yazar, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, (Terc. Samira Kortantamer), Tarih ncemeleri
Dergisi, IV (1988), s.211-248.; Amelia Leavoni, The Mamluk Conception of the Sultanate,
International Journal of Middle East Studies, 26 (1994), s. 373-392., R. Stephen Humphreys, The
Mamluks, Dictionary of the Middle Ages, (Ed. Joseph R. Strayer), (Charles Scribners' Sons), New
York 1987., s.68-69.; Robert Irwin, The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk
Sultanate, 1250-1382, (Southern Illionis Univesty Press), Carbondale 1986., s.1-25.; C. E. Bosworth,
Ghaznavid Military Organization, Der Islam, XXXVI (1960), s.37-77.; Kzm Yaar Kopraman,
Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989., s.1 vd.; Altan etin, Memlk Devletinde Asker Tekilt,
(Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002.; Speros
27



olarak hizmete alnan kimselerin, kabiliyetleri ve aldklar eitim neticesinde
kazandklar becerileri dorultusunda bata ordu olmak zere eitli devlet
hizmetlerinde istihdam edilmesi suretiyle ileyen mekanizmaya gulm
sistemi (military slave system, military slavery) denmektedir.
Bizans, Sasan ve sair devletlerde grlen klelerin orduda
kullanlmas (arming slaves)
222
ve cretli askerlik (mercenaries, hired
soldiers)
223
uygulamalarndan tamamen farkl bir messese olan gulm
sistemi, slm medeniyetine has bir kurum olarak ortaya kmtr. lk izlerine
Hz. mer dneminde rastlanmakla beraber
224
, Emevler
225
ve zellikle




Vryonis, Seluklu Gulmlar ve Osmanl Devirmeleri, (ev. Tuncay Birkan), Cogito, 29, (2001),
s.94.
222
Klelerin asker hizmetlerde kullanlmas, klelik sisteminin ortaya kndan beri rastlanan bir
uygulamadr. Buna karlk gulm sisteminde klelerin, sistematik bir asker eitime tabi tutulmak
suretiyle profesyonel asker olarak yetitirilmesi ve daim ve maal (mrtezika) olarak muhtelif devlet
hizmetlerinde grevlendirilmesi sz konusudur. Dolaysyla bu sisteme dhil olan bir gulm,
profesyonel asker nitelii tamakta ve sradan klelerden farkl bir konumda bulunmaktadr (Pipes,
a.g.e., s.12-23.; etin, a.g.t., s.1-3.; Mehmet Nadir zdemir, Abbasi Halifesi Mutasmn Ordusunda
Bulunan Trklerin Kle Olup Olmad Meselesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.. Trkiyat
Ara. Enst Yay., Say.18 (Gz 2005), s.211-230.)
223
Baz aratrmaclar, gulmlar iin cretli asker (mercenary) ifadesini kullanmlardr. Hizmetleri
mukabilinde belli bir maa veya cret alan gulmlara bu ismin verilmesi, ilk bakta makul
grnmekle beraber ciddi hatalara sebep olmaktadr. Zira cretli askerlik (mercenary), erken
alardan itibaren muhtelif devletlerde mevcut olduu bilinen bir sistem olup belli dnemlerde veya
ihtiya halinde orduda istihdam edilen ve bunun iin belli bir cret denen geici, kiralk askerleri
ifade etmek zere kullanlmaktadr. Buna karlk gulm tabiri, hem stlah hem de uygulama
bakmndan slm medeniyetine has bir kurum olup cretli askerlikten tamamen farkldr. zellikle
Batl aratrmaclar, gulm sisteminin bu zelliine ve cretli askerlikten farkna iaret etmekle
beraber, Douya zg birok kavram ve stlah olduu gibi gulm tabirini de Bat literatrnde
mevcut mercenary (cretli asker) kelimesiyle ifade etmiler ve bu durum kiralk/cretli askerler ile,
bunlardan tamamen farkl, kendine zg bir sistemin rn olan gulmlarn birbirine kartrlmasna
sebep olmutur. cretli askerler hakknda ilgili blmde geni bilgi verilecektir.
224
slm ordularnda, Hz. mer dneminden nce de klelerin yer ald bilinmektedir (Pipes, a.g.e.,
s.107-113.; Keegan, a.g.e., s.304.). Ancak bunlarn gulm sistemine gre yetitirilmi kleler olmad
anlalmaktadr. Hz. mer devrinde ise Dvnl-ceyin kurulup muhariplerin kayda alnmas (at-
Taber, The History of Al-Tabari, XII, s.199-200.; el-Belzur, (Trke terc., s.654 vd.); el-Mverd,
el-Ahkms-Sultniyye, s.374., Ayn Yazar, Nashatl-Mlk, s.310.; Corci Zeydan, slm
Medeniyeti Tarihi, I, Mtercimi: Zeki Megamiz-Nairi: Mmin evik, stanbul 1971., s.222-223.;
Mehmet Ayka, Abbas Devletinin lk Dnemi dar Tekiltnda Dvnlar (132-232/750-847),
TTK Yay., Ankara 1997., s.71.) ve bu cmleden olmak zere Kadisiye Savandan sonra, Ssn
ordusunda bulunan baz birliklerin kayda alnmas (el-Belzur, Trke terc., s.401-402.),
aratrmaclar tarafndan gulm sistemin ilk rnei olarak deerlendirilmitir (David Ayalon,
28



Abbsler dneminde
226
tekml etmi ve daha sonra Afrikadan Asyaya,
Endlsten Hindistana kadar uzanan sahada kurulan btn slm
devletlerinde idar ve asker yapnn temel ve vazgeilmez bir unsuru haline
gelmitir.
Gulm sisteminin ortaya knn sebepleri hakknda muasr
kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr. Bununla beraber bn Haldn ve
Nizml-mlk gibi baz melliflerin muhtelif vesilelerle dile getirdikleri baz
grlerinin, gulm sisteminin douunun sebeplerini veya sz konusu
sistemin douuna zemin hazrlayan fikr altyapy ak bir ekilde ortaya
koyduu sylenebilir.
bn Haldnun, gulm sisteminin douuna ilikin grlerine,
mehur devlet nazariyesinde tesadf edilmektedir. Mellifin yaad devir ve
ncesine ait uygulamalardan hareketle kaleme ald phesiz olan
nazariyesine gre devleti idare edenler, zafer ve maksatlara erime, kar
koyanlar kovma, devlet ve tahta sahip olma ve nce hkmet srm
olanlarn elinden devleti ekerek alma a olan birinci devrede asabiyyet
duygusunu n planda tutar ve hkimiyetin icras, vergi ve para toplama,




Preliminary Remarks, s..44-46.; Pipes, a.g.e., s.159-160.; Hugh Kennedy, The Armies of the
Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001., s.62.
225
Emev ordularnda kendilerine maa balanan Trk askerlerin mevcut olduuna dair birok kayt
bulunmaktadr. Toplu bilgi iin bkz., Ayalon, Preliminary Remarks, s.47.; ayn yazar, The
Importance of the Mamluk Institution, s.205.; Pipes, a.g.e., s.129-131.; etin, a.g.t., s.20.; V. J. Parry,
slmda Harp Sanat, (Terc. Erdoan Meril ve Salih zbaran), EF Tarih Dergisi, Say. 28-29
(1974-1975), s.195.; Ayn yazar, Savalk, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, II, (Ed. P. M.
Holt-A.K.S. Lambton-B. Lewis), stanbul 1997., s.401.; Mustafa Zeki Terzi, Gulm, DA, XIV.,
stanbul 1996., s.178.
226
Pipes, a.g.e., s.131-139.; Bosworth, a.g.m., s.41 vd.; Matthew S. Gordon, The Breaking of a
Thousand Swords: A History of the Turkish Military of Samarra (A.H. 200-275/815-889 C.E.),
(State University of New York Press), Albany 2001., Patricia Crone, Slaves on Horses: The
Evolution of the Islamic Polity, (Cambridge University Press), New York 1980., s.74-vd.; Reuven
Amitai, The Mamluk Institution, or One Thousand Years of Military Slavery in the Islamic World,
Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age, (Editors: Christopher Leslie Brown,
Philip D. Morgan), (Yale University Press), New Haven 2006., 40-50.; D. Sourdel, Ghulm- The
Caliphate, EI
2
, II., s.1079-1081; Terzi, a.g.m., s.178-179.; Parry, slmda Harp Sanat, s.196.;
Ayn yazar, Savalk, s.401-403.
29



devletin snrlarn koruma gibi icraatlarn kendi kavmine dayandrp, onlarn
fikir ve oylarn almadan hareket etmezler.
kinci devrede ise asabiyet duygusunu devam ettirmekle beraber
kendi kavmini devlet idaresinden uzaklatrmaya, devleti kendi bana idare
etmeye balar. te bu aamada hkmdar, kleler (mevli/'-) edinmeye
ve ihsanyla adamlar besleyerek onlar kendisine yardmc yapmaya nem
verir. Bunlarn saylarn oaltr. Bundan maksad, ayn boy veya kabileden
gelen, dolaysyla devlette kendi hissesi nispetinde paylar bulunan,
soydaarn dlamaktr. Hkmdar, bu devirde onlar hkmetin idaresinden,
servet ve nimetlerinden uzaklatrmak, onlar arkaya srmek ve hkmdarlk
kendi sllesinde kararlasn diye, onlar kendisine boyun edirmek, ululuu
kendi sllesine tahsis etmek iin alr. Bu suretle onlara galebe almak ve
onlar devletin nimetlerinden uzaklatrmak hususunda devleti ilk kuranlarn
katlanm olduklar ve belki de ondan daha iddetli hallere katlanr. nk ilk
nce hkmet srenler yabanclar kovmular, kudret ve kuvvet shibi olan
urular onlara arka olmulard, hepsi de dmanlara kar birlikte alm
ve arpmlard. Hkmdar bu ikinci devrede ise akrabalarn
uzaklatrmakla uramaktadr ve bu ekilde akrabalarn devletin
nimetlerinden uzaklatrrken, yardmcs azdr, bunlar da yabanclardr.
Bundan dolay birtakm zorluklarla karlar.
227

Grld zere bn Haldn, devlet idaresi ve orduda gulm kkenli
kiilerin yerletirilmesini, hkmdarn konumunu kuvvetlendirmek veya
otoriteyi tek elde toplamak amacna balamaktadr. Meseleye bu adan
bakldnda, kle (mevli) veya gulm kkenli kiilerin, hkmdarn
merkeziyeti devlet siyasetine en iyi ekilde hizmet edecekleri phesizdir.
Nitekim sistem iin elverili olan ey, gulmlarn ounlukla kk yata ya-




227
bn Haldun, Mukaddime, I, (ev. Zakir Kadir Urgan), MEB Yay, stanbul 1997., s.445, 460-461.
30



banc bir kltrel ortamdan ya da uzak bir corafi blgeden deviriliyor
olmalardr. Kk kleler saraya alndktan sonra verilen eitim ve terbiyeyle
istenen kalba dklebilir. stelik yeni girdikleri bu yabanc muhitte, efendileri
yani Sultan sayesinde sadece hayatlarn deil, istikballerini de garantiye
alm olarak, bir yandan refah iinde yaamak dier yandan ise devletin idar
veya asker tekiltnda nemli mevkilere gelebilmek ansna kavumulardr.
Konumlarnn muhafazas, paras olduklar sistemin ve efendileri olan
Sultann muhafazasna baldr. te bunun iin gulmlar, efendilerine kar
kendi kavminden veya yerli tebaadan daha fazla sadakat gsterirler
228
.
taatkr bir kle (bende) 300 evlattan iyidir. Zira ocuklar babann lmesini,
kle ise uzun yaamasn ister darb- meseli, bu durumu ok manidar bir
ekilde zetlemektedir.
229

Baz yazarlar da gulm sisteminin temelinde, hkmdarn
konumunu kuvvetlendirmek veya otoriteyi tek elde toplamak dncesi
yannda asker saiklerin de mevcut bulunduuna iaret etmilerdir. Bu
konuya dikkat eken Nizml-mlk, orduyu oluturan askerlerin hepsinin bir
soydan olmas halinde bunlarn ok almayacaklarn, bunun nne
gemek iin muhtelif etnik kkenlere mensup askerlerden oluan, muhtelit bir
ordu kurulmas gerektiini sylemektedir. Mellife gre, herhangi bir etnik
kkene mensup askerler, dierlerinden daha ok alarak gze girmek
isteyecekler ve aralarnda doacak rekabet sebebiyle hizmet yarna




228
el-Mverd, Nashatl-Mlkta, meliklerin yaknlar hakknda bilgi verirken hizmeti ve
gulmlar, z evlatlarndan hemen sonra zikretmitir (s.225.). Atebetl-Ketebede de Belh valilii ve
hneliine atanan Ebu'l Feth b. Ebu Bekr b. Kumc'a verilen menrda, onun memlklerden biri
olmasna karn, himmet-i mlka sahip olduu ve bundan dolay mlk ve devlet paylarnda hakk
bulunduu zikredilmitir ( --' - -'- -+ -- -+= . -- ='- -- - --'-- -= '
- '+-) (Atebetl-Ketebe, s.75..)
229
\ - .- - -= ' ---= = --- - =- ---- = -- Nizml-mlk, s.158., (Trke terc.,
s.151.) Bosworth, Ghaznavid Military Organization, s.40-41.; Vryonis, Seluklu Gulmlar ve
Osmanl Devirmeleri, s.94.
31



gireceklerler.
230
Ayn hususa iaret eden es-Selib de her milletin farkl bir
asker kabiliyete sahip olduuna dikkat ekerek, iyi bir ordu oluturmak
isteyen hkmdarlarn, eitli milletlere mensup askerlerden faydalanmasn
gerektiini kaydetmitir
231
.
Hkmdarn, devletin siyas, idar ve asker kadrolarndan kendi
kavmini uzaklatrarak, bunlarn yerine farkl etnik kkenlerden gelen
gulmlar ikame etmesi, gnmzn teamlleri ile deerlendirildiinde
anlalmas g bir uygulamadr. Ancak sz konusu uygulamann, Ortaa
slm dnyasnn teamlleriyle deerlendirildiinde son derece makul ve
ilevsel olduu anlalr. Her eyden nce Ortaa slm dnyasnda
gnmzdeki anlamnda bir millet ve milliyetilik anlaynn ve bu anlayn
bir neticesi olarak doan ulus devlet yapsnn mevcut olmad malumdur
232
.
Dolaysyla devlet idaresi ve orduda farkl etnik kkenlerden gelen gulm
kkenli kiilere yer verilmesi sakncal veya devletin yabanclamasna zemin




230
Kaydn tamam u ekildedir: Btn ordu bir soydan olduu zaman, bundan tehlike (hatar) ler
doar; ok almazlar. (Ordunun) her soydan olacak ekilde kark bulunmas (tahlt) gereklidir.
Derghta ikamet eden 2000 Deylem(li) ve Horasanl lazmdr. Mevcut olanlar muhafaza etsinler, geri
kalann (iki bine) tamamlasnlar. Eer bunlarn bazlar Grc ve Fars ebankrelerinden olursa,
uygun olur. Zira bu soy hep iyi insanlar olurlar. Hikye: Trk, Horasanl, Arap, Hindu, Gurlu,
Deylem(li) gibi her soydan askere sahip olmak, Sultan Mahmud'un deti idi. Seferde her gece her
gurup (gruh)tan ka kiinin muhafz nbeti (yatak) olarak gideceini belli ederlerdi ve grubun
(nbet) yerini gsterirlerdi. Hibir grup birbirinin korkusundan kendi yerlerinden kmldamaya cesaret
edemezdi: Birbirlerini gzlerlerdi ve uyumazlard. Eer sava gn idi ise her soy (mensubu), kendi
ad ve erefini (korumak) iin alrlard, ne kadar iddetli olursa olsun savarlard. yle ki, kinse,
filan soy (mensuplar) savata geveklik gsterdiler diyemezdi ve hepsi de birbirinden iyi olduklarn
gstermeye alrlard. Sava adamlarnn prensibi byle olduundan hepsi sk alrlard; hret
peinde koarlard. Netice olarak, silah ellerine aldklar zaman, dman (muhalif) ordusunu mutlaka
malup edinceye kadar, geri ayak basmazlard (dayatrlard). Bir ordu, iki defa veya bir defa yiit
(cre)lik gsterip dmana zafer kazandktan sonra, 100 atl; dmann 1.000 atlsn yener. Artk hi
kimse, bu galip orduya mukavemet edemez. Btn etraf ordular bu (galip) padiahtan korkarlar ve
itaatli ve emre amade (fermn-berdr) olurlar (Nizml-mlk, 136-137., Trke terc., s.129-130.).
231
Ebu Mansur es-Selib, Adbul-Mlk (Hkmdarlk Sanat), (ev.Sait Aykut), stanbul 1997.
s.179.
232
Baz yazarlar, sz konusu uygulamay deerlendirirken anakronizm hatasna dmler ve
meseleyi gnmzn devlet ve siyaset anlayyla izah etmeye alarak gulm sistemini, devletin
Trklk siyasetinden kopmas veya yabanclamas olarak grmlerdir. Hlbuki konu Ortaa slm
leminin devlet ve siyaset anlay ve bu anlayn ortaya kard teamller gz nnde bulundurarak
deerlendirilmelidir.
32



hazrlayan bir durum olarak grlmemi, hatta zaman zaman devletin veya
ordunun azametini gsteren bir husus olarak kabul edilmitir
233
. stelik bn
Haldnun kaydettiine gre Ortaa slm leminde gerek eref ve
asaletin ancak arkalarnda kendilerine yardm edecek kuvvet ve evket shibi
uru ve akrabalar olanlara mahsus olduu unutulmamak kaydyla, muhtelif
yollarla bir kavmin veya kiinin hizmetine giren kle, azatl veya hizmetilerin,
intisab ettikleri kiilerin neseplerinden gelmi gibi kabul edildii, o kavim veya
kiinin akrabas sayld anlalmaktadr
234
ki bu anlay, devlet idaresi ve




233
Baz kaynaklarda toplama (-=), yani muhtelit ordularn byk fayda vermeyeceine, az ama
mtecanis bir ordunun daha baarl olacana dair kaytlar bulunmaktadr (Fahr-i Mdebbir,
Adabul-Harb ve-ecaa, s.378-385.). Ancak ileride de temas edilecei zere, gulmlardan
mteekkil hssa ordularnn, oradan buradan toplanm unsurlardan mteekkil, ortak ruh ve hareket
kabiliyetinden yoksun gayr- mtecanis bir ordu olmad, belli bir eitim srecinden gemi, bu
zaman zarfnda sadece harp sanatnda deil ierisinde bulunduu devlet ve toplum hayatnn temel
esaslar konusunda da yetitirilmi ve gerek Sultana gerekse devlete ballklarn trl vesilelerle
ispatlam gulmlardan oluan kuvvetler olduu unutulmamaldr. Dolaysyla saray ve ordudaki bu
etnik eitlilik, zaman zaman hkmdarlarn bir vn kayna, devlet ve ordunun azametinin bir
gstergesi olarak deerlendirilmitir.
234
bn Haldna gre arkalarnda kudretli uru ve akrabalar olan eref ve asalet sahipleri kendi
kavimlerinden olmayanlar kendi terbiye ve hizmetlerine kabul eder veyahut onlara yardm etmeyi ve
koruyup kollamay zerlerine alrlar. Yahut esir ederek ve satn alarak onlara sahip olurlar yahut da
azat ederek bunlar kendilerine intisab ettirirler; yukarda anlattmz vastalardan biriyle sahiplerine
intisab edenlerin bu insitablar akrabalk yerini tutar, mensup olduklar kiilere yardm ve arka olmak
hususunda, sahiplerinin neseplerine mensup olanlar gibi saylrlar, o nesepten gelmi gibi onlarn
neseplerine intisab ederler. Bu nesebin dizisine girmekle, nesep sahiplerinin mensup olduklar kavim
ve uruun akrabal hakkn kazanm olurlar. Tanr elisi: Bir kavmin kle ve azatls o
kavimdendir hadisi ile buna iaret etmitir. Bundan anlaldna gre bir kimse bu sebep ve
vastalardan biri ile dier bir kavim ve urua intisab ederse, kendi kavimleri ne kadar asil olursa olsun,
yeni sahiplerinin neseplerine intisab etmekle, eski nesep ve asaletlerini kaybederler. Hadiste kullanlan
Mevl tabiri klelik, terbiye ve hizmetine girmekle husule gelen Mevllk hak ve hukuku demektir.
Bu balarla o nesebe intisap edene asl nesebinin fayda ve tesiri yoktur. nk onun asl nesebi
shibinin nesebinden ayr ve bu nesebe intisapla o eski nesep ban kaybetmi saylr. Bunlar artk o
sllenin uyruk ve hademeleridir. Bunlardan birinin ata ve babalarndan birok kimse kle veyahut
hademe olarak o sllenin hizmetinde bulunmu ise, onun eref ve asaleti o nispette, dier
hademelerinkinden yksek olur. Fakat herhalde o sllenin hademe ve yardmclarnn eref ve
itibarlar eski nesebinin eref ve asaletinden ileri gelmez, yeni bir slleye intisaplarndan dolay
kazanm olduklar derece ve erefleri ne kadar yksek olursa olsun, herhalde mensup olduklar bu
hanedann eref ve mevkiinden her bakmdan aa olmas muhakkaktr. Btn devletlerde kle ve
hademelerin durumu byledir. Onlarn ancak uzun mddet o devletin himaye, terbiye ve hizmetinde
olmas ve ata ve babalarnn da o hanedann hizmetinde bulunmasyla derece ve erefleri o nispette
ykselmitir Ksas yukarda anlatlan vasta ve balardan hangisiyle olursa olsun, slle ve
ahslara intisab edenler ancak onlara nispet olunurlar, yalnz o devlet (ve ahs) in himaye ve terbiyesi
33



orduda farkl etnik kkenlere mensup kiilere yer verilmesinin, tabi bir teml
halinde asrlarca devam etmesine imkn tanmtr.
bn Haldn ve Nizmll-mlkn grleri, gulm sisteminin ortaya
knn sebepleri veya bu sisteminin fikr temelleri olarak gnmz
aratrmaclar tarafndan kabul grmtr. Bununla beraber bu siyas ve
asker saiklere, Arap birliklerinin istenen lde dzenli ve etkili sava
gcne sahip olmamas, sava unsur sknts
235
, cihat anlayndan
uzaklaarak devleti bir imparatorluk haline dntren Emev ve Abbas
halifelerinin, bu deiime kar direnen gaziler yerine, efendilerine kesin itaat
edecek asker birlikler kurma istei
236
, orduda profesyonel asker istihdamna
imkn tanyan iktisad kalknma
237
ve asker teknolojide meydana gelen baz
gelimeleri
238
de ilave etmek mmkndr.
Byk Seluklu Devletinin Anadolu ubesi olmas hasebiyle bu
devletin siyas gelenei zerine ina edilen Trkiye Seluklu Devletinde de
gulm sistemi uygulanm ve bunun neticesinde Sultann ahsna bal, her
an savaa hazr, maal bir gulm ordusu oluturulmutur
239
. Ancak sz




ile eref, asalet ve kudret kazanrlar; bundan tesi arzu ve heveslere tabi olan nefislerin katland
vehim ve hlyadan ibarettir ve asl yoktur (bn Haldn, I., s.342-345.)
235
V. Xylyfly, Slcyk Devltinin Daxili Kyrylyyna Dajir, (ADETI Nrijat), Baq 1930., s.6.;
Pipes, a.g.e., s.167-170.; Ayalon, Preliminary Remarks, s.44.
236
Crone, Slaves on Horses, s.57, 62-63.; Pipes, a.g.e., s. 64-70, 75, 99.
237
Bosworth, Ghaznavid Military Organization, s.41; Keegan , a.g.e., s.302-305.).
238
Gulm sisteminin asker teknolojiyle olan alkas hakknda ortaya atlan grlerden biri zengi
teorisidir. Bu teoriye gre ilk defa V. yy.da inde icat edilen zengi (stirrup), svarilerin harp
meydanlarndaki etkinliini artrm ve bu gten faydalanmak isteyen hkmdarlar, atl gebe
kavimleri orduda istihdam etmeye balamlardr (Lynn Townsend White, Medieval Technology and
Social Change, (Oxford University Press), Oxford 1962., s.15-38.; Pipes, a.g.e., s.54-58.; Amitai,
The Mamluk Institution or One Thousand Years of Military Slavery in the Islamic World, s.46.;
Bert Hall, Lynn Whites Medieval Technology and Social Change after thirty years,
Technological Change: Methods and Themes in the History of Technology, (Edited by Robert
Fox), (Harwood Academic Publishers), Amsterdam 1998., s.95-97.; Elspeth Whitney, Medieval
Science and Technology, (Greenwood Pub Group Publication), Westport 2004., s.124.).
239
Trkiye Seluklularnn, Byk Seluklu devlet tecrbesini tadklarn gsteren en arpc
rneklerden biri de Ald-dn Keykubdn, Nizml-Mlkn Siyerl-Mlkunu (Siyset-nmesi)
okuduuna dair kayttr (bn Bb, s.228.; Cenb, s.21.). bn Bb Keykubdn rnek ald
34



konusu sisteminin Trkiye Seluklu Devletinde ne zamandan itibaren
uygulanmaya balandna dair kesin bir ey sylemek olduka zordur. Bu
konudaki yaygn kanaat, bn Haldnun yukarda zikrettiimiz nazariyesine de
uygun olarak, Anadolunun fethedildii ve Seluklu saltanatnn kurulduu XI.
yzyln sonlarndan, XII. yzyln sonlarna kadar sren kurulu dneminde
devletin siyas, idar ve asker yapsnn byk oranda Trkmen unsuruna,
airet ananelerine dayand ve Trklerin Anadoluda yerleme ve birleme
devri olan bu srete dier messeseler gibi gulm sisteminin de henz tesis
edilemedii eklindedir. Buna gre gulm sistemi, devletin klasik Ortaa-
slm devletlerine has bir ekil alp sivil bir idare kadrosu ve ayn tarzda
ileyen bir tekilta sahip olduu XII. yzyl sonlarndan yani kurulu
dneminden sonra uygulanmaya balanmtr.
Trkiye Seluklu Devletinde gulm kkenli devlet adamlar ve hssa
ordusunun, kurulu dneminden hemen sonra hatr saylr bir kuvvet haline
gelmesi, bn Haldnun mehur nazariyesiyle benzerlik tamas bakmndan
dikkat ekicidir. Nitekim kurulu dneminde asker kuvvet olarak tamamen
Sultann kavmine, Trkmen unsuruna dayanan Trkiye Seluklu Devletinde
byk lde airet ananeleri cri olup yalnz idarenin deil, gnlk hayatn
da esasn askerlik tekil etmitir. Fakat zamanla, tpk Byk Seluklular gibi
klasik Ortaa slm devletlerine has bir ekil alan, sivil bir idare kadrosuna
ve ayn tarzda bir tekilta sahip olan devlet, bununla paralel olarak, klasik
Ortaa-slm devletine has bir payitaht dzeni kurup, kuvvetli bir merkeziyet
sistemi takip etmeye balamtr
240
. Yeni rejim, gayesi bakmndan srf




hkmdarlar arasnda da Emr emsl-Mel Kbs b.Vemgiri zikretmitir ki bu zat, skender b.
Keykvus adyla mehur olup Kbsnmenin yazardr.
240
Trk hkimiyet telakkisinde ciddi bir tekmle iaret eden bu deiikliin Trk mme hukukunun
kendi iindeki bir tekml m, yoksa slm amme hukukundan veya baka bir yerden iktibas m
edildii konusunda deiik yorumlar mevcuttur. Trk hkimiyet telakkisinin temelinde yer alan kut
anlay, kutlu kan tayan hkmdar ailesinin btn bireylerine, hkmdar olabilme ya da devleti
idare etme hakk tanyordu. Bu durum, sonucuna katlanmak artyla her hanedan yesinin Kaann
yerine gemek iin faaliyette bulunma hakk douruyordu. Hkimiyetin belli bir ahsa deil, btn
35



Trkmen unsuruna dayanan asker nizmn tamamen karsnda
bulunduundan, bunun yerine eitli unsurlardan ibaret bir muhtelit idare ve
ordu sisteminin ve merkezde, muhtelif milletlere mensup klelerden (gulm)
oluan bir hssa muhafz kuvvetinin tekilini gerekli klmtr.
241

Gerekten de Anadolunun fethedildii ve Seluklu saltanatnn
kurulduu XI. yzyln sonlarndan XII. yzyln sonlarna kadar sren dnem
hakknda bilgi veren kaynaklar incelendiinde, gulm sisteminin varlna
iaret eden herhangi bir kayda rastlanmaz. Buna karlk Seluklu Trklerinin
Anadoluda kesin olarak yerlemelerine ve devletin tekilt, iktisat ve sanat
alanndaki geliimine balang tekil eden Miryokefalon Savandan (1176)
itibaren gulmlarla ilgili kaytlar artmaktadr.
Baz kaynaklar, ilk defa Miryokefalon Sava mnasebetiyle says
50.000i bulan Trkiye Seluklu kuvvetlerini
242
Kl Arslann askerleri ve
Trkmenler olarak tefrik etmilerdir
243
ki burada sz edilen Kl Arslann




aileye ait olmas ise l prensibini beraberinde getirmiti. Bu prensibe gre lke topraklarnn
idaresi, kutun yani devleti idare yetkisinin mterek temsilcisi konumunda olan hanedan yeleri
arasnda, hatta bazen boy begleri arasnda taksim edilirdi. Bu uygulama Osman Turann Trk feodal
devlet sistemi adn verdii bir yapnn domasna sebep olmutur. Her ne kadar bu sistem kuvvetli
ahsiyetlerin meydana kmasna yardm etmi ise de Trk devletlerinde taht kavgalar, boy beglerinin
isyanlar gibi i mcadeleleri ve bu mcadeleler sonunda paralanmalar da beraberinde getirmitir.
slm dnemde kurulan ilk Trk devletleri de bu usul devam ettirmekle beraber, ilk olarak
Seluklularn bu feodal hukukun mahzurlarn bertaraf edebilmek iin baz tedbirlere bavurduklar
grlmektedir. Seluklular, daha Turul Bey zamanndan itibaren bu feodal bnyeyi deitirme ve
merkeziyeti bir devlet vcda getirme gayretine girimilerdir. Seluklu Devleti kurulurken lkeler,
hanedan azas ve boy beg1eri arasnda, hukuk mevki ve derecelerine gre taksim edilmi, melik ve
begler feodal balar nispetinde Turul Beye balanmtr. Ancak bu taksimden itibaren Turul Bey
hanedan mensuplarnn hkimiyetlerini snrlamaya ve aristokrat Trkmen beglerinin nfuzunu
krmaa almtr. Ancak bu gayretler iddetli mukavemetlere ve isyanlara sebep olmu, feodal
nizmdan merkeziyeti devlet sistemine gemek cidd zorluklarla karlamtr. Merkeziletirme
gayretine en ciddi muhalefeti, orijinal bir mesele olarak kuruluundan beri Seluklu Devletini
megul eden Trkmenler gstermitir.
241
Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol I, s.102-103.
242
Feridun Dirimtekin, Seluklularn Anadoluda Yerlemelerini ve Gelimelerini Salayan ki
Zafer, Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara 1993., s.254.
243
bnl-Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.183.); Polat, Trkiye
Seluklularnda Asker Tekilt, s.30
36



askerlerinin, Kl Arslann Kayseriden hareket ettii srada yannda
bulunan 1700 gzde svarisi
244
veya hssa birlii olduu tahmin edilebilir.
Dier yandan Trkiye Seluklu tarihinin temel kayna konumunda olan bn
Bb de 1192 ylndan itibaren balayan eserinin ilk blmlerinden itibaren
gulmlarla ilgili bilgi vermeye balar ki bu durum gulm sisteminin Trkiye
Seluklu Devletinde XII. yzyl sonlarnda mevcut olduunu gstermektedir.
Bununla beraber tarih hadiselerin, zellikle de tekilt ve
messeselerle ilgili gelimelerin, uzun veya ksa sren bir hazrlk
devresinden sonra mahhas hale geldii dnlecek olursa, gerek
Miryokefalon Savanda tesadf ettiimiz hssa ordusunun gerekse bn
Bbnin kaytlarnda rastladmz gulmlarn, birden bire ortaya km
olamayacaklar meydandadr. Bu durum, gulm sisteminin temellerinin sz
konusu tarihten daha nce atlm olabilecei ve zikrettiimiz hssa ordusu
ve gulmlarn da bu sistemin ilk numneleri olarak kaynaklara yansm
olabilecei fikrini akla getirmektedir.
Trkiye Seluklularnn, gerek gulm sistemin baarl bir ekilde
uygulandn bildiimiz Byk Seluklu gelenei gerekse devletin kurulduu
muhitin siyas ve asker zellikleri gerei gulm sistemine yabanc
olmadklar malumdur. Bunun yannda, hanedan azalarndan baka, teki
devlet riclinin bile mevkilerine gre az veya ok sayda gulma sahip
olduklar bir dnemde, Trkiye Seluklu sultanlarnn da gulmlardan oluan
bir maiyyet kuvvetine ve sair grevlilere sahip olmadklar dnlemez.
Nitekim kaynaklarda ilk Trkiye Seluklu sultanlarnn ok az da olsa
ahslarna bal gulmlar bulunduuna iaret eden baz kaytlara
rastlanmaktadr. Szgelimi Sultan I. Kl Arslann Meyyfrkne tayin ettii
Humartan, Sultann babasnn, yani Sleyman hn gulm olduu




244
Anonim Seluknme, (Trh-i l-i Selk der Anadolu), Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III,
(Yaynlayan ve ev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara, 1952., s.39, (Trke terc., s.25).
37



aka ifade edilmitir
245
. Dier yandan znikin Hallar tarafndan igali
hakknda bilgi veren kaynaklarda, znikteki Seluklu sarayna, saray
memurlarna ve hazineye dair bilgilere tesadf edilmektedir
246
ki buna gre
daha Sleyman htan itibaren znikte ve daha sonra da Konyada -tam
anlamyla klasik Ortaa devletlerine zg bir karakter tamasa da- bir saray
ve payitaht dzeninin kurulduu ve sz konusu saray memurlar arasnda
gulm kkenli devlet adamlarnn bulunduu tahmin edilebilir
247
.
Ayrca 1176 ylna gelene kadar yaplan savalarda ve
Miryokefalonda malup edilen ordu veya blge halkndan birok esir
alndna dair bilgiler de mevcuttur
248
ki bu esirlerin en azndan bir ksmnn
dergha alnp gulm eitimine tabi tutulmu olmas kuvvetle muhtemeldir.
Nitekim 1176dan itibaren sk sk zikri geen hssa ordusu ve gulm kkenli
devlet adamlarnn, sz konusu tarihten nce dergha alnm olmalar ve
belli eitime tabi tutulduktan sonra devlet kademelerine yerletirilmi olmalar
gerekir. Bu durumda gulm sisteminin temellerinin kurulu dneminde atld,
ilk dnemlerden itibaren devlet tekiltnn muhtelif kademelerinde az da olsa
gulm kkenli devlet adamlarna tesadf edildii, ancak yz yl boyunca
devam eden aralksz savalar, devletin yaad siyas alkantlar ve siyas,




245
'--'- '-= -- '-- bnl-Ezrak, Trhl-Frk, s.272.
246
Fulcher, (Book I) s.64-65.; Anna Komnena, s.328-330.; Cenb, s.4.; Step han Runciman, Hal
Seferleri Tarihi I, (ev. Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1992., s.138-141.
247
Kaynaklarda Sleyman h, I. Kl Arslan ve I. Mesud dnemlerinde ne znikte ne de Konyada
Ortaa dou ve bat dnyasnn klasik payitaht dzenine benzer bir merkez ve saray tekiltnn
mevcut olduuna dair ok az bilgi bulunmaktadr (Komnena, s.124.). phesiz bu durum, devletin
kurulu yllarnda her bakmdan Trkmen karakterini muhafaza etmesi, yerleik devlet nizmnn
henz tam anlamyla kurulmam olmasndan ileri gelmektedir ki Runcimann zniki Hallara terk
etmek zorunda kalan Kl Arslan iin ... Sultann gerek payitaht adrndan ibaretti. cmlesi bu
durumu ak bir ekilde ortaya koymaktadr (Runciman, I, s.141.). Bununla yukarda zikrettiimiz
kaytlar da gzden karmamak, tam anlamyla olmasa bile ksm bir payitaht dzenin kurulduunu
kabul etmek gerekir. znik gibi Sultann devleti ynettii merkez (Anonim Sryn Vekayinmesi,
Trke terc., s.31.) olan Konyada da benzer bir yapnn mevcut olmas muhtemeldir.
248
Mihail, s.60, 65, 113, 123, 155, 160, 246, 369.; Mateos, s.108, 112, 115, 119, 121, 155-156. ve
muhtelif yerler.; Ebul-Ferec, II, s.375; Smbat, s.73.; Komnena, s.514-515.; bnl-Ezrak, Trhu
Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.183.).
38



idar ve asker nizmdaki Trkmen nfuzu gibi kurulu dnemine has genel
vaziyet ierisinde tekmln ancak XII. yzyln sonlarnda
gerekletirebildii sylenebilir. Bu tarihten sonra devletin hem siyas tekilt
hem de iktisad ve ictima bakmdan klasik Ortaa slm devleti haline
gelmi olmas, yani merkeziyeti devlet anlayna sahip daha sistemli ve
dzenli bir yapya kavumas da sistemin baarl bir ekilde uygulanmas iin
gerekli olan siyas ve iktisad zemini hazrlamtr.
249

Trkmenlerin nfuzunun azaltlmas ve bunlarn yerine devlet idaresi
ve orduda gulm kkenli kiilerin ikame edilmesi suretiyle yeni bir
yaplanmaya gidilmesinde siyas saiklerin yani Sultann konumunu
kuvvetlendirme istei veya merkez otoritenin etkinletirilmesi hususlarnn
etkili olduu phesizdir. Zira grnte Sultana tabi olmakla beraber kendi
begleri idaresinde mstakil olarak yaayan Trkmenlerin hem hayat tarzlar
hem de airet ananeleri icab yeni yaplanmaya yani merkezi devlet dzenine
ayak uyduramayacaklar, hatta daha nce de olduu gibi
250
kar kacaklar
meydandayd. Gerekten de devletin anlay, tekilt ve messeseleri
itibaryla klasik Ortaa slm devleti modeline doru ilerlemesi, Trkmenlerle
merkezi otorite arasndaki ban her geen gn daha da zayflamasna sebep
oluyordu. Zira onlar iin yerleik devlet nizmnn, snr mefhumunun,
devletleraras antlamalarn, vergi usulnn ve sair brokratik kaidelerin fazla
bir anlam yoktu ve bu yzden kendileri iin gayet tabii olan mstakil
hareketleri, merkezin hilafna geliebiliyordu
251
. Szgelimi Sultann kontrol




249
Gulm sisteminin gerek anlamda uygulanabilirliinin yerleik devlet dzeni ve zellikle iktisad
durumla alakal olduu malumdur. Hereyden nce devletin gulm kkenli devlet adamlar ve
askerlere maa deyebilecek seviyede gl bir maliyeye sahip olmas gerekmektedir. Dolaysyla
gulm sistemi, devletin ml ve iktisad bakmdan gelimi bir seviyeye ulat dnemden itibaren
tam anlamyla uygulanabilmitir.
250
Byk Seluklu Devleti dneminde Trkmenlerle merkez otorite arasnda yaanan hadiseler
hakknda toplu bilgi iin bkz, Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.158-167.
251
Trkmen hayat, Trkmenlerin Anadoluyu il tutmas, bu srete yaanan deiimler ve yerli ahali
ve merkezi otoriteyle ilikileri hakknda bkz., Polat, a.g.t., s.21-83.
39



etmekte zorland Trkmenlerin snr ihlalleri, Bizansla siyas krizlere sebep
olabiliyordu
252
. Bu durum o derece ciddi bir boyuta ulamt ki II. Kl Arslan,
Maunel Komnenosla yapt antlamada (1162) kendisinin izni dhilinde
hibir Trkn onlarn topraklarna ayak basmayacan, eer baka Trk
begliklerinden birisi Romallarn topraklarna zarar vermeye kalkrsa, hemen
onlara sava aacana ve nereden gelirse gelsin ihaneti durduracana dair
sz vermek zorunda kalmt
253
.
Trkmenler, ayn Sultann Miryokefalon Sava sonrasnda yapt
antlamay da byk tepkiyle karlamlardr. Kaynaklarn ifadesine gre
Sultana kfrederek hainlikle sulayan Trkmenlerin
254
en gl ve
beceriklilerden oluan ounluu, ganimetleri yklenerek yurtlarna
dnmler
255
, bir ksm ise Honas ve Alaehir yolu ile stanbula dnen
malup Bizans ordusunu takip ederek taarruza devam etmilerdir
256
. Sultan




252
Trkmenlerin mstakil hareketleri veya hayat tarzlar ve airet ananeleri icab merkezi otoriteyle
ters dtklerini gsteren rnekleri artrmak mmkndr. Baz yazarlar bu aknlarn Sultann bilgi ve
kontorolnde yapldn kaydetmiler, Sultanlarn bu hareketlerden sorumlu olmadklarn
belirtmelerini samimi kabul etmeyerek, onlar yaplan antlamalara sadakatsizlikle sulamlardr
(Khoniates, s.8, 85, 121.)
253
Kinnamos, s.146.; Khoniates, s.82-83.; Papaz Grigorun Zeyli, s.334.; Mihail, s.189.; Ebu'l-Ferec,
II, s.399.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.201-202. [Ancak bu antlama sz konusu
aknlar durdurmaya yetmemitir. Saylarnn 100.000i at sylenen Trkmenler Bizans
hudutlarnda, aknlarna devam etmilerdir. Bir yandan Denizliye, te yandan da Krkaa (Khliara),
Bergama ve Edremite kadar uzanan Trkmen aknlar kuzeye de yaylm ve btn bu aknlar
sonrasnda birok esir alp slm lkelerine satmlardr (Mihail, 369.). Balkanlarda meguliyetini
bitiren Manuel bir yandan bu istillar durdurmak, te yandan ok kudret kazanan Kl Arslan
sarsmak maksadyle Anadoluya kuvvetler gnderiyor; Trkmenlerin ykt Eskiehir tahkimatn
yaptryordu. Kl Arslan imparatorun hazrlanmasna kar ihtiyat elden brakmyor; Sleyman adl
mahir bir eliyi hediyelerle imparatora gndererek 12 yldan beri mevcd bulunan sulh muhedesine
sadkatini belirtiyor ve yenilenmesini teklif ediyordu. Fakat imparator sultana Trkmenlerin igal
ettikleri yerleri geri vermelerini ileri sryor; buna zahiren muvafakat eden Kl Arslan, Trkmenleri
Bizansllara kar mukavemete tevik ediyordu. Fakat imparatorun en ar teklifi, kendisine snan,
Dnimendli Zunnn ile kardei ahinha aid lkelerin kendilerine iade edilmesi idi. mparator
1175de hudutlara kuvvetler gnderdi ve tahkimata balad. (Mihail, s.369.)]
254
Mihail, s.249.
255
Khoniates, s.132.; Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.30-31.
256
bnl-Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.183.). [Khoniates, Trkmenlerin bu
taarruzlarn daha nce ki kaytlarnda da olduu gibi Sultann emriyle yaptklarn sylemektedir.
40



tarafndan Bizans ordusu ve mparatora refakat etmek zere grevlendirilen
begler, sz konusu topluluu kendilerine tbi olmayan kaba, as Trkler
olarak nitelemilerdir.
257
Bu ifade, Trkmenlerin merkezi idare karsndaki
vaziyetlerini ak bir ekilde ortaya koymakta ve Trkmenlerin artk hem
devlet nizm hem de ordu iin gvenilmez bir unsur haline geldiklerini
gstermektedir
258
ki bu durum, klasik Ortaa slm devleti modeline uygun
olarak dorudan merkeze, hkmdarn ahsna bal, daim ve maal bir
hssa ordusunun tekilini kanlmaz klmtr.
Bu deiimde, Sultann konumunu kuvvetlendirme istei veya
merkez otoritenin etkinletirilmesi gibi hususlar yannda asker saiklerin de
rol olduu unutulmamaldr
259
. Nitekim Trkiye Seluklu ordusunun,
Trkmenlerin daim ve dzenli ordu nitelii tamamas dolaysyla yaad
skntlar yannda karlat dier bir mesele de blgede hzla gelimekte
olan sava teknolojisine ayak uydurma dncesidir
260
. Anadolunun fethi ve
Trkiye Seluklularnn ilk dnem asker faaliyetlerinden bahseden btn
kaynaklar, kendine zg taktikleriyle savaan, sratle hareket eden ve
okuluk konusunda misli grlmemi bir maharet sergileyen Trkmen




Ancak mellifin bu taarruzlarn kk birlikler tarafndan yapldn zikretmesi bunlarn Sultann
hilafna hareket eden Trkmenler tarafndan yapldn gstermektedir (Khoniates, s.132.).]
257
Mihail, s.249.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.210-211.; Polat, a.g.t., s.70.
258
Trkmenlerin merkezin hilafna hareketlerine dair rnekleri artrmak mmkndr. Bu hareketler ve
Trkiye Seluk Devletinin Bizans ve znik Rum mparatorluu ile ilikilerine etkisi hakknda toplu
bilgi iin bkz., Ralph-Johannes Lilie, XII. Yzylda Bizans ve Trk Devletleri, ev. Yusuf Ayn,
Tarih ncelemeleri Dergisi, XX/1, (Temmuz 2005.), s.197-209.; Yusuf Ayn, Seluklu-Bizans
likileri, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002., s.598-617.; ahin Kl, Ykselme Devri
Seluklu-Bizans likileri, Trkler, VI., Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002., s.618-629.
259
Btn askerlerin bir soydan olmas halinde ok lmayacaklar, orduda bulunan farkl soylardan
askerlerin ise biryandan birbirlerine stn gelmek dier yandan ise birbirlerini kontrol edebilmek
dncesiyle hareket edeceklerinden daha iyi alacaklar konusunda Nizml-mlkn grlerini
zikretmitik (s.136-137., Trke terc., s.129-130.).
260
Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.46.
41



savalardan bahsetmekle beraber
261
, bu Trkmenlerin, ehir ve kalelerin,
mstahkem mevkilerin ele geirilmesi ve kuatma savalarnda, hatta zaman
zaman ar silahlar ve zrhlarla donatlm yerleik ordular karsnda yetersiz
kaldklar grlmektedir
262
.
Bu durumda Trkiye Seluklu ordusunda farkl sava trleri ve
zellikle ar silah teknolojisini bilen, ar silahlarla ve zrlarla donatlm
ordularn karsnda etkili olup kuatma ilemlerini yrtebilecek yeni snflara
ihtiya duyulmas kanlmazdr.
263
te bu ihtiya -daha nce zikrettiimiz
siyas saiklerler yannda- bu artlar haiz asker birlikler oluturmak iin
gulmlarn yetitirilmesini ve hatta ileride greceimiz profesyonel sava
nitelii tayan cretli askerlerin
264
istihdam edilmesini kanlmaz klmtr.
Ancak ortaya kan yeni asker nizmda Trkmenlerin tamamen dlanmad,
Trkiye Seluklu Tarihi boyunca hemen her asker hadisede Trkmen




261
Khoriates, s.22, 36, 122, 125, 126, 136.; Kinnamos, s.38, 45-46, 64, 146.; Komnena, s.306-307,
323, 487-488, 490-491.; Fulcher, s.57, 63, 65-67, 70.; Odo of Deuil, s.111-112, 113-119, 127-129,
137-141.; Toplu bilgi iin bkz., W. E. Kaegi, The Contribution of Archery to the Turkish Conquest
of Anatolia, Speculum, XXXIX (1964), s.96-108.
262
Khoriates, s. 13-14, 18-20, 47-48, 86.; Komnena, s.124, 166-168, 197, 198, 199, 325-329, 335, 338
ve muhtelif yerler; Fulcher, s.63-65, 67-68, 71-72, 74, 180-181.; Odo of Deuil, s.111. [Bu hususta en
arpc rnek Dorylaeum (Eskiehir) ovasnda rastlad nc Hal birliine taarruz etmekle beraber
asl Hal ordusunun yetimesi zerine bu orduyla bir meydan muharebesine girimek zornda kalan
Kl Arslann durumudur (1097). Kalabalk ve zrhlarla donatlm Hal birlikleri, Komnenaya
nazaran 80.000 kiiyi bulan ve Hallardan daha hrsl ve korkusuz aslanlar gibi savaan Trkleri
malup etmeyi baarmlar, stelik daha sonra karlatklar Trk birliklerini de yenerek onlar imha
etmilerdir (Komnena, s.333). Bu hadisenin ardndan yardma gelen 10.000 kiilik kuvvetin Ey
talihsiz! Neden korkuyorsun. Senin baban hibir savatan kamamt. Cesur ol, senin yardmna gel-
dik demesi zerine Kl Arslan unlar sylemitir: Siz deli misiniz? Siz henz Franklarn kuvvet
ve cesaretlerini grmediniz. Biz onlar malup ve birbirlerine balamay dnyorduk. Fakat bu
kadar saysz, mdhi silahlara, parldayan mzraklara, mifer ve zrhlara sahip ve lmden
korkmadan ilerleyen insanlar grdkten, kana susam hayvanlar gibi saldrlarn, esir almadan
herkesi ldrdklerini, da, tepe ve ovalar doldurduklarn mahede ettikten sonra ne yaplabilirdi.
Btn milletler bizim oklarmzdan titrer. Fakat onlar zrhlar iinde oklarmza aldr etmeden
saflarmza sokuluyorlar. Oklarmz onlara tesir etmiyor. te pek ok l verdikten sonra bu kadar
kaldk. Kimse onlara mukavemet edemez ve zulmlerine dayanamaz. (Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.102-103.)]
263
Cahen, a.g.e., s.229.
264
Buradaki cretli askerden kast, maal gulmlar deildir.
42



unsurunun varlnn devam ettii, hatta zaman zaman cretli asker olarak
celbedildikleri unutulmamaldr
265
.
Daha nce de belirttiimiz zere Trkiye Seluklu Devletinde gulm
sisteminin temellerinin ilk dnemlerde atlm olmas muhtemel olmakla
beraber sz konusu sistemin uygulanmasna dair mahhas rneklere
Seluklu Trklerinin Trkiyede kesin olarak yerlemelerine ve devletin
tekilt, iktisat ve sanat alanndaki tekmlne balang tarihi olarak kabul
edilen Miryokefalon Savandan (1176) itibaren rastlanr. Miryokefalon
Savandan bir mddet sonra eserine balayan (1192) bn Bb de ilk
blmlerden itibaren Trkiye Seluklu Devleti hizmetinde bulunan
gulmlardan sz etmeye balamtr.
bn Bbnin kaytlarnn, Trkiye Seluklu Devletindeki gulmlar ve
gulm sisteminin ileyii hakknda kurulu dnemine kyasla daha fazla
malzeme ierdii phesizdir. Ancak dier Mslman Trk devletlerindeki
gulmlar ve bu devletlerde cri gulm sistemi hakkndaki bilgilerimizle
kyaslandnda ise pek mahdud kald dikkatten kamamaktadr. stelik
mevcut kaytlar, genellikle bir kii veya olay mnasebetiyle zikredilen ve ou
zaman aklayc mahiyeti haiz olmayan dank bilgilerden ibarettir ki bu
durum Trkiye Seluklu Devletinde cari gulm sisteminin yaps ve ileyii
hakknda etrafl malumat edinmeye imkn vermemektedir.
Ayn durum, gulmlarn ordu ierisindeki durumlar iin de geerlidir.
Esasen aldklar eitim gerei hepsi de asker vasf haiz olan gulmlarn




265
Trkmenlerin nceleri ordudaki etkinliklerinin azaltlmak istenmesine karlk daha sonra doan
ihtiyatan tr cretli asker olarak orduda istihdam edilmesi Bizans mparatorluundaki
Germenlerin durumuna benzemektedir. Bizansllar da devletin kuruluu dneminden sonra Barbar
olarak nitelendirdikleri Germenleri hem ordudan hem de idar kadrolardan uzaklatrmlar, ancak bir
mddet sonra bu defa cretli asker olarak ok sayda Germeni orduda istihdam etmek zorunda
kalmlardr. yle ki Germenlerin mparatorluk topraklarndan ekip gitmeleri karsnda Bizans,
cretli asker ihtiyacn karlayamaz olmutur (George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev.
Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1999., s.50, 73.; Auguste Bailly, Bizans Tarihi, II, (ev. Haluk
aman), Terc. 1001 Temel Eser, (yer ve tarih yok), s.25-26.).
43



gerek Sultann maiyyetinde gerekse sava unsur olarak harplere itirak
etmi olduklar, kendilerine zg kyafetleri
266
, sancak
267
ve muhtelif
almetleriyle ordu ierisinde zel bir mevkide bulunduklar phesizdir.
Bununla beraber Trkiye Seluklu ordusundaki gulmlar, ordunun dier
sava unsurlarndan tefrk etmemize yardmc olacak kesin ifadelere
rastlanmamas, hangi gulm snflarnn muharip hangilerinin gayr- muharib
olduklar, hangi harplerde hangi vazifeleri ifa ettikleri, ordu ierisindeki
mevkileri, saylar gibi hususlar tam anlamyla akla kavuturmaya imkn
vermemektedir. Mevcut kaytlardan hareketle varabildiimiz neticeler ise
unlardan ibarettir:
bn Bb, aada temas edeceimiz saray grevlileri
268
ve emr
unvan tayan yksek dereceli ricl dnda Trkiye Seluklu sarayndaki
merkez ordusunu tekil eden gulmlar, gulmn- dergh ( '-`= ' - ),
gulmn- hss ('= '-`=), mefride (-'--)
269
, mefride-i halka-i hss
('= -'= -'--), halka-i hss ('= -'=), mlzm (`-), mlzmn-
dergh ( '-`- ' - ), mlzmn- yatak-i hmyn ('-- '-`-), gulmn-i




266
Gaznelilerde gulmn- hssn Seklatn, Badad ve Isfahan elbiseler giyip balarnda iki keli
klah bulunduu, altn kemer ve altn grz tadklar bilinmektedir. Ayn ekilde gulmn- sarayn
da uster ipeinden yaplm elbiseler giyip iki veya drt keli klah taktklar ve 10 miskallik
kemer ile gm veya daha deersiz madenlerden yaplan grz, kl, okluk ve yaylk tadklar
anlalmaktadr (Beyhak, s.288, 540.; Gller Nuholu, Beyhak Tarihine Gre Gaznelilerde
Devlet Tekilt ve Kltr, ( SBE, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1995., s.311).
Kaynaklar Byk Seluklu Sultan Melikhn orduyu tefti ettii srada Trk kyafeti giymi
olduklarn grd 7000 Ermeniyi ordudan kardn kaydetmilerdir (el-Bundr, s.70.) Bu kayt
Byk Seluklu gulmlarnn da kendilerine has elbise ve tehizta sahip olduklarn gstermektedir.
267
Gaznelilerde gulmn- saraydan oluan birliklerin, zerinde almet-i r bulunan sancaklar
vard ( Beyhak, s. 271, 623.).
268
Malum olduu zere hcibl-hccb, stdd-dr, emr-i angr, emr-i cndr, emr-i silah,
emr-i meclis, emr-i ikr, emr-i hr, emr-i lem, emr-i devt, emr-i mahfil, emr-i cmedr,
arabdr- hss (arab salr), tatdr (bdr), havyic salr, serheng (avu/drb) gibi devlet ricli ve
bunlara bal dier saray grevlileri ile merkez, hkmet hatta tara tekiltnda grev yapan
mernn hemen hepsi gulm kkenli devlet ricalinden mteekkildir.
269
Mefride (-'--) kelimesi imdiye kadar yaplan muhtelif aratrmalarda genellikle mfrede
olarak okunmutur. Ancak sz konusu kelime mfred (--) kelimesinin oulu olup dorusu
mefride olmaldr.
44



yatak-i sultan ('='- '-- '-`=) gibi tabirlerle zikretmitir. Bunlarn dnda
bendegn ( ---- ' ), hadem (-=), haem (-=), hav (=),
mukarrebn ('---) gibi ifadelere de tesadf edilmektedir ki bu ifadelerin de
bazen gulmlardan oluan sava unsuru, bazen kt askerlerini bazen de
ordunun tamamn nitelemek iin kullanld anlalmaktadr.
Bu tabirlerin hemen hepsinin Trkiye Seluklu Devletinden nceki
veya sonraki Mslman Trk devletlerinde de mevcut olmas dikkat ekicidir.
Szgelimi gulmn- dergha gulmn- saray eklinde Gazneli ve Byk
Seluklularda, Mefrideye mfredn eklinde Byk Seluklularda, Irak
Seluklularnda, Hrezmh ve Memlklarda, halka-i hssa Eyyblerde ve
Memlklarda, gulmn- yataka yatak ve yatak eklinde Karahanllarda
ve Byk Seluklularda tesadf edilmektedir ki bu durum, Trkiye Seluklu
Devleti ile dier Mslman Trk devletlerinde uygulanan gulm sistemi
arasndaki benzerlii gstermesi bakmndan nemlidir.
270

bn Bbnin kaytlarnda geen gulmn- derghn, Gazneli, Byk
Seluklu ve sair Mslman Trk devletlerinde gulmn- saray olarak
adlandrlan
271
ve saraya alnan btn gulmlara temil edilen bir tabir olduu
sylenebilir.
272
Bununla beraber mellifin sadece birka yerde kulland
gulmn- dergh, mefride-i halka-i hss ve mlzmn- yatak-
hmyndan tefrik ettii grlmektedir
273
ki buna gre gulmn- dergh
ifadesinin, aada bahsedeceimiz mefride ve mlzmn snflarna
ayrlmayan gulmlar iin de kullanld anlalmaktadr. Mefride ve




270
Seluklu, Eyyub ve Memlk devletlerinin asker tekilat bakmndan benzerlikleri ve bu devletler
arasndaki etkileim hakknda bkz., Cokun Alptekin, Byk Seluklu Devletinin Asker
Tekiltnn Eyyb Devleti Asker Tekiltna Tesiri, Belleten, LIV/209 (1990), s.117-120.; Altan
etin, SelukluTekilatnn Memlklere Tesiri, Belleten, LXIII/251, (2004)., s.105-130.
271
Bosworth, gulmn- sarayla gulmn- hss ve gulmn- sultannin ayn olduklarn
sylemektedir. Bosworth, Ghaznavid Military Organization, s.44.
272
Hasan Enver, a.g.e., s.42.
273
bn Bb, s.419. (Baka bir kaytta da huzurda ve derghta bulunan askerler ifadesi kullanlmtr.
bn Bb, s.468.)
45



mlzmnn gulmn- hssdan yani dorudan hkmdara bal
gulmlar arasndan seildikleri dnlecek olursa bn Bbnin bu ifadeyle
sz konusu iki snf dnda kalan gulmn- hss m yoksa gulmn-
hss dndaki saray gulmlarn m kastettii tam olarak anlalamamaktadr.
Ancak gulmn- derghn saray gulmlar anlamna gelmesi
mnasebetiyle mellifin burada saraya alnan gulmlar arasnda, dorudan
hkmdara bal gulmn- hss dnda kalan ve saray mersnn
(mer-y dergh veya ser hayln- dergh) emrinde bulunan gulmlar
kasdetmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
Saray gulmlar iinden seilen ve dorudan Sultann ahsna bal
olan gulmlara ise gulmn- hss denildii
274
ve bunlarn muhtelif snflara
ayrlarak Sultann her trl zel hizmeti ve muhafzl grevini yrttkleri
malumdur. Bu cmleden olmak zere sadece seferlerde deil sulh
zamanlarnda
275
da hkmdarn srekli yannda bulunan gulmn- hssn,
zaman zaman Sultann itirak etmedii asker harekta katld da
grlmektedir
276
. Ayrca Sultann emri zerine, baz devlet adamlarnn
tevkifi
277
, mihmndrlk veya refakatilik
278
, bir kimsenin huzura arlmas
279





274
Hasan Enver, s.32-33.
275
Ald-dn Keykubd, byk emrleri tasfiye harekt srasnda gulmn-i hssn, silah
kuanarak resm-i melf yani allm usul ve yatak kanununa gre saray sofasnda bulunmalarn
emretmitir ki bu kayt gulmn- hssn saray sofrasnda muhafz olarak bulunmalarnn rutin bir
vazife olduunu gstermektedir (bn Bb, s.267.). II. Gysd-dn Keyhsrev, tahta oturduktan bir
mddet sonra -Ald-dn Keykubdn adet haline getirdii zere- k mevsimini geirmek iin baz
devlet ricli, yaknlar ve gulmn- hssdan oluan bir kafileyle Antalya klana gitmiti (bn Bb,
s.470.).
276
bn Bb, s.419, 468.
277
I. zzd-dn Keykvus, Suriye seferi srasnda rvet thmetiyle kar karya kalan emrleri tevkif
etmek iin mefride ve gulmn- hss grevlendirmiti (bn Bb, s.196.). Yukarda belirttiimiz
Ald-dn Keykubdn byk emrleri tasfiye harekt da gulmn- hss eliyle yaplmtr (bn
Bb, s.267-268).
278
Ald-dn Keykubd, kendisine kar giritii hareketlerden piman olarak huzura gelen Melik
Ald-dn Dvudah affetmi ve Akehir-i Konya ve b- Germ (Ilgn)i ona kt ederek
gulmn-i hss, cndrn ve sipahiyn- kadim ile Akehire gndermiti (bn Bb, s.358.) Ahlatn
fethinde sonra da dvna balanan blgenin imar ve tahriri gibi ilerle ilgilenmek zere gnderilen
Shib Ziyaeddin Kara Arslan, Mstevf Saadd-dn Erdebil ve Kad erefeddin olu Pervne Taced-
46



gibi grevlerin ve gizlilik kesbeden vazifelerin yerine getirilmesinde de
gulmn- hssn kullanld anlalmaktadr
280

Daha nce de belirttiimiz zere bn Bb, gulmn- hssdan
genellikle bir kii
281
, tayin
282
veya herhangi bir olay mnasebetiyle
bahsetmitir. Gulmn- hssdan sava unsur olarak bahsettii kaytlar
ise pek fazla deildir. Bu kaytlar ierisinde mefride ve mlzmn
snflar dikkat ekmektedir ki mefridenin bir blmn mefride-i halka-i
hss, mlzmnn bir blmn de mlzmn- yatak- hmyn tekil
etmektedir.




din ve dier ashb- dvna da kendi maiyyetleri dnda mefride ve gulmn- hss refakat
etmiti (bn Bb, s.428.)
279
bn Bb, mneccime olan annesi Bb Hatunun bir kehnetinin doru kmas zerine Sultann
gulmn- hss araclyla huzura davet edildiini kaydetmitir (bn Bb, s.443.). Ald-dn
Keykubd da vefatndan hemen nce vasiyetini bildirmek zere Kemaleddin Kmyrn huzuruna
arlmasn istemi, Sultann bu istei yine gulmn- hss araclyla gerekletirilmitir (bn
Bb, s.462.).
280
Bu tr vazifelerde gulmn- hssdan en sadk ve sr tamasn bilirkiilerin grevlendirildii
grlmektedir. Saadd-dn Kpekin hareketlerinden rahatsz olan Sultan II. Gysd-dn Keyhsrev,
gulmn-i hssdan sadk birini ararak, Kpekin, utanmazl ve yzszl ele alp memleket
erknn ve saltanat byklerini birer birer ortadan kaldrdn, bu da yetmez mi gibi yalnz olarak
belinde klcyla huzura geldiini, onun bu kstahl ve saygszl karsnda ne yapacan bilemez
olduunu ve kimseye duyurmadan en ksa zamanda Sivasa gidip orann serlekeri Emr-i Cndr
Hsameddin Karacay grerek kendisinden duyduklarn ona anlatmasn ve onu en ksa zamanda
saltanat makamna getirmesini buyurmutur (bn Bb, s.480.). Mool vesayeti dneminde cereyan
eden bir olayda da kardei II. zzd-dn Keykvusla yapt mcadeleyi kaybeden ve Konya
sarayndan gizlice kamas icab eden IV. Rknd-dn Kl Arslan, Trkistan yolculuu srasnda
yannda bulunan havic salr (kilerci ba) Kemaleddinin hazrlad plan, gulmn- hssdan sr
saklayabilecek 20 kiiye aklam ve gulmn- havaichanenin elbiselerinden giyinmek suretiyle
saraydan gizlice kabilmitir (bn Bb, s.611.).
281
I. Gysd-dn Keyhsrev dneminde Antalyann fethinden sonra (3 aban 603/ 5 Mart 1207)
blgeye serleker olarak tayin edilen Mbrizd-dn Ertokuun gulmn- hssdan olduu
vurgulanmtr (bn Bb, s.99.) Baka bir kaytta da Emr emseddin Yavta (bn Bb, s.563),
Celld-dn Karatay (bn Bb, s.599.), emseddin Altunaba (bn Bb, s.605.) iin de ayn ifade
kullanlmtr (bn Bb, s.599.).
282
Khta Kalesinin ele geirilmesinden sonra Sultan, kale muhafzln ii d devlete ve lkeye
ballkla sslenip gzellemi olan hssa klelerinden (gulm-i hss) birine brakmt (bn Bb,
s.282.). Emr emseddin Yavtan Konya serlekerliine atanmas mnasebetiyle de Ald-dn
Keykubdn gulmn- hssndan olduu vurgulanmtr (bn Bb, s.563.).
47



Gulmn- hssn bir czn tekil eden mefridenin, Byk
Seluklu
283
, Irak Seluklu
284
, Hrezmh
285
, Eyyb ve Memlk
286

devletlerinde de mevcut olduu, hatta bu ad tayan bir dvnn bulunduu
287





283
Nizml-mlk, mfredn hakknda unlar sylemektedir: Derghda mfredler dedikleri 200
kiinin bulunmas lazmdr. Hem grn ve boyca, hem de yiitlik bakmndan sekin, sefer ve
hazerde hizmetde olan ve daima derghda bulunan, 100 Horasanl, dier 100 Deylemli kiiler.
Onlar iyi elbiselere sahiptirler. Onlar iin 200 takm silah yapsnlar, (gerektii) zaman onlara versinler,
(gerektii) zaman geri alsnlar. Bu silahlardan 20 (omuzdan geen) kl kua ve kalkan altndan,
teki 180 tane kuak, kalkan ve delici mzrak ile birlikte gmten olmaldr. Onlarn dolgun aylklar
ve kfi cretleri olmaldr. Her 50 kiinin -onlarn durumlarn tanyan ve onlara nasl hizmet
(edeceklerini) emreden- bir naibi bulunmaldr. Hepsinin atl ve (tam) tehiztl olmalar gerekir. Ta ki
eer bir vakit mhim bir i vuku bulursa, kendilerine deni yapmaktan geri kalmasnlar. Adlar
dvnda kaytl olan 4000 yaya daima gereklidir. Padiahn her soydan 1000 hss (sekin) adam
olmaldr. 3000 kiinin vaktinde kullanlmak zere emrlerin ve sipahsalarlarn maiyyetinde
olmaldr. [Nizm'l-mlk, 126., (Trke terc., s.118.)]
284
Sultan III. Turul, yllardan beri devam eden leri emr-i brn olundan kard, hss ile beraber
"brbek"lik levazmn ald. Emr-i br'n olu ikence tesiri ile ve grd pek ok kahr yznden
kendini muhafazaya memur olanlara saysz mallar vermei kabul etti. Onlar da kendisini Ervend
Da eteinde Calusgerd'de bir eve sakladlar. Biri yerini sultana syledi. Atl mfredn gnderdi ve
onlar anszn evin etrafn sardlar. Emr-i brn olu teslim olmuyor, ok atyordu. Bana bir darbe
indirildi ve ld, devleti katland, ortadan kalkt. Kleleri ile saray sultana kald. [er-Rvend, s.365.;
(Trke terc., II, s.335-336.)]
285
Cveyn, II, s.143,188., (Trke terc., s.344, 374.)
286
Baybars el-Mansr, (Trke terc. s.67.); Sad Abdul-Fetth Ar, el-Asrul-Memlik f Msr
ve-am, Kahire, 1986., s.473-474.; Mahmud Nedm Ahmed Fehm, el-Fennl-Arab el-Ceyl-
Msr fil-Asril-Memlk el-Bahr (1250-1383/648-783), (Basm yeri yok) 1983., s.231.; Ayalon,
Memlk Army II, s.450.; Tsugitaka Sat, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans,
Muqtas, and Fallahun, Leiden: Brill 1997., s.63, 251.; Linda S. Northrup, From Slave to Sultan:
The Career of al-Mansur Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria
(678-689 A.H./1279-1290 A.D.), Stuttgart: Franz Stener Verlag, 1998., s.198-199.; Amalia Levanoni,
The Mafarida in the Mamluk Army: Reconsidered, Arabica, LIII/3, (2006), s.331-352.
287
1395 ylnda Sultan Berkuk tarafndan kurulan dvnl-mfredin, Sultann memlklerinin
maalarn, hayvanlarnn yemlerini ve baz saray ihtiyalarn tedarik etmek gibi vazifeleri vard. Bu
dvnn bakanna nzru dvnl-mfred, shibu dvnl-mfred ve stdr (stdd-
dr/stadrl-kebr ad veriliyordu (el-Kalkaand, III/524, 528, IV/14, VI/205, VII/220, XI/154.;
Ar, a.g.e., s.439, 473.; Mahmud Nedim Ahmed Fehim, a.g.e., s.214.; ehabeddin Tekinda, Berkuk
Devrinde Memlk Sultanl, (XIV. Yzyl Msr Tarihine Dair Aratrmalar), stanbul 1961,
s.131, 138, 144-145, 152.; Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, s.92.; etin, a.g.t., s.232-233.;
Uzunarl, Medhal, s.385.; Amalia Levanoni, A Turning Point in Mamluk History: The Third
Reign of al-Nasir Muhammad b. Qalawun 1318-1341, Leiden: E. J. Brill, 1995., s.202.; Jean-
Claude Garcin, The regime of the Circasian Mamlks, The Cambridge History of Egypt, slamic
Egypt 640-1517, ( Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press, 1998., s.291-293, 300, 306-
307.; Ulrich Haarmann, Josephs Law-the carers and activites of Mamluk descendants Before the
Ottoman conquest of Egypt, The Mamluks in Egyptian Politics and Society, (Edited by Thomas
Philipp-Ulrich Haarmann), New York, Cambridge University Press, 1998., s.68.
48



grlmektedir. Baz yazarlar mfredin kelime anlamndan
288
hareketle tek
tek, yani ayr ayr hizmet grdkleri iin bunlara mfred ad verildiini ve
devrin idare anlayna gre, bir grevin iki veya mfrede deil, daima tek
mfrede tevdi edildiini ileri srmlerdir
289
. Ancak sz konusu ifadenin
kaynaklarda genellikle oul yani mfredn veya mefride eklinde
kullanlm olmas, mfredlerin, muhtelif grevlere toplu bir ekilde
gnderildiklerini gstermektedir. Baz yazarlar ise hkmdarn mteferrik
hizmetlerinde kullanldklar iin bu nm aldklar ve Osmanllardaki
mteferrikalara da bu tekiltn rnek tekil ettii grndedirler
290
ki bize
gre bu da tahminden teye gitmemektedir.
Kaynaklardan anlald kadaryla Byk Seluklularda ve dier
Mslman Trk devletlerinde tesadf edilen mfrednn fizik zellikleri ve
yiitlikleriyle temayz eden gulmlar arasndan seildii ve sava
zamanlarnda bile sarayda bulunup, derghn muhafazasyla grevli olduklar
anlalmaktadr
291
. Bununla beraber baz kaytlarda da mfredlerin seferlerde
de Sultann yannda bulunduklar ve onun muhafazasyla grevli olduklar
grlmektedir
292
ki bu durumda mfredlerin ya farkl devletlerde farkl
vazifelerle ykml olduklar ya da bir ksmnn derghn muhafazas dier
bir ksmnn da Sultann muhafazasyla veya her ikisiyle de grevli olduklar
sylenebilir
293
. ok zel kyafet ve silahlarla tehiz edilen mfrednn dier
bir grevi de sarayda yaplan resmi tren ve kabullerde hazr bulunmalardr.
Nizml-mlk, mfrednn mhim bir i vukunda hkmdar tarafndan




288
Ferheng-i Fris-i mid, II, s.1833.
289
er-Rvendnin tercmesini yapan Ahmet Ate mfredn ifadesini tek bana harp yapan
askerler olarak tercme etmitir (er-Rvend, II, 335.). Baz aratrmaclarn da ayn gr
benimsedikleri grlmektedir (Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.84.)
290
Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s.133-134.
291
Nizml-mlk, s.125., (Trke terc., s.118.).
292
Cveyn, II, s.143, 188.
293
Harezahlarda, mfredn ifadesi dnda bir de mfredan- ebvb tabirine rastlanmas bu
hususa iaret ediyor olmaldr (Cveyn, II, s.176.).
49



baka vazifelerin de tevdi edilebilecei ve bunun iin at ve silah gibi muhtelif
tehizta sahip olmalar gerektiini zikretmitir
294
ki bu kayt da mfredlerin,
derghn ve hkmdarn muhafazas ve resm trenlerde hazr bulunma
dnda Sultan tarafndan verilen her trl emri yerine getirmekle de ykml
olduklarn gstermektedir
295
.
bn Bb, Trkiye Seluklu mfredlerini mefride olarak
kaydetmitir.
296
bn Bbnin mefride ile ilgili ilk kaydna I. Gysd-dn
Keyhsrev ile Laskaris arasnda yaplan Alaehir Sava srasnda tesadf
edilir. bn Bbnin kaydna gre Rm (Bizans) ordusunun bozguna uradn
gren silhdrn, cndrn ve mefride, ganimet ve yama elde etmek
dncesiyle Sultan yalnz brakmlar ve bu tedbirsizlikten istifade eden bir
Frank askeri Sultan ehit etmitir.
297
stelik silahlarn, eyasn ve
elbiselerini hatta cesedini bile Laskarise gtrmeye frsat bulmutur ki
298
bu
kayt, Trkiye Seluklu mfredlerinin, silhdr ve cndrlarla birlikte
hkmdarn muhafazasyla grevli olduklarn gstermektedir. Bu kaytta
dikkat eken dier bir husus da silhdr, cndr ve mfredlerin
tedbirsizliinden ileri gelen bir hatann, Sultann ehadetine sebep olabilecek
dereceye varabilmi olmasdr. Zira bu mnasebetle sz konusu grevlilerin
devlet tekilt iindeki nemleri daha iyi anlalmaktadr.




294
Nizml-mlk, ayn yer.
295
er-Rvend, 365., (Trke terc., II, s.335.); Cveyn, II., s.26.
296
Aksarayde mefrideyle ilgili sadece bir kayt bulunmaktadr (Aksaray, s.126.).
297
bn Bb, s.110. (Anonim Seluknmede Sultann yannda 200 gulm bulunduunu ve
mparatoru ldrdn kaydedilmitir. (Anonim Seluknme, s.42., Trke terc., 28.) Bizans
kaynaklar da I. Gysd-dn Keyhsrevin ehadetini farkl anlatmlardr: Bizans kaynaklarna gre,
Bizans mparatoru Laskaris ile Gysd-dn Keyhsrev bizzat karlam, ilk hamlede Bizans
mparatoru atndan dmesine ramen hemen ayaa kalkarak Sultann bindii atn ayaklarn kesmi
ve bir kulenin devrilii gibi atndan den Gysd-dn Keyhusrev, Bizans mparatoru tarafndan
ldrlmtr (Alexes G. C. Savvides, Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk
Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D. (1192-1237),
(Kentron Vyzantinon Ereunon), Thessalonike 1981., s.96.; Tuncer Baykara, I. Gysd-dn
Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, TTK Yay., Ankara 1997., s.42.).
298
bn Bb, s.110.
50



Yksek dereceli devlet memurlar ve beglerin tutuklanmas veya
cezalandrlmas srasnda da mfredna rastlanmaktadr. Baz Trkiye
Seluklu emrlerinin, Suriye Seferi srasnda Halep saraynn bir tertibi
neticesinde ihanet thmetiyle kar karya kalmalar zerine, I. zzd-dn
Keykvus, seferden arzulanan baarnn da elde edilememi olmasnn
verdii hiddetle, btn emrlerini ve serverlerini yenilginin sebeplerini
grmek zere padiah adrnda (brgh) hazr bulunmalarn buyurmu,
bu arada gizlice olarak yaknlarna (havss), mefride emrlerine ve
gulmn- hssa silah kuanmalarn, beglerin hepsi toplant yerine geldikten
sonra otan etrafn epeevre sarmalarn, kimseye oraya giri izni
vermemelerini ve ierden gelecek ferman bekleyip, fermann gereklerini
yerine getirmelerini buyurmutur. Emrler toplu olarak gelip yerlerini aldktan
sonra gulmn- hss ve Mefride Sultann otann evresini kuatarak
bazlar ylana benzeyen mzraklarn dorultmu bazlar da imek gibi
parlayan kllarn knlarndan karmlardr. Bir grup da atlarnn zerinde
ve omuzlarndaki ar grzlerle ierden gelecek ferman beklemeye
koyulmulardr. Neticede ieri giren beglerin hepsi Sultann hmna uram
ve Sultann emri zerine otagdan kar kmaz hepsinin boyunlarna ip
taklp ellerini balanarak bir eve hapsedilmilerdir. Daha sonra da ev atee
verilmek suretiyle sz konusu begler ldrlmtr. Frsatn bulup ateten
kurtulmay baaranlar ise ucu sivri mzraklarn hedefi olmutur.
299

Mfredlerin ayn vazifeyi Shib emsd-dn Isfahnnin tevkifi
srasnda da yaptklar grlmektedir. bn Bbnin kaydna gre Shib
emsd-dnin tevkifi iin hazrlklar yapld srada Zamd-dr Ts olu
Necmd-dn, Konya Ahilerini (ihvn) ararak onlara fityanlar ile birlikte




299
bn Bb, s.196-197.; Anonim Seluknme, s.44., (Trke terc, 29.); Ayrca bkz., Ebu'l-Ferec, II.,
s.501.; Ebul-Fid, III., s.148-149.; bn'l-Verd, II., s.200-201.; Salim Koca, Sultan I. zzd-dn
Keykvus (1211-1220), TTK Yay., Ankara 1997., s.59.
51



silah kuanmalarn, Mefride ve gulmn-i yatak-i sultandan bir grubun da
Shibin evinin kapsn tutmalarn buyurmutur
300
.
Grld gibi mefridenin Shib emsd-dnin tevkifi srasnda
yaptklar ile yukardaki kaytta grdkleri vazife ayndr. Ancak bu kaytta
dikkat eken husus, mefride ile gulmn- yatak- sultann birbirinden
tefrik edilmi olmasdr. Bu suretle daha nce de belirttiimiz zere mefride
ile gulmn- hss arasndan seilen dier bir snf olan mlzmnn bir
cz olan yatak- sultann farkl snflar olduu aka belirtilmitir.
Mefride ile ilgili dier bir kayda da Ald-dn Keykubd dneminde
Ahlatn fethinden (629/1231-1232) sonra rastlanr. Emr Kemaleddin Kmyr
kumandasndaki Seluklu kuvvetlerinin Ahlat ele geirmesinden sonra,
Shib Ziyaeddin Kara Arslan, Mstevf Saadd-dn Erdebil ve Kad
erefeddinolu Pervne Tcd-dn blgenin ihtiyalarn karlamak,
vergileri belirlemek, kayplarn, llerin ve kaaklarn emlkini kaleme almak
zere blgeye gnderilmi ve bu emrler blgeye hareketleri srasnda ashb-
dvn ve Mefride, gulmn-i hss ve hav-yi hod (kendi maiyyetlerinden)
dan 1000 yiit svari ile Ahlat blgesine hareket etmilerdir
301
.
Kayttan anlald kadaryla Ahlat, dorudan dvna balanm ve
bu sebeple arazi ve vergi tahriri, ehrin onarm gibi ilerin yaplmas iin ilgili
grevliler blgeye nakledilmitir
302
. Mefride ve gulmn- hssn Sultann
olmad bu heyetle beraber blgeye sevkedilmesi ise refakat ve muhafaza
grevleriyle alakal olmaldr.




300
bn Bb, s.585.
301
'- '=- '- = -= '= '-`= - '-- ' - bn Bb, s.428.
(Eserin Trke tercmesinde Mefride, gulmn-i hss ve hav-yi hod (kendi maiyyetlerinden) dan
1000 yiit svari ifadesi yanl olarak dvn mensuplar (ashb- dvn), mefrideden 10.000
sava yiit svari, hssa kleleri ve kendi adamlaryla Ahlat blgesine vararak eklinde
zikredilmitir (s.428).
302
bn Bb, s.428-429.; bn Nazf, s.259.
52



Mefride ile ilgili dier bir kayda da Ahmed Trk syan srasnda
rastlanmaktadr. Kseda bozgunu ardndan Anadolunun muhtelif yerlerinde
ba gsteren Trkmen hareketlerinden
303
birisi olan bu isyan, uc blgesinde
Sultan Al'd-dn Keykubdn olu olduu iddiasyla ortaya kan Ahmed
adl bir Trkmen tarafndan balatlm ve ksa srede Trkmenler arasnda
yaylmtr. Baz aratrmaclarn Simon de Saint Quentinin Coterinus adl
biri tarafndan balatldn kaydettii
304
hareketle ayn olduunu iddia




303
Sultan Gysd-dn Keyhsrev, 1245 yl sonunda (Ekim-Aralk aras) vukubulan lmnden nce,
Mool stilsnn getirdii yeni artlarn ictima bnye zerindeki ilk belirtilerini de bizzat grmtr.
Devlet kuvvetlerinin dman ordusu karsnda dt ackl durum, bir ka yl nce Baba shak
hadisesinde (1240 Sonbahar) glkle yattrlan Trkmen unsuruna yeniden bakaldrmak iin
imkn ve cesaret vermitir. Daha Kseda Savana ait ilk haberlerin yaylmas ile beraber btn
ehirler korku ve heyecan iinde kaynamaa balam, ahali cann ve maln kurtarmak iin kalelere
kapanmaya veya komu lkelere g etmeye balamlardr. te bu srada, bilhassa Elbistan ve
Malatya evresinde bulunan Trkmenler, Kilikya ve Suriye hudutlarna kadar uzanan sahalarda, bas-
kn ve yamalaryla halka byk zarar vermilerdir. te yandan, el yresinde, ada bir Bat
kaynann Coterinus eklinde adlandrd bir Trkmen beyi, I. Keykubdn olu olduu iddias ile
ortaya km ve etrafna 20.000 kii toplayp, liyakatsiz kardeini (yani II. Keyhsrevi) bertaraf
etmek gayesinde olduunu ileri srerek, dorudan doruya sultann ahsn hedef tutan bir isyan
hareketine girimitir. Konya ve Aliye arasnda ay kadar devam eden ve byk tahribata sebep
olan bu ayaklanma, bakent Konyann dmesine ramak kald bir srada, Lampron (Namrun)
hkimi Konstantinin yardm ile bastrlabilmitir. Keyhsrevin lmnden biraz nce vukubulduu
anlalan bu hadiseyi, bundan sonra sk sk bakalar izleyecek ve bunlar arasnda, Seluk adn bayrak
yapan dzme saltanat mddeleri tarafndan karlm olanlar mhim bir yer tutacaktr. Trk Ahmed
syan da bunlardan biridir (Kaymaz, Pervne, s.38-39.)
304
Simon de Saint Quentin, Coterinus olayn u ekilde kaydetmitir: Trkiye Tatarlar tarafndan
yok edildikten sonra, Coterinus adl bir Trkmen, kimi emrlerin (admiraldus) tleriyle kendini
sultanla ykseltmek istedi. Tevik edildii ve nerildii bu amaca ulamak iin annesini herkesin
iinde kimin olu olduunu, onu kimin var ettiini sylemesi iin yerlere vurarak ve dverek
azarlyordu. Sonunda annesi, olu tarafndan retildii gibi, iittiklerine tanklk yapmak iin byk
bir abayla bir araya toplanm olan herkesin nnde yle sylyordu: Olum, bil ki sana o sultann
babas vcut verdi. Byle dedikten sonra Coterinus ykses sesle baryor ve yle diyordu:
Annemin ne sylediini iittiniz! Hepinizi bana tanklk etmeye aryorum. Bylece uydurma bir
hileyle halkn nnde kendini yceltti ve yle dedi: Beceriksiz ve kadn klkl kardeim (Sultan),
Tatarlar tarafndan yenildiine gre bu topra (terra) ynetmeye lyk deil. Bu yzden, bu topran
gl bir vrisi olarak sultan olmak istiyorum. Bylece hkmetmek frsat buldu ve Konya civarnda
Hristiyanlarn yaad 300 iftlii yok etti ve onlar Konyann gn iinde ona teslim edilmesini
emretmilerdi yoksa ksa srede ele geirilecekti. Ancak Alanyaya (Candelour), yani Sultann
hazinesinin bulunduu nl kaleye gitmek ve orada sultan gibi karlanmak zereyken, Namrun
(Lambrus) Beyinin abas ve gzetimiyle kurnazca ele geirildi ve asld, onun kardei de. Onunla
birlikte tam 10.000 kii vard ve lgnl ay srd. (Simon de Saint Quentin, a.g.e., s.59-60.)
53



ettikleri
305
bu isyan tehlikeli bir hal alnca Shib emsd-dn Isfahan, btn
askerleri (kffe-i mtecende) ile lkenin serlekerlerinin adamlarn (tevif-i
serlekern- memlik) sileri tenkil iin yola karm, ancak bu kuvvetler
silerin kuvvetini grnce Shibe bir ulak gndererek yardm istemilerdir.
Bunun zerine Shib emsd-dn Isfahan, am tarafndan Rma gelip
kendi alayna (mevkib) balanm olan Hrezm, Krd ve Kpaklardan
oluan mefride ve ecr horn (cretli askerler)dan meydana gelen bir
topluluu Emr-i Dd Hatrd-dn Zekeriya-y Sucs komutasnda yola
karmtr.
306

Bu kaytta dikkat eken ilk husus, mefridenin Mool vesayeti
dneminde de varlna iaret ediyor olmasdr. Ancak mellifin ifadelerinden
buradaki mefridenin, Sultana deil, Shib emsd-dnin ahsna bal
olduklar gibi bir anlam kmaktadr. stelik kaydn devamnda Shib
emsd-dnin, isyann patlak vermesinden bir mddet nce mhim miktarda
bir muhafz kuvvetini de Emr-i rz Redd-dn Ebu Bekir Cveynyle
beraber Eligidaya gndermi olduu
307
ve bu sebeple kendi saraynn




305
Nejat Kaymaz bu konuyu u ekilde deerlendirmitir: Cahen, Simon de Saint Quentinde
Coterinus eklinde ad geen ahsn, bn Bbde, bu tarihten drt yl sonra, yine I. Keykubdn
olu olduu iddias ile ortaya kp, II. Keykvusa ve Shib emsd-Dne isyan ettii sylenen
Ahmet adl Trkmen ile ayn kimse olabileceini ileri srmtr. Osman Turan ise bir yazsnda
Cahenin fikrine katlmakta, bir baka yazsnda -hadisede bilhassa Ermeni reislerinin bulunuunu
dikkate alarak- ilk fikrini deitirip, Coterinusun Karaman Bey olmas gerektiini iddia etmektedir.
Halbuki Simon de Saint Quentin, bu Coterinus ile ilgili hadiseyi, dorudan doruya Kseda bozgunu
sonunda doan genel ictima bunalmn bir tepkisi olarak anlatr ve sinin, bu savata liykatsizlii
tamamen ortaya km bulunan Gysd-dn Keyhsrevi bertaraf etmek gayesini gtm olduunu
bilhassa belirtir. Bu itibarla, biz, mekn bakmndan Trk Ahmed hareketi ile (bu hareket bat ucunda
olmutur) zaman bakmndan ise Karaman Bey isyan ile birletirilmesi ok g olan bu hadisenin,
dier kaynaklara intikal etmeyen ayr bir Trkmen hareketi olduu kansndayz. (Kaymaz, Pervne,
s.39.)
306
bn Bb, s.583-584. (Anonim Seluknmede Trkmenlerin Shib emsd-dn Isfahannin
makamna tama ettiklerinden ayaklandklar ve isyanclarn zerine Sultann kendi gulmlarn ( '-`=
=) gnderdii kaydedilmekle beraber cretli askerlerden sz edilmemitir (Anonim Seluknme,
s.51., Trke terc., s.33.)
307
Gyk Han tahta kt zaman, imparatorluun uzak bat blgesinde mal kontrol salamak iin,
Eligiday rana gndermiti. Bundan byle, zellikle Anadolu, Grcistan, Haleb, Musul ve
Diyarbekir blgelerinin vergileri, Baycu Noyana veya baka birine deil, dorudan doruya
54



himaye ve korumadan mahrum kald
308
zikredilmitir ki bu ifadeler de sz
konusu mefride ve ecr hornn Shib emsd-dne bal askerler
olduu fikrini kuvvetlendirmektedir. Esasen -aada temas edilecei zere-
gulmn- saray dnda devlet adamlar ve emrlerin de ahslarna bal
gulmlara sahip olduu bilinmekle beraber Trkiye Seluklu taht iin byk
tehlike arz ettii anlalan byle bir isyan hareketinde Shib emsd-dnin
gulm ve cretli askerlerine mracaat edilmesi dikkat ekicidir. Bu durum,
Mool vesayeti dneminde Trkiye Seluklu ordusunun say ve etkinlik
bakmndan ne derece kldn gstermektedir ki bu konu zerinde
aada ayrca durulacaktr.
Mefride-i halka-i hssa gelince: lk defa Selahaddin Eyyb
dneminde, 1174 tarihli Yemen Seferi ve 1191 tarihli Akka Muhasarasnda
tesadf edilen halka askerinin, balangta seilmi zel bir muhafz ktas
iin kullanld
309
, zamanla mahiyet deitirerek Eyyb
310
ve zellikle
Memlk
311
ordusunu oluturan en nemli unsurlardan biri haline geldii




Eligiday Noyana teslim edilecekti. Shib emsd-dn, yeni emre uygun olarak, Anadolu vergisini
Emr-i rz Redd-dn Eb Bekir Cveyn vastasyla Eligidaya gndermi ve bu vesileden
istifade ederek dorudan doruya Gyk Handan bir yarl almay ve mevkiine daha emin ekilde
sahip olmay dnmt (Cveyn, I., s.211-212.; II., s.248-249.; Ebul-Ferec, II., s.548.; Ebul-Ferec,
Tarihu Muhtasarid-Dvel, s.22.; bn Bb, s.584.; Kaymaz, Pervne, s.44-45.)
308
bn Bb, s.583-584.
309
David Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army II, s.448-449.; Yaacov Lev,
Saladin in Egypt, Leiden 1999, s.78, 156.; R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols:
The Ayyubids of Damascus, 1193-1260, Albany, State University of New York Pres, 1977., s.8, 18.
310
Ramazan een, Salhaddn Devrinde Eyybler Devleti: (Hicr 569-589 / Mild 1174-1193),
stanbul 1983., s.146., Lev, Saladin in Egypt, s.156.; Sat, State and Rural Society in Medieval
Islam, s.50-51, 63, 94, 121.
311
Memlk asker tekiltnda mukaddem el-halka, ecnd el-halka, ricl el-halka, halka el-mansra,
el-halka es-sultnyye, ecnd el-halka el-mansra, cnd el-halka gibi isimlerle tesadf edilen birlikler
iin bkz., Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army II, s.449-476.; Northrup, From
Slave to Sultan, s.197-199.; Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.14-15, 51-52, 91-
104.; Reuven Amitai- Preiss, Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War, 1260-1281,
Cambridge University Pres, 1995., s. 71,73, 112, 154, 192, 212.; Levanoni, A Turning Point in
Mamluk History, s.8-9, 20-27, 43-48, 106-109.; Ayn yazar, Rank-and-file Mamluks Versus Amirs:
New Norms in the Mamluk Military Institution, The Mamluks in Egyptian Politics and Society,
(Edited by Thomas Philipp-Ulrich Haarmann), New York, Cambridge University Press, 1998., s.26.;
55



anlalmaktadr
312
. Gerek Eyyb gerekse Memlk dnemi kaynaklarnda
ska rastlanan halka tabirinin nereden geldii konusu ise tartmaldr.
Altan etin, halka hakkndaki grleri u ekilde zetlemitir:
Bunlara bu ismin verilme sebebiyle ilgili eitli grler vardr.
Grlerden birine gre bunlar sultan evreledii iin bu ismi almlardr.
Dier bir fikir ise Trk asker nizmndaki svari geleneine gre askerlerin
dman kuatmalar ile ilgili olduu eklindedir. Halka, Memlk ordusundaki
memlk asll olmayan en byk asker birlii olutururdu. Selahaddin Eyyb
tarafndan kurulduu sanlmaktadr. Eyybler ve ilk Memlk sultanlarnn
ynetiminde hem ictima hem de asker bakmdan olduka yksek ve hemen
hemen el-Memlik es-Sultniyyeye eit bir mevkie sahiptiler; en-Nveyr'nin
ifadelerine gre; halka ismi Eyyb sultannn hr ya da azad edilmi (memlk)
askerlerini ifade ediyordu. Bu tabire Hal birlikleriyle Dimyata gelen Jean de
Joinvillenin hatralarnda yer verilmi ve o, sultann askerlerinin hepsini halka
olarak adlandrmtr: Bu Bahrler sultann adrnda uyurlard. Sultan
ordughta olduu srada bu halka askerleri de orada ikmet ederler ve
sultan korurlard. Marino Sanudo bu kelimeyi yle aklar: Mslmanlar
(Saraceni) adrlarn byk bir dzen iinde kurarlar. En ortada sultann
adr ve etrafnda emrler ve ileri gelenlerin 2000 kadar adr evreler. Bu
Halka es-Sultan (Circulus Soldani) adn alr. Geri kalanlar bu daireye uygun
olarak yerletirilir. Halka ismi Memlk sultanlnn ilk zamanlarnda da




Donald S. Richards, Mamluk Amirs and Their Families and Households, The Mamluks in
Egyptian Politics and Society, (Edited by Thomas Philipp-Ulrich Haarmann), New York, Cambridge
University Press, 1998., s.33-42.; Haarmann, Josephs Law-the carers and activites, s.61-79.; etin,
a.g.t., s.30 vd., 109 vd.; Ar, a.g.e., s.411.; Mahmud Nedim Ahmed Fehim, s.200.; Tekinda, a.g.e.,
s.59, 152-153.
312
Esasen Eyyb asker tekiltnn, byk lde Byk Seluklu asker tekiltndan etkilendii
bilinmekle beraber (bkz. okun Alptekin, Byk Seluklu Devletinin Asker Tekiltnn Eyyb
Devleti Asker Tekiltna Tesiri, Belleten, LIV/209 (1990), s.117-120.), halka tabirine Byk
Seluklularda rastlanlmamas, sz konusu birliin ilk defa Eyybler tarafndan kurulduu ve
Memlklere olduu gibi Trkiye Seluklularna da Eyybler araclyla getii fikrini akla
getirmektedir.
56



sultann seilmi askeri anlamnda kullanlmaktayd. Saylar ok fazla idi
Halka askerleri bugnk nizm kuvvetlere benzetilmektedir. Bunun sebebi
sultann deimesine bal olarak deimeyen sabit kuvvetler olmalardr.
Savata ordunun Kalp ksmn olutururlard. Btn bu anlatlanlardan, son
tahlilde, halka askerleri ilk zamanlarda ordu iinde seilmi belirli bir grubu
ifade ederken, zamanla evld en-ns denilen sultanlarn ve emrlerin
ocuklarn, mahalli kuvvetleri ve vafidiyye gibi haric kuvvetleri iine alan bir
yap olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Yabanc kaynaklarn zikrettii
Sultann adrn evreleyen daire eklinde adrlarn olmas halka isminin
verilmesinin bir sebebi olabilecei gibi bu dairev sralamann sultann en
sekin askerlerinden balayarak yaplmas halkann seilmi asker
tanmlamasn desteklemektedir.
313

bn Bb, Trkiye Seluklu ordusundaki Mefride-i halka hssdan
sadece bir yerde, 629/1231-1232 ylnda Curmagon Noyan kumandasndaki
Mool kuvvetlerinin, Sivas blgesindeki bir kervansaraya saldrmalar zerine,
merkezden sevkedilen ordu hakknda bilgi verdii srada bahsetmitir. Kayda
gre Mool taarruzundan haberdar olan Sultan Ald-dn Keykubd, derhal
Emr Kemaleddin Kmyra Mefride-i halka-i hss, gulmn- dergh ve
mlzmn- yatak-i hmyndan meydana gelen hazr orduyla tam
tehiztl olarak yola kmasn, kifayeti, dirayeti, komutanl ve ibilirliiyle
bu yangn sndrmesini, karkl durdurmasn emretmitir
314
.
Bu kaytta dikkat eken ilk husus, Mool kuvvetlerine kar
sevkedilen ordunun, tamamen gulmn- saraydan tekil edilmi olmasdr.
Kaydn devamnda Emr Kemaleddinin Sivasa varp Moollarn ekildii
haberini almasndan ve blgede birka gn geirdikten sonra btn blge
askerlerinin de iltihak ile Erzurumda byk bir ordunun meydana geldii




313
etin, a.g.t., s.109-111.
314
bn Bb, s.419.; Mneccimba, s.48-49.
57



zikredilmitir ki Emr Kemaleddine daha sonra iltihak eden bu kuvvetlerin
blge ve ehir kuvvetleri, kt askerleri olduu phesizdir. stelik bu
kuvvetler Mool ordusuna kar askerin azl dolaysyla ilk anda hcum
edemediklerini ifade etmilerdir ki bu durum, ani baskn karsnda ordunun
toplanmasna frsat kalmadn ve bu sebeple Moollar zerine derghta
hazr bulunan saray kuvvetlerinin sevk edildiini gstermektedir. el-Melikl-
Kmil nderliindeki Eyyb meliklerinin Trkiye Seluklu lkesine saldrmas
zerine de yine Emr Kemld-dn Kmyr grevlendirilmi ve derghta ha-
zr bulunan askerlerle hi vakit kaybetmeden Akaderbend tarafna gitmesi
ve mevkib-i hmynun sava hazrlklar tamamlayp blgeye varncaya
kadar Eyyb taarruzuna kar tedbir almas istenmitir
315
.
Bu kayttan Sultann itirak etmedii bir harekta, Emr Kemaleddin
kumandasnda sevkedilmi bulunan halka-i hss hakknda varabileceimiz
yegane hkm ise Mefridenin bir cz olduudur. Konuyla alkal baka
bir kaydn bulunmamas
316
, baka bir ey sylemeye imkn vermemektedir.
Bununla beraber baz yazarlar, hem halka kelimesinin anlam hem de
Eyyb ve Memlk rneklerinden hareketle Trkiye Seluklularndaki halka-i
hssn, gulmn- hssn en sekin birliini tekil ettii, herhangi bir sefer
veya gezinti srasnda Sultann veya saltanat alaynn etrafn halka gibi
evreledikleri iin bu adla anldklar gibi fikirler ileri srmlerdir
317
. Esasen
bn Bbde bir yerde, Ald-dn Keykubdn tahta oturmak zere Konyaya
gittii srada, 50 silahdar, 500 serheng ve 120 candarn dnda gc demiri
eriten, silah kullanmay iyi bilen, her zaman sava arayan erkek fil yapl,
kaplann penesinin gcne ve timsahn saldr kabiliyetine sahip olan 1000




315
bn Bb, s.437
316
Esasen bn Bb, halka tabirini, bir eyin etrafn sarmak, evirmek veya itaat, kulluk halkas
anlamnda baka yerlerde de kullanmtr (bn Bb, s.53, 90, 101, 121, 141, 203, 216, 218, 170, 291,
313i 458, 508, 719). Ancak mellifin bu ifadelerinin, halka-i hssla ilgili olmad meydandadr.
317
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.85.
58



adamn, fersah uzunluk ve genilikte, bazlar yaya, bazlar svari olarak
padiah alaynn (kevkebe-i hmyn) etrafn halkann noktay sard gibi
sardklarn ve byk emrlerin de Sultann bulunduu yere bir ok atm
mesafeden onu takip ettiklerini
318
zikretmitir ki burada aka ifade
edilmemi ise de kayda konu olan birliin halka-i hss olduu tahmin
edilebilir. Bu durumda halka-i hssn hem yaya ve hem de svarilerden
teekkl ettii, saylarnn 1000 civarnda bulunduu ve Sultann etrafndaki
fersahlk bir alann tamamen onlarn kontrol altnda olduunu sylemek
mmkndr. Bununla beraber daha nce de zikrettiimiz gibi halka-i hssn
Sultann itirak etmedii bir harektta da grev alm olmas, bunlarn
vazifesinin, sadece Sultann etrafn evrelemek suretiyle onun muhafzln
yapmaktan ibaret olmadn gstermektedir.
Gulmn- hssn dier bir snfn da kelime olarak birinin veya bir
eyin yanndan hi ayrlmayan, yolda, nker
319
anlamna gelen ve bn
Bbde mlzm, mlzmn- brgh, mlzmn- halvet ve
mlzmn- yatak-i hmyn eklinde karmza kan mlzmn tekil
etmektedir. Baz kaytlarda sarayn, baz kaytlarda hkmdarn, baz
kaytlarda ise muhtelif devlet riclinin hizmetinde bulunduklar anlalan
mlzmnn, genel olarak hizmetkrlar
320
ifade etmek zere kullanld
anlalmaktadr. Ancak bunlar ierisinde bulunan mlzmn- yatak-
hmynun farkl bir yeri olduu, hem Sultann muhafazasnda hem de
merkez ordusu iinde nemli bir snf tekil ettikleri grlmektedir.




318
bn Bb, s.215-216.
319
Ferheng-i Fris-i Amd, II, s.1844.
320
Byk Seluklularda ve Hrezmhlarda da saray hizmetkrlar iin mlzmn, mlzmn-
hazret, ashb- hazret, azizn- dergh, bendegn, hizmetkrn- dergh, mutebern-
hazret gibi umum tabirler de kullanlmtr (Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar II,
s.314 n.)
59



Mlzmn- yatak hakknda iki farkl gr ne kmaktadr.
Bunlardan ilki M. Fuad Kprlye aittir. Mellif, bn Bbde bir iki defa geen
bu stlahtaki yatak kelimesinin, eskidenberi, hkmdara mahsus adr
manasnda kullanlan otak, ota kelimesinden baka bir ey olmadn ve
Msr Memlklerine ait Arapa tarih eserlerde vutak ( = ' ) eklinde tesadf
edilen kelimenin de bu kelime olduunun kuvvetle muhtemel olduunu ve
bn Bbde bu manada olarak ser-perde ve Memlk tarihlerinde de daima
kullanlan dehliz (-') kelimelerine tesadf edilmesinin de mlzmn-
yatakn, hkmdarn adrn muhafazaya memur gulmlar olduu fikrini
teyid ettiini sylemektedir
321
.
Dier gr ise Reat Gene aittir. Yatgak/yatak ifadesinin Dvnu
Lgtit-Trk, Kutadgu Bilig ve Siysetnme gibi eserlerde mevcut olup
hepsinde de hkmdar, saray veya herhangi bir kaleyi gece bekleyen, gece
nbeti tutan anlamna geldiini syleyen mellif, ad geen eserlerdeki
yatgak/yatak ifadesinin hatal tercmelerine dikkat ekmi ve ayn ifadenin,
Trkiye Seluklu ve biraz anlam deiiklii ile Osmanl Devletinde de mevcut
olup XVI. yzyl sonlarnda yatak eklinde ar ve pazarlar beklemekle
grevli gece bekileri iin kullanldn ortaya koymutur
322
.
Dvnu Lgtit-Trk, Kutadgu Bilig ve Siysetnme gibi eserler
incelendiinde Reat Genin hakll ortaya kmaktadr. Dvnda yatgak
yatt eklinde geen ifade, Besim Atalay tarafndan koruyucu adam yatt
eklinde aklam ve ayn yazar yatgak yatt ifadesinin eksik olduunu,
yatgak er yatt eklinde kaydedilmi olsa idi daha iyi olacan




321
Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s.137-138.
322
Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt, TTK Yay., Ankara 2002., s.194-196.
60



sylemitir
323
. Hlbuki yatgak yatt ifadesi, tam anlamyla muhafz, geceyi
nbet bekleyerek geirdi, nbet tuttu anlamndadr
324
.
Kutadgu Biligdeki kaytlar ise u ekildedir:
Gndz kapclar (knn turd turgak) ve gece muhafzlar (tnn
yatgakn) ile birlikte bulundu; drstlk ve ballkla hizmet etti.
325

O gnden itibaren, gndzleri oturmadan (kndz r) ve geceleri
uyumadan (tn yatt yatgakta), ona hizmette kusur etmedi.
326

Sabah akam aralksz hizmet etti; yemeini orada yedi ve
geceleyin de muhafzlk (tnn yatt yatgak) etti.
327

Gece olunca, daha yatmadan, saray nbetilerini (yatgak bu yatsa)
lzumlu yerlere dikmelidir.
328

Grld zere yatgak ifadesi ilk kaytta turgak
329
yani gndz
muhafz/nbetisinin kart olarak, ikinci ve nc kaytta Dvndaki
kullanmnn ayns yatt yatgak ve son kaytta da yine yatgak yatsa
eklinde gemektedir. Dolaysyla yatgak ifadesi, hem Dvnda hem de
Kutadgu Biligde gece muhafz/ nbetisi ve yatgak yatt ifadesi de
muhafz gece nbet tuttu anlamnda kullanlmtr. Bu kelimenin karl
olarak ise turgak yani gndz muhafz/nbetisi zikredilmi ve grevleri
de turgak turd olarak belirtilmi ki bu durumda gece ve gndz




323
DLT, III, s.42.
324
Gen, a.g.e., s.194 n..
325
KB, b.608.
326
KB, b.952.
327
KB, b.1606.
328
KB, b.2533.
329
Turgak ifadesi yukarki kayt dnda bir yerde daha gemektedir (KB, b.2536.)
61



muhafzlar/bekileri iin ayr ayr kelimelerin kullanld ortaya
kmaktadr
330
.
Ayn ekilde Nizml-mlk de her soydan ve kavimden ordu tekil
edilmesine dair bilgi verdii srada, Gazneli Sultan Mahmud dnemine ait bir
hikaye mnasebetiyle seferde her gece her grhtan ka kiinin yatak
olarak gideceinin belirlenip yerlerinin gsterildiini kaydetmi ve bu suretle
yatak kelimesinin gece muhafzlar/bekileri iin kullanlan bir ifade
olduunu gstermitir.
331
Yine Redd-dnin bir kayd da ayn manay
iermektedir
332
.
Trkiye Seluklular dneminin kaynaklarnda ise yatak ifadesine
bn Bbde rastlanmaktadr
333
. Mellifin gulmn- yatakla ilgili ilk kayd,
Ald-dn Keykubdn Aliye seferi ncesinde yaplan hazrlklar
mnasebetiyle gemektedir. Kayda gre sz konusu sefer ncesinde, asker
hazr etmeleri iin tavif-i uca yazlan fermanlar, ulaklkla grevlendirilen
gulmn- yatak eliyle gnderilmitir
334
.
Curmagon Noyan kumandasndaki Mool kuvvetlerinin, Sivas
blgesindeki bir kervansaraya saldrmalar zerine (629/1231-1232),
merkezden sevkedilen ordu hakknda bilgi verilirken de mlzmn- yatak
ifadesine tesadf edilmektedir
335
. Yukarda da iaret edilen bu kaytta, Emr




330
Gen, ayn yer.
331
-- - '- - - -- --- '- - --= -- Nizml-mlk, s.136. (Trke
terc., s.129.). (Siysetnmenin Ch. Schefer tarafndan yaplan Franszca tercmesinde, yatak sz
dek anlamnda kullanlm ve bu yzden de sz konusu kayt, askerin bir ksmnn sefer esnasnda
sra ile yatmaya, yani istirahata gittii eklinde tercme edilmitir ki bu hata tamamen yatak s-
znn yanl anlalmasndan ileri gelmitir. bkz. Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl
Messeselerine Tesiri, s.135 n..; Gen, a.g.e., s.195 n.)
332
--- '--- -- ' '-`= Redd-dn, II/5, s.172.
333
Aksarayde de yatak ifadesi gemekle beraber bu ifadeler, yatak kelimesinin gnmzdeki
anlam yani yatlan yer anlamndadr. --= -- '- ' -- ' '- -- --
334
bn Bb, s.239.
335
bn Bb, s.419.
62



Kemaleddin Kmyr komutasnda Mool kuvvetleri zerine gnderilen
merkez ordusu ierisinde Mefride-i halka-i hss ve gulmn- derghla
beraber mlzmn- yatak-i hmyn da zikredilmitir ki bu kayt,
mlzmn- yatakn, merkezde bulunan hazr ordunun unsurlarndan biri
olduunu ve gerektiinde Sultann itirak etmedii bir harektta da
grevlendirildiklerini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.
bn Bb, baka bir yerde de yatak ifadesini kullanmtr. Kayda
gre Saadd-dn Kpek, evirdii entrikalar tenkid eden Atabeg emsd-
dn Altunabann ortadan kaldrlmas konusunda Sultan II. Gysd-dn
Keyhsrevi de ikna ettikten sonra Dvn- Saltanatta, erkn- devlet ve
memleketin ileri gelenlerinin bulunduu srada emsd-dn Altunabay
aksakalndan tutarak onu byklerin srasndan aaya ekmi ve Krt bir
yatak cndra
336
teslim edilen emsd-dn Altunaba, ehir dna
gtrlerek ldrlmtr
337
.
Bu kaytta dikkat eken husus, yatak ifadesinin muhafz/nbeti
anlamnda kullanlm olmasdr. Cndrlarn sultann ve sarayn
muhafazasna memur olduklar bilindiinden, buradaki yatak cndr
ifadesinin nbette bulunan, nbeti cndr anlamnda olduu, yatak
kelimesinin bir mansb veya memuriyeti ifade etmedii sylenebilir. stelik
sz konusu olayn gndz cereyan etmi olmas kuvvetle muhtemeldir ki bu
durum, yatak ifadesinin artk sadece gece muhafzlar/nbetileri iin deil,
ayn vazifeyi gndz yapanlar iin de kullanldn gstermektedir.
Mool vesayeti dnemine tesadf eden bir tevkif olaynda da
gulmn- yatak- sultandan bahsedildii grlmektedir. Daha nce de




336
--'= =-' Yatak kelimesinin imlsndaki farkllk yazm hatasndan olsa gerektir.
337
bn Bb, s.471., Osman Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri I., emseddin Altun-Aba Vakfiyyesi
ve Hayat, Belleten, XI/42 (Nisan 1947), s.199-200.; Feda amil Ark, Trkiye Seluklu
Devletinde Siyaseten Katl, Belleten, LXIII/236, (Nisan 1995)., s.59-60.
63



zikrettiimiz zere Shib emsd-dnin tevkifi iin hazrlklar yapld srada
Zamd-dr Ts olu Necmd-dn, Konya Ahilerini (hvn) ararak onlara
fitynlar ile birlikte silah kuanmalarn, Mefride ve gulmn-i yatak-i
sultandan bir grubun da Shibin evinin kapsn tutmalarn buyurmutur
338

ki, burada gulmn-i yatakn, gulmn- hssn bir cz olarak hdiseye
dhil olduu aka anlalmaktadr.
bn Bbnin kaytlarnda bir de kanun- yatak ifadesine
rastlanmaktadr. Ald-dn Keykubd, byk emrleri tasfiye harekt
srasnda gulmn-i hssn, silah kuanarak resm-i melf yani allm
usul ve kanun- yataka gre saray sofasnda bulunmalarn emretmitir
339
.
Buna gre sz konusu kanunun -baz yazarlarn iddia ettikleri gibi
340
- sadece
gulmn- yatak veya mlzmn- yatak deil, Sultann ve sarayn
muhafazasyla grevli btn yatgak/yataklar yani muhafz/nbetileri
kapsadn anlalmaktadr. Ancak sadece yatak ifadesinin veya
mlzmn- yatakn mahiyetini tespit bakmndan deil Trkiye Seluklu
tekilt tarihi bakmndan da olduka nemli olan bu kaydn teferruat, dier
bir ifadeyle sz konusu kanunun mahiyeti hakknda hibir bilgiye sahip
olmamamz, konu hakknda baka bir ey sylemeye imkn
vermemektedir
341
.
bn Bbnin kaytlarnda, hepsi de aa yukar ayn anlama gelen
hadem, haem, hav, bendegn ve mukarrebn gibi tabirlere de
tesadf edilmektedir. Bu tabirlerin genellikle umm anlamda kullanlm
olmas, ne zaman asker ne zaman sivil bir maiyyet grubunu ifade ettii




338
bn Bb, s.585.
339
bn Bb, s.267.
340
Bombaci, s.349.
341
Kaydn devamnda Perdedrlar, emrlerin giriinden sonra sarayn kapsn iyice kapatsnlar,
hibir yaratn giri kna izin vermesinler. Emr-i Cndr Emr Mbrizd-dn sa adamlaryla
birlikte bezmhneye girince kapnn nnde silahl olarak beklesinler gibi ifadeler bulunmakla
beraber bunlarn sz konusu kanunla ilgili olup olmad tam olarak anlalamamaktadr.
64



konusunda kesin bir hkme varmay zorlatrmaktadr. Bununla beraber sz
konusu tabirlerden bendegnn umm olarak ordunun tamamn
342
,
mukarrebnn, Emrl-Meclis, Emrl-hrl-Memlik, Emrs-Siyb,
Emrd-Devt, Emrs-Sayd, Emrs-Silh ve Emrl-Alem, Emrz-
Zevvkn gibi
343
Sultann srekli yaknnda bulunan saray grevlilerini
344
,
hademin sivil, haem ve havnin
345
ise asker maiyyeti ifade etmek
zere kullanld anlalmaktadr. ou zaman birlikte kullanlan bu tabirlerin
hemen her kaytta mer ve kberdan tefrik edilmi olduklar da dikkat
ekmektedir ki buna gre sz konusu tabirlerle mer ve serverna bal
olup herhangi bir rtbeye malik bulunmayan sradan gulmlarn kastedildii
sylenebilir. Bununla beraber zellikle haem ve havinin kt askeri iin
de kullanlm olmas, sz konusu tabirlerin umum ifadeler olduunu
gstermektedir
346
.




342
bn Bbnin kaydna gre Sultann bir mzrak darbesiyle Laskarisi yere drmesi zerine
bendegn- hss- Sultan mparatorun zerine hcum ederek ldrmek istemiler ancak Sultan
buna izin vermemitir. kaydn devamnda ise Sultann yannda bulunup muhafazasyla grevli olan
silahdrn, candarn, mefridenin grev yerlerini terk etmeleri zerine bir Frank askerinin
Sultan ehit ettii kaydedilmitir (bn Bb, s.109-110.) ki bu durumda bendegn- hss ifadesinden,
Sultann yannda bulunan silahdrn, cndrn, mefridenin kasdedilmi olduu sylenebilir.
Ancak bu kayt dnda Antalya (s.141.), Sinop (s.150.), Hanin (s.164.), Aliye (s.237.), Alara
(s.249.), Khta (s.280.) ve mid (s.495.) kalelerini kuatan, Babaler (s.497, 498.) ve Cimri (s.729.)
hadiselerini bastran Seluklu kuvvetleri iin de bendegn- Sultan veya bendegn- devlet
ifadeleri kullanlmtr ki bu kaytlarda sz konusu ifadelerle btn Seluklu ordusunun kastedildii
aktr. Anonim Seluknmede ise Sultann yannda 200 gulmn mevcut olup mparatoru
ldrd kaydedilmitir (Anonim Seluknme, s.42., Trke terc., 28.).
343
Gunyetl-Ktib, s.6.; Rsmr-Resil, s.5.
344
Sinopun fethi srasnda esir edilen Kyr Aleksios, Sultann huzuruna kmadan nce havss-
mukarreb-i sultanla grmtr (bn Bb, s.151) Sultanlarn elenirken, dinlenirken veya devlet
ileriyle megul olurken de yanlarnda bulunanlar hep hav-yi mukarreb (s.168.), havss- mukarreb-
i nmdr (s.220-221.) veya havss- mukarreb (s.251.) olarak zikredilmitir. Ayrca bir kaytta da
Celld-dn Hrezmhn Sultan Ald-dn Keykubda deer verdiini gstermek iin babas
Sultan Muhammedin havss-i mukarrebinden tatdr Melik Cemld-dn Ferruh, Cemld-dn
Savec, Necmd-dn Ebu Bekir gibi nemli kiileri ve iki byk Hrezmli emri grevlendirdii
belirtilmitir (s.374.).
345
Kymen, Seluklu Devri Aratrmalar, s.330, 354, 367, 372.
346
Rsmr-Resildeki bir vesikada da serlekerin, hizmete hazr halde bulundurmas istenen
kt askerleri kadm ve haviden oluan ordu (-= - -'- --'-) eklinde zikredilmitir
65



Asl vazifeleri Sultann hizmet ve muhafazas olan gulmlarn,
velinimetleri olan Sultana ve onun ahsnda devlete tam sadakat esasna
gre yetitirildiklerinden, Sultann dayand temel unsur olduklar
phesizdir. Bu bakmdan gulmlardan teekkl eden hssa birlikleri, Trkiye
Seluklu ordusu ierisinde zel bir yere sahip olmulardr. Bununla beraber
bu hssa birliklerini zel klan yegne sebep Sultana sadakat ve yaknlklar
deil, ayn zamanda da ok iyi yetitirilmi yaya ve atl uzman sava
birliklerinden oluan, profesyonel bir daim ordu mahiyeti tamalardr. Ancak
bunlarn says, savalarda Sultann muhafazas dnda hangi grevleri ifa
ettiklerini belirten kesin kaytlarn bulunmamas, asker g olarak ne derece
etkili olduklarna dair mahhas rnekler vermemize imkn tanmamaktadr.
Gerek saray ve hkmet tekiltnda gerekse orduda nemli bir
mevkie sahip olan gulmlarn tedariki konusunda harp esirleri arasndan
seme, satn alma ve hediye gibi klasik yntemlere bavurulduu
anlalmaktadr.
Bunlar ierisinde en yaygn olan harp esirleri arasndan semedir.
Ortaa tarihi incelendiinde sava sonunda ele geirilen esirlere farkl
muameleler uyguland grlmektedir. Bunlar arasnda kurtulu akesi
(fidye-i nect) almak veya esir mbadelesi yapmak suretiyle serbest
brakmak, esir pazarlarna gndermek, kle olarak muhtelif yerlerde
kullanmak ve ldrmek gibi yntemler bulunmaktadr
347
. Ancak dier slm
devletlerine olduu gibi Trkiye Seluklu Devletine de model tekil eden




(s.26.). Her iki tabir iin ayrca bkz., Ann K. S. Lambton, Atebetl-Ketebeye Gre Sancar
mparatorluunun Ynetimi, (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147 (1973), s.374, 376, 379.
347
Turul Beg, Hasankale Savanda (1048) Seluklu kuvvetlerine esir den Grc Prensi Lipariti,
huzuruna getirdiklerinde kendisi hakknda ne yaplmasn istediini sormu ve Liparit Eer tacirsen
beni sat, celltsan ldr, eer padiahsan bedelime mukabil serbest brak demitir. Buna karlk
Turul Beg Ben ne seni satn alacak tacir ne de senin celltn olmak isterim. Ben bir padiahm,
istediin yere gitmek iin serbestsin demek suretiyle onu serbest brakmtr (Vardan, s.98-99,
(Trke terc., s.175.)
66



slm harp hukukunun, cihad, ganimet paylam ve sair hususlarda olduu
gibi harb esirlerine muamele konusunda da hukuk ve vicdan bir sorumluluk
ykledii grlr.
348
Bu cmleden olmak zere slm hukunda harp esirleri,
savata ele geirilen toprak ve sair mallarla beraber ganimet olarak
deerlendirilmi ve bunlarn bete birinin devlet hazinesine braklmas, geri
kalan bete drdnn ise muhariblere datlmak suretiyle taksim edilmesi
esas benimsenmitir.
349
Esirlere muamele konusunda ise genel olarak
kurtulu akesi (fidye-i nect) almak veya esir mbadelesi yapmak suretiyle
serbest brakmak, fidyesiz salvermek, kle edinmek ve ldrmek yollar caiz
grlm
350
, ancak her bir husus belli artlara balanmak suretiyle keyf
uygulamalarn nne geilmesi amalanmtr.
351

Trkiye Seluklularnn da yaptklar savalar neticesinde ele
geirdikleri esirlere muamele konusunda -baz mnferid hadiseler dnda-




348
skender b. Keykvus, esirleri muhtalar zmresinde sayarak onlara merhamet edilmesi gerektiini
zikretmitir (Kbsnme, s.118.). slm limlerinin, muhasara edilen bir kalede ocuk, kadn veya
Mslman esirler varsa mancnk kullanlp kullanlamayacan bile tartm olmas, bu konuda ne
derece hassas davranldnn gstergesidir. Eb Hanfe ve mam afi dorudan evler ve siviller
hedef alnmadka mancnk kullanlmasn caiz grm ve Hz. Peygamber'in Tif Muhasarasn rnek
gstermilerdir. Ancak buna ramen baz slm limleri bu uygulamaya cevaz vermemilerdir.
Tartlan bir dier konu da mancnn kullanm srasnda meydana gelen kazalarda lenlerin
diyetleriyle ilgilidir (el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.112-120, 121-136.; Ayrntl bilgi iin
bkz., Vehbe Zuhayl, slm Hukukunda Sava, (ev. smail Bayer), stanbul 1996.; Yunus Macit,
Sava Kurallar Asndan Hz. Peygamberin Snnetinde Doal ve Fizik Yapnn Masuniyeti,
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, V/4 (2005), s.95-110.; Abdulbaki Gne, Kurn
Inda iddet Sorununa Bir Bak, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, V/3 (2005), s.7-
28.)
349
Geni bilgi iin bkz., el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.249-261.
350
Bu husus mezheb imamlar arasnda tartmaldr: mam afi'ye gre Halife veya harbe
grevlendirdii komutan onlar hakknda serbesttir. Esirler kfrlerinde devam ederlerse, komutanlar
onlar hakknda drt eyden birini yaparlar: Ya ldrrler, ya kle edinirler, ya mal veya esir
mbdelesiyle (fidye) serbest brakrlar veya fidyesiz salverirler. Mslman olurlarsa ldrlmezler,
dier muameleden biri yaplr. mam Mlike gre komutan eyden birini yapmakta serbesttir.
Bunlar ldrme, kle edinme, esirlerle mbadele suretiyle fidyelemedir. Ona gre karlksz
salnmalar diye bir ey olamaz. Eb Hanfe'ye gre ise iki eyden biri yaplr. ldrme veya kle
edinme. Mal ile veya esirle mbadele (fidyeleme) diye bir ey olamaz (el-Mverd, el-Ahkms-
Sultniyye, s.249-250.).
351
Bu konuda Hz. Peygamberin uygulamalar hakknda toplu bilgi iin bkz., Abdullah Reid,
slmda Ordu ve Komutan, stanbul 1992., s.147-152, 418-425.
67



slm hukukuna uygun hareket ettiklerini sylemek mmkndr
352
. Bu
cmleden olmak zere daha kurulu dneminde muhtelif savalar srasnda
ele geirilen esirlerden bir ksm fidye veya antlama yoluyla serbest
braklm, bir ksm kle olarak kullanlm bir ksm esir pazarlarna
gnderilmi, bazlar ise ldrlmtr
353
. Bu esirlerin ganimet taksimi gerei
bete birinin beytl-mla ya da hazineye kald dnlecek olursa
bunlardan bir ksmnn veya kk yata olanlarn seilerek dergha alnm
olmalar kuvvetle muhtemeldir. Nitekim 1176 yl ve sonrasnda sk sk zikri
geen hssa ordusu ve gulm kkenli devlet adamlarnn, sz konusu
tarihten nce dergha alnm olmalar ve belli eitime tabi tutulduktan sonra
devlet kademelerine yerletirilmi olmalar gerekir.
1176 sonras dnemde harp esirleriyle ilgili kaytlarn artt
grlmektedir. Nitekim bu dnemde Trkiye Seluklu ordusunun seferleri ve
Uc begleri, Trkmenler tarafndan yaplan basknlar sonucunda Bizans, znik
ve Trabzon Rumlar, Kilikya Ermenileri, Hallarla beraber gelen Franklar,
Almanlar, Grcler, Sudakllar, Kpaklar, Ruslar, Hrezmliler, Eyybler,
Dou ve Gneydou Anadoludaki Mslman ehir ve blge halk ve
Babaler gibi si Trkmenlerden hayli esir alndna dair kaytlar mevcuttur.
bn Bb, eserinin hemen balarnda II. Kl Arslann oullarnn komu




352
bn Bb, bu husus hakknda unlar sylemektedir: Onlar, topraklaryla snrda olan ve lkelerinin
yaknnda bulunan kfirlerin gslerini bayraklarna merkez yaptlar. Onlar kan ien kllarnn
etkisiyle kendilerine kle ettiler. Her yl 100 bin kleyi (--) hatta daha fazlasn kfr vadisinin
batandan alarak slmn devletinin aydnlna ektiler. Onlar samimi olarak ulu ve yce olan
Mutlak Varlkn birliine inandrarak onlara iman elbisesi giydirdiler. Rum kfirlerini mazlum
memurlar gibi hizaya getirdiler. Kadnlarn, ocuklarn, yaknlarn ve taraftarlarn mcahitlerin
saldnlarnn sebep olduu skntdan kurtardlar ve onlar Evlendikleri kadnlar esir almak,
dourduklar ocuklarn ldrmek, toplayp biriktirdiklerini yamalamak ve ektiklerini atee vermek
hareketlerinden uzak durdular. Hudut muhafz olan yiitler ve halkn sekinleri, baarlarnn ve
zaferlerinin sesini, Hudut boylarndan geri ekilmedik. Sava alannda yiitlikler gsterdik. Sm
zamanndan beri ganimeti paylayoruz. Hm zamanndan beri zorluklarla mcadele ediyoruz
manasn uzak yakn her yere duyurdular. (bn Bb, s.26-27.)
353
Mateos, s.108, 112, 115, 119, 121, 155-156. ve muhtelif yerler.; Mihail, s.65, 160, 246, 369.;
Komnena, s.514-515.; bnl-Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.183.).
68



lkelere yapt gazalardan bahsederken Her yl 100 bin berde (--) yi hatta
daha fazlasn kfr vadisinin batandan alarak slm devletinin aydnlna
ektiler
354
demektedir ki mellifin kulland berde ifadesi, gulm ve criye
(kenz) anlamna gelmektedir.
355
Bunun dnda I. zzd-dn Keykvus
dneminde Antalyann ikinci defa fethi
356
srasnda ehre giren Seluklu
askerleri, kfirlerin oluk ocuklarn ganimet olarak alp kendilerine berde
(gulm ve kenz/criye) yapmlardr
357
. Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksi,
adamlaryla beraber esir edilmitir
358
. Kilikya Ermenileri zerine dzenlenen
seferlerde elde edilen ganimet arasnda esirlerin de olduu anlalmaktadr.
bu seferde inin Kalesinin zabtedilmesi srasnda o kadar fazla esir
alnmtr ki gzel yzl bir Ermeni erkek veya kadn klenin fiyat, siyah 50
dirheme kadar dmtr
359
. Ald-dn Keykubd dneminde Sudak Seferi
srasnda Trkiye Seluklu ordusunun karsna kan Kpaklarn ou
ldrlm veya esir alnm, btn kadnlar ve ocuklar toplandktan sonra
evleri atee verilmitir.
360
Ayn sefer srasnda Sudakllardan da birok esir
alnmtr ki bunlar arasnda da kadn ve ocuklarn olmas muhtemeldir
361
.
Grcler zerine yaplan sefer srasnda da birok kale fethedilmi, arasnda
ocuklarn da bulunduu sayya, lye ve tartya smayacak mal ve esir
ele geirilmitir
362
. Eyybler
363
, Hrezmliler
364
ve Trkmenlerle meydana




354
bn Bb, s.26-27.
355
Ferheng-i Fris-i Amd, I, s.336.
356
Ebul-Ferec, II., s.497; bn Vsl, III. s.233; ed-Devdr, VII, s. 182.
357
bn Bb, s.145.
358
bn Bb, s.149-150.; George Finlay, History of Greece from its Conquest by the Crusaders to
its Conquest by the Turks, and of the Empire of Trebizond 1204-1461, Edinburg 1851., s.380.
359
bn Bb, s.167, 168, 169.
360
bn Bb, s.319.
361
bn Bb, s.328.
362
bn Bb, s.420-421, 423.
363
bn Bb, s.441.
364
bn Bb, s.399, 413.
69



gelen muharebeler sonrasnda esir alnanlar arasnda da ocuklarn olduu
grlmektedir
365
.
Bu esirlerin, -dier ganimetle birlikte- bete bir hazine hissesinin
(hums-i hss, ahms- hss)
366
ayrlmasndan sonra muharipler arasnda
taksim edildii phesizdir. Bu taksimden sonra ise bir ksmnn kle
pazarlarna gnderildii
367
, bazlarnn serbest braklp
368
bazlarnn
ldrld
369
bilinmekle beraber zellikle kk yata olan veya belli
zellikleriyle temayz etmi bulunanlarn seilerek dergha alndklar ve
gulm sistemine uygun olarak yetitirildikten sonra muhtelif devlet
kademelerinde ve orduda istihdam edildikleri phesizdir. bn Bbnin II. Kl
Arslann oullarnn komu lkelerle yapt gazalardan bahsederken
zikrettii Her yl 100 bin berdeyi hatta daha fazlasn kfr vadisinin
batandan alarak slm devletinin aydnlna ektiler. Onlar samimi olarak




365
Baba taifesinin malup edilmesinden sonra kadnlar, ocuklar, mal ve eyalarnn bete bir
hazine hissesi (hums-i hss) ayrldktan sonra muharibler arasnda taksim edilmitir (bn Bb, s.504.).
Cimri syan srasnda da Seluklu Mool birliklerinin Ermenek Trkmenlerinden birok esir ald
bilinmektedir (bn Bb, s.703.).
366
bn Bb, eserinin bir yerinde Trkiye Seluklularnn Sm zamanndan beri ganimeti
paylatklarn ifade etse de (bn Bb, s.27.), ganimetin bete bir hissesinin (hums- hss, ahms-
hss) hazineye ayrldna dair sadece iki kayt bulunmaktadr. Bu kaytlardan ilki I. Gysd-dn
Keyhsrevin Antalyay fethinden (bn Bb, s.99.), dieri ise Baba taifesinin malub edilmesinden
sonradr (bn Bb, s.504.). Bununla beraber kaynaklara yansmam olsa da sz konusu usuln btn
harplerde uyguland tahmin edilebilir.
367
Mateos, s.155-156.; Mihail, s.369.; Komnena, s.514-515.; bnl-Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve
mid, (Trke terc., s.183.).
368
Serbest braklan esirlerin bazlarndan fidye-i necat alnm bazlar ise karlksz olarak serbest
braklmtr. bn Bb, s.171, 446, 593, 613, 656, 699.; Anonim Seluknme, s.47., (Trke terc.,
s.30.)
369
Mesela Antalyann fethinden sonra, kuatma srasnda Sultana kfreden Franklar ldrlmtr
(bn Bb, s.98.) bnl-Esr, teslim olan Rumlarla anlama yapldn, savaa devam eden Franklarn
ise ldrldn zikretmitir (bnl, Esr, (Trke terc., XII, s.210.). Yine inin Kalesinin fethi
srasnda esir edilen Franklar (bn Bb, s.339), Sinopun fethi srasnda Kry Aleksiyle beraber esir
edilen Rum emrleri (Anonim Seluknme, s.44, Trke terc., s.28-29.) ve ittifak halinde Ald-dn
Keykubda kar hareket eden Eyyb Meliklerinin yenilmesi zerine esir alnan baz emrler
(Anonim Seluknme, s.47, Trke terc., s.30.) ldrlmtr.
70



ulu ve yce olan Mutlak Varlkn birliine inandrarak onlara iman elbisesi
giydirdiler
370
ifadesi de bu duruma iaret ediyor olmaldr
371
.
Gulm tedarikinde bavurulan dier bir yntem de satn almadr
372
.
Nitekim Aksaray, dirhemle satn alnan gulmndan bahsetmi ve bunlarn
ordunun nemli unsurlarndan biri olduunu aka vurgulamtr.
373
Ancak
mellifin ifadeyi genel anlamda kullanm olmas, mahhas bir rnek
zikretmemize imkn vermemektedir.
bn Bbde ise bu hususa iaret eden herhangi bir kaydn olmamas
dikkat ekicidir
374
. Mellif, eserinin bir yerinde imdiye kadar Rum
lkelerindeki beglerin ounun, Melikl-mer Hsmd-dn oban ile
Melikl-mer Seyfd-dn Kzln kleleri veya ocuklar olduu ifadesini
kullanmtr ki
375
bu ifadenin, sz konusu emrlerin gulmhnedeki babalk
greviyle alakal olmas gerekir. Bunun dnda bir yerde de yine ayn emrleri
kastederek pehlivan soylu ve gazi tabiatl gulmlarn her zaman lemlerin
Rabbinin rzasn kazanmalar ve sevap ilemeleri iin gazaya gnderen,
gulmlarn drl-harbden, konuandan, konumayandan, maldan, eyadan,
gulm ve criye (kenz) den getirdiklerinin hepsini eer bir dinar da olsa




370
bn Bb, s.26-27.
371
Daha nce de belirttiimiz zere berde (--) ifadesi, gulm ve criye (kenz) anlamna
gelmektedir. Bu kayd, Trkiye Seluklularnn, gaza faaliyetleri sonucunda ele geirdikleri esirlerden
gulm ve criye edindikleri eklinde deerlendirmek mmkndr.
372
Seluklu sultanalr tarafndan rnek alnd bilinen (bn Bb, s.44, 228.) Emr emsl-Meal
Kbs b. Vemgir (skender b. Keykvus), eserinin bir fasln kle satn almak ve artlarna
ayrmtr. Mellif kle satn alma iinin filozofluk bilgisi gerektiren nemli bir i olduunu, iyi kle
almann anlama kabiliyetiyle klenin grnr ve grnmez kusurlarn ortaya karmak, grnr
belirtilere gre i ve d hastalklarn anlamak ve cinslerini tanyarak olumlu ve olumsuz zelliklerini
bilmek gibi arta bal olduunu zikretmi ve klelerin zellikleri, kle satn alnrken dikkat
edilmesi gereken hususlar uzun uzun anlatmtr (skender b. Keykvus, Kbsnme, 23. fasl).
373
Aksaray, s.5, 325.
374
bn Bbde, seferler sonrasnda ele geirilen esirlerin satldna dair baz kaytlar mevcutsa (bn
Bb, s.168.) da saraya gulm temininin bu yolla yapldna dair bir bilgi bulunmamaktadr.
375
bn Bb, s.138.
71



misafirlerine ikram eden
376
ifadelerini kullanmtr ki burada da sz konusu
olan uc blgesindeki gaza faaliyetleridir. Geri Yazcolu bu pasaj -sadece
Hsmd-dn oban kasdederek- Kay ve Bayat boyundan kuvvetl
yiitler devirib, Kbcak kullar alub sava ve harb talm etdirrdi
377

eklinde kaydetmi ve bu suretle Emr obann satn alma yoluyla da gulm
tedarik ettiini belirtmise de bu ifadelerin bn Bbde yer almamas,
Yazcolu tarafndan ilave edildiini gstermektedir
378
.
Gulmn- derghdan bir ksmnn da hediye edilmek suretiyle
saraya girdikleri grlmektedir. Bu dnemde hkmdara hediye takdimi
detinin belli esaslara bal olup baz hediyelerin sadece iyi niyet gstergesi,
bazlarnn ise trl diplomatik anlamlar tad malumdur. Bunun yannda




376
bn Bb, s.304-305.
377
Yazcolu, s.320-321
378
Orta Dou'da hkm sren birok slm devletinin, gulm/memlk ihtiyacn satn almak suretiyle
gerekletirdii, buna bal olarak da kle ticaretinin nasyada olduka yaygn olduu malumdur.
Dolaysyla Trkiye Seluklularnn da gulm temininde bu yola bavurmu olmalar kuvvetle
muhtemeldir. Kaynaklardan anlald kadaryla Orta Asya ve Orta Asya'nn kuzeyinden gelen kle
ticaretinin kafile yollar Ortaada bilinen en nemli ticaret yollaryd. Mavern-nehir blgesindeki
her trl etnik grup kle ticaretinin ana kaynan tekil ediyordu. Bu blgede, kle ticareti en nemli
meslek haline geldi. Memlk aday olarak toplanan kleler, kle ticareti iin ara merkez olan
ehirlerde kle tccarlarna satlyorlard. Devlet adna kle satn alacak grevliler ve tccarlar bu ara
merkezlerden kle temin ediyorlard. Buralarda toplanan kleler alclarn dikkat ettii baz hususlarda
zel bir eitime tabi tutuluyorlard. Sivas, Semerkant ve Horasan byle merkezlerdendi. Sivas'ta
toplanan kleler, slm terbiyesine gre bytlp yetitirilerek, slm leminin btn blgelerine
gnderiliyorlard. Semerkant ehri de bu ekilde kle ticaretiyle mehur olmutu. Bu ehirlerin
sakinleri kle yetitiriciliini bir meslek edinerek geimlerini bu ekilde salar hale gelmilerdi.
Horasan da kle ticaretinin resmen yapld bir merkez idi. Hazar Denizi ile Kafkas Dalar
arasndaki Bbl-Ebvb, Azerbaycan ve Kuzey lkelerinden gelen kle tccarlarnn ana merkeziydi.
Toplanan kleler, ilk nce byk ehirlerde yaplan kle pazarlarna getiriliyordu. Bu arlarn en
mehuru Fustat'taki Drl-Bereke ve Bereketl-Rakk ve Badat'taki Drl-Rakk pazarlaryd.
am'da da bir kle ars vard. Samarra'daki kle ars kare eklinde ina edilmi olup kleler iin
yaplan odalar ve hcreleriyle n kazanmt. Anadolu'da ise milletleraras bir fuar nitelii tayan
Yabanlu Pazar, kle satlarnn da yapld mehur bir yerdi. Trkmenler tarafndan sava ve
aknlarda elde edilen kadn ve erkek esirler, Suriye, Msr, ran ve Irak'tan gelen alc ve kle
tccarlarna Sivas'ta ve Yabanlu Pazar'nda satlyordu. Burada satlan kleler arasnda Karadeniz'in
kuzeydousu ve dousundan getirilenler de mevcuttu (Sleyman ztoprak, Memlk Sistemi,
Trkler, V., Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002., s.327.) nasyadaki kle ticareti iin ayrca bkz.,
Faruk Smer, Yabanlu Pazar: Seluklular Devrinde Milletleraras Byk Bir Fuar, TDAV Yay.,
stanbul 1985, s. 9-17.
72



hediye edilen eyalarn hem hkmdarn hamet ve azametine hem de
hediye edenin mevkiine uygun olmas gerekiyordu. Bu bakmdan hkmdara
takdim edilen hediyeler arasnda mcevherler, elbiseler, atlar, silahlar ve sair
eyalarn yannda gulmlarn da bulunmas dikkat ekicidir.
379
Buradan
hareketle hkmdara takdim edilen gulmlarn, hkmdarn hamet ve
azametine uygun, iyi eitim alm veya herhangi bir zelliiyle temayz etmi
olanlar arasndan seilmi zel gulmlar olduu sylenebilir
380
.
bn Bb, Sultana hediye edilen gulmlar bazen dorudan bazen de
muhtelif zelliklerine iaret ederek kaydetmitir. Szgelimi kardei II.
Sleyman hla yaad taht mcadelesi sonunda lkeden ayrlmak
zorunda kalan I. Gysd-dn Keyhsrev stanbulda bulunduu srada
kendisine gm tenli Kpak gulmlar hediye edilmitir.
381
I. zzd-dn
Keykvusun tahta oturmasndan hemen sonra verilen hediyeler arasnda ay
yzl erkek gulmlar bulunmaktadr.
382
Ankara halk da zzd-dn
Kaykavusa selvi boylu, gm tenli, ay yzl ve parlak yanakl gulmlar
hediye etmitir.
383
Ald-dn Keykubdn tahta oturmasndan sonra dier
Konya emrleri ve serverleriyle beraber Melikl-mer Hsmd-dn oban
ile Melikl-mer Seyfd-dn Kzln makam, mevki, g ve kuvvetlerine
gre Sultana takdim ettikleri hediyeler arasnda ay yzl gulmlar
bulunmaktadr.
384
mid ve Hsn- Keyfa Artuklu hkmdar Mesd da itaatini
bildirip af dilemek zere Ald-dn Keykubda gnderdii eli araclyla




379
Hkmdarlara sadece gulm deil criye de hediye edilmekteydi. Ermeni Kral Leon, zzd-dn
Keykvusa gzel yzl soylu Frank kadn klelerden hediye etmiti (bn Bb, s.169., 219.). Baz
slm hkmdarar da zellikle gayr- Mslimlerle yaptklar savalar sonunda ele geirdikleri esrleri
Haliyeye gnderirlerdi (bnl-Esr, el-Atabekiyye, s.98-99.).
380
Xylyfly, a.g.e., s.21.
381
bn Bb, s.56-57, 130. (Gysd-dn Keyhsreve Melik Mugiseddin ve Melik Salih tarafndan da
gulm hediye edildii grlmektedir (bn Bb, s.42, 48)
382
bn Bb, s.113. (Bu gulmlar, vukhneye teslim edilmitir.)
383
bn Bb, s.139.
384
bn Bb, s.219-220.
73



sair hediyeler yannda inli gulmlar takdim etmitir.
385
Ayn ekilde
Sultana itaatini bildiren Melik Rknd-dnin de ok sayda hediyeyle birlikte
Kpakl, Htayl ve Kemirli erkek ve kadn kleler gnderdii
grlmektedir.
386
Uc begleri ve Trkmenler tarafndan yaplan gaza
faaliyetleri neticesinde esir alnanlardan da Sultana hediye olarak
gnderilenlerin olduu anlalmaktadr.
387
Trkiye Seluklu sultanlarnn da
muhtelif hkmdarlara
388
ve devlet adamlarna
389
gulm hediye ettikleri
anlalmaktadr ki bu hususa dair en nemli rnekler Halifeye gnderilen
Rum gulmlardr.
390

Gulm tedarikinin, Sultandan Sultana
391
, emrden emre
392
hatta
malup edilen dman ordularnda yer alan askerlerin bir ksmnn saf




385
bn Bb, s.291.
386
bn Bb, s.360.
387
I. zzeddn Keykvus, Sivas'ta Sinop seferi iin hazrlk yaparken, kuzeydeki uc begleri bir baskn
hareketi sonucunda Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksios'u ele geirmilerdi (bn Bb, s.148-149).
bn Bb, Melikl-mer Hsameddin oban ve Seyfd-dn Kzl hakknda verdii bilgide de
yukarda da iaret edildii zere pehlivan soylu ve gazi tabiatl klelerini her zaman lemlerin
Rabbinin rzasn kazanmalar ve sevap ilemeleri iin gazaya gnderen, klelerinin sava
alanndan, konuandan, konumayandan, maldan, eyadan, kleden, criyeden getirdiklerinin hepsini
eer bir dinar da olsa misafirlerine ikram eden (bn Bb, s.304-305.) ifadelerini kullanmtr ki bu
kaytlar, Trkmenlerin uc blgesinde gaza faaliyetlerinde bulunup ele geirdikleri ganimetler arasnda
klelerin de bulunduunu gstermektedir.
388
Ald-dn Keykubd, dostluk ve akrabalk tesisi iin giriimde bulunduu Melik Adilin
oullarna (am Melikleri) Emr emseddin Altunabay gndermi ve o da meliklere muhtelif
hediyeler yannda gulm ve criyeler takdim etmiti (bn Bb, s.295.)
389
bn Bb, s.370.
390
Sinopun fethini bildirmek zere Badata gnderilen eyh Mecdeddin shakn Halifeye
gtrd hediyeler arasnda gulmlar da bulunmaktayd (bn Bb, s.155.). Ald-dn Keykubd
dneminde de Hilafet makamndan gelen iki ayr eliye, mer b. Muhemmed el-Shreverd ve
Muhyiddin bnl-Cevzye Rm gulm hediye edilmitir (bn Bb, s.261.).
391
bn Bb, s.345.
392
Trkiye Seluklular dneminde de efendisi len veya derghtan uzaklatrlan emrlerin
gulmlarnn, saraya alnd veya dier emrler arasnda taksim edildiine dair rnekler mevcuttur.
Bu konuda en arpc rnek muhtelif vesilelerle zikrettiimiz zere Ald-dn Keykubdn byk
emrleri tasfiye hareketi sonrasnda yaanmtr.
74



deitirmesi veya esir alnmas
393
suretiyle de gerekletii anlalmaktadr.
Vryonis, bunlarn dnda rehine alma yntemine de mracaat edildiini
belirtmi ve buna delil olarak da Ald-dn Keykubd dneminde yaplan
Sudak Seferi srasnda Sudak ileri gelenlerinin oullarnn rehine
alnmasn gstermitir
394
. Ancak tbi hkmdarlarn, tbiiyyet art ve
mkellefiyetlerinden biri olarak metbu hkmdarn sarayna rehine statsyle
gnderdikleri oul veya kardelerinin gulmn- derghtan bir cz olmad
meydandadr. Nitekim Vryonisin mehaz olarak gsterdii kayt da Seluklu
kuvvetlerine kar duramayacaklarn anlayan Sudakllarn, aman dileyip
itaatlerini arz ettiklerini ve bu cmleden olmak zere her yl istenen miktarda
hara ve bac demek, tayin edilecek idarecilere bal kalmak, kendi z
ocuklarn rehin olarak padiahn derghna gndermek ve istendii takdirde
yardmc kuvvet gndermek gibi klasik tabiiyet artlarn kabul ettiklerini
belirten bir sevgendname mahiyetindedir
395
. Esasen itaat altna alnan emr
veya hkmdarn karde veya oullarnn metbu hkmdarn saraynda
rehine statsyle ikamete memur edilmesi, sarayda daim suretde yakn
akrabas bulunan sz konusu emr veya hkmdarlarn muhalefet veya isyan




393
kinci Hal Seferi srasnda (1148), 3000 kadar Frank askeri Trkiye Seluklu ordusuna gemitir
(Odo of Deuil, s.141.). Ancak bunlarn akbeti veya Trkiye Seluklu ordusunda cretli asker mi
yoksa gulm statsyle mi istihdam edildikleri hakknda bilgi bulunmamaktadr (Polat, Trkiye
Seluklularnda Asker Tekilt, s.29.) Celld-dn Hrezmahn Yassemende malup
edilmesinden sonra da Hrezm askerleri Trkiye Seluklu hizmetine girmitir (bn Bb, 429-432,;
Mneccimba, 51.). Bunlara ktlar tevcih edildii bilinmekle beraber, daha sonraki kaytlarda
mefride askeri ierisinde Hrezmlilerin de zikredilmi olmas (bn Bb, s.584.), bunlardan bir
ksmnn da hssa ordusuna alnm olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. Diyarbakr Eyyb
meliki Salihin saraynda mevcut olduunu bildiimiz gulmhne ve ierisindeki gulmlarn (bn
Bb, s.45.) da blgenin hkimiyet altna alnmasyla Trkiye Seluklularna gemi olduu
phesizdir.
394
Vryonis, a.g.m., s.96.
395
Kaydn tamam u ekildedir: Her yl buyurduunuz miktarda hara deyelim. Bize
ykleyeceiniz bac verelim, bu diyarda alnan veya kaybolan tccar mallarn aratrp bulalm ve
onlar sahiplerine iade edelim. Askerlerin emrlerinden, huzurun byklerinden bu lkenin emrliine
veya zeamete tayin edeceiniz kimseye can u gnlden hizmet edelim. Kendi z ocuklarmz rehin
olarak padiahn derghna gnderelim. Bizden grev istendii zaman sava yiitlerle saltanat
hizmetine katlalm. Bu szlerin aksine davranrsak, kanmz, malmz, oluk ocuklarmz size helal
olur. (bn Bb, s.328.).
75



teebbslerini nlemek amacyla alnm bir tedbir hkmndedir. stelik
sarayda belli bir sayya ulaan bu rehinelerin, birer yl mddetle sarayda
bulunduklar, bir yl sonunda tbi emr veya hkmdarlar tarafndan
gnderilen yeni rehinelerle mbadele edildikleri anlalmaktadr ki btn
bunlar sz konusu rehineler grubunun asker deil siyas bir mahiyeti haiz
olduklarn gstermektedir.
396

Grld zere Trkiye Seluklularnda gulm tedarikinde klasik
metotlar uygulanmtr. Ancak hemen belirtmek gerekir ki zellikle kk
yata dergha alnan ve gulmhnede yetitirilen bir gulmla, eser, hediye,
satn alma ve herhangi bir devlet veya kiiden intikal eden gulmlar arasnda
farkllk olduu phesizdir. Nitekim herhangi bir ekilde saraya veya
herhangi bir kiiye intikal eden ya ilerlemi gulmlarn genellikle nemsiz
ilerde grevlendirildikleri, hatta bazen serbest brakldklar, buna karlk
kk yata olanlarn gulmhnelere alndna dair kaytlar
bulunmaktadr
397
. Baz gulm kkenli devlet adamlarnn, yannda yetitikleri
kiilerin adyla anlmalarnn da bu durumdan ileri geldii sylenebilir.
Trkiye Seluklu Devletindeki gulmn- derghn ok farkl etnik
kkenlere mensup olmalar da dikkat ekici bir husustur. Nitekim bn Bbnin
kaytlarndan Trkiye Seluklu saraynda Rum, Ermeni, Grc, Rus, Frank,
Deylemli, Kazvinli, Krt, Tacik, Htay, Kemirli, Kpak, Trk hatta inli
gulmlarn mevcut olduu anlalmaktadr ki bu kadar farkl unsurdan oluan
bir gulm ordusuna baka bir devlette tesadf etmek olduka zordur.




396
Nizml-mlk, sarayda rehine bulundurulmasyla ilgili unlar sylemektedir: Arap, Krt,
Deylemli, Rum emrlerine ve itaat altna girmeleri hususunda yeni anlama yapanlara, herkesin bir
olunu veya kardeini derghta ikamet ettirmeleri sylenmelidir. yle ki, (bunlar), 1.000 olmazlarsa,
hibir zaman 500 kiiden az olmasnlar. Bir yl geince, onlarn yerine (bakasn) gndersinler ve
bunlar geri gitsinler. Yerine gnderilen, oraya (dergha) varmadka, onlar (eski rehineler) geri
gitmesinler ki, hi kimse padiaha isyan edemesin. (Nizml-mlk, 138., Trke terc., s.131.).
397
Ald-dn Keykubd dneminde byk emrlerin tasfiyesinden sonra onlardan geriye kalan
gulmlarn kk yata olanlar gulmhne ve tathneye alnm, gulmn- bozorg ( - '-`= )
yani byk gulmlar ise rzklarn aramak zere serbest braklmt (bn Bb, s.273-274.)
76



phesiz bu durumun en nemli sebebi, devletin kurulduu ve
hkimiyet tesis ettii corafya ve evresinin, olduka zengin bir etnik yapya
sahip oluudur. Nitekim Trkiye Seluklularnn hkimiyet tesis ettii Anadolu,
Suriye ve Kafkasyada yaayan toplumlarn ok farkl etnik kkenlere sahip
olmalar, bu lkelerin fethi srasnda ele geirilen ve gulm olarak dergha
alnan harp esirlerine de yansm, ok farkl etnik kkenlerden gelen bir
gulmn- derghn olumasna zemin hazrlamtr. Esir pazarlarndan
alnan ve hediye edilmek suretiyle saraya giren gulmlar da etnik eitliliin
artmasnda etkili olmulardr.
Ordunun bu derece muhtelit bir yapya sahip olmasnn, ordu nizm
ve ama birliinin salanmas hususlarnda menfi bir rol oynayaca
dnlebilir. Nitekim baz kaynaklarda muhtelit ordularn byk fayda
vermeyecei, az ama mtecanis bir ordunun daha baarl olacana dair
kaytlar bulunmaktadr
398
. Buna karlk baz mellifler de btn ordunun bir
soydan olmasnn tembellie ve buna bal olarak tehlikelere sebep
olacan ileri srmler ve bu tehlikeyi ortadan kaldrmak iin her soydan
askerlerin bulunduu muhtelit bir ordu kurulmasnn gerekliliini
vurgulamlardr
399
.
Esasen her iki gr hakl karan rnekler vermek mmkndr.
Ancak Trkiye Seluklular ve sair Mslman Trk devletlerinde mevcut
bulunan gulm ordusunun, oradan buradan toplanm muhtelit unsurlardan
mteekkil, ortak ruh ve hareket kabiliyetinden yoksun bir ordu olmad, belli
bir eitim srecinden gemi, bu zaman zarfnda sadece harp sanatnda
deil ierisinde bulunduu devlet ve toplum hayatnn temel esaslar
konusunda da yetitirilmi ve gerek Sultana gerekse devlete ballklarn




398
Fahr-i Mdebbir, s.378-385.
399
Nizml-mlk, s.136-137, (Trke terc. s.129-130.).
77



trl vesilelerle ispatlam gulmlardan oluan bir ordu olduu
unutulmamaldr.
Gulm kkenli devlet adamlarnn gerek orduda gerekse devlet
tekiltndaki vazifeleri yannda Trkiye Seluklu kltr ve medeniyet tarihine
katklarn da unutmamak gerekir. Bunlardan bir ksmnn ilim ve tasavvuf
ehliyle yakn ilikiler kurduklar bilindii gibi Anadolunun birok yerinde
yaptrdklar cami, medrese, han, kervansaray, eme ve vakflarla da
kendilerinden szettirmilerdir.

2- Ikt Askerleri
Trkiye Seluklu ktnn mahiyeti ve sistemin ileyiiyle ilgili muhtelif
almalar yaplm olmasna ramen, ne kt sistemi ne de bu sistemin
asker vasfyla ilgili hususlarn tam olarak aydnlatlabildii sylenemez. Bu
durumun temel sebebi, dneme ait kaynaklarda, konuyla ilgili yeterli bilginin
mevcut olmamasdr. Ikt tevcihi ve bununla ilgili muamelata ait resm
vesikalardan mahrum olduumuz gibi
400
, bn Bb ve dier muasr
kaynaklarda rastlanan bilgiler de konunun btn ynlerini aydnlatmaktan
uzaktr.
Mevcut kaytlar deerlendiren baz aratrmaclar, zaman zaman
tahminler bazen de genellemeler yapmak suretiyle konuya k tutmaya
almlarsa da meselenin tam anlamyla zm mmkn olmamtr.
stelik aratrmaclar tarafndan ileri srlen farkl grler, konu hakknda




400
Kaynaklardan anlald kadaryla Trkiye Seluklularnda kt tevcihinin dvn- Pervnegde
yazld (bn Bb, s.348.), sicil defterlerine kaydedildii (bn Bb, s.121.) ve kt tevcih edilen
kimselere bu muamelata ilikin menrlar verildii malumdur (bn Bb, s.209). Ancak bu
veskalardan hi biri gnmze ulamamtr. Bununla beraber baz mneat mecmualarnda sba
tayini vb hususlara dair veska numuneleri mevcut olup bunlardan, ktyla ilgili malumat edinmek
mmkndr. Bu veskalar zerinde ileride durulacaktr.
78



hararetli bir tartmann balamasna zemin hazrlamtr ki bu durum kty
Seluklu tarihinin zerinde en fazla tartlan meselelerinden biri haline
getirmitir
401
.
Muhtelif Mslman Trk devletlerinde nnpre (-'- ')
402
,
hubz/ahbz ( -= / '-= )
403
, suyurgal ('=--)
404
, tuyl/tiyl (-)
405
, timar




401
Tartmalarn bir ynn, kt sisteminin menei ve uygulamalar ile ilgili hususlar tekil ederken
dier ynn de ktnn Ortaa Avrupa feodalitesi ve Bizans themas veya pronoias ile
karlatrlmas, hatta alkalandrlmas oluturmaktadr. Bu konudaki gr ve deerlendirmeler
hakknda toplu bilgi iin bkz., Xylyfly, a.g.e., s.15-17.; Claude Cahen, Seluk Devletleri Feodal
Devletler mi idi? (Terc. Ltfi Ger), ktisat Fakltesi Mecmuas, XVII/1-4, (Ekim 1955-
Temmuz 1956), s.348-358.; Ayn yazar, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s.55-59, 182-
185.; M. Fuad Kprl, Ortazaman Trk-slm Feodalizmi, Belleten, V/19 (1941), s.319-334.;
Ayn yazar, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeslerine Tesiri, s.94 vd.; Marshall G. S.
Hodgson, The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, II (The
Expansion of Islam in the Middle Periods), University of Chicago Press, Chicago 1974., s.49-52.;
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.1-18.; Omid Safi, Byk Seluklularda Devlet-
Toplum likisi, Trkler, V, Ankara 2002., s.354-355.
402
Farsada ekmek paras anlamna gelen nnpre, kt kelimesinin muadili olarak da
kullanlmtr (Nizml-mlk, s.21, 37, 45, 138, 147, 154, 156, 205, 252., (Trke terc., s.35, 43, 44,
46, 49, 99, 182).; Redd-dn, II/5., s.25, 45, 101, 116, 150, 172.; er-Rvend, s.110, 127, 183, 230
ve muhtelif yerler; Atebetl-Ketebe, s.21, 68, 69, 73, 84.; bn Bb, s.128.; Hasan Enver, s.72-73,
112.)
403
Arapada ekmek manasna gelen hubz kelimesi bazen kt anlamnda kullanlmtr
(Ferheng-i Fris-i Amd, I, s.835.; Ar, a.g.e., s.434.; Mahmud Nedm Ahmed Fehm, a.g.e.,
s.211.; Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, s.117, 216.; etin, a.g.t., s.29, 80.)
404
Uygur Trkesindeki suyurgamak sznden alnan suyurgal kelimesi, hkmdarn bir kimseye
ba ya da hibede bulunmasdr. lhanl, Timurlu, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safev devletlerinde
kullanlmtr. bkz., Ferheng-i Fris-i Amd, II, s.1269.; Kazm Payda, Mool ve Trk-slm
Devletlerinde Suyurgal Uygulamas, Bilig, 39, (Gz/2006), s.195-218.; Ann K. S. Lambton,
Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration,
(I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991, s.IX, 101-104, 115-118, 124-126.; Ann K. S. Lambton,
Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social
History, 11th-14th Century, New York, 1988.; 129.; Lambton, Reflections on the qta, Arabic
and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George Makdisi), Leiden, E. J. Brill,
1965., s.373-375.; Ayn yazar, Two Safavid Soyurghals, Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, XIV/1 (1952), s.44-54.; V. Minorsky, A Soyurghal of Qasim b. Jahangir Aq-
qoyunlu (903/1498), Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s.927-960.; Reuven
Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqt System in the Islamic Middle East (CA100-1400
AD), Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and Andr Wink), London
2001., s.157, 164.; Bert Fragner, Social and Internal Economic Affairs, The Cambridge History of
Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter Jackson, Laurence Lockhart),
Cambridge University Pres 1986., s.501, 504-505, 510.; Sat, State and Rural Society in Medieval
Islam, s.9.
79



('--)
406
gibi adlarla da karmza kan ktnn muadili uygulamalara, eski
alardan itibaren muhtelif devletlerde rastlanmaktadr
407
. Hatta baz yazarlar,
slmiyet ncesi Trk devletlerinde mevcut toprak hukukunu veya arazi
tevcihlerini de bir nevi kt olarak deerlendirmilerdir
408
. Ancak hem stlah
hem de sistem olarak ktnn, slm medeniyetine hss bir kurum olduu
sylenebilir. slm tarihinde ilk rneklerine Hz. Peygamber
409
dneminde




405
Safevler, merkezyeti bir yap oluturabilmek iin suyurgal uygulamasn tadil etmiler ve
tiyl/tuyul adn vermiler. Ferheng-i Fris-i Amd, I, s.654.; Hasan Enver, s.69, 72-73.; Payda,
a.g.m., s.208 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.IX, 101-102, 109-110, 123-126, 139-
140.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.129.; Ayn yazar, Reflections on
the qta, s.373-375.; Fragner, Social and Internal Economic Affairs, s.513, 516.; Sat, State and
Rural Society in Medieval Islam, s.9.
406
bn Bb timar kelimesini sadece bir yerde, I. Ald-dn Keykubdn byk emrleri
tasfiyesinden sonra rastlanr. Mellifin kaydna gre emrlerden geriye kalan gulmlarn bir ksm
tmara sahip olmalar iin gulmhnelere ve babayna teslim edilmitir (bn Bb, s.274.). Said
Polatn da belirttii gibi buradaki tmar ifadesinin ne anlama geldii tam olarak anlalamamaktadr
(Polat, a.g.t., s.99.). Buna karlk Yazcolu, birok yerde tmar kelimesini ktyla beraber veya
ktnn muadili olarak kullanmtr (Yazcolu, s.9, 20, 24, 67, 72, 110 145, 210, 211 ve muhtelif
yerler) ki sz konusu tabirin Osmanllar dneminde yaygnlat ve Osmanl toprak sistemine genel
olarak tmar sistemi dendii malumdur. Osmanl tmar sistemi hakknda bkz., mer Ltfi Barkan,
Timar, A, XII/I, s.286-333.; Ayn yazar, Feodal Dzen ve Osmanl Tmar, Trkiyede Toprak
Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s.873-895.; Ayn yazar, Osmanl mparatorluunun
Kurulu Devrinin Toprak Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980.,
s.281-290.; Halil Cin, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul 1985.; Kprl,
Bizans Messeselerinin Osmanl Messeslerine Tesiri, s.94 vd.; Cokun ok, Osmanl Devleti
Tekiltnda Tmarlar I, A Hukuk Fakltesi Dergisi, I/4 (1943), s.525-551.; Ayn yazar, Osmanl
Devleti Tekiltndan Tmarlar II, A Hukuk Fakltesi Dergisi, II/1, (1944), s.73-94.; Yusuf
Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTK Yay.,
Ankara, 1998., s.56-61, 88-100.; Cokun Can Aktan, Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, 52, (ubat 1988), s.69-78.; A. Mesud Kkkalay, Osmanl Toprak
Sistemi: Miri Rejim, Osmanl, III, Ankara 1999, s. 53-58.
407
Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s.101.; Ali afak, slm Arazi
Hukuku ve Tatbikat, stanbul 1977., s.36-43.; Mustafa Demirci, Abbaslerde Toprak Sistemi,
(Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.,
s.180.; Mustafa Demirci, kt, DA, XXII, stanbul 2000., s.43.; Cin, a.g.e., s.55, 57.; Mehmet Ali
Klbay, Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1985., s.263-264.
408
Toplu bilgi iin bkz., Bahaeddin gel, slmdan nceki Trk Devletlerinde Tmar Sistemi, IV.
Trk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.242-251.; Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.170, 191, 201.
409
el-Belzur, Trke terc., s.16-17, 23, 28-29, 40, 50, 106, 126, 135, 184 ve muhtelif yerler; afak,
a.g.e., s.197-198, 209-210.; Halil nalck, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanllar
Devrindeki ekillerle Mukayesesi, Osmanl mparatorluu (Toplum ve Ekonomi), stanbul 1996.,
s.15.; Cin, a.g.e., s.54., Osman Turan, kt, A, V/2., s.950.; Demirci, Abbaslerde Toprak Sistemi,
s.180-182.; Demirci, kt, s.43.
80



rastlanan kt, Hulef-i Ridn
410
, Emevler
411
ve Abbasler
412
dneminde
tekml etmi ve Endlsten Hindistana kadar uzanan sahada hkm sren
btn slm devletlerinde uygulanan bir sistem haline gelmitir.
Iktnn Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemlerinde balayan
ve zamanla teaml halini alan bir sistem olmas, tarih tecrbenin geliim
seyri ve hareketliliini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu srece slm
hukukular da katkda bulunmu, mevcut tatbikat tasvir etmek, gerekiyorsa
eletirmek suretiyle uygulayclara yol gstermeyi hedeflemilerdir.
Ikt konusu klasik dnem fkh literatrnn vakf, cihad, maden, ihy'l-
mevt gibi arazi hukukuyla dorudan veya ksmen ilgili blmlerinde veya
emvl, hara, el-ahkms-sultniyye tr eserlerde byle bir yaklamla ele
alnr. Bunun sonucu olarak literatrde ktya konu olan tanmaz mallarn
zellikleri, kamu otoritesinin bunlar tahsis yetkisi ve ekli, ktdrda aranan
artlar, tahsisin devamllk arzedip etmeyecei ve kt ile mlkiyet naklinin
gerekleip gereklemeyecei gibi hususlarda ayrntl fkh tartmalara
rastlanr
413
.




410
el-Belzur, (Trke terc., s.15-16, 181-182 ve ve muhtelif yerler); Turan, kt, s.950.; Demirci,
Abbaslerde Toprak Sistemi, s.182-184.; Demirci, kt, s.43-44.
411
el-Belzur, (Trke terc., s.45, 50, 177, 183, 190-191 ve muhtelif yerler); Uzunarl, Medhal,
s.17-18.; afak, a.g.e., s.217.; Demirci, Abbaslerde Toprak Sistemi, s.184-185.; Demirci, kt,
s.44.; Tsugitaka Sat, Land Tenure and Owneship, or Iqta, Medieval Islamic Civilization: An
Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447.;
Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd., 140-141.
412
Abbas toprak sistemi ve kt uygulamalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Mustafa Demirci,
Abbaslerde Toprak Sistemi, (Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam
Doktora Tezi), stanbul 2001.; Sat, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.447-448.; Khalil
Athamina, Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim Egypt, War
and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill
1997., s.105, 109.; Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd.; afak, a.g.e., s.208.; Demirci,
kt, s.44; Klbay, a.g.e., s.261-262.
413
Ikt konusunda Kuran- Kerimde hkm bildiren sarih bir yet yoktur. Bu husustaki grler
Hz. Peygamber'in sz ve uygulamalarna dayandrlmaktadr. Ayrca sahabe devri uygulamalar,
bilhassa Hz. Ebu Bekir ve mer dnemindekiler, snnete aklk getirmesi asndan zel neme
sahiptir. Ayrca ktnn cevaz hususunda icm vardr. Resl-i Ekrem ok sayda kimseye farkl
mlhazalarla ktda bulunmutur. Bu ktlarn byk ksm mellefe-i kulba, bir ksm da tl
81



slm tarihi incelendiinde ktnn, arazinin mlkiyetiyle birlikte
tasarruf hakknn da verildii ktut-temlk ( '= =-'--' )
414
, sadece tasarruf
hakknn kt edildii ktul-istill ( '= `--` )
415
ve kamuya ait pazar ve




duran tabii kaynaklar verimli hale getirmek iin yaplmtr. Bunlar gerekletirilirken hem kamu
yarar hem de zel mlkiyet korunmutur. Resl-i Ekrem ve zellikle Hz. mer dnemi
kt uygulamalarnn sistemletirilmesinden sonra slm arazi hukukuyla ilgili esaslar netlemeye
balamtr. Sonraki dnemlerde bu uygulamalar esas alnarak yerine ve zamanna gre
kt kavramnn kapsam geniletilmi ve deiik isimlerle muhtelif kt ekilleri gelitirilmitir. Bu
durum, kt ekilleri ve bunlarn hkm konusunda slm hukukular arasnda gr ayrlklarnn
domasna sebep olmutur. slm hukukular ktnn, Mslman ya da mellefe-i kulbdan olup
beytl-mlden istihkak sahibi kiilere haklar nispetinde yaplabilecei hususunda fikir birlii
iindedir. Hz. Peygamber'in tahsis ettii ktlardan mellefe-i kulba yaplm olanlar nemli bir yer
tutmaktadr. Hz. Ebu Bekir dneminde de baz kabile reislerine ayn amala ktlar yapld, Hz.
mer devrinde ise bu tr ktlarn azald, nceden yaplanlarn denetlendii ve tl braklan
bazlarnn tamamen ya da ksmen iptal edildii grlmektedir. Beytl-mlden hak sahibi
olmayanlara kt yaplmas hususunda ise gr ayrl vardr. Hazineye ait tanmazlardan beytl-
mlden istihkak bulunmayanlara kt yaplmas Mliklere ve Haneflerden Muhammed b. Hasan
e-eybn'ye gre caiz deildir. nk beytl-ml zerinde btn Mslmanlarn hakk vardr.
filerle Eb Ysuf gibi baz Hanefler ise kamu yarar gerektirdii takdirde buna cevaz
vermektedir. (Beir Gzbenli, kt (Fkh), DA, XXII, stanbul 2000., s.49.)
414
Bu tr ktlarn, mevt ve mamur arazi ile madenlerden yaplmas ngrlmtr. Iktdrn dier
zel mlkleri gibi kira, ariyet, alm satm, hibe, miras vb. akidlere konu olabilir. Bir kimsenin ken-
disine kt edilen araziyi vakfetmesinin hkm mlkiyetin sbtuna baldr. Vakfa konu olan
arazinin ktdrn mlkiyetine getii hukuken sabitse vakf sahihtir, aksi takdirde sahih olmaz.
Temlken kt trl tanmazdan yaplabilir: Mevt arazi, mmur (mir) topraklar ve madenler.
Hukukularn ounluu, hazine malndan olmayan mevt ve sahipsiz tl arazi gibi tanmazlarn
ktsnn onu ihya ederek kamu yararna iletecei dnlen herkese yaplabilecei hususunda fikir
birliine varmtr. Mlikler'e gre dmanlardan silh zoruyla alnan mevt topraklar temlken
kt edilebilir. Hz. Peygamberin, l bir araziyi tarma elverili hale getirenin ona sahip olacana
dair hadislerini ve bu yndeki uygulamalarn dikkate alan fakihler, mevt topraklarn uygun grlen
kimselere ihya iin kt edilebilecei grndedir. Kamu yarar gzetilerek ihya maksadyla
kt edilen topraklar yl st ste tl tutulursa Halife mer'in uygulamasna dayanlarak yetkili
merci tarafndan geri alnr. Ayrca bir kimseye ihya edemeyecei kadar byk topraklarn kts caiz
deildir. Gerek sz konusu srenin bitiminden nce gerekse ihyann gereklemesinden sonra arazi
iletildii mddete ktdan dn caiz olmaz; aksi bir davran gasp saylr. Ancak belli bir kullan-
ma tahsis edilmek artyla yaplan ktlar artn yerine getirilmemesi durumunda geri alnabilir.
Ayrca bir kii sahip olduu kty kendi rzasyla iade edebilir (Gzbenli, a.g.m., s.50-51. Ayrca
bkz., el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.356.; Hasan Enver, s.71-72.; Muhammad Akram Khan,
Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 2003., s.91.; afak, a.g.e., s.197-204.)
415
still kelimesinin szlk anlam, bir eyin gelirinden faydalanmaktr. Iktul-vazfe,
ktul-tazmn gibi adlar da ktul-istill ise gerek kiilerin mlkiyet, faydalanma ya da iletme
hakkna sahip olmad ve ktsndan kamunun zarar grmeyecei hara veya r arazisi gibi bir
tanmazn mlkiyetini deil, sadece kullanm hakkn salayan ktdr. Buna ktu'l-imt veya
ktul-intif da denmektedir. Baz kamu personelinin cretlerinin eitli devlet gelirlerinin
havalesiyle denmesi usul Emev ve Abbas dnemlerinde yaygnlamaya balamtr. zellikle ordu
mensuplarna hizmetlerinin karl olarak hara gibi baz vergilerin toplama imtiyaznn verilmesi
uygulamas zamanla asker ktlar dourmutur. Bir ktdr, sadece kullanm hakkna mlik olduu
82



konaklama yerlerinden, su rezervlerinden istifade, geni yollarn kenarlarnda
oturma, tezgh ama, glgelik asma ya da hayvan balama gibi faydalanma
nceliklerinin tahsis edildii ktul-irfk ( '= '` )
416
eklinde uyguland
grlmektedir
417
. Bununla beraber ktnn hem ama hem de uygulama
bakmndan farkllk arz ettii gzden kamamaktadr. Nitekim slm
medeniyetine ait her messese gibi kt da bir yandan muhtelif siyas ve
ictima hadiseler dier yandan slm toplumunu oluturan farkl millet ve
kltrlerin katksyla tekml etmi ve neticede her devlet, kt sistemini
kendi siyas, ictima ve iktisad artlarna gre tadil veya tekml ettirerek
uygulamtr.
Ikt sisteminin tarih tekmlnde Seluklular devri zel bir ter tekil
eder. Bu dnemde Nizml-mlk marifetiyle tesis edilen kt nizm, yaplan
baz deiikliklerin ardndan ylesine dzenli ve yaygn bir ekilde
uygulanmtr ki baz mellifler kt sistemini Nizm'l-mlkle




tanmaz bakasna kiralayabilir veya ariyet olarak verebilir. Bu hkm, kiracnn tasarrufu altndaki
tanmaz bakasna kiralamasnn cevazna benzetilmektedir. Iktdrn lm veya ktnn geri
alnmas durumunda mlkn el deitirmesi sebebiyle kira akdi der. ntifa hakk devlet bakan
tarafndan babadan oula miras kalacak ekilde kt edilebilir. Ancak devlet bakannn halefi bu
kayd geersiz sayabilir. Mlkiyetinin beytl-mle ait olduu grn savunanlara gre madenler
ktu't-temlkin deil ktu'l-istillin konusuna girer. Eer kt, sava iin hazrlk yaparak
gerei halinde orduya katlmak kouluyla verilmise ktdr intifa hakkn kamu otoritesinin iznini
almakszn bakasna devredemez (Gzbenli, a.g.m., s.51., Ayrca bkz., Hasan Enver, s.72.; Khan,
a.g.e., s.91.; afak, a.g.e., s.205-207.).
416
Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervlerinden istifade, geni yollarn
kenarlarnda oturma, tezgh ama, glgelik asma ya da hayvan balama gibi faydalanma n-
celiklerinin tahsisidir. Hanbel ve filer'e gre kamu yarar bulunmas halinde bu tr ktlar caizdir.
Kamu yarar ortadan kalknca yetkili merci tarafndan geri alnr. Bu tr ktlar, ktdrn lmyle
miras hkmlerine tbi olmaz. Iktnn bedelsiz yaplmas asldr. Bununla birlikte Hanef, Mlik ve
Hanbeller ile fler'den bazlarna gre bir defaya mahsus ya da her yl denmek zere belli bir
bedel karlnda kt yaplmas da caizdir. Bu durumda ktnn bedeli beytl-mle aktarlr. Ancak
baz filer ktnn bir eit atyye, hibe veya tevik olduu gerekesiyle bedel karlnda ya-
plmasna cevaz vermemektedir. nk bedel talebi sat akdinin zelliindendir (Gzbenli, a.g.m.,
s.51. Ayrca bkz., Hasan Enver, s.72.; Khan, a.g.e., s.92.; afak, a.g.e., s.207.)
417
el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.356 vd.; Lambton, Landlord and Peasant in Persia,
s.28-30.; Ayn yazar, Continuity and Change in Medieval Persia, s.100.; Sat, State and Rural
Society in Medieval Islam, s.1-2.; Ayn yazar, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.447.; afak,
a.g.e., s.197-198.; nalck, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl, s.19.
83



zdeletirmiler ve sz konusu sistemin ilk defa Nizm'l-mlk eliyle
Seluklular dneminde uygulanmaya balandn zikretmilerdir
418
. Hlbuki
Nizm'l-mlkn yapt i, daha nceki dnemlerde uygulanan ktnn
419

aksayan ynlerini tadil etmek ve Byk Seluklu Devletinin siyas, ictima ve
iktisad artlarna gre yeniden tanzim etmekten ibarettir. el-Bundrnin
kaydna gre devlet nizmnn, din ve ictima yapnn sarsld, memleketin
harab ve hl kald bir dnemde vezret makamna gelen Nizm'l-mlk,
devlet idaresini, din ve ictima yapy dzenlemi, vilyetleri tamir ve
imaretleri isal etmitir. Mellif, kaydn devamnda eskiden askere sarf etmek
zere memleketten mal toplanmas usulnn cari olup kimsenin ktnn
bulunmad syledikten sonra Nizm'l-mlkn muhtell bir vaziyette
bulunan memleketten mal toplanmad, hasta olan ilden mahsul elde
edilemediini grp araziyi kt olarak askere taksim ettiini ve bylece
asker iin bir varidat kayna ortaya kardn kaydetmitir. Bu usul,
kendisine arazi kt edilen askerin, gelirini artrmak iin araziyi iletmesini
gerekli kldndan, memlekete nizam geldi
420
.
Grld zere Nizm'l-mlkn kt sistemi zerinde yapt
dzenleme, nceki dnemlerde yaygn bir ekilde uyguland bilinen idar
kt (administrative iqt) ile rneklerine pek az rastlanan asker ktnn




418
el-Bundr, s.59.; el-Hseyn, s.46.
419
Ikt sisteminin Seluklulardan nce de mevcut olduunu zikretmitik. Bunun yannda Byk
Seluklularda da Nizm'l-mlkn sz konusu dzenlemesinden nce kt tevcihine dair kaytlar
mevcuttur (el-Hseyn, s.29.; bnl-Esr, (Trke terc., X, s.59.). Esasen Nizm'l-mlk de eskiden
askerlere kt verme usulnn olmadn zikretmekle beraber (Nizm'l-mlk, s.134. Trke terc.,
s.127), eski sultanlarn ktdan nasl yararlandklarna dair rnekler vermektedir (Nizm'l-mlk,
s.43-55. Trke terc., s.41-51.). Ikt sisteminin Byk Seluklularda ok ksa bir sre ierisinde
dzenli bir ekilde lkenin tamamnda uygulanabilmi olmasnn sebebi de blge halk ve devlet
riclinin, sz konusu sisteme yabanc olmamalarna balanabilir (Xylyfly, a.g.e., s.12.; Klbay, a.g.e.,
s.263-264.).
420
el-Bundr, s.59.
84



(military iqt)
421
terkibi ve bylece ktnn idar ve iktisad fonksiyonlar
yannda asker bir ilev kazanmasn temindir
422
. Baz yazarlara gre Orta
Asya geleneinin izlerini tayan bu yeni kt nizam
423
, hem nazariyat hem
de fiiliyatta daha nceki slm devletlerinde grlen klasik kt modelinden
farkl olup
424
Byk Seluklulardan sonra Atabeglikler
425
, Hrezmhlar
426
,
Trkiye Seluklular, Eyybler
427
, Memlkler
428
, Osmanllar
429
hatta




421
Asker ktnn Seluklulardan nce Ftmler, Bveyhoullar ve Eyyblerde uygulandna dair
bkz, Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.60-64.; C. E. Bosworth, Military Organisation
under the Buyids of Persia and Iraq, Oriens, 18, (1965-1966), s.143-167.; D. T. Suzuki The Iqta
System of Iraq under the Buwayhids, Orient, 18 (1982), s.83-105.; Sat, State and Rural Society in
Medieval Islam, s.6-7., 18-42.; Ayn yazar, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.448.; Ira Marvin
Lapidus, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 2002., s.116, 122.; Turan,
kt, s.951.; Demirci, kt, s.45.; Sadi S. Kucur, kt (Seluklular), DA, XXII, stanbul 2000.,
s.47.
422
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61.; Ayn yazar, Reflections on the qta, s.369.;
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.7-8.
423
Eski Trk messeselerini uzun sren vezirlik zamannda yakndan renen ve imparatorluun
tekiltlanmasnda bunlarn lzum ve ehemmiyetini tamamyla mdrik bulunan Nizml-mlkn,
asker ktlar kurarken de yapt ey eski Trk asker ve idar an'anelerini, yeni artlarn icbna
gre, tanzim etmekten ibarettir. Esasen Seluklu ktnn mene'i hakknda fikirler ileri srlrken,
bunun tarih sahnesine yeni kan bir kavmin daha evvelki zamanlarda yaad asker, idar ve hukuk
hayat ve an'aneleri ile mnasebetlerini dnmek ve kendileri tarafndan tatbik edilen bir messesenin
kaynaklarna dair bir ksm unsurlar bizzat kendi ictima bnyelerinde aramak ilm bir zarurettir.
Nitekim gebelerin slmiyetten nceki hayat ve idarelerine dair elimizde bulunan birtakm kaytlar
ve Karahanl ve Seluklular devrinde Trkmen boylarna tahsis edilen ve eski devrin hayat ve
an'anelerinin devamndan baka bir ey olmayan ktlar Seluklu kt ile mukayese edilirse, mahiyet
itibar ile aradaki farkn gebe ve yerleik hayat tarzlarna taalluk edenlerden ve yeni bir
kt stlahnn zuhurundan ibaret olduu gze arpar. Turan, kt, s.953.
424
Cahen, Anadoluda Trkler, s.176. (Mellif, bu hususun ilk defa Osman Turan tarafndan fark
edildiini sylemektedir.)
425
Seluklular, atabegler de ktlar vermek suretiyle bu nizamn ran, el-Cezre ve am topraklarnn
byk bir ksmnn asker kt haline gelmesini salamlardr. Sat, State and Rural Society in
Medieval Islam, s.9-10.; Ayn yazar, Sat, Land Tenure and Owneship, or Iqta, s.448.; Lev,
Saladin in Egypt, s.159.; Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqt System, s.156.;
Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.16.; Turan, kt, s.953.; Kucur, a.g.m., s.48.
426
Fuad Kprl, Hrezmhlar, A, V/2, M.E.B. Yay., Ankara, 1992, s. 280, 281.; Aydn Taneri,
Celalud-din Hrezmh ve Zaman, Ankara 1977., s.124.; Aydn Taneri, Hrezmhlar, Ankara
1993., s.150-151.
427
Sat, State and Rural Society in Medieval Islam, s.42-75.; Lev, Saladin in Egypt, s.148-150,
155-160.; Michael Chamberlain, The Crusader era and the Ayyubid Dynasty, The Cambridge
History of Egypt, I, slamic Egypt 640-1517, (Edited by Carl F. Petry), Cambridge University Press,
1998., s.227-229.; Hassanein Rabie, The Size and Value of the Iqt in Egypt, 564-741 A.H. 1169-
1341 A.D, Studies in the Economic History of the Middle East: From the Rise of Islam to the
85



Hindistanda kurulan Mslman Trk devletlerinde
430
grlen topraa bal
ordu sisteminin kurulmasna zemin hazrlamtr
431
.
Seluklulardan nce rneklerine pek nadir rastlanan asker ktnn
temel hedefi, ordu iin varidt teminidir. Zira askere sarf etmek zere
memleketten mal veya vergi toplanmas, hem idar hem de iktisad bakmdan
devlet iin byk bir yk tekil etmekte, zellikle siyas ve iktisad buhranlarn
hkim olduu dnemlerde bu usuln tatbiki byk skntlara sebep
olmaktadr. Nizm'l-mlk, askerlere kt tevcihi usuln yani asker
kt sistemini uygulamakla bir yandan devleti iktisad ve idar bir ykten
kurtarm dier yandan da devlet hazinesinden tek kuru kmadan byk ve
dzenli bir ordunun tesisine imkn salayarak devletin ksa srede asker bir
karaktere brnmesini salamtr.
432

Eski sultanlar dneminde cari kt sisteminin aksayan ynlerini
tehis eden Nizm'l-mlk, asker kt modelinin baarl bir ekilde
uygulanmasn salamak ve muktalarn merkez otoriteye kar bir g haline
gelmelerini nlemek iin gereken dzenlemeleri de ihmal etmemitir. Gerek




Present Day, (Edited by M. A. Cook), (Oxford University Press.), London 1970., s.129-130.; Donald
S. Richards, A Petition for an Iqt Adressed to Saladin or al-Adil (Notes and
Communications/Plates I-II), Bulletin of the School of Oriental and African Studies, LV/1 (1992),
s.100-105.; Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.371-375.
428
David Ayalon, The System of Payment in Mamluk Military Society, Journal of the Economic
and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957), s.61.; Sat, State and Rural Society in
Medieval Islam, s.77 vd.; Reuven Amitai-Preiss, The Mamluk Officer Class Durring the Reing od
Sultan Baybars, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov
Lev), Leiden: Brill 1997., s.268-270, 280-292.; Northrup, From Slave to Sultan, s.265-268.
429
Timarla ilgili dipnota baknz.
430
Peter Jackson, The Delhi Sultanate: A Political and Military History, (Cambridge
University Press.), 2003., s.24, 70-77, 95-102 ve muhtelif yerler.; Richard M. Eaton, The New
Cambridge History of India; I.8, A Social History of the Deccan, 1300-1761, Cambridge University
Pres., 2005, s.25-26, 41.
431
Turan, kta, s.953-954.; Lapidus, A History of Islamic Societies, s.217.
432
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.62-63.; Lambton, Reflections on the iqta, s.373.;
Amitai, Turko-Mongolian Nomads and the Iqt System, s.155.; Hodgson, The Venture of Islam,
II., s.49, 51.; Omid Safi, a.g.m., s.354.
86



tarih kaynaklarda gerekse baz resm vesikalarda bu dzenlemelere byk
lde riayet edildiini gsteren kaytlar bulunmaktadr ki bu kaytlara gre
Nizm'l-mlkn eserinde zikrettii hususlarn sadece nazariyatta kalmad,
fiiliyatta da uyguland anlalmaktadr. Bu cmleden olmak zere Seluklu
kt nizamnda mlk ve raiyyetin Sultana ait olup muktann, arazisinde
yaayan reaya zerinde hibir tasarruf hakknn bulunmad, bunun aksine
hareket ederek reayaya zulm yapanlarn cezalandrld
433
, kt gelirlerinin
nceden belirlenip kayda baland
434
, muktalarn tasarruflarndaki araziyi
kesinlikle bir bakasna devredemedikleri, askerlerinden lenleri veya
herhangi bir sebeple ayrlanlar bildirme zorunluluu
435
ve muktalarn
herhangi bir ikyet halinde tefti edilmesi
436
gibi esaslarn cari olduu
grlmektedir. Nizm'l-mlkn muktalarn kendilerine tevcih edilen arazide
daim olarak bulundurulmayarak bir iki ylda bir deitirilmesi fikri
437
ise
uygulanamam ve ktlar zamanla rslemitir
438
.




433
Nizml-Mlk, s.135., (Trke terc., s. 128.)
434
Nizml-Mlk, s.134., (Trke terc., s. 127.)
435
Ikt sahipleri (ktdaran) ne sylesinler: (Emirlerindeki) atl (hayl)lardan her kim, lm
sebebiyle veya baka bir sebeple (ortadan) kaybolursa, derhal bildirsinler ve gizli tutmasnlar. Atlnn
sahiplerine (hdvendn) para (ml) larn aldklar zaman vuku bulan her mhim (i) iin btn
askerlerini hazr tutmalarn sylesinler. Eer bir kii mazeretli olarak kalrsa, derhal sylesinler ki, bu
kal emir (ferman) ile olsun. Eer bundan baka yaparlarsa, onlar azarlansn ve para cezas
eksinler. (Nizml-Mlk, s.135., (Trke terc., s.127-128.)
436
Nizml-Mlkn bu husustaki grleri yledir: Eer bir nahiyeden bir raiyyetden haraplk ve
dalma alameti verirlerse, (bunlar) belki de garez sahiplerinin yaptklar phesi uyanrsa, (padiah)
kendi hss adamlar (havss)ndan birini anszn gndermelidir. yle ki, hi kimse, kendisinin ne i
iin gittiini bilmemelidir. O kimse o nahiyede bir ay dolamal, mamurluk ve viranlk bakmndan
vilayet ve ehrin durumunu renmeli, kt sahibinin (mukta) raiyyetin ve milin durumunu sormal,
memurlarn (gumten) ne mazeret ve bahane gsterdikleri hususunda doru haberi getirmelidir.
Cihann mamur kalmas, raiyyetin fakir dmemesi ve yurdundan olmamas (avre) iin padiaha bu
farz lazmdr. (Nizml-Mlk, s.177., (Trke terc., s.170.); Lambton, Landlord and Peasant in
Persia, s.66.)
437
Nizml-Mlk, s.62., (Trke terc., s.51.)
438
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.61-62.; Turan, kta, s.954.; Kucur, a.g.m., s.48.;
Klbay, a.g.e., s.265.
87



Seluklu ktnn, lkeyi, hanedan yelerinin ortak mal sayan Trk
hkimiyet telakkisine kar merkeziyeti devlet anlayn tesis etme hedefine
dorudan veya dolayl olarak katkda bulunmu olmas da zerinde
durulmas gereken bir husustur. yle ki Trk hkimiyet telakkisinin
temelinde kut anlaynn bulunduu ve bu anlayn kutlu kan tayan
hkmdar ailesinin btn bireylerine hkmdar olabilme hakk tand
malumdur. Buna gre devlet, hanedan yelerinin ortak mal saylr ve
sonucuna katlanmak artyla her hanedan yesinin hkmdar olma hakk
vardr. Hkimiyetin belli bir ahsa deil, btn aileye ait olmas ise l
veya ortak hkimiyet prensibini beraberinde getirmitir
439
.
Bu uygulama, Osman Turann Trk feodal devlet sistemi
440
adn
verdii bir yapnn domasna sebep olmutur. Her ne kadar bu sistem
kuvvetli ahsiyetlerin meydana kmasna yardm etmi ise de Trk devlet ve
imparatorluklarnda taht kavgalar, boy beylerinin isyanlar gibi i




439
Kut, l ve Trk hkimiyet telakkisi hakknda birok alma yaplmtr. Bunlardan bazlar
unlardr: Bahaeddin gel, Trklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982.; A. Alfndi, Trklerde ifte
Krallk, II. Trk Tarih Kongresi Zabtlar (20-25 Eyll 1937), stanbul 1943., s. 507-519.;
Abdulkadir nan, Orun ve l Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, I, Ankara, 1988., s.241-254.;
Abdulkadir Donuk, Trk Devletinde Hakimiyet Anlay, TED, Say.10-11 (1981), s.29-56.;
Abdulkadir Donuk, Eski Trklerde Hkmdarn Vazifeleri ve Vasflar, TDA, Say.17 (Nisan 1982),
s. 103-152.; Masao Mori, Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, TED, Say.9
(stanbul), s.209-226.; Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.33-75.; Mahmut Arslan, Eski Trk
Devlet Anlay ve ifte Hkmdarlk Meselesi, Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri
Kolokyumu, Elaz, 1990, s.223-242; Ali Gler, Trklerde Devlet ve Siyas Otorite Kavram,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say.24, (1987), s.16-22.; Harun Gngr, Uygur Kaan
Unvanlarnda Kn ve Ay Tenri Kavramlarnn Kullanl, XI. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara
1994., s.511-519; Dursun Yldrm, Kktrklerde Kaanlk Sreci; Kaldrma, Ktrme, Oturma, XI.
Trk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s. 519-530.; Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti
Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, A SBFD, XIV, (Mart 1959), s.69-77.; Halil nalck,
Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit Rahmeti Arat in, TKAE
Yay., Ankara 1966, s.259-271.; Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine
Tesiri, stanbul, 1981, s. 145-154.; Ayn yazar, Orta zaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten,
II/5-6, (1938), s.39-72.; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.; Mehmet
Niyazi, Trk Devlet Felsefesi, stanbul 1993.; Nevzat Kseolu, Devlet, stanbul, 1997.
440
Gerek Osman Turan gerekse Fuad Kprl, Bahaeddin gel, Mehmet Altay Kymen gibi
aratrmaclar, Seluklu kt, toprak hukuku veya idar yapsnn feodaliteden farkl, kendine zg
bir yapya sahip olduklarn kabul etmekle beraber, eserlerinde feodalite, feodal sistem veya
feodal bey gibi kelimeleri kullanmada bir mahzur grmemilerdir.
88



mcadeleleri ve bu mcadeleler sonunda paralanmalarn da beraberinde
getirmitir. slm dnemde kurulan ilk Trk devletleri de bu usul devam
ettirmekle beraber, ilk olarak Seluklularn bu feodal hukukun mahzurlarn
bertaraf edebilmek iin baz tedbirlere bavurduklar grlmektedir. Bu
cmleden olmak zere daha Turul Beg dneminde Trk hkimiyet
telakkisine uygun olarak lkenin hanedan azas ve Trkmen begleri arasnda
taksim edilmesinden hemen sonra bir yandan hanedan yelerinin yetkileri
snrlandrlmaya allm dier yandan da Trkmen beglerinin nfuzunu
krmak iin aba sarf edilmitir
441
.
Ikt sisteminin, arazi tahsisatn merkezin kontrolne balamas,
stelik arazi tahsisat yaplanlarn, kendilerine kt edilen arazi zerindeki
yetki ve salahiyetlerinin snrlanmas, sz konusu sistemi klasik Ortaa
slm devletine has bir payitaht dzeni ve merkeziyeti devlet anlay iin
ideal bir yntem haline getirmitir
442
. Turul Beg dneminde grlen lkenin
hanedan azas arasndaki taksimi ameliyatnn
443
, Alp Arslan dneminde
kt tevcihine dnmesi, bu hususa dair ilk iaret olarak deerlendirilebilir.
Nitekim bnl-Esrin kaydna gre Alp Arslan, olu Melikh veliaht ilan
edip hanedan azas ve mer-y devletten ona itaat edeceklerine dair sz
aldktan sonra hilatler datm ve lkeyi hanedan azas ve emrlerine
kt etmitir
444
ki bu uygulamann, kt edilen arazilerin hanedan azas ve




441
Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II, stanbul 1999., s.10-11.; Salim
Koca, Dandanakandan Malazgirte, Giresun 1997., s.111-116.; Klbay, a.g.e., s.261.
442
Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.63, 65, 66.; Amitai, Turko-Mongolian Nomads and
the Iqt System, s.156.; Hodgson, The Venture of Islam, II, s.50. (Merkeziyeti devlet nizam iin
bir ara gibi grnen ktnn, muktalar zerinde gereken kontroln salanamamas, muktalarn kt
niyetli yaklamlar gibi sebeplerle, hedeflenen amacn tam tersine yani feodallemeye yol aaca
phesizdir.)
443
Serahs (1038) ve Dandanakan Savalarndan (1040) sonra yaplan taksimler iin bkz., el-Hseyn,
s.12.; er-Rvend, s.104., el-Bundr, s.6.; Zahrd-dn Nibr, s.18.; Redd-dn, II/5, s.19-20.
444
bnl-Esrin kaydna gre Sultan Alparslan, Mzendern' Emr nan Yabgu'ya, Belh'i kardei
Sleyman b. Dvud ar Bey'e, Hrezm'i dier kardei Arslan Argun'a, Merv'i dier olu
89



emrlere ortak hkimiyet prensibinden doan bir hak olarak deil, merkez
otoritenin bir ltfu eklinde tevcih edildii muhakkaktr.
Melikh dnemine tesadf eden asker kt uygulamasnda da
iktisad ve idar amalar kadar merkezleme dncesinin izleri
grlmektedir. Nitekim Nizm'l-mlkn, asker kt uygulamas ile
hedefledii amalardan biri de merkez devlet anlaynn karsndaki en
byk g olarak duran Trkmenleri kontrol altna almaktr. Trkmenlerin
btn menfi hareketlerine karn zellikle devletin kuruluu dneminde byk
hizmetlerine ve Sultann akrabas olduklarna iaret eden Nizm'l-mlk,
bunlarn tekrar devlet hizmetine sokulmas ve kontrol altna alnabilmelerinin
yerleik hayata geirilmeleriyle mmkn olacan sylemi ve bunun iin
saray hizmetine alnmalar veya kt tevcihleriyle topraa balanmalarn
teklif etmitir
445
.
el-Bundar, Nizm'l-mlkn kty ilk defa uygulad ve bundan ne
gibi faydalar temin edildiini kaydettikten hemen sonra, Nizm'l-mlkn
ayrca padiahn akraba ve taallukatndan olup padiaha karabetlerinden
dolay ele avuca smayan, kstahlk eden ve ahaliye tecavz edenleri yola
getirdiini, bunlarn ellerini ksaltp tecavzlerini menettiini, bunlarn ilerini
iyi tedbirler, idare ve siyaseti ile tanzim ettiini zikretmitir
446
ki burada
padiahn akraba ve taallukatndan kastn Trkmenler, Nizm'l-mlkn iyi
tedbir, idare ve siyasetinin ise kt tevcihi olduu muhakkaktr.
Osman Turan, bu hususu u ekilde aklamaktadr: mparatorluu
kuran bu gebe unsurun, yine o imparatorluun yaamas iin, asker




Arslanh'a, Saniyn ve Toharistn' kardei lyas'a, Bar vilayetini ve evresini yakn
adamlarndan Mes'd b. Erta'a, sfirr' da Mevdd b. Erta'a kt etmitir (bnl-Esr, (Trke tec.,
X, s.59.)
445
Nizm'l-mlk, s.139., (Trke terc., s.132.); Xylyfly, a.g.e., s.16-17.; Anatoy M. Khazanov,
Nomads in the History of the Sedentary World, Nomads in the Sedentary World, (Edited by
Anatoy M. Khazanov and Andr Wink), London 2001., s.5-6.
446
el-Bundr, s.59.
90



kuvvetin esas olmas zarureti var idi. Bu mnasebetle, bir taraftan devletin
henz dayanmakta olduu bu gebeleri yeni artlara uydurmak iin onlar
feodal hayat tarz ve hkimiyet telakkisinden uzaklatrmak, dier taraftan
eski yaayn verdii itiyat dolays ile devam eden yama ve apul
hareketlerine son vererek, devlete bal mstakar bir unsur hline sokmak
icap ediyordu. te Seluklu devrinde topraa bal bir ordunun meydana
kmas, yani gebelere araz tevz etmek suretiyle, asker ktlarn
kuruluu hadisesi, bu ihtiya ve zaruretlerin asker hedefler ile telifi, asker ve
idareci unsurlar ile reaya arasndaki mnasebet ve menfaatlerin
ahenkletirilmesi faaliyetlerinin bir neticesidir.
447

Seluklularn Trk hkimiyet telakkisinin ortak hkimiyet prensibini
terk ederek merkeziyeti devlet anlayna geme politikasnn baarl
olduu sylenemez. Nitekim sarf edilen btn abalara ramen ne devletin
hanedan azasnn mterek mal olduu anlay terk edilebilmi ne de
Trkmenlerin merkez otoritenin kontrol altna alnabilmesi mmkn
olmutur. Kendilerine kt edilen blgelere yerleerek topraa, dolaysyla da
merkez otoriteye bal hale gelmeyi reddeden Trkmen beglerinin byk
ksm
448
, Seluklu ynetiminin zayf bulunduu, mstakil olarak hareket
edebilecekleri baka blgelere, zellikle Anadoluya gmeyi tercih ederken,
bir ksm da ayn corafyaya bizzat Seluklu Sultanlar tarafndan
ynlendirilmilerdir
449
. leride grlecei zere bunlardan bazlarnn zamanla
yerleik hayata getikleri anlalmakla beraber
450
bu deiim, merkezin istei




447
Turan, Ikt, s.952.
448
Kar., Xylyfly, a.g.e., s.16-17, 19-20.
449
l tutmak zere Anadoluya gen Trkmenleri, hibir siyas hkimiyeti kabul etmeyenler,
Seluklu ynetimine muhalif olanlar ve Seluklu Sultanlar tarafndan Anadoluya ynlendirilenler
olmak zere ksma ayrlabilir (Polat, a.g.t., s.26-27. Geni bilgi iin bkz., Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.1 vd.; Ayn yazar, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s.112 vd.,
150 vd., 281 vd.; Claude Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii, (Terc. Yaar Ycel-Bahd-dn
Yediyldz), Ankara 1992.)
450
Toplu bilgi iin bkz, Polat, a.g.t., s.67-78.
91



dorultusunda veya kt uygulamasnn bir neticesi olarak deil, yeni
corafyann siyas, iktisad ve ictima artlarnn sevkiyle meydana gelmitir.
Dier yandan Trkmen beglerinin, kendilerine kt edilen araziler zerine
ahs hkmranlklarn tesis ederek mstakil hareket etme ihtimali gz
nnde tutularak -Trkmenlerin kesif olarak yaadklar uzak blgelerin fiil
durumu dnda- boy beglerine ktlar verilmemi, onlarn yerine gulm
kkenli sivil ve asker ricale kt tevcihi tercih edilmitir. Ancak bunlarn da
merkez otoritenin zaaf gsterdii dnemlerde mstakil hareket etmeleri
engellenememitir
451
.
Btn bunlara ramen, asker ktnn, merkezleme ve buna bal
gelien toprak hukuku deiiminde nemli bir rol oynad ve Seluklularn
Trk ve slm unsurlarn birletirmek suretiyle kurduklar yeni messeselerin
en nemlisini tekil ettii sylenebilir
452
. zellikle bu sistem neticesinde
ortaya kan topraa bal ordu sistemi, dnemin artlar gz nne
alndnda olduka nemli bir gelimedir. Zira bu sistemle devlet,
gulmlardan teekkl eden merkez kuvvetleri dnda ordunun byk ksmn
oluturan kt askerlerine maa vermekten kurtulmu, bununla da
kalmayarak maietlerini, sefer iin gerekli erzak, at, silah, adr gibi
tehiztlarn bulunduklar ktlardan temin eden ve sistemin dzenli
ileyiine paralel olarak byyen dzenli ve daim bir orduya sahip
olmutur
453
. Melikh dneminde 400.000 kii olduu rivayet edilen
454
Byk




451
Xylyfly, s.11-12, 18.; Kucur, a.g.m., s.48.
452
etin, a.g.t., s.24.
453
Eserinde siyaset, ahlak, felsefe gibi muhtelif konular yannda ordu ve sava taktikleri hakknda da
bilgi veren Muhammed bin Turt, (451-520/ 1059-1126), asker ktnn Endlsteki uygulamas ve
nemi hakknda unlar sylemektedir: Topraklarn askerlere kt edildii dnemde Mslmanlar
dmana kar daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine kt edilen arazileri yredeki iftilere
ilettirir, kendileri sadece takip ve kontroln yaparlard. Dolaysyla topraklar mamur, mallar bol,
ordu zengin, ambarlar dolu, silahlar haddinden fazla idi. Fakat Hcib Mansr bn Ebu mir'in asker
kt sistemini brakp maal asker sisteme gemesiyle ordunun gc zayflam, araziler a gzl
grevlilerin eline dmtr. Hara milleri iftileri soyuyor, ellerinde ne varsa alyorlard. Bunun
neticesinde halk topraklarn terk etti, hazinenin gelirleri kurudu, ordunun gc zayflad ve buna
92



Seluklu ordusunun byk ksmnn kt askerlerinden olutuu dnlecek
olursa, asker kt sisteminin ne derece etkin bir asker yaplanmaya imkn
tand daha iyi anlalr.
Byk Seluklu Devletinin Anadolu ubesi olmas hasebiyle bu
devletin siyas gelenei zerine ina edilen Trkiye Seluklu Devletinde de
kt sisteminin uyguland malumdur. Trkiye Seluklu ktnn, Byk
Seluklu ve sair Yakn Dou devletlerinden farkl, kendine has zelliklere
sahip bir nizam olduunu ileri sren Osman Turan, Trkiye Seluklu ve buna
bal olarak da Osmanl ktnn meneini Orta Asya geleneine balam
455

ve onu takip eden birok aratrmac da Seluklu ktnn, eski Trk toprak
hukuku ve ortak hkimiyet prensibinin yeni artlara uydurulmasndan ibaret
olduu fikrini benimsemilerdir
456
.
Trkiye Seluklu kt zerinde muhtelif almalar bulunan ve
ktnn feodalite ile alkalandrlmasna en ciddi tenkidleri yapan Claude
Cahen de Orta Asya geleneini tmden reddetmemekle beraber, Trkiye
Seluklu ktnn meneinin sadece buna balanamayacan sylemektedir.
Ona gre Seluklu Trkiyesinde tesis edilen toprak hukuku ve kt nizam
zerinde, Trklerin Anadoluya geldikleri srada blgede uygulanmakta olan
Bizans pronoias, slm ve Ssn geleneklerinin de belirleyici bir rol
bulunmaktadr
457
.
Iktnn daha Anadolunun fethi srasnda blgede uygulanmaya




karlk dman glendi. Nihayet bu kt gidiin nne gemek iin tekrar askeri sisteme dnld.
(Sirc'l-mlk, II. 498-499den nakleden Demirci, kt, s.46.)
454
Nizm'l-mlk, s.133., (Trke terc., s.216.)
455
Turan, kt, s.952-953.
456
Toplu bilgi iin bkz., Polat, a.g.t., s.96 vd.; Klbay, a.g.e., s.262 vd.
457
Cahenin kt hakkndaki grleri iin bkz., Claude Cahen, Iqta, EI
2
, V, (E. J. Brill Pres),
Leiden 1986, s.1088-1091.; Ayn yazar, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s. 55-59, 176-
179, 182-185.; Ayn yazar, Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi? (Terc. Ltfi Ger),
ktisat Fakltesi Mecmuas, XVII/1-4, (Ekim 1955-Temmuz 1956), s.348-358.
93



baland ve zamanla bir yandan bu yeni corafyann siyas, sosyal ve
iktisad artlarna dier yandan ise Trkiye Seluklularnn idar politikas
dorultusunda tekml ederek kendine has bir mahiyet kazand
dnlecek olursa, bu sre ierisinde yaanan deiimin, yukarda
belirttiimiz grleri az veya ok hakl karacak bir etkileim neticesinde
meydana geldii sylenebilir
458
. Bununla beraber kaynaklarda yer alan
bilgiler, Trkiye Seluklu ktnn hangi kaynaktan ne lde etkilendiini
tespit etmeye imkn vermemekte, dolaysyla konu hakknda kesin bir ey
sylemek zorlamaktadr.
Anadoludaki ilk arazi tevcihlerinin, Malazgirt Savandan sonra
Byk Seluklular tarafndan yapld malumdur
459
. Trkiye Seluklu
Devletinin kurulmasndan sonra da ayn uygulama devam etmi ve
Sleyman htan itibaren bata Anadoluda faaliyet gsteren Trkmen
begleri olmak zere muhtelif devlet ricaline araziler tevcih edilmitir
460
. Ancak
Trkiye Seluklu Devletinin kurulu dnemine tesadf eden ve zaman




458
Trkiye Seluklu Devletinin Anadoluda kurduu idar yapnn ekillenmesinde, blgenin coraf,
siyas ve iktisad durumu genellikle gz ard edilmitir. Hlbuki Seluklularn Anadoluda kurduklar
idar nizamda, blgenin coraf yapsnn belirleyici bir rol olduu anlalmaktadr. Nitekim da
kitleleri, vadi zincirleri ve ky alanlar olmak zere birbirinden bamsz birimlerden oluan
Anadolunun kendine zg corafi koullar, Bizans dneminin idar birim organizasyonlarn
biimlendirdii gibi Seluklu idare sisteminin meknsal altyapsn oluturan idar birimleri de
ekillendirmitir. Bizans dneminde yksek da silsileleriyle evrilmi Orta Anadolu platosunu tekil
eden Anatolikon Themasnn, Seluklu dneminde Anadolu Eyaleti olarak; Ereli, Ermenek,
Larende, Mut, Glnar ve Silifke yrelerini kapsayan Isauria ya da Cilicia Cilicia Themasnn
Seluklu dneminde Kamerddin li olarak rgtlenmesi, Anadolunun deimeyen, zgn coraf
koullarnn, idar birim organizasyonlar kurgusu zerindeki belirleyiciliini gstermektedir (Koray
zcan, Anadoluda Seluklu Dnemi dare Sisteminin Meknsal rgtlenmeleri: Seluklu dar
Birim Organizasyonlar (ve Evrimi), Bilig, 36, (K/2006), s.203-204, 207.)
459
Zahrd-dn Nibr, s.28.; Redd-dn, II/5, s.38-39.; Aksaray, s.17.; Anonim Seluknme,
s.35 (Trke terc., s.23.). (Baz kaynaklarda, Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu olan
Kutalmoullarnn da Anadoluya gelmelerinin bu tr arazi tevcihi neticesinde vuku bulduu
kaydedilmise de bu konu tartmaldr. Konu hakkndaki gr ve deerlendirmeler iin bkz., brahim
Kafesolu, Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?, TED, Say.10-11 (1981), s.1-28.;
Salim Koca, Malazgirtten Miryokefalona, orum 2003., s.33-37.)
460
Cenab, Sleyman hn stanbuldan Trablusa kadar olan btn kale ve kasabalar ele geirip
adamlar ve maiyyetindekileri kt ettiini zikretmitir (Cenab, s.2.)
94



zaman kt olarak adlandrlan bu ilk arazi tevcihlerini, gerek manada
kt olarak deerlendirmek yanltc olabilir
461
. Her ne kadar bu ilk arazi
tevcihlerinin klasik kt nizamna veya bu nizamn ngrd art ve hukuka
uygun olup olmadn gsteren etrafl malumat mevcut deil ise de -daha
nce de muhtelif vesilelerle zikrettiimiz zere- devletin siyas, idar ve asker
yapsnn byk oranda Trkmen unsuruna, airet ananelerine dayand,
siyas ve idar yaplanmann, merkez otoritenin tam anlamyla tesis
edilemedii kurulu dneminde, dier messeseler gibi kt nizamnn da
henz tam anlamyla ve sistemli bir ekilde uygulandn sylemek olduka
zordur
462
. Bu durumda daha ok Trkmen beglerine yaplan arazi
tevcihlerinin, yeni fethedilen yerlerin begler arasnda taksimi mahiyetinde
olup bir yandan Trkmenleri yeni fetih faaliyetlerine ynlendirmek dier
yandan ise yerleik hayata gemelerine zemin hazrlamak amacna matuf
olduu sylenebilir. Bu hususa dikkat eken Cahen de Seluklu
Trkiyesindeki toprak idaresi ele alnrken kullanlan kavramlarn dikkatli
seilmesi gerektiini, XII. yzylda, yani birinci dnemde topraklarda yaplan
taksimatn kt olmadn, bu tevcihlerle daha sonraki dnemlerde ordudaki
emrlere verilen ktlarn birbirinden ayrlmas gerektiini belirtmektedir
463
.
Seluklu Trklerinin Anadoluda kesin olarak yerletikleri, devlet
tekilt, idar ve ictima nizamn byk lde tesis edildii XII. yzyl




461
Byk Seluklular dneminde olduu gibi (Lambton, Atabetl-Ketebeye Gre Sancar
mparatorluunun Ynetimi, s.365, 373-377.), Trkiye Seluklularnda da kt teriminin bazen
genel bazen de teknik anlamda kullanld anlalmaktadr.
462
Klasik kt nizamnn uygulanabilirlii, her eyden nce merkez otoritenin etkinlii ve yerleik
devlet dzeniyle alkaldr. Byk Seluklularn kty btn lkeye yaymalarna karlk
Trkmenleri tam anlamyla sisteme dhil edememeleri ve merkezin kontrol altna alamamalar
bundan kaynaklanmaktadr.
463
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s.176-178.; Polat, a.g.t., s.99-100. (Cahen,
ayrca muayyen messeseleri anlatan tabirlerin teknik ve gerek manasnda kullanlmasnda azam
itina gstermek ve bu bakmdan mesela bir feodal olan muktay rastgele amir, be, beglerbeyi, shib,
hne, sba ve serlekere otomatik bir tarzda benzetmemek gerektiini sylemektedir. Cahen
Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi?, s.355.)
95



sonlarndan itibaren ise ktnn hzla yaygnlat ve Seluklu Trkiyesine
has zelliklerle devletin idar ve asker yaplanmasnn temelini tekil ettii
grlmektedir. Bu dnemde, bir yandan bir asrlk kurulu devresinde
meydana gelen telakki farkll veya zihniyet deiiklii
464
, dier yandan
ise siyas ve asker ihtiyalarn sevkiyle merkeziyeti bir yapya brnen
devlet, kt nizamn da bu yapya uydurmu ve sz konusu nizam baarl
bir ekilde uygulamak suretiyle idar ve asker mekanizmann dzenli bir
ekilde ilemesini salamtr
465
. Nitekim Byk Seluklularda ve kurulu
dneminde bir vilyetin asker, idar, mal btn ileri emr ve kumandanlara
kt olarak terk edilmekte iken, zellikle II. Kl Arslandan sonra, feodal
paralanmalara nihayet vermek gayesiyle Anadoluda asker ktlarn
kltld ve bir vilyetin bana serleker (sba) olarak gnderilen
byk emr ve kumandanlarn -o blge askerlerinin kumandan olmakla
beraber- salahiyetlerinin tamamyla tahdid edildii, btn vilyetin vergileri,
maiyyetindeki askerlere ait mal gelir ve ktlar zerinde tasarruf hakk
tannmayarak sadece kendisine tahsis edilen maala iktifasnn temin edildii




464
Kprlnn telakki farkll dedii zihniyet deiikliinden kast, gebe hayattan
yerleik hayata gei sreci iersinde yaanan fikr ve zihn deiimdir. M. Said Polat, zihniyet ile
yerleim ilikisinin, iki ekilde meydana geldiini sylemektedir. Bunlardan birincisi, zihniyet
deiimi ile yerleimin tabi bir ekilde seyretmesi ve gebelerin uzun bir srete bu deiimi
geirdikten sonra yerleime hazr hale gelmeleri; ikincisi, tabi srete olmayp zihniyet yaps
yerleimi kabul etmedii halde artlarn onu buna zorlamas sonucunda gerekleen yerleimdir (Polat,
a.g.t., s.88-89., Ayrca bkz., Cahen, Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi?, s.353-354.)
465
Baz yazarlar, bu durumun, Anadolu topraklarnn gayr-i mslimler elinden fethedilmesi
hadisesinin tabii neticesi olarak arazinin, hemen hemen btn lkeye amil bir ekilde mr
saylmasna balamlardr. Buna gre daha fetihten itibaren topraklarn byk ksmnn devlet
tasarrufunda tutulmas ve daha sonra bu nizamn zerine kurulan asker ktlarn devlet kontrolne
tbi klnmas, teki Seluk ubelerini abucak paralayan feodalleme hadisesine engel olmutur.
Neticede etnik durumu itibaryla Byk Seluklulara ve dier kollara nazaran gebe ananelerinin
daha fazla cari olmasna ramen, onlardan daha kuvvetli bir merkeziyet sistemi tatbik edilebilmesinin
bir sebebi budur. (Kaymaz, dar Mekanizmann Rol I, s.98.). Bu gr kar kan baz yazarlar
ise Trkiye Seluklularnn Anadoluyu Bizanstan deil, blgeyi daha nce fethetmi bulunan Trk
slm fatihlerinden aldklarna dikkat ekerek, Anadoludaki mr rejimin, blgedeki Trkmen
beglerinin tasfiyesinden sonra onlarn mlklerinin devlet mlk (mr) haline getirilmesiyle
kurulduunu iddia etmilerdir (Klbay, a.g.e., s.283.).
96



grlmektedir
466
. Bylece Trkiye Seluklu kt, feodal paralanmalara,
muktalarn bana buyruk hareketine imkn tanmayan, merkeziyeti bir
anlay zerine ina edilmitir ki bu durum, idar olduu kadar asker
bakmdan da devletin hzla merkeziyeti bir yapya brnmesini salamtr.
Bu durum, bn Bbnin kaytlarndan da aka anlalmaktadr.
Eserine, XII. yzyln sonlarndan (1192) itibaren balayan mellif, eserinin
balarndan itibaren sk sk kt tevcihlerinden bahsetmek suretiyle hem
kt sisteminin Seluklu Trkiyesinde yaygn bir ekilde uygulandn
gstermekte hem de Trkiye Seluklu ktnn genel zellikleri, kimlere, ne
zaman ve ne ekilde kt tevcih edildii, kt edilen arazinin ve muktalarn
hukuk durumu gibi konularda nemli bilgiler vermektedir
467
. Bu cmleden
olmak zere ktlarn asker vasf ve kt askerlerinin Trkiye Seluklu
ordusundaki yeri hakknda da kaytlara tesadf edilmektedir. Her ne kadar bu




466
Tekilt bahsinde ayrntl bir ekilde izah edilecei zere Tekrrl-Mensb ve
Rsmr-Resilde yer alan serlekerlik menrlar, bu hususlar ak bir ekilde ispat etmektedir
(Tekrrl-Mensb, s.13-30; Rsmr-Resil, s.26-27). bn Bb de Ald-dn Keykubdn,
En byk bir serleker (sba) kk bir hata yapsa, adalete, rfe, eriata, muamelata aykr
davransa, ona byk bir ceza buyurur, bazen onun varlk aacn, devrilmi hurma aalar gibi
kknden kazr, sululara belki yollarndan dnerler diye and olsun onlara byk azabdan nce
dnya azabn tattrrz hkmn okur, onlara ders verip hizaya getirmek iin phesiz sululardan
alacaz ayetini sylerdi demek suretiyle ayn hususa iaret etmektedir (bn Bb, s.225.). Trkiye
Seluklu ktlarn merkeziyeti yaps hakknda toplu bilgi iin bkz., Xylyfly, a.g.e., s.18-19.; Turan,
Vesikalar, s.76.; Cahen, Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi?, s.354., Kaymaz, dar
Mekanizmann Rol I, s.91-156; Cahen, Anadoluda Trkler, s.232-245,
467
Trkiye Seluklu ktnn mahiyeti hakknda etraflca malumat vermek konumuzun dnda
olduundan bn Bbde tesadf edilen birka hususu ifade etmekle yetiniyoruz: Iktyla ilgili ilk
kaydna II. Rknd-dn Sleyman hn tahta oturduu 1196 ylnda tesadf edilen bn Bb (s.33.),
ktlarn sultan veya sultan adna baz byk devlet ricali tarafndan (s.165-166, 496) belli bir hizmet
karl veya ba eklinde tevcih edildii, kt arazisi ve gelirlerinin dvn- istifnn kontrolnde
olup (s.733), menurlarnn dvn- Pervnegde kaleme alnd (s.348), meliklere, sivil ve asker
ricale, maa veya hizmetlerinin karl, dl, ba, bazen de hizmete tevik amacyla ktlar
verildii (s.113, 120, 149, 120, 273, 289 ve muhtelif yerler), kt menurlarnn hkmdar deiiklii
srasnda yenilendii (s.113, 120, 209-210.), yeni fethedilen blgelerin uygun grlen miktarnn
kt arazisi olarak belirlendii (s.146.), tevcih edilen bir kt arazinde eksiltme yahut deitirmenin
sz konusu olmayp, muktan eceliyle lm halinde nnpresinin ailesine veya yaknlarna kald
(s.128), daha nce verilmi olan ktlarn artrlabildii (s.168.), ktlardan gelen vergilerin devlet
hazinesi iin nemli bir gelir kayna olduu (s.605.) ve muktann, kt zerinde yaayan halktan,
normal vergi (rusm) dnda bir tavuk kanad bile talep edemeyecei (s.477-478.) gibi hususlara
dair bilgi vermitir.
97



kaytlar, Trkiye Seluklu ordusu ierisindeki kt askerlerinin mahiyeti,
says, tertip ve nizamlar hakknda akla gelebilecek btn meseleleri
aydnlatmak iin yeterli deilse de en azndan konu hakknda umum bir tablo
oluturmaya ve Cahenin, Trkiye Seluklu ktnn asker bakmdan bir
nemi haiz olmad grnn
468
aksine, sz konusu sistemin asker
vasfn ve ordunun byk ksmnn kt askerlerinden olutuunu ortaya
koymaya imkn vermektedir. Trkiye Seluklu Devleti dnemine ait mneat
mecmualarnda yer alan muhtelif veskalar da bu hususu teyit etmektedir
469
.
bn Bb, kt askerlerini genellikle siphiyn- kadm/siph- kadm,
leker-i kadm veya askir-i kadm ifadeleriyle zikretmitir
470
.
Ikt askerlerinin bu tabirlerle zikredildii ilk kayda, Sultan I. Gysd-dn
Keyhsrevin Antalya Kalesini muhasaras srasnda rastlanr. Mellif, bu
muhasarada yiitlik ve sebat gsteren askerler arasnda siphiyn- kadm-i
mahrse-i Konyadan Hsmd-dn lakapl Yavlak Arslann bulunduunu
kaydetmitir
471
ki bu muhasaraya sadece Yavlak Arslan veya Konyann
kt askerlerinin deil lkenin dier vilyetlerinden gelen kt askerlerinin de
itirak ettii phesizdir.




468
Mellif, Trkiye Seluklu ktnn, baka Mslman devletlerde tad asker nemi tamad
iddia etmi (Cahen, Anadoluda Trkler, s.182.) ve Trkiye Seluklu ordusunu oluturan unsurlar
arasnda kt askerlerinden hi bahsetmemitir (s.228-231.). Baz aratrmaclarn da belirttii gibi
(Bombaci, s.351.; Polat, a.g.t., s.109.; Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.36.) Cahen,
bu iddiasn materyal eksikliine balamaktadr. Hlbuki konuyla ilgili kaytlar dikkatle
incelendiinde bu iddiann gereki olmad anlalmaktadr.
469
Tekrrl-Mensbda yer alan btn serlekerlik menurlarnda, serlekerlerin, blgedeki
kt askerlerinin greve hazr halde bulundurulmasndan sorumlu olduklar belirtilmitir (s.13-30) ve
Rsmr-Resildeki bir vesikada da ashb- kttn zrsz olarak hizmette kusur etmeleri ve
askerleri tefti (arz) vaktinde hazr bulundurmamalar halinde ktlarn deitirmek veya
kt sahibini azletmek salahiyetinin serlekere verildii grlmektedir (s.26-27.).
470
bn Bbnin leker-i kadm tabirinden kt askerlerini, leker-i hads tabirinden de cretli
askeri kastettii malumdur. Rsmr-Resildeki bir vesikada da serlekerin, hizmete hazr halde
bulundurmas istenen kt askerleri kadm ve haviden oluan ordu (-= - -'- --'-)
eklinde zikredilmitir (s.26.).
471
bn Bb, s.98.
98



I. zzd-dn Keykvusun Antalyay fethi (1216) srasnda da Trkiye
Seluklu ordusunda kt askerlerinin olduu anlalmaktadr
472
. Nitekim bn
Bb, Antalyann fethinden sonra ordusuyla Konyaya dnen Sultann,
aralarnda serleker (sba) ve ellibalarn da bulunduu emrlerine
473
hilat
giydirip ahane ltuflarda bulunduktan sonra yurtlarna dnme izni verdiini
ve bu emri alan beglerin, kendilerine bal olanlar (etb) ve eyalaryla
beraber ktlarnn bana gittiini kaydetmitir
474
. Ayn Sultann, inin
Kalesinin fethinden sonra da ordunun emrlerine kymetli hilatlar verip
ktlarn artrd ve her birinin isteine uygun menrlar yazarak ilkbahara
kadar nee ve huzur iinde vakit geirmelerini, blgelerinde kendisinin emir
ve yasaklarn uygulamalarn syledikten sonra yurtlarna dn izni verdii
grlmektedir
475
ki her iki kaydn da kt askerlerine iaret ettii phesizdir.
inin Kalesinin fethiyle ilgili baka bir kayt da dikkat ekicidir. bn
Bb, bu mnasebetiyle verdii bilgide, Emr-i Meclisin leker-i hssasnda
bulunup onun tarafndan geni ve verimli ktlarla mkfatlandrlm olan
100 Krt gulmdan da bahsetmitir
476
ki bu kayt, ktlarn asker hizmet
karlnda verildiini ve Trkiye Seluklu ktnn -en azndan bu dnem
iin- ne derece yaygnlam olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Ancak Emr-i Meclisin bu ktlar kendi ktn paralamak suretiyle mi
yoksa Sultan adna m verdii tam olarak anlalamamaktadr.
I. zzd-dn Keykvus dneminde kt askerlerine dair baka bir
kayda da Haleb Seferinde rastlanr (1218). I. zzd-dn Keykvus, bu sefer




472
Antalyann fethi hakknda bkz., Ebul-Ferec, II., s.497; bn Vsl, III. s.233; ed-Devdr, VII, s.
182.
473
bn Bb, 145. Trke tercmede ellibalar ( '- '-- ) ifadesi ele balar eklinde okunmutur
(s.166.).
474
bn Bb, s.146.
475
bn Bb, s.168.
476
bn Bb, s.165-166.
99



srasnda Mara Shibi Emr Nusretd-dn Hasana
477
mevkib-i hmynun
cnd ve cy- fervn (kalabalk ordu ve birlikler) ile onun blgesine
gelmekte olduunu, leker-i kadm ve hav-i hi (kendi adamlarn) hazr
etmesi, piyde ve svr ecr hor (piyde ve svari cretli asker) tutmasn
(veya greve armasn) ve mancnk gibi muhasara aletleri (alt-i
muhssarat ez mancnk) ile cephaneyi (zeredhne) tertib etmesini emreden
bir fermn gndermitir. bn Bbnin kaydna gre Malatya ve Sivas
beglerine de ayn manay ieren fermanlar gnderilmi ve vakit geirmeksizin
Elbistan sahrasnda toplanmalar istenmitir
478
. Sultann Kayseriden
Elbistana doru hareketi srasnda da ordusunun leker-i kadm ve
hadsten olutuu grlmektedir
479
ki u halde hem Sultann Kayseriden
harekt srasnda hem de sefer gzergh boyunca celp edilen kuvvetler
arasnda kt askerleri mevcut olup bunlar, mancnk gibi muhasara aletleri
ve dier asker tehiztlaryla beraber orduya katlmlardr. Bu arada,
Trkiye Seluklu ordusuna kar hazrlk yapan el-Melikl-Erefin ordusunun
da leker-i kadm ve cerhor olarak kaydedilmesi dikkat ekicidir
480
.
I. zzd-dn Keykvusun Haleb Seferi srasnda dikkat eken dier
bir husus da kt askerlerinden oluan 50 kiilik mfrezelere kumanda ettii
bilinen ellibalardan
481
bahsedilmi olmasdr. bn Bbnin kaydna gre
Sultann 4000 kiilik bir kuvvetle nc olarak gnderdii Emr-i Meclis, am
ordusu hakknda bilgi edinmek zere ya 80e dayanm, birok harp ve
darp grm, savata ve vuruta bulunmu, yiitlikte ve mertlikte emsllerinin




477
Bkz., Mkremin Halil Yinan, Mara Emrleri, TOEM, XIV/6 (83), s.347-352.; XV/8 (85), s.85-
94.; lyas Gkhan, Seluklular Zamannda Mara Emri Nusreteddin Hasan Bey, I. Uluslararas
Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, I, S Seluklu Aratrmalar Merkezi Yay.,
Konya 2001, s.335-345.
478
bn Bb, s.185.; Mneccimba, s.37.
479
bn Bb, s.189.
480
bn Bb, s.190.
481
Bu tabir, gnmzde eleba eklinde hala kullanlmaktadr. Koca, Seluklularda Ordu ve
Asker Kltr, s.93 n.
100



nne gemi olan Sivas ellibalarndan (-- '-'- ') Mahmud Alp
grevlendirmitir
482
. am ordusu hakknda bilgi edinen Mahmud Alp, 4000
askerle, am ordusunun karsna kmann uygun olmadn belirtmi ise
de bu gre itibar edilmemi ve meydana gelen savata Trkiye Seluklu
ordusu malup olmutur
483
.
bn Bbnin Trkiye Seluklu ktnn asker vasfna iaret eden en
nemli kaytlarndan birisi de Ald-dn Keykubd dnemine aittir. Mellif,
Sultann Kemld-dn Kmyra kt ettii Sivasn Zara vilyetinden, o
zamana kadar geliri 100.000 ake (sad hezr aded-i hsse) olan ve 60
hav (=) barndran bir kt olarak bahsetmitir
484
ki, bu kayt, sz
konusu kt arazisinin sadece geliri ve kard asker saysn deil, bunlarn,
kt tevcihinden nce belirlenmi olduunu da gstermektedir
485
. Ald-dn
Keykubd dnemine ait baka bir kaytta da Kgonya (ebin Karahisar)
meliki Muzafferd-dn Mahmudun, geliri, geimini salayacak, iinde eya
ve etb olan bir kt verilmesi halinde Kogonya Kalesini kendi rzasyla
teslim edecei zikredilmitir
486
ki burada da ayn hususa iaret edildii
sylenebilir.
Ald-dn Keykubdn, Mool tehlikesi karsnda asker yardm
talep eden Halifeye gndermek zere hazrlatt ordunun da
kt askerlerinden olutuu anlalmaktadr. bn Bb, bu ordunun toplanmas




482
bn Bb, s.191.
483
bn Bb, s.192.; Mneccimba, s.38.
484
bn Bb, s.272-273. Rsmr-Resildeki bir vesikada da serlekerin, hizmete hazr halde
bulundurmas istenen kt askerleri kadm ve haviden oluan ordu (-= - -'- --'-)
eklinde zikredilmitir (s.26.).
485
Bombaci, 60 hav yerine 70 lance tabirini kullanm ve lance teriminin, Ortaa Avrupasnda
olduu gibi hizmetkrlar tarafndan takip edilen bir svari anlamnda olabileceini ve bunun ktyla
alakal olmayabileceini ifade etmitir (Bombaci, a.g.m., s.352.; Polat, Trkiye Seluklularnda
Asker Tekilt, s.37 n.). Ancak grld zere bn Bb, hav tabirini, takip edilen deil, takip
eden sava/hizmetkar anlamnda kullanmtr. Dolaysyla Bombacinin fikrinin tam tersi bir durum
ortaya kmaktadr. Lance tabiri zerinde Tbi Devlet Kuvvetleri bahsinde durulacaktr.
486
bn Bb, s.362.
101



ve hareketiyle ilgili geni bilgi vermitir ki bu bilgiler, byk ksm
kt askerlerinden oluan Trkiye Seluklu ordusunun tertip ve nizam
hakknda fikir edinmeye imkn vermektedir. Mellifin kaydna gre Sultan,
Halife bizden 2000 svari istemitir. Biz, siph- kadm-i memlikin atllar
(fersn), cesur Rum yiitleri (abtl
487
) ve halkndan (merdm), savalkta
mehur (hancer-kerr nmdr) 5000 adam, her birinin yannda 10 nefer
havyle gnderelim
488
dedikten sonra, bu ordu iin tehizt ve bir yllk
erzak hazrlanmasn, mer-y memlikten birka sekin emrin de kendi
askerleriyle beraber onlara katlmasn emretmitir. Saray grevlileri ve
emrler, ordunun ihtiyalar iin gereken denei ve dier hazrlklarla
ilgilenirken, lkenin her yanna fermanlar gnderilmi ve askerlerin Malatya
tarafna gitmeleri, orada Melikl-mer Bahd-dn Kutlucann emrine
girerek Drs-selma yani Badata hareket etmeleri istenmitir. arlan
askerler, bir ay hatta ondan daha ksa bir sre sonra, en mkemmel tehizt
ve ara gerele Malatyaya varmlardr. Emr Bahd-dn Kutluca, emrine
giren askerlerle beraber, bir yandan sefer iin gerekli hazrlklar yaparken,
dier taraftan da byk bir trenle Konyadan yola karak saltanat
sancayla beraber Malatyaya hareket eden Emr Zahrd-dn Tercman
kumandasndaki avular, bykler, cndrlar ve silahdr beklemeye
koyulmutur. Hazrlklarn tamamlam olarak bekleyen Emr Bahd-dn




487
Battal kelimesinin oulu olan abtl, cesur, kahraman (Ferheng-i Fris-i Amd, I, s.73.)
anlamnda kullanlm olmaldr. Esasen Eyyb ve Memlklerde, sultann gazabna urayarak devlet
hizmetinden uzaklatrlp srgn edilen, kt ve gelirleri elinden alnarak dk bir cret denen
askerlere de el-Battln/el-mer el-battln/el-memlik el-battln/el-ecnd el-battln denildii
bilinmektedir. Bu askerlerin sz konusu devletlerde, ihtiya halinde sefere arld grlse de
bunlarla yukardaki kayt arasnda bir balant olmad meydandadr (Eyyb ve Memlklerdeki
battllk uygulamalar iin bkz, el-Kalkaand, VII/219.; Ar, a.g.e., s.419, Mahmud Nedim
Ahmed Fehim, a.g.e., s.205.; etin, a.g.t., s.153 vd.)
488
( - --'- =-= - --- --'- -= -- - - -'- ='-- - -'- ' '=-
-) bn Bb, s.260. Yazcolu bu ifadeyi n iki bin atlu istediler. Bi bin hancer-kerr-
nmdr Rm diyarndan ve Trk bahadrlar ve alplerinden ki her bir erin bier hizmetkr ola
eklinde kaydetmitir (Yazcolu, s.265-266.). Mrsel ztrk ise ayn ifadeyi O, bizden 2000 svari
istemi. Biz ona Rum yiitlerinden her biri 10 askere bedel olan muvazzaf ordunun svarilerinden
seilmi 5000ini gnderelim eklinde tercme etmitir (Trke terc., s.277.).
102



Kutluca, bunlarn da Malatyaya gelmesinden sonra, ordunun sa, sol, nc,
arka cenahlar ile serverleri, elli balar ve serdarlar belirleyip tayin etmi
ve o zamana kadar benzeri grlmemi bir tertip ve dzen iinde Badata
doru hareket edilmitir
489
.
bn Bbnin kaydna gre Seluklu ordusunun Harput, mid
(Diyarbakr), Mardin ve Musuldan geii tam bir gvde gsterisine
dnmtr. Her ne kadar bu ordunun daha ileriye gitmesi mmkn
olmam, Halifenin istei dorultusunda Erbilden geriye dnm ise de silah
ve tehiztn okluu, tertip ve nizam ile blge halk ve emrlerde hayranlk
uyandrmtr. Seluklu askerlerinin alak gnlll, kalabalkl, hzl ata
binileri, mzrak oyunlar ('- --), g denemeleri ve halka kapma
oyunlaryla zerlerindeki silah ve tehizt grenler, imdat birliinin (necde)
bile byle bir vakar ve azamete sahip olan bir sultann, bizzat kendisi btn
askeriyle bir padiahn zerine yrse, onun can alc darbelerinden hibir
canl kalmaz demilerdir. Sultann emrleri, bykleri, askerin sekinleri ve
dier grevliler (hav) ve maiyyette bulunanlar (haem u hadem)
Malatyaya dnnce Emr Bahd-dn bir ziyafet dzenlemi ve sonra da
ordunun dalmasna izin vermitir
490
.
Bu kaytta dikkat eken ilk husus, siph- kadm-i memlikten
seilen ve her birinin yannda 10 havsi bulunan 5000 sava ifadesidir.
Daha nce de belirttiimiz gibi hav tabirinin muhtelif kaynaklarda asker
maiyyet anlamnda kullanld malumdur. Ancak bu tabirin, bn Bbnin,
Zarann Kemld-dn Kmyra kt edilmesi mnasebetiyle verdii bilgide
olduu gibi burada da kt askerlerini ifade etmek zere kullanld aka




489
bn Bb, s.260.
490
bn Bb, s.260-264.
103



grlmektedir
491
. Her bir savann yannda bulunan hav saysnn 10,
yani bir adr (ota/visk) halk
492
olarak belirtilmesi ise Hun andan
itibaren mevcut olup, Karahanl, Gazneli, Byk Seluklu ve sair Trk
devletlerinde mevcut olduunu bildiimiz onlu sisteme iaret ediyor
olmaldr. Bunlarn dnda her trl silah, tehizt ve erzakla emredilen yerde,
Malatyada toplanm olmalar, burada Melikl-mer Bahd-dn
Kutlucann emrine girmeleri, ordudaki mevki ve hiyerari ierisinde
ellibalardan bahsedilmesi, tertip ve nizam, atlar, silah ve tehiztlar ve
mzrak oyunu, halka kapma gibi harp oyunlarndaki maharetlerinin
vurgulanmas ve sefer sonunda yurtlarna dndklerinin belirtilmesi,
kt askerlerinin sefer haliyle ilgili bilgiler iermesi bakmndan nemlidir.
bn Bbnin leker-i kadmle ilgili bir kaydna da yine Ald-dn
Keykubd dneminde, Harran, Urfa ve Rakka havalisine yaplan harekt
srasnda rastlanr (632/1235). Mellifin kaydna gre Sultan, kendisine yakn
bir ksm devlet byyle Konya ve Aksaraydan geerek askerlerin
topland yer olan Kayseriye varm, burada ulaklarn eline fermnlar
vererek, lkenin eitli blgelerinde bulunan askerleri (lekerh-y der
nevh-i memlik) armtr. En ksa zamanda erfn sekinleri, yiitlerin
nde gelenleri ve askerlerin gzdeleri Kayserinin Mehedinde toplanmlar
ve Sultan, Emr Kemld-dn ile dier devlet erknna Harran, Urfa, Rakka
ve oralara bal yerlerin fethi iin harekete gemelerini buyurmutur. Bunun
zerine Melikl-mer Kemld-dn, leker-i kadm ve hadsten,




491
Daha nce de belirttiimiz gibi Bombaci, Zarann Kemaleddin Kmyra kt mnesebetiyle
verilen bilgiden hareketle srasnda 60 hav yerine 70 lance tabirini kullanm ve lance teriminin,
Ortaa Avrupasnda olduu gibi hizmetkrlar tarafndan takip edilen bir svari anlamnda
olabileceini ve bunun kt alakal olmayabileceini ifade etmitir (Bombaci, a.g.m., s.352.). Burada,
havnin takip edilen deil, takip eden sava olduu dnlrse, Bombacinin fikrinin tam tersi
bir durum ortaya kmaktadr.
492
Aksaray, s.12.
104



kt askerlerinden ve cretlilerden (cer hor) oluan 50.000 svariyle
harekete gemi ve her ehri de ele geirmitir.
493

Bu kaytta da aka grld zere leker-i kadm, nevh-i
memlikde yani lkenin muhtelif blgelerinde bulunan askerler yani
kt askerleridir. Sultann ferman zerine Mehedde toplanan kt askerleri,
yine Melikl-mer Kemld-dn Kmyrn kumandasna girmi ve cretli
askerlerle beraber sefer blgesine hareket etmilerdir. cretli askerlerin
sayca fazla olamayacaklar dnlrse, sz edilen 50.000 kiilik ordunun,
byk lde kt askerlerinden olutuu sylenebilir.
Al'd-dn Keykubdn, Pervne Tcd-dnin kumandasnda
midin fethi iin gnderdii (633/1236) orduda da kt askerlerinin mevcut
olduu anlalmaktadr. Nitekim bn Bbnin kaydna gre Pervne Tcd-
dn kumandasnda mid zerine gnderilen ordu, lekerh-y kadm ve
Hrezmlilerden olumaktadr.
494
Bu ordunun baarsz olmas zerine ayn
blgeye gnderilen ve Shib emsd-dn Isfahn
495
kumandasnda bulunan
baka bir ordudan daha bahsedilmektedir ki mellifin Trk, Frank ve
Almanlardan olutuunu syledii bu kuvvetler
496
arasnda da
kt askerlerinin bulunup bulunmad tam olarak anlalamamaktadr
497
.
bn Bbnin Kseda Sava mnasebetiyle verdii bilgilerde de
kt askerlerine tesadf edilmektedir. Daha nce de belirttiimiz zere Mool




493
bn Bb, s.447-448.
494
( '---- '--= - ) bn Bb, s.450-451. Kaydn devamnda ayn ordu, eitli
mmetlerden (esnf- mem), saltanat derghnn taraftarlar ve fedaleri (cnsipern) olan kuvvetler
olarak kaydedilmitir.
495
emsd-dn Isfahn hakknda bkz., Mehmet Suat Bal, Trkiye Seluklu Devletine Hkmdarlk
Yapan Vezir; emsd-dn Isfahn, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S Trkiyat Ara. Enst Yay.,
Say.19 (Bahar 2006), s.265-394.
496
( = --- '- '- ' =- ='-- = '-- - '- - -'= ) bn Bb,
s.451.
497
zellikle Frank ve Almanlarn cretli askerler olduu anlalmaktadr. Konu hakknda cretli
Askerler bahsinde ayrntl bilgi verilmitir.
105



tehlikesinin ciddiyetinin farknda olan II. Gysd-dn Keyhsrev ve devlet
erkn, Moollara kar mmkn olduu kadar byk bir kuvvet hazrlamak
dncesinde birlemiler ve bunun iin bir yandan tabi devlet kuvvetlerinin
celbi, dier yandan ise cretli askerler toplanmas iin faaliyete girimilerdir.
Bu cmleden olmak zere hepsi ktan beri hazrlanm olan askir-i kadm
ve bunun dnda Srmar (Sermar)
498
, Gencev, Grc, Uc, Frank,
Kaymer
499
ve Kpaklardan oluan bir ordu toplanm ve Sultan,
kt askerleri ve cretli askerlerden (kadm u cerhor) oluan 70.000 kiilik
bir orduyla Sivasa hareket etmitir
500
. Burada bir yandan evgn oynamak,
avlanmak, her gn askerleri denetlemek, sava ara ve gerelerini
dzenlemekle megul olurken, dier yandan da bu orduya katlacak
kuvvetleri beklemeye koyulmutur
501
. Sivastaki katlmlarla says daha da
artan Trkiye Seluklu ordusu
502
, bir mddet sonra Ksedaa doru
ilerlemitir.




498
Srmar (Sermar) tabirinin gnmzde Srmeli denilen ve Idra bal bir yerleim birimi olan
Srmariye (Semariye) ile alakal olup bu blgeden gelen Trkmenlere bu adn verildii tahmin
edilebilir (Bombaci, s.356., Polat, a.g.m., s.42). Srmariye, kalesiyle mehur olup birok kaynakta ad
gemektedir. Bkz., el-Hseyn, s.24, 91.; bnl-Esr, (Trke terc., X, s.50.); bnl-Ezrak, Trhu
Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.116, 140.); Brosset, s.369, 383.; en-Nveyr, XXVI, s.368.;
en-Nesev, (Trke terc., s.72, 75-77, 114-115, 129 ve muhtelif yerler.; Anonim Seluknme, s.47.
(Trke terc., s.30.).; Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Nuzhetl-Kulb, (ng. terc, s.90.)
499
Suriyede bulunan Halebli Trkmenlere bu isim veriliyordu (Bombaci, Polat, ayn yerler.)
500
bn Bb, s.519-520.
501
bn Bb, s.520.
502
Daha nce de belirttiimiz gibi Kseda Sava srasnda Trkiye Seluklu ordusunun says
hakknda farkl rivayetler mevcuttur. bn Bb, Sultann 70.000 svari ile Sivasa hareket ettiini
syledikten sonra burada uc askerleri, 50.000 kiiyle geldii sylenen Melik Gazi, 3000 kiiyle
geldii sylenen Sis hkmdar, 20 bin asker toplamak zere Suriyeye gnderilen Shib emsd-dn
ve 2000 kiilik bir kuvvetle Trkiye Seluklu ordusuna katlacak olan Nsihd-dn Frisnin
beklediini, Nsihd-dn Frisnin 2000 kiilik kuvvetinin gelmesinden sonra daha fazla
beklenmeyerek Ksedaa doru yola kldn kaydetmektedir. Ancak kaydn devamnda ordunun
dndaki bir ordudan 80.000 sava ifadesi bulunmaktadr ki bu kayttan ( - '-= '--
'- -- '- ' bn Bb, s.521.) Sultanla beraber Sivasa gelen 70.000 kiilik ordu
dnda 80.000 savann daha toplanm olduu ve her iki ordunun beraberce Ksedaa hareket
ettii anlam kmaktadr. Bu durumda bn Bbye nazaran Trkiye Seluklu ordusunun says
150.000e ulamaktadr.
106



bn Bbye nazaran 70.000 kiiyi bulan Trkiye Seluklu ordusunda
ne kadar kt askeri bulunduunu sylemek mmkn deildir. Ancak bu
ordunun byk ksmnn kt askerlerinden olutuu tahmin edilebilir. Kaytta
dikkat eken ilk husus, kt askerlerinin ktan beri hazrlk yaptklarna dair
bilgidir. stelik bu askerlerin, ordunun toplanmasndan sonra da at binme,
mzrak ve halka kapma oyunlaryla megul olduklar anlalmaktadr ki bu
durum, sefer esnasnda da asker talimlerin devam ettiini gstermektedir.
Bunun dnda bizzat Sultan tarafndan ordunun denetlenmesi ve sava ara
ve gerelerinin dzenlenmesine dair bilgi de nem arz etmektedir.
Trkiye Seluklu Devletinin ykselme dneminde ktnn asker
vasf ve kt askerlerinin ordu ierisindeki nemlerini gsteren kaytlar,
bunlardan ibaret deildir. Bunlarn yannda, mellifin herhangi bir sefer veya
hadise mnasebetiyle bahsettii lkenin etrafna dalm askerler veya
vilyet askerleri tabirlerinin
503
ve ferman gnderilmek suretiyle orduya
katlmas emredilen ve vazifelerinin tamamlanmasndan sonra yurtlarna veya
memleketlerine dnen asker kuvvetlerin
504
de kt askerlerine iaret ettii
muhakkaktr.
Ikt arazilerinin idar ve asker amirleri olmalar hasebiyle
kt askerlerinin bal bulunduu serleker veya sbalarla
505
ilgili her
kaydn da kt askerleriyle ilikili olduu phesizdir. Nitekim Tekrrl-




503
bn Bb, s.96-97, 162, 275, 418-419, 441, 447, 458, 487, 491, 496, 501, 506, 514, 520 ve muhtelif
yerler.
504
Rknd-dn Sleyman hn Grcistan seferinden sonra (bn Bb, s.74.), Sinopun fethinden
sonra (s.154.), Alarann fethinden sonra (s.251.), Konya ve Sivas kalelerinin yapndan sonra (s.256.),
emikezek Kalesinin ele geirilmesinden sonra (s.289.), inin (Hain) Kalesinin fethinden sonra
(s.342.), Erzincann ilhakndan sonra (s.364.), Alanya dizdrnn tedibinden sonra (s.418.), Ald-
dn Keykubdn Grcistan Seferinden sonra (s.424.), Ahlatn ele geirilmesinden sonra (s.428.),
Babaler isyannn bastrlmasndan sonra (s.504.), Meyyfrkn Seferinden sonra (s.510.) ve
Moollarn Erzurumu igalinden sonra (s.517.) askerlere yurtlarna veya memleketlerine dnmeleri
iin emir verilmitir.
505
bn Bb, s.134, 142, 162, 212, 275, 282, 487, 501.; Aksaray, s. 130. (Sbalk ve sbalarla ilgili
geni bilgi ileride verilecektir.).
107



Mensb ve Rsmr-Resildeki serlekerlik menrlar, serlekerlerin,
grev yaptklar blgenin en st asker ve idar mirleri olduklarn ve bu
cmleden olmak zere blgedeki kt askerlerinin kumandan olup, bar
zamanlarnda bu askerlerin tertip ve tanzimiyle, sava veya sefer
zamanlarnda ise onlarn banda orduya katlmakla mkellef bulunduklarn
ak bir ekilde ortaya koymaktadr
506
.
Mool vesyeti dnemine gelince:
Moollar Kseda Savandan sonra Sivasa kadar ilerlemelerine
ramen, Trkiye Seluklu Devletini mhim bir arazi kaybna maruz
brakmadan ekilmilerdir. Hatta balangta Seluklular fazla bir vergi yk
altna da sokmamladr. Bununla beraber Seluklu Trkiyesi, istila
esnasnda tamiri kabil olmayan kayplara uram, Mool askerlerinin ayak
bast yerler harabeye dnm, cemiyette huzur ve emniyet kalmamtr.
Hepsinden nemlisi, yabanc istils ve tahakkm, devletin kurulu idar ve
sosyal dzenini ykacak her trl faaliyet ve gelimeler iin ok msait bir
ortam yaratmtr.
507

Anadoluda meydana gelen bu siyas, sosyal ve ekonomik
deiimden Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekiltnn da etkilendii
phesizdir. Buna ramen sz konusu dnemde kt askerlerine dair
kaytlara rastlanmas
508
, stelik 1254 ve 1278 tarihlerine ait iki kaytta leker-




506
Bu vesikalar iin bkz., Tekrrl-Mensb, s.13-30.; Rsmr-Resil, s.26-27. (Sz konusu
menurlar zerinde serlekerlik bahsinde ayrca durulacaktr.)
507
Kaymaz, Pervne, s.36-37.
508
erefeddin, Shibin mektubunu okuyup, vezaret makamndan kendi hakknda yaplm olan
iltifatlar ve sylenmi olan gzel szleri renince gzlerinden sevin klan parlamaya balad.
Hemen "ktlarndan ve yurtlarndan Erzincana bal yerlerin emrlerini ard. Kymetli hediyeler
hazrladktan sonra ok sayda askerle byk bir ihtiam ve kalabalkla Padiahn makamna hareket
etti. (bn Bb, s.559.). Shib emseddinin adamlar korkup ekinerek ne yapacaklarn bilmez bir
halde kaldlar. Sonunda hepsi de doru bir davran sergileyerek ktlarnn ve yurtlarnn yolunu
tuttu. Nib ucaeddin, Sinopa; Redd-dn, Malatyaya; Hatreddin, orumluya gittiler. (bn Bb,
s.598.).
108



i kadm ve cer hor tabirlerinin kullanlm olmas
509
dikkat ekicidir. Buradan
hareketle Trkiye Seluklu ordusunun klasik dzenin 1278 ylna kadar
muhafaza edildii sylenebilirse de Moollarn Seluklu ordusunu kontrol
altnda tutup bymesine mani olduklar muhakkaktr
510
. Nitekim Trkiye
Seluklu ordusunun, Mool vesayeti dneminde tedricen azald ve zamanla
be alt bin kiilik bir kuvvet haline geldii grlmektedir. Kaynaklarn
ifadesine gre Beylerbeyi Hatrolu erefd-dnin, 30.000 kiilik Mool
ordusu karsnda 4000 askeri bulunmaktadr
511
. Yine Pervnenin Sinopu,
Dnimendiye ve Niksardan toplad 4000 svari ile ele geirdii
grlmektedir
512
. Yukarda temas ettiimiz kaytlarda geen leker-i kadmin
says belirtilmemi ise de bu kaytlarn ilkinin bir taht mcadelesi, dierinin
ise bir tenkil hareketi mnasebetiyle zikredilmi olmas, saylarnn fazla
olmadn gstermektedir. Buna karlk Seluklu ordusundaki boluk, Mool
askerleri tarafndan doldurulmu ve birok asker harekt, bazen Trk bazen
Mool kumandanlar tarafndan idare edilen karma Seluklu-lhanl ordusuyla




509
1254 ylna ait kayt, II. zzd-dn Keykvus ile IV. Rknd-dn Kl Arslan arasnda yaanan
taht mcadelesine aittir. II. Ald-dn Keykubdn Karakuruma giderken yolda lmesi ve Trkiye
Seluklu tarihinde mterek saltanat dnemi olarak adlandrlan dnemin sona ermesinden sonra
Konyadan Kayseriye giderek burada saltanatn ilan eden Rknd-dn Kl Arslan, ksa zamanda
taraftar ve asker toplayarak Konya zerine yrmeye karar vermi, Aksaraya bir menzil uzaklkta
Sultan Al'd-dn Kervansarayna kadar ilerlemitir. Bunun zerine zz'd-dn Keykvus da
Konyada sava hazrlklarna balam ve hazine sandklarn dolduran Keykubd altnlar ortaya
dkmek suretiyle leker-i kadm dnda Arab, Garib, v (Yva), Gence, Krd ve Kpaktan oluan
ok sayda asker topladktan sonra kardeiyle savamak iin harekete gemitir (bn Bb, s.613.).
Karamanllarn ve Siyvuun Konyadaki hkimiyetlerine son verilmesinden sonra (1278) onlarn
takip iin Ermenek blgesine giden, fakat kn bastrmas zerine geri dnerek Konyada hazrlk
yapan Seluklu ordusuna da cretli askerler celp edildii anlalmaktadr. bn Bb bu kaytta da
leker-i kadm ve cer hor tabirini kullanmtr (bn Bb, s.704.) ki bu kayt Seluklu ordu
nizamnn devam ettiine dair son kayttr.
510
Kaymaz, Pervne, s.112, 160 n.; Aydn Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular
Devlet Tekilt Bakmndan Deeri, Makaleler, I., (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Saadet Lleci),
Ankara 2005., s.187.
511
bn eddd, s.79.
512
Aksaray, s.83.
109



yaplmtr
513
. Dolaysyla eklen klasik yapsn korumakla beraber gl ve
mstakil bir Trkiye Seluklu ordusundan bahsetmek olduka zordur.
Bu durumun ortaya kmasnn temel sebebi, Trkiye Seluklu
ordusunun temel dayana olan kt nizamnn bozulmasdr. Nitekim Mool
istilasnn bir yandan siyas ve idar mekanizmada, dier yandan ise sosyal
ve iktisad yapda meydana getirdii sarsnt, kt nizamnn dzenli bir
ekilde ilemesine imkn vermedii gibi, her geen gn bozulmasna zemin
hazrlam ve kt arazilerinin, mlk haline getirilmesi yaygnlamtr
514
.
Mool idaresi kadar, saltanat mcadeleleri ierisindeki Seluklu sultanlar
515

ve devlet adamlar
516
tarafndan da hzlandrlan bu sre neticesinde
kt nizam ve buna bal olarak Trkiye Seluklu ordusu byk oranda
zlmtr. Anadoludaki Mool vesyetinin, igal haline dnt 1277
veya leker-i kadmle ilgili son kayda rastladmz 1278 ylndan sonra ise
artk mstakil bir Trkiye Seluklu ordusundan bahsetmek mmkn deildir.





513
Aksaray, s. 71, 111, 113, 170.; Kaymaz, Pervne, s.112, 160 n.; Taneri, Msmeretl-Ahbrn
Trkiye Seluklular Devlet Tekilt Bakmndan Deeri, s.187 n.
514
Temlken kt usul, 1243 ncesinde de mevcut olmakla beraber fazla yaygn deildi. Nitekim
Olcaytu dneminde (1304-1316) harap olmu topraklarn mamur hale getirilmesi iin, dvna ait
topraklarn uurlu bir ekilde zelletirilmi olmas, bu tarihte bile Seluklu topraklarnn nemli bir
ksmnn devlet mlkiyetinde olduunun gstergesidir (Polat, a.g.t., s.109.)
515
bn Bbnin kaydna gre IV. Kl Arslan, Rum topraklarnn ounu sradan ve sekin kiilerin
mlk (emlak- hss u m) yapm ve o konuda herkese hutt- eri, menir-i sultn ve emsile-i
dvn yazarak hak sahiplerine balamtr (bn Bb, s.642.)
516
Iktlarn mlklemesi hadisesinden en krl kanlar, Moollara yanaan Seluklu hizmet
aristokrasisi olmutur. zel mlkiyete dnen topraklarn byk blm bunlarn ellerine gemitir.
Moollarn Anadolu Seluklu Devletini ykmalar sonucu, eyaletlerin bir blm yksek devlet
memurlarnn ellerinde beylikler haline gelmi, dier blm ise Mool valilerin ellerinde beyliklere
dnmtr. Daha aa dzeylerdeki devlet memurlar ise devlet topraklarn paylamlar veya
ellerindeki iktlar, zel mlk haline dntrmlerdir. Dier yandan saltanat mcadelesine girien
melik ve sultanlar da galip kmann yolu olarak, devlet topraklarndan temlklerde bulunmay
grmlerdir. IV. Klc Arslan'n Erzincan civarndaki topraklar emrlerine ikt olarak datp daha
sonra kardei II. zzd-dn Keykvus'u yenmesi halinde bunlar kendilerine temlk edeceine dair sz
vermesi, bu hususa dair dikkat ekici bir rnektir. (Turan. Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi,
s.486.; Cahen, Anadoluda Trkler, s.320.; Klbay, a.g.e., s.284.)
110



B) YARDIMCI KUVVETLER
1- cretli Askerler (Ecr hor)
Trkiye Seluklu ordusunun daim unsuru olmayp ihtiya halinde
sefere dhil edilen geici kuvvetlerinin banda cretli askerler gelmektedir.
bn Bb, herhangi bir sefer esnasnda veya belirli bir sre zarfnda hizmet
vermek zere orduya dhil edilen ve bunun karlnda belirli bir cret
denen bu askerleri ecr hor (= =), cer hor (= =), cer hor ( =
=) ifadeleriyle kaydetmitir. Esasen her kelime de Arapada bir i,
hizmet karlnda verilen cret

anlamndaki ecr (=) kelimesi ile Farsa
yemek anlamna gelen horden ( = / = ) fiilinin terkbinden
ibarettir.
517
Muhtelif Lgtlarda, muasr ve muahhar kaynaklarda icr (=)
518
,
cr (-=)
519
, cre (--=)
520
, cer (=)
521
, ecr (-=)
522
, eklinde de karmza
kan bu ifade, zaman zaman cret, maa alan; cretli anlamnda cre hor
(= --=)
523
, er hor ( = )
524
, icr hor (= =)
525
, erbb- ucr
(= '-)
526
, ecr (=)
527
veya ecr hor (= =)
528
eklinde de
kullanlmtr.




517
Hasan Enver, a.g.e., s.63-64.; Muhammed Mn, Ferheng-i Faris, I., Tahran, 1371., s.148-149,
1261, 1275.; Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.84.
518
Nizm-i Arz, ahr Makle, s.78, 80; Nizml-mlk, s.106, 223.; Ferheng-i Mn, I., s.147-
148.; Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.84. Ziy kn, Gencine-i Gftar Ferheng-i Ziy, III, MEB
Yay., stanbul 1984.
519
Ferheng-i Ziy, I., s.672.
520
Ferheng-i Mn, I., s.1261, 1327.; Ferheng-i Ziy, I., s.672.
521
Ferheng-i Mn, I., s.1226.; Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.687.
522
Ferheng-i Cmi, I, s.97.; Francis Joseph Steingass, A Comprehensive Persian-English
Dictionary, (Published by Asian Education Services), London, 1992., s.19.
523
Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.84.; Ferheng-i Mn, I., s.1261.; Ferheng-i Cmi, I., s.374.;
524
Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.733.; Ferheng-i Mn, I., s.1275. (Kprlye gre sonradan
Osmanllarda grdmz irehor, serehor, serhor tbiri bundan muharrefdir. Kprl Bizans,
s.142 n.)
525
Reidd-dn, II/5, s.33.
526
Aksaray, s.37.
111



bn Bbnin, ecr hor tabirini, devlet hazinesinden belirli dnemlerde
maa alan gulm ordusu iin deil, herhangi bir sefer esnasnda veya belirli
bir sre zarfnda hizmet vermek zere kiralanan ve bunun karlnda belirli
bir cret denen askerleri ifade etmek zere kulland grlmektedir.
Bylece geici olarak orduya dhil edilen cretli askerlerle, daim ordu nitelii
tayan ve belirli dnemlerde devlet hazinesinden maa alan gulmlar
birbirinden ayrmtr.
Trkiye Seluklularndan nceki Trk ve slm devletlerinde yukarda
izah ettiimiz tarzda cretli asker istihdamna pek fazla rastlanmaz
529
. Baz
kaynaklarda tesadf edilen haer (-=/-=)
530
ve leker-i cerde ( -'
---=)
531
ifadelerinin de cretli askerlere iaret ettii akla gelse de bunlarn




527
Fahr-i Mdebbir, s.106.
528
Hasan Enver, s.64.; Ferheng-i Mn, I., s.149.; Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.84.
529
Daha nceki blmlerde de belirttiimiz zere birok aratrmac, mrtezika zmresinin bir
czn oluturan ve devletten belirli dnemlerde maa alan gulmlar iin de cretli asker
(mercenary) ifadesini kullanmlardr. Ortaa Mslman Trk dnyasnda savalklaryla hret
bulmu Trk, Deylemli vs askerlerin bata Emev ve Abbas ordular olmak zere birok slm
devletinde gulm veya memlk adyla grev yapt bilinmekle beraber bunlar mrtezika yani
maal askerlerdir. Ancak baz batl yazarlarn, bu askerleri cretli asker anlamnda mercenary veya
hired soldier olarak nitelendirdikleri grlmektedir ki bu durumu tercme hatas veya eksiklii
olarak deerlendirmek gerekir. Bunlarn dnda Trkiye Seluklularndan nceki Trk slm
devletlerinde cretli asker bulunduuna dair bilgilere rastlansa da bunlar birer istisn mesabesindedir.
Szgelimi Eski Trk devletlerinden sadece Hazarlarda cretli askerlie rastlanr (Kafesolu, Trk
Mill Kltr, s.281). Mehmet Fuat Kprl de Mavern-nehir, Horasan, ran, Irak, Suriye, imal
Afrika ve Anadoluda ekseriyetle geinecek bir topraa ve kendini yaatacak bir ie sahib olmayarak,
iktisad zaruretler karsnda maiet vastalarn Ortazamann mtemad harblerinde ve dhil
itialarnda arayan tufeyli bir snfn vcude geldiini, zaman ve mekna gre isimleri (Harfi,
Ayyrn, Sattrn, Mutattavvia, Cuaydya, Zantra, Fityn veya Futvvetdrn, Rund, Gazi, Alp
gibi), kyafetleri, ahlk prensipleri az ok tahavvllere urayan bu zmrelerin, byk ehirlerde frsat
bulduka haydutluk, hrszlk, kabadaylk, dhil mcadelelerde veya serhadlerde gnll veya cretli
askerlik ettiklerini sylemektedir (Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.85-86.) ki bunlarn da
konumuzu tekil eden profesyonel cretli askerlerle kyaslanmayaca malumdur.
530
Redd-dn, II/5, s.149.; er-Rvend, s.180, 258, 363, 267, 498.; Nizml-mlk, 276, 280.;
Cveyn, I, s.71, 82, 83, 92, 95, 96 ve muhtelif yerler.; Fahr-i Mdebbir, s.378-385.; Ravzatl-
Kttb, s.31.
531
Anonim Seluknme, s.26. Feridun Nafiz Uzluk, ifadeyi cretli asker olarak tercme etmitir
(Trke terc. s.16.). Bu ifadenin, muhtelif kaynaklarda dvn defterine kaytl asker anlamnda
kullanlan cerde-i leker (- --=) veya cerdetl-cnd/cerdetl-cey/ceridl-cnd ile
alakal olduu dnlebilir. Cerde-i leker veya cerdetl-cnd/cerdetl-cey/ceridl-cnd
112



genellikle sefer veya sava srasnda vilyetlerden toplanan, dzensiz
birlikleri
532
, bazen de yardmc kuvvetler
533
iin kullanld anlalmaktadr.
Dolaysyla Trkiye Seluklu ordusundaki cretli askerlerin klasik slm
devletlerinde grlenlerden tamamen farkl bir unsur olarak ortaya kt
534

ve bn Bbnin ecr horu leker-i hads olarak nitelendirmek suretiyle bu
hususa iaret etmi olabilecei sylenebilir. Buna karlk cretli asker
sisteminin (mercenary, hired soldier) Avrupada antik alardan itibaren
uyguland
535
ve cretli askerlerin, bir yandan profesyonel asker ihtiyac
dier yandan ise kral ve derebeylerin dorudan kendilerine bal gl asker
birlikler oluturma istei
536
neticesinde her geen gn nemini artrd
grlmektedir
537
. XIV. yzyldan itibaren condottiere (condottiero)
538
ad




hakknda bkz., el-Kalkaand, s.IV/190, V/31, 203, X/114, XI/92, 317; Ar, a.g.e., s.427.; Mahmud
Nedim Ahmed Fehim, a.g.e., s.209.; Hasan Enver, s.240-241.
532
Muhammed Kazvn, Mukaddime-i Tarih-i Cveynde (II., s. ' ), Muhammed kbl de Rahatus-
Sudrun aklama ve haiyelerinde (s.498.), haer kelimesinin tarih kaynaklardaki anlam zerinde
durmulardr. Ayrca bkz., Hasan Enver, s.130.; Ferheng-i Faris-i Amd, I., s.687-688, 794.;
Ferheng-i Cmi, I., s.424.
533
Nizml-mlk, s.276, 280. Eserin aklama ve haiyelerinde de haer kelimesi meded, kuvve-i
imdd olarak aklanmtr (s.350.)
534
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s.229.
535
Baz yazarlar, cretli askerliin antik alara, Hititlere kadar uzanan bir gemiinin olduunu, eski
Yunan ve Roma, hatta in ve randa da cretli askerliin mevcut olduunu ileri srmlerdir. Geni
bilgi iin bkz., H.W. Parke, Greek Mercenary Soldiers: From the Earliest Times to the Battle of
Ipsus, (Oxford University Press), Oxford 1933.; G. T. Griffith, The Mercenaries of the Hellenistic
World, Groningen: Booms Boekhuis N.V. Publishers, 1968; V. G. Kiernan, Foreign Mercenaries
and Absolute Monarchy, Past and Present, 11, (April 1957), s.66.; Major Todd S. Milliard,
Overcoming Post-Colonial Myopia: A Call to Recognize and Regulate Private Military Companies,
Military Law Review, 176 (June 2003), s.2.
536
Geni bilgi iin bkz, Kiernan, a.g.m., s.66-86.
537
Avrupada sz konusu cretli askerlerin ortaya k, cretli asker sistemi ve faaliyetleri hakknda
ok sayda aratrma yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Michael Mallet, Mercenaries and
Their Masters: Warfare in Renaissance Italy, Totowa, New Jersey: Rowman and Littlefield, 1974;
Ayn yazar, Mercenaries, Medieval Warfare: A History, (Edited by Maurice Hugh Keen), Oxford
University Press, New York 1999., s.209-229.; William Caferro, Mercenary Companies and the
Decline of Siena, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1998.; John Schlight, Monarchs and
Mercenaries: A Reappraisal of the Importance of Knight-Service in Norman and Early Angevin
England, Bridgeport, Connecticut: Conference on British Studies at the University of Bridgeport,
Connecticut, 1968.; E. R. Chamberlin, The English Mercenary Companies in Italy, History Today,
6:5 (1956) s.334-343.
113



verilen liderler etrafnda toplanarak byk ktalar oluturan bu cretli askerler
iinde ok sayda ovalye (knight, cavalry) de bulunmaktadr. Bunlar
arasnda geleneksel ovalyelik kural ve kaideleri dorultusunda hareket
edenler olduu gibi bu kural ve kaideleri hie sayarak ba bozuk hareket
eden, sadece para, hret ve maceray amalayarak kendi kiisel karlar
iin savaan cretli asker haline gelenler de olmutur
539
. stelik balangta
profesyonel asker ihtiyacn karlamak iin oluturulan cretli asker birlikleri,
giderek daha da kalabalklaarak Avrupann sadece siyas ve asker deil
sosyo-ekonomik yaps zerinde de etkili olabilecek bir sayya ulamlar ve
bir mddet sonra kontrolden karak bata Fransa olmak zere Avrupann
muhtelif blgelerinde byk bir anari ortamnn domasna sebep
olmulardr
540
.
Avrupada bylesine etkin bir konuma ulam olan cretli askerlerin,
sadece Avrupa iinde deil, Avrupa dnda da muhtelif hkmdarlarn
hizmetinde bulunduklar grlmektedir. Bu tr cretli askerlerin en mehuru
ngiltere, spanya, Kuzey Afrika, Msr, Prusya, Litvanya, Rusya ve Anadolu
gibi ok farkl corafyalarda cretli asker olarak grev yapan Sir John
Hawkwood (1320-1394)dur.
541
Birok edeb ve ilm esere konu olan John




538
lk defa talyada ortaya kan ancak btn Avrupada etkin bir konuma gelen cretli asker liderleri
(condottiere/condottiero), cretli asker birliklerinin hkmet veya kiilere kiralanmas iiyle de
ilgilenirlerdi (Sir John Hawkwood (L'Acuto): Story of a Condottiere, (Translated from the Italian
of John Temple-Leader, Giuseppe Marcotti, by Leader Scott), (Published by T. Fisher Unwin),
London 1889., s.3.; Mallet, Mercenaries and Their Masters, s.11-12.; Milliard, Overcoming Post-
Colonial Myopia, s.3, 9.; Chamberlin, The English Mercenary Companies in Italy, s.335.)
539
Milliardn, Anthony Mocklerden naklettiine gre cretli askerler drt kategoriye ayrlmakta ve
maceraperestler bu kategorilerin ilkini tekil etmektedir. kinci kategoriyi sekin muhafzlar,
ncy profesyonel asker gruplar ve drdncy de byk gler tarafndan mteri hkmetlere
kiralanan saygn asker personel oluturmaktadr (Milliard, s.7.).
540
In Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, Tarih Dergisi (Prof. Dr.
Hakk Dursun Yldz Hatra Says), Say 35, (1994), s.73-74.
541
Hawkwood hakknda geni bilgi iin bkz., Sir John Hawkwood (L'Acuto): Story of a
Condottiere, (Translated from the Italian of John Temple-Leader, Giuseppe Marcotti, by Leader
Scott), (Published by T. Fisher Unwin), London 1889.; William Caferro, John Hawkwood, An
English Mercenary in Fourteenth-Century Italy, (Baltimore, John Hopkins University Pres), 2006.;
114



Hawkwood gibi gerek Avrupada gerek Avrupa dnda farkl hkmdarlarn
hizmetinde bulunan birok cretli askerin mevcut olduu bilinmektedir.
zellikle Hal Seferleri srasnda sz konusu ovalye ve cretli askerlerin
hemen hepsi n Asyaya ylmtr ki
542
bu kalabalk gruplarn sebep
olduklar btn olumsuzluklara ramen zellikle asker kltr ve harp
teknolojisi bakmndan bat ile dou arasndaki etkileime byk katkda
bulunduklar phesizdir.
543

cretli askerlerin Bizans tarihi boyunca da birok nemli hadisede
rol oynadklar grlmektedir. Erken Bizans andan itibaren ba gsteren
asker ve siyas ihtiyalar neticesinde Bizans ordusunda istihdam edilen
cretli askerler
544
, zaman zaman iktisad, siyas ve sosyal skntlara sebep
olmularsa da onlardan vazgemek hibir zaman mmkn olmamtr.
545





Ayn yazar, 'Slaying the Hydra-Headed Beast': Italy and the Companies of Adventure in the
Fourteenth Century, Crusaders, Condottieri, and Cannon: Medieval Warfare in Societies
Around the Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay and L. J. Andrew Villalon), Brill 2003.,
s.285-305.; Himmet Umun, Balatta Bir ngiliz ovalyesi: Beylikler Dneminde Trkiyenin Bat
le likileri, XIII. Trk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999), III/I, Ankara 2002, s.1-9.
542
Hal Seferleri ncesinde Bizansn Papalk araclyla Mslmanlara kar savaacak ovalye ve
cretli asker talep ettii malumdur. Bu talepte Bizans iin ikinci derecede nemi haiz olan kutsal
topraklar kurtarmak amacndan ok, Trk ilerleyiini durdurmak ve stanbulun gvenliini salamak
dncesi etkili olmutur (A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire (324-1453), II., (The
University of Wisconsin Pres), 1952, s.395, 403.; Milliard, a.g.m., s.8.; ; brahim Ethem Polat,
Hallara Kl ve Kalem ekenler, Ankara 2006., s.60-73.)
543
Gerek Hal Seferleri ncesi gerekse Hal Seferleri ve sonrasnda n Asyann neredeyse
tamamnda aralksz bir savan devam ettii dnlecek olursa, harp teknolojisinin ne kadar hzl
gelimi olduu daha iyi anlalr. Bu gelimede batnn doudan, dounun da batdan rendii
teknik ve taktik bilgilerin etkili olduu phesizdir. te Avrupadan kopup gelen cretli askerler hem
douya getirdikleri hem de doudan gtrdkleri sair teknik ve taktik bilgilerle bu sreci dorudan
etkilemilerdir. Bu etkileimin sosyal ve kltrel boyutlar iin bkz., brahim Ethem Polat, a.g.e.,
s.319-377.
544
Bu ihtiyalar noktada toplamak mmkndr. Bunlardan ilki asker sknts, ikincisi dman
ordularna kar taktiksel stnlk salamak dncesi, ncs ise taht mcadeleleri ve i
savalarda ortaya kan siyas kayglardr. Konu hakknda rnekler ve deerlendirmeler iin bkz.,
George Finlay, History of the Byzantine Empire, From DCCXVI to MLVII, (Edited by Ernest
Rhys), E. P. Dutton & Co, New York 1906, s.19.; Ostrogorsky, s.40, 307.; Bailly, II, s.287.).
545
Bu askerlere denen para, ok byk meblaa ulatndan devlet maliyesi zaman zaman skntya
girmi, nlem olarak vergilerin artrlmas gibi tedbirlere ba vurulmas halkn tepkisine sebep
olmutur (Ostrogorsky, a.g.e., s.86.). Bunun dnda bu birliklerin, zellikle ilk dnmelerde toplumun
alt kesimini oluturan gruplardan, Barbarlardan ve klelerden olumas birtakm sosyal skntlar da
115



zellikle Anadolunun fethi ve Trkiye haline gelmesi srecinde cretli
askerlerin Bizans ordusundaki nemleri daha da artmtr.
546
Nitekim XI.
yzyldan itibaren Anadoluya gnderilen Bizans ordularnn en dikkat ekici
zellii, muhtelif etnik unsurlardan oluan ok sayda cretli askerden
mteekkil olmalardr.
547
Bu cretli askerler arasnda Gotlar

ve Germenler
548
,
Normanlar
549
, Franklar
550
, Ermeniler
551
, Rus ve skandinavlar
552
, Srplar
553
ve




beraberinde getirmitir (Finlay, a.g.e., s.27.). cretli askerlerin yabanc eflerinin kendi vatandalarn
etrafna yerletirmesi de bu gruplar tehlikeli bir hale getiribiliyordu (Bailly, a.g.e., I, s.59.). En
nemlisi, zellikle saltanat mcadeleleri srasnda hizmet ettikleri kiilere ihanet etmeleri veya
herhangi bir sebepten dolay disiplinin bozulmas neticesinde babo hareket etmeleri, dalp halk
arasna karmalar da ok ciddi siyasi ve sosyal meseleleri beraberinde getirmitir. yle ki Katalanlar
gibi cretli serseri kafilelerinin halka yapdklar mezalim, Anadoludaki Trk ilerleyiinini
kolaylatran sebeplerden biri olmutur (Psellos, s.83.; Bailly, a.g.e., II, s.287.; Vasiliev, a.g.e., II.,
s.604 vd.; Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.78.; Milliard, a.g.m., s.8.; Dimiter Angelov,
Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium 1204-1330, Cambridge University Press,
New York 2006., s. 225, 257, 268, 291, 298, 303, 315, 325, 333.)
546
Vasiliev, a.g.e., II, s.396-397, 402.; Bailly, a.g.e., II, s.274-275.
547
Malazgit Sava srasnda Bizans ordusunda ok sayda cretli asker bulunmaktayd (Psellos, s.33-
34.; Ostrogorsky, a.g.e., s.318.). Ayn durum Malazgirt Sava sonrasnda da devam etmitir.
Kinnamos, mparator Manuelin, II. Kl Arslan zerine yapaca sefer iin yapt hazrl u
ekilde anlatyor: Kral Baudouin ile grp ittifaklar mucibince mparatorun istei zerine
vermeyi vaat ettii askerleri hazrlamasn ve ayrca cretli askerler toplamasn bildirmek zere
Ioannes Kontostephanosu Filistine gnderdi (1160). Bunun yan sra Antakya Prinkepsi Renaudnun
ve uzun zamandr mparatorun gnll tebaas olmu bulunan asker birliklerin kumandanlar olan
Ermeni reisleri Thorosun, Tigranesin ve halkn Kogh Vasil dedii Kilikial Khrysaphiosun,
yanlarndaki birliklerle beraber mmkn olduunca abuk yola kmalarn emretti. Bylece
Doudan byk bir kuvvet toplad. Batdan da Ligurial (Lombard) ovalyeleri, idaresi altndaki
birliklerle beraber Srp Arkhizupanosunu ve Tauros civarnda oturan Skythai (Trk) kabilelerini
(Tauroskythai veya Ruslar) ard. Sava hazrl iin bu kadarla da yetinmedi. Rodos adasnn
Filistin yolu zerinde Latinlerin urak yeri olduunu bildiinden, oradan da cretli ovalyeler toplad.
Erzak ve dier hizmetler iin Thrakia kylerinden arabalaryla birlikte saysz kz getirilmesini
emretti. (Kinnamos, s.145.)
548
John Bagnall Bury, History of the Later Roman Empire, (Published by Macmillan & Co., Ltd.),
1923., s. 330.; Vasiliev, a.g.e., I, 70, 79, 107.; Ostrogorsky, a.g.e., s.40, 50, 73, 307, 324.; Bailly, a.g.e.,
I., s.25.; C.W.C Oman, The Bizantine Empire, (London: T. Fisher Unwin Ltd., 1892., s.31-53.
549
Finlay, a.g.e., s.28, 382, 396-398, 401, 405-406.; Vasiliev, a.g.e., I, 359-360; II, s.380-381;
Ostrogorsky, a.g.e., s.307, 330.; Bailly, a.g.e., II, s. 275.; David Nicolle-Christopher Gravett, The
Normans: Warrior Knights and Their Castles, (Osprey Publishing), Oxford, 2006., s.64
550
Finlay, a.g.e., s.398, 405.; Vasiliev, a.g.e., I, 356.; Ostrogorsky, a.g.e., s.318.
551
Finlay, a.g.e., s.286, 287.; Ostrogorsky, a.g.e., s.73.
552
Finlay, a.g.e., s.372, 401-402, 405.; Vasiliev, a.g.e., I., s.305, 307, 313, 321, 323, 329., II., s.381,
487.; Ostrogorsky, a.g.e., s.307, 318.; Bailly, a.g.e., II, s.246.; R. M. Dawkins, The Later History of
the Varangian Guard: Some Notes, The Journal of Roman Studies, Vol. XXXVII (1947), s. 39-46.;
116



daha birok farkl milletten gruplar olduu gibi Kpak (Kuman)
554
, Uz ve
Peenekler
555
gibi eitli Trk ubelerine mensup bulunanlar da mevcuttu.
Bizansllarn Turkopol (Turcoples/Tourkopouloi)
556
dedikleri Trk cretli
askerler arasnda, XI. yzyldan itibaren Bizans ordusunda grev yaptklar
bilinen baz Trkmen birlikleri
557
, hatta mehur komutanlar bile
bulunmaktadr
558
.




Oman, a.g.e., s.123-125, 239. (Bizansl yazarlar bunlar iin balangta Tauroskythai, Rhos, Rhosi
tabirlerini kullanmlarsa da, daha sonra bunlar Varangoi olarak adlandrmlardr. skandinavya ve
Rusyadan gelen, ellerinde dikenli mzrak, kl ve kalkan tayan bu cretli askerler ilk defa III.
Mikhail devrinde (842-67) orduda ayr birlikler halinde ve deniz kuvvetlerinde kullanlmlard. II.
Basileios zamannda bunlar ilk defa muhafz alayn oluturdular. I. Aleksios Komnenos devrinde ve
sonrasnda ise muhafz alaynda genelde ngiliz, Frank ve Norman cretli askerleri hizmet grd. Bu
konuda Indemirkentin notlar iin bkz., Psellos, s.13 n; Kinnamos, s.224.)
553
Kinnamos, a.g.e., s.195.; Vasiliev, a.g.e., II, s.388.
554
Komnena, s.218, 224-226, 249-258, ve muhtelif yerler; Kinnamos, s.192, 194-195.; Vasiliev, a.g.e.,
I, s.324, II, s.385, 413.; A. Bruce Boswell, The Kipchak Turks, Slavonic Review, 6 (1927/1928.),
s.68-86.
555
Psellos, s.201.; Finlay, a.g.e., s.268, 363, 363, 364, 403, 404, 405.; Vasiliev, a.g.e., I, s.324, 351,
352, 356, 358-359; Ostrogorsky, a.g.e., s.318.
556
Villehardouin, s.116.; Charles Brand, The Turkish Element in Byzantium, Eleventy-Twelfty
Centuries, Dumbarton Oaks Papers, 43 (1989), s.1-25.; Alexis G. C. Savvides, Late Byzantine
and Western Historiographers on Turkish Mercenaries in Greek and Latin Armies: The
Turcoples/Tourkopouloi, in The Making of Byzantine History, (Edited by Roderick Beaton and
Charlotte Rouech), Aldershot, 1993., s.122-136.; Istvn Vsry, Cumans and Tartars, Oriental
Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185-1365, Cambridge University Press, New York 2005,
s.77, 116.; Joshua Prawer, Social Classes in the Latin Kingdom: The Franks, A History of the
Crusades (The impact of the Crusades on the Near East), V., (General Editor: Kennet M. Setton,
Edited by Norman P. Zacour and Harry W. Hazard), Madison, Wisconsin: University of Wisconsin
Press, 1985., s.163.; Indrikis Sterns, The Teutonic Knights in the Crusader States, A History of the
Crusades (The Impact of the Crusades on the Near East), V., (General Editor: Kennet M. Setton,
Edited by Norman P. Zacour and Harry W. Hazard), Madison, Wisconsin: University of Wisconsin
Press, 1985.s.327, 333, 337, 338.; Mark C. Bartusis, The Late Byzantine Army: Arms and Society,
1204-1453, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1992., s.61-62, 73, 93, 153 ve muhtelif
yerler.
557
Komnena, s.26, 133, 142, 163.; Kinnamos, s.13, 61, 194.; Khoniates, s.19.; Speros Vryonis,
Byzantine and Turkish Societies and Their Sources of Manpower, War, Technology and Society
in the Middle East, (ed. V. J. Parry- M. E. Yapp), Oxford University Press, Londra 1975, s.130-131).
558
En arpc rneklerden biri Ioannes Aksukhosdur. Khoniates onun hakknda unlar sylemektedir:
mparatorun en byk tevecchne nail olan kii ise Ioannes Aksukhos idi. Bu zat bir Trkt.
Baimondos (Bohemund)'un Filistin seferi srasnda, Bithynia'nn baehri Nikaia (znik)'nn Trk
egemenliinden kurtarl srasnda esir dm ve mparator Aleksios'a takdim olunmutu.
Ioannes'le ayn yata bulunduu iin imparator tarafndan, oluna oyun arkada olarak verilmi ve
ksa zamanda btn saray halknn tevecchn kazanmt. Ioannes tahta ktktan sonra Ioannes
117



Trkiye Seluklularndan nceki Mslman Trk devletlerinde pek
fazla rastlanmamakla beraber Bizans ve Batda yaygn bir sistem olarak
karmza kan cretli asker sisteminin, Trkiye Seluklu ordusunda da
erken dnemlerde kullanlm olmas muhtemeldir. Ancak devletin kurulduu
tarihten XIII. yzyla kadar geen sre ierisinde Trkiye Seluklu ordusunda
cretli askerlerin yer aldn gsteren herhangi bir kaydn bulunmamas
559
,
bu konuda kesin bir ey sylemeye imkn vermemektedir. XIII. yzyln
bandan itibaren karlatmz kaytlar ise Trkiye Seluklu ordusundaki
cretli askerlerin saysnn ve ordu ierisindeki mevkilerinin hzla arttn
aka gstermekle beraber cretli askerler hakknda etrafl malumat
vermekten uzaktr. Hatta baz kaytlarda mellifin cretli askerlerden mi
yoksa tbi hkmdarlar tarafndan gnderilen yardmc kuvvetlerden mi
bahsettii bile tam olarak anlalamamakta, dolaysyla Trkiye Seluklu
ordusundaki cretli askerlere dair baz meselelerin halli zorlamaktadr
560
.
cretli askerlerin yardmc kuvvet vasfn haiz olduu ve ihtiyaca
binaen celbedildii dnlecek olursa Trkiye Seluklu ordusunda cretli




Aksukhos Byk Domestikos (Kara ordusu bakomutan) olmu ve imparator yanndaki nfuzu daha
da artmt; yle ki, imparatorluk hanedannn yksek mevkilerde bulunan azasndan bir ou onunla
karlatklarnda atlarndan iner ve kendisine imparatora mahsus tazimatta bulunurdu. Ioannes
Aksukhos'un eli, savaa yatkn olduu kadar da, gerektiinde, hayrl ve iyi iler iin akt. Bundan
dolay dncesinin soyluluu ve terbiyesi meneini unutturmu ve onu herkesin sevgilisi haline
getirmiti. (Khoniates, s.6.; Ayrca bkz, Kinnamos, s.6.; In Demirkent, Komnenos Hanedannn
Byk Bakumandan: Trk Asll Ioannes Aksukhos, Belleten, LX/227 (1996), s.59-72.)
559
Baz yazarlar saylar ok az da olsa Seluklu ordusunda XIII. yzyl ncesinde de cretli
askerlerin bulunduunu sylemekle beraber (Bombaci, s.353.; Gordlevski, a.g.e., s.283.; Said Polat,
Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.40.), bunlardan sadece Bombaci, I. Mesud dnemine
(1127) ait bir olaya atfta bulunmu, fakat bu kayda itibar edilemeyeceini kendisi de vurgulamtr.
Bunun dnda Willermusda da I. Mesudun Hal ordusuna kar Dou'nun btn hkmdar ve
beylerini para vererek veya rica ile topladna dair bir kayt mevcut olmakla beraber (Willermus,
(Ergin Ayan Tercmesi), s.42.), bu ifadenin de cretli askere iaret edip etmedii tam olarak
anlalamamaktadr.
560
Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, s.229. (Cahen, cretli askerlere dair kaytlarn
durumuna iaret etmekle beraber Trkiye Seluklu ordusunun Bizansta olduu gibi byk lde
cretli askerlerden olutuunu ileri srmtr ki bu iddiann gereki olmad ortadadr. Cahenden
Nakleden Hilmi Ziya lken, Trkiye Tarihinde Sosyal Kurulu ve Toprak Rejiminin Gelimesi,
Vakflar Dergisi, Say.10, (Tpk Basm-PYS Vakf Sistem Matbaas), Ankara 2006., s.26.
118



asker istihdamn gerektiren sebeplerin XIII. yzyldan itibaren ba gsteren
asker ve siyas ihtiyalar olduu muhakkaktr. Bu konuya temas eden
Alessio Bombaci, Trkiye Seluklu ordusundaki cretli askerlerin artnn,
gulm ve kt askerlerinin yetersizliine balanabileceini sylemektedir.
561

Ancak Trkiye Seluklu ordusunda cretli askerlerin yaygnlat XIII.
yzyln, devletin idar mekanizmasnn en iyi iledii, gerek kt gerekse
gulm sistemlerinin muntazam bir ekilde uyguland dnem olduu
562

dnlecek olursa, mellifin fikrine katlmak mmkn deildir.
563
Eer sz
konusu olan dnem, devlet mekanizmasnn henz tam anlamyla
yerlemedii kurulu dnemi veya hem kt hem de gulm sisteminin
yklmaya yz tuttuu Mool vesyeti dnemi
564
olsayd Bombacinn fikrini
doru kabul etmek mmkn olabilirdi.
cretli askerlerin, devletin zamanla klasik Ortaa-slm devletlerine
has bir ekil almasyla beraber asker nizamda yaplan deiiklik sebebiyle
hem siyas hem de asker etkinlikleri azalan Trkmenlerin yerini doldurmak
zere istihdam edilmi olduu ileri srlebilir. Nitekim daha nce de
belirttiimiz gibi kurulu yllarda asker kuvvet olarak hemen tamamen
Trkmen unsuruna dayanan Trkiye Seluklu Devletinde airet ananeleri
cri olup yalnz idarenin deil, gnlk hayatn da esasn askerlik tekil
ediyordu. Orduda ve tekiltta vazifeli bulunan Trkmen beylerinin kendi
idareleri altnda bulunan airet halk, onlarn hem efrdn hem de maiyyetini




561
Bombaci, a.g.m., s.357.
562
Bu konuda daha nce bilgi verilmiti.
563
Bombacinin bu fikri Said Polat tarafndan da ksmen doru kabul edilmitir. Polat, I. Ald-dn
Keykubd dnemindeki byk kt ve mlklerin sahibi beglerin bir ksmnn tasfiyesinin de Seluklu
ordusunun bu yeni yaplanmasnda etkili olmu olabileceini dndn ifade etmektedir (Polat,
a.g.m., s.45.) ki bu konu zerine aada durulacaktr.
564
Mool istilasnn meydana getirdii siyas, iktisad ve asker etkilerin Trkiye Seluklu ordusunun
temel ekirdeini tekil eden kt dzeni ve gulm sistemini tahrip ettiini daha nce izah etmeye
almtk. Bu durumda Trkiye Seluklu ordusunda yeni bir yaplanmaya gidilerek gulm ve
kt askerlerinin azalmasyla ortaya kan zaaf cretli askerlerle giderme yoluna gidildii
dnlebilir. Nitekim bu dnemde cretli askerler sisteminin devam ettii grlmektedir.
119



meydana getiriyordu. Fakat zamanla, tpk Byk Seluklular gibi bir sivil
idare kadrosuna ve ayn tarzda bir tekilta sahip olan devlet, bununla
mvazi olarak, klasik Ortaa-slm devletine has bir payitaht dzeni kurup,
kuvvetli bir merkeziyet sistemi takip etmeye balaynca, asker tekilt da
tamamen bu rejimin gerektirdii esaslara uyarak, onun ihtiyalarna cevap
verecek bir ekle dnt. Yeni rejim, gayesi bakmndan srf Trkmen
unsuruna dayanan asker nizamn tamamen karsnda bulunuyor, bunun
yerine, eitli unsurlardan ibaret bir muhtelit ordu sisteminin ve merkezde,
muhtelif milletlere mensup klelerden (gulm) terekkp eden bir hssa
muhafz kuvvetinin tekilini ilzm ediyordu.
565

Sadece asker nizamda deil, idar alanda da uygulanmaya allan
bu yeni yaplanmann ne zaman tam anlamyla hayata geirildiini tespit
etmek mmkn deildir. Ancak daha nce de belirttiimiz zere ada
gzlemci bnl-Ezrakn Miryokefalon Sava (1176) srasnda 50.000 kiiyi
bulan Trkiye Seluklu ordusunu, Kl Arslann askerleri ve Trkmenler
olarak tefrik etmesi
566
, II. Kl Arslann kendisine dorudan bal bir hssa
kuvvetine sahip olduu eklinde deerlendirilebilir. Nitekim Sultann
Kayseriden hareket ettii srada yannda bulunduu bilinen 1700 gzde
svari
567
, bu hssa birlii olmaldr. stelik bu sava sonrasnda yaplan
antlamay byk tepkiyle karlayan Trkmenler, Sultana kfrederek onu
hainlikle sulamlar
568
ve en gl ve beceriklilerden oluan ounluu
ganimetleri yklenerek yurtlarna dnerken
569
, bir ksm da Honas ve Alaehir
yolu ile stanbula dnen malup Bizans ordusunu takibe ve taarruza devam
etmilerdir. Sultan tarafndan Bizans ordusu ve mparatora refakat etmek




565
Kaymaz, dar Mekanizmann Rol I, s.102-103.
566
bnl-Ezrak, s.182-183.; Polat, a.g.m., s.30.
567
Anonim Seluknme, s.39., (Trke terc., s.25.)
568
Mihail, s.249.
569
Khoniates, s.132.; Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.30-31.
120



zere grevlendirilen begler, sz konusu topluluu kendilerine tbi olmayan
kaba, as Trkler olarak nitelemilerdir.
570
Bu ifade, Trkmenlerin merkezi
idare karsndaki vaziyetlerini ak bir ekilde ortaya koymakta ve
Trkmenlerin artk hem devlet nizm hem de ordu iin gvenilmez bir
unsur haline geldiklerini gstermektedir
571
ki bu durum, klasik Ortaa slm
devleti modeline uygun olarak dorudan merkeze, hkmdarn ahsna bal,
daim ve maal bir hssa ordusunun tekilini kanlmaz klmtr
572
.
Trkmenlerin ordu ierisindeki etkinliklerinin azaltlmak suretiyle
orduda yeni bir yaplanmaya gidilmesinde sadece siyas saikler yani Sultann
konumunu kuvvetlendirme istei, merkez idarenin etkinletirilmesi, idar
brokrasinin sivilletirilmesi gibi hususlarn deil asker saiklerin de etkili
olduu unutulmamaldr. Nitekim Trkiye Seluklu ordusunun, Trkmenlerin
daim ve dzenli ordu nitelii tamamas dolaysyla karlat skntlar
yannda karlat dier bir mesele de blgede hzla gelimekte olan sava
teknolojisine
573
ayak uydurma dncesidir.
574
Anadolunun fethi ve Trkiye
Seluklularnn ilk dnem asker faaliyetlerinden bahseden btn kaynaklar,
kendine zg taktikleriyle savaan, sratle hareket eden ve okuluk




570
Mihail, s.249.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.210-211.; Polat, a.g.t., s.70.
571
Trkmenlerin merkez otorite karsndaki tavrlar hakknda daha nce bilgi verilmiti.
572
Bu hadiseyi deerlendiren Said Polat unlar sylemektedir: bnl-Ezrakn verdii bu
bilgiden, Trkiye Seluklu Sultannn ihtiya annda hala Trkmen beglerinin birliklerine bavurduu
da anlalmaktadr. Bizansl mverrih Khoniatesin, Myriokefalon Savandan sonra Trklerin
[beglerin] ounluu ve en gl ve beceriklileri ganimeti yklenerek yurdlarna ynelmilerdi
ifadesi de boylar birliinden devlete, yamac ger birliklerinden cret ya da ktlar yoluyla siyas
merkeze balanm dzenli orduya geiin henz tam manasyla gereklemediine iaret etmektedir.
Nitekim istediklerinin yerine getirilmemesine hiddetlenen Trkmen beglerinin sava sonrasnda ekip
gitmeleri de bu grmz teyit etmektedir. Bu savatan sonra, Sultan olarak konumunun ne kadar
gvensiz olduunu anlam olan II. Kl Arslan, ordusunun Trkmenlere bamlln azaltma
ihtiyacn derinden hissetmi olmaldr (Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.30-31.)
573
Aralksz savalar ve muhtelif unsurlardan mteekkil ordularn kar karya gelmesi, blgede en
hzl gelien ve deien eyi sava teknolojisi haline getirmitir. Bu konu silahlar bahsinde ayrntl
olarak durulacaktr (imdilik bkz., Aziz S. Atiya, Crusade, Commarce and Culture, Indiana
University Press, Bloomington 1962.; Paul E. Chevedden, The Invention of the Counterweight
Trebuchet: A Study in Cultural Diffusion, Dumbarton Oaks Papers, No. 54. (2000), s.71-116.)
574
Said Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.46.
121



konusunda misli grlmemi bir maharet sergileyen Trkmen savalardan
bahsetmekle beraber bu Trkmenlerin, ehir ve kalelerin, mstahkem
mevkilerin ele geirilmesinde, hatta zaman zaman ar silahlar ve zrhlarla
donatlm yerleik ordular karsnda yetersiz kaldklar malumdur. Bizans ve
zellikle Hal Seferlerinden sonra gelien harp teknolojisi ve yeni sava
taktikleri Trkmenlere tamamen yabanc olup bunlar karsnda stnlk
kurmak, hele de bu stnl devam ettirmek her zaman mmkn
olmamtr
575
.
Bu durumda Trkiye Seluklu ordusunda yabanc sava trleri ve
zellikle ar silah teknolojisini bilen, ar silahlarla ve zrhlarla donatlm
yerleik ordularn karsnda etkili olup kuatma ilemlerini yrtebilecek yeni
snflara ihtiya duyulmas kanlmazdr.
576
te bu ihtiya, bir yandan farkl
etnik kkenlerden gelen ve muhtemelen yukarda saydmz artlar haiz
gulmlar dier yandan ise profesyonel sava nitelii tayan cretli askerler
vastasyla giderilmeye allm olabilir. leride de grlecei zere Trkiye
Seluklu ordusunda istihdam edilen btn cretli askerlerin niteliini tespit
etmek mmkn olmad iin bu hkm btn cretli askere temil
edemiyoruz. Bununla beraber -ileride grlecei zere- ar zrhl svari
nitelii tayan ve genellikle nc birlik olarak grev yapan Franklarn,
Trkiye Seluklu ordusunda yer almalarnda bu tr bir ihtiyacn etkili
olduunu dnyoruz.
Siyas ve asker sebeplerin etkisiyle ortaya kan yeni asker
nizamda Trkmenlerin tamamen dlandn sylemek mmkn deildir.
Nitekim Trkiye Seluklu tarihi boyunca hemen her asker hadisede
Trkmenlere rastlanmaktadr. Hatta zaman zaman cretli asker olarak




575
Bu hususa dair rnekler daha nce verilmiti.
576
Cahen, a.g.e., s.229.
122



celbedildikleri dahi grlmektedir ki bu durum asker bakmdan nemlerini
devam ettirdiklerinin bir gstergesidir.
577

Trkiye Seluklu ordusunda XIII. yzyldan itibaren cretli askerler
istihdamna dorudan sebep tekil etmemekle beraber nemli katkda
bulunan dier bir etkenden, iktisad kalknmlktan da bahsetmeliyiz.
Elimizde, cretli askerlerin devlet maliyesine ne kadar yk getirdiine dair
kesin bilgiler olmamasna ramen Bizans ve sair devletlerdeki durum gz
nne alnacak olursa
578
cretli askerlerlere denen parann olduka ykl
bir meblaa ulat tahmin edilebilir. Dolaysla devletin cretli asker istihdam
edebilmesi iin her eyden nce gl bir maliyeye sahip olmas gerektii
phesizdir. Buna gre Trkiye Seluklularnn XIII. yzyldan itibaren orduda
cretli asker istihdam etmelerinde, mli bakmdan gelimi bir seviyeye
ulam olmalarnn da etkisi olduu sylenebilir.
Trkiye Seluklu ordusunda cretli asker kullanldna dair ilk kayda
XIII. yzyln hemen banda Sultan II. Rknd-dn Sleyman hn 1202
tarihli Grcistan Seferinde rastlanr.
579
bn Bb, her ne kadar aka cretli
asker ifadesini kullanmam ise de bu sefer hakknda bilgi verirken Sultann
birdern ve hn ve mlk-i etrafa (kardeleri ve yaknlar ve evre
melikleri) haberciler ve eliler gndererek, kendi adamlarn (cemiyet-i ricl)
ve harbe istidadl ok sayda adam (istidd- ktl ve idd- add- harb ve




577
Trkmenlerin nceleri ordudaki etkinliklerinin azaltlmak istenmesine karlk daha sonra doan
ihtiyatan tr cretli asker olarak orduda istihdam edilmesi Bizans mparatorluundaki
Germenlerin durumuna benzemektedir. Bizansllar da devletin kuruluu dneminden sonra Barbar
olarak nitelendirdikleri Germenleri hem ordudan hem de idar kadrolardan uzaklatrmlar, ancak bir
mddet sonra bu defa cretli asker olarak ok sayda Germeni orduda istihdam etmek zorunda
kalmlardr. yle ki Germenlerin mparatorluk topraklarndan ekip gitmeleri karsnda Bizans,
cretli asker ihtiyacn karlayamaz olmutur (Ostrogorsky, a.g.e., s.50, 73.; Bailly, a.g.e., s.25-26.)
578
Bkz., Bartusis, a.g.e., s.139-157.
579
Sefer hakknda geni bilgi iin bkz., Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.275;
Selim Kaya, I. Gyseddin Keyhsrev ve II. Sleyman h Dnemi Seluklu Tarihi (1192-1211),
( Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001., s.86.
123



taan ve darb) hazr etmelerini buyurduunu
580
ve emre ilk nce Elbistan ve
yresi hkimi Sultann kardei Melik Mugsd-dn Turul h (.1225)
581
ile
Erzincan Mengcek Meliki Fahrd-dn Behrm hn uyarak her taraftan
asker arp sonra da mevkib-i hmyna katldklarn sylemektedir.
582

Sultann asker toplamas konusunda fermn gnderdii dier bir emr olan
Erzurum hkimi (Shib) Melik Al'd-dn Saltuk ise asker toplamada ve
fermnn hkmlerini yerine getirmede ihmlkr davrand iin azledilmi,
tasarrufunda bulunan blge Mugsd-dn Turul ha verilmitir.
583

bn Bbnin kaydndan Sultann toplanmasn emrettii askerin
nitelii veya ne kadarnn beglerin ahsna bal gulm veya hssa kuvveti,
ne kadarnn kt askeri olduu hakknda fikir edinmek olduka gtr. Ancak
bu beglerden kendi adamlar dnda hazr etmeleri istenen harbe istiddl
ok sayda adam ifadesinin cretli asker celbine iaret etmesi muhtemeldir.
Nitekim ns, Sultann asker toplamak zere etrafa serhengler (avu)
gnderdiini kaydederken
584
, Grc vekyinmesi de bu sefer mnasebetiyle
Sultann baba ve atalarnn hazinelerini aarak muazzam meblalar
kardn ve allm fiyatlarn iki mislini vererek asker toplamak zere altn
ykl adamlar sevk ettiini kaydetmitir.
585
Sultann altnlarla sevk ettii
adamlar btn lkeleri, Mezopotamyay, Kaloneroyu, Galatiyi, Gangra
(ankr)y, Ankuria (Ankara)y, Isavria (Bozkr, Hadm ve Ermenek)y,




580
bn Bb, s.70.
581
II. Kl Arslann lkeyi oullar arasnda bltrd srada Mugsd-dn Turul h da
Elbistana tayin olunmutu. Turul h biraderi Sleyman h ile meydana gelen mcadele esnasnda
(1193/589) Elbistan terk etmek zorunda kalmakla beraber Erzurumu ele geirmi, on drt sene
kadar burada meliklik yapmtr. Baz batl yazarlar, Mugsd-dn Turul hn Erzurumdaki
hkimiyetini Trkiye Seluklu hkimiyeti dnda mstakil bir hkmet gibi deerlendirmilerse de bu
tr bir yargnn yanl olduu ortadadr (smail Galib, Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, s.14-15.).
582
bn Bb, s.70-72.
583
bn Bb, s.73.; Brosset, s.406.; Ebul-Ferec, II, s.474; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.147.);
Mneccimba, s.23.
584
ns, s.24.
585
Brosset, a.g.e., s.404
124



Kapadokyay, Byk Ermenistan, Bitinyay ve Paflagonya snrlarn
dolaarak ehirlerde yalnz kadnlar brakmak suretiyle btn erkekleri
silahaltna almlardr ki toplanan ordunun says 80.000 kiiye ulamtr.
Sultan bununla da yetinmeyip ekirge ve karnca srleri gibi saysz ve
savalarda gsterdikleri cesaretleri ile mehur olan Trk Uclarnn
(Trkmenler) memleketine giderek onlara pek ok altn ve hediyeler vermi
ve tam tehiztl 100.000 atly ordusuna katmtr.
586

Grc kaynann toplanan askerin saysyla ilgili verdii bilgi bir
hayli abartldr.
587
Ancak ordunun bir ksmnn cret mukabilinde celb
edildiini ak bir ekilde belirtilmi olmas bakmndan nemlidir. Nitekim
Grc kaynann bu rivyeti, bn Bbnin verdii bilgiyi tamamlamakta ve
mellifin emrlerin kendi adamlar dnda hazrladklarn syledii harbe
istiddl ok sayda adam ifadesinden kastn cretli askerler olduunu ak
bir ekilde ortaya koymaktadr.
Burada dikkat eken dier bir husus da Grc kaynann cretli
askerler arasnda Trkmenleri de saym olmasdr. Kurulu dnemi boyunca
Trkiye Seluklu ordusunun temel unsuru olan Trkmenlerin, muhtelif siyas
ve asker sebepler neticesinde ordu ierisindeki etkinliklerinin azaldna,
ancak asker g olarak nemlerini hibir zaman kaybetmediklerine yukarda
temas etmi ve bu nemlerine binaen ihtiya halinde cretli asker olarak celp
edildiklerini belirtmitik. Grc kaynandaki bu kayt, nceleri Sultann emri
zerine savalara katlmay bir vazife olarak gren, ou zaman harplere
gnll olarak itirak eden ve sadece ganimetten pay almakla yetinen
Trkmenlere cretli asker olarak tesadf ettiimiz ilk kayt olmas




586
Brosset, ayn yer.
587
Kaydn devamnda, 180.000 kiiye ulaan Trkiye Seluklu ordusuna Erzincanllar (Erzinga),
Harputlular (Halferd) ve Karnukalak (Erzurum) sahibi Saltukun olunun da katld
zikredilmektedir ki bu durumda Grc kaynana nazaran ordunun mevcudu daha da artmtr.
Halbuki Grcistan seferindeki asker saysn Aksaray, 20.000 (Aksaray, s.31-32., Trke terc., s.24.),
ns ise 50.000 olarak kaydetmitir (ns, s.24.).
125



bakmndan nemlidir. Bu tarihten itibaren Trkiye Seluklu ordusundaki
Trkmen cretli askerlere dair kaytlara zaman zaman rastlanacaktr.
588

II. Rknd-dn Sleyman hn 1202 tarihli Grcistan seferinden
1218 ylna kadar cretli askerlerle ilgili herhangi bir kayt yoktur.
589
I. zzd-
dn Keykvusun 1218 tarihli Haleb seferinde ise cretli askerler bn Bb
tarafndan ilk defa ak bir ekilde ifade edilmitir.
590
Mellifin kaydna gre
Sultan, Mara Shibi Emr Nusretd-dn Hasana
591
mevkib-i hmynun




588
Sait Polat bu durumu u ekilde izah etmektedir: nk bir asr ncesinin ne boy asabiyyesi ne de
begin liderliindeki yama seferlerinden eser kalmtr. Trke tercmesinde bulunmamakla beraber,
Bombacinin ifadesine gre Grc kroniinde yer alan savalara denecek paralarn Trkmenlerin
beglerine verildii eklindeki rivayet, gebe tekilt dnldnde olduka anlalr bir
durumdur. nk gebelerde bege verilen bu letirme hakk, begliinin en nemli iktidar
gstergelerinden ve meruiyet kaynaklarndan biriydi. te yandan, boy birliklerinin ve kadm tekilt
yaplarnn Yarmadada geirdikleri bir asr sonrasnda giderek zld bir ortamda, beglerin XIV-
XVII. yzyl Avrupasndan bildiimiz condottieri benzeri asker toplayan ve kiralayan mteebbislere,
mnferid ger savalarn ise simbiyotik bir iliki ierisinde olduklar devletlerin cretli askerleri
haline dnm olduklar da iddia edilebilir. (Polat, a.g.m., s.41.)
589
Kar., Polat, a.g.t., s.120. (ns, I. Gysd-dn Keyhsrevin Laskarisle yapt sava ncesinde
asker toplanmasn emrettiini, bunun iin asker kaydna mamhsus defterler aldn ve arslan gibi
Trk askerlerinin toplandn kaydetmitir (ns, s.24.). Bu kayt, Trkiye Seluklu ordusunun
muhtelif Mslman Trk devletlerinde olduu gibi ordu defterine kaydedildiini gstermesi
bakmndan nemlidir. Deftere kaydedilen askerler arasnda cretli askerlerin de bulunmas muhtemel
olmakla beraber kesin bir hkme varmak mmkn grnmyor.)
590
zzd-dn Keykvus, Ermeni seferinden sonra, k geirmek zere Antalyaya gitti. Devaml
savalarda yorgun olduu iin orada dinlendi. Bu skn devresinde Erzincan Mengcek hkmdar
Fahreddin Behramhn kz Seluk Hatun ile muhteem bir dn yaparak evlendi. zzd-dn
Keykvusn Haleb seferi, el-Melikl-Zhirin lm ile husule gelen hdiseler yznden
gerekiyordu. Filhakika onun olu el-Melikl-Aziz, ok kk olduu iin, komu hkmdarlar Haleb
zerinde emeller beslemee balad. Bu durumda Haleb devlet adamlarnn bir ksm Seluklu
sultanna balanmay kendi dncelerine uygun buluyor ve onu Halebe davet ediyorlard. Bu
mnsebetle de sultan bu ocua atabeg ve Halebe hkim olmak maksadyle Eyyblerden Sumeysat
hkmdar el-Melikl-Efdali tayin etmek istiyordu. Nitekim bunu isteyen Haleb emrleri sultana:
Bu ite el-Melikl-Efdaldan faydalanabilirsin. Zira o senin tbiiyyetindedir ve hutbeyi senin adna
okutmaktadr. Halk da ona mtemayildir. Ona yaz ve kendisini davet et. diyorlard. Nitekim zzd-
dn Keykvus el-Melikl-Efdal davet etti. Aralarnda yaplan anlamaya gre, Haleb alnp el-
Melikl-Efdale braklacak, o da Sultann itaatnda kalarak hutbede ve sikkede onun ad olacak,
Halebden sonra da el-Melikl-Eref elinde bulunan Urfa ve Harran vilyetleri de Sultan zzd-dn
Keykvusa ait olacakt. Bu esaslar zerinde hidde bulundular ve Haleb seferi balad (Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, 316-319.; Koca, zzd-dn Keykvus, s.47-59.)
591
Bkz., Mkremin Halil Yinan, Mara Emrleri, TOEM, XIV/6 (83), s.347-352.; Mara
Emrleri, TOEM, XV/8 (85), s.85-94.; lyas Gkhan, Seluklular Zamannda Mara Emri
Nusreteddin Hasan Bey, I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, I,
S.. Seluklu Aratrmalar Merkezi Yay., Konya 2001, s.335-345.
126



cnd ve cy- fervn (kalabalk ordu ve birlikler) ile onun blgesine
gelmekte olduunu, leker-i kadm ve hav-i hi (kendi adamlarn) hazr
etmesi, piyde ve svr ecr hor (piyde ve svari cretli asker) tutmasn
(veya greve armasn) ve mancnk gibi muhasara aletleri (alt-i
muhssarat ez mancnk) ile cephaneyi (zeredhne) tertib etmesini emreden
bir fermn gndermitir.
592

bn Bbnin cretli askerlerle ilgili ilk ak kaydnda ecr horu,
leker-i kadm den tefrik etmesi dikkat ekicidir. Bu suretle mellif, ilk defa
kulland ecr horu, leker-i kadmden yani kt askerleri ve gulmlardan
ayrmtr.
593

Bu kaytta zerinde durulmas gereken dier bir husus ise hem
piyade hem de svari ecr hordan bahsedilmi olmasdr. Buna gre cretli
askerlerin, ihtiyaca gre piyade ve svari olmak zere iki snf halinde orduya
alnd anlalmaktadr. Celb edilen cretli askerlerin ne kadarnn piyade ne
kadarnn svari olduu bilinmemekle beraber, bu iki snfn saysnn veya
birbirine orannn, seferin mahiyeti, sava iin planlanan taktik ve stratejiye
uygun olarak belirlenmi olmas muhtemeldir. Nitekim ileride de grlecei
zere orduya bazen sadece svari, bazen piyade bazen de hem svari hem
de piyade cretli asker celb edilmitir.
Burada akla gelen dier bir husus da piyade ve svari cretli
askerlerin devlete mliyetleri bakmndan farklar olup olmaddr. Bu konuda
da herhangi bir kayt bulunmamas kesin bir ey sylemeye imkn
vermemekle beraber, svarilerin devlete mliyetinin daha fazla olduu tahmin
edilebilir.
594





592
bn Bb, s.185.; Mneccimba, s.37.
593
Bu husus zerinde daha nce durulmutu.
594
Salim Koca, atl askerin maliyetinin yksek olmas sebebiyle daha ok piyadelerin tercih edildiini
sylemektedir (Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.115.)
127



bn Bbnin Haleb seferiyle ilgili kaydnn devamnda, Mara emrine
gnderilen fermnla ayn manay ieren bir fermnn da Malatya ve Sivas
emrlerine gnderildii grlmektedir.
595
Burada gerek Maran gerekse
Malatya ve Sivasn ordunun toplanma yeri olarak belirlenen Elbistan
sahrasna ve Halebe yakn blgeler olduu dikkatten kamamaktadr
596
.
Buna gre cretli askerlerin, dier ordu efrd gibi ordunun ictim merkezi ve
sefer blgesine yakn yerlerden toplanmasna dikkat edildii anlalmaktadr.
Nitekim bn Bb, ordunun yirmi gn iinde Elbistan sahrasnda toplandn
bildirmektedir ki o dnemin artlar gz nne alnacak olursa bu zaman
zarfnda bir yandan fermnlar karlarak uzak blgelere gnderilmesi, dier
yandan bu fermnlar alan ilgililerin lkenin uzak blgelerinden asker toplayp
bunlarn tertip ve tanzimiyle ilgilenmesi, sefere hazr hale getirmesi ve
akabinde Elbistana ulamasnn olduka g ve zaman alc bir i olaca
aikrdr.
597

Haleb seferine asker toplanmasyla ilgili fermnda dikkat eken dier
bir husus da uc begleri (mer-y uc)ne gnderilen bir baka fermnla
lekerh-y mahd (szlemeli askerleri) ve Trk kemndrlarn ve ok
sayda svariyi orduya katmalarnn emredilmi olmasdr.
598
Buradaki
mer-y ucdan kastn Trkmen begleri olduu aktr. Ancak bu fermnn
btn uc beglerine mi yoksa sefer blgesine yakn bulunan uc beglerine mi
gnderildii tam olarak anlalamamaktadr. Bize gre bu fermnn sefer
blgesine yakn olmas dolaysyla o dnemde Trkiye Seluklu devletine tbi




595
bn Bb, s.185.
596
Pazarndan faydalanmak iin Yabanlu otlaklarnda ve balarnda yaylayan (yaylak) emrlere ve
serverlere gnderilen bir fermanla da kuvvetleriyle birlikte Elbistan sahrasnda hazr olmalar
buyrulmutur (bn Bb, s.185.).
597
bn Bb, s.186.
598
bn Bb, s.185.
128



durumda olan Hsn Keyfa (Hasankeyf) ve mid Artuklularna
599
gnderilmi
olmas muhtemeldir. Eer bu doru olarak kabul edilir ise fermnda geen
lekerh-y mahdun, Trkiye Seluklularna tbi olarak blgede hkm
sren Artuklularn gnderdii kuvvet olduu ortaya kar. Zikri geen Trk
kemndrlar ve svarilerin ise yine bu uc beglerinin emri altnda bulunan
Trkmenler olduu dnlenebilirse de bunlarn cretli asker sfatyla m
yoksa baka bir statde mi topland hakknda bir ey sylemek mmkn
grnmyor.
I. zzd-dn Keykvusun leker-i kadm ve hadsten oluan
kalabalk bir orduyla am lkesine saldrmak iin Kayseriden kp Elbistan
dzlne vard haberini alan Eyyblere bal am meliklerinin yapt
sava hazrl srasnda da cretli askerlerden bahsedilmektedir.
600
Nitekim
ocuk yataki Haleb Meliki Azzin annesi Dayfa Hatun ve Atabey ihbd-
dn Turulun yardm isteine olumlu cevap veren el-Melikl-Erefin ordusu
da bn Bbnin ifadesiyle leker-i kadm ve cretli (cer hor) Arab, Kpak ve
Krd birliklerinden oluuyordu.
601
el-Melikl-Eref, ayn zamanda kz kardei
olan Melikenin yanna varnca, Melikler hazineyi ve mal byle gnler iin
biriktirirler, ak akeyi kara gn iin saklarlar. Onlar eer yz ylda biriktirdikleri
bir hazineyi, nemsiz bir ky savunmak iin harcasalar ve orann
dmanlarn eline dmesini nleseler bile o ii ucuz ve bedava yapm
sayarlar. Onun iin devleti canla bala savunmak gerekir. Byle bir gnde kr




599
Hsn Keyfa (Hasankeyf) ve mid Artuklu hkmdar Nsrd-dn Mahmud (Artuk Arslan)un,
1217 (614) tarihinde I. zzd-dn Keykvus namna darb ettirdii bir sikkesi mevcuttur ki bu tarihte
Trkiye Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul ettiini gstermektedir (smail Galib, Meskkt-
Trkmniyye Katalou, stanbul 1311., s.160.; Ktib Ferd, Mardin Mlk-i Artkiyye Tarihi ve
Kitbeleri Vesir Vesik-i Mhimme, (Ner. Ali Emr-Yay. Haz. Y. Metin Yardmc), stanbul
2006., s.18, 67.; Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 2001., s.195.; Ayn
yazar, Seluklular Zamannda Trkiye, s.316.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s., s.300.)
600
Esasen bu bilgilerin konumuzla dorudan alakas olmamakla beraber, cretli asker temini hakknda
genel bilgiler iermesi bakmndan faydal olabilecei dncesiyle burada yer vermeyi uygun grdk.
601
bn Bb, s.190.
129



ve zarar, hazinede eksilme artma hesab yaplmaz demitir ki hazinenin
sarfnda nemli bir meblan cretli asker celbi iin kullanld phesizdir.
Nitekim Melike, kardeinin szn tutarak, uzun yllardan beri am melik-
lerinin ve byklerinin toplayp biriktirdii hazineyi hi dnmeden asker
toplamak ve onlarn silah ve tehiztn temin etmek iin kullanmtr.
602

I. Ald-dn Keykubd dneminden itibaren Trkiye Seluklu
ordusundaki cretli askerlerden daha sk bahsedilmeye balanr.
603
Baz
aratrmaclar
604
, bu durumun temel sebebini, daha nce de muhtelif
vesilelerle zikrettiimiz, aralarnda Beglerbegi Seyfd-dn Ay-Aba, Emr-i
Meclis Mbrizd-dn Behrmh, Emr-i hur Zeynd-dn Bere ve Emr
Bahd-dn Kutlucann da bulunduu toplam 24 emrin
605
Ald-dn
Keykubd tarafndan ortadan kaldrlmasna (1223) balamlardr.
Gerekten de debdebeli yaaylar ile hkmdardan aa kalmayan ve
Sultan zerinde byk bir bask oluturan bu begler muazzam servetlere
sahip olduklar gibi, ahslarna bal gulmlardan mteekkil kalabalk
maiyyet kuvvetleri ve ktlarnda yetitirdikleri sipahileri ile cidd bir asker
gc de kontrolleri altnda tutmaktaydlar. Dolaysyla bu beglerin tasfiyesi,
Seluklu merkezini bir lde rahatlatmakla beraber, sz konusu emrlere
bal gulm ve kt askerlerini -ksa sreli de olsa- denetleme ve kontrol
meselesini de ortaya karm olmaldr. yle ki bn Bbnin kaydna gre
Hokkabazolu Emr Seyfd-dn Ebubekir, bu babo kalan topluluun




602
bn Bb, s.189-190
603
Osman Turan, Ald-dn Keykubd dneminde 100.000den fazla olduunu syledii Trkiye
Seluklu ordusunun unsurlarn sayarken, bu ordunun esasn ktl sipahiler, gulmlardan mteekkil
muhafz kuvveti, Celld-dn Hrezmhn malubiyetinden sonra onun askerlerinden kalma bir
svari ktas ve tbi statsndeki devletlerin gndermek zorunda olduu kuvvetleri vermi ve bunun
dnda Vincent de Beauvais (Simon de Saint Quentin)i kaynak gstermek suretiyle Grc, Frank,
Alman, Kpak cretli askerlerinden mrekkep bir kuvvetin de merkezde bulunduunu sylemitir
(Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.400.). Ancak biz, ad geen kaynakta bu bilgiye
rastlayamadk.
604
Said Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.34-35.
605
Anonim Seluknme, s.46., (Trke terc., s.30.)
130



karmas muhtemel bir karkln nne geebilmek iin hepsinin birden
ortadan kaldrlmasn teklif etmi, ancak balangta Sultan tarafndan da
kabul edilen bu teklif, Emr Komnenosun uyarsyla reddedilmitir. Neticede
tasfiye edilen emrlerden kalan gulmlardan ya gekin olanlarn mal ve
mlklerine el koyulduktan sora serbest braklmas, ya kk olanlarn ise
bir ksmnn tathneye bir ksmnn ise babalarn gzetiminde eitimlerini
tamamlamalar ve tmar sahibi olabilmeleri iin gulmhnelere
gnderilmesi kararlatrlm ve olas bir karklk bu ekilde nlenmitir
606
.
Bu durumda, emrlerin ortadan kaldrlmasyla babo kalan ve
iyice dank ve disiplinsiz hale gelen bu savalarn, dardan gelecek
saldrlar karsnda bir araya getirilerek gl bir ordu oluturmalarnn
imknsz hale geldii, bu yzden asker temininde glk eken Al'd-dn
Keykubdn Cell'd-dn Hrezmhn saldrlarn Yassemende
(628/1230) ancak Eyyb destei ve cretli askerler sayesinde
durdurabildii
607
grn abartl bulduumuzu belirtmeliyiz. stelik Al'd-
dn Keykubdn 1223deki tasfiye hareketinden hemen sonra balayp 1230
ylna yani Yassemen Savana kadar lkenin drt bir yanna, Ermenilere,
Hallara, Eyyblere, Artuklulara, Mengceklilere, Trabzon Rum
mparatorluuna ve Sudaka dzenledii seferler srasnda asker temini
konusunda bir sknt yaandna veya bu sknty telafi etmek zere cretli
askerler celbine bavurulduuna dair herhangi bir kayt hatta ima dahi yoktur.
Dolaysyla 1223 tarihli tasfiye hareketinden 1230 ylna kadar hissedilmeyen
asker skntsnn, birden bire 1230 tarihinde ba gstermi olduunu
varsaymak gereki deildir.
Al'd-dn Keykubd dneminde cretli askerlerle ilgili ilk kayda
Simon de Saint Quentinde rastlanr. Mellif, byk emrlerin tasfiyesinden




606
bn Bb, s.273-274.
607
Said Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.34, 41.
131



nce 1221-1222 (H.618)
608
tarihinde fethedilen ve Al'd-dn Keykubd
dneminde Trkiye Seluklu topraklarna katlan ilk ehir olma zellii
tayan Aliye (Candelaria/Caloronos) hakknda bilgi verdii srada burann,
daha sonra cretli asker olarak sk sk tesadf edeceimiz Franklar
sayesinde zabtedildiini kaydetmektedir.
609
Ancak ne bn Bbde ne de dier
muasr kaynaklarda bu bilgiyi teyit edecek herhangi bir kayda
rastlanlmamas Simon de Saint Quentinin rivyetinin tahkkini
imknszlatrmaktadr.
Al'd-dn Keykubd dneminde Trkiye Seluklu ordusunda cretli
askerlerin varlna dair baka bir ipucuna Khta Kuatmas (1226) srasnda
rastlanmaktadr
610
. bn Bb bu muhasara esnasnda Trkiye Seluklu
ordusunda bulunan Fardahla oullarndan (`= `) bahsetmitir ki bu
Fardahla oullar, mellifin daha sonraki kaytlarnda Frank cretli askerlerin
lideri (' -=) olarak karmza kmaktadr. bn Bbnin verdii bilgiye gre
Leker (-') (Laskaris
611
) memleketi taraflarndan yeni gelen ve be
birder
612
olduklar anlalan Fardahla oullar, Khta zerine grevlendirilen
Emr Mbrizd-dn avlnn, el-Melikl-Eref tarafndan mdafilerin




608
bn Bb, Aliye seferinin tarihini belirtmemektedir. Dier kaynaklarda ise farkl tarihler verilmitir.
Anonim Seluknmede 618 (1221-1222) tarihi verilirken, Konya surlarnn tamamlanmasndan sonra
seferin gerekletii kaydedilmektedir (Anonim Seluknme, s.45. (Trke terc., s.29.). Ebul-Ferec
ise fethi 620 (1223) ylnda gstermitir (Ebul-Ferec Tarihi, II., s.516.). Sefer hakknda ayrntl bilgi
iin bkz., Emine Uyumaz, Sultan I. Ald-dn Keykubd Devri Trkiye Seluklu Devleti Siyas
Tarihi (1220-1237), TTK Yay., Ankara 2003, s.22-25.)
609
Simon de Saint Quentin, s.51. (Mellife gre Sultan, iinde deerli talar ve byk miktardaki
para dnda on alt kp saf altn olan hazinesinin yer ald Alanya (Candelaria)y Godefroy de
Bouillon ve Pin (Puy) episkoposu zamannda Franklar araclyla ele geirmi, fakat daha sonra
kendini Franklardan uzaklatrmaya baladndan hibir zaman nceki gibi sayg grmemitir.)
610
Khta Kuatmas hakknda geni bilgi iin bkz., Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.351-
352.; Uyumaz, a.g.e., s.38-40.
611
Leker veya Leker adnn, znik mparatorluunu kuran Theodoros I. Laskaris (1204-
1222)in adnn Arapalam ekli olduu malumdur.
612
Latinler, Hal seferlerine katlan Hospitalier ve Templier tarikatlarna mensup ovalyelere
phrerios veya phrerioi yani birader/biraderler demekteydiler (Kinnamos, s.16, 222.) Acaba bu be
karde ifadesi, sz konusu savalarn tarikat ovalyeleri olduuna iaret ediyor olabilir mi?
132



yardmna gnderilen am ordusuyla
613
karlat srada Seluklu ordusuna
katlmlar ve gsterdikleri sebat ve gayretle savan kazanlmasna katkda
bulunmulardr
614
.
Bata Osman Turan olmak zere birok aratrmac -Simon de Saint
Quentinin rivyetinden hareketle
615
- Fardahla oullarnn Trkiye Seluklu
Devletine tbi bulunan znik Rum mparatoru III. oannes Doukas Vatatzes
(1222-1254) tarafndan tbiiyyet artlar gerei gnderilen askerler olduunu
ileri srmlerdir
616
. Hlbuki mellifin verdii bilgiler 1226 sonrasna,
muhtemelen Ald-dn Keykubdn son yllar veya II. Gyseddin
Keyhsrevin ilk yllarna ait olup bu yllarda, Trkiye Seluklu Devleti ile znik
Rum mparatorluu arasnda tabii bir dostluk ve ittifak hlinin mevcut
olduuna dair yaygn kanaatin aksine, ilikilerin gerginletii, Vatatzesin
Trkiye Seluklu Devletine 1222, 1225 ve 1231 yllarnda sefer
dzenledii bilinmektedir
617
. Baz kaynaklardan anlald kadaryla
Vatatzes, Khta Muhasarasnn hemen ncesinde 1225 ylnda
gerekletirdii seferde Trkiye Seluklu ordusunu malup etmi ve bu




613
Emr Mbrizd-dn avl, Khtay muhasara etmek zere hazrlklarn yaparken el-Melikl-
Eref tarafndan 10.000 kiilik bir kuvvetin Khtann yardmna gnderildii haberini alm, bunun
zerine mer-y askirden bir ksmn mancnk kurmaa kurmaa (ber iml-i mancnk) memur
ederken kendisi de bir grub askerle am askerini karlamak zere mevzilenmitir. Ertesi gn iki ordu
karlat srada Diyarbekir tarafndan gelen 6.000 kiilik bir kuvvet daha am ordusuna katlmtr
(bn Bb, s.276.)
614
( = ` - - ---- - '- -- - -` = ' -- - - ` ) bn Bb,
s.277-278.
615
Simon de Saint Quentin, Sultana bal byk tbileri sayarken Vatachius (Vatatzes) da 400
lance ile onun hizmetinde olacakt demektedir (Simon de Saint Quentin, a.g.e., s.51.)
616
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.352.
617
Ayrntl bilgi iin bkz., John S. Langdon, Byzantium's Last Imperial Offensive in Asia Minor:
The Documentary Evidence for and Hagiographical Lore About John III Ducas Vatatzes
Crusade Against the Turks, 1222 or 1225 to 1231, New York 1992.; Alexes G. C. Savvides,
Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the
Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D. (1192-1237), (Kentron Vyzantinon Ereunon),
Thessalonike 1981., s.187.; Nuray Arabac, znik-Bizans mparatoru III. Ioannes Dukas Vatatzes
Devri (1222-1254) ve Trkiye Seluklu Devleti le likiler, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
stanbul 1994.; Cahen, a.g.e., s.129-131; 142-143.; ahin Kl, Ykselme Devri Seluklu-Bizans
likileri, s.625-627.
133



zaferin hemen ardndan Eyyblerle ittifak arayna girmitir ki btn bu
gelimeler, znik Rum mparatorluunun 1226 tarihli Khta Muhasarasna
brakn tbi devlet statsyle, dost ve mttefik bir devlet olarak bile yardmc
kuvvet gnderdii konusunda pheye sebep olmaktadr
618
. stelik bn Bb,
Khta Muhasaras mnasebetiyle verdii bilgide znik Rum mparatoru
Vatatzes tarafndan gnderilen bir ordudan deil, Leker (-') (Laskaris)
vilyeti tarafndan gelen ve evld- Fardahla (`= `) adyla bilinen be
kardeten bahsetmektedir ki znik Rum mparatorluunun ister tbi devlet
statsyle isterse dost bir devlet sfatyla olsun, sadece be kiiden oluan
bir kuvvet gndermi olduu dnlemez. Dolaysyla bu be kardei, znik
Rum mparatorluu tarafndan gnderilen tbi devlet kuvvetleri olarak
nitelendirmek yerine vaktiyle znik Rum mparatorluu ordusunda grev
yapm ve daha sonra da Trkiye Seluklu ordusuna katlm cretli askerler
olabileceklerini varsaymak daha isabetli olacaktr
619
. Sonraki kaytlarda
karmza kan Frank cretli askerlerin lideri (' -=) Fardahla da
bunlardan biri olmaldr.
Baz aratrmaclar, Ald-dn Keykubdla Cell'd-dn Hrezmh
arasnda yaplan Yassemen Sava (628/1230)nda da Trkiye Seluklu
ordusunda cretli askerlerin bulunduu sonucuna varmlardr.
620

Aratrmaclar bu fikre iten temel sebep, bn Bbnin bu sava mnasebetiyle
verdii bilgide Trkiye Seluklu ordusunu Etrk, Frank, Grc, Uc, Rm,




618
Trkiye Seluklu Devleti ile znik Rum mparatorluu arasndaki ilikilerin mahiyeti, bugn bile
tam anlamyla akla kavumu deildir. Konu hakknda ayrntl bilgi, tbi devlet kuvvetleri
bahsinde verilecektir.
619
znik Rum mparatorluu ordusunun muhtelif kkenlerden gelen cretli askerlerle takviye edildii,
bu cretli asker arasnda Franklarn, phrerios veya phrerioi yani birader/biraderler denilen
Hospitalier ve Templier tarikat ovalyelerinin de bulunduu bilinmektedir (Vasiliev, a.g.e., II, s.514-
515.; Angelov, s.100, 138-139, 218, 225, 307.; Nicolle-Gravett, a.g.e., s.64.). Fardahla oullar denen
be biraderin, znik Rum mparatorunun hizmetinde bulunup daha sonra Trkiye Seluklu Sultannn
hizmetine giren cretli askerler olmas kuvvetle muhtemeldir.
620
Bombaci, s.355.; Polat, a.g.m., s.41.
134



Rus, Arab gibi
621
muhtelif etnik kkenlerden gelen askerlerden mteekkil
ordu eklinde tanmlamasdr. Kirakos
622
ve bn Nazf
623
gibi muasr
kaynaklar da bn Bbyi desteklemekte hatta bn Bbnin kaydnda
bulunmayan Ermenileri de Trkiye Seluklu ordusuna dhil etmektedirler.
Bunlarn yannda Trkiye Seluklularnn mttefiki olarak savaa itirak eden
Eyyb ordusunda da farkl etnik kkenlere mensup askerlerin bulunduu
anlalmaktadr.
624

bn Bbnin askerlerin etnik kkeni hakknda ilk kez burada ayrntl
bilgi verii dikkat ekicidir. stelik eserinin muhtelif yerlerinde genellikle
cretli askerleri etnik kkenleriyle zikretmi olmas
625
, Yassemendeki
Trkiye Seluklu ordusunun da cretli askerlerden teekkl etmi olabilecei
zannn uyandrmaktadr. Ancak bn Bbde sz konusu askerlerin cretli
askerler olduuna dair ak bir ifade bulunmamas kesin bir hkme varmay
zorlatrmaktadr. Hadiselerin geliimi ve dier muasr kaynaklar
incelendiinde ise bu muhtelif unsurlarn Trkiye Seluklu ordusuna ne
ekilde dhil olduklar biraz daha net ortaya kmaktadr. Buna gre Etrk,
Rum ve Trkmenleri ifade eden Uc
626
dnda bn Bbnin Arap, bn
Nazfin Mslman ve amllar
627
olarak kaydettii askerlerin Al'd-dn




621
bn Bb, s.391.
622
Kirakos, 191. (Mellif, Ermeni ve Frank askerlerinin kahramanlklarn vmekte ve Sultanlarn -
Keykubd ve el-Melikl-Eref- askerlerine, kaan Hrezmlileri, kendi dindalar olduklarndan, takip
etmemelerini emrettiklerini zikretmitir.)
623
bn Nazf, s.207.
624
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.454.).
625
Daha nceki blmlerde de belirttiimiz gibi Trkiye Seluklularnda ok farkl milletlerden
gulm istihdam edilmitir. Zaman zaman Kazvn, Deylem, Rm veya Frank muhafzlardan da
(serheng, avu) bahsedilmi ise de bunlarn gulmn- saraya dhil olduklar kaytlardan aka
anlalmaktadr (bn Bb, s.175, 216, 572.)
626
bn Bbnin Trk (Etrk) ile Trkmen (Uc)i ayr ayr zikredilmi olmas dikkat ekicidir (Polat,
a.g.t., s.120.)
627
bn Nazf, s.207.
135



Keykubd ile ittifak halinde olan Eyyb Meliklerinin kuvvetleri
628
ile
Ermenilerin o dnemde Trkiye Seluklu hkimiyetini kabul ettii bilinen
Kilikya Ermeni Krallnn gnderdii tbi devlet kuvvetleri
629
olduu
anlalmaktadr. Bunlarn dnda kalan Rus ve Grclerin de tbi devlet
kuvvetleri olmas ihtimali olmakla beraber
630
, Kirakosun Suriye sahillerinden
geldiklerini syledii
631
Franklarn cretli askerler olduklar muhakkaktr
632
.
Ald-dn Keykubdn 1232 tarihli Grcistan Seferinde ise Trkiye
Seluklu ordusundaki cretli askerler aka belirtilmitir. bn Bbden
rendiimize gre Emr Kemld-dn ile anigir Emr Mbrizd-dn avl,
mancnk, arrde, nefftlar, nakkblar, seng revn (ta atclar), kemend
endzn (kemend atclar) ve dier harp ara ve gerelerini kullananlar
bulup btn cephane (zerrd-hane) aletlerini tertip ettikten sonra dier
blgelerden (memlik) gelen piyadelerle yetinmeyerek 5000 cretli (ecr hor)




628
Sultan Ald-dn Keykubd ile Eyybler arasnda ittifak salandktan sonra, el-Melikl-Kmil
byk bir ordu ile Harrana doru ilerledi. Fakat Msr tarafndan gelen haberciler Franklarn
kalabalk bir donanma ve 10.000den fazla svari kuvvetiyle denizden Msra saldrdn bildirdiler.
Bunun zerine, el-Melikl-Kmil, Sultan Ald-dn Keykubda mazeretini bildiren bir mektup
gnderip Msra gitti. Fakat el-Melikl-Eref 7.000 asker ile Harrana geldi ve ayrca Haleb, Musul,
Cezire Meliklerine mektuplar yazarak asker istedi. Neticede Trkiye Seluklu kuvvetleri ile el-
Erefin kardeleri el-Melikl-Hafz, el-Melikl-Aziz, hbd-dn Gazi, Hama hkimi el-Muzaffer,
Humus hkimi el-Mansur ve el-Erefin yeeni el-Melikl-Cevd ve emsd-dn Savb ile el-
Hakkariye Ekrdndan zzd-dn mer b. Ali kumandasndaki Haleb kuvvetleri ve Harput Artuklu
hkmdarnn olu Artukahn kuvvetlerinden oluan bir mttefik ordusu meydana geldi (bn Bibi, s.
384 vd.; bnl-Esr, XII, s.490., (Trke terc. XII, s.454.); en-Nesev, s.131.; Cveyn, II., s.180-181.;
Ebul-Ferec, II., s.527-529.; Cenb, s.19.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.366-373.; Ali
remi, Trkiye Seluklularnn Dou Anadolu Siyaseti, ( SBE Yaynlanmam Doktora Tezi),
Malatya 2001., s.171-175.; Uyumaz, a.g.e., s.58-60.)
629
Tbi devlet kuvvetleriyle ilgili blmde daha geni bilgi verilecektir.
630
Rus askerlerin, Sudak seferinden sonra Trkiye Seluklu tbiiyyetini kabul eden Rus meliki
tarafndan gnderilen tabi devlet kuvveti olduu, Grclerin ise tbi devlet kuvveti statsyle olmasa
da Grc Krall tarafndan, ortak dman konumunda olan Celld-dn Hrezmha kar yardm
kuvveti olarak gnderildikleri tahmin edilebilirse de kesin bir hkme varmak mmkn deildir.
631
Kirakosa gre Franklar Suriye sahillerinden gelmilerdi (Kirakos, s.191.)
632
Humpreys, gerek Eyyblerin gerekse Memlklerin Mslman corafyasnda yaayan Hallara
kar koyma ve onlar defetme mitine, cihad anlayna ramen, zellikle Suriye Franklarna farkl
davrandklarn, onlarn blgede kalmalarn daha da uzatmak, dostluk ve ekonomik i birlii kurmak
yoluna gittiklerini sylemektedir (R. Stephen Humpreys, XIII. Yzylda Eyybler, Memlkler ve
Latin Dou, C lahiyat Fakltesi Dergisi, XI/1 (2007)., s.362.)
136



piyade tutmulardr.
633
Bu bilgi hem cretli askerlerin ihtiyaca binaen
toplandn ak bir ekilde gstermesi hem de toplanan cretli askerlerin
uzmanlk alanlar ile saysn belirtmesi bakmndan nemlidir.
Al'd-dn Keykubdn Dou ve Gneydou Anadoludaki
faaliyetlerinden rahatsz olarak Anadolu zerine yryen (1234) Eyyb
Melikleri
634
karsna kan Trkiye Seluklu ordusunda da Grc, Frank ve
Ruslar yer almakla beraber bunlarn cretli asker olup olmadklar net bir
ekilde anlalamamaktadr.
635
Ancak bundan bir yl sonra Harran, Urfa ve
Rakka blgesine yaplan seferde (632/1235) Trkiye Seluklu ordusunda
cretli askerlerin bulunduu bn Bb tarafndan kaydedilmitir. Bu sefer




633
bn Bb, s.420.
634
Ald-dn Keykubda kar el-Melikl-Erefin ncln yapt bu ittifaka bata Msr
hkmdar el-Melikl-Kmil olmak zere saylar on alty bulan btn Eyyb melikleri, hatta
Mardin ve Harput Artuklular da katlmtr. Anlama gerei el-Melikl-Kmil kardei el-Melikn-
Nasr ile birlikte Msrdan yola kt ve Dmaka geldi. Burada kendilerine Dmak Sahibi el-
Melikl-Eref, Hms Sahibi el-Melikl-Mcahid ve Hama Sahibi el-Melikl-Muzaffer de katld.
Ramazan aynda Selemiyenin kuzeyinde bir mddet konakladktan sonra yollarna devam edip Haleb
Sahibi el-Melikl-Azizin topraklarndan olan Menbice vardlar. el-Melikl-Aziz, el-Melikl-
Kmilin topraklarna girmesinden nce Sultan Ald-dn Keykubda haber gnderip durumu
bildirmi, Keykubd da ona mttefiklere katlmad takdirde yardm edebileceini sylemiti. el-
Melikl-Kmil de el-Melikl-Azizi kendilerine katlmas iin zorlamamt. Bunun zerine el-
Melikl-Aziz onlara ikramlarda bulunup amcas el-Melikl-Muazzam Fahreddin Turul ah
idaresine asker verdi. el-Melikl-Kmil ve mttefikleri Menbicten sonra Tell-Bire doru
ilerlediler. Burada kendilerine Bire (Birecik) Sahibi el-Melikz-Zahir Dvud b. el-Melikn-Nasr,
Sumeysat (Samsat) Sahibi el-Melikl-Efdal Musa, Ayntab (Antep) Sahibi el-Meliks-Salih
Selahaddin Ahmed, Meyyfrkn (Silvan) Sahibi el-Melikl-Muzaffer habd-dn Gazi ve Caber
kalesi Sahibi el-Melikl-Hafz Nureddin Arslan ah ve dier Eyyb melikleri katld (bnl-Verd,
II., s.234.; Cenb, s.19.; Ayrca bkz., Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.379 vd.; remi,
a.g.t., s.195-199.; Uyumaz, a.g.e., s.75-79.)
635
Baz kaynaklara gre 100.000 kiiyi bulan Eyyb ordusu (Ebul-Ferec, II, s.533.), Fratn
kollarndan Nehrl-Ezrak (Gksu) kysna kadar gelmiti. Bunu haber alan Ald-dn Keykubd,
Emr Kemld-dn Kmyra acele etmesini, durup elenmeden derghta hazr bulunan askerlerle
Aka-derbend tarafndaki geitleri tutmasn buyurmu ve kendisi de Uc Trkmenleri, Kayr Han
idaresindeki Hrezmliler, Grc, Frank ve Ruslardan oluan kuvvetlerle hareket etmiti. Baz yazarlar
buradaki Grc, Frank ve Ruslarn cretli askerler olduunu ifade etmilerdir (Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.380, Uyumaz, a.g.e, s.76.) Ancak bn Bbde bunlarn cretli asker olduuna
dair herhangi bir kayt yoktur. Bunun dnda Eyyb ordusunun Trkiye Seluklu kuvvetleri
karsnda tutunamayarak geri ekilmesi srasnda Harput Kalesi nnde meydana gelen arpmada
ld sylenen Frankn da cretli asker olduu ileri srlmekle beraber (Gordlevski, a.g.e., s.284),
bu iddiay teyit edecek herhangi bir kayt bulunmamaktadr.
137



srasnda Sultan, kendisine yakn bir ksm devlet byyle Konya ve
Aksaraydan geerek askerlerin topland yer olan Kayseriye varm,
burada ulaklarn eline fermnlar vererek, lkenin eitli blgelerinde bulunan
askerleri (lekerh-y der nevh-i memlik) armtr. En ksa zamanda
erfn sekinleri, yiitlerin nde gelenleri ve askerlerin gzdeleri Kayserinin
Mehedinde toplanmlar ve Sultan, Emr Kemld-dn ile dier devlet
erknna Harran, Urfa, Rakka ve oralara bal yerlerin fethi iin harekete
gemelerini buyurmutur. Bunun zerine Melikl-mer Kemld-dn,
leker-i kadm ve hadsten, kt askerlerinden (mukta) ve cretlilerden (cer
hor) oluan 50.000 svariyle harekete gemi ve her ehri de ele
geirmitir.
636

Al'd-dn Keykubdn 1236 (633) tarihinde midin fethi iin
blgeye gnderdii ordularda da cretli askerlerin mevcut olduu
anlalmaktadr. Nitekim nce Pervne Tcd-dn, lekerh-y kadm,
Hrezmlilerden oluan bir orduyla
637
, daha sonra ise Shib emsd-dn
Isfahn Trk, Frank ve Almanlardan
638
oluan baka bir orduyu, byk bir
hazine (hazin), para (nakd) ve cephaneyle (zeredhne)
639
mid zerine
gnderilmitir ki aka belirtilmese de bu ikinci ordu ierisinde cretli
askerlerin bulunduu tahmin edilebilir.




636
bn Bb, s.447. (Daha nce de muhtelif vesilelerle temas ettiimiz zere bu kayt, leker-i
kadmin kt askerlerine, leker-i hadsin ise cretli askerlere iaret ettiini gsteren ak
kaytlardan biri olmas bakmndan nemlidir.)
637
( '---- '--= - ) bn Bb, s.450-451. (Kaydn devamnda ayn ordu, eitli
mmetlerden (esnf- mem), saltanat derghnn taraftarlar ve fedaleri (cnsipern) olan kuvvetler
olarak kaydedilmitir.)
638
III. Hal Seferi (1189-1192) srasnda Almanlar tarafndan Akka (Acre)da kurulan bir hastane
(1190), 1198 ylnda Templar ve Hospitaller gibi din-asker bir ovalye tarikatnn merkezi (Teutonic
Order, Teutonic Knights) haline gelmitir. Kaytta geen Almanlarn, sz konusu ovalyelerin
bakiyesi olup cretli asker olarak Trkiye Seluklu hizmetinde bulunduklar tahmin edilebilir. (Alman
ovalyeler ve Tton tarikat (Teutonic Order) hakknda geni bilgi iin bkz., William Urban, The
Teutonic Knights: A Military History, London: Greenhill Books, 2003.; Indrikis Sterns, The
Teutonic Knights in the Crusader States, s.315-378.)
639
( = --- '- '- ' =- ='-- = '-- - '- - -'= ) bn Bb,
s.451.
138



mid zerine gnderilen her iki ordunun da baarsz olmas ve kn
bastrmas zerine kuatmay kaldran Al'd-dn Keykubd
640
, kendisinin de
katlaca byk bir sefer iin hazrlklara balamtr. 1237 yl Mays aynda
(evvl/634) Mehed Ovasnda muhtelif unsurlardan meydana gelen byk
bir ordu toplanmtr. bn Bbye gre Rum, Uc, Grc, Frank, Rus ve
Kpaklardan
641
; Ebul-Ferece gre ise Maaddler
642
, Hrezmliler, Hnler
643
,
Rumlar, Ermeniler ve beryallardan (Grc) oluan
644
bu orduda cretli
askerlerin mevcut olmas muhtemeldir. Ancak hangi zmrenin cretli asker,
hangisinin tbi devletler tarafndan gnderilen kuvvetler olduunu tayin etmek
mmkn deildir.
645

Ald-dn Keykubddan sonra Trkiye Seluklu tahtna geen II.
Gysd-dn Keyhsrev dneminde cretli askerlerin ordu ierisindeki
mevcutlarnda ve arlklarnda nemli bir art olduu gzlenir. Bu dnemde
zellikle Franklar, nemli asker ve siyas olaylarda oynadklar rolle
kendilerinden sz ettirmilerdir. yle ki Simon de Saint Quentine gre II.
Gysd-dn Keyhsrevin, Ald-dn Keykubd tarafndan veliahd tayin
edilen kk kardei zzd-dn Kl Arslann yerine tahta oturmas (1237),
1000 kiilik bir Frank birlii sayesinde olmutur.
646
Mellifin kaydna gre
Sultan Al'd-dn ldkten sonra onun emri Saadd-dn Kpek




640
bn Bb, s.452.; Ebul-Ferec, II., s.535., bn Vsl, V., s.110.; Mneccimba, 52.
641
bn Bb, s.459.
642
Ebul-Ferec tarihinde ska geen Maadllar, Maad oullar veya Maaddler tabirinin, gebe Arap
kabileleri, Bedevler (Madaye) iin kullanld anlalmaktadr (Ebul-Ferec, I, s.281, 288, 290, 301,
306 ve muhtelif yerler.; Bombaci, s.356.)
643
Bombaci, mellifin muhtelif yerlerde Hunler (Hnlar, Hunaya, Unaya)n Grcistan zerinden
gelip Yukar Mezopotamya ve Suriye blgesine giden ve Seluklu sultanlar tarafndan cretli asker
olarak hizmete alnan Kpaklar olabileceini ileri srmtr (Bombaci, a.g.m., s.355-356.; Polat,
a.g.m., s.42.)
644
Ebul-Ferec, II, s.536.
645
Osman Turan, bu byk ordunun ounluunu kt askerleriyle Uc Trkmenlerinin oluturduunu,
bunlarn dnda Hrezmlilerin, Ermenilerin ve Rumlarn vassal olarak; Grc, Frank, Rus, Kpak ve
Krtlerin de cretli asker sfatyla celp edilmi olduklarn sylemektedir.
646
Simon de Saint Quentin, s.52.; Bombaci, a.g.m., s.359.; Polat, a.g.m., s.44.
139



(Sadadinus) gelerek Gys'd-dne (Gaiasedinus) benimle gel, seni hemen
sultan yapacam der. O srada Sultann parasyla (solidus) Kayseride
(Gazariye) oturan 16.000 Hrezmli (Corasmini) de kendi aralarndan birini
Sultan yapma dncesindedirler.
647
Fakat orada bulunan 1000 kadar
Franktan fena halde korkmaktadrlar. Bu yzden Saadd-dn gelip Gys'd-
dni alr ve Kayseriye gtrr. Yolda buyruu iitmek amacyla
Keykubdiyyeye gitmekte olan Latinlere, yani Franklara rastlarlar. Saadd-
dn onlara te efendiniz (dominus) ve Sultannz Gys'd-dn; onu aln ve
evine gtrn der. Franklar da yle yaparlar ve onu dvna (dovana), yani
Sultann ikmetghna gtrp yerletirirler. Btn emrler Gys'd-dnin
Sultann meknna geldiini iitir iitmez, nnde eilmek ve yeri pmek iin
gelirler. Fakat Gys'd-dn, onu buraya getiren Franklarn yer pmesine izin
vermez ve elini uzatmakla yetinir
648

bn Bb bu hususa aka temas etmemekle beraber, Gysd-dn
Keyhsrev tarafn tutan mer arasnda zikrettii Grcolu Zahrd-dn
(Zahrd-devle) ile Simon de Saint Quentini tamamlar. Zira onun ilk defa bu
mnasebetle adn verdii Hristiyan emr Grcolu Zahrd-dnin, Frank
cretli askerlerin lideri olduu
649
ve sonradan Sultan nezdinde byk bir itibar
kazanarak beglerbeglii
650
makamna kadar ykseldii anlalmaktadr.
651





647
Ald-dn Keykubdn byk olu olan II. Gysd-dn Keyhsrevin annesi, Aliye hkimi Kir
Vart (Kirfard)n, veliahd tayin edilen kk olu zzd-dn Kl Arslann annesi ise Eyyb Sultan
el-Melikl-dilin kz ve el-Melikl-Erefin de hemiresi olan Gziye Hatun idi. Mellif, kendi
aralarndan biri derken, Hrezmlilerin Trk anneden olan zzd-dn Kl Arslan desteklemelerini
kastetmi olmaldr.
648
Simon de Saint Quentin, s.52; Kar., Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.405.
649
1241 tarihli Meyyfrkn seferinde de Trkiye Seluklu ordusunun nc birliklerini Grcolu
Zahrd-devle komutasnda bulunan cretli Frank askerleri oluturmutur (bn Bb, 506-507.)
650
bn Bb, s.522. (bn Bbnin buradaki beglerbegi unvann merkez beglerbegligini mi, yoksa bu
muharebe dolaysyla ordunun bakumandanln yapm olmas mnasebetiyle mi kulland ak bir
ekilde anlalamamaktadr. Anonim Seluknmede siphsalr olarak kaydedilmitir. Anonim
Seluknme, s.48., (Trke terc., s.32.)
140



phesiz Simon de Saint Quentinin, II. Gysd-dn Keyhsrevin
elde ettii neticeyi, sadece 1000 kiiden ibaret bu kuvvete atfetmesi
mbalaaldr.
652
Ancak cretli askerlerin, Trkiye Seluklularnn ikbl
devrini tekil eden bir dnemde ehzadeler arasndaki siyas mcadelelere
karmalar ve netice itibaryla kazanan tarafta bulunmalar, devlet ierisinde
etkin bir mevkiye ulatklarnn bir gstergesidir. Nitekim bu hadiseden sonra
kaynaklarda cretli askerlerden, zellikle Franklardan daha sk ve daha
nemli grevler mnasebetiyle bahsedilecektir.
653

II. Gysd-dn Keyhsrev dneminde muhtemelen cretli askerlerle
karlatmz bir baka nemli olay da 1240 ylnda meydana gelen
Babaler syandr.
654
bn Bbnin kaydna gre Kefersutta balayan isyann
ksa srede Sumeysat, Khta, Adyaman, Harput ve Malatyaya yaylmas




651
Grcolu Zahrd-dn (Zahrd-devle)in kimlii hakkndaki bilgiler karktr. Baz
aratrmaclar, sz konusu Grcolu Zahirddinin, Frank cretli askerlerin lideri Fardahla ve ismine
Kseda Sava esnasnda ratladmz mehur Grc kumandan aluenin olu (alva olu) ile ayn
kii olduunu iddia etmilerdir. Bu konu zerinde aada durulacaktr.
652
Mellife gre Hrezmlilerden oluan 16.000 kiilik kuvvet, Franklardan korkarak harekete
gememilerdir. Ancak Saltanat Keyhsreve kazandran faktrn srf bu bin kiilik cretli Frank
kuvvetinin olduunu ve 16.000 Hrezmlinin onlardan korkarak harekete gemediklerini dnmek
imknszdr. Nejat Kaymaz bu durumu u ekilde aklamaktadr. Bu srada payitahtta, Sultann
muhafazas ile grevli hssa askeri, cretli askerler, ehir sbasnn idaresindeki kuvvetler ve
yardmc ktalar ile ikt sahibi mre ve ricalin ahslarna bal gulm ve cretlilerden ibaret bir ordu
bulunuyordu ki byk bir sefer iin Kayseride toplanmlard. bn Bb tarafndan Emr Hsmd-
dn Kaymerye atfedilen szlerde, btn askerin veliahd destekliyenler ile beraber olduu
belirtilmektedir. Hlbuki biraz sonra onlarn mukavemet imknlarnn kalmad ifade ediliyor. O
halde ya geen ksa mddet zarfnda, mevcut askerin bir ksmnn Keyhsrev tarafna mtemayil
olduu meydana km yahut da yerli beyler, gerekten bir mukavemeti kracak baka kuvvetler elde
etmilerdir. Kaynaklarn Keyhsrevin clusunun halk arasnda son derece memnuniyetle karland
eklinde verdikleri bilgilere baklacak olursa ehirdeki tekiltl kalabalk esnaf kitlesinin (fityn)
onlar desteklemi olmas kuvvetle muhtemeldir. Her ne ekilde olursa olsun uras muhakkak ki,
memleketteki hkim efkr- umumiye, veliahddan ok byk ehzade ile beraberdi ve gerek ordu,
gerekse halk, bu tutumlaryla, son yllarda cereyan eden dhil hadiselerin ve bilhassa Hrizimlilerin
hizmete alnmasndan beri hssl olan idar ahenksizliin yaratt umum bir memnuniyetsizlii dile
getirmi oluyorlard (Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol II, s.43.)
653
Alessio Bombaci, Frank cretli askerlerin Trkiye Seluklu ordusundaki mevkiine zel bir
ehemmiyet atfetmi ve almasnda Frank cretli askerlerini ayr bir balkla ele almtr (Bombaci,
a.g.m., s.357.)
654
Babailer isyan hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1996.
141



zerine harekete geen Malatya sbas (serleker) Aliir olu Muzafferd-
dn, ilk harektnda isyanclar karsnda baarl olamamtr. Bunun zerine
Malatyaya dnerek Krdlerden ve Germiyndan kalabalk bir kuvvet
toplam ve tekrar isyanclar zerine yrmse de bu ikinci harektta da
baar salanamamtr.
655
Ebul-Ferece gre Malatya emrinin toplad
ordu 500 atldan mteekkil olup bunlarn dnda Sammaolu
Manastrndaki tebeadan da okulukta mahir 50 adam semitir.
656

Krdlerden, Germiyndan ve Ebul-Ferecin rivyetine nazaran Sammaolu
Manastrndaki tebeadan toplanan askerlerin hangi statyle celbedildii
aka belirtilmediinden bunlarn cretli askerler mi yoksa gnlller mi
olduu tam olarak anlalamamaktadr. Bununla beraber isyanclara niha
darbeyi vuran Trkiye Seluklu kuvvetlerinin byk lde paral askerlerden
olutuu grlmektedir. Nitekim Krehir Vilyetinin Malya Ovasnda
bulunan Babaler zerine nc olarak Emr Necmd-dn Behrmh Cndr,
Grcolu Zahrd-dn r ve Franklarn nderi (zam-i Frengn) Fardahla
gnderilmi, byk emrler de gl bir orduyla onlarn arkasndan hareket
etmilerdir. syanclarn ertesi gn savaa girecekleri haberi alnnca nc
birliklerin emrlerine haberciler (kussd) gnderilerek, hemen savaa
girimemeleri, geriden gelen kuvvetleri beklemeleri sylenmitir. Emr
Necmd-dn Behrmh Cndr, Grcolu Zahrd-dn r ve Franklarn
nderi Fardahla komutasndaki nc kuvvetler, byk ordunun gelmesini
beklerken anszn Babalerle karlanca n safta bulunan Frank askerleri
harekete geerek silerle savaa balamlardr. bn Bbnin ifadesiyle
isyanclar kllarnn ve oklarnn Franklara tesir etmediini grnce




655
bn Bb, s.501.
656
Ebul-Ferec, II, s.540.
142



akna dnmlerdir. Byk ordu gelene kadar nc emrleri ii bitirmi ve
Baba taifesinden 4 bin kii ldrlmtr.
657

cretli Frank askerlerin Baba syannn bastrlmasndaki rol, dier
muasr kaynaklarda da zikredilmitir. Simon de Saint Quentinin rivyetine
gre 300 Latin yani Frank, onlarn (Babalerin) Trkiye'yi yok etmekte
olduunu iiterek toplandklar yere gitmiler ve 11.000 kiiden oluan silerin
stlerine atlayarak hepsini yok etmilerdir. Trkler ise kam, savaa
girmeye cesaret edememilerdir. arpma srasnda sadece bir Latin (Frank)
lm, ancak birou da yaralanmtr.
658
Mellifin kaydna gre Sultan,
Baba shaka kar zafer kazanan 300 Frank askerine 300.000 soldanus
(sultan) verilmesini emretmitir.
659

Ebul-Ferecin rivyetine gre ise 60 bin kiilik Trkiye Seluklu
ordusu, 6000 Trkmenden
660
oluan isyanclar zerine hcum edememi,
bunun yerine Sultann hizmetinde bulunan 1000 Frank, hiddetten dilerini
gcrdatp yzlerinin zerine ha iareti yaparak Babaler zerine saldrp
hepsini kltan geirmitir.
661





657
bn Bb, s.503-504
658
Simon de Saint Quentin, s.44.
659
Mellif Trk emrleri (admiral) ve beglerinin (baiulus), Sultan tarafndan Franklara verilmesi
emredilen paraya el koyduklarn sylemektedir. Ancak daha sonra beglerden birinin Size cret
vermemiz gerekir. nk biz ve kellelerimiz sizin sayenizde duruyor. Geen gn Baba shak kalemize
geldiinde ve 11.000 savadan hepimiz daha gvenli bir yere ekildiimizde, O, gzlerimizin
nnde kasabaya geldi, oradan istedii kadar yiyecei ald. Aramzdan onlara kar bir kii bile kar
kmad. Demek ki siz Franklar, nlerine kmaya cesaret edemediimiz o kiileri yendiniz. Size cret
verilmesi dorudur dediini kaydetmekle beraber, parann Franklara iade edilip edilmedii tam
olarak anlalamamktadr. Simon de Saint Quentin, s.45. (bn Bb de sava sonrasnda emrlerin
Haricilerin kadnlarn, ocuklarn, mallarn eyalarn, bete bir hazine hissesini (hums-i hss)
ayrdktan sonra aralarnda paylatklarn sylemektedir ki bu ganimetin Franklara da pay edilmi
olmas gerekir. Ayrca bn Bb, Sultann emri gerei savaa katlan emrlere byk lde mal, mlk
ve hediye datld, hatta bunlarn birer birer Sultann huzuruna gelerek bu hediyeler takdim
edildiini kaydetmitir ki bu mal, mlk ve hediyelerin Frank emrlere de verilmi olmaldr (bn Bb,
s.504.)
660
Metinde Arap olarak gemekle beraber mellifin Trkmenleri kastettii anlalyor.
661
Ebul-Ferec, II, 540.
143



Osman Turan, Babalere kar Hristiyan askerlerin nc
karlmasnn, Seluklu askerlerinin Baba shakn manevyatna inanm
bulunmalar ile alkal olduunu dnmekte ve Ebul-Ferecin rivyetine
atfta bulunarak Frank askerlerin, siler zerine yrrken ha iareti
yapmalarnn, onlarn da Baba shakn manevyatndan korktuklarna iaret
ettiini sylemektedir.
662
Gerekten de Seluklu askerlerinin Baba shakn
manev nfuzundan etkilenmi olmas muhtemeldir. Bununla beraber Frank
cretli askerlerin, sadece Baba syan mnasebetiyle deil, dier savalarda
da Trkiye Seluklu ordusunun nc kuvvetlerini tekil ettikleri
unutulmamaldr.
Bombaci, Simon de Saint Quentinin rivyetinden
663
hareketle
Babaler syan srasnda Seluklu ordusunun yardmna koan 300 Frankn,
Moollara kar gvenlik amacyla Erzincan ve Erzurumda ikamet eden ve
isyan balaynca yardm iin arlan askerler olabileceini belirtmitir.
664

Esasen isyan balad srada Trkiye Seluklu ordusunun bir ksmnn -
mutad olduu zere- ucu korumak greviyle Erzurum tarafnda bulunduu
665

ve o srada Kubdbdda bulunan Sultann, ulaklar ve haberciler (kussd)
araclyla bu birlikleri yardma ard bilinmektedir. Erzurumdan hzl bir
ekilde hareket eden birlikler Sivas ve Kayseriden sonra isyanclarn




662
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.423.
663
Simon de Saint Quentin, s.53.
664
Bombaci, a.g.m., s.359.; Polat, a.g.m., s.44.; (Simon de Saint Quentin, Franklarn Erzincanda
bulunduunu sylyor.)
665
Trkiye Seluklu Devletinin yaklaan Mool tehlikesi karsnda birtakm tedbirler ald
malumdur. Bu tedbirlerden biri de devletin dou snrlarn tahkim ve takviye idi. Anlald
kadaryla ordunun bir ksm Erzurumda tutulmaktayd. Babaler syanndan hemen nce
Diyarbakrn fethi iin celp edilen ordunun bir ksm da Erzurumdan gelmiti. Diyarbakrn
fethinden hemen sonra Sultan, Harput sbas Sinneddin Yakutu Erzurum sbalna gnderdi ve
Moollara kar arka asker yd. Seluklu ordusu da Diyarbakrn fethinden sonra o tarafta daha
fazla kalmad. Zira Moollar, 1240 Hazirannda, Erzurum hududlarna kadar Grcistan istil ve
yama ettiler. Onlar Seluklularn arkta kuvvet ydn grnce Trkiye hududlarna tecavze
cesaret edemediler. Moollar Badad yaknlarna kadar akn ve yamalarn gtrrken Seluklu
ordusu da ka kadar ark Anadoluda kald. Babaler syan meydana gelince de Erzurumdaki
birliklerden yardm istenmitir (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.419-420, 429.)
144



topland Malya Sahrasna doru hareket etmilerdir. Babaler zerine
gnderilen Emr Necmd-dn Behrmh Cndr, Grcolu Zahrd-dn
r ve Franklarn nderi Fardahla bu birliklerin ncleri olduuna gre
Bombacinin tahmini doru gibi grnyor. Bu durumda cretli askerlerin
sadece sefer veya sava esnasnda deil, uc blgelerinin muhafazas
amacyla da Trkiye Seluklu ordusuna dhil edildikleri anlalyor. Ayrca II.
Gysd-dn Keyhsrev dneminin hemen her asker harektnda, cretli
askerlerin zellikle de Franklarn isminin getii dnlrse, en azndan bu
dnemde cretli askerlerin ordunun adeta daim unsurlarndan biri haline
gelmi olduklar sylenebilir.
666

Babaler syanndan bir yl sonra gerekleen (1241) Meyyfrkn
(Silvan) Seferinde de
667
Trkiye Seluklu ordusunun nc birliklerini
Grcolu Zahrd-devle komutasnda bulunan cretli Frank askerleri
oluturmutur.
668
Erzurumun Moollara kar mdafaasnda (1242) ise
stankus komutasnda karmza kan Franklar, ehrin sbas (serleker)




666
Simon de Saint Quentin, Moollara kar ucu korumak zere Erzincanda bulunan Franklar
hakknda ilgin bilgiler vermitir. Franklarn kahramanl ve ne derece iyi savalar olduklar
hakknda abartl ifadeler kullanan mellif sadece 300 Frankn Moollar iki defa malup ettiklerini
sylemekte ve hem Moollarn hem de Trklerin Franklardan nasl korktuklarn abartl hikyelerle
anlatmaktadr. Bu hikyelerden biri u ekildedir: Trkiyenin yok ediliinden bir yl nce Tatarlar,
adlar Guillaume de Brindisi ve Raymond Gascon olan iki Frank Erzincan (Arsenga) yaknlarnda
esir alrlar. Franklarn iyi sava olduunu iiten baz Tatarlar, iki Frank dvtrmeyi ve bylece
hem elenmeyi hem de onlarn savama biimini incelemeyi teklif ederler. Tatar kumadanlarnn onay
vermesi zerine birbirleriyle dvecek olan iki Frank mmkn olduu kadar ayn atlarla ve zrhlarla
hazrlanrlar. Silahlarn kuanp hazrlk yaparken yle ya da byle lmlerinin kanlmaz olduu,
bu yzden Tatarlarn bekledii gibi birbirlerini ldrmek yerine onlara saldrmak konusunda
anlarlar. Birbirleriyle savayormu gibi yaparak Tatarlarn arasna dalarlar. nce mzraklarla sonra
kllarla Tatarlara saldrrlar. yle ki Tatarlar durumu fark edip iki Frank ldrene kadar onlar on
be Tatar ldrr, otuzunu da ar yaralarlar. Dierinde ise mellif, Trklerin Franklardan ne kadar
korktuklarn gsteren u olay anlatmtr: Placentuslu bir Frank Erzincanda bir Trk
ldrdnde, ordunun komutan (marescallus) o Placentinuslunun yakalanp aslmasn emreder.
Franklar bunu iitince bir araya toplanrlar ve aralarnda eer o Frank aslrsa hepsinin Trkleri
ldrmeye girieceklerini sylerler. Trkler bunu duyunca hibir ey yapmaya cesaret edemezler.
Hlbuki orada 700 Franka karlk o zaman 60.000 Trk vardr. (Simon de Saint Quentin, s.53.)
667
Sefer hakknda geni bilgi iin bkz, Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.427-429.
668
bn Bb, 506-507.
145



Sinnd-dn Yakut ile kalabalk birlikler halinde ehirden kp dmana
saldrmlar ve byk kahramanlklar gstermilerdir.
669
yle ki Mool
emrleri ve bahadrlar onlarn cesaretleri ve kararllklar karsnda hayrete
dmlerdir.
670
Ancak neticede mdafaa baarl olamam ve Erzurum,
Moollar tarafndan ele geirilmitir.
671

Burada dikkat eken ilk husus, Franklarn kumandan olarak
kaynaklarda daha nce ad geen Fardahla yerine stankus isimli baka bir
komutandan sz edilmesidir. Daha nce de belirttiimiz gibi Mool
taarruzuna kar Erzurumda toplanan kuvvetler, Babaler syan ve
Meyyfrkn Seferi srasnda merkeze arlmt. Merkeze arlan bu
kuvvetler arasnda bulunduu anlalan Franklar, Babaler syannn
bastrlmas srasnda Fardahla, Meyyfrkn seferinde ise Grcolu
Zahrd-devle komutasnda bulunuyorlard. Moollar Erzurumu kuatt
srada ise merkeze arlan askerlerin henz tamam Erzuruma dnememi,
hatta Sinnd-dn Yakut bir yandan Moollara kar mcadele ederken dier




669
Her vesile ile Franklarn kahramanlndan, Tatarlarn ve Trklerin onlardan nasl ekindiklerini
abartl ifadelerle bahseden Simon de Saint Quentinin Erzurum savunmasnda grev alan Franklardan
bahsetmemi olmas ilgintir (Simon de Saint Quentin, s.57.)
670
bn Bb, s.514.; Bombaci, 359.
671
bn Bb, ehrin dn u ekilde kaydetmitir: ehrin hnesi (valisi) erefd-dn
Duvinnin ihaneti ve tuza olmasa ve o alak, askeri arkadan hanerlemeseydi, Mool ordusunun
emrlerinin, kn bastrmas sebebiyle ehri ve kuatmay terk etmesi, ok sayda insann onlarn
acmasz kllarna yem olmamalar mmknd. Alak Duvin, kendi ekyalna ve yolsuzluklarna
her zaman engel olan, zulm ve adaletsizliine izin vermeyen Emr Sinnd-dne duyduu kin
yznden Baycu Noyana mektup ve haberci gndererek, Eer benim ve adamlarmn canmza ve
malmza dokunulmayacana dair gvence verir ve bu konuda bir yaz gnderirse, geceleyin
korumas bana braklm olan burtan askerleri yukar ekerim. Onlar yukar knca aaya inip kale
kaplarnn (dervze) kilitlerini tokmakla krarlar, dardaki ordu ehre girer ve istedikleri gibi
muhaliflerini ezer dedi. Baycu Nayan, Duvinnin istedii gibi bir mektup yazarak, ona kadnlarnn,
ocuklarnn, hizmetilerinin ve askerlerinin hayatlar konusunda gvence verdi ve onu adamlarna
duyurdu. Haberci (ksd) ehre geldi. Duvin mektubu okuyunca ii rahatlad ve gven kazand. Frsat
kollayp Baycu ile kararlatrd bir gece tam tehiztl 200 bahadr kalenin burcuna ekti.
Bahadrlar hemen aaya inip ehrin kapsn balyozya (balatekin) krdlar. O zaman darda pusuda
bekleyen Mool askerleri ortaya kp ehre girdiler (bn Bb, s.514-515.; Ayrca bkz., Ebu'l-
Ferec, II., s.539.541; ayn yazar, Tarihu Muhtasarid-Dvel, s.19.: Kirakos, s.241-242.; Hetum,
s.38.; Simon de Saint Quentin, s.57.; Aknerli Grigor, Oku Milletin Tarihi, s.15.; bn Vsl, V.,
s.309.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.427-431.)
146



yandan da merkezden gnderilen kuvvetleri beklemeye koyulmutu. Ancak
beklenen kuvvet yetiememi, Erzincana vardklar srada ehrin dt
haberini almlard.
672

Bu durumda Erzurumda bulunan Frank askerlerinin bir ksmnn
kaynaklarda sk sk Trkiye Seluklu ordusundaki Frank askerlerin lideri
(zam-i Frengn) olarak zikredilen Fardahla komutasnda ehirden ayrlrken,
bir ksmnn kalm olduu ve stankusun ehirde kalan Franklarn idaresine
memur edildii anlalmaktadr. Ya da o srada Trkiye Seluklu ordusuna
hizmet eden birden fazla Frank cretli asker birlii mevcuttur.
Moollarn Erzurumu muhasaras srasnda cretli Frank
askerleriyle ilgili dikkat eken dier bir husus da Franklarn kumandan
stankus ile ehrin sbas (serleker) Sinnd-dn Yakuta ayn derecede
nem atfedilmesidir. Nitekim bn Bb muhasara hakknda bilgi verirken
Sinnd-dn Yakut ile stankusun isimlerini hep yan yana kaydetmitir.
Mesela bir kaydnda ehrin sbas (serleker) Sinnd-dn Yakut ile
Hristiyan ve Frank askerlerinin komutan stankus, kalabalk birliklerle ara
sra ehirden kp dmana saldrdlar ve byk kahramanlklar gsterdiler.
Mool emrleri ve bahadrlar onlarn cesaretleri ve kararllklar karsnda
hayrette kaldlar
673
derken baka bir yerde de Emr Sinnd-dn ile
stankus, durumu rendikleri zaman hemen harekete geerek sabaha kadar
kan ien klcn ateinin alevini gklere, dumann Balk Burcuna kardlar
674

ifadelerine yer vermitir. Bu durum, cretli askerlerin ordu ve asker tekilt
ierisindeki mevkilerinin her geen gn artm olduunun bir gstergesidir.
Kaynaklarn Kseda Sava (1243) mnasebetiyle verdii bilgiler
de Trkiye Seluklu ordusuna cretli asker celbi ve bu askerlerin ordu




672
bn Bb, s.517.
673
bn Bb, s.514.
674
bn Bb, s.515.
147



ierisindeki mevkileri hakknda nemli malumat iermektedir. Ancak bu
konuya gemeden nce bir hususu aklamak istiyoruz.
Baz aratrmaclar II. Gysd-dn Keyhsrev dneminde bata
Franklar olmak zere yabanc askerlerin ve Hristiyan kkenli baz devlet
adamnn n plana kmasnda Sultann aslen bir Hristiyan olan annesi ile
ehzadelii dneminde szlenip, tahta oturduktan ksa bir sre sonra
evlendii Grc melikesinin etkisi zerinde durmulardr.
675
Gerekten de
Ald-dn Keykubdn byk olu olan II. Gysd-dn Keyhsrevin annesi,
Aliye hkimi Kir Vart (Kirfard)n kz olup sonradan slmiyeti kabul ederek
Mhperi Hatun adn almtr. Esasen Ald-dn Keykubd onunla evlenirken
dinine dokunmayaca konusunda vaatte bulunmu ve bu vaadine uygun
hareket ederek Melikeye slmiyeti kabul etmesi konusunda herhangi bir
bask yapmamtr. II. Gysd-dn Keyhsrevin stanbul Ltin mparatoru
Baudouine yazd mektupta annesinin Hristiyan olduunu ve babasnn
yani Ald-dn Keykubdn lmne kadar dinini muhafaza ettiini aka
belirtmitir. Bununla beraber Trk saraynda ve kuvvetli slm tersiri altnda
yaayan Hatun, bir mddet sonra slmiyeti kabul etmi, dindarl ve hayr
ilerine dknl ile de tannr olmutur
676
.




675
Ortaa tarihinde bu tr siyas evliliklerin ok tabii olduuna iaret eden Cahen, unlar
sylemektedir: Sultanlarn ailelerinin yeleri arasnda ok sayda Hristiyan kadn ve erkek
bulunabiliyordu. Keyhsrev I ve Keyhsrev IInin anneleri Grekti. Keyhsrev IInin iki, hatta
olunun anneleri de Hristiyand. Bu kadnlardan birinin, bir Grc prensesinin, daha sonra
Muinddin Sleyman Pervne ile evlendii ve Mslmanla getii dorudur. Fakat genellikle byle
bir zorunluluk yoktu ve hatta tersini bile gsteren durumlar olmutur. Gen Keykvus IInin
Hristiyan daylarnn hatta Mihael Palaeologusun bile, ne kadar etkisinde kalm olduu bilin-
mektedir. Sultanlarn Hristiyan eleri arasnda yalnz Ermenilerle karlamyoruz. nk
Ermenilerin bir siyasal gc yoktu. Oysa Kostantinopolisdeki Latin mparatorunun akrabas bir
Fransz kadn bile bu listede grlmektedir. Sultanlar, belki lllklerinden, belki de kiisel
karlar ynnden, Hristiyan uyruklarn, onlarn dinsel zgrlklerini tehdit etmeye kalkan
herkese kar savunmulardr. (Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, 204-205.)
676
slmiyeti kabul ettikten sonra birok mhim hayrat ve bideler brakan Mhperi Hatunun
Kayseride 635 (1238) senesinde ina olunmu cami, medrese ve trbesinden mteekkil nefis bir
klliyesi mevcud olup Seluklu bidelerinin en gzel ve mhimlerinden biridir. Mhperi Hatunun
camiinden baka trbesindeki kitabesi de onun din yaps ile hayrseverliini zikrederken Gysd-
148



Ald-dn Keykubdn veliahd tayin ettii kk olu zzd-dn Kl
Arslann annesi ise Eyyb Sultan el-Melikl-dilin kz, el-Melikl-Erefin
ise hemiresi olan Gziye Hatundur.
677
Esasen kaynaklarda ehzadelerin
birinin Hristiyan bir Rum kzndan, dierinin ise Mslman Eyyb
melikesinden olmasnn ne Ald-dn Keykubdn zzd-dn Kl Arslan
veliahd tayin etmesinde ne de bir ksm devlet adamnn II. Gysd-dn
Keyhsreve meylederek onu bir tertiple tahta oturtmalarnda etkili olduuna
dair herhangi bir bilgi, hatta ima bile yoktur. Ancak meseleye Franklar
asndan bakldnda, bunlarn Hristiyan bir anneden doan Gysd-dn
Keyhsrevi desteklemelerinin tabii olduu dnlebilir. Franklarn Gysd-
dn Keyhsrevi desteklemelerinin, sonucu ne kadar etkiledii pheli olmakla
beraber, Franklarn destekledikleri ehzadenin tahta oturmasn mteakip
itibar ve mevkilerini artrm olduklar sylenebilir.
II. Gysd-dn Keyhsrevin ehzadelii dneminde szlenip tahta
ktktan ksa bir sre sonra evlendii Grc prensese gelince: Ald-dn
Keykubd dneminde Melikl-mer Kemaleddin Kmyr kumandasndaki
Seluklu ordusu Grcistan zerine yrm (1232) ve Seluklu ordusunun




dn Keyhsrevin anas olduunu ve olundan sonra ldn de belirtir. Halil Edhemin verdii
bilgiye gre Mhperi Hatunun Seluklu uslnde, yani sanduka eklinde beyaz mermerden yaplan
mezarnn zerinde sslemeler olmayp, ok sadedir. st blmn bir yannda gzel bir sls yaz ile
yetl-Krs ve dier yannda da Bu kabir, Keykubd olu, dnya ve dinin koruyucusu merhum
[ehd] Sultan Gysd-dn Keyhsrev'in annesi, namuslu, saadetli, ehide, takva sahibi, ibadet ehli,
dindar, mcadeleci, korunmu, [gnahsz], adalet sahibi, dnyada kadnlarn sultan, iffetli, temiz,
ann Meryemi, zamannn Haticesi, maruf dost, binlerce mal sadaka veren, din ve dnyann
yzak, hanm (kadn) hanmefendi, Mhperi Hatunundur ibaresi yazldr. Bu ibarede yer alan es-
sitt (hanm), es-sahibe (dost), el melike (sultan), safvetd-dnya ved-dn (dinin ve dnyann yzak)
gibi lakaplar ile unvanlar, Seluklu dneminde kadnlara verilen en yce lakap ve unvanlardr (Halil
Edhem (Eldem), Kayseriyye ehri, (Haz. Kemal Gde), Ankara 1982, s.90-93.; Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.403.).
677
Mool istilas karsnda ittifak tesis etmek isteyen Ald-dn Keykubd, Eyyblerle iyi ilikiler
kurmaya almtr. el-Melikl-dilin kz, el-Melikl-Erefin ise hemiresi olan Gziye Hatun ile
evlenmesi de bu amaca hizmet etmekteydi (bn Bb, s.295 vd.; Ebul-Ferec, II, s.505.; bn Kesr, XIII,
s.146.; Mneccimba, s.45.; en-Nveyr, XXIX, s.137.; ed-Devdr, VII, s.279.; Cenb, s.18.).
Ancak Sultan II. Gyseddin Keyhsrev, tahta ktktan bir sre sonra babasnn veliahd olarak atad
vey kardeleri zzd-dn Kl Arslan ve Rknd-dni ve bu iki ehzadenin annesi olan Eyyb
hkmdarnn kz Gziye Hatunu yay kirii ile bodurmak suretiyle idam ettirmitir (bn Bb, s.472.)
149



hzl ilerleyii karsnda Abhaz (Grc) Melikesi Rosudan sulh teklifinde
bulunmak zorunda kalmt.
678
Kralie, sulh teklifinde iki devlet arasndaki
dostluk ve yaknl evlilik bayla daha da kuvvetlendirmek, bunun iin de
Seluk sulbnden ve David neslinden
679
gelen gzel kz Thamaray o
dnemde Erzincan meliki bulunan ehzade Gysd-dn Keyhsrevle
evlendirmek dncesinde olduunu beyan etmiti.
680

Gysd-dn Keyhsrevin tahta oturmasndan ksa bir sre sonra bu
evlilik gerekleti. Ancak dier Trkiye Seluklu Sultanlarnn Hristiyan
melikelerle yaptklar evliliklerde olduu gibi bu evlilikte de Thamarann din
deitirmesi art koulmamt. Bunun iin Thamara Konya sarayna gelirken
yannda papaz, mukaddes eyas, hizmetileri hatta Grc (Aznavur) begleri
de bulunuyordu.
681
Prensesle gelenler arasnda Kralie Rosudann Grc
tahtna kendi olunu oturtmak iin lkeden uzaklatrmak istei kardei David
de vard. Gyseddin Keyhsrevin ok dkn olduu Thamara
682
, Seluklu




678
Bu sefer hakknda geni bilgi iin bkz., Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.374-376.;
Uyumaz, a.g.e., s.67-70.
679
Kralie Rosudan, vaktiyle Erzurumda hkm sren Seluklu meliki Mugsd-dn Turul ahn
olu ile evlenmi (1223) ve Prenses Thamara bu evlilikten olmutu (Turan, Dou Anadolu Trk
Devletleri Tarihi, s.40). Kralienin kz iin Seluk sulbnden ve David neslinden demekle,
Thamarann baba tarafndan Seluklu hkmdarlarnn, anne tarafndan ise Grc Kral Davidin
soyundan geldiini vurgulamtr (bn Bb, s.423.)
680
Rosudann annesi Thamara da Saltuklu ehzadesi Muzafferd-dn ile evlenmi, ancak bu Saltuklu
ehzadesi bir mddet sonra karsndan ayrlarak Erzuruma dnmt (Turan, Dou Anadolu Trk
Devletleri Tarihi, s.35-36.). Thamarann kz kralie Rosudan da Mugsd-dn (Gysd-dn)
Turul ahn oluna tlib olmutu. Turul ahn olu, Grcistan Kraliesinin naibi olmak
dncesiyle teklife olumlu yaklat. Grclerin, Hristiyan bir lkede Mslman bir naibin
olamayaca gerekesiyle ileri srdkleri din deitirme yanihristiyan olma artn bile kabul etti ve
bu evlilik 1223 (620) ylnda gerekleti (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.376, 414-415.).
Baz kaynaklar Mslman hkmdarlar arasnda yksek bir mevkii olan Seluklu hanedanndan bir
ehzadenin, kral naibi olmak ve Grcistan hkimiyetini elde etmek gayesiyle bile olsa Hristiyanl
kabul etmesine benzeri iitilmedik garib bir hdise olarak kaydetmilerdir (bnl-Esr, (Trke terc.,
XII, s.376-377.)
681
bn Bb, s.485.
682
Osman Turana gre Gysd-dn Keyhsrev Grc prensesle evlendikten sonra kendisini
tamamyla elence ve sefahat hayatna vermi, bastrd paralar zerinde kendisini arslan ve
zevcesini de onun stnde kadn yzl doan bir gne resmi ile tasvir ettirmitir (Sz konusu
150



Trkiyesinde Grc Hatun ad ile tannm ve bir mddet sonra slmiyeti
kabul etmiti.
683

Osman Turan bu evlilikten sonra Seluklu merkez ordusunda Grc
askerlerinin ehemmiyetinin arttn syledikten sonra, Grcolu Zahrd-dn
(Zahrd-devle)yi buna delil olarak gstermektedir
684
. Bununla beraber
Grcolu Zahrd-devlenin ismine ilk defa II. Gys'd-dn Keyhsrevin
tahta oturmas srasnda tesadf edildii dnlecek olursa, sz konusu
emrin, Sultann Grc prensesle evliliinden daha nce Trkiye Seluklu
hizmetine girmi olduu anlalr. stelik Grc Hatunla Konyaya geldii
sylenen Grc begleri ve Davidin Seluklu sarayndaki durumu veya
bunlardan herhangi birinin devlet kademesine yerletirildii hakknda da
bilgilerimiz birka muahhar rivyetten ibarettir
685
. Dolaysyla Gys'd-dn
Keyhsrevin Hristiyan kkenli annesi ve einin, Trkiye Seluklu
ordusundaki yabanc cretli askerler (Franklar ve Grcler) veya bunlarn
emrlerinin itibar kazanmalarnda byk lde etkili olduklar sylenez.
Bununla beraber gerek bu hatunlarn saraydaki konumlar gerekse Sultan
nazarndaki itibarlar, Hristiyan kkenlilere ilginin artmasn dolayl bir ekilde
etkilemi olabilir. Ancak meseleye bu adan yaklalmas halinde bile
sylenebilecekler tahminden teye gidememektedir. Ayrca Trkiye Seluklu




sikkeler iin bkz., smail Galib, Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, s.43-57.; Cenb, s.22.; Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.415.).
683
Grc kaynaklar, prensesin slmiyeti Sultann zorlamasyla kabul ettiini kaydetmilerdir.
Ancak Keyhsrevin stanbul Ltin mparatoruna yazd mektup ve Grc hatunun lim ve
dervilerle, zellikle Mevln Celld-dn Rm ile dostane mnasebetlerde bulunmas bu cebr din
deitirme rivayetini zayflatmaktadr (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.415-416 n)
684
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.416.
685
Baz muahhar Arap kaynaklarnda (Ayn ve Nveyr) Sultann kayn biraderini ve Hristiyan
Grc beglerinden bazlarn kumandan olarak tayin etmesinin Seluklu begleri arasnda huzursuzluk
meydana getirdii kaydedilmise de ne bn Bbde ne de dier muasr kaynaklarda byle bir kayda
rastlanmamaktadr (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.416 n.). Sz konusu melliflerin, I.
Gysd-dn Keyhsrevin kaynpederi Mavrozomesin beglerbegi makamna getirilmesi ile bu
hadiseyi kartrm olmalar muhtemeldir. Ya da kumandan tayin edilen Grc begleri ifadesiyle
Zahrd-dn (Zahrd-devle)i kasdetmilerdir ki bunun da daha nceden Seluklu hizmetine girdii
yukarda belirtilmiti.
151



Sultanlarnn II. Gys'd-dn Keyhsrevden nce de Hristiyan kadnlarla
evlendikleri, zaman zaman orduda Hristiyan kkenli devlet adamlarna
rastland, hatta bunlar arasnda Mavrozomes gibi beglerbegi makamna
kadar ykselenlerin olduu malumdur.
Kseda Savanda Trkiye Seluklu ordusunda bulunan cretli
askerlere gelince: bn Bbnin kaydna gre Sultan II. Gysd-dn
Keyhsrev, devlet erkn ve lkenin ileri gelenleriyle yapt grme (br-
hss) srasnda Mool tehlikesi karsnda yaplmas gerekenler hakknda
onlarn fikirlerini sormu, yaplan mzakereler sonunda u hususlarda
mutbakata varlmt:
Mslman ve Hristiyan (znnr dr) meliklerin gnllerini almal;
onlara, mevkilerine gre isteklerini yerine getirecek menurlar ve fermnlar
gnderilmeli. Bu konuda ilk eli Melik Gaziye (ihabd-dn Gazi)
gnderilmeli. Meyyfrkn blgesini ele geirmek zere yaplan seferden
dolay zr dilenerek Sultann kabul edebilecei bir mebla ondan
esirgenmemeli. Ayrca Ahlat lkesi (mlk) kardei Erefden alnarak Melik
Gaziye verilmeli. Gnderilecek malla, adam (ricl) tutmas ve kullarnzn
arasna katlmas iin hi vakit geirilmeden ona bir tevki gnderilmeli.
O blgelerde bulunan yiitlerin altn ve gmle kendi tarafna
ekmek, sava ve tecrbeli 20.000 askeri saltanatn taraftar yapmak iin
Melikl-mer emsd-dn Isfahan Suriye tarafna gnderilmeli.
Sis (Kozan) Melikine Erakliyeyi kt yoluyla vermek ve baka
vaadlerde bulunmak suretiyle, siph- mahd dnda Frank askerler ile
686

vakit geirmeden Sultann hizmetine (be hidmet-i dehliz-i hmyn)




686
(+- -'- -- =- - '- ) bn Bb, s.519.
152



gelmesini istemeli ve hep birlikte dmana saldrmak iin onlara baka
hazineler de vermeli.
687

Bu tedbirler herkese uygun grlm ve hemen 10.000 dinar
Ald-dn altnn (sikke-i Aliye), 100.000 dirhem gm (aded) ve Ahlatn
mlkiyet menuru Melik Gaziye; 100.000 dinar ve milyonlarca gm para
(dirhem) ile Shib emsd-dn Suriyeye ve baka bir hazine de Sis
(Kozan)e gnderilmitir.
688

Grld zere Mool tehlikesinin ciddiyetinin farknda olan Sultan
ve devlet erkn, Moollara kar mmkn olduu kadar byk bir kuvvet
hazrlamak dncesinde birlemiler ve bunun iin hibir masraftan
kanmamlardr. Burada dikkat eken ilk husus, cretli asker toplanmas
iin bir yandan tbi Mslman ve Hristiyan emrlerin dier yandan da
Melikl-mer emsd-dn Isfahannin grevlendirilmeleri ve bunun iin her
birine nemli miktarda para tahsis edilmesidir. Metinde sadece Melik Gazi ve
Sis (Kozan) Melikinin ismi gemekle beraber bu uygulamaya dier tbi
emrlerin de dhil edilmi olmas muhtemeldir. Ancak bunu teyit edecek
herhangi bir kaydn bulunmamas kesin bir ey sylemeye imkn
vermemektedir.
689





687
bn Bb, s.518-519.
688
Btn elilerin gtrd mesaj uydu: Eer dmann saldrya gemedii ve idarenin elimizde
bulunduu u srada ihmal davranr, birbirimize duyduumuz eski faydasz bir kin yznden ii
ardan alrsak, yarn Allah korusun, i iten geip devletin ykld, dmann stn geldii ve talihin
gznn alat srada dudak srmann ve el ovuturmann bir faydas olmaz. Pimanlk ve ah
vahtan baka yaplacak bir ey kalmaz. urasn unutmayn ki bizim devletimize bir felaket gelmesi
durumunda hi vakit geirmeden sizleri de dknlk ve sefalet ukuruna atarlar. Byklk ve huzur,
dknlk ve perianla dnr. znt ve hsran iinde Dnyada ilediimiz byk kusurlardan
dolay yazklar olsun bize yetinden (Kuran- Kerim 34/9) baka bir ey okumazsnz. (bn Bb,
s.519.)
689
Vasiliev, Mool tehlikesi karsnda Anadoludaki byk devletin yani Trkiye Seluklu
Devleti, znik Rum mparatorluu ve Trabzon Rum mparatorluunun ortak hareket ettiini ve
Moollarla savaan Seluklu ordusunda Trabzon Rum mparatorluu kuvvetlerinin de bulunduunu
sylemektedir. (Vasiliev, a.g.e., II, s.531.). Ayn ekilde Mool harekt karsnda Trkiye Seluklu
Devleti ile 1243 ylnda bir ittifak antlamas yapan znik Rum mparatorluunun (Ostrogorsky, a.g.e.,
153



Tbi melikler, Sultann emri gerei asker toplamakla megul olurken,
Shib emsd-dn de Suriyede lkenin yiitlerinden fakir olanlarnn
burnuna zenginlik kokusunu ulatrmtr. Ayrca uc memleketlerinden gelen
kusdlar da isteklerin elde edildii, amaca ulald, cnd ve cy
topland haberini vermilerdir ki
690
uclardan toplanan asker ierisinde daha
nceki kaytlarda da rastladmz cretli Trkmenlerin olduu muhakkaktr.
bn Bb, hazrlklarn devam ettii srada Sultann hepsi ktan beri
hazrlanm olan askir-i kadm (kt askerleri) dnda Srmar
(Sermar)
691
, Gencev, Grc, Uc, Frank, Kaymer
692
ve Kpak cretli
askerlerinden (cer hor) oluan 70.000 svari, ocuklar, sekin adamlar ve
hibir zaman yanndan ayrmad haremiyle birlikte Mahrse-i Sivasa
hareket ettiini haber vermekte ve burada bir sre uc askerlerinin (askir-i
Etrk), Melik Gazi, Shib emsd-dn ve Sis hkmdarnn gelmelerini
beklediini kaydetmektedir. Buna gre Sultann Sivasa hareket ettii srada
mevcut bulunan 70.000 kiilik orduya henz uc askerleri, Melik Gazi, Shib
emsd-dn ve Sis hkmdarnn katlmam olmasna ramen, orduda
askir-i kadm yani ktl askerlerin dnda Srmar (Sermar), Gencev,
Grc, Uc, Frank, Kaymer ve Kpak cretli askerleri bulunmaktadr.
693





s.406.) da sz konusu antlama gerei Kseda Sava ncesinde Seluklu ordusuna asker
gnderdiklerini iddia eden Bizans tarihileri bulunmaktadr. Ancak muasr kaynaklarda bunu
dorulacak herhangi bir bilgi bulunmamaktadr (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.432 n.).
690
bn Bb, s.519
691
Srmar (Sermar) tabirinin gnmzde Srmeli denilen ve Idra bal bir yerleim birimi olan
Srmariye (Semariye) ile alakal olmas dolaysyla, bu blgeden gelen Trkmenlere bu adn verildii
tahmin edilebilir (Bombaci, s.356., Polat, a.g.m., s.42). Srmariye, kalesiyle mehur olup birok
kaynakta ad gemektedir (Bkz., el-Hseyn, s.24, 91.; bnl-Esr, (Trke terc., X, s.50.); bnl-
Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.116, 140).; Brosset, s.369, 383.; en-Nveyr,
XXVI., s.368.; en-Nesev, s.72, 75-77, 114-115, 129 ve muhtelif yerler.; Anonim Seluknme, s.47.
(Trke terc., s.30.).; Hamdullh Mstevf-i Kazvn, Nuzhetl-Kulb, s.90.)
692
Suriyede bulunan Halebli Trkmenlere bu isim veriliyordu (Bombaci, Polat, ayn yerler.)
693
bn Bb, s.519.
154



Ebul-Ferecin de Haleblilerden, Rumlardan, Franklardan ve Maaddlerden
694

olutuunu syledii bu cretli askerlerin
695
ksa srede toplanmas ve
askir-i kadmle ayn zamanda orduya katlm olmalarna baklrsa, bu
farkl etnik kkenlere mensup cretli askerlerin Trkiye Seluklu Devleti
snrlar iinden ve merkez blgelerden celb edilmi olabilecei sylenebilir.
Sultan, Sivasta bir yandan orduya katlacak kuvvetleri beklerken
dier yandan da evgn oynamak, avlanmak, yeyip imekle vakit geirmi,
bu arada her gn askerleri denetlemek, sava ara ve gerelerini
dzenlemekle megul olmutur. Ancak bu sre zarfnda Nsihd-dn Fris
kumandasndaki 2000 kiilik Haleb askeri dnda etraf memleketlerden
arlan kuvvetlerin gelmemesi, baz devlet ricalinin sabrn tketmitir. Baz
devlet ricali Moollara kar Sivasta bir savunma hatt oluturmay teklif
etseler de bu teklif Sultan tarafndan kabul edilmemi
696
ve Sivastaki
katlmlarla says artan
697
Trkiye Seluklu ordusu Ksedan yolu
tutmutur.
698





694
Ebul-Ferec tarihinde ska geen Maadllar, Maad oullar veya Maaddler tabirinin, gebe Arap
kabileleri, Bedevler (Madaye) iin kullanld anlalmaktadr (Ebul-Ferec, I, s.281, 288, 290, 301
306 ve muhtelif yerler.; Bombaci, s.356.)
695
Ebul-Ferec, bu askerlerin altn mukabilinde toplanan kiralk asker olduklarn ak bir ekilde
zikretmitir (Ebul-Ferec, II, s.541.). Ayn mellif, Tarihu Muhtasarid-Dvelde de kendi askeri
dnda Rum, Frank, Grc, Ermeni ve Araplardan oluan ordu demektedir. (s.19.).
696
Bu srada casuslar ve muhbirler (cevsis u munhiyn) araclyla Baycu Noyann Horasan, Irak,
Fars ve Kirman beldelerinden toplad ekirge ve karnca srs gibi kalabalk ordusuyla sratle
gelmekte olduu haberi ulamtr. Bu haber zerine yardm birliklerinin gecikmesini gz nnde
bulunduran tecrbeli devlet bykleri, Sivasn her trl ara ve gerele dolu bir ehir olduuna iaret
ederek yardm kuvvetlerini beklemek bahanesiyle burada kalp ehrin tahkim edilmesini tavsiye
etmilerdir. Onlara gre Sivasta savunmaya gemek, Melikten gelecek 50 bin askerden daha etkili
olacaktr. Ancak bu dnce, bn Bbnin mrlerinde sava zorluu grmemi, felaket acs tatma-
m, arpma zahmeti ekmemi, dert zehri imemi, genliin verdii gle marur olan yeni
yetmeler olarak tarif ettii grubun etkisiyle Sultan tarafndan kabul edilmemitir (bn Bb, s.520.).
697
Kseda Sava srasnda Trkiye Seluklu ordusunun says hakknda farkl rivayetler mevcuttur.
bn Bb, Sultann 70.000 svari ile Sivasa hareket ettiini syledikten sonra burada uc askerleri,
50.000 kiiyle geldii sylenen Melik Gazi, 3000 kiiyle geldii sylenen Sis hkmdar, 20 bin asker
toplamak zere Suriyeye gnderilen Shib emsd-dn ve 2000 kiilik bir kuvvetle Trkiye
Seluklu ordusuna katlacak olan Nsihd-dn Frisnin beklediini, Nsihd-dn Frisnin 2000
kiilik kuvvetinin gelmesinden sonra daha fazla beklenmeyerek Ksedaa doru yola kldn
155



bn Bbnin verdii bilgiye gre ordu Ksadaa vard zaman geni
otlaklar, bol sular ve salam mevziler bulmu ve hibir taraftan yabanc
askerlerin bargha yol bulamayaca bir yere yerlemitir. Bu mstahkem
mevkide gelecek yardm beklenirken Baycu Noyann, aralarnda Ermeni ve
Grc birliklerinin de bulunduu 40.000 svariyle Erzincann Akehir ovasna
vard haberi ulamtr.
699
Bu haber, Moollarla bir an evvel harbe girmek
isteyen tecrbesiz devlet ricali -ki bn Bbnin ifadesiyle onlar Hssl-hss-
Sultan idiler- arasnda sevince sebep olurken, bilge emrler ve tecrbeli
bykler bir kez daha aceleci davranlmamas konusunda Sultan uyarmak
mecburiyetini hissetmilerdir. Shib Mhezzibd-dn Ali ve daha nce
Trkiye Seluklu ordusundaki cretli askerlerin kumandan olarak
kendisinden bahsettiimiz, fakat imdi beglerbegi mansbyla karmza
kan Grcolu Zahrd-dn, Sultann huzuruna karak Bo hayallerle
kendimizi tehlikeye atmamz, askeri yok yere zahmete ve skntya sokmamz
yakk almaz. Yerletiimiz bu mevzi, dman basknndan hibir endie
duyulmayacak bir yerdir. Mevzilerin salaml, geilmezlii, hayvanlar iin




kaydetmektedir. Ancak kaydn devamnda ordunun dndaki bir ordudan 80.000 sava ifadesi
bulunmaktadr ki bu kayttan ('- -- '- ' - '-= '-- bn Bb, s.521.)
Sultanla beraber Sivasa gelen 70.000 kiilik ordu dnda 80.000 savann daha toplanm olduu
ve her iki ordunun beraberce Ksedaa hareket ettii anlam kmaktadr. Bu durumda bn Bbye
nazaran Trkiye Seluklu ordusunun says 150.000e ulamaktadr. Bunun dnda Anonim
Seluknme 100.000 (s.48.; Trke terc., s.32.), Aknerli Grigor, 160.000 (s.16.), Rubruck ise -
yannda bulunanlardan duyduuna gre- 200.000 atl olduunu sylemektedir (William of Rubruck,
The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World, s.276.).
698
bn Bb, s.521-522. (Kseda, Zara-Suehri arasnda bir da olup bugn de ayn ad tamaktadr.
Seluklu ordusunun bu dan kuzey eteinde Kelkit ayna yakn bir dzlkte daa yaslanarak
ordugh kurduu anlalyor (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 433 n.). Kirakos Seluklu
ordugh olarak Erzincan yaknlarnda Ch'man-Katuk (imen- Gedk) ad verilen ky gsterirken
(Kirakos, s.244.), Aknerli Grigor da savan Erzurum-Erzincan arasndaki bir ovada meydana
geldiini sylemektedir (s.16.).
699
Mool ordusunun saysyla ilgili farkl rivayetler mevcuttur. Simon de Saint Quentin ise nc
olarak 40.000 askerin gnderildiini, bu rakamn ordunun her onluundan kiinin alnmasyla
meydana geldiini syler ki buna gre Mool ordusunun toplam says mellife gre 120.000 kiidir
(Simon de Saint Quentin, s.58.). Hetum, 30.000 rakamn verirken (Hetum, s.39.), Rubruck -yine
yannda bulunanlardan duyduu kadaryla- 10.000den fazla olmadn sylemektedir (Rubruck,
s.276.).
156



otun bolluu, byle durumlarda ok byk ve bulunmaz bir avantajdr. Her ne
kadar imknsz olsa da onlarn geidi (derbend) amalar durumunda da
askerlerimiz rahatlkla kar koyabilir. , istenildii ekilde sonulanr. Ayrca
Sis hkmdarnn da 3000 Ermeni ve Frank svariyle iki gn sonra bize
katlaca haberini aldk. Onlarn fazla kiiyle bize katlmalar bizim iin byk
destek olur demilerdir.
700

bn Bbnin bu kaydnda bizim iin en nemli husus, Grcolu
Zahrd-dnin beglerbegi olarak zikredilmesidir. Ancak mellifin buradaki
beglerbegi unvann, ad geenin dvn beglerbegligi mi, yoksa bu muharebe
dolaysyla dier kaynaklar tarafndan da teyit edildii zere ordunun
kumandanln (siphsalr)
701
yapm olmas mnasebetiyle mi kulland
ak bir ekilde anlalamamaktadr.
Shib Mhezzibd-dn Ali ve Grcolu Zahrd-dnin bu szleri
fayda etmemitir. Hatta Muzafferd-dn olu (Nizmd-dn Suhrb),
dorudan doruya Grcolu Zahrd-dni hedef alarak phesiz Hristiyan
korkak olur. O milletine fazla nem veriyor.
702
Shib olduu bu kadar askerle
Sultan Sis hkmdarn niye beklesin? Cihan padiah ltfedip seeceim
1000 Frank svariyi emrime vererek beni Moollarn zerine gnderirse,
Yce Allahn izniyle Moollar yenip datrm deyince Zahrd-dn sz
alm ve unlar sylemitir: lkenin ve devletin bir sa teline asl, dman
klcnn ekili olduu bir durumda knn kokusu dnyay rahatsz eden,




700
bn Bb, s.522.
701
Anonim Seluknmede siphsalr olarak kaydedilmitir. Anonim Seluknme, s.48. (Trke
terc., s.32.).
702
Osman Turann da belirttii gibi Muzafferd-dn olunun, buradaki szleriyle Grcolu
Zahrd-dnin Mool ordusunda mevcut olduunu bildiimiz Grc ve Ermeni birliklerinden
korktuunu ima etmektedir. (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.436.) Ancak bu cmleden
hemen sonra gelen Shib olduu bu kadar askerle Sultan Sis hkmdarn niye beklesin? ifadesine
baklrsa, Muzafferd-dn olunun, Kilikya Ermeni Krallnn gnderecei Ermeni ve Franklardan
oluan 3000 kiilik kuvvetin beklenmesi konusundaki srar nedeniyle bu ithamda bulunmu olmas da
muhtemeldir.
157



sonular, Allah saklasn, Suriye ve Rum lkelerinin felaketine sebep
olabilecek byle bir sz zellikle cihan padiahnn huzurunda sarf etmek
yakk almaz. Bu szn ve davrann etkisini sadaka vermek ve tvbe
etmekle savuturmak, insan tedbirlerle birlikte niyz ve yakar Rabbn
takdirin brghna gndermek, ezel hkmn bir engeli ve kar koymas
olmasa bile Yce Allah, Kuran- Keriminde muhaliflerin ve dmanlarn
yenilmesi konusunda Peygamberlerin Efendisine, hakknda onlara dan,
fakat karar verdin mi Allaha gven (Kuran- Kerim, 3/159) eklindeki
buyruunu gz nnde bulundurmak gerekir. Kuran hkmlerine uymak,
Mslmanlar iin elzemdir. uras bir gerektir ki, ben Yce Allahtan
korktuum iin korkam. u anda doru gre ve salam manta itibar
edilmezse, yarn -Allah korusun- lkenin ykm ve halkn perian olmas
durumu ortaya kar. Bu fitne karsnda ihmalkr davranmak, bu olay
karsnda kusurlu olmak, insann kyamet gnne kadar kt adla
anlmasna ve lanetlenmesine sebep olur.
703

Grld zere Muzafferd-dn olu, Grcolu Zahrd-dni
Mool ordusundaki Grc ve Ermeni askerlerden gereksiz yere korkmakla
itham etmekte ve kendisinin seecei bin Frank askeriyle Moollar
yenebileceini iddia etmektedir. Grcolu Zahrd-dnin verdii cevapta
kendisinden Hristiyan olarak bahseden Muzafferd-dn olunu Kuran
ayetleri ve hadislere atfta bulunarak uyarmas ve grlerinin din ve devletin
selameti iin dikkate alnmas gerektiini vurgulamas ise dikkat ekicidir.
704





703
bn Bb, s.523.
704
Osman Turan, Zahrd-dnin ithamlar karsnda Hristiyan olmakla beraber Allaha inandn
sylediini kaydetmitir (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.434). bn Bb Muzafferd-dn
olu ile Zahrd-dn arasndaki tartmann devamn u ekilde kaydetmitir. O cevap zerine
Muzafferd-dn olu, arabn verdii ar sarholuktan ve genliin verdii hiddet ve atlganlktan
kfretmeye balad. Mhezzibeddin Ali, onu azarlayarak, Sen yazp izmenin dnda baka ne
bilirsin? dedi. Muzafferd-dn olunun Sultann huzurunda ettii kstahln ahidi olmalarna
ramen ona mdahale etmeyen devlet bykleri, Alak uyarlmazsa azar szn syleyerek akn
ve perian bir halde Sultann huzurundan ayrldlar. Akamdan sabaha kadar lkenin ve devletin
158



bn Bbnin verdii bu bilgilerden Melik Gazinin toplam 50.000, Sis
(Kozan) hkmdarnn ise 3000 kiilik kuvvetle orduya katlmasnn
beklendii anlalmaktadr. Bu kuvvetlerin ne kadarnn tbi devlet kuvveti ne
kadarnn ise bu kuvvetler dnda toplanmas istenen cretli asker olduunu
tespit etmek ise mmkn deildir. Ancak Kilikya Ermeni Krallnn Ald-
dn Keykubd dneminde yaplan tbiiyyet antlamasna gre 1500, Simon
de Saint Quentinin rivayetine gre 300 lance
705
gndermeyi kabul ettii
bilindiinden sz konusu 3000 askerin aa yukar yarsnn siph- mahd
geriye kalan dier yarsnn ise cretli askerler olduu tahmin edilebilir.
Melik Gazinin toplad 50.000 kiilik kuvvet ierisinde de -metinde
belirtilmemi olmakla beraber- siph- mahdun bulunduu tahmin edilebilir.
Ancak Melik Gazi ile Trkiye Seluklu Devleti arasnda imzalanan tabiiyet
antlamas, dolaysyla ne kadar asker gndermeyi taahht ettii hakknda bir
bilgimiz olmadndan sz konusu 50.000 kiinin ne kadarnn cretli asker
ne kadarnn ise siph- mahd olduunu tespit etmek mmkn deildir.
Asker toplamak zere Haleb blgesine giden Shib emsd-dn ise
bn Bbnin ifadesiyle saylar hesaba kitaba gelmeyen Hrezm, Baalbek
706
,
Kpak ve Krdten meydana gelen bir ordu meydana getirmitir. Her birinin
6 aylk erzakn pein vermi, onlarn arasndan her bakmdan akll ve
yetenekli olanlarnn sava ara gerelerini temin etmi, mhimmat ve silah
hazrlamsa da muharebeye yetitirememitir.
707





elden kmakta ve batmakta olduuna alayp szlandlar. Sultan ise, elence meclisinde yeyip ierek
sabah etti (bn Bb, s.523-524.)
705
Bir lance ortalama be savaya tekabl etmektedir. Tbi Devlet Kuvvetleri blmne baknz.
706
Trke tercmede Yadbek olarak okunmakla beraber (bn Bb, Trke terc., II., 79), bunlarn
Lbnandaki Baalbek blgesi ahalisi olmas kuvvetle muhtemeldir (Bombaci, a.g.m., s.355-356.; Polat,
a.g.m., s.43.)
707
Shib emsd-dn hazrlklar tamamladktan sonra Rum tarafna hareket etmek zereyken
Seluklu ordusunun akbeti duyulmutu. Bunun zerine toplad ordu dalan Shib emsd-dn,
sarf ettii para ve mallar tekrar toplamaya alsa da fazlaca bir ey elde edemedi. Bir sre daha o
blgede kaldktan sonra nce Malatyaya daha sonra ise Sultann derghna varmak iin hareket etti.
159



Gys'd-dn Keyhsrevin, baz emrlerin telkiniyle aceleci
davrand, bu kuvvetlerin gelmesini beklemeden hareket ettii doru olmakla
beraber, beklenen kuvvetin bir trl gelmemesi, makul bir sebepten deil sz
konusu emrlerin hadiselerin sonucuna gre hareket etme dncesinde
olmalarndan kaynaklanmtr. Dolaysyla Gys'd-dn Keyhsrev aceleci
davranmam olsayd bile sz konusu kuvvetlerin orduya katlacaklar
phelidir. Nitekim Ebul-Ferec, emrlerin vaat ettikleri yardm
gerekletirmeyerek Sultana ihanet ettiklerini ak bir ekilde belirtmitir.
708

Gys'd-dn Keyhsrev, tecrbeli devlet adamlarnn fikrine
ehemmiyet vermeyerek Mool ordusuna taarruz karar vermitir. Sultan
kararndan vazgeirmek iin yaplan son uyarlar da netice vermeyince
harekete geilmitir.
709
Muzafferd-dn olu, Grcolu, Veliyd-dn
Pervne, Nsihd-dn Fris ve dier sipehdr ve komutanlar (lekerke)
kumandasnda Mool ordusu zerine yryen Trkiye Seluklu ordusu




Bu arada Malatya hkimi Mbrizd-dn avl da saltanat makamna haberciler (kussd) gndererek,
Shibin ve teki devlet byklerinin geliini haber verdi ve Naibin Ksedaa gidii srasnda,
cretli (cer hor) askerlerin gelmesinin gecikmesinden dolay Shib, ge kalmtr. Bu yzden
padiahn fkelenip sinirlenmesinden korkmaktadr. Eer bargh makamndan ona izzet ve ikramda
bulunulaca ve iyi davranlaca konusunda bir fermn karsa, bu padiahn iyi huylarnn ve
kullarna iyi davranmasnn bir gstergesi olur diye arz etti. Bunun zerine Shib emsd-dne
vezirlik fermn ve menuru gnderildi ve bylece endiesi giderildi (bn Bb, s.538-539.; Suat Bal,
a.g.m., s.271-272.)
708
Ebul-Ferec, II, s.541.
709
Sultann bu hareketi ile bn Haldnun devletin ykl devresine ait ngrs birebir
uyumaktadr. bn Haldn unlar sylemektedir: Beinci devre israf ve sap datma adr.
Hkmdarlar bu ada kendilerinden nce hkmet srenlerin topladklarn ehvet, arzu ve zevkleri
urunda datmakla megul olurlar, yaknlarna, konutuklar kimselere ve kt dostlarna, kt
terbiye tesirinde yetienlere cmertlik gstermekle vakitlerini geirirler. Onlar iinden
kamayacaklar ve idare edemeyecekleri byk memuriyetlere tayin ederler, byk ve bilmedikleri
ileri onlara havale ederler. Kendi kavimlerinden olan devletin byk yardmclarn ve seleflerinin
iyiliini grenleri bu gibi nemli i ve grevlerden uzaklatrrlar, onlarn kalplerini krarlar ve
kendilerine gcendirirler. Bu suretle bu devlet adamlarnn yardmndan mahrum olurlar ve askere
ayrlan masraflar kendi arzu ve ehvetlerine sarf ederler. Hkmdar onlarla temaslarda bulunmadan
perde arkasnda yaad, onlar yoklamad ve tefti etmedii cihetle ordu tekiltn da bozarlar.
Bylece selefleri tarafndan kurulan her eyi ykarlar, ite bu devrede devlette ihtiyarlama haleti
husule gelir. Devlet, tedavisi kabil olmayan hastala tutulur ve bu hastalktan iyilemesi imknsz bir
hale gelir, aada devletlerin halleri srasnda anacamz gibi bsbtn yklmaya kadar, bu
hastalktan kurtulmaz, devlet yklr. Tanr vrislerin en hayrlsdr. (bn Haldn, I, s.447.)
160



(Rm), 3000 kadar Frank svari dnda m, Rm, Grc ve Uc
askerlerden oluuyordu ki bu nc kuvvetin toplam says 20.000 kadard.
710

bn Bbnin kaydna gre Trkiye Seluklu kuvvetlerinin byk bir
cesaretle canlarn hie sayarak geyiklerin bile yryp gezinemeyecei sarp
geitlerden (derbend) ylan gibi aktklarn gren Baycu Noyan, Bunlar
kamaktan baka bir i yapamazlar. Bugn klcmn altnda kelle gryorum.
Onlar dar geide gelinceye kadar beklemek gerekir. nk aaya ininceye
kadar yorulurlar. Oradan kamaya mecalleri kalmaz demiti. Gerekten de
nc askerlerin (leker-i pirev) hepsi aaya inince, kendi kendilerinin giri
k, ini trman yollar kapanmtr. Baycu Noyan, klasik sahte ricat
yntemini uygulam ve nce zerlerine saldrdktan sonra geri ekilmitir.
Seluklu kuvvetleri, ar yk altndaki atlar yorgun dnceye kadar canla
bala savam ve Mool ordusunun ekilmesini dmann hezimete
urad eklinde alglamlardr. Ancak Baycu Noyan, Rum askerlerinin
kmldayacak halinin kalmadn grnce askerlerine geri dnp ok
yadrmalarn buyurmu ve ksa zaman iinde m, Rum, Frank, Grc ve
Uc askerlerinden meydana gelen Trkiye Seluklu nclerinin hemen
hemen tamam ldrlmtr.
711

Seluklu ve Mool kuvvetleri arasnda meydana gelen bu muharebe,
esasen nc kuvvetler arasnda meydana gelen arpmadr. Sultan, devlet
ricali ve Seluklu askerleri korkuya kaplp Mool ordusu nnden
katklarndan asl muharebe yaplmadan yenilgi kabul edilmitir. Hatta




710
bn Bb, 3000 Frank ve Rm demektedir ki Rum ifadesinin Trkiye Seluklu ordusunu
nitelendirdii daha sonraki kaytlardan da anlalmaktadr. Bunlar ierisinde sadece Nsihd-dn
Frisnin, Halebden gelen 2000 kiilik kuvvetle (m) muharebeye girdii dnlecek olursa,
Moollar zerine gnderilen kuvvetin tamamnn 3000 kii olmas beklenemez. Dolaysyla sz
konusu 3000 saysnn sadece Franklar iin kullanlm olmas muhtemeldir. Nitekim baz
kaynaklarda bu nc kuvvetin 20.000 kii olduu kaydedilmitir (Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.435.)
711
bn Bb, s.525.; Ebul-Ferec, Tarihu Muhtasarid-Dvel, s.19.
161



Seluklu ordughna gelen Mool ordusu, Seluklu askerlerini grmeyince
bunun bir tuzak olduu zannyla iki gn beklemi, iki gn sonunda Seluklu
ordusunun kam olduunu anlaynca ordugha girmilerdir.
712
Bununla
beraber orduya Shib emsd-dn, Melik Gazi ve Sis hkmdarnn toplad
cretli askerler henz dhil olmad halde Mool ordusuyla yaplan ilk
muharebede cretli askerlerin nemli rol oynad grlmektedir. Bu cretli
askerler arasnda ilk srada Franklar gelmektedir. Ermeni mverrihi Hetuma
gre Limniatili John ile Bonifacio de Molinis adl iki Venedikli kumandann
emri altnda bulunan bu Franklar (Latinler), Kbrstan gelmilerdir.
713
Jean de
Joinville de bu bilgiyi teyit etmekte ve bu Franklardan hi birinin geri
dnemediini sylemektedir
714
. Dier cretli askerlerle ilgili ise herhangi bir
malumat bulunmamaktadr.




712
Grigor, hadiseyi u ekilde nakletmektedir: Ertesi gn, sabah olunca, Tatar, Ermeni ve Grc
askerleri, Sultana kar yrmek zere birletiler. Byk bir svari kuvvetiyle Sultan'n ordusuna
doru yrdler. Fakat ordugha varnca birok erzak ve eya ile dolu adrlardan baka bir eye
rastlayamadlar. Sultan adrnn d ve iten birok kymetli tezyinat eyasyla ssl ve kapsnda pars,
arslan ve kaplan gibi vahi hayvanlarn bal bulunduunu grdler. Sultan, Tatarlara itaat etmek
isteyen emrlerin ittifakszlndan korkarak geceleyin btn ordusu ile beraber kamt. Sultan'n
firar ettiini gren Tatarlar, bunun bir tuzaktan ibaret olmasndan phelenerek adrlar bir
mfrezenin muhafazas altna koyup ordularnn byk bir ksm ile Sultan 'n takibine ktlar. Fakat
onlar kendi memleketlerinin mstahkem mevkilerine varm olduklarndan kimseyi tutamadlar.
Tatarlar, Rum Sultan'nn hakikaten firar etmi olduunu renince geri dndler. Ordunun btn
erzak ve eyasn, korku iinde kaarken braklm olan gzel renkli byk adrlar ele geirdiler.
Ertesi gn byk bir sevin iinde Rum memleketine taarruz ettiler. (Aknerli Grigor, s.16-17.; ayrca
bkz., Simon de Saint Quentin, s.58-59.; Ebul-Ferec, Tarihu Muhtasarid-Dvel, s.20.)
713
Hetum, s.39.; Bombaci, 360. (Kilikya Ermeni Krall ise ne tbi devlet stats gerei gndermeyi
vaat ettii kuvvetleri ne de Sultan tarafndan para gnderilerek celp etmesi istenen Frank cretli
askerleri gndermemitir. Bu konuda tbi devlet kuvvetleri bahsinde bilgi verilecektir.)
714
Mellifin kayd u ekildedir: Moollar (Tartars) Sultann pek ok askerini ldrdler. Bizim
askerlerimizden (Serjeants) bazlar da hreti Kbrs'a kadar ulam olan bu savaa katlmak ve
hemde ganimet (booty) elde etmek hatrna Ermeniye'ye gittiler, ancak onlardan hibiri bir daha geri
dnmedi (but none of them ever came back again.). (Jean de Joinville, The Memoirs of the Lord of
Joinville, (A New English Version Ethel Wedgwood), London 1906., s.62., (Trke terc., Bir
Halnn Hatralar, (ev: Cneyt Kanat) Ankara 2002., 84.); Ayrca bkz., Timoty M. May, The
Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern Mediterranean, Crusaders, Condottieri and
Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay
and L. J. Andrew Villalon), Brill 2003., s.134.)
162



Burada bir hususu akla kavuturmak gerekir. Baz aratmaclar,
muharebe esnasnda sarho bir halde sancaklarn (alem) indirerek kat
715

iin savatan sonra idam edildii zikredilen alva olu
716
, Grcolu
Zahrd-dn
717
ve cretli Frank askerlerinin lideri Fardahlann ayn ahs
olduklarn ileri srmlerdir.
bn Bb, alva olu adn sadece Kseda Muharebesi srasnda
kam olmas mnasebetiyle zikretmitir.
718
Bu bilgiyi Aknerli Grigor da
dorulamakla beraber, bn Bbnin aksine alue olunun kahramanca
savatn sylemektedir. Grigorun eserini Trkeye tercme eden Hrand
Andreasyan ise yapt aklamada mehur bir Grc kumandan olan
aluenin, 1225 senesinde Sultan Celld-dn'e kar yaplan muharebede
esir dtn ve bilahare ldrldn, Grigorun, bunun olu olarak
zikrettii zatn tarihte Faradevle olarak getiini sylemektedir.
Andreasyana gre Faradavle, malubiyetten sonra, ihanet thmetiyle
Gysd-dn tarafndan idam edilmitir ki
719
, bn Bb bu idamdan
bahsetmemektedir.
Birok aratrmac, Andreasyann alueolu tarihlerde Faradavle
olarak kaydedilmitir cmlesinden hareketle, bn Bbnin Trkiye Seluklu
ordusundaki cretli Frank askerlerinin lideri olarak kaydettii Fardahla ile
alva olu arasnda balant kurarak alue olu ile Fardahlann ayn zat
olduu hkmne varmlar ve aslen bir Grc olan alue olu ile
Grcolu ifadelerinin de ayn anlama gelecei dncesiyle Grcolu
Zahrd-dnin ayn ahs olduunu varsaymlardr.




715
bn Bb, s.525.
716
Aknerli Grigor, s.16 n.
717
Anonim Seluknmede Grcolu (s.48. Trke terc., s.32.), bn Bbde Grcolu
Zahrdd-dn (s.464, 506, 522.), Grcolu Zahrdd-dn r (s.502.), Grcolu Zahrdd-
devle (s.510.), Grcolu (s.524) eklinde kaydedilmitir.
718
bn Bb, s.525, 526.
719
Aknerli Grigor, s.16 n.
163



Hlbuki Fardahla ile Grcolu Zahrd-dnin farkl ahslar olduu
bn Bbnin kaytlarndan aka anlalmaktadr. Nitekim daha nce de
belirttiimiz zere Fardahla ismi ilk defa I. Ald-dn Keykubd dneminde
Khta Kuatmas esnasnda, Zahrd-dn ise II. Gysd-dn Keyhsrevin
tahta oturmas srasnda gemektedir. bn Bb, Babaler syann bastrlmas
srasnda Frank cretli askerlerin lideri Fardahla ve Grcolu Zahrd-dnin
isimlerini ayr ayr zikretmitir
720
ki bu kayt iki ahsn ayr ayr kiiler
olduunu aka gstermektedir. Fardahlann, daha nce bahsettiimiz
Khta muhasaras srasnda Leker vilyetinden gelen ve Fardahlaoullar
olarak tannan be kardeten biri olmas kuvvetle muhtemeldir ki bu durumda
onun aluenin olu olmas ihtimali ortadan kalkar.
Bunlarn yannda alva olu ile Grcolu (Zahrd-dn) arasnda
kurulan balant da gereki deildir. Zira bn Bbnin Sultan yanl bir karar
vermemesi iin son ana kadar uyarmaya devam eden, bu davranndan
tr baz devlet adamlar tarafndan korkaklkla itham edilen, gn grm,
tecrbeli devlet adam olarak tantp her frsatta vd Grcolu (Zahrd-
dn)nun, savaa sarho olarak katlp ilk frsatta kaan alvaolu ile ayn
ahs olmas beklenemez. Nitekim yukarda szn ettiimiz Andreasyan da
alvaolu dnda Gysd-dn ordusunun pitar (nc) kuvvetinin
kumandan olan ve bu muharebede len Dardan Sarvaidze (Charwachidze)
adl bir Aphaz (Grc) prensinden
721
bahsetmitir ki bu zatn Grcolu
Zahrd-dn ile ayn kii olmas muhtemeldir.
Mool vesayeti dnemine gelince:




720
: ( -'- ---- - = '- '- -= `= = -- -- .--+= --'= -'--+- .- =-
Emr Necmd-dn Behrmh Cndr ve Grcolu Zahrd-dn r ve Zam-i Frengn Fardahlay
askerlerden bir grupla nden gnderdiler). bn Bb, s.502.
721
Aknerli Grigor, s.16 n.; Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol II, s.43.
164



Daha nce de belirttiimiz gibi Moollarn Seluklu Ordusunu kontrol
altnda tuttuklar ve kemiyet olarak bymesine mani olduklar muhakkaktr.
Her ne kadar hssa ordusunun ve kt askerlerinin varln devam
ettirdiine dair baz kaytlara rastlansa da bunlarn ok az sayda ve sadece
dhil hadiselere mdahale edebilen kk bir asker kuvvet mahiyetinde
olduklar grlmektedir.
Kseda Savann hemen ncesinde en parlak dnemlerini
yaayan cretli askerler de Mool vesayeti dneminde varlklarn devam
ettirmilerdir. Bu dnemde cretli askerlerle ilgili ilk kayda, Trk Ahmed
isyannn bastrlmas srasnda rastlanr. Daha nce de belirttiimiz gibi
Kseda bozgunu sonrasnda Anadolunun muhtelif yerlerinde ba gsteren
Trkmen hareketlerinden birisi olan bu isyan, uc blgesinde Sultan Al'd-dn
Keykubdn olu olduu iddiasyla ortaya kan Ahmed adl bir Trkmen
tarafndan balatlm ve ksa srede Trkmenler arasnda yaylmtr. syan
tehlikeli bir hal alnca Shib emsd-dn Isfahan, btn askerleri (kffe-i
mtecende) ile lkenin serlekerlerinin adamlarn (tevif-i serlekern-
memlik) sileri tenkil iin yola karm, ancak bu kuvvetler silerin kuvvetini
grnce Shibe bir ulak gndererek yardm istemilerdir. Bunun zerine
Shib emsd-dn Isfahan, am (Suriye) tarafndan gelip kendi alayna
(mevkib) balanm olan Hrezm, Krd ve Kpaklardan oluan kendi hssa
ordusu (Mefride) ve cretli askerlerden (ecr horn) meydana gelen bir
topluluu Emr-i dd Hatrd-dn Zekeriya-y Sucs komutasnda yola
karmtr.
722
Ancak Shib emsd-dn, bu olayn patlak vermesinden bir
mddet nce mhim miktarda bir muhafz kuvvetini de Emr-i rz Redd-




722
Anonim Seluknmede Trkmenlerin Shib emsd-dn Isfahannin makamna tama
ettiklerinden ayaklandklar ve isyanclarn zerine Sultann kendi gulmlarn (= '-`=) gnderdii
kaydedilmekle beraber cretli askerlerden szedilmemitir (Anonim Seluknme, s.51. (Trke terc.,
s.33.)
165



dn Ebu Bekir Cveynyle beraber Eligidaya gndermi olduundan kendi
saray himaye ve korumadan mahrum kalmtr.
723

Mool vesayeti dneminde Sultan II. zzd-dn Keykvus ile kardei
Rknd-dn Kl Arslan arasnda yaanan saltanat mcadelelerinde de
cretli askerlere rastlanmaktadr. ki karde arasndaki ilk mcadele, Seluklu
tahtnda siyas bir kargaann hkm srd bir dnemde, 14 Haziran 1249
(1 Rebil-evvel 647) tarihinde
724
meydana gelmitir. Bu mcadele srasnda
Sultan II. zzd-dn Keykvusun emrleri asker toplamak iin etrafa
haberciler (kussd) gndermi, hazineyi boaltarak Krd, Arab ve dier
cretlilerden (ecr horn) ok sayda asker tutmular ve Sultan
Kervansarayna vardklarnda ordu mevcudu 10.000 kiiye ulamtr.
725

Yaplan sava neticesinde zz'd-dn Keykvus galip gelmi ve zzd-dn
Keykvusun emrleri arasnda yeralan Celld-dn Karatayn ortaya att
mterek saltanat fikri dorultusunda zzd-dn Keykvus, Rknd-dn
Kl Arslan ve vaktiyle II. Gys'd-dn Keyhsrevin veliahd tayin ettii
ehzade Al'd-dn Keykubd aralarnda anlaarak Seluklu tahtna
ehzade birlikte oturmutur.
726

Sultan II. zzd-dn Keykvus ile kardei Rknd-dn Kl Arslan
arasnda yaanan ilk mcadelede bahsi geen cretli askerlerle ilgili olarak
dikkat eken ilk husus her iki kaytta da cretli askerlerin II. zzd-dn
Keykvus yani Konya ordusu tarafndan celp edildii ve bunun iin nemli
miktarda harcama yapldnn belirtilmesidir.




723
bn Bb, s.583-584.
724
Anonim Seluknme, s.51. (Trke terc., s.34.)
725
bn Bb, s.591. (Buradaki 10.000 kii ifadesinin ordunun toplam mevcudunu mu yoksa orduya
katlan cretli askerlerin saysn m ifade ettii tartmaldr (Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.468.; Cahen, Anadoluda Trkler, s.266.)
726
Bu dnem hakknda geni bilgi iin bkz., brahim Artuk, II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen
Sikkeler, Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara 1993, s.269-286.; Osman Turan, Seluklu Devri
Vakfiyeleri III., Celld-dn Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45, (1948), s.27 vd.
166



1254 ylnda II. Al'd-dn Keykubdn Karakuruma giderken yolda
lmesi zerine mterek saltanat dnemi fiilen sona ermi ve hemen
ardndan zzd-dn Keykvus ile Rknd-dn Kl Arslan ikinci defa kar
karya gelmilerdir. Konyadan Kayseriye giderek burada saltanatn ilan
eden Rknd-dn Kl Arslan, ksa zamanda taraftar ve asker toplayarak
Konya zerine yrmeye karar vermi, Aksaraya bir menzil uzaklkta
bulunan Sultan Al'd-dn Kervansarayna kadar ilerlemitir. Bunun zerine
zz'd-dn Keykvus da Konyada sava hazrlklarna balam ve hazine
sandklarn dolduran Keykubd altnlarn ortaya dkmek suretiyle leker-i
kadm dnda Arab, Garib, v (Yva), Gence, Krd ve Kpaktan oluan
ok sayda asker topladktan sonra kardeiyle savamak iin harekete
gemitir.
727

bn Bbnin verdii bilgiye gre Konya ordusu Ahmed Hisarda
bulunuyor iken Sultan II. zz'd-dn Keykvus ile Rknd-dn Kl Arslan
arasnda eliler gelip gitmi, devlet adamlar arasnda Rknd-dn Kl
Arslann talep ettii hkimiyet sahalarnn kabul edilip edilmemesi konusunda
fikir alverii yaplmtr. Bu srada Hrezmli ve dier Arab askerlerin
komutanlar (servern- Hrezm ve urb-i diger
728
) olan Sadrd-dn Kutluir,
Zeynd-dn Ali Bahadr ve Mrted lakabyla maruf Cemald-dn Horsnnin
anszn barp ararak Bunlara daha ne kadar hogrl davranacaksnz?
Sizin bu hogrnz acizliinize ve zayflnza yorarlar. Sultan Rkn'd-
dn, Sultan zz'd-dnin kendisine balad yerle yetinip, oraya giderse
gider. Yok, eer daha fazlasn isterse, biz ona raz olmayz. Ondan sonra
onunla ancak kl diliyle konuuruz demiler, ancak devlet erkan bu szlere




727
bn Bb, s.613.
728
bn Bb, s.614. (Urba-i diger ifadesi, Trke tercmede dier yabanc askerler olarak tercme
edilmitir (II., s.141.). Ancak Ebul-Ferecin bir kaydndan II. zz'd-dn Keykvusun ordusunda
Arap askerlerin bulunduu anlalmaktadr ki (Tarihu Muhtasarid-Dvel, s.30.) bu durumda sz
konusu ifadeden Arap askerlerinin kastedilmi olduu dnlebilir.
167



iltift etmemitir. Sultan Kayseri ve Krehirin ynetiminden ekilerek oralar
kardeine vermesi konusunda bir menur yazmaya raz ederek Hummd-
dn ile Celld-dn Hbibi, istenilenin elde edildii ve kardelik balarnn
yeniden kurulduu haberini iletmeleri iin Rkn'd-dn Kl Arslana
gndermilerdir. Gelecek cevap beklendii srada Sultan Rknd-dnin
ordusu grnm, meydana gelen arpmada yukarda ismi geen Ali
Bahadr, Arab askerleriyle sol cenahtan Rknd-dnin ordusu zerine
yryerek savan neticesinin belirlenmesinde byk rol oynamtr.
729

bn Bb, Pervne Mun'd-dn Sleymann Sultan IV. Rknd-dn
Kl Arslana ynelik entrikalar hakknda bilgi verdii srada Cacaolu
Nrd-din iin Trkn- ecr hordan deve bakcs ifadesini kullanmtr.
730

Cacaolu Nrd-din, imar ettirdii sair eserler ve vakfiyesiyle
731
tannmakla
beraber onun hakkndaki bilgilerimiz pek mahduddur. bn Bb, Cacaolunun
Pervne Mun'd-dn Sleyman tarafndan himaye edilmesi ve yksek
mevkilere getirilmesini muhtelif vesilelerle tenkid etmitir.
732
Bu ifadeyi de
Cacaolunu kmsemek amacyla kulland anlalmakla beraber,
buradaki kastn cretli asker mi yoksa devletten maa alan maal, cretli
mi olduu tam olarak anlalamamaktadr.
Mool vesayeti dneminde cretli askerlerle ilgili dier bir kayda da
Trkiye Seluklu tarihinin en hareketli dnemlerinden birinin yaand 1277
yl hadiselerinden biri olan kinci Karaman syan veya Cimri
733
hadisesi




729
bn Bb, s.614.
730
Kaydn tamam u ekildedir: Pervne tarafndan alak felein koruduu cahiller ve soysuzlar gibi
korunan ve yaknlk gren, kendi askerlerinden, Trk cretlilerinin (Trkn- ecrhor) alak ve
soysuzlarndan deve bakcs (strbn) Cacaolu (bn Bb, s.646-647.)
731
Geni bilgi iin bkz., Ahmet Temir, Krehir Emri Cacaolu Nureddinin 1272 Tarihli Arapa
ve Moolca Vakfiyesi, TTK Yay., Ankara 1989.
732
Kaymaz, Pervne, 13, 119 n.
733
Fuad Kprl, smail Hakk (Uzunarl)nn Kitabeler adl eseri hakknda yazd bir
makalesinde, Cimri ifadesinin, Gysd-dn Siyavu b. zzd-dn olduunu iddia eden serserinin ad
veya bizzat kulland lakab olmayp Seluk hanedanna taraftar mverrihlerin onun aleyhinde
168



srasnda rastlanr.
734
bn Bbnin verdii bilgiye gre o srada Abaka Hann
yanna gitmi olan Shib Fahrd-dn Aliin oullar (Tcd-dn Hseyin ve
Nusretd-dn Hasan)
735
, Cimrinin Konyay aldn, Nib Emnd-dn Mkl
ile Meliks-sevhil Bahd-dn Muhammedi ldrdklerini, ehri
yamalayarak bye ke, sark ve klah sahiplerine dahi merhamet
etmediklerini duyduklar zaman askerlerini toplamlar ve Germiyn Trklerini
de 50.000 dirhem (aded) datmak suretiyle orduya katp Konya zerine
yrmlerdir.
736
Deirmen ay mevkiinde meydana gelen savata Shib
Fahrd-Dnin byk olu Tcd-dn Hseyin ldrlm ve ordusu
dalmtr (26 Mays 1277). bn Bbnin ifadesiyle Tcd-dn Hseyin
ldrld srada onun ilgisi ve iyiliinin glgesinde felaket ve strap
gneinin scandan korunmu, nimetinin bolluundan ve cmertliinin
fazlalndan hr ve refah iinde yaam olan o kadar askerinden hibiri
onun yardmna gitmemi, her zaman stn cesaretleriyle tannm olan




kullandklar mzeyyif bir sfat olduunu sylemektedir. Ona gre bn Bbnin bundan bahsederken
kulland tarikat harf pe tabiri bunu gsterdii gibi muhtelif Fars tarihlerde bu gibi serseri
zmreleri hakknda Cimriyn veya Ecmire tabiri kullanld da daima vakidir. Bunu Osmanl
tarihlerinde de grmekteyiz: Mesela Akpaazde, eyh Cneyd Erdebilden bahsederken ... ve dahi
gayrdan yanna nice Cimri cem oldu diyerek bu nokta- nazarmz teyid ediyor. (M. Fuad Kprl,
Anadolu Trk Tarihi Vesikalarndan, Kitabeler, Hayat Mecmuas, II., stanbul 1927., s.93.; Franz
Babinger-Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, (ev. Ragb Hulusi-Haz. Mehmet Kanar), stanbul
1996., s.97.)
734
kinci Karaman syan veya Cimri Hadisesi hakknda bkz., Ravzatl-Kttb, 13-16, 56-57.;
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.558 vd.; Kaymaz, Pervne, s.168-175.; O. Ferit Salam,
imdiye Kadar Grlmeyen Cimri Sikkesi, Belleten, IX/35 (Temmuz 1945.), s.299-303.; Ali Sevim,
Cimri Olay Hakknda Birka Not, Belleten, XXV/97 (Ocak 1961.), s.65-67.; Cevriye Artuk, III.
Keyhsrev ve Sahte Seluklu Sultan Cimri Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt Armaan, TTK
Yay., Ankara 1993., s.287-297.
735
Karaman Trkmenleri, Hatrolu erefd-dnin lmnden sonra isyana devam etmiler ve
zerlerine gelen btn Seluklu kuvvetlerini pskrtmlerdi. Bu srada Karaman Trkmenleri ile
uraan Nib Emnd-dn Mikl, k geirmek zere Konyaya ekilmiti. Shib Fahrd-dnin iki
olu Emr Tcd-dn Hseyin ve Nsretd-dn Hasan ise Karaman saldrlaran nlemek zere
Lrende tarafna gitmilerdi. Fakat Baybarsn Anadoluya gelii ile geri ekilmi ve nce Konyaya,
sonra kendi kt blgeleri olan Karahisar- Devleye gitmilerdi (bn Bb, 689.; Kaymaz, Pervne,
s.169.)
736
bn Bb, s.698. (Grld zere Kseda Sava ncesinde olduu gibi burada da askerlerin
cretleri pein denmitir.)
169



Germiyn Trkleri de bu durum karsnda kllarn kprdatmayarak oradan
uzaklamlardr.
737

Karamanllarn ve Siyvuun Konyadaki hkimiyetlerine son
verilmesinden sonra
738
onlar takip iin Ermenek blgesine giden, fakat kn
bastrmas zerine geri dnerek Konyada hazrlk yapan Seluklu ordusuna
da cretli askerler celp edildii anlalmaktadr. bn Bb bu kaytta da leker-
i kadm ve cer hor tabirini kullanmtr
739
ki bu kayt -eklen de olsa-
Seluklu ordu nizamnn devam ettiine dair son kayt olarak
deerlendirilebilir. Nitekim bundan sonra kt sistemi km, leker-i
kadm ortadan kalkm ve bylece Trkiye Seluklu asker tekilt
zlmtr.




737
bn Bb, s.698-699.; Anonim Seluknme, s.60. (Trke terc., s.39.); bn eddd, s.91.; Salam,
a.g.m., s.301.; Kaymaz, Pervne, s.173-174.; ihbeddin Tekinda, Karamanllar, A, VI, stanbul
1992., s.319.; Cevriye Artuk, a.g.m., s.294.
738
Mehmed Bey ve Siyvu, Shib Fahrd-dn Aliin oullar Tcd-dn Hseyin ve Nusretd-dn
Hasan komutasndaki Seluklu kuvvetleri karsnda elde ettikleri bu baardan sonra bir mddet daha
Konyay ellerinde tutmular, hatta bu srada Ankaradan Akdeniz sahillerine kadar hkimiyetlerini
geniletmiledir. Ancak Sultan III. Gysd-dn Keyhsrev ve Shib Fahrd-dnin byk bir Mool
ordusu ile Konya zerine yrdkleri haberi duyulunca Karamanllarn Konya zerindeki hkimiyeti
sarslmaya balamtr. Karaman oullar, Mool-Seluklu kuvvetleri karsnda payitaht brakmak
zorunda kalabilecekleri ihtimaline karn o gne kadar elde ettikleri altn, gm ve kymetli eyay
hayvanlara ykleterek Konyadan Filobda sevketmiler ve Konyadan karak Filobdda ordugh
kurmulardr. Bu srada Sultan III. Gyseddin Keyhsrev ve Shib Fahrd-dnin bir Seluklu-
Mool ordusuyla beraber Konyay Karamanllardan kurtarmak zere ehre doru geldiklerini haber
alan ehir halk da bundan cesaret alarak, Filobddan tekrar Konyaya dnen Karamanllara
mukavemet etmeye karar vermilerdi. Bir yandan Ahmedek kaps haric dier kale kaplarn kapatp
hendekler zerindeki kprleri ykarken dier yandan da Ahi Ahmedh ve gdiba Emr Fahrd-
dn marifetiyle mancnk, arrde ve sair sava aletleri kurarak mdafaaya hazrlanmlardr. Mehmed
Beyin Filobddan gelip Konya kaplarn almasn istemesi zerine Konyada bulunan Seluklu Ba
kads Sircd-din Mahmud Urmev bir fetva karm ve hatta kendisi de bizzat bir burcun zerinden
onlara kar ok atarak ehir halkn Karamanllara kar savaa tevik etmitir. Bu hareket btn
Konya halknn ve Ahilerin mdafaaya katlmalarna sebep olmu ve neticede Karamanllar ehre
giremeyerek ve sur dnda bulunan kkleri, mamureleri ve balar tahrip ettikten sonra Konyadan
ayrlp Ermenek tarafna doru ekilmilerdir. Bylece Sultan Cimrinin yani Siyvuun 37 gn sren
saltanat nihayet bulmutur (bn Bb, s.700-701.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.566-
567.; Salam, a.g.m., s. 301.; Cevriye Artuk, a.g.m., s.295.)
739
bn Bb, s.704.
170



Trkiye Seluklu ordusunda cretli askerlerle ilgili olarak tespit
edebildiimiz kaytlar bunlardr. Bu kaytlar dnda zaman zaman muhtelif
sebeplerle asker toplanmas mnasebetiyle de kaytlar mevcutsa da bunlarn
cretli asker olup olmadklarn tespit etmek mmkn deildir.

2- Tbi Devlet Kuvvetleri
Ortaa devletler hukukuna gre sava veya sulh yoluyla bir devletin
hkimiyetini kabul eden hkmdar veya emrlerin, klasik tbiiyyet (vasallk)
artlarn ve bu artlardan doan mkellefiyetleri kabul ettikleri malumdur.
Avrupa
740
, Uzak Dou
741
ve sair blgelerde kurulmu muhtelif devletlerde de
mevcut olduu grlen tbiiyyet hukukunun, Ortaa slm devletlerinde
tezahr eden en nemli art ve mkellefiyletleri, yllk hara vermek,
metb hkmdar adna hutbe okutmak ve metb hkmdar asna sikke darp
ettirmektir. Bunlarn dnda, metb hkmdar sultan unvann tarken, tbi
hkmdarn melik unvann kullanmas, metb hkmdarn saraynn
kapsnda gnde be nevbet alnrken, tbi hkmdarn nevbetle
yetinmesi, metb hkmdar nezdinde hkmdar soyundan ve ekseriya tbi




740
Lassa Oppenheim, International Law: A Treatise, The Third Edition, (Edited by Ronald F.
Roxburgh), London 1920., s.161-162.; Francis Turner Palgrave, The Lord and the Vassal: A
Familiar Exposition of the Feudal System in the Middle Ages, (Publisher: John W. Parker),
MDCCCXLIV (1844)., s.17-60 ve muhtelif yerler.; Henry Halam, View of the State of Europe
During the Middle Ages, I, Boston 1853, s.162-187 ve muhtelif yerler; R. W. Southern, The Making
of the Middle Ages, (New Haven, CT: Yale University Pres), 1953., s.16-17.; Jeffrey Burton Russell,
Medieval Civilization, (New York: John Wiley and Sons), 1968., s.193, 104-205, 212-227.; Marc
Bloch, Feudal Society, II., (Translated by L. A. Manyon), Chicago 1961, s.145-175, 190-240.;
Francois Louis Ganshof, Feudalism, (Translated by Philip Grierson), London 1996.; Franz
Oppenheimer, The State, (Little, Brown, and Company), New York 1975., s.66-85.; Angelov,
Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium, s.138, 216, 225.; Bartusis, The Late
Byzantine Army, s.51-52, 60., Ostrogorsky, a.g.e., s.391.
741
Kanichi Asakawa, The Documents of Iriki: Illustrative of The Development of the Feudal
Institutions of Japan, (Yale University Pres), New Haven 1929., s.12-28, 39-50, 52.
171



hkmdarn oullarndan rehineler bulundurulmas gibi hususlar da klasik
tabiiyet almetlerinden kabul edilmitir
742
.
Yukarda saydmz tabiiyet art ve mkellefiyetlerden birisi de tbi
hkmdarn, her lzum gsterdii anda yardmc kuvvetlerin banda
metb hkmdarn hizmetine komasdr. Bu cmleden olmak zere Trkiye
Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul eden sair hkmdar veya emrler de
Trkiye Seluklu ordusuna belirli miktarda asker kuvvet gndermilerdir.
Gerek muasr kaynaklardaki kaytlardan gerekse meskkt
kataloglarndan hangi hkmdar veya emrlerin hangi dnemlerde Trkiye
Seluklu tbiiyyetini kabul ettiklerini tespit etmek mmkndr
743
. Buna gre
Trkiye Seluklu Devletinin tam anlamyla mstakil bir devlet hviyetini
kazand
744
XII. asr sonlarndan XIII. asr ortalarna kadar geen sre iinde
Dnimendliler
745
, Saltuklular
746
, Mengcekliler
747
, Hsn- Keyfa, mid
748
ve




742
Buna mukabil her tbi hkmdar, metb hkmdarn menfaatlerini haleldar etmemek kayt ve
artyla i ve d ilerinde tamamyla mstakil olup, nc bir devletle harp veya sulh yapmakta,
eliler gnderip, eliler kabul etmekte serbesttir. u halde, tbi hkmdar, tbi devlet hudutlar iinde
hkmranlk haklarna sahiptir. Yalnz bu hak ve salhiyetler, metb hkmdarn, her istedii zaman
tbi devlet snrlarn aamayaca mnasna gelmez. Hatta metb hkmdar bu hususta sebep
gstermee de mecbur deildir. Dier taraftan, herhangi i ve d mesele dolaysyla mkl duruma
dm olan tbi hkmdar, yardm istedii takdirde, metb hkmdar onun yardmna komak
zorundadr. Bu da metb hkmdarn mkellefiyetini tekil eder. Ayrca tbi (vassal) hkmdarlarn
da tpk metb hkmdarlar gibi, madd ve manev hkimiyet sembolleri olduu bilinmektedir
(Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.97-98.)
743
Meskkt kataloglarndaki sikkelere gre Trkiye Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul ettii
anlalan devletlere dair bir liste, vaktiyle smail Hakk Uzunarl tarafndan verilmiti (Medhal,
s.127-130.)
744
Baz kaynaklar, Sleyman h ve I. Kl Arslantan Anadolu, znik veya Batnn Sultan olarak
bahsetseler de (Komnena, s.124, 126, 133.; Mihail, s.29., Smbat, s.45, 47, 59.; Vardan, s.109., Trke
terc., s.186.). Trkiye Seluklu Devletinin, Byk Seluklu Devletinin bir vasal olarak kurulduu,
Sleyman h ve I. Kl Arslan dnemlerinde bu statsn devam ettirdii, I. Mesut dneminde ise
Byk Seluklu Devletinin vasal durumunda olan Irak Seluklu Devletinin vasal yani vasaln
vasal haline geldii malumdur (bnl-Esr, el-Atabekiyye, s.21). Ancak bu statnn, hukuk bir
vaziyetten ibaret olduu, Trkiye Seluklularnn fiilen mstakil hareket ettikleri anlalmaktadr.
Geni bilgi iin bkz., Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.113-114.; Muharrem Kesik, Trkiye
Seluklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dnemi (1116-1155), TTK Yay., Ankara 2003., s.105-107.
745
Dnimendliler, II. Kl Arslan dneminde tamamen hkimiyet altnda alnmtr (bnl-Ezrak,
Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.182.); Anonim Seluknme, s.39., (Trke terc.,
172



Mardin Artuklular
749
, Musul hkimleri
750
, Sumeysat
751
, Haleb
752
, Dmak
753

gibi vilyetlerde hkm sren Eyyb melikleri, Kilikya Ermeni Krall
754
,




s.25).; Mihail, s.251-252.; Ebul-Ferec, II., s.423-424.; Clifford Edmund Bosworth, The New Islamic
Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual, (Edinburgh University Pres), Edinburgh
2004., s.216.; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.140.)
746
Saltuklularn, 585/1189a kadar Irak Seluklularna tbi olduklar, bastrdklar sikkelerden
anlalmaktadr (Cokun Alptekin, Saltuklu Sikkeleri, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Say:13 (Ahmed Zeki Velidi Togan zel Says), (1985)., s.293-296.;
Yap Kredi Sikke Koleksiyonu Sergileri, III, (Asya'dan Anadolu'ya nen Rzgar Beylikler
Dnemi Sikkeleri - The Wind Blowing from Asia to Anatolia An Exhibition of Beylik Period
Coins), stanbul, 1994. s,11-13.). Ancak bnl-Esr, 560/1164-1165 yl hadiseleri arasnda zzd-dn
Saltukun, II. Kl Arslann tabiiyetini kabul ettiini, hatta kzn Sultana vermek suretiyle shriyet
kurduunu zikretmitir (bnl-Esr, (Trke terc., XI, s.257-258.). Anonim Seluknmede de
Erzurum hkmdarnn II. Kl Arslana itaat ettii kaydedilmitir (s.39., Trke terc., s.26.).
747
Anonim Seluknmede II. Kl Arslan dneminde itaat altna alndklar kaydedilmitir (s.39.,
Trke terc., s.26.). Divrii Mengceklerinden ehinh b. Sleyman b. shakn II. Kl Arslan ile II.
Rknd-dn Sleyman adna sikke bastrd bilinmektedir (Ahmed Tevhid, Meskkt- Kadme-i
slmiyye Katalou, IV., Kostantiniye 1321., s.522, 523.). Erzincan Mengcek Beyi Behrm h da
1165 ylnda Trkiye Seluklu tabiiyeti kabul etmitir (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.441.; Kymen,
Seluklu Devri Trk Tarihi, s.141-142.).
748
Trkmenler arasnda byk nfuza sahip olup Anadoluda Trkiye Seluklu Devletine e bir siyasi
teekkl olarak (bnl-Esr, el-Atabekiyye, s.81.) Artukolullarnn Diyarbakr (mid) kolu, II. Kl
Arslan dneminde itaat altna alnmtr (Anonim Seluknme, s.39., Trke terc., s.26.). Hsn-
Keyfa (Hasankeyf) ve mid Artuklular meliki Salih Nsrd-dn Mahmudun 614/1217 tarihinde I.
zzd-dn Keykvus adna ve olu Mesudun (Rknddin Mevdud) 624/1227 tarihinde I. Ald-dn
Keykubd adna baslm sikkeleri mevcuttur (smail Glib, Meskkt- Trkmniyye Katalou,
stanbul 1311., s.160, 165; Ahmed Ziya, Meskkt- slmiyye Takvmi, Konstantiniyye 1328., s.73.;
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.300.).
749
Mardin Artuklular hkmdar Melik Mansur Nsrd-dn Artuk Arslann, 623-624/1226,
625/1227, 626/1228, 634/1236 senelerinde Dneysir ve Mardinde I. Ald-dn Keykubd ve II.
Gysd-dn Keyhsrev adna bastrd sikkeler bulunmaktadr (Meskkt- Kadme-i slmiyye
Katalou, IV., s.180, 181; Meskkt- slmiyye Takvimi, s.76.; Yap Kredi Sikke Koleksiyonu
Sergileri, III, s.37.; Katib Ferd, s.18, 67.
750
Musul Hkmdar Nsrd-dn Mahmud, 620/1223 ve 621/1224 tarihlerinde I. Ald-dn
Keykubd nmna sikke darbettirmitir ki bunlardna ilki Eyyb Melikleri el-Kmil ve el-Erefle
mterektir (Meskkt- Trkmniyye Katalou, s.97, 98.). Yine Musul Atabeglerinin ubesi olan
Bedrd-dn Llnn de 639/1241 tarihinde II. Gys'd-dn Keyhsrev adna kesilmi altn sikkeleri
mevcuttur (Meskkt- Trkmniyye Katalou, s.103, 104, 105).
751
Selahaddin Eyybnin byk olu el-Melikl-Efdal, amcas el-Melikl-dil ve dier Eyyb
melikleriyle yaad mcadeleler esnasnda II. Rknd-dn Sleyman hn tbiiyyetine girmi
(bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.s.156.); Ebul-Ferec, II, 475.; Humphreys, From Saladin to the
Mongols, s.435.) ve bu vaziyeti I. Gysd-dn Keyhsrev ve zzd-dn Keykvus dnemlerinde de
devam ettirmitir (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.170.); Ebul-Ferec, II., s.486.; Tahsin Saati,
Samsatta Trk slm Sikkeleri, X. Trk Tarih Kongresi (22-26 Ayll 1986), III., Ankara 1991.,
s.941-943.
173



Trabzon Rum mparatorluu
755
, Rus Meliklii
756
, Grc Krall
757
ve Bizans
ve znik Rum mparatorluunun
758
muhtelif dnemlerde Trkiye Seluklu
tbiiyyetini kabul ettikleri anlalmaktadr. Ancak bu devletlerin Trkiye
Seluklu ordusuna gndermek zorunda olduklar yardmc kuvvetlere dair
bilgilerimiz olduka snrl olup sz konusu kuvvetlerin says, nitelii, ne
zaman ve ne ekilde orduya katldklar, ordu ierisindeki mevkileri ve sair
hususlar hakkndaki malumatmz, konunun ana hatlarn ortaya koymaktan
teye gitmemektedir. Bu durumun temel sebebi, sz konusu hkmdar veya
emrlerle Trkiye Seluklu sultanlar arasndaki hukuk ve fiil vaziyeti tespit
etmemize imkn verecek malumatn mahdud oluundan ileri gelmektedir.
stelik tbi devletler ve bu devletler tarafndan gnderilen asker saysnn
srekli deimi olduu grlmektedir ki bu durum da tbi devlet kuvvetleri




752
Haleb hkmdar el-Melikl-Nsr b. Selhd-dn, 638/1240 tarihinde II. Gys'd-dn
Keyhsrev adna bastrm olduu sikkeleri mevcuttur (Meskkt- Kadme-i slmiyye Katalou,
IV., s.229-231.; Meskkt- Trkmniyye Katalou, s.62, 65, 68.)
753
Dmak (am) hkmdar mdd-dn smail b. Melik dilin (638/1240) tarihinde Halepte II.
Gys'd-dn Keyhsrev adna kestirdii gm sikkeler bulunmaktadr. (Meskkt- Kadme-i
slmiyye Katalou, IV., s.229-231.; Meskkt- Trkmniyye Katalou, s.62, 65, 68.)
754
I. Mesuddan balayarak II. Kl Arslan, Rknd-dn Sleyman, I. Gysd-dn Keyhsrev, I.
Izzddin Keykvus, I. Ald-dn Keykubd ve II. Gysd-dn Keyhsrev namlarna sikke
bastrmlardr (Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, s.36.; Meskkt- Kadme-i slmiyye Katalou,
IV., s.182, 231-233.). Jean de Joinville, Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklu tabiiyetinde
olduunu u ifadelerle izah zikretmektedir: Sultann byk serveti ve zenginlii, Ermeni Kralnn
Fransa Kralna gnderdii yaklak be yz livre deerindeki byk adrdan da anlalmaktadr.
Ermeni Kral, Fransa Kralna bu adrn kendisine Konya Sultan tarafndan tbilik alameti olarak
verildiini syledi. Tbilik ise sultann bu adrlarn muhafaza etmek ve onun evlerini temiz tutmak
idi. (Jean de Joinville, s.62., (Trke terc., s.83-84.).
755
Trabzon Rum mparatorlarnn Trkiye Seluklu sultanlar adna darpettirdikleri sikkeler mevcut
deildir. Ancak Sinopun fethinden (1214) Kseda Savana kadar Trkiye Seluklu Devletini
metbu olarak tandklar kesin surette bilinmektedir (George Finlay, History of Greece from its
Conquest by the Crusaders to its Conquest by the Turks, and of the Empire of Trebizond 1204-
1461, Edinburg 1851., s.380-381, 392-393.; W. Miller, Trebizond the Last Greek Empire,
Amsterdam 1968., s.18-25.; Bartusis, The Late Byzantine Army, s.22.
756
bn Bb, s.319-323.
757
bn Bb, s.422-424.
758
Kaynaklarda Trkiye Seluklu Devleti ile Bizans ve znik Rum mparatorluu arasnda yaplan
antlamalara, Bizans ve znik Rum imparatorlarnn, Seluklu sultanlarn metb olarak tandklar,
hara verdiklerine dair kaytlara tesadf edilmekle beraber, bu devletler arasndaki ilikilerin mahiyeti
bugn bile tam anlamyla akla kavumu deildir. Konu zerinde ileride durulacaktr.
174



ve bu kuvvetlerin Trkiye Seluklu ordusu ierisindeki mevkiini tespit
etmemizi gletiren meselelerden biri olarak karmza kmaktadr
759
.
bn Bb, eserinin birka yerinde tbi devlet kuvvetlerini lekerh-y
mahd ( +- '-' ) veya siph- mahd (+- -'--)
760
olarak kaydetmitir.
Bu ifadeler, tbi devlet kuvvetlerinin, metb hkmdar ile tbi hkmdar
veya emrler arasnda yaplan tbiiyyet muhedenmelerinde belirtilen
esaslar dahilinde Trkiye Seluklu ordusuna dahil edildiklerine iaret etmesi
bakmndan nemlidir. Nitekim Byk Seluklu Devleti ve dier Mslman
Trk devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklu Devletinde de metb-tbi
ilikilerinin imzalanan tbiiyyet antlamalar, sevgendnme (-'--'-)
761
,
ahidnme (-'-+=)
762
veya muhedenme (-' --'-)ler erevesinde
belirlendii
763
, belirli dnemlerde yenilenen
764
bu antlamalarda tbi




759
Bunlarn yannda, vasallk mefhumunun, her zaman ve her yerde ayn olan, katlam bir mefhum
olmadn, bilakis, zaman, yer ve artlara, hatta metb hkmdarn kudret ve karakterine, tbi
devletin tbi duruma sokulu ekline ve bilhassa metb hkmdarla tbi hkmdarn ayn
hanedandan veya soydan olup olmadna gre deien gayet elastik ve ok kademeli bir mefhum
olduu unutulmamaldr. Nitekim tbiiyyet statsnn, bazen tbi hkmdarn salhiyet ve hukukunu
son derece tahdd eden bir tbilik merhalesine (zam had) vard, bazen de dikkatle baklmad
takdirde, tbi devletin tbilik durumunu gzden kaabilecek kadar sembolik (asgar had) bir mahiyet
kazand grlmektedir (Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.97-98.)
760
bn Bb, s.185, 519.
761
Hasan Enver, s.254.
762
Hasan Enver, s.258.
763
Metb hkmdarlar ile tbi hkmdarlar arasnda imzalanan tbiiyyet antlamalarndan ok az
gnmze ulamtr. Byk Seluklu dnemine ait yegne rnek, Sultan Sancarla Harrzemah Atsz
arasndan imzalanan sevgendnmedir (Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu
Tarihi V, kinci mparatorluk Devri, TTK Yay., Ankara 1991, s.321-323.; Ayrca bkz., ayn yazar,
Seluklu Devri Kaynaklarna Dair Aratrmalar I, DTCFD, VIII/4 (1951)., s.580.). Bunun dnda
Hrezmahlar (et-Tevessl ilet-Teressl, s.138-145.) ve Osmanllarn ilk dnemine ait birka
sevgendnme rnei de mevcuttur (smail Hakk Uzunarl, Karamanoullar Devri Veskalarndan
brhim Beyin Karaman mreti Vakfiyesi, Belleten, I/1 (1937)., s.56-144.; Ald-dn Akz,
Karamanolu II. brahim Beyin Osmanl Sultan II. Murada Vermi Olduu Ahidnme, Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, S.. Trkiyat Ara. Enst Yay., Say.18 (Gz 2005), s.159-178.; Nejdet Gk,
Osmanl Diplomatikasnda Bir Berat eidi Olan Ahidnameler", Trkiye Gnl, 59 (Ocak-Subat
2000-02), s.97-113.)
764
zellikle hkmdar deiiklii sz konusu olduunda dier devlet grevlileri gibi tbi hkmdar
veya melikler de Sultan ziyaret eder, itaatlerini bildirir ve kulluk grevlerini yerine getirirlerdi. Bu
cmleden olmak zere ahid ve misaklar da yenilenirdi. Nitekim Trkiye Seluklularnda I. Gys'd-
175



hkmdarlarn metb hkmdara kar yerine getirmek zorunda olduklar
dier mkellefiyetlerle birlikte gndermeyi taahht ettikleri asker kuvvetlere
dair hususlarn da belirtildii bilinmektedir. Ancak Notarn- Dvn- Saltanat
(--='- - '=)ta
765
kaleme alnan ve muhafaza edilmek zere hazineye
gnderilen
766
bu sevgendnme veya muhedenmelerin orijinalleri
gnmze ulamamtr.
767
Her ne kadar bn Bb bu veskalardan bir
ksmnn kopyasn nakletmi ise de bunlar ok az sayda ve muhtasar
olduklarndan, konu hakknda yeteri derecede bilgi shibi olmamza imkn
vermemektedir. Nitekim mellifin kaydettii sevgendnme rneklerinden
768

sadece ikisinde, Trabzon Rum mparatorluu ve Kilikya Ermeni Krallyla




dn Keyhsrev (bn Bb, s.20, 30.), III. zzd-dn Kl Arslan (bn Bb, s.76.), I. zzd-dn
Keykvus (bn Bb, s.120-121.), Ald-dn Keykubdn (bn Bb, s.209-210.) ve II. Gysd-dn
Keyhsrevin tahta oturmalarndan (bn Bb, s.464-465, 497-498.) sonra bu ameliyatn uyguland
grlmektedir. Ald-dn Keykubd dnemine ait bir kaytta ise am, Diyarbakr, Rabia, Musul,
Cezire, Yemen, Taif, am ve Sis beldelerinin meliklerinin, makamlarn emniyete almak iin her yl
fermn ve menrlarnn yenilenmesini istedikleri, durumlar ve memleketleri hakknda bilgi
verdikleri zikredilmitir ki bu kayda gre de tbiiyyet antlamalarnn her yl yenilendii
anlalmaktadr (bn Bb, s.228-229.).
765
... - ' --=' '=- bn Bb, s.153. (Burada noter kelimesinin zikredilmi olmas
dikkat ekicidir. Simon de Saint Quentin de sultann katibi anlamnda olmak zere notarius
kelimesini kullanmtr (Simon de Saint Quentin, s.65.). Osman Turan, Hallar veya talyanlar ile
sren sk temaslar neticesinde birtakm talyanca kelimelerin Trkeye girdiini ve noter (notaire)
kelimesinin de bunlardan biri olduunu sylemektedir (Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,
s.305 n.).
766
...--- -= -'--- bn Bb, s.153. Gaznelilerde de sevgendnmelerin devthnede
muhafaza edildii bilinmektedir (Beyhak, s.154., Nuholu, a.g.t., s.207.)
767
Yukardaki kaytta aka grld zere Trkiye Seluklular dneminde resm veskalarn
arivlenmi ve hazinede muhafaza edilmitir. Ancak Trkiye Seluklu Devleti ile baka devletler
arasnda imzalanan dier diplomatik vesikalar (bar, ticaret, gmrk antlamalar vs.) gibi tbiiyyet
muhedenmelerinin orijinalleri de gnmze ulamamtr (M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklu
Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, VII/27, (Temmuz 1943), s.403 dn.)
768
bn Bb, naklettii sevgendnmelerden bazlarnn maddelerini vermi bazlarnn ise sadece
yapldndan szetmitir. Mesela aman dilemek suretiyle Kalonoros Kalesini teslim eden Kyr Vartla
(bn Bb, s.244-248.), znik Rum mparatoruyla (bn Bb, s.80.), Antalya hkimiyle (bn Bb,
s.141.), Rus melikiyle (bn Bb, s.312.), Erzincan Meliki Ald-dn Dvud hla (bn Bb, s.351-
352.), Kr Hanla (bn Bb, s.430-432.), mid hkimiyle (bn Bb, s.493-494.) yaplan
ahidnmelerden hatta ahidnme artlarndan bahsedilmekle beraber asker gnderilmesi hususunda bir
kayt bulunmamaktadr.
176



imzalanan tbiiyyet antlamalarnda gnderilmesi kararlatrlan asker
kuvvete dair bilgi mevcuttur.
bn Bbnin naklettii sevgendnme rneklerinden ilki, Sinopun
fethiyle (1214) tbiiyyete alnan Trabzon Rum mparatorluuyla yaplan
tbiiyyet muhedenmesidir
769
. Kaynaklardan rendiimiz kadaryla
Sivasta bulunan Sultan I. zzd-dn Keykvus, Kyr Aleksiosun kt ynetimi
ve kendi lkesinin snrlarn aarak Trkiye Seluklu arazisine tecavz ettii
haberini alnca sefer iin hazrlklara girimitir. Sultann Sinopa hareket
ettii srada kuzeydeki uc beylerinin Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksiosu
esir aldklar haberi ular.
770
Trkiye Seluklu ordusu Sinop nlerine gelip
kuatmay balattktan ksa bir sre sonra ehir halk, esir alnan Trabzon
Rum mparatoru Kyr Aleksiosun ldrlmeyip lkesine dnmesine,
kendilerinin de istedikleri yere gitmesine izin verilmesi durumunda ehri
teslim edeceklerini bildirirler. Bunun zerine Sultan I. zzd-dn Keykvus,
Tekfuru huzuruna ararak, onun ve habercinin yannda Eer ehri teslim
ederlerse, Tekfur Kyr Aleksiosnin canna ve malna hibir zarar gelmez.
ehirde bulunanlarn canlarna ve mallarna da hibir ekilde saldrda
bulunulmaz. Onlara istedikleri yerde oturma izni veririm. Tekfur, bana itaat
edip hara vermeyi srdrp kararlatrlan miktar her yl hazineye




769
Drdnc Hal Seferi (1200-1204) srasnda Latinlerin stanbulu igal etmesi zere, Bizans
mparatoru III. Aleksiosun damad Laskaris znikte, Komnenos slelasine mensup bulunan Aleksios
da Grc Kraliesi Thamarann desteiyle Trabzonda birer devlet kurmulardr (Finlay, History of
Greece, s.368 vd.; Miller, Trebizond the Last Greek Empire, s.7-15.; Ostrogorsky, a.g.e., s.393 vd.). I.
Gysd-din Keyhsrevin, Laskarisle bir antlama yaptktan sonra 1206 tarihinde Trabzon zerine
bir sefer yapt biliniyorsa da kaynaklarda bu sefer hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr (bnl-Esr,
(Trke terc., XII, s.201.).; Finlay, History of Greece, s.376.; Miller, Trebizond the Last Greek
Empire, s.16.; Baykara, I. Gysd-dn Keyhsrev, s.33.)
770
I. zzeddn Keykvus, Sivas'ta Sinop seferi iin hazrlk yaparken, kuzeydeki uc beyleri, avlanmak
zere ehrin dna km bulunan Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksios'u 500 kiiyi bulan
maiyyetiyle beraber ele geirmiler ve zeredhne-i hssa hapsetmilerdi (bn Bb, s.148-149.;
Ebu'l-Ferec, II., s.497.; Anonim Seluknme, s.43.; bn Vsl, III., s.225.; Ebu'l-Fid, III., s.144.;
bnl-Verd, II., s.197.; Mneccimba, .33-34.; Finlay, History of Greece, s.380-381.; Miller,
Trebizond the Last Greek Empire, s.18.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.305.; Koca,
zzd-dn Keykvus, s.31.)
177



ulatrdka ve istendii zaman orduya yardm ettike ben Sinop ve halkndan
baka btn Canit blgesinin idaresini ona brakrm. O her zaman benden
yardm grr. Eer bu dediimin aksini yapar da ehrin tesliminde ihmal
davranrsa, Yaradann izniyle oray zorla alr, Tekfuru ldrr, kk byk
o vilyetin btn ahalisini esir alrm eklinde bir sevgendnme verir.
Sevgendnmenin ehre gtrlmesi zerine Sinop halk ehri teslim eder ve
Saltanat bayra kale burcuna ekilir (26 Cemziyel-hir 611/28 Ekim
1214). Birka gn sonra Kyr Aleksiosu yanna aran Sultan, kendisi
tarafndan verilen sevgendnmenin onun tarafndan da imzalanmasn ister.
Bunun zerine Kyr Aleksios, Notarn- Dvn- Saltanatta kaleme alnan ve
hazineye kaldrlan sevgendnmeye uyacan taahht eder.
bn Bbnin verdii bilgiye gre Kyr Aleksiosun, orada bulunan iki
tarafn emrleri, bykleri ve itibarl kiilerinin de ahadetiyle kabul ettii ve
buna dair szl olarak tasdik ettii muhedenme u ekildedir:
Muzaffer Sultan zzd-dn Keykvus b. Keyhsrev, benim canm
balar, Sinopun dnda Canit ve yresini benim ve ocuklarmn idaresine
brakrsa, kendisine her yl 10.000 dinar (altn), 500 at, 2000 sr, 10.000
koyun ve hazineye gelen her cins maldan 50 yk hediyeyi kendi
hayvanlarmla gnderir, istedii zaman imknlar lsnde asker yardm
yaparm.
771

Grld zere ahitler huzurunda szl ve yazl olarak akdedilen
antlamaya gre Kyr Aleksios, klasik tbiiyyet artlarn ve artlardan doan
mkellefiyetleri kabul ettiini beyan etmitir.
772
Ancak sikke darb
773
ve Kyr




771
bn Bb, s.153.
772
Ebul-Ferec, Kyr Aleksiosun ldrldn sylemektedir (II., s.497.) Halbuki bn Bbde
kaydn devamnda sevgendnme hazineye gnderilince sultan tekfura tbiiyyet sembol olarak hilat,
altun ilemeli elbise, klah, at ihsan etti ve onun bir ka adamna da ikramlarda bulundu, saltanat ah-
rndan (stabl- hss) atlar verilmesini ve onlarn da atlara binip hareketlerini emretti. denmektedir
178



Aleksiosun Sultan tarafndan talep edildii takdirde gndermeyi taahht
ettii asker says ve niteliinin belirtilmemi olmas dikkat ekicidir. Her ne
kadar metindeki imknlar lsnde ifadesi, taahht edilen kuvvetlerin
saysnn belirlenmemi olduu zehabn uyandrmakla beraber, bu kaytlarn
Notarn- Dvn- Saltanat tarafndan kaleme alnp hazineye gnderilen
vesikann kopyas veya zeti olduu dnlecek olursa mellifin bu hususu
atlam olmas muhtemeldir.
I. zzd-dn Keykvusla Kilikya Ermeni Kral Leon arasnda
imzalanan sevgendnmede (1218) ise asker says ve niteliinin aka
belirtildii grlmektedir. Trkiye Seluklu Devletinin kurulu yllarndan
itibaren hkimiyet tesis ettii Kilikya Ermeni Krallnn, Hal Seferleri,
Seluklu hanedan yeleri arasnda meydana gelen taht kavgalarnn
meydana getirdii otorite boluundan istifade ile Trkiye Seluklu
tbiiyyetinden kt, zaman zaman Seluklu ehzadeleri arasnda meydana
gelen taht kavgalarna mdahale ettii, ancak her defasnda yeniden
hkimiyet altna alnarak muhtelif tbiiyyet antlamalar yapld malumdur
774
.
Ancak bu antlamalarda dier tbiiyyet mkellefiyetleriyle ilgili dier hususlar
yer almakla beraber yardmc kuvvet gnderilmesine dair herhangi bir kayt
bulunmamaktadr. Ermeni Krallnn metbu Trkiye Seluklu Devletine
yardmc kuvvet gndermeyi taahht ettiine dair ilk kayda ise 1218de I.
zzd-dn Keykvusun Ermenileri tekrar tbiiyyete almasndan sonra




(Ibn Bb, s.153.). Bu kayt daha nce de belirttiimiz zere Trkiye Seluklularnn resm veskalar
hazinede muhafaza ettiklerini aka gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.
773
Sikke darb meselesinin klasik tabiiyet artlarndan biri olduu dnlecek olursa Trabzom Rum
mparatorlarnn Trkiye Seluklu sultanlar adna sikke darbettirmi olmalar kuvvetle muhtemeldir.
Ancak gnmze ulaan sikkeler arasnda Trabzom Rum mparatorlar tarafndan bastrlanlar mevcut
deildir.
774
Trkiye Seluklu Devleti ile Kilikya Ermeni Krall arasndaki ilikiler ve bu devletin Trkiye
Seluklu Devletinin tbiiyyetine ne zaman girdii meseleleri hakknda toplu bilgi iin bkz., Mehmet
Ersan, Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiiyyeti Meselesi, Prof. Dr. smail
Aka Armaan, zmir 1999., s. 301-315.
179



rastlanr. zzd-dn Keykvusun Kilikya zerine yrmesi zerine Trkiye
Seluklu kuvvetleri karsnda tutunamayan Ermeni Kral Leon, Sultana bir
mektup gndererek kl ve mhr shibi Sultandan af dilemi ve eer Sis
vilyeti ona tekrar tevcih edilirse dier mkellefiyetlerle beraber silahl ve
tehiztl 500 svariyi Sultann emrettii yere gndereceini taahht etmitir.
Sultann uygun grmesi zerine Leonun yeminnme veya ahidnmesi
(sevgendnme) hazrlanm ve imza edilerek Sultana arz edilmitir.
775

Sultan I. Ald-dn Keykubdn Kilikya Ermeni Krall zerine
yapt 1225 tarihli seferden sonra tabiiyet antlamasnn yenilendii
grlmektedir. Leondan sonra Ermeni Krall olan Hetumun
776
, tabiiyet
artlarna uymad, baz tccar kafilelerine zarar verdii haberini alan I.
Ald-dn Keykubd
777
, bu duruma son vermek ve tbiini cezalandrmak
zere harekete gemitir. lerleyen Seluklu ordusuna kar koyamayacan
anlayan Hetum, gnderdii eliler vastasyla Sultandan affedilmesini istemi
ve Sis vilyetinin tekrar ona tevcih edilmesi halinde Trkiye Seluklu
ordusuna 1000 svari ile 500 arh gndermeye hazr olduunu, Sultan
adna sikke bastrp hutbede onun onun adn okutmaya ve harac iki misline
karmaya hazr olduunu belirtmitir. Hetumu affeden Sultan, Dvn- lde
onun istedii ekilde bir ahidnme yazlmasn emretmitir.
778





775
bn Bb, s.169-170.
776
bn Bb, Leon olarak kaydetmi ise de dorusu Hetumdur.
777
bn Bibinin kaydna gre Sultann Konyadan Kayseriye gittii srada huzuruna kan br tccar,
kendisinin Heleb diyarndan geldiini, Ermeni vilayetinden geerken malnn gaspedildiini
sylemitir. Tccar szlerini bitirir bitirmez baka biri de Antalya yerlilerinden olduunu, kazand
btn servetini bir gemiye ykleyip Msra doru deniz yolu ile hareket ettiini, ancak Franklar
tarafndan saldrya urayp btn mallarna el koyulduundan bahsederek ikyette bulunmutur. Bu
haberlere kzan Sultan da Ermeni Kral zerine sefer karar almtr. bn Bb, s.302-303.; Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.343.; Uyumaz, a.g.e., s.31.
778
bn Bb, s.341-342. Kirakosa gre bu anlama Lambron (Namrun) Senyr Konstantin tarafndan
imzalanmtr (Kirakos, s.152-153.; ayrca bkz., Anonim Seluknme, s.46., (Trke terc., s.30.);
Ebu'l-Ferec, II., s.521.; Osman Turan, Anatolia in the Period of the Seljuks and the Beyliks, The
Cambridge History of Islam, Vol.1/A, (Edited by Peter Malcolm Holt, Ann Katharine Swynford
Lambton, Bernard Lewis), Cambridge 1970., s.246-247.)
180



Kilikya Ermeni Krallyla imzalanan tbiiyyet antlamalarnda hem
asker saysnn hem de niteliinin belirtilmi olmas bizim amzdan nemli
bir bilgidir. Kayttan anlald kadaryla gnderilecek yardmc kuvvetin say
ve nitelii Ermeni Kral tarafndan teklif edilmi ve ylece kabul edilmitir.
Ancak bunun antlama ncesi yaplan grmelerde mzakere edilip Trkiye
Seluklu Devletinin talebine gre belirlenmi olmas da ihtimal dahilindedir.
Zira burada sadece asker says deil, nitelii de sz konusu olduuna gre
Trkiye Seluklu ordusunun ihtiyalarnn da gz nne alnm olduu
tahmin edilebilir.
zzd-dn Keykvus dneminde yaplan antlamada belirlenen 500
svarinin Ald-dn Keykubd dneminde 1000 svari ve 500 arhya
karlm olmas da dikkat ekicidir. Bu artn, her frsatta metbuna kar
isyan eden Ermeni kralna verilmi bir ceza olduuna hkmedilebilir. Nitekim
tbiiyyet artlarnn arlatrlmasnn sadece asker says konusunda deil,
yllk hara ve sair hususlar iin de geerli olduu anlalmaktadr
779
.
bn Bbnin kaydettii sevgendnme rneklerinde sz konusu
kuvvetlerinin metb hkmdarn istedii zamanda, istedii yere
gnderilecei, silah ve tehiztnn tbi hkmdar tarafndan karlanaca
gibi hususlar da aka belirtilmitir. Buna gre metb hkmdar, sadece
sefer veya sava mnasebetiyle deil herhangi bir vesileyle de tbi devlet
kuvvetlerini arabilme hakkna sahiptir. Tbi hkmdar ise buna riayet
etmeye mecbur olup aksi bir davran, dier tbiiyyet artlarnn yerine
getirilmemesi halinde olduu gibi metb hkmdara kar isyan olarak
nitelendirilecei phesizdir.
Tbi devlet kuvvetlerinin silah ve tehiztnn tbi hkmdar
tarafndan karlanacann hkm altna alnm olmas da nemli bir




779
Ermeni Kral, zzd-dn Keykvus dneminde yaplan antlamada belirlenen yllk harac 20.000
dinar idi (bn Bb, s.170.).
181



husustur. Sz konusu kuvvetlerin yol masraflar ve iae konusunda ak bir
ifade olmamakla beraber, bunlarn da -en azndan orduya katlana kadar- tbi
hkmdar tarafndan karland, daha sonra ise byk orduyla hareket
edildii tahmin olunabilir.
Grld zere Trabzon Rum mparatorluu ve Kilikya Ermeni
Krallyla yaplan muhedenmelerden kardmz neticeler, tbi devlet
kuvvetleriyle ilgili esaslarn tbiiyyet antlamalarnda belirlendii, sz konusu
kuvvetlerin says, nitelii, ne zaman ve ne ekilde orduya katldklar, silah,
tehizt ve sair masraflarnn karlanmas gibi hususlar hakknda umumi bir
tablo ortaya koymaktadr.
Tbi devlet kuvvetleri hakknda bilgi veren dier bir ada gzlemci
de II. Gys'd-dn Keyhsrev dneminde (1245-1248) Seluklu Trkiyesini
ziyaret eden Simon de Saint Quentindir. Mellif, konu hakknda baka
kaynaklarda rastlanmayan nemli bilgiler vermitir. Her ne kadar bu bilgilerin
tahkk edilememesi, zaman zaman skntya sebep olsa da tbi devlet
kuvvetleri hakknda bn Bbnin verdii sevgendnme rneklerinden sonra en
nemli kaytlarn Simon de Saint Quentine ait olduu sylenebilir.
Mellif, Sultana bal byk tbilerin metb hkmdara kar
yerine getirmek zorunda olduklar hutbe ve sikke darb gibi klasik tbiiyyet
artlar yannda yardmc kuvvet gnderilmesi hususunu ballk szlemesi
yaparak ve yemin ederek kabul ettiklerini belirtmekte ve bu suretle bn Bbyi
teyit etmektedir. Ancak bundan daha nemlisi, mellifin tbi devlet
kuvvetlerinin saylarn gsteren ksm bir liste vermi olmasdr. Esasen -
daha nce de belirttiimiz gibi- tbi devletlerin ve buna bal olarak bu
devletler tarafndan gnderilen asker saysnn srekli deimi olmas, sabit
bir saydan sz etmeye imkn vermemektedir. Bununla beraber sz konusu
kuvvetlerin Trkiye Seluklu ordusu ierisindeki saysnn devletin ikbl
anda yani I. Al'd-dn Keykubd ve II. Gys'd-dn Keyhsrevin ilk
yllarnda en st seviyeye ulat muhakkaktr. Nitekim bn Bbnin
kaydettiine gre Al'd-dn Keykubd dneminde Trkiye Seluklu
182



Devletinin hkimiyet sahas Abhaz (Grc) beldelerinden Hicaz snrlarna,
Ermen vilyetinin bandan Yemen ehirlerine Rus ehirleri yaknndan
Tarsus hududuna, Bakrd snrnn balang noktasndan Valakrd
blgesinin sonlarna, Antalya serhaddndan Antakya ehrinin snrlarna,
Sudak ve Kpak sahrasndan Irak sonlarna kadar ulat
780
, bu
blgelerde hkm sren am, Diyar- bekr, Rabia, Musul, Cezre, Yemen,
Taif, Dmak ve Sis lkelerinin meliklerinin, makamlarn emniyete almak iin
her yl Sultann huzuruna karak durumlar ve memleketleri hakknda bilgi
verdikleri, fermn ve menrlarnn yenilenmesini istedikleri bilinmektedir.
781

II. Gys'd-dn Keyhsrevin ilk yllarnda da ayn durum devam etmitir ki
Simon de Saint Quentinin verdii bilgiler bu dneme aittir. Dolaysyla her ne
kadar mellifin verdii bilgiler ksm bir liste mahiyeti tasa ve shhati
hakknda baz tereddtler olsa da sz konusu dnemde Trkiye Seluklu
ordusunda bulunan tbi devlet kuvvetlerinin says hakknda bir hkme
varmaya yardmc olmaktadr. Buna gre:
Kk Ermenistan kral, Trk sultanna 300 mzrakla (lance) drt ay
hizmet etmekle ykml tutuluyordu. Bunun yan sra Muhammed yasasn
ylda iki kez en byk kentte ilan etmeyi ve topranda ortasnda Sultann yer
ald paray tedavle sokmay stleniyordu.




780
Kaydn devamnda unlar sylenmektedir: Bu blgelerdeki Mslman ve Hristiyan emrler ile
am melikleri kendilerini onun klesi (gulm) sayarlar, onun dvnndan ve derghndan emir alrlard.
Sikkelerini, minberlerini ve lkelerinin nakidlerini (nkud-i memalik), samimi dualar ve gerek
vgler syleyerek onun kutlu lakaplar ve mbarek ismiyle ereflendirirlerdi Onun derghnn
hkmlerine uymay, onu uygulamay, lkelerinin selameti, devletlerinin kalcl, g ve
kuvvetlerinin devam iin gerekli sayarlard. Vergileri, mallar, hediye ve balar onlara hibir zarar
vermeden ve hi geciktirmeden devlet hazinesine (hazne-i mire) ulatrrlard. Eer bir kimse o
konuda ihmallik etse dier snr muhafzlarna (merzbn) ve bakalarna ders olacak ekilde o
davrannn cezasn ve kurallara uymamann karln grrd. (bn Bb, s.223-224.)
781
bn Bb, s.228-229. (Cenb, Ald-dn Keykubdn hakim olduu ehirler arasnda Konya ve
oraya bal bulunan yerler ile Aksaray, Kayseri, Aydn, Mentee, Saruhan, Hamid,
Germiyanoullarnn lkeleri, Gerede, Kastamonu, Ankara, Malatya, Mara, Elbistan, Tokat, Amasya,
Niksar, Erzincan, Sinopu saymaktadr (20-21.)
183



Namrun (Lambron) beyi, Sultan nereye isterse oraya gitmek zorunda
olan 29 mzra (lance) onun emrine veriyordu.
Vatachius (Vatatzes) da 400 mzrakla (lance) onun hizmetinde
olacakt, Sultan ne zaman ve ne kadar isterse.
Trabzon beyi ona 200 mzrak (lance) veriyordu.
Haleb (Alapia) sultan her istendiinde 1000 mzrakla (lance)
hizmetinde olacakt.
Malatya, Ayntab (Antep) ve Mardin (Meredin) beyleri, Hama (Hameta)
ve Hums (Camella), am (Damascus), Meyyfrkn (Monferanquin), Amman
(Haaman) emrleri de ballk szlemesi yaparak ve yemin ederek, herhangi
bir dmana kar ellerinden geleni yapmay stlenmilerdi.
782

Simon de Saint Quentinin verdii bilgileri deerlendirmeye
gemeden nce bir hususu akla kavuturmak istiyoruz: Grld zere
mellifin zikrettii saylar, bn Bbnin daha nceki dnemler iin verdii
saylardan olduka azdr. Bunun yannda tbi devlet kuvvetlerinin hepsinin de
lance yani mzrak olarak nitelendirilmi olmas dikkat ekicidir. Bu kayttan
hareket eden baz yazarlar, lance ifadesinin sz konusu kuvvetlerinin
kulland silaha iaret ettiini varsaymak suretiyle Simon de Saint Quentinin
kaydettii btn yardmc kuvvetlerin mzrakl asker olduunu yargsna
varmlardr.
783
Gerekten de sz konusu kuvvetlerin silah ve tehiztnn
tbi hkmdar tarafndan karland dnlecek olursa, mellifin bu
hususu belirtmek zere lance ifadesini kulland akla gelebilir. Ancak bu
yaklamdan hareket edildii takdirde Trkiye Seluklu ordusundaki btn
tbi devlet kuvvetlerinin mzrakl asker olduunu kabul etmek icap eder ki
byle bir yaklamn gereki olmayacaktr.




782
Simon de Saint Quentin, s.51.
783
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.114.
184



Hlbuki Ortaa Avrupas asker literatrnde lance tabirinin bir
svari ve bu svariye bal sava ve hizmetkrlardan oluan bir birlii ifade
ettii ve bir lance/mzran, ortalama be savadan olutuu
anlalmaktadr
784
. Bu durumda Simon de Saint Quentinin lance tabiriyle
tek bir mzrakl askeri deil, ortalama be savadan oluan bir birlii
kastetmi olduuna hkmedilebilir. Bylece mellifin kaydettii tbi devlet
kuvvetlerinin hepsinin mzrakl asker olmad anlald gibi bir lancenin
tam tehiztl be askere karlk geldii dnlrse sz konusu kuvvetlerin
says da daha gereki bir sayya ular.
Dikkat edilmesi gereken dier bir husus da Simon de Saint Quentinin
verdii rakamlarn, II. Gysd-dn Keyhsrev dnemine ait olmasdr. Daha
nce de belirttiimiz gibi tbiiyyet muhedelerinin muhtelif vesilelerle
yenilendii, yenilenen her muhedede daha nce belirlenmi olan asker
saysnn deiebildii gz nnde bulundurulacak olursa, bu hususun nemi
daha iyi anlalr. Esasen sadece Simon de Saint Quentinin deil bn Bbnin
verdii rakamlarn da hangi dnem iin verilmise o dnem iin geerli
olduu unutulmamaldr. phesiz yenilenen muhedenmelerde bir nceki
muhede ahkamna sadk kalnm olmas da ihtimal dahilinde bulunmakla
beraber, bunu teyit edecek malumatta sahip deiliz. Dolaysyla szgelimi
Kilikya Ermeni Krallyla I. zzd-dn Keykvus dneminde imzalanan
sevgengnamede belirtilen asker says ile Ald-dn Keykubd veya II.




784
Bir lancenin ka savadan olutuu konusunda farkl kaytlar bulunmaktadr. Mallet, XIV.
yzylda Floransadaki cretli askerlerin ald cretle ilgili verdii bilgide kiiden oluan bir
lancenin ylda 40 filorin aldn sylemektedir (Mallet, Mercenaries and Their Masters, s.136.).
Baz yazarlar, tam tehiztl be veya alt savadan olutuu sylerken (Elements of Military Art
and History, (Ed. De La Barre Duparcq-Translated and Edited: Brig.-Gen. George W. Cullum) New
York 1863., s.105.; Sir John Hawkwood (L'Acuto): Story of a Condottiere, s.39.; Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.346-347.), bazlar da bu saynn deiik dnemlerde ve deiik
lkelerde farkllk gsterdiini, bununla beraber ten az, altdan fazla olmadn ifade etmilerdir
(Charles Mills, History of Crusades: For the Recovery and Possession of the Holy Land, I.,
London 1821., 127-128.); Ayrca bkz., David Nicolle, Saladin and the Saracens: Armies of the
Middle East 1100-1300, (Osprey Military: Men-at-arms Series: 171), London 1986., s.34.; Bombaci,
a.g.m., s.352.
185



Gysd-dn Keyhsrev dneminde belirlenen asker saysnn farkl olmas
gayet doal olup bunu kaynaklar arasndaki tutarszlk gibi grmemek gerekir.
Grld zere Simon de Saint Quentin, I. zzd-dn Keykvus
dneminde yaplan tbiiyyet antlamasna gre asker gndermeyi taahht
ettiini bildiimiz, fakat saysn tespit edemediimiz Trabzon Rum
mparatorluunun 200 lance yani 1000 asker, yine I. zzd-dn Keykvus
dneminde imzalanan tbiiyyet antlamasnda 500 svari, Ald-dn
Keykubd zamannda imzalanan sevgendnmede ise 1000 svari ve 500
arh gndermeyi taahht eden Kilikya Ermeni Krallnn ise 300 lance
yani 1500 asker gndermeyi taahht ettiini kaydetmektedir. Namrun
(Lambron) Senyr de Sultann emrine 29 lance yani 145 asker vermitir ki
Kirakosa gre Ald-dn Keykubd dneminde Kilikya Ermeni Krall
Hetumla yaplan antlamay, Lambron (Namrun) Senyr imzalamtr.
785

Gerek Trabzon Rum mparatorluu gerekse Kilikya Ermeni
Krallyla imzalanan sevgendnme suretleri mnasebetiyle her iki devletin
ne ekilde tbiiyyet altna alndklar, yaplan ahidnmelerin hangi artlar
altnda imzalanp hangi hususlar ierdiklerinden daha nce bahsetmitik.
Simon de Saint Quentinin, bn Bbnin kaytlarna dayanan bu bilgileri teyit
ettiini sylemek mmkndr
786
. Bununla beraber mellifin, Kilikya Ermeni
Krallnn gndermeyi kabul ettii kuvvetin drt ay hizmet etmekle ykml
tutulduu eklindeki ifadesine ne bn Bbde ne dier kaynaklarda tesadf
edilmektedir. Esasen tbi devlet kuvvetlerinin, Sultann istedii veya gerek
grd zamanlarda, tbi hkmdarlara fermn gnderilmek suretiyle celb
edildii dnlecek olursa, metb hkmdarn hizmetinde bulunduklar




785
Kirakos, s.152-153.
786
Lancenin ortalama 5 kiiyi ifade ettii farzedilirse, Simon de Saint Quentinin kaydna nazaran
Kilikya Ermeni Krallnn gndermeyi taahht ettii asker says 1500 kii demektir ki bu say,
Kilikya Ermeni Krallyla Ald-dn Keykubd dneminde imzalanan sevgendnmede belirlenen
asker saysyla ayndr.
186



zaman iin herhangi bir snrlamann sz konusu olmad, sefer veya
vazifenin sresine bal olarak hizmet sresinin de deiebilecei sylenebilir.
Bu bakmdan mellifin drt ay hizmet etme ykmlnden neyi kastettii
tam olarak anlalamamaktadr. Bununla beraber bu ykmllnn, Kilikya
Ermeni Krallna hss bir uygulama olduu veya mellifin, tbi devlet
kuvvetlerinin genellikle sefer mevsiminde yani bahar ve yaz aylarn
kapsayan dnemlerde celb edilmesine
787
iaret amacyla bu ifadeyi kulland
tahmin edilebilir.
Mellifin, 400 lance yani 2000 asker ile Sultann hizmetinde
olduunu syledii znik Rum mparatoru Vatachius (Vatatzes)in Trkiye
Seluklu Devletine tbiiyyeti ve bu stat gerei yardmc kuvvet gndermesi
meselesi tartmaldr. Zira Simon de Saint Quentin dnda hibir kaynakta
Vatatzesin Trkiye Seluklu Devletine tabi olduu ve bu stats gerei
yardmc kuvvet gnderdii konusunda kesinlik arzeden bir bilgi mevcut
deildir. Her ne kadar baz yazarlar, Simon de Saint Quentinin bu kayd ile
bn Bbnin, Leker vilyetinden gelip Trkiye Seluklu ordusuna katlan ve
Khta Muhasarasnda (1226) nemli rol oynayan Fardahla oullar arasnda
balant kurmular ve bu suretle bn Bbnin, Simon de Saint Quentini teyit
ettiini sylemiler ise de bu iddiann gereki olmad ortadadr. Nitekim
daha nce de belirttiimiz gibi mellifin verdii bilgiler 1226 yl sonrasnda
aittir. stelik bn Bb, Khta Muhasaras mnasebetiyle verdii bilgide znik
Rum mparatoru Vatatzes tarafndan gnderilen bir ordudan deil, Leker
(-') (Laskaris) memleketinden gelen ve evld- Fardahla (`= `)




787
Ald-dn Keykubd dnemine ait bir kaytta servern- sipha gnderilen bir fermnla bahar
mevsimi gelince askerleri sonbahar gibi renkli yapraklarla sslemelerini, onlar hizmete hazr ve sava
trenine uygun hale getirmeleri emredilmitir (bn Bb, s.293.). Yine II. Gysd-dn Keyhsrev
dneminde Meyyfrkn zerine yaplan seferi, bir yandan iddetli ya dier yandan Halifenin iki
tarafn sulh yapmasn isteyen mesaj zeri durdurulmu ve Sultan, aralarnda tbi emrlerin de
bulunduu kumandanlarna askerlere evlerine dn izni verilmesini, onlarn sava iin
hazrlanmalarn ve baharn balarnda kendilerine fermn (tevk) ulat zaman durup elenmeden
hizmete komalarn istemitir (bn Bb , s.510.)
187



adyla bilinen be kardeten bahsetmektedir. Dolaysyla bu be kardei,
znik Rum mparatorluu tarafndan gnderilen tbi devlet kuvvetleri olarak
nitelendirmek mmkn deildir
788
.
Bunun yannda Vatetzesin sz konusu tarihte Trkiye Seluklu
Devletine tabi olduunu gsteren baka bir bilginin olmamas da Simon de
Saint Quentinin kaydn tartlr hale getirmektedir. Esasen kaynaklarda ilk
znik Rum mparatoru Thedore Laskaris (1204-1222)in Trkiye Seluklu
Devletini metb olarak tanyp
789
hara verdiine
790
, gerek Thedore Laskaris
gerekse ondan sonra znik tahtna oturan Ioannes III Dukas Vatatzes (1222-
1254)le Trkiye Seluklu sultanlar arasnda baz antlamalar yapldna
791





788
Daha nce de belittiimiz zere znik Rum mparatorluu ordusunun muhtelif kkenlerden gelen
cretli askerle takviye edildii, bu cretli asker arasnda phrerios veya phrerioi yani
birader/biraderler denilen Hospitalier ve Templier tarikat ovalyelerinin de bulunduu bilinmektedir
(Vasiliev, a.g.e., II, s.514-515.; Angelov, s.100, 138-139, 218, 225, 307.; Gravett-Nicolle, a.g.e., s.64.;
Bartusis, The Late Byzantine Army, s.12, 137-306.). Fardahla oullar denen be biraderin, znik
Rum mparatorunun hizmetinde bulunup daha sonra Trkiye Seluklu Sultannn hizmetine giren
cretli askerler olmas kuvvetle muhtemel olup bn Bbnin sonraki kaytlarda karmza kan Frank
cretli askerlerin lideri ('- -=) Fardahla da bunlardan biri olmaldr. Bu konu hakknda cretli
askerler bahsinde bilgi verilmitir.
789
bn Bb, Laskarisin 1204 ylnda Trkiye Seluklu tahtnda oturan III. Kl Arslana harac
verdiini kaydetmitir (bn Bb, s.76.). znik Rum mparatorluunun bu yllarda Trkiye Seluklu
Devletine tabi olduunu gsteren dier bir hadise de udur: stanbulun Latinler tarafndan igali
srasnda stanbulda bulunan I. Gyseddin Keyhsrev, znik Rum Devletinin kurucusu Laskaris gibi
stanbuldan ayrlmak zorunda kalm ve stanbul yaknlarnda bulunan kaynpederi Manuel
Mavrozomese snmtr (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.169.); Ebul-Ferece, II., s.474.). bn Bb,
Gysd-dn Keyhsrevin bir Frankla yapt dellodan sonra, Franklar tarafndan zarar grmemesi
iin Mavrozomesin yanna gnderildiini kaydetmitir (s.56-57.). II. Rknd-dn Sleyman h
vefat ve yerine ocuk yataki III. Kl Arslann gemesi zerine baz devlet ricali I. Gysd-dn
Keyhsrevi Konya tahtna davet etmilerdir. Konyaya doru yola kan Gysd-dn Kyhsrev,
znike vardnda Laskaris, Ben Sultan Rknd-dnin oluyla ar yeminler ederek anlama yap-
tm. Anlama metninde yle szler var ki, hibir yorum onlar deitirmeye veya inemeye yetmez.
Onun iin imdi ben, senin lkemin topraklarndan kp da o Melike saldrmana ve onun hayatna
zarar vermene izin veremem demek suretiyle Sultann lkeden kn yasaklamtr (bn Bb,
s.80.). Bu hadiese de Laskarisin 1204ten itibaren Trkiye Seluklu Devletine tabi olduunu
gstermektedir.
790
bn Bbnin kaydna gre I. Gyseddin Keyhsrevin 1211 ylnda Laskaris zerine yapt seferin
sebebi, Laskarisin harac ve vergi (' =) gndermekte, emir ve yasaklara uymada isteksiz
davranmas, tembellik ve geviklik gstermesidir (bn Bb, s.103.).
791
Toplu bilgi iin bkz., Ostrogorsky, a.g.e., s.397-398, 406., Turan Seluklular Zamannda
Trkiye, s.278-282, 299-300, 448-449.; Cahen, a.g.e., s.129-131; 142-143.; Baykara, I. Gysd-dn
188



dair bilgiler olmakla beraber, iki devlet arasndaki ilikilerin hukuk boyutu tam
anlamyla akla kavumu deildir. Ancak tarih hadiseler incelendiinde
Trkiye Seluklu Devleti ile znik Rum mparatorluu arasndaki ilikilerin,
zannedildii gibi tabii bir dostluk ve ittifak erevesinde devam etmedii
ortaya kmaktadr. ki devlet arasndaki gerginlik, sonra Vatatzes dneminde
had safhaya ulam ve Trkiye Seluklu tahtnda Ald-dn Keykubdn
bulunduu bu dnemde Trkiye Seluklu Devletine kar bizzat Vatatzes
tarafndan sefer (1222, 1225, 1231) yaplmtr
792
.
Bu durumda znik Rum mparatorluunu, zellikle Vatatzes
dneminde Trkiye Seluklu Devletine tbi bir devlet olarak varsaymak
olduka zordur. Bununla beraber iki devlet arasnda, Mool tehlikesine kar
bir ittifak oluturulduu ve bunun iin baz yazarlarn Kseda Savandan
nce baz yazarlarn ise bu savatan sonra imzalandn syledikleri bir




Keyhsrev, s.33; Koca, zzeddin Keykvus, s.62.; Arabac, a.g.t., s.2-6, 10, 13-14, 46-52.; Yusuf
Ayn, Seluklu-Bizans likileri, s.598-617.
792
znik Rum mparatorluu ile Trkiye Seluklu Devleti arasndaki ilikileri etraflca incelemek
konumuzun haricindedir. Ancak iki devlet arasnda tabii bir dostluk ve ittifak halinin mevcut olduu,
bu durumun Trkmenlerin sebep olduu baz snr atmalarndan teye gitmedii eklindeki yaygn
kanaate katlmadmz belirtmeliyiz. Her ne kadar znik Rum mparatorluunun Latinlerle, Trkiye
Seluklu Devletinin ise Doudan gelen gailelerle megul olmas sebebiyle birbirleriyle ciddi
atmalara girmekten kandklar bilinmekte ve kaynaklarda iki devlet arasnda meydana gelen
byk asker hadiseler hakknda fazlaca malumata rastlanmamakta ise de hem Trkiye Seluklu
Devletinin hem de znik Rum mparatorluunun jeopolitik konumlar, siyas ve iktisad hedeflerinin
iki devleti kar kar karya getirmesi kanlmazdr. Nitekim yaplan btn antlamalara ramen iki
devlet arasndaki gerginliin hibir zaman azalmamas bunun en bariz gstergesidir. John S. Langdon,
bu gerginliin zellikle Vatatzes dneminde had safhaya ulap, ciddi atmalara vardn ortaya
koymutur (John S. Langdon, Byzantium's Last Imperial Offensive in Asia Minor: The
Documentary Evidence for and Hagiographical Lore About John III Ducas Vatatzes Crusade
Against the Turks, 1222 or 1225 to 1231, New York 1992.). Bu konuda ayrca bkz., Michael Angold,
A Byzantine Government in Exile: Government and Society under the Laskarids of Nicaea,
1204-1261, (Oxford University Press), London 1975.; Alice Gardner, The Lascarids of Nicaea: The
Story of an Empire in Exile, London 1912.; Alexes G. C. Savvides, Byzantium in the Near East:
Its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the
Mongols, A.D. (1192-1237), (Kentron Vyzantinon Ereunon), Thessalonike 1981.; Ostrogorsky, a.g.e.,
s.396-397.; ahin Kl, Ykselme Devri Seluklu-Bizans likileri, s.625-627.
189



antlama yapld bilinmektedir
793
ki Simon de Saint Quentinin kaydnn, bu
anlamada kararlatrlan yardm kuvvetine iaret ettii dnlebilir. Ancak
kaynaklarda bu anlama hakknda da etrafl malumat bulunmamas, kesin bir
ey sylemeye imkn vermemektedir.
Simon de Saint Quentinin 1000 lance yani 5000 asker vermeyi
taahht ettiini syledii Haleb Sultanl ve tbiiyyet antlamas ve
sevgendnmeler imzalamak suretiyle herhangi bir dmana kar ellerinden
geleni yapmay kabul ettiklerini kaydettii, fakat gndermeyi taahht ettikleri
asker says hakknda bilgi vermedii Malatya, Ayntab ve Mardin (Meredin)
beyleri, Hama (Hameta) ve Hums (Camella), am (Damascus) ve
Meyyfrkn (Monferanquin) ve Amman (Haaman) emrleri ise Trkiye
Seluklu Devletinin dou ve gneydousunda bulunan blge ve ehir hkimi
beylerdir. Hemen hepsi Artuklu ve Eyyb hanedanlarna mensup olan bu
emrler, zaman zaman tbi sfatyla zaman zaman da yaplan ittifaklar
mnasebetiyle Trkiye Seluklu ordusuna yardmc kuvvet gndermilerdir.
Ancak ou devletler aras mnasebetlere etki edecek derecede gce sahip
olmayan bu emrler, blgede hkimiyet tesis etmeye alan Trkiye Seluklu
Devleti ile Msr Eyyb Sultanl arasnda sk sk saf deitirmitir. Al'd-
dn Keykubd (1220-1237) dneminde Dou Anadolu ve Suriyede etkinliini
artran Trkiye Seluklu Devleti
794
, II. Gys'd-dn Keyhsrev dneminde




793
Ostrogorsky, a.g.e., s.406.; Vasiliev, a.g.e., II, s.531.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,
s.448-449; Arabac, s.48-49.
794
bn Bb, am, Diyar- bekr, Rabia, Musul, Cezre, Yemen, Taif, Dmak ve Sis lkelerinin
meliklerinin, makamlarn emniyete almak iin her yl Ald-dn Keykubdn huzuruna karak
durumlar ve memleketleri hakknda bilgi verdikleri, fermn ve menrlarnn yenilenmesini
istedikleri bilinmektedir (bn Bb, s.228-229.). Ald-dn Keykubd metbu tanyarak adna sikke
darbettiren melikler hakknda bkz., Halit Erkiletliolu, Sultan I. Ald-dn Keykubd Adna Metb
Meliklerce Bastrlan Mterek Sikkeler, S Seluklu Aratrmalar Merkezi, Seluk Dergisi, Say 3
(1988)., s.89-95.; Yap Kredi Sikke Koleksiyonu Sergileri, III, s.37.
190



Eyyb hkimiyetini tam anlamyla krm ve blgedeki meliklerin tamam
tbiiyyet altna alnmtr
795
.
am, Diyar- bekr, Rabia, Musul, Cezre, Yemen, Taif, Dmak ve Sis
lkelerinin meliklerinin, makamlarn emniyete almak iin her yl Sultann
huzuruna karak durumlar ve memleketleri hakknda bilgi verdikleri, fermn
ve menrlarnn yenilenmesini istedikleri bilinmektedir.
796

Sz konusu emrler ierisinde bizim amzdan en nemlileri Eyyb
melikleri olup
797
bu meliklerle ile Trkiye Seluklu Sultanlar arasndaki iliki,
dnemin siyas gelimelerine bal olarak srekli deimitir
798
. Bazen
karlkl dostluk antlamalar, ittifaklar yapld gibi bazen de blgedeki dier
devletleri de etkileyen atmalar yaanmtr. Bu atmalarda her iki
devlette yaanan saltanat mcadeleleri etkili olmutur. Saltanat
mcadelesine giren baz Seluklu meliklerinin Eyyblerden destek aldklar




795
II. Gysd-dn Keyhsrev dneminde de midin fethinden sonra Meyyfrkn (Silvan), Mardin,
Cezre (Cizre), Musul ve Hsn- Keyfa (Hasankeyf) shiblerinin, midin alnn kutlamak iin
eliler gnderip ve mlklerinin menrlarn yenileyerek Sultann adn tayan sikkeler
darbettirdikleri, onun adna hutbe okuttuklar bilinmektedir (bn Bb, s.497-498.)
796
bn Bb, s.228-229.
797
Selahaddin Eyyb ldnde on alt erkek ocuu bulmaktayd. lke, bu ocuklar, kardeleri ve
yeenleri arasnda paylatrd: Msr diyar olu Aziz madddin Ebu'l-Feth'e, Dmak ve evresi
byk olu Efdal Nureddin Ali'ye, Halep mntkas olu Zhir Gazi Gysd-dn'e; Kerek, obek,
Caber ve Frat tesi birok beldeler de kardei dil'e, Hama ve oraya bal baka kazalar da
kardeinin olu Melik'l-Mansur Muhammed b. Takiyyddin mer'e, Humus, Rahbe ve dier
beldeler ise Esedddin b. irkuh b. Nasrddin b. Muhammed b. Esedddin irkuhu'l-Kebir'e, btn
vilayet ve kazalaryla birlikte Yemen ise kardei Zahireddin Seyf'l-slm Tutekin b. Eyyb'a,
Baalbek ve oraya bal kazalar Emced Behrmah b. Ferruhah'a, Basra ve kazalar Zafir b. Nasr'a
verildi (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.89-90.); bn Kesr, XIII, s.6.). Selahaddin'in vefatndan sonra
veliahdi el-Melikl-Efdal saltanatn ilan etmi ve devlet bykleri ve emrler ona beyat etmilerdir.
Ancak ksa sre sonra saltanat mcadeleleri balam ve el-Efdal ve dier Eyyb meliklerine galebe
alan Selahaddinin kardei el-Melikl-dil, Eyyb tahtna oturmutur. Bundan sonra da Eyyb
melikleri arasndaki mcadele devam etmitir. Eyyb melikleri ve hkm srdkleri blgeler
hakknda bkz., (Philip Khuri Hitti, History of Syria, Including Lebanon and Palestine, (Publisher
Gorgias Press), 2004., s.627 vd.; Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.88-90 vd. 389.).
798
Toplu bilgi iin bkz., Sleyman zbek, Trkiye Seluklular-Eyyb likileri 1175-1250, (A..
SBE Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1995.
191



grld gibi, Eyyb melikleri de kendi aralarnda meydana gelen
mcadelelerde Trkiye Seluklu Devletine snmlardr
799
.
Eyyb melikleri arasnda Trkiye Seluklu Devleti tbiiyyetini kabul
eden ilk emrin Sumeysat (Samsat) hkimi el-Melikl-Efdal Nureddin Ali
(1193-1225) olduu anlalmaktadr
800
. Selahaddin Eyybnin byk olu
olan el-Melikl-Efdal, Msr Sultan olan amcas el-Melikl-dil Ebu Bekrin
Mardin, Suru ve Resulayn, kardei Haleb Shibi el-Melikz-Zhirin de
Necm Kalesini zapt etmesi (599/1202) zerine II. Rkned-dn Sleyman
ha eli gndererek, onun tbiiyyetini kabul ettiini, hutbelerde onun adn
okutup, onun namna para darp ettireceini bildirmitir. el-Melikl-Efdalin
tbilik teklifini kabul eden Sleyman h, el-Efdale hilat gndermitir. Bu
hilat giyen el-Efdal, Sumeysatta Sleyman h adna hutbe okutarak
tbiiyyet artlarn yerine getirmitir
801
. el-Melikl-Efdal, amcasnn blgedeki
tehdidinin devam etmesi zerine, II. Rknd-dn Sleyman hdan sonra
tahta geen I. Gys'd-dn Keyhsrev dneminde de Trkiye Seluklu




799
Mesela Muizzd-dn Kayser h, iki defa Eyyb sultanlarna snmtr. Birincide, II. Kl
Arslann lkeyi taksimi srasnda hissesine den Sivas ile yetinmeyen Kutbeddin Melikhn,
Malatyay Muizzd-dn Kayser hdan alp kendisine vermesi iin pederini zorlamas zerine
Salhaddin Eyybnin himayesine snm (1191) ve hadiseleri ona anlatp ikyet etmitir.
Selahaddin Eyyb Seluklu ehzadesine ok iyi davranm, eitli ikramlarda bulunmu, kendisine
yardm etmeyi vaadinde bulunarak yeeni ile evlendirmitir (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.73-74.);
Ebul-Ferec, II, s.458, Ebul-Fid, III., s.103.; bnl-Verd, II, s.157.; en-Nveyr, XXVII, s.98.;
Mneccimba, s.22.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.227, 243; remi, a.g.t., s.102 n.).
Kayser hn ikinci defa Eyyblere snmas ise 1200 ylndadr. II. Rknd-dn Sleyman ha
itaati kabul etmeyen Kayser h, Sultann Malatyaya zerine hareketi sonrasnda kaynpederi el-
Melikl-dile snmtr (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.170.); Ebul-Ferec, II., s.474; Ebul-Fid,
III., s.126.; remi, a.g.t, s.102, 123.).
800
el-Melikl-Efdal, Selahaddin Eyybnin byk olu olup babasnn vefat srasnda Dmak naibi
idi. Selahaddin Eyyb vefat etmeden nce onu veliaht tayin etmi ve devlet bykleri ve emrler ona
beyat etmilerdi (bn Kesr, XII., s.319.). Ancak amcas el-Melikl-dil ve dier kardeleri
tarafndan bu blgeler elinden alnmt. el-Efdal, elinden kan blgeleri tekrar kazanmak iin
mcadeleye girise de baarl olamam ve Sumeysat'a gelmiti (1202). lm tarihi olan 622/1225
ylna kadar da burada kald (bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.388.)
801
Ebul-Ferec, II, 475-476.; bn Vsl, III, 152.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.156.); Ebul-Fid,
III., s.129.; bnl-Verd, II., s.180.; Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of
Damascus, 1193-1260, s.435.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.260.; Selim Kaya, a.g.t.,
s.92.; remi, a.g.t., s.108.
192



tbiiyyetinde kalmtr. Konyada ikinci kez Trkiye Seluklu tahtna oturan
(1205) I. Gys'd-dn Keyhsrevi Kayseride ziyaret eden el-Melikl-Efdal,
yeni Sultana itaatini onun adna hutbe okutmutur arz etmitir.
802

Kaynaklar, Smeysat Eyyb Meliki el-Efdalin, Gys'd-dn
Keyhsrevin itaatine girmesiyle, Sultann byk bir kuvvet kazandn ifade
etmekle beraber
803
, el-Efdal ile imzalanan tbiiyyet anlamalar hakknda
bilgimiz olmad iin el-Efdalin Trkiye Seluklu ordusuna ne kadar asker
gndermeyi kabul ettii konusunda bir ey syleyemiyoruz. Her ne kadar
kaynaklarda, el-Efdalin, Sultann emri zerine 6000 kiilik bir kuvvetin
banda, el-Melikl-Erefin destei ile Hsn- Ziyd (Harput) muhasara
eden mid Artuklu hkmdar Kara Arslann torunu Nsrd-dn
Muhammede kar hareket ettiine dair bir kayda rastlansa
804
da bu kuvvetin,
el-Melikl-Efdalin Trkiye Seluklu ordusuna gndermeyi taahht ettii
askerlerden mi olutuu, yoksa sz konusu askerlerin Seluklu kuvvetleri
olup el-Efdalin sadece bu kuvveti kumanda etmek zere mi grevlendirildii
aka anlalamamaktadr.
el-Melikl-Efdali Trkiye Seluklu ordusuyla beraber grdmz
dier bir asker harekt da I. zz'd-dn Keykvusun Haleb seferidir (1218).
Bilindii gibi Haleb Eyyb emri el-Melikz-Zhrin lmnden sonra Haleb
tahtnda ortaya kan karklktan istifade etmek isteyen zz'd-dn Keykvus,
baz Haleb emrlerinin de telkiniyle
805
tbii durumunda olan el-Melikl-




802
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.170.); bn Kesr, XIII, s.41.; Ebul-Ferec, II., s.486.; bnl-Verd,
II., s.183.; Mneccimba, s.28.; Cenb, s.14.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.277.;
remi, a.g.t., s.110.
803
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.170.); bn Kesr, XIII, s.41.; Ebul-Ferec, II, s.486.
804
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.171.); Ebul-Ferec, II., s.487.; Cenb, s.14-15.; Osman Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s. 277. remi, a.g.t., s.111.
805
Haleb emrleri ve halkn bir ksm, zzd-dn Keykvusa tabi olma dncesinde idiler. Bu
sebeple Sultana, Sumeysat Emri el-Melikl-Efdali yanna alp onun kardelerinden grd
muamelelerden mteessir olduunu, Selahaddin'in byk olu olmas dolaysyla babasnn saltanatn
kendisine iade etmek istediini bildirmek suretiyle hareket etmesini telkin etmilerdir (bnl-Esr,
193



Efdalle bir anlama yapm ve daha sonra Haleb zerine yrmtr
806
.
Selahaddin Eyybnin byk olu ve veliahdi olmas hasebiyle blge halk ve
emrlerin tevecchn kazanm olan el-Melikl-Efdal ile zzd-dn
Keykvus arasnda yaplan anlamada el-Melikl-Erefin elinde bulunan
Urfa ve Harran havalisinin zzd-dn Keykvusa, Halebin ise el-Melikl-
Efdale braklmas kararlatrlm buna karlk el-Melikl-Efdal de zzd-
dn Keykvusa itaatini devam ettireceini ve Halebde Sultan adna hutbe
okutup sikkeyi onun adna darp ettireceini vaat etmitir
807
.
Seferin balamasndan ksa bir sre sonra Raban Kalesi, el-Melikl-
Efdalin askerlerinin de katld kuatma neticesinde ele geirilmi ve
anlama gerei el-Melikl-Efdale braklmtr. Ancak zzd-dn Keykvus,
Raban Kalesinden hemen sonra ele geirilen ve anlama gerei el-Melikl-
Efdale braklmas gereken Tell-Bire Emr Nusretd-dnin kardeini
serleker (sba) olarak tayin etmi ve blgeyi dorudan kendisine
balamtr.
808
Bu durumdan rahatsz olan el-Melikl-Efdal, zz'd-dn
Keykvusa gvenini kaybederek Eyybler saffna gemi
809
ve bu duruma
Trkiye Seluklu emrleri arasndaki ekimeler, Eyyblerin kardklar




(Trke terc., XII, s.307-308.); Ebul-Ferec, II, s.500-501.; bn Vsl, III., s.263.; Ebu'l-Fid, III, s.146,
148.; bnl-Verd, II., s.200-201.; Koca, zzd-dn Keykvus, s.50-51.; remi, a.g.t., s.133-135.)
806
bn Bb, Sultann el-Efdalle yapt antlamadan bahsetmemektedir. Mellif, seferin sebebini
Haleb tahtndaki bolua balamakta ve Sultann buray ele geirerek blgede unutulmaya yz tutan
Seluk hanedan adn tekrar hatrlatmak dncesiyle hareket ettiini ifade etmitir (bn Bb, s.183.).
807
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.308.); bn Nazf, s.74; bn Vsl, III., s.264.; Ebu'l-Fid, III., s.148.;
bnl-Verd, s.200-201.; Humphreys, From Saladin to the Mongols, 1193-1260, s.159.
808
bn Bb, s.187.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.308.); bn Nazf, s.74; bn Vsl, III., s.264.;
Ebu'l-Fid, III., s.149.; ed-Devdr, VII, s.196.
809
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.308-309.); bn Vsl, III., s.264.; Ebul-Ferec, II., s.501.; Koca,
zzeddin Keykvus, s.55-56.; remi, a.g.t., s.137-138.
194



Seluklu emrlerinin Sultana ihanet ettikleri ayias gibi sebepler de
eklenince, sefer baarsz olmutur
810
.
Burada dikkat eken en nemli husus metb hkmdarn, tbi bir
melikle bu tr bir antlama yapmasdr. zzd-dn Keykvusu bu tr bir
davrana iten sebep, Haleb ve Eyyb meliklerinin elinde bulunan dier
blgelerin Selahaddin Eyybnin byk olu el-Melikl-Efdale gsterdikleri
tevecch olmaldr. Ancak klasik metb-tbi ilikileri erevesinde
dnldnde metb hkmdar, tbiine kar byle bir vaatte bulunma
mecburiyetinde deildir. Bu durumda zzd-dn Keykvus ile el-Melikl-Efdal
arasndaki tbiiyyet ilikisinin, asgar had zerine kurulduu sylenebilir.
Haleb Sultanl da Eyyb Meliklerinden biridir. Haleb Emri el-
Melikz-Zhirin baz durumlarda Trkiye Seluklu sultanlaryla ortak hareket
ettii
811
, hatta onlar metbu olarak tandna dair kaytlar bulunmaktadr
812
.
Ancak bu ilikilerin daim olmad, blgedeki g dengelerine bal olarak
srekli deitii grlmektedir. el-Melikz-Zhirin 613/1216 tarihinde lm
ve yerine kk yataki olunun gemesinden sonra ise Haleb emrlii ile
Trkiye Seluklu Devleti arasndaki iliki yeni bir dneme girmitir. Haleb
emrlerinden bazlar, Trkiye Seluklu tbiiyyetini kabul etmiler, ancak I.
zzd-dn Keykvusun blgeye dzenledii seferin baarsz olmas




810
bn Bb, s.192-197.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.309.); bn Nazf, s.74.; bn Vsl, III., s.267.;
Ebul-Fid, III., s.149.; Mkremin Halil (Yinan), Mara Emrleri, TOEM, XV/8 (85), s.85-90.;
Koca, zzeddn Keykvus, s.56-59.; remi, s.139-143.
811
bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.243-244.); Ebul-Ferec, II., s.492.; Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s287.; Kaya, a.g.t., s.140.
812
bn Bbnin kaydna gre, I. zzd-dn Keykvusun Haleb zerine yapmay dnd sefer
ncesinde devlet ricli Sultana Melik Zhirin olunun atalar ve dedeleri, her zaman sizin mensubu
olduunuz hanedann taraftar olmu, itaat ve ballk yolundan hi sapmadklarn, onlardan asker
istendii zaman hediyelerle birlikte gndermekten geri kalmadklarn sylemiler ve byle bir
zamanda o tarafa sefer yapmann doru olmayacan sylemilerdir ve Sultana her zaman yapt
gibi yeni Melike hilat (terif), sancak ve lke menru gndermeyi tavsiye etmilerdir (bn Bb, 183-
184.). Bu kayda gre Haleb emrlerinin nceden beri Trkiye Seluklu Sultanlarnn tbiiyyetini kabul
ettikleri ve tbiiyyet art ve mkellefiyetlerinden olan sair hususlarla beraber asker gnderme
hususuna da riayet ettikleri anlalmaktadr.
195



neticesinde Halebin tamamen Trkiye Seluklu tbiiyyetine alnmas
mmkn olmamtr
813
. I. zzd-dn Keykvustan sonra tahta geen I.
Al'd-dn Keykubd dneminde de itaat altna alnamayan Haleb Meliklii, II.
Gys'd-dn Keyhsrev zamannda Trkiye Seluklu tbiiyyetini kabul
etmitir. II. Gys'd-dn Keyhsrevle gren Haleb emri el-Melikl-
Nsrn elisi bnl-Adm, taziyelerini bildirmi ve vaktiyle Al'd-dn
Keykubdla yaplan ittifak antlamasnn yenilenmesini talep etmitir (1237).
Buna karlk Gys'd-dn Keyhsrev ittifak antlamasn yeniledii gibi,
Tokat kads zzd-dni Halebe gndererek el-Melikl-Nsrn kz ile ev-
lenmeyi ve kendi kz kardeini de ona vermeyi teklif etmitir. Sz konusu
evlilikler gerekletikten sonra Seluklu tbiiyyetini kabul ettii anlalan
Haleb hkmdar, Gys'd-dn Keyhsrev adna hutbe okutmu, sikke
bastrmtr.
814
Bata Dmak (am) olmak zere
815
dier Eyyb meliklerinin
de bu dnemde Trkiye Seluklu tbiiyyetinde olduu anlalmaktadr.
816

Simon de Saint Quentin Haleb Sultanlnn 1000 lance yani 5000
kiilik bir kuvvetle Sultann hizmetine komay taahht ettiini kaydetmekle
beraber bn Bb, Kseda Sava ncesinde Nsihd-dn Fris
kumandasnda Sivasa gelerek Trkiye Seluklu ordusuna katlan Haleb
askerinin 2000 kii olduunu kaydetmitir.
817
Bu kuvvet dnda Shib




813
Bu hususa daha nce temas edilmiti.
814
Haleb hkmdar el-Melikl-Nasr Selhd-dn, 638/1240 tarihinde II. Gys'd-dn Keyhsrev
adna bastrm olduu sikkeleri mevcuttur (Meskkt- Kadme-i slmiyye Katalou, IV., s.229-
231.; Meskkt- Trkmniyye Katalou, s.62, 65, 68.; Cenb, s.21.)
815
Dmak Emri el-Melikl-Erefin, Ald-dn Keykubd dneminde Trkiye Seluklu
Devletinin tabiiyetini kabul ettii bilinmektedir (bn Bb, s.409-410.). Bu durumun II. Gys'd-dn
Keyhsrev dneminde de devam ettii, bu srada Dmak emri olan mdd-dn smail b. Melik
Adilin II. Gys'd-dn Keyhsrev adna bastrd sikkelerden anlalmaktadr (Meskkt-
Kadme-i slmiyye Katalou, IV., s.229-231; Meskkt Trkmniyye Katalou, s.62, 65, 68).
816
bn Bbnin kaydna gre midin fethinden sonra Meyyfrkn (Silvan), Mardin, Cezire (Cizre),
Musul ve Hsn- Keyfa (Hasankeyf) shibleri, midin alnn kutlamak iin emrlere ve Sultana
ayr ayr eliler gndermiler ve mlklerinin menrlarn yenileyerek Sultann adn tayan sikkeler
darbetmiler, onun adna hutbe okutmulardr (bn Bb, s.497-498.)
817
bn Bb, s.520.
196



emsd-dn tarafndan da Haleb civarndan cretli asker topland
bilinmektedir ki 100 bin dinar ve milyonlarca gm dirhem ile blgeye giden
Shib emsd-dnin, bu cretli askerleri 6 aylk erzaklar, sava ara
gereleri ile birlikte hazrlad malumdur.
818
Bu bilgi, tbi devletlerden
kararlatrlan miktarn zerinde kuvvet talep edilmesi halinde bu kuvvetin
masrafnn metb hkmdar tarafndan karlandn gstermesi
bakmndan nemlidir.
Simon de Saint Quentinin verdii bilgiler, bn Bbyi teyit etmesi ve
tbi devlet kuvvetleri hakknda ksm bir liste iermesi bakmndan nemlidir.
Ancak sz konusu listenin, eksik ve doruluu tartlr bilgiler ierdii,
dolaysyla byle bir listeyi esas almak suretiyle yaplacak deerlendirmelerin
kesinlik arzetmeyecei malumdur. Bununla beraber, tbi devlet kuvvetleri
hakknda toplu bilgi bulabildiimiz yegane mehaz olduu dnlecek olursa
en azndan sz konusu kuvvetlerinin Trkiye Seluklu ordusu ierisindeki
orann tespit etme konusunda ipucu verdii sylenebilir.
Gerek bn Bbnin verdii muhedenme rnekleri, gerekse Simon
de Saint Quentinin kaytlar zerinde yaptmz deerlendirmelerin, tbi
devlet kuvvetleriyle ilgili esaslarn tbiiyyet antlamalarnda belirlendii, sz
konusu kuvvetlerin says, nitelii, ne zaman ve ne ekilde orduya katldklar,
silah, tehizt ve sair masraflarnn karlanmas gibi hususlar hakknda
umum bir tablo oluturmaya yeterli olduu kanaatindeyiz. Ancak Trkiye
Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul eden devletlerin, sz konusu
muhedenme rnekleri ve Simon de Saint Quentinin listesinde
zikredilenlerden ibaret olmad, bunlarn dnda da birok hkmdar veya
emrin muhtelif dnemlerde Trkiye Seluklu tbiiyyetini kabul ettikleri
malumdur. Her ne kadar bu hkmdar veya emrlerin hangi art ve




818
bn Bb, s.538-539.
197



mkellefiyetler dahilinde Trkiye Seluklu tbiiyyetini kabul ettiklerine dair
fazla malumatmz olmasa da Trkiye Seluklu ordusuna asker gndermeyi
kabul ettiklerini gsteren kaytlara rastlanmaktadr.
Bu konudaki bir kayda Ald-dn Keykubd dneminde yaplan
1224-1225 tarihli Sudak Seferinde rastlanr. bn Bbnin kaydna gre
Melikl-mer Hsmd-dn oban kumandasndaki Trkiye Seluklu
ordusu, Karadenizi geip
819
Sudaka yaklanca, Sudakllar endieye
kaplmlar ve Hsmd-dn oban karlamak zere bir eli
gndermilerdir. Elinin getirdii mesaj u ekildedir: Biz cihan padiahnn
kullaryz. Onun byk bir orduyu bu sahile gndermesinin sebebini
bilmiyoruz. Eer bc ve gei resmini (resm-i bc ve ubr) demekte ihmal
davrandysak, brakn onu fazlasyla telafi edelim. Fermna uyarak bu zor ii
kolaylatralm. Eer Rus tarafna gitmek istiyorsanz, selvi boylu yiitlerimizi
seip alet ve edevtlaryla size gnderelim de onlar, askerlikte ve kullukta
grevlerini yapp, Sultann dmanlarna kl sallasnlar ve onun yolunda
canlarn feda etsinler.
820

Eli bu mesajla beraber ordunun geri dnmesi halinde kusurlarnn
karln imkn nisbetinde deyeceklerini, kulluk rsumunu yenileyip galiz
yeminler ve salam anlamalarla pekitireceklerini sylemi ve buraya kadar
zahmet ekmi olan ordunun nal bahas
821
50.000 dinar deyebileceklerini
belirtmitir. Ancak bu ifade Hsmd-dn obann hiddetlenmesine sebep
olmu ve eliye orduyu buraya sava pazarn altn karlnda satmak iin
bu tarafa gelmediini, her gelen elinin bo szlerine aldanp iinden
vazgemeyeceini, Sultandan ald fermn uyarnca hareket edip bu




819
Metinde Hazar Denizi denilse de dorusu Karadenizdir.
820
bn Bb, s.311.
821
Nal-baha hakknda bkz., Erdoan Meril, Nal-baha ve Kullanlna Dair rnekler, Belleten,
LX/227, (1996), s.21-32.
198



fermndan yz evirenleri cezalandrp itaat edenleri dllendireceini
syleyerek eliyi geri gndermitir.
822

Anlald kadaryla Sudakllar, Trkiye Seluklu Devletine
itaatlerini arz etmek ve klasik tbiiyyet artlarn kabul ettiklerini bildirmek
suretiyle daha nce de rneklerine rastladmz bir muhede yapmak
istemi ancak bunda baarl olamamlardr. Bununla beraber Kpak
Melikinin malup edilmesi
823
ve Rus Melikinin itaatini arz etmesinden sonra
Sudak kuatan Trkiye Seluklu kuvvetleri karsnda fazla
dayanamamlar ve dier tbiiyyet art ve mkellefiyetleriyle beraber
824

istendii zaman sava yiitlerle saltanat hizmetine katlmay kabul ederek
Trkiye Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul etmek zorunda kalmlardr.
825

bn Bbnin kaytlarndan, Sudakllarla bir tbiiyyet antlamas
yaplp yaplmad aka anlalamamaktadr. Ancak dier tbi devletler gibi
Sudakllarla da bu tr bir antlamann yaplm olmas muhtemeldir. Hatta
bu sefer sonrasnda Trkiye Seluklu tbiiyyetine giren Kpak ve Rus
Melikleriyle de benzer antlamalarn yaplm olmas icap eder ki bu olaydan
sonra Trkiye Seluklu ordusunda karmza kan Rus ve Kpak




822
bn Bb, s.312-313.
823
bn Bbnin bu mcadele esnasnda Kpak kuvvetlerini Trk, Seluklu ordusunu ise Rum ordusu
olarak nitelendirmesi dikkat ekicidir (bn Bb, s.314-318.)
824
bn Bb, kaydna gre Sudakllar unlar sylemilerdir: Her yl buyurduunuz miktarda hara
deyelim. Bize ykleyeceiniz bc verelim, bu diyarda alnan veya kaybolan tccar mallarn
aratrp bulalm ve onlan sahiplerine iade edelim. Askerlerin emrlerinden, huzurun byklerinden bu
lkenin emrliine veya zeamete tayin edeceiniz kimseye can u gnlden hizmet edelim. Kendi z
ocuklarmz rehin olarak padiahn derghna gnderelim. Bizden grev istendii zaman sava
yiitlerle saltanat hizmetine katlalm. Bu szlerin aksine davranrsak, kanmz, malmz, oluk
ocuklarmz size helal olur dediler (bn Bb, s.328.)
825
Bir cami ina edilen, kad, imam ve mezzinler gnderilen Sudakta Seluklu hkimiyetinin ne
kadar devam ettii kesin olarak bilinmemektedir. Bununla beraber Moollarn blgeyi tekrar ele
geirdikleri 1239 ylna kadar devam ettii tahmin edilebilir. Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.359; Bu sefer hakknda toplu bilgi iin bkz, A. Yakubovski, bn-i Bibi'nin XIII. Asr
banda Anadolu Trklerinin Sudak, Polovets (Kpak) ve Ruslara Kar Yaptklar Seferin Hikayesi",
(ev. smail Kaynak), A DTCFD, XII (1954), s.207-226.; Uyumaz, a.g.e., s.34-38.
199



askerlerinin, bu melikler tarafndan gnderilen tbi devlet kuvvetleri olduklar
sylenebilir.
Tbi meliklerin Trkiye Seluklu ordusuna asker gndereceklerini
beyan etmelerine dair bir baka rnek de yine Ald-dn Keykubd
dnemine aittir. bn Bbnin kaydna gre Ald-dn Keykubd, Trkiye
Seluklularnn sadk tbilerinden Erzincan Mengcek Beyi Behrm hn
826

lmnden sonra (1225) yerine geen, fakat tbiiyyet art ve
mkellefiyetlerine
827
aykr hareketlerde bulunan Ald-dn Dvud h
zerine yryp Erzincan dorudan Trkiye Seluklu Devletine baladktan
sonra (1228)
828
, orduyu Dvud hn kardei Melik Muzafferd-dn
Muhammedin idaresindeki Kogonya (ebinkarahisar) ve Melik Rknd-dn
Cihan hn idaresinde bulunan Erzuruma yollamtr. Orduya, hibir
ekilde halka zarar verilmemesini emreden Sultan, Melik Rknd-dn
Cihanh ile Melik Muzafferd-dnin bu hareket karsnda nasl bir tavr
alacaklarn beklemeye balamtr.
829
te bu srada Sultann askerlerinin
lkesine girdiini ve baz yerlerin saltanat dvnnn ynetimine getiini
renen Erzurum Hkimi Melik Rknd-dn Cihan h, bir yandan ok
miktarda hediye ve yolluk hazrlayarak ordunun emrlerine yollarken, dier




826
Behrm h, altm yl (1165-1225) boyunca Seluklulara tbi bir bey olarak kalmtr (bnl-Esr,
(Trke terc., XII, s.441.)
827
bn Bbnin verdii bilgiye gre Ald-dn Dvud hla imzalanan ahidnme u ekildeydi:
Dvud h, itenlikle aramzdaki anlamaya uyar, bizim dmanlarmza dostluk gstermez,
aramzda olan gizli anlamazlklar bildiren mektuplar lkelere gndermez, garaz sahiplerinin ve
kkrtclarn aslsz szlerine kulak asmaz, iini dn bize ballk ilkeleriyle sslerse, bizden
yardm, destek, makam ve mevki grr. O zaman lkemizin sba (serleker) ve komutanlarnn
(sipehdr) niyetleri ve hrslar, onun lkesinin ve adamlarnn zerinden uzak olur. Eer kaleme
aldmz bu kendisinden beklenen artlarn dna karsa, layk olduu cezaya arptrlr. (bn Bb,
s.351-352.).
828
Blgenin idaresi Melik Gysd-dn Keyhsreve verilmi ve bylece Erzincandaki Mengcek
hanedan son bulmutur (bn Bb, s.359.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.441.); Ebu'l-Ferec, II.,
s.525.; bn Nazf, s.159.; en-Nveyr, s.XXVII, s.103.; Mneccimba, s.47.; Turan, Anatolia in the
Period of the Seljuks and the Beyliks, s.247.; Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s.83-
84.; Uyumaz, a.g.e., s.41-44.)
829
bn Bb, s.359-360.
200



yandan da byk emrlerinden birini de Sultana gndererek itaatini arz etmi,
ballk ve kulluk yolundan kmayacan belirtmi ve bu cmleden olmak
zere istendii zaman yardmc kuvvet gndereceine dair vaatte
bulunmutur.
830

Bu kaydn bizim amzdan en nemli taraf, istendii zaman
yardmc kuvvet gndereceini vaat eden emrin, bir Trkiye Seluklu meliki
oluudur. yle ki; Byk Seluklularda, hanedan yesi meliklerin idaresinde
bulunan birinci kategoriden vasal devletler teekkl ettii ve bu durumun
Trk hkimiyet gelenei neticesinde lkenin hanedan azas arasnda
letirilmesinden ileri geldii malumdur. Byk Seluklu Devletinin birinci
kategoriden vasal olarak ortaya kp daha sonra mstakil hale gelen Trkiye
Seluklular da sz konusu gelenei devam ettirmi ve lkeyi, hanedan azas
arasnda taksim etmilerdir. En bariz rneine II. Kl Arslan dneminde
rastladmz bu taksim gelenei neticesinde muhtelif blgelere gnderilen
Seluklu meliklerinin, Trkiye Seluklu Sultan karsndaki hukuk durumlar
incelendiinde, klasik vasallk art ve mkellefiyetlerine bal olduklar grlr.
Nitekim vaktiyle Nejat Kaymaz tarafndan da belirtildii zere
831
sz konusu
meliklerin kendi merkezlerinde, biraz daha kk apta olmakla beraber, tpk
payitahttaki gibi bir tekilta, maiyyetinde, yine ayn payitahttakine benzer bir
asker ve sivil idare kadrosuna, hkimiyet almetlerine
832
sahip olduklar,




830
bn Bb kaydn devamnda unlar sylemektedir: Eli saltanat huzuruna varp, szl ve yazl
mesajlar iletip hediyeleri arz edince Sultan, onu sonsuz merhamet ve cmertlik kapsamna ald.
Melikin isteini yerine getirerek Erzurum mlkn ona verdikten sonra Bundan sonra ordu, onun
blgesine girip dolamasn diye fermn kard. Ordular, saltanat barghnn hkmyle yama ve
talandan dndler. O zaman Melik Rknd-dnin korku ve endiesi kayboldu. (bn Bb, s.360-
361.).
831
Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol I, s.114-115.
832
Tokat Meliki Rknd-dn Kl Arslan, I. Gysd-dn Keyhsrevi tahtan indirmek zere
Konyaya hareket ettii srada, askerlerini, onun cihngr etrinin glgesinde ( `= '-'+= - )
toplamt (bn Bb, s.31.).
201



kendi adlarn tayan sikkeler bastrp
833
, kitabeler yazdrdklar
834
,
birbirleriyle ve civardaki devletlerle serbeste asker ve siyas mnasebetlere
giritikleri, buna karlk her yl Sultann huzuruna karak itaatlerini arz
etmek
835
, hutbede ve sikkede
836
Sultann adn zikretmek ve icap ettiinde
Trkiye Seluklu ordusuna asker gndermek
837
gibi tbiiyyet art ve
mkellefiyetlerini yerine getirdikleri grlmektedir.
Bununla beraber Trkiye Seluklu meliklerinin hkm srdkleri
blgelerde kurduklar siyas nizmn, Byk Seluklu Devletindeki birinci
dereceden vasal devletlerle ayn mahiyette olduunu sylemek mmkn
deildir. Zira hibir Trkiye Seluklu melikinin Kirman Seluklu Devletinin
Kavurt, Suriye Seluklu Devletinin kurucucu Tutu veya Irak Seluklu
Devletinin kurucusu Mahmud bin Muhammed gibi ayr bir siyas irade haline
geldii, tasarrufunda bulunan blgede bir hanedan veya siyas teekkl
oluturduunu gsteren herhangi kayt bulunmamaktadr.
838





833
Nejat Kaymazn da belirttii gibi (dare Mekanizmasnn Rol I, s.114 n.), melikler sadece
mahalli tedavl kymetini haiz bulunan bakr paralar bastrabilmilerdir. (Bkz., Meskkt- Kadme-i
slmiyye Katalou, IV., s.118-124; Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, s.9-14.)
834
Mesela Kayseride II. zzd-dn Kl Arslan'n oullarndan Kayseri Meliki Nureddin Sultan
hn 589/1193) tarihli kitabesinde babasnn ismi dahi gememektedir (Halil Edhem, Kayseriyye
ehri, s.30-31.). Ayn ekilde Melik Mugsd-dn Turul h'n da Bayburt Kalesi'nde kitabesi
bulunmaktadr. Bu kitabelerden birinde sultan, dier ikisinde ise melik unvan mevcuttur (Halil
Edhem, a.g.e., s.41 n.).
835
Takvim-i Meskkt- Selkiyye, s.11, 13. (bn Bbnin kaydna gre melikler, her yl bir defa
babalarnn huzuruna gelirler, hizmet iin gerekli artlar yerine getirdikten sonra arzularna kavumu,
amalarna ulam olarak atlarn kendi topraklarna srerlerdi. (bn Bb, s.22.).
836
J. C. Hinrichs, Erzurum Seluklularnn Sikkeleri, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Say: 6 (1976)., s.163-178.; brahim Artuk, Ald-dn Keykubdn
Meliklik Devri Sikkeleri, Belleten, XLIV/174 (1980)., s.265-271.
837
Daha nce belirttiimiz gibi Erzurum Meliki Rknd-dn Cihan h, Ald-dn Keykubda
istendii zaman asker kuvvet gndereceini taahht etmitir (bn Bb, s.360.)
838
Baz batl yazarlar, II. Kl Arslann oullarndan Mugsd-dn Turul hn Erzurumda 14 yl
sren hkimiyetini, Trkiye Seluklu hkimiyeti dnda mstakil bir hkmet gibi
deerlendirmilerse de bu tr bir yargnn yanl olduu ortadadr (Takvm-i Meskkt-i Selkiyye,
s.14-15.)
202



Melik Rknd-dn Cihan hn Sultan Ald-dn Keykubda
tbiiyyetini arz ederek istendii zaman yardmc kuvvet gndereceini vaat
etmesi, Seluklu meliklerinin de klasik vasallk art ve mkellefiyetlerine tbi
olduklarn gsteren rneklerden biri olas sebebiyle dikkat ekicidir. Daha
nce de belirttiimiz gibi dier meliklerin de sz konusu art ve
mkellefiyetlere bal olduklarna dair baz bilgilere rastlanmakla beraber,
Melik Rknd-dn Cihan hla ilgili bu kayt asker gnderilmesi konusunun
da bu mkellefiyetlere dahil olduunu gsteren sayl mehazlardan biri olmas
bakmndan nem arzetmektedir.
Tbi devlet kuvvetlerinin celbi, Trkiye Seluklu ordusu ierisindeki
yerleri ve siyas ve asker hadiselerde oynadklar role gelince:
Buraya kadar verdiimiz bilgilerden, tbi hkmdar veya emrlerin,
taahht ettikleri asker kuvveti Sultann istedii zamanda, istedii yere
gndermekle mkellef olduklar, sefer karar alndnda fermnlar karld
ve bu fermnlar alan tbi hkmdar veya emrlerin, kendilerine bal
kuvvetlerle beraber vakit kaybetmeden istenen yere gelerek orduya
katldklar ak bir ekilde anlalmaktadr.
bn Bb, asker toplamak zere muhtelif emrlere gnderilen
fermnlardan ska bahsetmektedir. Esasen bu fermnlarn hemen hepsinin
orduyu oluturan dier unsurlarla beraber tbi devlet kuvvetlerini de
kapsad tahmin edilebilir. Ancak bunlarn ok aznda dorudan veya dolayl
olarak tbi devlet kuvvetlerine iaret edildii grlmektedir. Bu konudaki ilk
kayda Sultan II. Sleyman hn 1202 tarihli Grcistan Seferinde rastlanr.
Mellifin kaydna gre Sultan sefer ncesinde birdern ve hn ve mlk-i
etrafa (kardeleri ve yaknlar ve evre melikleri) haberciler ve eliler
gndererek, kendi adamlarn (cemiyet-i ricl) ve harbe istiddl ok sayda
adam (istidd- ktl ve add- idd- harb ve taan ve darb) hazr etmelerini
203



buyurmu ve emre ilk nce Elbistan ve yresi hkimi Sultann kardei Melik
Mugsd-dn Turul h ile Erzincan Mengcek Meliki Fahrd-dn Behrm
h uyarak her taraftan asker arp mevkib-i hmyna katlmlardr.
839

Sultann asker toplamas konusunda fermn gnderdii dier bir tbi emr
olan Erzurum hkimi (Shib) Melik Al'd-dn Saltuk ise asker toplamada ve
fermnn hkmlerini yerine getirmede ihmlkr davrand iin azledilmi,
tasarrufunda bulunan blge Mugsd-dn Turul ha verilmitir.
840

Grld zere burada aka ifade edilmemekle beraber mlk-i
etraf tabirinin sefer blgesine yakn tbi melikleri kapsad
anlalmaktadr
841
. Metinde geen tbi melikin, Melik Mugsd-dn Turul
h, Fahrd-dn Behrm h ve Melik Al'd-dn Saltuknin ne kadar asker
gnderdii hakknda bir bilgimiz olmamakla beraber, bu meliklerden kendi
adamlar dnda cretli asker toplamalarnn da istendii anlalmaktadr.
Ancak asl nemlisi tbiiyyet art ve mkellefiyetlerini yerine getirmede
ihmlkr davranan Al'd-dn Saltuknin cezalandrlmasdr. Bu hadise tbi
meliklerin tbiiyyet art ve mkellefiyetlerine aykr davranmalar durumunda
dtkleri durumu gstermesi bakmndan nemlidir.
Dorudan tbi devlet kuvvetlerine iaret eden dier bir kayt da I.
zzd-dn Keykvusun 1218 tarihli Suriye Seferidir
842
. bn Bbnin kaydna
gre Sultan, Mara, Malatya ve Sivas emrlerine gnderdii fermnda
mevkib-i hmynun cnd ve cy- fervn (kalabalk ordu ve birlikler) ile
onun blgesine gelmekte olduunu, leker-i kadm ve hav-i hi (kendi




839
bn Bb, s.70-72.
840
bn Bb, s.73.; Brosset, s.406.; Ebul-Ferec, II, s.474; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.147.); Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.275; Selim Kaya, a.g.t., s.86.
841
et-Tevessl ilet-Teresslde yer alan sevgendnme rneinde de mlk-i etrf tabiri, tbi
melikler anlamnda kullanlmtr (et-Tevessl ilet-Teressl, s.138.).
842
Bu sefer hakknda bkz., bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.308.); bnl-Verd, II., s.200-201.; bn
Nazf, 74.; bn Vsl, III, s.264.; ed-Devdr, VII, s.196.; Koca, Sultan I. zzed-dn Keykvus, s.51-
55.; remi, a.g.t., s.136-137.
204



adamlarn) hazr etmeleri, piyde ve svr ecr hor (piyde ve svari cretli
asker) tutmalar (veya greve armalar) ve mancnk gibi muhasara aletleri
(alt-i muhssart ez mancnk) ile cephaneyi (zeredhne) tertib etmelerini
buyurduu gibi uc begleri (mer-y uc)ne gnderdii bir baka fermnla da
lekerh-y mahdu
843
, Trk kemndrlarn ve ok sayda svariyi orduya
katmalarn, hi beklemeden ve mazeret ileri srmeden yola dmelerini
emretmitir.
844
Buradaki mer-y ucdan kastn Trkmen begleri olmakla
beraber, bu fermnn btn uc beglerine mi yoksa sefer blgesine yakn
bulunan uc beglerine mi gnderildii tam olarak anlalamamaktadr. Ancak
sz konusu fermnn sefer blgesine yakn olan ve o dnemde Trkiye
Seluklu devletine tbi bulunan Hsn Keyfa ve mid Artuklularna
845

gnderilmi olmas muhtemeldir.
Trkiye Seluklu ordusunda tbi devlet kuvvetlerinin bulunduunun
aka ifade edildii baka bir kayt da II. Gysd-dn Keyhsrevin
Meyyfrkn Seferidir. Kayda gre Sultan Gysd-dn Keyhsrev, Trkiye
Seluklu tbiiyyetinde bulunan Meyyfrkni dorudan merkeze balamak
amacyla blge zerine sefer yapmaya karar vermi
846
ve ordunun Kayseride
toplanmas emrettikten sonra tbii Haleb, Musul, Mardin ve Cezire (Cizre)




843
Baz yazarlar buradaki lekerh-y mahdun cretli asker olduunu ileri srmlerdir. Ancak
daha nce de belirttiimiz gibi biz bu ifadeden kasdn, tbiiyyet ahidnmesinde belirlenmi mahd,
yani ahdedilmi kuvvet olduu kansndayz.
844
bn Bb, s.185.; Mneccimba, s.37.
845
Hsn Keyfa (Hasankeyf) ve mid Artuklu hkmdar Nsrd-dn Mahmud (Artuk Arslan)un,
1217 (614) tarihinde I. zzd-dn Keykvus namna darb ettirdii bir sikkesi mevcuttur ki bu tarihte
Trkiye Seluklu devletinin tbiiyyetini kabul ettiini gstermektedir (Meskkt- Trkmniyye
Katalogu, s.160.; Ktib Ferd, s.18, 67.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.300.); Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.316.; Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s.195.)
846
bn Bbye gre, Rum sultanlarnn Meyafarikin lkesinin shibi olmadan, oradaki sileri ve sz
dinlemezleri kahretmeden etrlerinin daima kapal kalaca eklindeki inanlar vard (bn Bb, s.506-
507.)
205



meliklerine de Trkiye Seluklu ordusuna katlmalarn emretmitir
847
. el-
Melikl-Muazzam kumandasndaki am ordusu, midde Trkiye Seluklu
ordusuna katlmtr. bn Bbnin verdii bilgiye gre Melik Gazinin, Hrezm
ve Germiyn Trkleriyle takviye ettii kuvvetleri karsnda kan Trkiye
Seluklu ordusunun sa cenah Musul askeri ve Malatya ve evresinin
askerleri, sol cenahta ucad-dn Yunus, dier emrler ve Dnimend
vilyetinin askerleri, nde Grcolu Zahrd-dnin kumandasndaki Frank
cretli askerler (ecr hor), merkezde ise el-Melikl-Muazzam ile Mbrizd-
dn avl kumandasndaki askerlerden olumaktadr
848
.
Bu bilgi, tbi devlet kuvvetlerinin ordu ierisindeki yeri ve mevkii
hakknda tesadf ettiimiz tek kayt olmas bakmndan nemlidir. Nitekim
dier kaytlarda tbi devlet kuvvetlerinin seferlere itirak ettii zikredilmekle
beraber ordu ierisindeki durumlar, savan seyrine etkileri gibi hususlar
hakknda bir bilgi verilmemitir. Ancak bu sefer mnasebetiyle verilen
bilgiden anlald kadaryla -en azndan bu seferde- Haleb, Musul, Mardin
ve Cezire (Cizre) askerinden oluan ve Melik Muazzam kumandasnda
bulunan tbi devlet kuvvetleri, ordunun byk bir ksmn oluturmaktadr
849
.
Kseda Sava iin toplanan Trkiye Seluklu ordusunda da siph-
mahdun mevcut olduu grlmektedir. bn Bbnin kaydna gre devlet
adamlarnn yaklaan Mool tehlikesi karsnda ne yaplmas gerektii
konusunu mzakere ettikleri srada birtakm tedbirler gndeme getirilmi ve
lkenin Mslman ve Hristiyan (znnrdr) meliklerine menrlar ve




847
bn Bb, s.505. (Buna karlk Meyyfrkn hkimi Melik Gazi de baz tedbirlere bavurmutur.
Hrezmlileri ve Germiyn Trklerini yanna ekmi, hendek ve surlar tahkim edip mancnk ve
arrdeler hazrlamtr. bn Bb, s.506.).
848
bn Bb, s.506-507.
849
Kaydn devamnda Melik Gazinin ordusun sa cenahn oluturan Hrezmlilerin, Trkiye Seluklu
ordusunun sol cenahn geri ekilmeye mecbur ettii, buna karlk Trkiye Seluklu ordusunun
Musul ve Malatya blgesinin askerlerinden oluan sa cenahnn Germiyn Trkleri ile Melik Gaziyi
hendee sktrd zikredilmitir.
206



fermnlar gnderilerek sava iin gerekli hazrlklar yapmalar istenmitir. Bu
cmleden olmak zere Sis (Kozan) Melikine gnderilen fermnda, siph-
mahd dnda Frank askerleri toplayp vakit geirmeden Sultann
hizmetine (be hidmet-i dehliz-i hmyn) gelmesi buyurulmu ve Sis melikine
asker toplama iinde kullanlmak zere belli bir mebla gnderilmitir.
850

Tbi Kilikya Ermeni Kralnn ne gndermekle ykml olduu siph-
mahdun ne de bunun dnda toplamas istenilen cretli askerin says
belirtilmemi olmakla beraber, Ald-dn Keykubd dneminde yaplan
tbiiyyet antlamasna gre 1500, Simon de Saint Quentinin rivayetine gre
300 lance
851
gndermeyi kabul ettii bilinmektedir. Buradan hareketle
Kilikya Ermeni Krallnn Kseda Sava iin gndermesi gereken siph-
mahdun saysnn 1500 olduu tahmin edilebilir. bn Bb Seluklu
ordusunun hareketinden sonra birka kere Kilikya Ermeni Krallndan
gelmesi beklenen kuvvetin 3000 Ermeni ve Franktan olutuunu ifade
etmitir ki buna gre siph- mahd dnda toplanan cretli askerlerin
says da 1500 kii civarndadr. Bununla beraber Ermeni Kral Hetum,
muharebenin neticesini grp duruma gre hareket etmek dncesiyle
metb hkmdar oyalam ve neticede ne gndermeyi taahht ettii
yardmc kuvvetleri (siph- mahd) ne de paralar metb Sultan tarafndan
denmek artyla celp etmesi istenen cretli askerleri gndermitir.
Muharebenin Moollarn galibiyetiyle sona ermesi zerine Mool tbiiyyetini
kabul eden Ermeni Kral
852
, eski metbuna kar dmanca hareket
etmekten de geri kalmamtr. Kendisine snan Sultan II. Gys'd-dn
Keyhsrevin annesini ve kz kardeini Moollara teslim ettii gibi ilk frsatta




850
bn Bb, s.518-519.
851
Bir lancenin 5 savaya tekabl ettii farzedilirse, Simon de Saint Quentinin verdii rakamla
bn Bbnin verdii rakamn ayn olduu sylenebilir.
852
Simon de Saint Quentin, s.66-67.; Smbat, s.106-107.; Kirakos, s.244-247.; Aknerli Grigor, s.18-
19.; Jean de Joinville, s.62., (Trke terc., s.84.); Leo de Hartog, Genghis Khan: Conqueror of the
World, Tauris Parke Paperbacks, London 2006, s.156-157.
207



Seluklu topraklarna saldrarak baz kaleleri ele geirmi, Moollardan
kaarak Suriyeye gitmek isteyen Mslman kafilelerine saldrarak byk
zayiata sebep olmutur.
853

bn Bbnin ifadelerinden Kseda Sava ncesinde Kilikya Ermeni
Krallna gnderilen fermnla ayn manay ieren baka fermnlarn,
lkenin dier Mslman ve Hristiyan meliklerine de gnderildii anlalmakla
beraber
854
metinde Kilikya Ermeni Krall dnda sadece Meyyfrkn
Hkimi Melik Gazinin ismi gemektedir. Gysd-dn Keyhsrevin
Meyyfrkne yapt seferden dolay metbuna kar gven hissi
zedelenmi olan Melik Gazinin, bir yandan Ahlatn mlkiyet menru ile
gnl alnrken dier yandan da 10.000 dinar Ald-dn altnn (sikke-i
Aliye) ile 100.000 dirhem gm (aded) tutarnda bir hazine gnderilerek bu
parayla adam (ricl) tutup Trkiye Seluklu ordusuna katlmas istenmitir.
Ahlat mlkiyetinin menrunu okuyup hazinesine giren mallar gren Melik
Gazi, kulluk zeminini pm ve duydum ve kabul ettim diyerek hemen
adam (ricl) toplama iine girimitir
855
.
bn Bbnin kaydna gre Melik Gazinin toplad kuvvet 50.000
kiiye ulamtr. Bu saynn olduka yksek olduu dikkat ekmektedir.
Dolaysyla her ne kadar metinde belirtilmemi ise de bu kuvvetler iinde
Melik Gazinin gndermeyi taahht ettii siph- mahdun bulunduu
phesizdir. Ancak Melik Gazi ile Trkiye Seluklu Devleti arasnda




853
bn Bb, s.536, 547.; Ebul-Ferec, II, s.542-543.; Smbat, s.106.; Kirakos, s.246-247.; Simon de
Saint Quentin, s. 67.
854
Btn elilerin gtrd mesaj uydu: Eer dmann saldrya gemedii ve idarenin elimizde
bulunduu u srada ihmal davranr, birbirimize duyduumuz eski faydasz bir kin yznden ii
ardan alrsak, yarn Allah korusun, i iten geip devletin ykld, dmann stn geldii ve talihin
gznn alat srada dudak srmann ve el outurmann bir faydas olmaz. Pimanlk ve ah
vahtan baka yaplacak bir ey kalmaz. urasn unutmayn ki bizim devletimize bir felaket gelmesi
durumunda hi vakit geirmeden sizleri de dknlk ve sefalet ukuruna atarlar. Byklk ve huzur,
dknlk ve perianla dnr. znt ve hsran iinde Dnyada ilediimiz byk kusurlardan
dolay yazklar olsun bize ayetinden baka bir ey okumazsnz. (bn Bb, s.519.)
855
bn Bb, s.519.
208



imzalanan tbiiyyet antlamas, dolaysyla ne kadar asker gndermeyi
taahht ettii hakknda bir bilgimiz olmadndan sz konusu 50.000 kiinin
ne kadarnn cretli asker ne kadarnn ise siph- mahd olduunu tespit
etmek mmkn deildir.
Metinde sadece Melik Gazi ve Sis Melikinin ismi gemekle beraber
bu uygulamaya dier tbi emrlerin de dhil edilmi olmas muhtemeldir.
Ancak bunu teyit edecek herhangi bir kaydn bulunmamas kesin bir ey
sylemeye imkn vermemektedir. Buna ramen baz Bizans tarihileri
Kseda Muharebesi esnasnda znik Rum mparatorluu ile Trabzon Rum
mparatorluunun da asker gndermi olduklarn kaydetmilerdir. Szgelimi
Vasiliev, Mool tehlikesi karsnda Anadoludaki byk devletin yani
Trkiye Seluklu Devleti, znik Rum mparatorluu ve Trabzon Rum
mparatorluunun ortak hareket ettiini ve Moollarla savaan Seluklu
ordusunda Trabzon Rum mparatorluu kuvvetlerinin de bulunduunu
sylemektedir.
856
Ayn ekilde Mool harekt karsnda Trkiye Seluklu
Devleti ile 1243 ylnda bir ittifak antlamas yapan znik Rum
mparatorluunun da sz konusu antlama gerei Kseda Sava
ncesinde Seluklu ordusuna asker gnderdiklerini kaydeden Bizans
tarihileri bulunmaktadr.
857
Ancak bu konuda muasr kaynaklarda herhangi
bir bilginin bulunmamas, sz konusu yazarlarn bu iddialarn tahminden
teye gtrememektedir.
858

Tbi devlet kuvvetlerinin aka zikredildii kaytlar bunlardr.
Bunlarn dnda I. Gysd-dn Keyhsrevin Antalya
859
ve znik Rum




856
Vasiliev, a.g.e., II, s.531.
857
Miller, Trebizond the Last Greek Empire, s.25.; Finlay, History of Greece, s.392-393.;
Ostrogorsky, a.g.e., s.406.
858
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.432 n.
859
bn Bb, s.96-97.; Ebul-Ferec, II, s.488.; Ebu'l-Fid, III, s.134.; Nveyr, XXVII, s.100-101.;
Mneccimba, s.27.
209



mparatorluu
860
; I. zzd-dn Keykvusun Ankara kuatmas
861
, Antalyann
ikinci defa fethi
862
ve Kilikya Ermeni Krall zerine yapt seferler
863
;
Ald-dn Keykubdn Aliye
864
, Khta
865
, Sudak
866
seferi ve Yassemen
Sava gibi birok asker harekt srasnda toplanan Trkiye Seluklu
ordularnda da tbi devlet kuvvetlerinin yer alm olduu phesizdir. Ancak
bununla ilgili dorudan kaytlarn olmamas kesin bir ey sylemeye imkn
vermemektedir.




860
bn Bb, s.105-106.
861
Sultan, emrlere, sbalara (serleker) taraftarlarna ve asker bulunduranlara (leker-ke)
fermnlar gnderince ok kalabalk bir asker ve muazzam bir topluluk, saltanat saraynn emirlerini
yerine getirmek iin harekete getiler. (bn Bb, s.134.)
862
Hi vakit kaybetmeden beyleri ve askerleri armak iin kaleme alnan fermnlar haberciler
vastasyla son srat blgelere gnderildi. Fermn alan sbalar (serleker) hi itiraz etmeden ok
sayda askerle, yardmclarnn desteinde l kumlarnn says kadar bir sayyla Konyann
aklarndaki bo alanlara geldikleri zaman saltanat dvnnn naibleri (nvvb- dvn- saltanat)
kuatma iin gerekli olan hazrlklar yapmlard. Birliklerin ve askerlerin orada bir araya gel-
mesinden ve hazrlklarn tamamlanmasndan sonra Antalyann fethi iin harekete geip padiahn
mbarek otan, (dehliz-i mbarek) uurlu ve hayrl bir ekilde Ruzbe ovasna kurdular. (bn Bb,
s.142-143.) Antalyann fethi hakknda ayrca bkz., Ebul-Ferec, II., s.497; bn Vsl, III. s.233; ed-
Devdr, VII, s.182.
863
Sultan bir fermn kararak, evre vilayetlerin (memlik) emrlerinin btn askerleriyle birlikte
Yabanlu Bazarn balarna, bahelerine ve otlaklarna gelip devletin hizmetine girmelerini, kendisiyle
grme ve el pme erefine kavumalarn ve orada alnacak kararlara uymalarn buyurdu. O etkili
fermn uyarnca sbalarn sekinleri (kffe-i serlekern) ve yiitlerin ileri gelenleri nemli bir
kalabalk ve byk bir gle Yabanlu Bazarn aklarndaki bo alanlara toplandlar. (bn Bb,
s.162.)
864
Sultan asker hazr etmeleri iin uc blgelerine fermnlar yazmalarn buyurunca dvn ktipleri
(mniyn-i brgh) hi vakit geirmeden bu fermn amberli nefesler gibi kfuri ktlar zerine
dktler. (bn Bb, s.239.)
865
lkenin her yerindeki ve Rum snrndaki serlekerlerin hepsine sava ara ve gereleriyle en ksa
zamanda Malatya mahrsesine varmalar, orada hangi grevi ykleneceklerine dair hkmn gelmesini
beklemeleri konusunda fermn kard. (bn Bb, s.274-275.)
866
lkbahar gelince Sultan, lkesinin her tarafna fermnlar gndererek, emrlerin ve asker so-
rumlularn (ihtiad- asakir) Kayseri mahrusesinde toplanmalarn buyurdu. Birka gn sonra kendisi
de kutlu haremiyle birlikte bakent (Drl-mlk) Konyann yolunu tuttu. O Kayseriye gelmeden
nce lkenin btn emrleri ve bykleri sava ara ve gereleriyle Kayseriye gelip, Mehed alannda
adrlarn kurmular, bekleme gzlerini ve akl kulaklarn Sultann verecei fermna ve hkme
dikmilerdi. (bn Bb, s.300.)
210



3- Trkmenler ve Uc Kuvvetleri
Fuad Kprlnn ifadesiyle Anadolu Trkl'nn en temiz, en canl
bir unsurunu tekil eden Trkmenlerin
867
, gerek Anadolunun fethi ve
Trklemesi gerekse Trkiye Seluklu Devletinin kurulmasnda byk role
sahip olduklar malumdur.
868
lk defa ar Bey in 1016-1021 tarihli akn ile
Anadoluya gelen Trkmenler
869
, Byk Seluklu Devletinin kuruluundan
(1040) sonra daha byk kitleler halinde Anadoluya ynelmiler ve 1071
Malazgirt Savann ardndan Anadoluyu Trk yurdu haline getirmilerdir.
870

Anadoluya vaki Trkmen harekt, ar Beyin Dou Anadolu
aknndan
871
Byk Seluklu Devletinin kuruluuna (1040) kadar devam
eden ilk dnemde, keif ve yurt arama mahiyetindedir. 1040-1071 arasnda
gerekletirilen aknlar ise hem Bizansn mukavemetini krma hem de
Anadoluyu yurt edinme bakmndan mhim neticeler vermitir. Zira bu
dnemdeki Trkmen harekt, bizzat Seluklu Sultanlar tarafndan tevik
edilmi ve bir devlet politikas haline getirilmitir.
872





867
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.47.
868
Bombacinn ifadesiyle Trkmenleri 11 ve 12 yyda asl asker g, daha sonralar ise yardmc g
olarak deerlendirmek mmkndr. (Bombaci, a.g.m., s.346-347.)
869
ar Beyin szkonusu aknn Trkmenler (Ouz) ve Seluklular iin ilk olduu, Trklerin
Anadoluya ilk aknlarnn Avrupa Hunlar dneminde gerekletii malumdur(Akdes Nimet Kurat,
Karadeniz'in Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara 1972., s.17.). Avrupa
Hunlar dnda Sabar (Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.148-150; Rasonyi, a.g.e., s.77-78.) ve
Avarlarn da Anadoluya ynelik aknlar yaptklar bilinmektedir (Bahaeddin gel, Trk
Kltrnn Gelime alar, TDAV Yay., stanbul 1988, s.155 vd.; Kafesolu, a.g.e., s.151-156.;
Rasonyi, a.g.e., s.79.).
870
Anadoluya g edenler arasnda sadece Trkmenler veya konar-gerler olmayp yerleik hayata
gemi ehirli, tccar, sanatkr, ilim adamlar ve din-tasavvuf topluluklar da bulunmaktayd (Faruk
Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, XXIV (1960), s.567-594.).
871
Geni bilgi iin bkz., brahim Kafesolu, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn ve Tarih
Ehemmiyeti, Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953, s.259-274.
872
Geni bilgi iin bkz., Claude Cahen, Trklerin Anadolu'ya lk Girii, (ev: Yaar Ycel-Bahaeddin
Yediyldz), TTK. Yay., Ankara 1992.; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s.113
vd.; Ayn yazar, Seluklular Zamannda Trkiye, s.13-20; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi,
211



Esasnda Trkmen meselesi, kuruluundan itibaren Byk Seluklu
Devletini megul etmitir. Kendi begleri idaresinde mstakil olarak yaayan
bu Trkmenler, bir yandan merkez otoriteye kar kmlar dier yandan ise
sosyal ve ekonomik huzursuzluklara sebep olmulardr. Taht mcadelelerini
tahrik ve tevik etmiler
873
, yama faaliyetlerini slam lkelerinde de
srdrmler
874
ve btn bu hareketleriyle hem itima nizama zarar
vermiler hem de devletin siyas mnasebetlerinin gerginlemesine sebep
olmulardr.
875
Buna ramen, devletin kuruluunda birok hizmette
bulunmalar ve bunun iin skntlar ekmi olmalar sebebiyle, Trkmenleri
tekrar devlet hizmetine sokmann yollar aranm ve bunun iin onlar devlete
adeta dman hle getiren sebepler aratrlarak bunlarn zm iin baz
tedbirlere bavurulmutur.
876
Ancak buna ramen mesele zlememi ve
baz Trkmen gruplaryla merkez otorite arasndaki gerginlik devam
etmitir.
877

Byk Seluklu Sultanlarnn, n Asyaya inen Trkmenlerin slam
lkelerine verdikleri zararlarn nne geebilmek maksadyla onlar Diyr-
Rma, ehl-i kffr olan Bizans zerine gnderilmesi Trkmen meselesini,
Anadolunun fethi ve Trk vatan haline gelmesi hadisesi ile birletirmitir.
878





s.158-165, 239-287.; Nejat Kaymaz, Malazgirt Sava ile Anadolu'nun Trklemesine Dair,
Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara 1993., s. 259-268.
873
Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.58-96
874
Bu yama hareketleri, eitli slam lkeleri ve hatta Halife' nin, Seluklu Sultan nezdinde
ikyetlerine sebep olmutur. Bu ikyetler ve Turul Bey' in cevaplar iin bkz., Turan, Seluklular
Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s.113-115.
875
Byk Seluklu Devleti'nin yklnda bile Trkmen meselesi en nemli mildir. Trkmen isyan
iin bkz., Kymen, a.g.e., s.299-301.
876
Trkmenlerin btn menfi hareketlerine karn zellikle devletin kuruluu dneminde byk
hizmetlerine ve Sultann akrabas olduklarna iaret eden Nizm'l-mlk, bunlarn tekrar devlet
hizmetine sokulmas ve kontrol altna alnabilmelerinin yerleik hayata geirilmeleriyle mmkn
olacan sylemi ve bunun iin saray hizmetine alnmalar veya kt tevcihleriyle topraa
balanmalarn teklif etmitir (Nizm'l-mlk, s.139., (Trke terc., s.132.).
877
Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s.245 vd.
878
Kymen, a.g.e., s.165
212



Bazen mstakil bazen da Seluklu Devletinin himayesi altnda yaplan
Trkmen harektyla Azerbaycan, Orta, Dou ve Bat Anadoluya kadar
ilerlenmitir. Her ne kadar bu aknlar yerleme ve mstahkem mevkileri ele
geirme bakmndan fazla bir baar saylmasa da, sonraki harektlarn alt
yapsn oluturmas sebebiyle gayet nemli neticeler dourmutur.
879

Nitekim bu dnemde Anadolu zerine yaplan birok Trkmen aknnda
Bizans ve dier mahalli kuvvetlerin varlk gsteremedii, Trkmenlerin ciddi
bir mukavemetle karlamakszn Kapadokya (Orta Anadolu) ve Kilikya
(ukurova)ya kadar ilerledikleri grlmektedir
880
. Trkmenlerin Anadoludaki
faaliyetlerine son vermek zere harekete geen Roman Diyojenin, Seluklu
ordusu karsnda aresiz kalarak Malazgirtte bozguna uramasndan
sonra
881
ise stnlk tamamen Trkmenlerin eline gemi ve on yl gibi ksa
bir sre ierisinde Anadolunun neredeyse tamam Seluklu hkimiyetine
alnmtr.
1071 zaferinden sonra Anadolunun etnik ve siyas yaps da
tamamen deimitir. Sultan Alparslann, Malazgirt zaferi sonras malup
olan mparator Diogenisin yerine bakasnn getiini ve dolaysyla onunla
yapm olduu anlamann bozulduunu renince verdii emirle
882
,
Anadolunun fethi balamtr. Artk ele geirdikleri yerlerin hakiki sahibi
sfatyla Anadoluya giren Trkmenler, yarmadada ayak basmadk yer




879
Turan, a.g.e., s.281
880
Kaegi, The Contribution of Archery to the Turkish Conquest of Anatolia, s.105.
881
Malazgirt Savanda Seluklu kuvvetlerini baarya gtren temel etken, Trk sava stratejisini
baarl bir ekilde uygulayan Trk okulardr. (bkz., el-Bundr, s.37-40.; el-Hseyn, s.32-35.; er-
Rvend, s.119., (Trke terc. I., s.117.); bnl-Esr, VIII., s.388-390., (Trke terc. X, s.71-73.);
Mateos, s.140-144.; Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, s.432-433.; Kaegi, a.g.m., s.105-
107.).
882
Artk haa tapanlarn memleketleri istila edilecektir... Bundan byle aslan yavrular olunuz;
yeryznde gece gndz kartal gibi uunuz ve Rumlara artk merhamet gstermeyiniz. (Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.34)
213



brakmamlar ve Anadoluyu hem siyas hem de sosyo-kltrel bakmdan
Trk yurdu haline getirmilerdir.
883

Gerek Anadolunun fethedilerek Trk vatan haline gelmesinde
gerekse Trkiye Seluklu Devletinin kurulmasnda byk rol oynayan
Trkmenleri bata Bizans ve Hal ordular olmak zere blgede hkm
sren devletlerle yaptklar mcadelede baarl klan temel faktr, skit ve
Hun andan itibaren btn Trk devletlerinde uyguland grnen ve bu
bakmdan klasik Trk sava taktii olarak deerlendirilen baskn veya ksa
muharebe yntemidir
884
. Bata ok ve yay olmak zere Trk silahlarnn
teknik zellikleri ve yap formlaryla ilikili olan bu taktik
885
, svarilerin yksek
hareket kabiliyeti ve ok atma maharetlerine dayanr. Trkmenler, dayankl ve
iyi eitilmi atlar ve kalkan, zrh ve miferleri bile delebilen
886
oklar
sayesinde uyguladklar baskn ve uzaktan sava yntemlerini byk bir
baaryla uygulamlar ve bu sayede Bizans ve Hal ordularnn korkulu
ryas haline gelmilerdir.
Anna Komnena Trkmenlerin sava taktii hakknda unlar
sylemektedir: O (mparator), ok birikimli deneyimi dolaysyla, Trklerin
savama dzeninin, dier uluslarnkine benzemediini ve onlarn,




883
Smer, Ouzlar, s.157-160.; Salim Koca, Diyr- Rmun (Roma lkesi=Anadolu) Trkiye
Hline Gelmesinde Trk Kltrnn Rol, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.. Trkiyat Ara.
Enst Yay., Say.23 (Bahar 2008), s.1-53.
884
Bu sava sisteminde yldrma ve ypratma, sahte geri ekilme ve pusuya drme ve imha
olmak zere aamal bir taktik uygulanmaktadr. Geni bilgi iin bkz., Togan, Umm Trk
Tarihine Giri, s.100 vd.; Rsonyi, a.g.e., s.62-64.; Keegan, a.g.e., s.249; Grousset, a.g.e., s.41.;
Jozsef Der, step Kltr, s.47-48.; Ahmet Caferolu, Tarihte Trk Askeri Benlii, Trk
Kltr, Yl. II, Say.22 (Ordu Says), Austos 1964, s.28-32.; Abdulkadir nan, Eski Kaynaklarda
Trk Ordusu, Trk Kltr, Yl.II, Say.22 (Ordu Says), Austos 1964, s.125-128.; Oktay
Aslanapa, Tarih Boyunca Trk Ordusuna Ait Tasvirler, Trk Kltr, Yl. II, Say.22 (Ordu
Says), Austos 1964, s.75-87.; erif Batav, Eski Trklerde Harp Taktii, s.179-194.; Erdemir,
a.g.m., s.938 vd.; Golden, War and Warfare in the Pre-Cinggisid Western Steppes of Eurasia, s.105-
172.
885
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.267-268.
886
Khoniates, s.136.; Mateos, s.186.
214



Homerosun syledii zere, kalkana kar kalkan, tolgaya kar tolga,
savaya kar sava ilkesine gre dizilmediini biliyordu. Onlarda sa
kanat, sol kanat ve merkez birbirinden uzakta durur ve deyi yerinde ise,
smsk bitiik phalanx dizilii yoktur. Saf, aralkldr. Bylece, onlarn sa
kanadna ya da sol kanadna saldrldnda, gerek merkez, gerek arkada
duran, ordunun geri kalan, sizin zerinize ullanr. yle ki burgal bir
kasrga gibi, dman darmadan ederler. Sava donanm konusuna
gelince; Kelt denenlerin tersine, mzra hi mi hi kullanmazlar. Ama
dman tam bir ember iine alp ona ok atarlar ve kendilerini uzaktan
savunurlar. Bir Trk, kovalamaya gemise, dmann, ok atmakla haklar.
Kendisi kovalanyorsa, oklar sayesinde stn gelir. Bir ok frlatr ve ok,
uarak, ya ata ya da atlya saplanr. Ok, [yayn] ok gl bir elle
[gerilmesinden sonra] atlmsa, gvdeyi bir yandan tekine delip geer.
Onlar [Trkler] gerekten ok usta okulardr.
887

Bir baka Bizans kaynanda da unlar sylenmektedir: Bunlar
(Trkmenler) bir ekya etesi gibi durmadan Bizansllar baskna uratyor
ve yamalyorlard. Sk sk i ak savaa dklyor ve her seferinde bunlar
Bizansllar bozuyorlard. Trkler atlarnn sratine gvenerek youn bir bulut
gibi anszn Bizansllarn zerine kyor ve Bizansllar daha mzraklarn
kullanamadan rzgr gibi ortadan kayboluyorlard
888

Trkmenlerin sava taktii, Hallar da aknla uratmtr.
889

Trkmen atllarnn aniden ortaya kp her taraftan saldrmalar
890
, ar
silahlar ve zrhlarla mcehhez Hal birlikleriyle meydan savandan kanp




887
Komnena, s.487-488.
888
Khoniates, s.22.
889
Runciman, II, s.19 ve muhtelif yerler.
890
Willermus, (Ergin Ayan tercmesi), s.53.
215



ani basklarla ypratmalar
891
Hal ordularn da aknla uratmtr.
892

Trkmenler Hal ordularnn gzerghlar zerindeki su kuyularn tahrip
etmek, ana birliklerden ayrlan kk gruplar hedef seerek onlar imha
etmek ve hi beklemedikleri anda basknlar yapmak suretiyle Hal ordularna
byk zayiat verdirmiler.
893

Btn bunlara ramen baz siyas ve asker sikler, Trkmenlerin
gerek devlet tekilat gerekse ordu ierisindeki yerinin sarslmasna sebep
olmutur. Daha nce de belirttiimiz zere Trkmenlerin nfuzunun
azaltlmas ve bunlarn yerine devlet idaresi ve orduda gulm kkenli kiilerin
ikame edilmesi suretiyle yeni bir yaplanmaya gidilmesindeki en nemli sebep,
devlet tekilat ve orduda merkez otoritenin etkinletirilmesi ve Sultann
konumunu kuvvetlendirme isteidir. Zira grnte Sultana tabi olmakla
beraber kendi begleri idaresinde mstakil olarak yaayan Trkmenlerin hem
hayat tarzlar hem de airet ananeleri icab yeni yaplanmaya yani merkez
devlet dzenine ayak uyduramayacaklar, hatta daha nce de olduu gibi
894

kar kacaklar meydandayd. Gerekten de devletin anlay, tekilt ve
messeseleri itibaryla klasik Ortaa slm devleti modeline doru ilerlemesi,
Trkmenlerle merkezi otorite arasndaki ban her geen gn daha da
zayflamasna sebep oluyordu. Zira onlar iin yerleik devlet nizmnn, snr
mefhumunun, devletleraras antlamalarn, vergi usulnn ve sair brokratik
kaidelerin fazla bir anlam yoktu ve bu yzden kendileri iin gayet tabii olan
mstakil hareketleri, merkezin hilafna geliebiliyordu
895
. Szgelimi Sultann




891
Odo of Deuil, s.11-112.
892
Runciman, II, s.19 ve muhtelif yerler.
893
Bu konuda birok kayt bulunmaktadr. rnekler iin bkz., Odo of Deuil, s.128.; Komnena, s.347.;
Kinnamos, s.64.; bnl-Esr, X, s.505.; XI, 247, 264-265, 286, 293.; XII, 51., Ebul-Ferec, II, 384.;
Runciman, I, 101-103.
894
Byk Seluklu Devleti dneminde Trkmenlerle merkez otorite arasnda yaanan hadiseler
hakknda toplu bilgi iin bkz, Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s.158-167.
895
Trkmen hayat, Trkmenlerin Anadoluyu il tutmas, bu srete yaanan deiimler ve yerli ahali
ve merkezi otoriteyle ilikileri hakknda bkz., Polat, a.g.t., s.21-83.
216



kontrol etmekte zorland Trkmenlerin snr ihlalleri, Bizansla siyas krizlere
sebep olabiliyordu
896
. Bu durum o derece ciddi bir boyuta ulamt ki II. Kl
Arslan, Maunel Komnenosla yapt antlamada (1162) kendisinin izni
dhilinde hibir Trkn onlarn topraklarna ayak basmayacan, eer baka
Trk begliklerinden birisi Romallarn topraklarna zarar vermeye kalkrsa,
hemen onlara sava aacana ve nereden gelirse gelsin ihaneti
durduracana dair sz vermek zorunda kalmt
897
.
Trkmenler, ayn Sultann Miryokefalon Sava sonrasnda yapt
antlamay da byk tepkiyle karlamlardr. Kaynaklarn ifadesine gre
Sultana kfrederek hainlikle sulayan Trkmenlerin
898
en gl ve
beceriklilerden oluan ounluu, ganimetleri yklenerek yurtlarna
dnmler
899
, bir ksm ise Honas ve Alaehir yolu ile stanbula dnen
malup Bizans ordusunu takip ederek taarruza devam etmilerdir
900
. Sultan




896
Trkmenlerin mstakil hareketleri veya hayat tarzlar ve airet ananeleri icab merkezi otoriteyle
ters dtklerini gsteren rnekleri artrmak mmkndr. Baz yazarlar bu aknlarn Sultann bilgi ve
kontorolnde yapldn kaydetmiler, Sultanlarn bu hareketlerden sorumlu olmadklarn
belirtmelerini samimi kabul etmeyerek, onlar yaplan antlamalara sadakatsizlikle sulamlardr
(Khoniates, s.8, 85, 121.)
897
Kinnamos, s.146.; Khoniates, s.82-83.; Papaz Grigorun Zeyli, s.334.; Mihail, s.189.; Ebu'l-Ferec,
II, s.399.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.201-202. [Ancak bu antlama sz konusu
aknlar durdurmaya yetmemitir. Saylarnn 100.000i at sylenen Trkmenler Bizans
hudutlarnda, aknlarna devam etmilerdir. Bir yandan Denizliye, te yandan da Krkaa (Khliara),
Bergama ve Edremite kadar uzanan Trkmen aknlar kuzeye de yaylm ve btn bu aknlar
sonrasnda birok esir alp slm lkelerine satmlardr (Mihail, 369.). Balkanlarda meguliyetini
bitiren Manuel bir yandan bu istillar durdurmak, te yandan ok kudret kazanan Kl Arslan
sarsmak maksadyle Anadoluya kuvvetler gnderiyor; Trkmenlerin ykt Eskiehir tahkimatn
yaptryordu. Kl Arslan imparatorun hazrlanmasna kar ihtiyat elden brakmyor; Sleyman adl
mahir bir eliyi hediyelerle imparatora gndererek 12 yldan beri mevcd bulunan sulh muhedesine
sadkatini belirtiyor ve yenilenmesini teklif ediyordu. Fakat imparator sultana Trkmenlerin igal
ettikleri yerleri geri vermelerini ileri sryor; buna zahiren muvafakat eden Kl Arslan, Trkmenleri
Bizansllara kar mukavemete tevik ediyordu. Fakat imparatorun en ar teklifi, kendisine snan,
Dnimendli Zunnn ile kardei ahinha aid lkelerin kendilerine iade edilmesi idi. mparator
1175de hudutlara kuvvetler gnderdi ve tahkimata balad. (Mihail, s.369.)]
898
Mihail, s.249.
899
Khoniates, s.132.; Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.30-31.
900
bnl-Ezrak, Trhu Meyyfrkn ve mid, (Trke terc., s.183.). [(Khoniates, Trkmenlerin
bu taarruzlarn daha nce ki kaytlarnda da olduu gibi Sultann emriyle yaptklarn sylemektedir.
217



tarafndan Bizans ordusu ve mparatora refakat etmek zere grevlendirilen
begler, sz konusu topluluu kendilerine tbi olmayan kaba, as Trkler
olarak nitelemilerdir.
901
Bu ifade, Trkmenlerin merkezi idare karsndaki
vaziyetlerini ak bir ekilde ortaya koymakta ve Trkmenlerin artk hem
devlet nizm hem de ordu iin gvenilmez bir unsur haline geldiklerini
gstermektedir
902
ki bu durum, klasik Ortaa slm devleti modeline uygun
olarak dorudan merkeze, hkmdarn ahsna bal, daim ve maal bir
hssa ordusunun tekilini kanlmaz klmtr.
Bu deiimde, Sultann konumunu kuvvetlendirme istei veya
merkez otoritenin etkinletirilmesi gibi hususlar yannda asker siklerin de
rol olduu unutulmamaldr. Nitekim Trkiye Seluklu ordusunun,
Trkmenlerin daim ve dzenli ordu nitelii tamamas dolaysyla yaad
skntlar yannda karlat dier bir mesele de blgede hzla gelimekte
olan sava teknolojisine ayak uydurma dncesidir
903
. Anadolunun fethi ve
Trkiye Seluklularnn ilk dnem asker faaliyetlerinden bahseden btn
kaynaklar, kendine zg taktikleriyle savaan, sratle hareket eden ve
okuluk konusunda misli grlmemi bir maharet sergileyen Trkmen
savalardan bahsetmekle beraber
904
, bu Trkmenlerin, ehir ve kalelerin,
mstahkem mevkilerin ele geirilmesi ve kuatma savalarnda, hatta zaman




Ancak mellifin bu taarruzlarn kk birlikler tarafndan yapldn zikretmesi bunlarn Sultann
hilafna hareket eden Trkmenler tarafndan yapldn gstermektedir (Khoniates, s.132.)].
901
Mihail, s.249.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.210-211.; Polat, a.g.t., s.70.
902
Trkmenlerin merkezin hilafna hareketlerine dair rnekleri artrmak mmkndr. Bu hareketler ve
Trkiye Seluk Devletinin Bizans ve znik Rum mparatorluu ile ilikilerine etkisi hakknda toplu
bilgi iin bkz., Ralph-Johannes Lilie, XII. Yzylda Bizans ve Trk Devletleri, ev. Yusuf Ayn,
Tarih ncelemeleri Dergisi, XX/1, (Temmuz 2005.), s.197-209.; Yusuf Ayn, Seluklu-Bizans
likileri, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002., s.598-617.; ahin Kl, Ykselme Devri
Seluklu-Bizans likileri, Trkler, VI., Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002., s.618-629.
903
Polat, Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt, s.46.
904
Khoriates, s.22, 36, 122, 125, 126, 136.; Kinnamos, s.38, 45-46, 64, 146.; Komnena, s.306-307,
323, 487-488, 490-491.; Fulcher, s.57, 63, 65-67, 70.; Odo of Deuil, s.111-112, 113-119, 127-129,
137-141.; Toplu bilgi iin bkz., W. E. Kaegi, The Contribution of Archery to the Turkish Conquest
of Anatolia, Speculum, XXXIX (1964), s.96-108.
218



zaman ar silahlar ve zrhlarla donatlm yerleik ordular karsnda yetersiz
kaldklar grlmektedir
905
ki bu hususta en arpc rnek Dorylaeum (Es-
kiehir) ovasnda rastlad nc Hal birliine taarruz etmekle beraber asl
Hal ordusunun yetimesi zerine bu orduyla bir meydan muharebesine
girimek zorunda kalan Kl Arslann durumudur (1097).
Kalabalk ve zrhlarla donatlm Hal birlikleri, Komnenaya nazaran
80.000 kiiyi bulan ve Hallardan daha hrsl ve korkusuz aslanlar gibi
savaan Trkleri malup etmeyi baarmlar, stelik daha sonra
karlatklar Trk birliklerini de yenerek onlar imha etmilerdir.
906
Bu
hadisenin ardndan yardma gelen 10.000 kiilik kuvvetin Ey talihsiz! Neden
korkuyorsun. Senin baban hibir savatan kamamt. Cesur ol, senin
yardmna geldik demesi zerine Kl Arslan unlar sylemitir: Siz deli
misiniz? Siz henz Franklarn kuvvet ve cesaretlerini grmediniz. Biz onlar
malup ve birbirlerine balamay dnyorduk. Fakat bu kadar saysz,
mthi silahlara, parldayan mzraklara, mifer ve zrhlara sahip ve lmden
korkmadan ilerleyen insanlar grdkten, kana susam hayvanlar gibi
saldrlarn, esir almadan herkesi ldrdklerini, da, tepe ve ovalar
doldurduklarn mahede ettikten sonra ne yaplabilirdi. Btn milletler bizim
oklarmzdan titrer. Fakat onlar zrhlar iinde oklarmza aldr etmeden
saflarmza sokuluyorlar. Oklarmz onlara tesir etmiyor. te pek ok l
verdikten sonra bu kadar kaldk. Kimse onlara mukavemet edemez ve
zulmlerine dayanamaz.
907

Bir baka Bizans kaynanda ise Trkmen taarruzuna kar
gelitirilen bu yntemden bahsedilmektedir: Trkler, atlarnn sratine g-




905
Khoriates, s.13-14, 18-20, 23, 47-48, 86.; Komnena, s.124, 166-168, 197, 198, 199, 325-329, 335,
338 ve muhtelif yerler; Fulcher, s.63-65, 67-68, 71-72, 74, 180-181.; Odo of Deuil, s.111.
906
Komnena, s.333.
907
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.102-103.; Runciman, I, s.142.; Komnena, s.332-333.
219



venerek youn bir bulut gibi anszn Bizansllarn zerine kyor ve
Bizansllar daha mzraklarn kullanamadan rzgr gibi ortadan kaybo-
luyorlard. mparator sava atlarnn meum kaybn telfi etmeye
urayordu. Btn orduyu dolaarak en iyi durumdaki atlar toplayp bunlar
mzrakla savamay bilen Bizansllara ve zellikle de bu tr savan statlar
olan Latinlere datt. Bylece adamlarna, dmanlar etkili bir ekilde
karlamak imknn salad. Bundan sonraki arpma esnasnda ayrca
yayalar da, atllarn arkasnda, bunlarn saysn dmana ok gstermek
amacyla sava flamalarn yksee kaldrdlar. Gerekten de Trkler bu
mzrakl saldrya dayanamadlar ve geri srlp kamaya baladlar.
908

Bu durumda Trkiye Seluklu ordusunda farkl sava trleri ve
zellikle ar silah teknolojisini bilen, ar silahlarla ve zrlarla donatlm
ordularn karsnda etkili olup kuatma ilemlerini yrtebilecek yeni snflara
ihtiya duyulmas kanlmazdr.
909
te bu ihtiya -daha nce zikrettiimiz
siyas sikler yannda- bu artlar haiz asker birlikler oluturmak iin
gulmlarn yetitirilmesini ve hatta ileride greceimiz profesyonel sava
nitelii tayan cretli askerlerin istihdam edilmesini kanlmaz klmtr.
Btn bu gelimelerin ve ortaya kan yeni asker nizmn
Trkmenleri tamamen dladn sylemek mmkn deildir. Zira daha nce
de muhtelif vesilelerle zikrettiimiz zere Trkiye Seluklu Tarihi boyunca
hemen her asker hadisede ordudaki Trkmen unsurunun varln devam
ettirdii, hatta zaman zaman cretli asker olarak celbedildiklerine dair kaytlar
mevcuttur
910
.
Gerek Anadoluya ilk Trkmen aknlar srasnda gerekse Trkiye
Seluklu merkez idaresiyle balarnn zayflamasndan sonra uc blgesine




908
Khoniates, s.22-23.
909
Cahen, a.g.e., s.229.
910
Bu konu zerinde cretli Askerler bahsinde durulmutu.
220



ekilen Trkmenler tarafndan yrtlen gaza faaliyetleri ve uc tekilat
zerinde de durmak gerekir.
Trkiye Seluklu Devleti dneminde sugr (`) veya avsm (-=)
olarak da adlandrlan uc
911
, Bizans, Trabzon Rum mparatorluu ve Kilikya
Ermeni Krall gibi gayr-i mslim devletlerin bulunduu gney, kuzey ve bat
snrlar ile Mslman Trk devletlerinin bulunduu dou snrlar iin
kullanlmtr.
912
Anadolunun fethi ve Trkiye Seluklu Devletinin
kurulmasndan itibaren bu blgelere genellikle Trkmenler yerletirilmi ve bu
suretle bir yandan asker ve stratejik neme sahip bu topraklarn korunmas
salanrken dier yandan da Trkmenlerin akn ve gaza faaliyetlerinden
istifade ile snrlarn geniletilmesi hedeflenmitir.
913
Kaynaklarda
Trkmen'l-Uc (` '-)
914
, "Etrk-i Uc ( =)
915
, Etrk-i Guz ( =
=)
916
, Uc (=)
917
, eklinde geen Trkmenlerin szkonusu blgedeki
faaliyetleri o derece etkili olmutur ki birok batl yazar uc kelimesini bir
Trk airetinin ad zannetmilerdir.
918

Anadolu'da ilk uc tekiltnn, Trkmen Beglerinden Dnimend
Taylu'nun olu Gmtekin Ahmed Gazi tarafndan Sivas ehrinde kurulduu




911
Anadolunun gney ve dou blgelerinin, daha Hz. mer dneminden itibaren slm ordularyla
Bizans arasnda snr olduu ve avsm, sugr veya uc denilen blgelere (Tarsus, Adana, Mara,
Malatya vb), bata Trkler olmak zere muhtelif etnik unsurlardan oluan sava gaziler
yerletirildii malumdur. Seluklu Trklerinin Anadoluya girii ve Bizansla mcadeleleri srasnda
da blgeye ok sayda sava Trkmen ya da gazi zmrelerinin geldii grlmektedir. Bunlar,
Anadolunun fethi srasnda byk rol oynadklar gibi Mool stilas esnasnda da faaliyet
gstermiler, Bat Anadolu beylikleri ve zellikle Osmanl Beyliinin kuruluu ve gelimesine byk
katkda bulunmulardr.
912
Kaynaklarda Eyyb ve sair Mslman Trk devletlerinin bulunduu dou ve gney dou snrlar
iin de uc ifadesi kullanlmtr (bn Bb, s.185, 502, 514, 537.)
913
Bombaci, a.g.m., s.347.
914
Salim Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.106.
915
Aksaray, s.66, 102, 110.
916
Aksaray, s.252.
917
bn Bb, s.115, 391, 438, 459, 519, 525, 619.
918
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.73-74.
221



bilinmektedir. Bu tekilat, Gm-tekin Ahmet Gazi'nin Kzlrmak ve
Yeilrmak havzasnda yapt geni fetihlerle Tokat, Niksar, Turhal orum,
Amasya ve Malatya gibi ehirleri de iine alarak, bir hayli genilemitir.
919

Gmtekin Ahmed Gazi, kuzeyde Trabzon Rumlar, gneyde de
Ermeniler ve Hallarla devaml mcadele ederek Anadolu'nun fethinde Trk
vatan haline gelmesinde balca rol oynam ve Dnimendli Begleri, uc
tekiltlarn sonuna kadar koruyarak gaza ve akn faaliyetlerine devam
etmilerdir. Trkiye Seluklu Sultan II. Kl Arslan, Dnimendlilerin Sivas
ubesine son verince (1175) Yabasan oullarndan Bedrd-dn Yusuf,
Zahird-dn li ve Muzafferd-dn Mahmud adl kardei bat uclarna sevk
ederek, onlarn gaza ve akn faaliyetlerindeki tecrbelerinden yararlanmak
istemitir. Fakat Dnimendli begleri, gaza ve akn faaliyetlerinde kendi
blgelerinde gsterdikleri baary, bat uclarnda gsterememilerdir. Daha
dorusu onlar, bir sre sonra Seluklu Sultanlarnn taht kavgalarna
karmlar ve bu yzden blgeden ayrlarak, merkez idarede grev
almlardr.
920

Anadolu'da oluturulan en geni ve en byk uc tekilt Trkiye
Seluklular tarafndan kurulmutur. Bu uc blgelerinden Bizans snrnda
teekkl eden ve Kastamonu'dan balayarak Ankara, Eskiehir, Ktahya,
Karahisar- Sahib (Afyonkarahisar), Isparta ve Denizli'yi iine alp Antalya'ya
kadar uzanan uc blgesine "Bat Uclar", Trabzon Rumlar snrnda teekkl
eden ve Kastamonu'dan Samsun'a kadar uzanan uclara "Kuzey Uclar" ve
Ermeni snrnda teekkl eden ve Nide, Ereli, Ermenek, Karaman




919
Koca, a.g.e., s.108.
920
Bunlarn I. Gyaseddin Keyhsrev'in tahta knda (1205) olduka etkili olduklar ve bu
hizmetlerine karlk da mhim mevkilere getirildikleri bilinmektedir (Salim Koca, Anadolu Trk
Beylikleri Tarihi, Trabzon 2001, s.14-15.).
222



(Larende) Antalya, Isparta, Mara, Malatya, Ayntab, (Gaziantep) ve
Antakyaya kadar uzanan uclara da "Gney Uclar" demek mmkndr.
921

Dneme ait kaynaklarda merkezde bulunan melikl-mer dnda
uc vilyetlerinde de ayn unvan tayan kumandanlarn mevcut olduunun,
uc vilayetlerine atanan serlekerlerin (sba) uc beglerbegine bal
olduklarnn zikredilmesi
922
ve uc beglerinden (mer-y uc)
923
, uc
ahalisinden
924
ve uc askerinden
925
dierlerinden farkl olarak bahsedilmesi,
uc blgelerinin -merkezin murakabesi altnda olmakla beraber
926
- kendine
hs bir tekilat ve dzen ierisinde idare edildiini gstermektedir.
Tekilat bahsinde de belirtilecei zere Trkiye Seluklularnda
merkez beglerbegi dnda ayn unvan tayan baka kiilerin de
bulunduuna ilk defa dikkat eken Kprl, bunlarn Yazcolunun
kaydettii gibi, eski Ouz ananesindeki sa ve sol kolu temsil eden iki
kuvvetli airet reisine yani sa kol beglerbegliinin Kay, sol kol
beglerbeyliinin ise Bayndr boyuna ait olabilecei ihtimali zerinde
durmutur
927
. Mustafa Akda da ayn husus zerinde durarak Yazcolunda
geen sa ve sol kol beglerbeyliinin, iki uc beglerbeyliine tekabl ettii
grn benimsemitir
928
. Her iki gr de deerlendiren Nejat Kaymaz




921
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.108.; Ayn yazar, Anadolu Trk Beylikleri
Tarihi, s.15-20.
922
bn Bb, s.76.; Bir yerde de eknf- memlik ve Rm huddu tarafndaki serlekerler ( -
-= = -'-- '-) ifadesi gemektedir (bn Bb, s.275.) ki buradaki Rm hududundan
kastn uc blgesi olduu phesizdir. Aksarayde de uc sipehdr ifadesine rastlanmaktadr (Aksaray,
s.101.).
923
bn Bb, s.76, 79, 185, 604, 686.
924
bn Bb, s.30.
925
bn Bb, s.115, 391, 438, 459, 519, 525, 619.
926
Tekrrl-Mensbda yer alan bir mansb- istf takrrinde de mstevf olarak tayin edilen
Necmd-dn Mahmudun vazifeleri arasnda, ahvl-i kl, bik, sugr ve huddun murakbesinin
de olduu grlmektedir (Tekrrl-Mensb, s.12.).
927
Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s.49-51.
928
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, I, stanbul 1995, s.50-51.
223



ise bn Bb'de ad geen Melik'l-mer Hsm'd-dn oban ve Melik'l-
mer Seyf'd-dn Kzln uc beglerbegileri olduklar hakknda phe
bulunmad, ancak bunlarn mevcut olduu srada, ayn unvan tayan bir
nc uc beyinin, Kilikya Ermeni Krall ve Antakya Hal Latin Prenslii
zerinde uc beglerbegi Mara Emri Nusret'd-dn Hasann da bulunduuna
dikkat ekerek, Trkiye Seluklu Devletinde uc mntkalarn, Yazcolunun
ahs ilavelerine dayanarak sa ve sol kol diye ikiye ayrmak yerine,
Hristiyan hudutlarnn bulunduu istikmetler nokta-i nazarndan dnerek
ve Keykubdn Gney sahil blgelerini fethetmesinden sonra- belki de
drt blge olarak kabul etmenin daha isabetli olacan sylemitir
929
.
Yazcolunun, bn Bbde mevcut olmayan blmlerinden istifade
etmenin, Trkiye Seluklu tarihi aratrmalar iin yanl neticeler
dourabilecei zerinde daha nce durmutuk. Dolaysyla bn Bbnin
merkez beglerbegindan ayr olarak Melik'l-mer unvanyla zikrettii
Hsm'd-dn oban ve Seyf'd-dn Kzln birer uc beglerbegi olduu
sylenebilirse de bunlarn, Yazcolunun zikrettii ekilde yani birinin Kay
dierinin ise Bayndr boyuna mensup olmalar hasebiyle sa ve sol
beglerbegileri olarak vasflandrlmasna temkinle yaklamak gerekir. Kald ki
Kaymazn da dikkat ektii gibi Hsm'd-dn oban ve Seyf'd-dn Kzl
dnda Kilikya ve Antakya snrlarnda da baka nc bir uc beglerbeginin,
Mara Emri Nusret'd-dn Hasann bulunduu anlalmaktadr ki bu durum,
Trkiye Seluklu Devletinde iki deil hatta drt uc beglerbegiliinin
olduunu gstermektedir
930
.
Aksaray'nin kaytlarndan uc beglerbegine sipehdr- bozorg
931
,




929
Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol I, s.126 n.
930
Kaymaz, Pervne, s.95.; Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt
Bakmndan Deeri, s.45.
931
Aksaray, s.71. (Bu kaytta sipehdr- bozorg tabiri uc Trkmenlerinin beglerinin bykleri
anlamnda kullanlmtr.)
224



"emret-i vilyet-i uc"
932
ve emr-i bozorg-i uc"
933
da dendii anlalmaktadr.
Bir kaytta da Atabegolu Arslan Domutan sipehdr ve tarafdr- uc
olarak bahsedilmitir
934
ki bu ifadenin de uc beglerbegilii iin kullanlm
olmas muhtemeldir.
bn Bbnin serlekerleri (sba), serlekern- saltanat
935
ve
serleker-i vilyet-i uc
936
olarak iki ksma tefrik etmesi de dikkat ekicidir.
Buna gre uc vilyetlerinde bulunan serlekerlerin uc beglerbegine,
dierlerinin ise dorudan doruya merkez beglerbegine bal olduklar
sylenebilir ki Rsmr-Resilde de mery- etrftan olan yani uc
blgelerinde bulunan serlekerlerin, dierlerinden ayrlarak sipehbod-i diyr-
uc sba beg (-- '-- '- --+--) unvanyla kaydedildii grlmektedir
937
.
Uclarda toplanan Trkmenler genellikle belirli bir boy dzeni
iersinde konar-ger bir hayat yayorlar ve byk srler halinde hayvan
besliyorlard. Bu hayvan srleri arasnda koyun ve kei ilk sray almaktayd.
Baz konar-gerler tarafndan kk miktarda da olsa at, sr ve deve
srleri besleniyordu. Klk konaklarnda ihtiyalarn karlayacak kadar
tarm da yapmakta olan Trkmenler, ayrca hal, kilim ve kereste de retip
satmaktayd, ihtiyalar olan dier rnleri ve eyalar da ehir pazarlarnda
kendi rnleriyle dei-toku yaparak temin ediyorlard. Devlete ait olan vergi
ykmllklerini de nakd deil de ayn olarak, yani mallarnn bir ksmn
vermek suretiyle yerine getirmekteydiler.
938





932
Aksaray, s.74.
933
Aksaray, s.132.
934
Aksaray, s.101.
935
bn Bb, s.79.
936
bn Bb, s.76, 275.; Aksaray, s.101.
937
Rsmr-Resil, s.7. [Tekrrl-Mensbdaki bir veskada da uc (sugr) blgesinde bulunduu
sylenen, fakat ismi zikredilmeyen bir ehre tayin edilen sbaya (serleker) tefvz edilen vazifeler
arasnda, kale-i mahrsa bir ktvl tayini bulunmaktadr (Tekrrl-Mensb, s.17.)].
938
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.107.; Kprl, a.g.e., s.75.;
225



Uc blgelerindeki siyas hkmranlk hakk hukuken Trkiye Seluklu
Sultanlarna aitti. Uclardaki ehirlerin kadsn merkez iktidar tayin
etmekteydi. Bu blgelerde kullanlan paralar Trkiye Seluklu Sultanlarnn
adna baslmakta, camilerde okunan hutbelerde Trkiye Seluklu
Sultanlarnn ad zikredilmekteydi. te yandan uc begleri ve beglerbegi, sefer
ve sava zamanlarnda emirlerindeki kuvvetlerle Seluklu merkez ordusuna
katlarak, Trkiye Seluklu Devletine kar grev ve ykmllklerini yerine
getirmekteydiler. Tarih kaytlara gre, Seluklu sultanlar, sefer ve sava
zamannda dier beglere olduu gibi, uc beglerine de fermanlar gnderip
onlardan emirlerindeki kuvvetlerle gelerek merkez orduya katlmalarn
istemekteydiler. Uc begleri de Trkmen atllarndan oluan kuvvetleriyle gelip,
Seluklu sultanlarnn emrine girerlerdi.
939
Bunun yannda kendilerine bal
bulunan Trkmenlerle beraber, Bizansa
940
, Trabzon Rum mparatorluu
941

ve Kilikya Ermeni Krallna srekli aknlar dzenliyorlard. Anadoludan
geen Hal ordularna kar mcadele edenler de Seluklu kuvvetlerinden
ok, uc Trkmenleri idi.
942

Bununla beraber Uc Trkmenlerinin Trkiye Seluklu idaresine
tbiiyetleri ekl idi. Zira frsat bulduka onu dinlememekten ve mstakil
hareketlerde bulunmaktan geri durmuyor, vergilerini ekseriya fiili tehditler




939
Koca, a.g.e., s.109.; Ayn yazar, Anadolu Trk Beylikleri Tarihi, s.16.
940
Bizans ucunda yaayan Uc Trkmenleri Bizans'a kar yaptklar baarl savalar ile nlerini her
tarafa yaymlard. XII. yy'da Horasan'da Diyr- Rum (Anadolu) denilince akla Ankara-Konya
arasnda yaayan ve Bizansa aknlar dzenleyen Trkmenler geliyordu (Smer, a.g.e., s.158.).
941
I. zzeddn Keykvus, Sivas'ta Sinop seferi iin hazrlk yaparken, kuzeydeki uc begleri bir baskn
hareketi sonucunda Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksios'u ele geirmilerdi (bn Bb, s.149-150.;
Finlay, a.g.e., s.380.). bn Bb, Melikl-mer Hsameddin oban ve Seyfd-dn Kzl hakknda
verdii bilgide de yukarda da iaret edildii zere pehlivan soylu ve gazi tabiatl klelerini her
zaman lemlerin Rabbinin rzasn kazanmalar ve sevap ilemeleri iin gazaya gnderen,
klelerinin sava alanndan, konuandan, konumayandan, maldan, eyadan, kleden, criyeden
getirdiklerinin hepsini eer bir dinar da olsa misafirlerine ikram eden (bn Bb, s.304-305.)
ifadelerini kullanmtr ki bu kaytlar, Trkmenlerin uc blgesinde gaza faaliyetlerinde bulunup ele
geirdikleri ganimetler arasnda klelerin de bulunduunu gstermektedir.
942
Trkmenlerin Hal ordularna taarruzlar hakknda daha nce bilgi verilmiti.
226



altnda veriyor, ehzadeler arasndaki taht kavgalarnda tevik ve tahrik
ediyor, hatta devlete kar her isyan teebbsne yardm ve yataklk etmek
suretiyle i karklklarn artmasna sebep oluyorlard.
943
Her ne kadar
Ald-dn Keykbd dneminde Uc begleri zerinde tam bir otorite ve
hkimiyet kurmu ise de II. Gysd-dn Keyhsrev dneminde bu durum
devam etmedi. Kseda Malubiyeti (1243)nden sonra Trkiye Seluklu
Devleti Mool vesayeti altna girdi ve lkenin her tarafnda olduu gibi
uclarda da devlet otoritesi byk zaafa urad.
944

Trkiye Seluklu Devletinin Mool vesayeti altna girdii bu dnemde
szde sultanlarn, ehzadelerin birbirleri ile mcadelesi, devlet adamlarnn
ve beglerin ihtiraslar ve tahrikleri, suikastlar, Moollara kar isyanlar,
Bizansa ilticalar, Moollarn intikam seferleri, ktaller, mal darlk, suiistimaller,
iktisad knt ve halkn perianl manzarasn arz eder.
945

Moollar nce Trkiye Seluklu Devletini mstakil brakarak, sadece
kendilerine bir miktar vergi verir bir vaziyette tutmular ise de bir mddet
sonra siyas mdahalelere balamlar ve Sultanl, ilk nce nfuzlar, sonra
da himayeleri altna alarak tbi devlet haline getirmilerdir. Kendi devlet
hazinelerine gelir temin etmek maksadyla Anadoluyu bask altnda tutmular
ve bu i iin de Seluklu sultan ve devlet adamlarn kullanmlardr.
946
Ancak
yer yer grlen Trkmen kyamlar ve 1277 tarihinde Baybarsn Anadoluya
davet edilerek bir Mool ordusunu yenmesi
947
, Moollarn bu siyaseti terk
etmelerine sebep olmutur. Baybarsn umduu manzaray gremeyince




943
Aksaraynin bir kaydnda uc blgesini asilerin bakaldrma yeri olan uc eklinde ifade etmesi, uc
blgesiyle merkez otorite arasndaki gerginlii aka gstermektedir (Aksaray, s.203-204.).
944
Mool stilas'nn Trk-slam medeniyeti zerindeki msbet ve menf etkilerinin deerlendirilmesi
iin bkz., Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s.472-500
945
Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.69.
946
Paul Wittek, Osmanl mparatorluunun Kuruluu (ev. Gzin Yalter), Bat Dillerinde Osmanl
Tarihleri, Trkiye Yay. stanbul 1971, s.30
947
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.33
227



hemen geri dnmesinin ardndan, bu olayla ilgisi olduu anlalan Mnddin
Pervne ldrlm
948
ve bu tarihten itibaren Anadoludaki Mool asker
idaresi, gnden gne tazyikini artrmtr.
Btn bunlara ramen Moollar, Dou ve Orta Anadoludaki zellikle
ticr ve asker yollar zerinde bulunan merkezler dnda, mdafaaya msait
dalk sahalarda ya da byk yollardan uzak Uc mntkalarnda kuvvetli bir
hkimiyet kuramamlardr.
949
Zira Mool igalinden sonra tamamen Uclara
ekilen Trkmenler, istiklllerini koruma yolunda faaliyete girimilerdir. Onlar,
yerleik Trk unsurun aksine mcadele iin gereken tekilta, inzibat ve
savalk ruhuna sahip idiler. Yerleik Trkler ise aralarnda birleip kuvvetli
bir mcadele cephesi oluturamamlardr. Buna gre Trkmenlerin
faaliyetleri, Anadoludaki Mool hkimiyetinin daha uzun sre devam
etmesini engelledii gibi, haric istila ve fetihleri de uzak tutmutur.
950

Mool tazyikinin artt bu dnemde Trkmenler, o zamana kadar
alamam olan Eskiehir-Denizli-Antalya izgisine ynelmiler ve bylece
Ege ve Marmara havzasna yeni bir g ve ftuhat harekt balatarak
951

Kastamonudan Tekeye kadar uzanan sulak yaylalara yerlemitir. Muasr
kaynaklara gre bu dnemde; Denizli blgesinde 200 bin, Kastamonu
evresinde 100 bin, Ktahyada ise 30 bin adr halk bulunmaktadr.
952

Boy beglerinin idaresinde ve mstakil faaliyet gsteren bu
Trkmenler, Trkiye Seluklu idaresinden gn her geen gn daha fazla
uzaklamlar
953
ve siyas durumlarn gittike kuvvetlendirmilerdir. Bu arada
Uc blgesinin caziplii, yeni ve zengin blgeleri fethetme dncesi, gaza




948
Turan, a.g.e., s.553.
949
Kprl, a.g.e., s.34-35
950
Smer, a.g.e., s.6.
951
Osman Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul 1998., s.57-58
952
Mcteba lgrer, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, III. Osmanl Sempozyumu, St, 1988, s.28.
953
Wittek, a.g.m., s.30-31
228



ruhunun verdii ekicilik ve Mool basks sebebiyle her geen gn yeni
glerle saylarn da artrmlardr. Bu durumda lhanl-Seluklu hkimiyeti
Orta Anadoluda ve ovalarda snrl kalm, Trkmenler ise hudud yani
Uclarda ve dalk alanlarda yaamaya devam etmiler ve mstakil siyas
teekkller meydana getirmilerdir.
954
Bylece Anadoluda, hemen hepsi
Trkmenler tarafndan kurulan ve saylar yirmiyi aan kk beylikler
teekkl etmi
955
ve Anadoluda yeni bir dnem, Tevif-i Mlkda denilen
Beylikler Dnemi balamtr. Mool tahakkmne kar oluan tepkinin
tecellisi eklinde grlen ve Seluklu-Osmanl hkimiyetleri arasnda kalan
bu devrin balca vasflar; Seluklular zamannda alnamayan yerlerin
alnmas, Trk nfusunun ve Trk kltrnn -bata ehirler olmak zere- her
yerde ok kuvvetli bir hkimiyet kurmas, Trkenin edeb ve resm dil olarak
Farsaya kar rakipsiz bir mevkie ykselmesidir.
956
Ayrca beyliklerin kuvvetli
bir kltr ve iyi tanzim edilmi bir idare sistemleri mevcut olduundan
957
;
iftilik, sanayi ve ticareti gelitirici bir msamaha politikas takip edilmitir.
958

ehirlerde barnamayan dervi, eyh ve babalarn Trkmen muhitlerinde
kabul grmeleri ile de ok canl bir fikir hayat salanmtr.
959


4- Gnlller
Asl meslekleri askerlik olmamakla beraber zaman zaman gnll
bazen de zaruret halinde orduya katlan veya asker vazifeler ifa eden gayr-
muntazam birliklerden (militia/volunteers) de bahsetmek gerekir. Muhtelif




954
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.34-35.
955
Bunlar iin bkz., smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri, T.T.K. Yay., Ankara, 1988.
956
Smer, a.g.e., s.7.
957
Uzunarl, a.g.e., s.199-204.
958
Uzunarl, a.g.e., s.228-255.
959
Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, s.95 vd.
229



Mslman Trk devletlerinde mutavvia veya mutatavvia (==- /==-- /
==--)
960
olarak da tesadf edilen bu gnlller arasnda, gayr-i mslimlere
kar yaplan savalara katlan gaziler ( = / '-'= )
961
, sefer veya sava
mahalline yakn blgelerden celp edilen veya herhangi bir tehlike karsnda
bulunduklar ehir veya blgeyi mdafaa etmek zere toplanan blge ve
ehir kuvvetleri bulunmaktadr. Ayrca evb ('-)
962
veya ayyr
( '-= / '-= )
963
denilen ve savatan sonra elde edilecek ganimetten pay
almak dncesiyle orduyu takip eden babozuk zmrelerin mevcut olduu
da bilinmektedir.
Bata Bizans ve Hallar olmak zere muhtelif gayr- mslim
devletlere kar gaza ve cihad faaliyetlerinde bulunan Trkiye Seluklu




960
Deborah Tor, Privatized Jihad and Public Order in the pre-Seljuq Period: The role of the
Mutatawwi'a, Iranian Studies, XXVIII/4, (December 2005), s.555-573.; Carole Hillenbrand, The
Crusades: Islamic Perspectives, (Routledge Press), New York 2000., s.100-105.; Majid Khadduri,
War and Peace in the Law of Islam, New Jersey 2006., s.90.
961
slm tarihinin ilk dnemlerinde genel olarak btn Mslman ordusunun btn efrad iin
kullanlan gaziler tabiri, zellikle Trklerin slmiyeti kabulnden sonra daha dar ve zel bir anlam
kazanarak orduda veya byk ehirlerde bulunan belirli bir sava zmresini ifade etmek zere
kullanlmtr. Muhtelif din teekkllerle de ilikileri olan bu gaziler zmresinin, bata Horasan ve
Maverannehr olmak zere n Asyada kurulan Gazneli, Byk Seluklu, Eyyb, Memlk ve
Osmanl ve sair Mslman Trk devletlerinde nemli faaliyetlerde bulunduklar bilinmektedir.
962
Arapa vebe (.-) kelimesinin oulu olan evbn, ortaa slm aleminde gnll asker
anlamnda kullanldna dair kaytlar bulunmakla beraber ba bozuk, ayak takm vb menf
anlamlarda kullanld da grlmektedir (Ahter Kebr, stanbul 1978., s.54.; Ferheng-i Fris-i
mid, I, s.260-261.; Ferheng-i Cmi, I., s.159.). yle ki Ravzatl-Kttbda, Cimri syannn
bastrlmas mnasebetiyle yazlan bir mektupta isyanclar iin evb- b bk ve erzil-i etrk ( '-
= ='- -) ifadesi kullanlmtr (Ravzatl-Kttb, s.56). Rsmr-Resilde yer alan
bir vllik takrrinde (takrr-i eylet) de, blgeye atanan valinin grevlerinden biri olarak evb ve
rndu almaya tevik etmesi gsterilmitir ki bu durumda sz konusu tabirleri babo zmreleri
ifade ettii anlalmaktadr (Rsmr-Resil, s.30.).
963
skender b. Keykvus, ayyrlar cevnmerdlikle denk tutmakta ve ayyrlar ftvvet ehlinde
bulunmas gereken zelliklerle vasfetmektedir. Yine onun verdii bilgilere gre bir reis etrafnda
toplanan ayyrlar, Kuhistan ve Merv gibi byk ehirlerde nemli zmre halinde meydana
getirmektedirler (skender b. Keykvus, Kbsnme, 44. Fasl.). Buna karlk birok kaynakta ayyr
ve evb zmresinin menf vasflarla zikredildii ve bu kelimelerin babozuk, hrsz, hilekr vb
anlanlarda kullanld grlmektedir (Ahter Kebr, s.318.; Ferheng-i Fris-i mid, II, s.1360.;
Ferheng-i Cmi, I., s.798.).
230



ordusunda da gnll gazilerin mevcut olduu phesizdir
964
. Ancak
kaynaklarda Trkiye Seluklu ordusunda gaziler ad verilen bir sava
zmresinden bahseden her hangi bir kayda rastlanmamaktadr. bn Bb ise
Trkiye Seluklu ordusunda gnll birliklerin bulunduuna dair bilgiyi,
Al'd-dn Keykubdn Aliye Kalesini fethi mnasebetiyle vermitir. Bu
kuatma srasnda orduya katlan gnll birliklerin says hakknda bilgimiz
olmamasna ramen, Al'd-dn Keykubdn niha hcumdan hemen nce
gazaya katlan fukara ve mutavvia (==- -) yani fakirlere
965
ve
gnlllere 10.000 dirhem gm, 100 ba sr, 1000 ba koyun datt ve
bu suretle onlarn manevyatn artrmaya alt grlmektedir.
966
Bu
kayttan hareketle fukar ve mutatavviann ordudaki grevleri veya nasl bir
ileve sahip olduklar hakknda bilgi edinmek mmkn deil ise de bunlarn
Eyyb
967
ve Memlklerde
968
olduu gibi hem sava hem de ikmal, iae ve
lojistik hizmetlerinde kullanlm olmalar muhtemeldir.
Muhtelif blge ve ehirlerde, o blgenin kt askerlerinden ayr
olarak seferlere katlan veya bulunduklar ehrin mdafaasnda grev alan
blge ve ehir halkyla ilgili de kaytlar mevcuttur. Sadece dman ordularyla




964
Esasen Anadolunun gney ve dou blgelerinin, daha Hz. mer dneminden itibaren slm
ordularyla Bizans arasnda snr olduu ve avsm, sugr veya uc denilen bu blgelere (Tarsus, Adana,
Mara, Malatya vb), bata Trkler olmak zere muhtelif etnik unsurlardan oluan sava gaziler
yerletirildii malumdur. Seluklu Trklerinin Anadoluya girii ve Bizansla mcadeleleri srasnda
da blgeye ok sayda sava gazi zmrelerinin geldii grlmektedir. Bunlar, Anadolunun fethi
srasnda byk rol oynadklar gibi Mool stilas esnasnda da faaliyet gstermiler, Bat Anadolu
beylikleri ve zellikle Osmanl Beyliinin kuruluu ve gelimesine byk katkda bulunmulardr.
965
Fukar tabirine, Memlklerde de el-fukara el-mcahidn eklinde rastlanmaktadr (etin, a.g.t.,
s.140.)
966
bn Bb, s.243.
967
Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, s.445, 554; Aye Dudu Kuu, Eyyb Devleti
Tekilt, (G SBE Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2005., s.320-324.
968
Reuven Amitai, Foot Soldiers, Militiamen and Volunteers in the Early Mamluk Army, Texts,
Documents and Artefacts: Islamic Studies in Honour of D.S. Richards, (Edited by Chase F.
Robinson), Leiden 2003., s.233-249.; Ayn yazar, Mongols and Mamluks: The Mamluk-lkhnid
War, s.196.; Ayn yazar, The Mamluk Institution, or One Thousand Years of Military Slavery in the
Islamic World, s.50.; Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, s.238.; etin, a.g.t., s.140.
231



yaplan savalarda deil, Seluklu ehzadeleri arasnda meydana gelen
saltanat mcadeleleri srasnda da muhtelif blge ve ehir halknn, tevecch
gsterdii ehzade lehinde tavr sergiledii ve destekledikleri ehzadelerinin
ordularnda gnll olarak grev aldklar grlmektedir. Szgelimi, Melik
Rknd-dn Sleyman hn, kardei I. Gysd-dn Keyhsrevi tahttan
indirmek zere Konyaya yrd srada (1196), Konya halk ehri mdafaa
etmitir. bn Bbnin kaydna gre Ahler (=), nde gelen genler (burn-i
pegn/''--- '-)
969
ve igdiler ('-')
970
tarafndan idare edildii anlalan
Konyallar, Melik Rknd-dnin ordusuna kar her gn 60.000 oku
(kemandr/-'-) karmlardr
971
ki bunlar arasnda Konyada bulunan
dzenli ordu birliklerinin de bulunduu tahmin edilebilir.
Konya halknn bu tavr, I. Gys'd-dn Keyhsrevin, II. Rknd-dn
Sleyman hn lm zerine tahta geen yeeni III. Kl Arslan tahttan
indirmek zere Konyaya yrd srada da tekrarlanmtr (1205). Sultan III.
Kl Arslann taraftarlar olan Konya halk, sava dzenine girmi ve
savunma silahlarn hazrlayarak, Rknd-dn Sleyman ha olunun yani
Kl Arslann veliahdliini tanyacaklarna dair sz verdiklerini ve bu
ahidlerini bozamayacaklarn bildirerek ehri Gys'd-dn Keyhsreve kar
mdafaa etmilerdir. Gys'd-dn Keyhsrev Konya halknn mukavemeti
krmak maksadyla ehrin dnda bulunan evlerini, kklerini ve balarn
tahribe girimi ise de baarl olamayarak ordusuyla birlikte Ilgn (Ab-
germ)a ekilmitir. Ancak Kl Arslann asker ss olan Aksarayn
Gys'd-dn Keyhsreve tevecch edip ehrin valisini kovduklar ve
Gys'd-dn nmna hutbe okuttuklar haberinin iitilmesi zerine Konyallar




969
Burn ('--) kelimesi, szlklerde gen, gen adam olarak izah edilmektedir (Ferheng-i Fris-
i mid, I, s.344.). Mellifin bu kelimeyi, fityn ('--)n muadili olarak kulland dnlebilir.
970
gdiler hakknda geni bilgi iin bkz., Faruk Smer, Seluklu Tarihinde diler, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, Say.35 (Nisan 1985), s.9-23.; Tuncer Baykara, Seluklular Devrinde
dilik ve Kurumu, Belleten, LX/229 (Aralk 1996), s.682-693.
971
bn Bb, s.32-36.
232



Gys'd-dn Keyhsreve bir adam gnderip onu Konyaya davet etmilerdir.
Bylece Gys'd-dn Keyhsrev 1205 ubatnda (601 Receb) ikinci kez
Konya tahtna oturmutur.
972

I. zz'd-dn Keykvus ile Al'd-dn Keykubd arasnda yaanan
mcadelelerde de ehir halknn tavrnn belirleyici olduu grlmektedir.
Sultan I. zz'd-dn Keykvusa kar Kayseri muhasarasnda baarsz
olduktan sonra Ankaraya ekilen Al'd-dn Keykubd, Sultan zz'd-dn
Keykvusun Ankaray kuatmak zere harekete gemesi zerine bir yandan
askerlerini hazrlayp kale ve surlarn tahkimine giriirken dier yandan da
ehir halkn kendi yannda tutabilmek iin baz tedbirler alm, onlara
ahidnmeler vermitir. Ankara halknn Al'd-dn Keykubda gsterdii
sadakat, 1212 ylnda balayan muhasarann bir hayli uzamasna sebep
olmutur. Ancak zz'd-dn Keykvusun srarla muhasaraya devam etmesi
ehir halkn byk skntya sokmu ve neticede Al'd-dn Keykubdn
huzuruna kp kibetin iyi olmadn, kendisine sadakatte kusur
ilemediklerini ancak daha fazla mukavemetin imknsz olduunu beyan
etmilerdir. aresiz kalan Al'd-dn Keykubd, hayatna ve ehir halkna
zarar vermemek art ile teslime mecbur olmutur.
973

Gnlllerin, Babaler syan srasnda Trkiye Seluklu kuvvetleri
ierisinde yer ald grlmektedir. Sumeysat, Khta ve Hsn Mansr
(Adyaman) blgelerindeki Mslman ve Hristiyan halk ldrp mallarn
yamalamak suretiyle byk bir kargaa karan Baba taifesi, blge halkna
byk zarar vermitir. Trkiye Seluklu kuvvetlerinin isyann batrlmasnda




972
bn Bb, s.84-89.; bnl-Esr, (Trke terc., XII, s.169-170.).; Ebul-Ferec, II, s.486.; Ebul-Fid,
III, s.132.; bn Vsl, III, s.166; Mneccimba, s.25.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.274
vd; Baykara, I. Gysd-dn Keyhsrev, 22-6-29.; remi, a.g.t., s.109-110.
973
bn Bb, s.134-139.(Baz kaynaklarnda Ald-dn Keykubdn Haleb Eyyb Emri el-Melikl-
Zhirden araclk etmesini istedii, zzd-dn Keykvusun bu yzden Ald-dn Keykubd
ldrmedii zikredilmitir (bn Vsl, III, s.217.; Ebul-Fid, III, s.143.; bnl-Verd, II., s.196.; ed-
Devdr, s.175.)
233



yetersiz kalmas zerine silahlanan halk, devlet kuvvetlerine destek verme
yoluna gitmitir. Nitekim isyanclar zerine gnderilen ancak dzenledii iki
harektta da baarl olamayan Malatya serlekeri (sba) Muzafferd-dn
Ali-rin Malatya halk, Krt ve Germiyn Trkmenlerinden toplad
askerlerin gnlllerden olutuu tahmin edilebilir.
974

Babaler tarafndan kuatlan Sivasn mdafaasnda da halkn
ehirdeki dzenli ordu birlikleriyle beraber hareket ettii grlmektedir. Ancak
Sivas halknn mdafaas baarl olamam, ehri ele geiren Babaler Sivas
gdiba ('--') Hrremh ve dier ileri gelenleri ldrp ehri
yamalamlardr.
975

Mool vesayeti dnemine gelindiinde gnlllerle ilgili kaytlarn
artt grlmektedir. Bu dnemde Baycu Noyan kumandasndaki Mool
kuvvetlerinin kuatt Kayseride ehir halknn olduka etkili bir mdafaa
yapt anlalmaktadr. bn Bbnin kaydna gre Kseda malubiyetinden
sonra kaarak Kayseriye gelen Kayseri serlekeri (sba) Fahreddin Ayaz
ve Cmedr Samsamd-dn Kaymaz, mdafaa ve muhasara ara gerelerini
dzenlemeye balamlar ve ehrin siphileri ve fitynla ehrin burlarn ve
duvarlarn salamlatrmaya koyulmulardr. Bu srada sur dndaki
mahalleleri ele geirip buralar tahrip eden Moollar, ehrin etrafn dolap
Sivas burcu karsnda bulunan ve ehir halknn salamlna gvendiini
Debbglar tarafna ( =- '='- ) mancnk kurmulardr. Esirler ve
Cavlklar ('--'=)
976
araclyla altrdklar mancnklarla on be gn
boyunca ehri dvmlerdir. Burlarda byk yarklar almasn ramen ehir




974
bn Bb, s.501. (Ebul-Ferece gre Malatya emrinin toplad ordu 500 atldan mteekkil olup
bunlarn dnda Sammaolu Manastrndaki tebeadan da okulukta mahir 50 adam semitir. Ebul-
Ferec, II, s.540.).
975
bn Bb, s.501.
976
Cavlklar hakknda bkz., Osman Turan, Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustt
ul-adle f kavid is-saltana, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul
1953., s. 531-522.
234



halk Moollarn ieri girmesine izin vermemi hatta Mescid-i Battal
dalarnda ve harabelerinde pusuya yatan birka Kayserili yiit, frsatn
bulduka saldrya geerek Moollara byk kayplar verdirmilerdir
977
.
Kayserililerin baarl mdafaas zerine Moollar, muhasaray
kaldrmay ve yamadan elde ettikleri bol miktardaki mal ve eyayla yetinip
geri dnmeyi dnmeye balamlardr. Ancak o srada ehrin gdiba
( ' '-- ) olan Hajuk olu Hsam, geceleyin gizlice Baycu Noyana bir ksd
gndererek, can gvencesi istemi ve ayn gece su kanalndan dar karak
ehir halknn durumu ve skntlar hakknda bilgi vermitir. Bu durumdan
habersiz olan ehir halk mdafaaya devam ettii srada, Baycunun
kendisine yaknlk gsterenler ve yardmc olanlara saldrmayaca, malna,
ailesine dokunmayaca konusunda teminat mektubu verdiini duyan ehir
serlekeri (sba) Topal Faahreddin Ayaz, Baycuya bir haberci gndermitir.
steine olumlu cevap gelince adamlar ve mallaryla birlikte Baycunun
yanna gitmi ve bylece ehirde Samsamd-dn Kaymazdan baka ynetici
kalmamtr. Son gelimeler zerine muhasaray kaldrmaktan vazgeen
Moollar, saldrlarn iddetlendirmiler ve neticede ehri ele
geirmilerdir.
978

Kseda Savandan sonra ortaya kan kargaa ortam karsnda
Malatya halknn da baz tedbirlere bavurduu grlmektedir. Nitekim
Malatya serlekeri (sba) Redd-dnin Moollardan korkarak adamlar
ve hazineleri gizlice Halebe kamasndan sonra ehrin Mslman ve
Sryn halk anlaarak mahalli bir idare kurmular ve surlar ve kaplara
muhafzlar yerletirerek Malatyay muhtelif saldrlara kar korumulardr.




977
bn Bb, s.528-529.
978
bn Bb, s.529-530.; Baz yazarlar, Kayserinin Moollar tarafndan igali srasnda Ahi Evrnn
ei Fatma Bacnn burada bulunduu ve esir edildiini zikretmilerdir (Mikail Bayram, Bacyn-
Rum, Konya 1987, s.26.; Kayserinin igali hakknda ayrca bkz, A. Vehbi Ecer, Kayserinin
Moollar Tarafndan gali, III. Kayseri Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (6-7 Nisan 2000),
Kayseri 2000, s.129-140.)
235



Bunla beraber Mool istilasnn ortaya kard skntlarn ehirde
hissedildii anlalmaktadr. stelik Mool tehlikesi de henz blgeyi terk
etmemitir. Nitekim Yasavur Noyan kumandasndaki bir Mool ktas,
Meyyfrkn, Mardin ve Urfadan geerek Halebe yrm, Haleb
hkmdarnn para ve altun teklifini kabul ettikten sonra Malatyaya
ynelmitir. ehrin dnda kalan insanlar ldren, mal, mlk ve ekili araziyi
tahrip eden Moollar, o srada Halebden dnm olan vali Redd-dnin
ehir halkndan toplad 40.000 dinar altnla savuturulmutur.
979

Konyay ele geirerek burada ksa sreli bir saltanat sren Siyvu
(Cimri) ve Karaman olu Mehmed Beyin Konyadan uzaklatrlmas da yine
ehir halknn mcadelesi neticesinde olmutur. Siyvu (Cimri) ve Karaman
olu Mehmed Beyin ilk defa Konya zerine yrmeleri srasnda gereken
mukavemeti gsteremeyen Konya halk, Sultan III. Gys'd-dn Keyhsrev
ve Shib Fahrd-dnin byk bir Mool ordusu ile Konya zerine yrdkleri
haberi zerine Filobdda ordugh kuran Karamanllarla mcadele etmeye
karar vermilerdir. Emrl-Egdie ('`--) Fahrd-dn
980
, Ahler ('-=) ve
dier byklerin (''-) nderliinde tekiltlanan Konyallar, bir yandan
Ahmedek kaps hari dier kale kaplarn kapatp hendekler zerindeki
kprleri ykarken, dier yandan da Emrl-Egdie Fahrd-dn marifetiyle
kale kapsna mancnk, arrde ve sair sava aletleri kurarak mdafaaya
hazrlanmlardr
981
. Mehmed Beyin Filobddan gelip kaplarn almasn
istemesi zerine Konyada bulunan bakad ('--' -') Sircd-din Mahmud
Urmev bir fetva karm ve kendisi de bizzat bir burcun zerinden onlara




979
Ebul-Ferec, II, s.543-544.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.442-443.
980
Anonim Seluknmede Emrl-Egdie Fahrd-dnin 20 Safer 678 (13 Temmuz 1279)de
hastalanarak ld ve onun son Konya reisi olup, ondan sonra hi kimsenin o makama lyk
olamad iin yerinin bo kald, bu yzden rezil kimselerin ba kaldrp Konyada artk asayiin
kalmadn kaydedilmitir (Anonim Seluknme, s. 62., (Trke terc., s. 41.).
981
Anonim Seluknme, s.61., (Trke terc., s.40.). Ayn eserde kuatma srasnda halka nderlik
edenler arasnda Ah Hamd ve Ah Ahmed hn da ad gemektedir.
236



kar ok atarak ehir halkn Karamanllarla savaa tevik etmitir. Bu hareket,
btn Konya halknn ve Ahilerin mdafaaya katlmalarna sebep olmu ve
neticede Karamanllar ehre giremeyerek ve sur dnda bulunan kkleri,
mamureleri ve balar tahrip ettikten sonra Konyadan ayrlp Ermenek
tarafna doru ekilmilerdir (1279).
982





982
bn Bb, s.700-701.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.566-567.

II. BLM
TRKYE SELUKLU ASKER TEKLTI

A) DVN-I ARZ VE ORDUNUN DAR LER
Genel olarak ordunun idar ileriyle ilgilenen ve bu bakmdan
gnmzdeki Milli Savunma Bakanlna benzetilen Dvn- Arz ( -
=)
983
, ilk defa Hz. mer dneminde kurulmu
984
ve daha sonra Emev
985
,
Abbs
986
, Ftm
987
, Karahanl
988
, Gazneli
989
, Byk Seluklu
990
,




983
Uzunarl, Medhal, s.44, 97.; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.186.; Refik Turan, a.g.e., s.68.;
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.93.
984
Bu dvnn Hz. Peygamber dneminde de mevcut olduuna dair grler mevcut ise de (Ayka,
a.g.e., s.77.; Kuu, a.g.t., s.295.), ilk dvnnn Hz. mer dneminde kurulduu bilinmektedir (al-
Tabar, XII, s.199-200.; el-Belzur, s.655-657, 662, 663.; el-Kalkaand, I, s.54-55.; el-Mverd, el-
Ahkms-Sultniyye, s.374.; Ayn yazar, Nashatl-Mlk, s.310.; Zeydan, I, s.222-223.; Ayka,
a.g.e., s.78-80.; Kuu, a.g.t., s.295.
985
Khalil Athamina, Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim
Egypt, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev),
Leiden: Brill 1997., s.104-105.; Ayka, s.80-81.
986
Lapidus, A History of Islamic Societies, s.59.; Athamina, a.g.m., 105-107.; Kennedy, The Armies
of the Caliphs, s.99, 103, 112, 115.; Ayka, a.g.e., s.81-94.
987
Heinz Halm, The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids, (Translated from the German
Michael Bonner), E. J. Brill, Leiden 1996., s. 151.; Farhad Daftary, Fatimids, Medieval Islamic
Civilization: An Encyclopedia, I., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York
2006., s.252.
988
Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.199-200.
989
Beyhak, s.94, 150, 225, 241, 256, 257, 274, 281, 282, 317, 322, 326, 336, 337, 338, 366, 370, 393,
430, 473, 481, 487, 498, 499, 509, 521, 531, 619, 625, 651, 652.; C. E. Bosworth, The Early
Ghaznavids,The Cambridge History of Iran, IV, (From the Arab Invasion to the Saljuqs), (Edited by
R. N. Frye), Cambridge University Press, 1975, s.181-182, 188.; Nuholu, a.g.t., s.275-279.
990
bnl-Esr, (Trke terc., X/113; XI/83.); el-Bundr, s.70, 130, 168, 192, 194.; er-Rvend, s.119,
136., (Trke terc., I, s.117, 133.); Atebetl-Ketebe, s.73, 76.; Lambton, Continuity and Change
in Medieval Persia, s.28-29, 34. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.186.; Kymen, Seluklu Devri
Trk Tarihi Aratrmalar II, s.328-329.; Aydn Taneri, Dvn (Byk Seluklu ve Anadolu
Seluklularnda), DA, IX, stanbul 1994, s.383-385.
238



Hrezmh
991
, Eyyb
992
, Memlk
993
ve sair slm devletlerinde varln
devam ettirerek klasik slm messeselerinden biri haline gelmitir
994
.
Dvn- Arzn Trkiye Seluklu Devletinde de mevcut olduu ve
banda, Cahenin ifadesiyle bir eli sivil, dier eli ise asker ynetimde
olan
995
ve kaynaklarda Emr-i rz ('= --)
996
, Emr-i rz-yi Memlik-i
Rm ( --''-- -'= --)
997
, Emr-i rz-yi Cuy-i Memlik ( -'= --
--''-- -=)
998
, Emr-i rz- Memleket ( -- -'-- '= )
999
ve rzl-Cey
(.-=' '=)
1000
olarak zikredilen grev sahiplerinin mevcut bulunduu
bilinmektedir. Ancak dneme ait kaynaklarda, konuyla ilgili yeterli bilginin
mevcut olmamas, sz konusu dvnn ileyii, fonksiyonlar, salahiyetleri,
rzlk grevi yapan devlet ricalinin kimler olup, hangi zelliklere sahip




991
bnl-Esr, (Trke terc., XI/299.); en-Nesev, s.121; er-Rvend, s.385., (Trke terc., 355.); et-
Tevessl ilet-Teressl, s.91, 98, 119.; Lambton, Continuity and Change in Medieval Persia, s.37-
38, 112-113.; Taneri, Celalud-din Hrezmh ve Zaman, s.122.; Ayn yazar, Hrezmhlar,
s.148.
992
bnl-Esr, (Trke terc., XI, s.343, 419-420.); Humphreys, From Saladin to the Mongols, s.36.;
Nicolle, Saladin and the Saracens, s.12.; Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, s.414.;
Chamberlain, The Crusader era and the Ayyubid Dynasty, s.235.; Ramazan een, Dvn
(Eyyblerde), DA, IX, stanbul, 1994., s.381.; Kuu, a.g.t., s.295-308.
993
Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army III, s.57-58, 66 ve muhtelif yerler; D. S.
Richards, A Mamluk Petition and a Report from the Diwan al-Jaysh, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, University of London, XL/1 (1977), s.1-14.; Levanoni, A Turning
Point in Mamluk History, s.202.; Northrup, From Slave to Sultan, s.85, 106, 195, 200 206, 220,
225.; Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, s.416.; Garcin, The regime of the Circasian
Mamlks, s.306.; Tekinda, Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s.139, 144-145.; Kzm Yaar
Kopraman, Dvn (Memlklerde), DA, IX, stanbul, 1994., s.383.; etin, a.g.t., s.25, 30-38, 105,
110-111 ve muhtelif yerler.
994
Toplu bilgi iin bkz., Kprl, Arz, A, I., stanbul, 1992., s.657-660.; Abdulaziz ed-Dr,
Dvn, DA, IX, stanbul, 1994., s.379-381.
995
Cahen, a.g.e., s.224.
996
bn Bb, s.127, 186, 202, 530, 568, 584, 596, 600, 601, 608, 610; bn eddd, s.157., el-
Kalkaand, XIV, s.182.; bn Tarberd, VII, s.169.
997
bn Bb, s.127.
998
bn Bb, s.597.
999
bn Bb, s.566.
1000
bn eddd, s.157; el-Kalkaand, XIV, s.182.
239



bulunduklar hususlarnn tam olarak aydnlatlabilmesine imkn
vermemektedir.
Trkiye Seluklular dnemine ait kaynaklarda dorudan doruya
Dvn- Arzdan bahseden herhangi bir kayt bulunmamaktadr
1001
. Bununla
beraebr Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resil gibi mneat mecmualarnda
Emr-i rznn
1002
unvan ve lakablar arasnda mliku dvnl-arz fil-
memlik (-''--' ' - -''-)in zikredilmi olmas
1003
, Trkiye Seluklu
devlet tekilt ierisinde, banda Emr-i rzn bulunduu bir Dvn-
Arzn mevcut olduu konusunda hibir phe brakmamaktadr.
Ayn mneat mecmualarnda, Emr-i rz dnda, bir de rz
('=)
1004
mansbna rastlanmas dikkat ekicidir. Emr-i rzdan aa
kademelerde gsterilen ve melikl-rzn ( ' -'- .--' ), mecdl-mer
(-` -=-), muharrizl-askir ('-' =-) vb. unvan ve lakablar yannda,
bilga/bilge ('''-), kutlu ('-) ve rz beg (-- '=) gibi Trke




1001
I. Ald-dn Keykubd dnemine ait bir kaytta, daha nce de muhtelif vesilelerle zikrettiimiz
byk emrlerin tasfiyesi hadisesinden bahsedilirken, tasfiye edilen emrlerden kalan gulmlardan ya
gekin olanlarn mal ve mlklerine el koyulmas konusuna karar verildikten sonra sz konusu mal ve
mlklerin yazm yaplarak haberciler (kussd) araclyla Hazne-i mireye gnderildii,
muhssebe evrak ve defterlerinin, dvna arz edildii (---- = ---=-) kaydedilmitir (bn Bb,
s.274.) ki buradaki Dvnn, Dvn- Arz olduu phesizdir.
1002
Gunyetl-Ktib, s.7.; Rsmr-Resil, s.6. (Kaytta ifadenin oul olarak yani Emr-i
rzn eklinde kullanlmas dikkat ekicidir. Mellifin, mstevf, mrif, tura gibi mansblar
tekil olarak kullanrken, Emr-i rzn oulunu tercih etmesi, birden fazla Emr-i rzn
mevcut olduu zehabn uyandrmaktadr. Ancak bu hususu teyit edecek hibir malumat
bulunmamas, kesin bir hkme varmaya imkn vermemektedir.)
1003
Emr-i rzn dier unvan ve lakaplar unlardr: Ch ve cell-i cenb- al-i hdvendigr-
mutlak ('=- ''---= '= '-= `= -'=), melikl-meri fil-lem (' -` -'-), shibs-
seyf vel-kalem ('- -- -='-), kdvetu ezaml-fk ('` ='= -), nirl-eyd vel-efk
( .'` -'- '--` ), mcrl-hazret (-= -=-), nasru sultans-seltn ( =' --- ' .-=`- ).
Gunyetl-Ktib, s.7.; Rsmr-Resil, s.6.
1004
Gunyetl-Ktib, s.8.; Rsmr-Resil, s.7-8.
240



unvanlarla zikredilmi olan rzn
1005
, Emr-i rza bal olarak alan
devlet memurlar olduu tahmin edilebilir
1006
.
Sz konusu mneat mecmualar, Emr-i rzn, Trkiye Seluklu
devlet tekilt ierisindeki yeri hakknda da nemli ipular vermektedir.
Nitekim bu eserlerde, muhtelif devlet ricaline ne ekilde hitap edilecei
hakknda bilgi verilirken, btn mansblar yukardan aaya doru
sralanmakta ve Emr-i rz,
sultanlar (.-=`-);
melikler (='-);
sultanlarn eleri, kzlar veya kz kardeleri (.-=`- -=-);
vezirler ();
atabegler (--');
saltanat nibleri (--='- -= --');
lekerke-i memlik (-''-- .-');
mstevf (---);




1005
rzn dier unvan ve lakaplar unlardr: meymin-i eyym ve evkt-i mbrek-i meclis-i
sm-i seyyidus-sudr (-- -- -' '=- ='-- ' ' .-'--), seyyidl-havss (= --),
safiyyl-ekbir (-'` --), hviyl-hmid vel-mesir (`'- --'= .'=), ziyl-islm ( '-
``), bahl-hazret ( '+- -= ), muhtrl-mlk ves-seltn (.-=`- ='- '-=-), hss ('=).
Gunyetl-Ktib, s.8-9.; Rsmr-Resil, s.7-8.
1006
bn Bb, sadece bir yerde, daha nce Emr-i rz unvanyla zikretmi olduu (bn Bb, s.202.)
Nizmd-dn Ahmed Erzincan iin rz unvann kullanmtr

(bn Bb, s.415-416.). I. Ald-
dn Keykubd dneminde tura

makamnda bulunan (bn Bb, s.359.) Nizmd-dn Ahmedin, bir
ara gzden dtn, ancak Yassemen Sava mnasebetiyle yazd fetihnmenin Sultan
tarafndan beenilmesi zerine tekrar ayn makama tayin edildiini syleyen bn Bbnin, bu tayin
esnasndan ondan Vezir Mahmud olu adyla maruf, rz Nizmd-dn Ahmed Erzincan

eklinde
bahsetmi olmas dikkat ekicidir. Tura ve rzn, Emr-i rzdan daha aa kademelerdeki
memuriyetler olduu dnlecek olursa, I. zzd-dn Keykvus dneminde Emr-i rz olan
Nizmd-dn Ahmedin, gzden dmesiyle beraber tenzil-i rtbeye urayarak nce tura sonra da
rzla drld, daha sonra tekrar Sultann tevecchne mazhar olarak turalie
ykseltildii dnlebilir. Ancak bu bilgiler, sadece Emr-i rzla rzln farklna iaret
etmekte olup rzlk mansbnn zellikleri hakknda herhangi bir fikir vermemektedir. Bu konu
zerinde ayrca durulacaktr.
241



mrif (-'- --),
nzr (-'- ='),
mukarrebn- hazret (-= '---) denilen emrl-meclis (.'=-' --),
emr-i ahrl-mlk (-'-' = --), emrs-siyb ('-`' --), emrd-devt ( --
-'), emrs-sayd (---' --), emrs-silh (`-' --), emrl-alem ('' --)
ve emrz-zevvkn (.- --) gibi saray grevlileri;
hzinedrlar ('=);
nedimler ('--);
eliler (`-)
ve tercmanlardan (-=) sonra gelen erkn- devlet arasnda
zikredilmektedir
1007
.
Emr-i rzdan sonra ise
tura (-=)
1008
,
mtevelli-yi memlik (-''-- '--),
emr-i dd ( --),
mer-i siph (-'-- -),
ktuvl (),
emr-i alem ('= --),
rz ('=)
ve siphiyn (.-'--) gelmektedir.
1009





1007
Gunyetl-Ktib, s.4-7.; Rsmr-Resil, s.3-6.
1008
Byk Seluklularda, tura mansbnn, rzl-Ceyden daha yksek bir makam olduu
kaydedilmitir (el-Bundr, s.102.; Hasan Enver, s.9-10, Lambton, Continuity and Change in
Medieval Persia, s.28-29, 34.).
1009
Gunyetl-Ktib, s.7-9.; Rsmr-Resil, s.6-8.
242



bn Bbde, Emr-i rzla ilgili ilk kayda, I. zzd-dn Keykvusa bir
medhiye yazan emseddin Tabesin, sultan tarafndan mertebe-i mansb-
indan yani turalikten Emr-i rz-yi Memlik-i Rma tayini
mnasebetiyle tesadf edilmektedir
1010
. Bu kaytta dikkat eken husus,
Sultann tevecchn kazanan emseddin Tabesin, yukarda zikrettiimiz
protokol srasna uygun olarak, mertebe-i mansb- indan yani
turalikten Emr-i rz makamna ykseltilmi olmasdr. Muhtasar bn
Bbde, bu zatn -aada hakknda bilgi vereceimiz- Nizameddin Ahmed
Erzincnnin veziri olduu zikredilmekle
1011
beraber, ne Mufassal nshada
ne de Yazolunda bu tr bir kayda rastlanmaktadr.
I. zzd-dn Keykvusun am Seferi (1220) srasnda da Emr-i
rzla ilgili bir kayt bulunmaktadr. bn Bbnin kaydna gre sefer
hazrlklar tamamlandktan ve blgenin tabiat artlarn bilenlerin tavsiyesiyle
Merzuban, Raban ve Tell-Bir yolundan gidilmesi kararlatrldktan sonra
Emr-i rz, Sultann emri zerine, mer ve servern- bildla birlikte
ordunun kalb, cenh, meymene, meysere, tala ve ska birliklerini tertip
etmi ve bu tertibi yazl bir ekilde Sultana arzetmitir. Emr-i rzn,
mer ve servern- bildn da ittifakyla yapt bu dzenleme Sultan
tarafndan beenilmi ve ordunun bu tertip zere hareketi
kararlatrlmtr
1012
.
Bu kayt, dier Mslman Trk Devletlerinde olduu gibi Trkiye
Seluklularnda da ordunun tertip ve tanzim edilip, yaplan ilerin kayda
alnmasnn Emr-i rzn uhdesinde bulunduunu gstermesi bakmndan
nemlidir. Emr-i rzn, ordunun tertip ve tanzimi srasnda mer ve
serveran- bildla beraber altnn zikredilmesi ise, grevinin daha ok




1010
bn Bb, s.127.
1011
bn Bb, (Muhtasar terc., s.54.)
1012
bn Bb, s.186.; Yazcolu, s.168.
243



koordinasyondan ibaret olduu zehab vermektedir. Bununla beraber baz
kaytlarda, ordunun tertip ve tanziminin Emr-i rz tarafndan deil, Melikl-
mer tarafndan yapld grlmektedir
1013
ki bu durum, sz konusu
vazifenin sadece Emr-i rz tarafndan yaplmadn gstermesi
bakmndan nemlidir.
I. zzd-dn Keykvusun vefat zerine toplanarak tahta hangi
ehzadenin geecei konusunda mavere eden devlet erkn arasnda da
Vezir Mahmudun olu demekle maruf Emr-i rz Nizameddin Ahmed
1014

kaydna rastlanmaktadr. Dnemin nde gelen airlerinden biri olduu
anlalan ve bu zelliinden dolay sadr- kebr-i melikl-kelm (`' -'-
-- --)
1015
olarak nitelendirilen Nizameddin Ahmed Erzincn, I. Ald-dn
Keykubd dneminde tura makamnda bulunmu
1016
ve bir ara gzden
dmekle beraber, Yassemen Sava mnasebetiyle yazd fetihnmenin
Sultan tarafndan beenilmesi zerine tekrar ayn makama tayin edilmitir
1017
.
bn Bb, I. Ald-dn Keykubd tarafndan tekrar tura olarak atanan
Nizameddin Ahmed Erzincanyi sadece rz unvanyla zikretmitir
1018
ki,
buradaki rz unvannn, yukarda bahsettiimiz Emr-i rzdan farkl ve
protokol bakmndan ondan aada bulunan rz mansb olmas kuvvetle
muhtemeldir. Buna gre I. zzd-dn Keykvus dneminde Emr-i rz olan
Nizameddin Ahmedin, gzden dmesiyle beraber tenzil-i rtbeye urayarak
nce tura sonra da rzla drld, daha sonra tekrar Sultann
tevecchn kazanarak turalie ykseltildii dnlebilir.




1013
Mesela Ald-dn Keykubdn, Mool tehlikesi karsnda asker yardm talep eden Halifeye
gndermek zere hazrlatt ordunun tertip ve nizamn Melikl-mer Bahd-dn Kutluca
yapmtr (bn Bb, s.260.)
1014
( -=- -- - '= -- --= .- '=-) bn Bb, s.202.
1015
bn Bb, s.126, 415.
1016
bn Bb, s.359.
1017
bn Bb, s.415-416.
1018
( -=- -- - -'=- '= --= .- '=- ) bn Bb, s.415-416.
244



Emr-i rzln, Mool vesyeti dneminde de varln devam
ettirdii anlalmaktadr
1019
. Bu dnemde Emr-i rzla ilgili ilk kayda
Moollarn Kayseri Muhasaras esnasnda rastlanr. bn Bb, Kseda
Savandan sonra Kayseriyi kuatan ve bir mddet sonra ehri ele geiren
Moollarn, btn askerlerle beraber Emr-i rz da esir aldklarn
kaydetmitir
1020
ki, burada ismi zikredilmeyen Emr-i rzn, Kseda
Savandan kaarak Kayseriye gelen devlet ricali arasna bulunduu
phesizdir.
Yine bu dnemde stdd-dr ve Emr-i rz- Memleket
Nizameddin Ali b. lalm
1021
; bazen Emr-i rz
1022
bazen de Emr-i rz-
yi Cuy-i Memlik
1023
olarak zikredilen Redd-dn Ebu Bekir Cveyn ve
Emr-i rz Samsamddin Kaymazdan bahseden kaytlara da
rastlanmaktadr.
1024
Ancak bu kaytlarn hibirinde Emr-i rzn vazife ve
fonksiyonlarna dair bilgi edinmek mmkn deildir.
Bunlarn dnda baz Memlk kaynaklar, Baybarsn 1277 tarihli
Anadolu harekt
1025
srasnda esir edilenler arasnda rzl-cey
Kemaleddin
1026
, Aksaray de 1317 tarihinde lhanl Hkmdar Ebu Said
Bahadr Han tarafndan Anadolu valiliine atanan Timurtaa naiblik yapan




1019
Cahen, Emr-i rzn ordudaki kstlamalarn bir sonucu olarak Mool dneminde mevcut
olmadn iddia etmitir (Cahen, a.g.e., s.224.). Halbuki mellifin kendisi de, eserinin baka
yerlerinde -iddiasnn hilafna olarak- sz konusu dnemde rzlarn varlna iaret etmitir (s.267,
334.)
1020
( --- -+-- =-- --- -- -' - -'- '-= '= --) bn Bb, s.530.
1021
bn Bb, s.566.
1022
bn Bb, s.568, 584, 596, 601, 608.; bn eddd, s.157.; el-Kalkaand, XIV, s.182.
1023
bn Bb, s.597.
1024
bn Bb, s.600, 610.
1025
Baybarsn Anadolu harekt hakknd bkz., Sleyman zbek, el-Melikz-Zhir Rkned-din el-
Bundukdr (?-1277) Hayat ve Faaliyetleri, (A SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Ankara 1988., s.93-118
1026
el-Kalkaand, XIV, s.182.; bn Tarberd, VII, s.169.; bn eddd, s.157.
245



rz Sinnd-dn
1027
isimli birinden sz etse de bu ahslar hakknda hibir
malumat bulunmamaktadr.
Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resil gibi mneat mecmualarnda
Emr-i rzdan aa kademelerde gsterilen rza gelince:
Daha ncede belirttiimiz gibi bu mansbn dvn rzlndan yani
Emr-i rzdan farkl ve aa bir kademede olduu aka anlalmaktadr.
Bununla beraber, mahiyeti hakknda bilgimiz yoktur. bn Bb, sadece bir
yerde, daha nce Emr-i rz unvanyla zikretmi olduu
1028
Nizameddin
Ahmed Erzincan iin rz unvann kullanmtr
1029
. Daha nce de
zikrettiimiz gibi, I. Ald-dn Keykubd dneminde tura

makamnda
bulunan
1030
Nizameddin Ahmedin, bir ara gzden dtn, ancak
Yassemen Sava mnasebetiyle yazd fetihnmenin Sultan tarafndan
beenilmesi zerine tekrar ayn makama tayin edildiini syleyen bn Bbnin,
bu tayin esnasndan ondan Vezir Mahmud olu adyla maruf, rz
Nizameddin Ahmed Erzincan

eklinde bahsetmi olmas dikkat ekicidir.
Tura ve rzn, Emr-i rzdan daha aa kademelerdeki
memuriyetler olduu dnlecek olursa, I. zzd-dn Keykvus dneminde
Emr-i rz olan Nizameddin Ahmedin, gzden dmesiyle beraber tenzil-i
rtbeye urayarak nce tura sonra da rzla drld, daha sonra
tekrar Sultann tevecchne mazhar olarak turalie ykseltildii
dnlebilir. Ancak bu bilgiler, sadece Emr-i rzla rzln farklna
iaret etmekte olup rzlk mansbnn zellikleri hakknda herhangi bir fikir
vermemektedir.
Esasen dvn- arz vazifelerinin yerine getirilebilmesi iin sadece




1027
Aksaray, s.312-313.
1028
bn Bb, s.202.
1029
bn Bb, s.415-416.
1030
bn Bb, s.359.
246



merkezde bulunan bir rzn yeterli olmayaca phesizdir.
1031
Bu sebeple
Emr rza bal bulunan baka grevli veya niblerin mevcut olup, bunlara
da rz denildii tahmin edilebilir. Ancak bunlarn -bata Uzunarl olmak
zere baz aratrmaclarn ileri srdkleri gibi- asker defterdr grevini haiz
eyalet veya vilyet rzlar olduklarn sylemek de olduka gtr
1032
. Zira
yine Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resilde yer alan ashb- dvn- ehir
(+ - '=-) arasnda nib (--'), vali ('), mrif (--), nzr (='),
kbz (.-'), emr-i igdin ('-' --), ehl-i ihtisb ('--= .), hcegn
(''==), ehl-i ftvvet (- .), umml ('-=) ve muhterife (-=-) zikredildii
halde, rzdan bahsedilmedii gibi
1033
, bata bn Bb olmak zere dier
muasr kaynaklarda da buna iaret eden herhangi bir kayt bulunmamaktadr.
Uzunarlnn Subhul-Aya atf yaparak gsterdii Malatya rzl-
ceyi Nusretd-dn bin Cali ifadesi, bir yanllk eseri olup sz konusu
kaydn dorusu, Shibi Sivas Emr Nusretd-dn ve rzl-cey Emr
Kemleddin (.-=' '= .--' '- --` - -='- .--' - --`)
eklindedir
1034
. bn eddd, Baybarsn Anadolu harektnda (1277) esir
den zevat arasnda Malatya rz Nusretd-dn ibn Cali isimli birisini
zikretmekle beraber
1035
, dier kaynaklarda bu isme tesadf edilmemekte
1036
,
stelik mellifin kendisi de eserinin baka bir yerinde sz konusu esirlerin
isimlerini tekrarlarken, Malatya rz Nusretd-dn ibn Cali ifadesini




1031
Sadece ordunun teftii ii bile aylar srmekteydi. bnl-Esrin kaydna gre, Sultan Sancar
dneminde 100 bini aan bir ordunun arz yani teftii, alt ay srmt (bnl-Esr, (Trke terc., XI.,
s.83.)
1032
Bu gr ilk olarak Uzunarl tarafndan ortaya atlmtr (Uzunarl, Medhal, s.97.).
1033
Gunyetl-Ktib, s.9-11.; Rsmr-Resil, s.8-10.
1034
Uzunarl, el-Kalkaandye atf yaparak sz konusu muharebede esir alnanlar arasnda Malatya
rz'l-Cey'i Nusratddin bin Cliin bulunduunu sylemektedir (Uzunarl, Medhal, s.97 n.).
Ancak sz konusu eserde biz bu kayda rastlayamadk. el-Kalkaandnin listesinde rz'l-Cey
olarak Kemaleddinin ismi gemekte, Nusretd-din ise Shibi Sivas olarak zikredilmektedir (el-
Kalkaand, XIV, s.182.).
1035
bn eddd, s.87.
1036
el-Kalkaand, XIV, s.182.; bn Tarberd, VII, s.169.; bn eddd, s.86.
247



kullanmamaktadr
1037
. Bu durumda bn edddn bu kaydn dikkate almak
mmkn deildir. Dolaysyla her eserde de zikredilen rzl-cey Emr
Kemleddinin Trkiye Seluklu Emr-i rz olup sair devlet ricali gibi
Baybarsn Anadolu harektna (1277) kar hazrlanan Mool-Seluklu
ordusunda yer ald ve sava sonunda esir dt, buna karlk Malatya
rz ifadesinin yanllk eseri zikredilmi olduu ortaya kmaktadr.
Kseda Savandan sonra Kayseriyi kuatan Moollarn ele geirdii
esirler arasnda da Emr-i rzn bulunduu bilinmekle beraber
1038
, bunun
da Kseda savandan kaarak Kayseriye gelen devlet ricalinden biri olup,
Kayseride bulunmasnn, eyalet veya vilyet rzlyla ilikili olmad
grlmektedir.
Uzunarlnn, grne delil olarak sunduu baka bir bilgiyi,
Samsamd-dn Kaymar (Kaymaz)n bir zaman Emr-i rzlkta ve daha
sonra Kayseri sbalnda bulunmasn
1039
da eyalet veya vilyet
rzlyla ilikilendirmek mmkn deildir. bn Bbnin ilk olarak Kayserinin
Moollar tarafndan muhasaras srasnda cmedr unvanyla bahsettii
Samsamd-dn Kaymaz
1040
, bir yerde Emr rz
1041
, daha sonra ise el-n
Kayseri Sbas olan Emr rz Samsamd-dn Kaymaz ( -- .--' '---
-- --- '-- -- ''=' '=)
1042
eklinde karmza kmakta ve bu
kayttan sonra da hibir yerde Emr-i rz unvanyla zikredilmemektedir
1043
.
Buna gre Samsamd-dn Kaymazn, Kayseri sbas olduu srada Emr-
i rzlk grevinden azledilmi olduu anlalmaktadr ki bn Bbnin bu
unvan kullanmakla onun eski vazifesine atfta bulunduu phesizdir. Kald




1037
bn eddd, s.157.
1038
bn Bb, s.530.
1039
Uzunarl, Medhal, s.97 n.
1040
bn Bb, s.528.
1041
bn Bb, s.600.
1042
bn Bb, s.610.
1043
bn Bb, s.612, 615de sadece Emr Samsamd-dn olarak gemektedir.
248



ki sz konusu emr, sk sk rneklerine rastland zere
1044
, ayn anda farkl
grevlerde yani hem Emr-i rz hem de Kayseri sbas bulunmu olsa
bile, bu durum, onun eyalet veya vilyet rz olduunu gstermez. Zira
Samsamd-dn Kaymazn, Emr-i rz unvann tamas, onun dvn-
arzn ba olduunu aka gstermektedir.
Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda Emr-i rzla ilgili kaytlar
bunlardan ibarettir. Grld zere bu kaytlardan sadece birinde, I. zzd-
dn Keykvusun am Seferi srasnda ordunun tertip ve tanzimine nezaret
ettiine dair malumat bulunmaktadr
1045
. Bununla beraber, Emr-i rzn
vazifelerinin bundan ibaret olmad, muhtelif Mslman Trk devletlerinde
olduu gibi Trkiye Seluklularnda da asker temini ve yazmnn
1046
, ordunun
btn denekleri
1047
ve ktyla ilgili uygulamalarn Dvn- Arzn kontrol
altnda yapld
1048
; ordunun tehizt ve levzmtnn, sefer gzergh ve
menzillerin belirlenip ihtiyalarn giderilmesinin
1049
, askerin teftiinin
1050
,




1044
Nizm'l-Mlk, bir kiiye birden fazla grev tevcihini uygun grmemekle beraber bu uygulamaya
ilikin birok rnek mevcuttur (Lambton, Atebetl-Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun
Ynetimi, s.369.). Trkiye Seluklularnda da benzer rneklere rastlanmaktadr (bn Bb, s.566.).
1045
Bu konu zerinde daha nce durulmutu.
1046
Redd-dn, II/5, s.107.; er-Rvend, s.385., (Trke terc., II, s.355.); Fahr-i Mdebbir, s.276-
277.; Hasan Enver, s.117-118.; Taneri, Dvn, s.384.
1047
el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.382 vd.; Atebetl-Ketebe, s.73.; Lambton, Continuity
and Change in Medieval Persia, s.37-38.; Hasan Enver, s.116-118.; Lambton, Atebetl-Ketebeye
Gre Sancar mparatorluunun Ynetimi, s.376.; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.186.; Kymen,
Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar II, s.328.; Kprl, Arz, s.658.
1048
Dvn- arzn kt idaresi zerindeki yetkisi, ktlarn miktar, bunlardan elde edilen gelir tespiti
gibi konular kayda almaktr. Yoksa bu dvnn ktlarn tasarrufu veya tevcihinde dorudan yetkisi
bulunmamaktadr. Atebetl-Ketebede, yaplan ba ve ktlarn dvna ait olduu eklinde
ifadeler yer almaktadr ki burada ki dvnn, dvn- arz olmas muhtemeldir. Dvan- Arzn kt
idaresiyle ilgili iin bkz., Atebetl-Ketebe, s.21, 69, 73.; et-Tevessl ilet-Teressl, s.91, 98, 119.;
Lambton, Continuity and Change in Medieval Persia, s.108, 112-113.; Ayn yazar, Atebetl-
Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun Ynetimi, s.374-376.; Hasan Enver, s.119.; Sat, State
and Rural Society in Medieval Islam, s.10; Northrup, From Slave to Sultan, s.85 n, 106 n, 200,
206.; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.186.; Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar
II, s.328-329.
1049
Kprl, Arz, s.658.
249



sava sonunda ele geirilen ganimetlerin taksim ve kaydnn
1051
Emr-i rz
eliyle yapld phesizdir. Ancak bu hususlar teyit edecek herhangi bir
kaydn bulunmamas, fazla bir ey sylemeye imkn vermemektedir
1052
.
Emr-i rzlk grevi yapan devlet ricali ve zelliklerine gelince:
imdiye kadar verdiimiz bilgilerden anlalaca zere, kaynaklarda Emr-i
rzlk makamnda bulunan devlet ricali hakknda da fazla malumat
bulunmamaktadr. Ancak mevcut kaytlardan hareketle bunlarn emr
unvann tamalar
1053
ve zaman zaman sba/serleker olarak hizmette
bulunmu olmalarndan
1054
hareketle asker rical arasndan seildikleri,
cretlerini kt olarak aldklar
1055
ve Emr-i rzlkla ayn anda baka
vazifelerde de bulunabildikleri sylenebilir
1056
. Trkiye Seluklu Devletinde
Emr-i rz olarak ismi geen ahslar ve bunlar hakknda ulaabildiimiz
bilgiler u ekildedir:
emseddin Tabes
Daha nce de belirttiimiz zere emseddin Tabes, I. zzd-dn
Keykvusa yazd bir medhiyenin, Sultan tarafndan beenilmesi zere




1050
Askerin teftii genellikle Sultanla beraber yaplrd (bnl-Esr, (Trke terc., X/113; XI/83, 343,
419-420.); Redd-dn, II/5, s.33.; er-Rvend, s.119., (Trke terc., I, s.117.); el-Bundr, s.70.;
Fahr-i Mdebbir, s.276-277.; el-Mverd, Nashatl-Mlk, s.224.; Kad Beyzv, s.118, 116.;
Hasan Enver, s.117 vd.)
1051
Kprl, Arz, s.659.
1052
Bu konuda Khoniatesin bir kayd dikkat ekicidir. Mellif Gerek Bizansllarda ve de sanrm ki,
gerekse barbarlarda askerler bir cret alrlar, donanmlarnn yeterli olup olmadnn, atlarn iyi
besleyip beslemediklerinin kontrol edilebilmesi iin sk sk tefti olunurlar. Erkeklerin ordu listelerine
kaytlarndan nce, yeteri kadar gl olup olmadklar, ok atmasn bilip bilmedikleri, mzrak sal-
lamakta ne denl deneyimli olduklar aratrlr (Khoniates, s.145-146.) demek suretiyle Trkiye
Seluklularnndaki Emr rzn grevine iaret beraber, bunlar gzlemlerine deil tahminlerine gre
syledii anlalmaktadr.
1053
Emr unvan zerinde aada bilgi verilecektir.
1054
Samsamddin Kaymaz Kayseri (bn Bb, 610.), Redd-dn Ebu Bekir Cveyn Malatya
sbal yapmlardr (Ebul-Ferec, II, s.548.)
1055
bn Bb, s.598.
1056
Nizmd-dn Ali b. lalm hem stdd-dr hem de Emr-i rz idi (bn Bb, s.566.)
250



mertebe-i mansb- indan yani turalikten Emr-i rz-yi Memlik-i
Rma tayin edilmitir
1057
. smindeki Tabes nisbesinden hareketle, onun
Horasanda bulunan Tabes veya et-Tabeseyn ( .-= / .---=' ) vilyetinden
1058

olduu tahmin edilebilirse de kesin bir ey sylemek mmkn deildir.
Muhtasar bn Bbde, bu zatn Nizameddin Ahmed Erzincnnin veziri
olduu zikredilmekle
1059
beraber, ne Mufassal nshada ne de Yazolunda
bu tr bir kayda rastlanmaktadr.
Nizameddin Ahmed Erzincan
bn Bbnin ifadesiyle Vezir Mahmudun olu demekle maruf
Nizameddin Ahmed Erzincan, Emr-i rz unvanyla ilk olarak I. zzd-dn
Keykvusun vefat zerine toplanarak tahta hangi ehzadenin geecei
konusunda mavere eden devlet erkn arasnda zikredilmitir
1060
. Dnemin
nde gelen airlerinden biri olduu anlalan
1061
ve bu zelliinden dolay
sadr- kebr-i melikl-kelm
1062
olarak nitelendirilen Nizameddin Ahmed
Erzincn, I. Ald-dn Keykubd dneminde tura makamnda
bulunmutur
1063
. Daha sonra baz devlet ricalinin iftirasna urayarak
makamn kaybetmi, ancak Yassemen Sava mnasebetiyle yazd
fetihnmenin Sultan tarafndan beenilmesi zerine tekrar ayn makama
tayin edilmitir
1064
. bn Bbnin, Nizameddin Ahmedin, I. Ald-dn
Keykubd tarafndan tekrar tura olarak atanmas srasnda, onu sadece
rz unvanyla zikrettii grlmektedir
1065
ki, buradaki rz unvannn,




1057
bn Bb, s.127.
1058
el-Belazur, (Trke terc., s.584-585.); er-Rvend, s.104.; el-Bundr, s.236.
1059
bn Bb, Muhtasar terc., s.54.
1060
( -=- -- - '= -- --= .- '=-) bn Bb, s.202.
1061
bn Bb, s.202.
1062
bn Bb, s.126, 415.
1063
bn Bb, s.359.
1064
bn Bb, s.415-416.
1065
( -=- -- - -'=- '= --= .- '=- ) bn Bb, s.415-416.
251



yukarda bahsettiimiz mneat mecmualarnda Emr- rzdan aa
kademelerde gsterilen rz mansb olmas kuvvetle muhtemeldir. Buna
gre I. zzd-dn Keykvus dneminde Emr-i rz olan Nizameddin
Ahmedin, gzden dmesiyle beraber tenzil-i rtbeye urayarak nce
tura sonra da rzla drld, daha sonra tekrar Sultann
tevecchne mazhar olarak turalie ykseltildii anlalmaktadr.
Nizameddin Ali b. lalm
bn Bb, Nizameddin Ali b. lalmtan ilk olarak 1256 tarihli
Sultanhan Savann hemen akabinde stdd-dr unvanyla
bahsetmektedir. Mellifin kaydna gre bu savatan cann kurtararak
Konyaya gelen Nizameddin Ali b. lalm, ehrin harap edilmesini nlemek
amacyla bir yandan rnd ve evbn kard karkl yattrmak, dier
yandan ise Mool ordusuna verilecek tuzguyu hazrlamak iin aba sarf
etmi ve bu gayretiyle takdir toplamtr
1066
. stdd-drlk vazifesini Emr-
i rz- Memleket olduktan sonra da devam ettirdii
1067
anlalan
Nizameddin Ali b. lalmtan, son olarak emseddin Isfahn ile erefeddin
Erzincan arasndaki husumetin sona erdirilmesi iin arabuluculuk yapmas
mnasebetiyle bahsedilmektedir.
Redd-dn Ebu Bekir Cveyn
Baz kaytlarda Emr-i rz-yi Cuy-i Memlik ( -= -'= --
--''--)
1068
olarak zikredilen Redd-dn Ebu Bekir Cveyn, Emr-i
rz
1069
unvanyla en fazla zikredilen devlet ricalidir. Shib emseddin




1066
bn Bb, s.623. (Anonim Seluknmede, Konya halk Baycuya 4 katr (ester) yk kzl dinar
vermek suretiyle ehrin tahribini engelledikleri zikredilmitir. Anonim Seluknme, s.53., (Trke
terc., s.35.)
1067
bn Bb, s.566.
1068
bn Bb, s.597.
1069
bn Bb, s.568, 584, 596, 601, 608; Ebul-Ferec, II, s.548.bn eddd, s.157., el-Kalkaand, XIV,
s.182.
252



Isfahnnin muhaliflerini bertaraf edip idareyi ele geirmesinden sonra Emr-
i rzlk grevine getirilen Redd-dn Ebu Bekir Cveyn
1070
, Trkiye
Seluklu sarayndaki siyas entrikalarn artt bir dnemde bu makamda
bulunmutur. Shib emseddin Isfahannin yakn adamlarndan olduu
anlalan Redd-dn Ebu Bekir Cveyn, Gyk Hann, IV. Rknd-dn
Kl Arslan Trkiye Seluklu Sultan olarak atayarak, II. zzd-dn
Keykvus ve hakknda birok ikyet bulunan emseddin Isfahnyi
azletmesi zerine, Eligidaya gnderilmi (1249)
1071
, ancak Erzincana
geldii srada IV. Rknd-dn Kl Arslan ve yanndakilerin lkeye
dndkleri haberini alnca Halebe kamtr. Burada yakalanan Redd-dn
Ebu Bekir Cveyn, Hafik Kalesine hapsedilmi, ancak daha sonra
affedilerek serbest braklmtr
1072
. Shib emseddin Isfahnnin
ldrlmesinden sonra durumu iyice bozulan Redd-dn Ebu Bekir
Cveyn, Batu Handan ald yarlla makamn tekrar elde etmi ise de,
baz devlet ricalinin byk tepkisi zerine merkezden uzaklam ve kt
olan Malatyaya ekilmitir
1073
.
Samsamddin Kaymaz
bn Bb onun byk bir yetenee ve dirayete, stn bir ifade gc
ve belagate sahip olduunu, Sultan Ald-dnin yakn ve hss klelerinden




1070
bn Bb, s.568.
1071
Gyk Han tahta kt zaman, imparatorluun uzak bat blgesinde mal kontrol salamak iin,
Eligiday rana gndermiti. Bundan byle, zellikle Anadolu, Grcistan, Haleb, Musul, Diyarbekir
blgelerinin vergileri, Baycu Noyana veya baka birine deil, dorudan doruya Eligiday Noyana
teslim edilecekti. Shib emsd-dn, yeni emre uygun olarak, Anadolu vergisini Emr-i rz
Redd-dn Eb Bekir Cveyn vastasyla Eligidaya gndermi ve bu vesileden istifade ederek
dorudan doruya Gyk Handan bir yarl almay ve mevkiine daha emin ekilde sahip olmay
dnmt. Cveyn, I., s.211-212.; II., s.248-249.; Ebul-Ferec, II., s.548.; Ebul-Ferec,
Muhtasard-Dvel, s.22.; bn Bb, s.584.; Kaymaz, Pervne, s.44-45. (Heyetin Mool hanna
gnderildiini syleyen Ebul-Ferec, Redd-dn Ebu Bekir Cveynyi Malatya sbas ve Emr-i
rz unvanyla kaydetmitir.)
1072
Ebul-Ferec, 548-549.
1073
bn Bb, s.596-598.; Kaymaz, Pervne, s. 50-51.
253



olup Emr Celld-dnin destek ve yardmlaryla yksek rtbeler kazandn
sylemekte ve nemli ilerde doru kararlaryla lkenin ve devletin ilerinin
yolunda gitmesini salayan, zor durumlarda grne bavurulan bir devlet
adam olarak vasfetmektedir
1074
. lk olarak Kayserinin Moollar tarafndan
muhasaras srasnda cmedr unvanyla karlatmz Samsamd-dn
Kaymaz
1075
, bir yerde Emr rz
1076
, daha sonra ise el-n Kayseri Sbas
olan Emr rz Samsamd-dn Kaymaz ( -- ''=' '= -- .--' '---
-- --- '--)
1077
eklinde karmza kmakta ve bu kayttan sonra da
hibir yerde Emr-i rz unvanyla zikredilmemektedir
1078
. Buna gre
Samsamd-dn Kaymazn, Kayseri sbas olduu srada Emr rzlk
grevinden azledilmi olduu anlalmaktadr ki bn Bbnin bu unvan
kullanmakla onun eski vazifesine atfta bulunduu phesizdir. IV. Rknd-
dn Kl Arslan Konya sarayndan kararak Kayseride sultan ilan devlet
ricali arasnda bulunan Samsamd-dn Kaymaz
1079
, IV. Rknd-dn Kl
Arslanla II. zzd-dn Keykvus arasnda yaplan savaa katlm ve bu
savata hayatn kaybetmitir (1254)
1080
.
Kemaleddin smail




1074
bn Bb, s.599-600.
1075
bn Bb, s.528.
1076
bn Bb, s.600.
1077
Bu kaydn tamam u ekildedir: Sultan zzd-dnden, onun emrlerinden ve daylarndan ok
eken, Nide sbal (serlekeri) kendisinden alnp baka bir kleye verilen, erefin zirvesinden
zillet makamna drlen el-n Kayseri sbas Emr rz Samsamd-dn Kaymaz (bn Bb,
s.600.)
1078
bn Bb, s.612, 615de sadece Emr Samsamd-dn olarak gemektedir.
1079
bn Bb, s.609-613.
1080
Rknd-dn Kl Arslann malup olduu bu savata Samsamddinin yaral olarak ele geirilip
II. zzd-dn Keykvusun huzuruna gtrld ve burada Sultann daylar tarafndan ldrld
grlmektedir (bn Bb, s.615.)
254



Baz Memlk kaynaklarnda, Baybarsn 1277 tarihli Anadolu harekt
srasnda esir edilenler arasnda zikredilen rzl-cey Kemaleddin
(smail)
1081
hakknda bilgi bulunmamaktadr.
rz Sinnd-dn
Aksaraynin kaydna gre 1317 tarihinde Ebu Said Bahadr Han
tarafndan Anadolu valiliine atanan Timurta, Kayseriye yerlemi ve
vezirlik makamnda bulunan Lakuye gvenmeyerek, vefakrlk ve sknet
ile nitelenmi, doruluk ve hak bilirliiyle tannm olan Rm'un kdemli
emrlerinden rz Sinnd-dn'i naiblie tayin etmitir. Mellifin kaydna gre
ahlkl ve gayretli bir zat olan rz Sinnd-dn, ksa sre sonra lm ve
onun lmnden sonra memleket ileri iyice karmtr
1082
.

B) ORDUDA KOMUTA VE HYERAR
1- Melikl-mer (Beglerbegi)
Kaynaklarda melikl-mer
1083
, beglerbegi
1084
, emrl-mer
1085
,
emaret-i beglerbegi
1086
, sipehdr- kebr
1087
, sipehdr- memleket
1088
gibi




1081
bn eddd, s.157.; el-Kalkaand, XIV, s.182.
1082
Aksaraynin verdii bilgiye gre rz Sinnd-dn hayattayken Sakarya klanda bulunduu
sre zarfnda lke ilerinin ve meselelerinin dourduu artlar, gerei gibi yerine gelirdi. Dvn onun
varlyla sslendi. Onun gzel ahlk ve yksek gayreti vard. Anszn ecel ona saldrd. Onun nne
felket armaan koydu. mr defterini drnce bu dnyadan ayrld. Ondan sonra o yl Sahib
Laku'nin vezirlii de sona erdi. (Aksaray, s.312-313.).
1083
bn Bb, s.137-138, 139, 167, 182, 203, 204, 206, 207, 220, 233, 260, 279, 305, 311, 312, 313,
314, 319, 320, 321, 322, 325, 326, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 339, 340, 341, 342, 421, 422, 423,
426, 427, 444, 447, 448, 449, 450, 458, 476, 480, 492, 493, 495, 550, 554, 558, 564, 596, 597, 603,
617, 620, , 627, 657, 664, 690, 692, 693, 727, 729, 731,
1084
bn Bb, s.271, 470, 522, 527, 530, 590, 596, 597, 604, 612, 613, 616, 618, 620, 627, 629, 655,
662, 664, 731.; Aksaray, s.37, 40, 42, 50, 65, 79, 92, 97, 100, 145, 146, 192, 193.
1085
bn Bb, s.426
1086
Aksaray, s.74, 97.
255



unvanlarla zikredilen bu mansb
1089
, devlet tekilt ierisinde bakumandan
sfatn tayan Sultandan sonra gelen en st asker makamdr. Ancak
kaynaklar incelendiinde melikl-mer unvannn sadece merkezde
bulunan Trkiye Seluklu ordusunun kumandan iin deil, uc vilyetlerinden
bulunan uc beglerlegleri ve herhangi bir sefer veya sava mnasebetiyle
ordu kumandan olarak tayin edilen mer iin de kullanld anlalmaktadr.
Bu durum, melikl-mer unvanyla zikredilen hangi ahslarn merkez
beglerbegi, hangilerinin uc beglerbegi ve hangilerinin bir sefer veya sava
srasnda grevlendirilen ordu kumandan olduklar konusunda karkla
sebep olmaktadr. stelik melikl-mer unvan tayan baz devlet ricalinin,
zaman zaman nceki mansblar, sipehdr veya sadece emr tabirleriyle
zikredildiine dair kaytlar da bulunmaktadr ki, btn bunlar melikl-
merln mahiyeti, vazifeleri ve Trkiye Seluklu asker tekilt ierisindeki
yeri hususlarn kesin hkmlere balamay zorlatrmaktadr.
Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resilde lekerke-i memlik adyla
zikredilen melikl-mernn, dvn yesi olduuna veya bir dvna bakanlk
ettiine dair herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Ancak protokol bakmndan
seltn, muhaddert- seltn, vzer, atabeg ve naib-i hazret-i saltanatdan
hemen sonra geldii grlmektedir
1090
. Buna gre melikl-mernn mrif,
mstevf, emr-i rz ve tura gibi dvn yelerinden daha yksek bir
makamda bulunduu ve bu mnasebetle dvn zerinde belli bir yetki ve
arlnn olduu sylenebilir. I. zzd-dn Keykvus dnemine ait bir kaytta
Sultann iltifatna mazhar olan Emr-i Meclis Mbrizd-dn Behrmhn




1087
Aksaray, s.74
1088
Aksaray, s.82.
1089
Melikl-mer veya beglerbegi olarak zikredilen merdan, sipehdr, sipehbod gibi tabirlerle de
bahsedildii grlyor ise de bunlarn genel anlamda kullanld phesizdir (bn Bb, s.314, 326,
327, 329, 330, 334, 340 ve muhtelif yerler.).
1090
Gunyetl-Ktib, s.5.; Rsmr-Resil, s.4. (Nib-i hazret-i saltanat mansb, Rsmr-
Resilde mevcut olmakla beraber, Gunyetl-Ktibde bulunmamaktadr.)
256



byk bir itibar kazanarak melikl-mernn nne getii kaydedilmi ise
de
1091
bu durumun daim olmad phesizdir.
Melikl-merlk makamnn Trkiye Seluklu Devletinin ilk
dnemlerinden itibaren mevcut olduu tahmin edilebilir. Ancak bunu teyit
edecek fazla malumat bulunmayp
1092
, sz konusu makamn varlna dair ilk
kayt I. zzd-dn Keykvus dnemine aittir
1093
. Sultann itimadn kazanm,
kumandanlk konusundaki mahareti
1094
, yiitlik ve cesaretiyle temayz
etmi
1095
mer arasndan seilen melikl-merlar, Trkiye Seluklu tarihi
boyunca nemli devlet ricali arasnda bulunmular ve asker ve siyas
hadiselerdeki rolleriyle kendilerinden sz ettirmilerdir. Bununla beraber
melikl-merlarn sahip olduklar g ve itibarn, Sultan rahatsz edici
boyutlara ulat zamanlar da olmutur. bn Bb, Melikl-mer Seyfd-dn
Ay-Abann, gerek husus hayatndaki ihtiam ve debdebesi, gerekse devlet
ilerindeki nfuzu ve kudreti ile Sultan tam manasyla glgede braktn,
saltanat saraynn gnlk sarfiyat otuz koyun, iken, Ay-Abann saraynda
gnde 80, bir kaytta da 100 koyun kesildiini, btn resm meselelerde
dizginlerin Melikl-mernn elinde bulunduunu, mer ve devlet erknnn
ba olarak onu tandn ve mhim hususlar iin Sultana deil ona mracaat
edip Sultann mabeyninde (Hicbet-i Sultan) dahi onun emrinden dar
klamadn zikretmitir ki bu durum, Ald-dn Keykubdn, bata




1091
bn Bb, s.167.
1092
Komnena, Anadoluda faaliyet gsteren Seluklu beglerini satrap (s.195, 229, 329, 336, 337,
338.), muhtemelen bunlarn tbi olduklar begleri ise basatrap (archisatrape) olarak nitelendirmitir
(Komnena, 206, 207, 208, 341.). Bu hususa dikkat eken baz aratrmaclar, basatrap ile
beglerbegi arasnda bir iliki kurulabilecei kansndadrlar (Cahen, a.g.e., s.226-227.; Turan,
Seluklular Zamannda Trkiye, s.96-97.; Polat, a.g.m., s.26.). Gerekten de bir ehri s edinmi
ve begliini tesis etmi ahsa beg (satrap) deniyorsa, bu beglerin kendine tbi olduu bir st siyas
yapnn bandaki ahsa beglerbegi (basatrap) denilmi olabilir (Polat, a.g.e., s.26 n). Ancak bu
konuda baka bir malumat olmamas kesin bir ey sylemeye imkn vermemektedir.
1093
bn Bb, s.38.
1094
bn Bb, s.596.
1095
Aksaray, s.74.
257



Melikl-mer Seyfd-dn Ay-Aba olmak zere bir ksm devlet ricalini
katlettirmesi suretiyle sona erdirilmitir
1096
.
Kaynaklar, merkezde bulunan melikl-mer dnda uc
vilyetlerinde de ayn unvan tayan yetkililerin bulunduunu, hatta herhangi
bir sefer veya sava mnasebetiyle ordu kumandan olarak tayin edilmi
mer iin de melikl-mer veya muadili unvanlarn kullanldn
gstermektedir
1097
. Nitekim ayn dnemde melikl-mer unvann tayan iki,
hatta drt ayr ahsn mevcut olduuna dair kaytlar bulunmaktadr. Bu
duruma ilk defa dikkat eken Kprl, bunlarn Yazcolunun kaydettii gibi,
eski Ouz ananesindeki sa ve sol kolu temsil eden iki kuvvetli airet reisine
yani sa kol beglerbegliinin Kay, sol kol beylerbeyliinin ise Bayndr
boyuna ait olabilecei ihtimali zerinde durmutur
1098
. Mustafa Akda da ayn
husus zerinde durarak Yazcolunda geen sa ve sol kol beylerbeyliinin,
iki uc beylerbeyliine tekabl ettii grn benimsemitir
1099
. Her iki gr
de deerlendiren Nejat Kaymaz ise bn Bb'de ad geen Melik'l-mer
Hsm'd-dn oban ve Melik'l-mer Seyf'd-dn Kzln uc
beylerbegileri olduklar hakknda phe bulunmad, ancak bunlarn mevcut
olduu srada, ayn unvan tayan bir nc uc beyinin, Kilikya Ermeni
Krall ve Antakya Hal Latin Prenslii zerinde uc beglerbegi Mara Emri
Nusret'd-dn Hasann da bulunduuna dikkat ekerek, Trkiye Seluklu
Devletinde uc mntkalarn, Yazcolunun ahs ilavelerine dayanarak sa
ve sol kol diye ikiye ayrmak yerine, Hristiyan hudutlarnn bulunduu
istikmetler nokta-i nazarndan dnerek ve Keykubdn Gney sahil




1096
bn Bb, s.203, 265 vd.
1097
Cahen, hibir zaman bu makamda birden fazla kimseden sz edilmemektedir demekle birlikte
(Cahen, a.g.e., s.127.), kaynaklarda ayn anda melikl-mer unvann tayan iki hatta drt
kiiden bahsedildii grlmektedir
1098
Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, s.49-51.
1099
Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, I, stanbul 1995, s.50-51.
258



blgelerini fethetmesinden sonra- belki de drt blge olarak kabul etmenin
daha isabetli olacan sylemitir
1100
.
Yazcolunun, bn Bbde mevcut olmayan blmlerinden istifade
etmenin, Trkiye Seluklu tarihi aratrmalar iin yanl neticeler
dourabilecei zerinde daha nce durmutuk. Dolaysyla bn Bbnin
merkez beglerbegindan ayr olarak Melik'l-mer unvanyla zikrettii
Hsm'd-dn oban ve Seyf'd-dn Kzln birer uc beglerbegi olduu
sylenebilirse de bunlarn, Yazcolunun zikrettii ekilde yani birinin Kay
dierinin ise Bayndr boyuna mensup olmalar hasebiyle sa ve sol
beglerbegileri olarak vasflandrlmasna temkinle yaklamak gerekir. Kald ki
Kaymazn da dikkat ektii gibi Hsm'd-dn oban ve Seyf'd-dn Kzl
dnda Kilikya ve Antakya snrlarnda da baka nc bir uc beglerbeginin,
Mara Emri Nusret'd-dn Hasann bulunduu anlalmaktadr ki bu durum,
Trkiye Seluklu Devletinde iki deil hatta drt uc beglerbegiliinin
olduunu gstermektedir
1101
.
Aksaray'nin kaytlarndan uc beglerbegine sipehdr- bozorg
1102
,
"emret-i vilyet-i uc"
1103
ve emr-i bozorg-i uc"
1104
da dendii
anlalmaktadr. Bir kaytta da Atabegolu Arslan Domutan sipehdr ve
tarafdr- uc olarak bahsedilmitir
1105
ki bu ifadenin de uc beglerbegilii iin
kullanlm olmas muhtemeldir.
Herhangi bir sava veya sefer mnasebetiyle ordu kumandan olarak
grevlendirilen devlet ricali iin de melikl-mer unvannn kullanld




1100
Kaymaz, dare Mekanizmasnn Rol I, s.126 n.
1101
Kaymaz, Pervne, s.95.; Taneri, Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt
Bakmndan Deeri, s.45.
1102
Aksaray, s.71. (Bu kaytta sipehdr- bozorg tabiri uc Trkmenlerinin beglerinin bykleri
anlamnda kullanlmtr.)
1103
Aksaray, s.74.
1104
Aksaray, s.132.
1105
Aksaray, s.101.
259



grlmektedir. Szgelimi Ald-dn Keykubd dneminde merkez beglerbegi
bulunan Seyfd-dn Ay-Aba, uc beglerbegi olduklar bilinen Hsameddin
oban ve Seyfd-dn Kzl dnda Hilafet makamndan gelen eyh
Shreverdnin Badata dn srasnda ona refakat etmek zere
grevlendirilen Necmd-dn Ebul-Kasm Tus
1106
, Halifenin istedii yardm
kuvvetine kumanda eden Bahaeddin Kutluca
1107
; Emr Komnenosun
merkez beglerbegi olmasndan sonra ise
1108
Kahta Kuatmas srasnda
Trkiye Seluklu ordusunun banda bulunan Mbarizeddin avl
1109
ve
Grcistan seferi, Ahlat, Urfa, Harran ve Rakka Kalelerinin ele geirilmesi
srasnda kumandan bulunan Kemaleddin Kamyar
1110
gibi emrler de melikl-
mer unvanyla kaydedilmitir. Sonraki dnemlerde de bu hususa dair
kaytlar bulunmaktadr.

2- Emr
lk defa Hz. mer tarafndan kullanlan
1111
ve bir yerin, bir kavmin
reisi, ba anlamna gelen emr
1112
, Trke beg kelimesinin muadilidir.




1106
bn Bb, s.233-234.
1107
bn Bb, s.260-261.
1108
Ald-dn Keykubd, aralarnda Melikl-mer Seyfd-dn Ay-Abann da bulunduu byk
emrlerin tasfiyesinden sonra beglerbegilik makamn (mansb- beglerbeg) Emr Komnenosa
vermiti (bn Bb, s.271.).
1109
bn Bb, s.279.
1110
bn Bb, s.421-424, 426-427, 447-449.
1111
Hz. merin lakab bulunmaktadr. Bunlarn banda ise "emrl-mminn" lakab gelmektedir.
Hz. mer, byle bir lakap ile isimlendirilen ilk kimse olma zelliini tamaktadr. Onun bu ekilde
isimlendirilmesi konusunda birtakm farkl yorumlar yaplmaktadr: Bunlardan birine gre, Hz. mer
Halife olduunda kendisine halfet halfeti Rasulullah diye hitap edildi. Hz. mer, bunun doru bir
isimlendirme olmadn, nk kendisinden sonra iktidara geenin de Halfet halfeti halfeti
Rasulullah diye isimlendirilmesi gerekeceini belirtti. Dorusu siz m'minlersiniz, ben de sizin
emrinizim dedi. Bunun zerine bu lakapla lakaplandrld. kincisi rivayet ise u ekildedir: Hz.
mer yazmalarnda kendisinden Halfet halfeti Rasulullah diye zikrediyordu. Bir defasnda Irak
valisine byle bir mektup yazd. Validen orada bulunan Adiyy b. Hatem ve Lebid b. Reba'y
kendisine gndermesini istedi. Bu iki sahb, Medine'ye geldiler. Mescidde bulunan Amr b. el-As'dan,
260



Dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklularnda da
asker bir mansb olarak kullanlan bu tabir, gnmz ordularndaki subay
kelimesine benzetilebilir. Bu bakmdan ok yaygn bir kullanm alan olmutur.
Nitekim ordu ierisindeki en kk birlik kumandanndan Sultana kadar
btn devlet rical iin emr unvan kullanlm ve bunlar genellikle banda
bulunduklar vazifelere gre isimlendirilmilerdir
1113
.

3- Serleker (Sba)
Kaynaklarda serleker (-'-)
1114
, sba ('--)
1115
, emr-i leker-i
vilyet (--` -' --)
1116
, sipehdr- vilyet (--` -+--)
1117
, mer-y siph
(-'-- -)
1118
, zam (-=) veya zaml-cy (-=' -=)
1119
gibi isimlerle
zikredilen sbalar, Trkiye Seluklu lkesindeki ehir ve vilyetlerin
1120
idar




Emr'l-M'minn ile grmeleri iin referans olmasn istediler. Amr, onlarn bu hitap eklinden
holand ve Hz. mer'in huzuruna girdiinde "Selmn Aleykm! Ey M'minlerin Emri! " dedi.
mer, o gnden itibaren bu lakap ile mehur oldu. Ali Aksu, Asr- Saadet ve Emevler Dneminde
Lakap Takma ve Halifelerin Lakaplar, C lahiyat Fakltesi Dergisi, V/2. (2001).
1112
Hasan Enver, s.18.
1113
Toplu bilgi iin bkz., Hasan Enver, s.18-19.; M. Fuad Kprl, Beg, A, II, s.579-581.;
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.266.; Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.126-127.
1114
bn Bb, s.74, 79, 99, 134, 142, 145, 146, 154, 162, 188, 225, 275, 279, 282, 306, 328, 332, 343,
350, 367, 424, 429, 446, 468, 480, 487, 494, 498, 500, 501, 514, 529, 543, 558, 563, 567, 584, 597,
599, 610, 613, 628, 643, 644, 655, 657, 688, 700, 727.; Aksaray, s. 63, 98, 101, 113, 130.
1115
bn Bb, s.212, 215, 244, 469, 491, 496, 604, 610.; Gunyetl-Ktib, 8.; Rsmr-Resil, 7,
26.; Eflk, I, s.25, 26, 30; II, s.946, 947, 948.; Anonim Seluknme, s.42, 45, 60., (Trke terc. s.28,
29, 84.) Anonim Seluknmenin 42/28. sayfasndaki kayt Sba-y Kayseri olup Trke
tercmede hatal olarak Sba Hzr denmitir.)
1116
Aksaray, s.191.
1117
bn Bb, s.741.; Aksaray, s.100, 111, 171, 281.
1118
Gunyetl-Ktib, ayn yer; Rsmr-Resil, ayn yer.
1119
Gunyetl-Ktib, ayn yer; Rsmr-Resil, 7, 26.
1120
Sadece vilayet ve ehirlere deil bu vilayet ve ehirlere bal daha kk yerleim birimlerine
(Tekrrl-Mensb, s.14.) ve kalelere (Tekrrl-Mensb, s.17.) de serleker atand
grlmektedir. bn Bb de bir kaydnda serleker ifadesini kale ktvli anlamnda kullanmakla
beraber (bn Bb, s.188.), mellifin buradaki serleker ifadesinden kumandan kastettii
anlalmaktadr.
261



ve asker ilerinden sorumlu olup, bulunduklar blgenin en st asker ve idar
mirleri konumundadrlar.
1121

Baz yazarlar, yukarda zikrettiimiz serleker, sba ve dier
tabirlerin birbirinden farkl mansplara iaret ettiini ileri srmlerdir
1122
.
Esasen daha nce de muhtelif vesilelerle bahsettiimiz zere dneme ait
kaynaklarda birok stlahn, makam ve mansplarn bazen genel bazen de
stlah olarak kullanlm olmasnn, bu tabirlerin anlamlar zerinde
karkln yaanmasna sebep olduu malumdur
1123
. Bu cmleden olmak
zere, serleker, sba, siphdr/sipehdr, zemet ve zaml-
cyu gibi tabirlerin de bazen genel
1124
, bazen de bir ehir veya vilyetin en
st asker ve idar miri anlamnda ve birbirinin mrdifi olarak kullanldn
gsteren kaytlar mevcuttur
1125
.




1121
Trkiye Seluklu vilayet ynetimi hakknda geni bilgi iin bkz., Tuncer Baykara, Trkiye
Seluklularnda Vilayet (Tekilat ve skn), Ankara 1978.; Ayn yazar, Trkiye Seluklularnda
dari Birim ve Bununla lgili Meseleler, Vakflar Dergisi, XIX, (1985), s.49-60.; Resul Ay, XIII.-
XIV. Yzyl Anadolusunda Kentsel Ynetim ve Kent Toplumunda Otorite likileri, Tarih
Aratrmalar Dergisi, XX/32, (2002), s. 21-46.
1122
Uzunarl, Medhal, s.103-104.
1123
Bu hususa dikkat eken Lambton, unlar sylemektedir: slm kurumlarn incelerken karmza
kan baka bir glk de kaynaklarn terimleri sk sk kark bir biimde kullanmasdr. Bunlarn
bazlar hem genel, hem teknik bir anlamda kullanlrlar. Tek bir terim, ayr ayr birtakm kurumlar
gsterebildii gibi, her hangi bir terimin anlam hem zamana, hem de yere gre deiebilmektedir
Elimizde ayn kiiye, hne, vali ya da mukt gibi trl ekillerde atfta bulunulduunu
gsteren rnekler vardr Abbs adl emre bn'l-Cevz tarafndan Rey hnesi denirken, baka bir
kaynakta Rey valisi diye szetmektedir bnl-Esr Kumc'a, Belh mukt, er-Rvend vali
derken, Atebetl-Ketebedeki bir belgede ise, ondan hne olarak bahsedilir (Lambton,
Atebetl-Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun Ynetimi, s.365, 383-384.). Ayn duruma
Trkiye Seluklularnda da rastlanr. Bu konudaki en arpc rnek Anonim Seluknmede Konya
valisi Bahaeddin olarak zikredilen kiiden (s.83, Trke terc, s.60.), ayn eserin baka bir yerinde
hne olarak bahsedilmesidir (s.84, Trke terc, s.60.).
1124
bn Bb, serleker ifadesini bir yerde Hz. Ali (s.328); bir yerde Celld-dn Hrezmahn
ordusundaki kumandanlar (s.367.), baka bir yerde ise bir kale ktvli iin kullanmtr (s.188.).;
Ayrca bkz, bn Bb, s.351, 367, 514.; Mektbt- Mevln, s.29, 146.; Eflk, I, s.32, 213; II, s.739.
1125
Szgelimi Mbarizeddin Ertokuu bir yerde Antalya serlekeri

(bn Bb, s.343.), baka bir yerde
ise ayn vilayetin sbas

(bn Bb, s.244); Mbarizeddin avly bir yerde Sivas sipehsalr

(bn
Bb, s.419.), baka bir yerde ayn vilayetin sbas (bn Bb, s.491.) olarak kaydedilmitir. Mneat
mecmualarnda bulunan serlekerlik menrlar da takrr-i zemet adyla zikredilmi ve bu
262



Dneme ait mneat mecmualarnda da bu hususa ilikin bilgiler
bulunmaktadr. Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resilde mer-y siph
adyla zikredilen serlekerin unvan ve lakaplar arasnda, zaml-cy vel-
askir ('-' -=' -=), ulu ('), hss ('=), uurlu ('=), alp (-'),
sba beg ( -- -- ' ) ifadelerine rastland gibi
1126
, serlekerlik
menrlarnn takrr-i zemet (--'= --) adyla zikredildii ve bu
takrrlerde serleker, sba, zemet veya zaml-cy unvanlarnn

mrdif olarak kullanld grlmektedir
1127
ki bu durum, sz konusu
tabirlerin, zaman zaman genel anlamda kullanlmasna ramen, stlh
bakmdan ayn mansba iaret ettiini gstermektedir.
Kaynaklarda serlekerler ile ordudaki dier emr ve siphdrlarn
genellikle ayr ayr yani mer ve serlekern eklinde zikredilmesi de
dikkat ekicidir
1128
. Bu durum serlekerlerin, ordunun btn emrleri gibi
melikl-merya bal olmakla beraber, kendi ilerinde farkl bir hiyerarik
dzene sahip olduklar eklinde deerlendirilebilir. Nitekim bn Bbnin
serlekerleri, serlekern- saltanat
1129
ve serleker-i vilyet-i uc
1130
olarak
iki ksma tefrik ettii grlmektedir ki buna gre, uc vilyetlerinin
serlekerlerinin uc beglerbegine, dierlerinin ise dorudan doruya merkez




vesikalarda zemet, emret, serleker ve server ifadeleri pepee ve birbirinin murifi olarak
kullanlmtr (Tekrrl-Mensb, s.15, 16, 18, 20, 21, 22, 25, 26, 28, 29, 30.).
1126
mer-y Siph yani sbalarn dier unvan ve lakaplar unlardr: Mebn-i imdd- emn-i
mecli-i l-i emr-i sipehsalr- kebr-i meyyed-i muzaffer ( -- `-+- -- '= .'=- -'- -- -'--
-=- --), melikl-mer vel-ekbir (-'` -` -'-), nusretl-guzt ( --), kmil-tugt
('= -'), sinnd-devle ved-dn (.- - '-), hsml-islm vel-mslimn ( `` '-=
.--'--), munl-hazret (-= .--), iddetl-mlk ves-seltn (.-=`- ='- -=), Gunyetl-
Ktib, s.8.; Rsmr-Resil, s.7.
1127
Rsmr-Resil (s.26-27.) ve Tekrrl-Mensbda (s.13-30.) serleker tayiniyle ilgili birok
vesika numunesi bulunmaktadr. Bu vesikalardan yeri geldike bahsedilecektir.
1128
bn Bb, s.272, 282, 351, 352, 494, 567 ve muhtelif yerler; Aksaray, s.130.
1129
bn Bb, s.79.
1130
bn Bb, s.76.; Bir yerde de eknf- memlik ve Rm huddu tarafndaki serlekerler ( -
-= = -'-- '-) ifadesi gemektedir (bn Bb, s.275.) ki buradaki Rm hududundan
kastn uc blgesi olduu phesizdir. Aksarayde de uc sipehdr ifadesine rastlanmaktadr (Aksaray,
s.101.).
263



beglerbegine bal olduklarn sylemek mmkndr. Rsmr-Resilde de
mery- etrftan olan yani uc blgelerinde bulunan serlekerlerin,
dierlerinden ayrlarak sipehbod-i diyr- uc sba beg ( -'-- '- --+--
- -) unvanyla kaydedildii grlmektedir
1131
.
Bunun dnda baz vilyet serlekerlerinin serlekern- bozorg
1132
,
bozorgter serleker
1133
veya hssa-i serleker
1134
olarak zikredilmi
olmas, serlekerlerin mevki ve makamlarnn belirlenmesinde grev
yaptklar vilyetin bykl, asker says
1135
ve muhtemelen stratejik
neminin de etkili olduunu gstermektedir. Buna gre, szgelimi Antalya
serlekerinin, blgedeki dier serlekerlerden
1136
; Kayseri serlekerinin,
Develi ve Elbistan serlekerlerinden
1137
; Tokat serlekerinin Zile
serlekerinden
1138
daha yksek bir makam ve mevkie sahip olduklar
sylenebilir.
Tekrrl-Mensb ve Rsmr-Resilde bulunan serlekerlik
menrlar incelendiinde, serlekerlerin grev ve salahiyetleri arasnda,
blgedeki kt askerlerini, silah ve tehiztlaryla beraber tertip ve tanzim
ederek eitimleriyle (terbiyet) megul olmak ve her daim savaa hazr bir
ordu oluturmak ameliyatnn n plana ktn sylemek mmkndr.
serlekerlerin dier grev ve salahiyetleri ise unlardr:




1131
Rsmr-Resil, s.7.
1132
bn Bb, s.306.
1133
bn Bb, s.225.
1134
bn Bb, s.282.
1135
Anonim Seluknmede I. Gysd-dn Keyhsrevin Laskarisle yapt ve hayatn kaybettii
sava srasnda Kayseri Sbasnn 4000 askerle sava blgesine intikal ettii kaydetmitir (Anonim
Seluknme, s.28., Trke terc., s.42.). Ancak dier vilayetlerin asker saylar veya serlekerlerin ne
kadar askere kumanda ettikleri hakknda bilgimiz bulunmamaktadr.
1136
bn Bb, s.306.
1137
Tekrrl-Mensb, s.13-15, 89-93.
1138
Tekrrl-Mensbdaki bir vesika, Tokata bal olan Zileye serleker tayiniyle ilgilidir ki bu
vesikada Zilenin Tokata bal (' -- '-= ' =- .-) olduu aka
zikredilmitir (s.16.).
264



Ashb- ktt murakabe altnda bulundurulmak, vazifelerini zrsz
olarak yerine getirmeyen, askerleri tefti (arz) vaktinde hazr etmeyenleri
ktdrlar azl etmek veya ktn deitirmek
1139

Grev yapt blgeyi, eer uc serlekeriyse hududu muhafaza
etmek
1140

Sefer zamanlarnda emri altnda bulunan askerlerle orduya
katlmak
1141

Vilyetin mamur, ahalinin huzur iinde olmas iin gerekli tedbirleri
almak
1142

Blgedeki ahali ve memurlar (kedhud) himaye etmek
1143

Ktvl ve muhtemelen vilyet snrlar ierisindeki dier mlk ve
asker memuriyetlere uygun grd kiileri atamak
1144

Saltanat makamna gelip giden elilere ve habercilere nezaret
etmek
1145

Trkiye Seluklu ordusunun byk ksmn tekil eden
kt askerlerinin serlekerlerin idaresi altnda bulunmas, serlekerlik
makamnn ne derece nemli olduunu gstermektedir
1146
. Ancak yukarda
grld zere serlekerlerin vazifeleri sadece bar zamanlarnda blgenin
asker ilerine nezaret etmek ve sava zamanlarnda emri altnda bulunan




1139
Rsmr-Resil, s.26-27.
1140
bn Bb, s.567.; Aksaray, s.98.
1141
Bu husus, Tekrrl-Mensb ve Rsmr-Resildeki btn serleker menrlarnda
zikredilmitir.
1142
Tekrrl-Mensb, s.92.
1143
Tekrrl-Mensb, s.16.
1144
Tekrrl-Mensb, s.17.
1145
bn Bb, s.567.
1146
Serlekerlerin ordu ierisinde de mevkilerinin yksek olduu ve fikirlerine nem verilen,
gerektiinde mracaat edilen kiiler arasnda bulunduklar grlmektedir (bn Bb, s.279, 332, 367.).
265



askerlerle beraber orduya katlmaktan ibaret deildir. Bu asker vazifeleri
yannda blgenin idar ve inzibat ileriyle de megul olduu anlalmaktadr.
Ancak serlekerlerin, Trkiye Seluklu ehir ve vilyetlerinde mevcut olan
ehir dvn ve bu dvnnda grevli bulunup ehre ait idar, ml ve inzibat
ilere nezaret eden naib
1147
, vali
1148
, mrif, nzr, kbz, emr-i igdin,
muhtesib, hacegn, ehl-i ftvvet, umml, muhterife
1149
ve ehir dvnnda
zikredilmeyen hne
1150
gibi memurlarla ilikileri hakknda fazla malumatmz
bulunmamaktadr.
Esasen geni asker yetkilere sahip olan serlekerlik makamnn,
blgenin idar yaplanmas, emniyet ve asayiin temini gibi hususlarda da
etkin olaca phesizdir. stelik serlekerlerin, vilyet veya ehirlere sultan
tarafndan tayin edildii
1151
, herhangi bir vilyete tayin edilen bir serlekerin,
ayn zamanda o vilyetin emri, zami ve serveri bulunduunun
vurguland
1152
ve merkezin, vilyetlerle ilgili her trl meselede dorudan
serlekerleri muhatab ald gz nne alnrsa, serlekerlik makamnn,
ehir dvnn zerinde, dorudan merkeze bal bir idar statye sahip olduu
sylenebilir. Bu durumda erlekerlerin, ehir dvnnda yer alan ve blgenin




1147
Rsmr-Resil, s.28-29.; Tekrrl-Mensb, s.82.
1148
Rsmr-Resil, s.29-30.; Eflk, II, s.703.
1149
Gunyetl-Ktib, s.9-11.; Rsmr-Resil, s.8-10.
1150
Byk Seluklu ve sair devletlerde asker vali veya inzibat ilerinden sorumlu kii olarak
karlatmz hnenin (Redd-dn, II/5, s.193.; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.218-221.),
Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda serleker ve valiyle ayn anlamda kullanldna dair
kaytlar mevcut olmakla beraber (bn Bb, s.115, 116, 633.; Anonim Seluknme, s.83, 84, (Trke
terc, s.59-60.); Aksaray, 43.; Cenb, s.1), Moollarn Erzurum kuatmas srasnda ehirde hem
serleker hem de hnenin bulunduu ve bunlarn ayr ahslar olduu grlmektedir (bn Bb,
s.514.). Baz kaytlarda ise hnenin asayi ilerinden sorumlu zabta veya polis anlamnda
kullanlmtr (bn Bb, s.553.; Anonim Seluknme, s.72, 74 (Trke terc, s.49, 50.); Mevln,
Mesnev, II, 226, 227; III, 137; IV, 83, 90, 161; V, 250.; Eflk, I, 274, 308; II, 921, 949, 1018, 1019.).
1151
Serleker tayininin Sultan tarafndan yapld ve bu ameliyata ilikin menurlar verildiine (bn
Bb, s.543, 629.) dair kaytlar mevcut olup, mneat mecmualarnda da birok takrr-i zemet yani
serlekerlik menru (fermn) bulunmaktadr (Rsmr-Resil, s.26-27.; Tekrrl-Mensb,
s.13-30.).
1152
bn Bb, s. 99, 188, 543, 597, 629, 688 ve muhtelif yerler; Tekrrl-Mensb, s.15, 16, 18, 20,
21, 22, 25, 26, 28, 29, 30.
266



idar, ml ve inzibt ilerinden sorumlu olan naib, vali ve sair ricalin miri
konumunda bulunduu ve bu mnasebetle blgenin idar, ml ve inzibt
ilerine de nezaret ettii phesizdir.
Serlekerlerin, genellikle gulm kkenli devlet ricali arasndan
seildii
1153
ve bazen ayn ahsn, iki belki de daha fazla vilyetin
serlekerliine atand anlalmaktadr
1154
. Kendilerine tahsis edilen maa
veya ktyla cretlendirilen serlekerler
1155
, merkez tarafndan belirlenen
grev ve salahiyetlerle snrlandrlm ve grevinde ihmal gsteren veya
yetki ve salahiyetlerini aanlar en ar ekilde cezalandrlmtr
1156
. Bylece
merkezin, vilyet veya ehirlerdeki temsilcisi durumuna gelen serlekerler,
merkez otoritenin dayand temel unsurlardan biri olmutur. Nitekim
merkez otoritenin lkenin tamamna yaylmasnn, Seluklu Trkiyesindeki
btn ehir ve vilyetler bulunan serlekerler sayesinde mmkn olduu
sylenebilir. Bu bakmdan serlekerlik, sadece asker tekiltn deil, Trkiye
Seluklu devlet tekiltnn temel unsuru olarak deerlendirilebilir.
Mool vesayeti dneminde ise her alanda olduu gibi serlekerlik
kurumunda da bozulmalar ba gstermitir. Nitekim bu dnemde Mool
Hannn yarlyla da verildii anlalan serlekerlik vazifesine
1157
keyfi




1153
bn Bb ve Aksarayde serleker olarak zikredilen ahslarn hepsi de gulam kkenli olduu gibi,
Tekrrl-Mensbdaki hemen her vesikada da serleker olarak tayin edilen kiinin, devletin eski
ve sadk klelerinden olup zek, cesaret ve hizmetteki baarlaryla temayz etmi bulunduklar
vurgulanmtr.
1154
bn Bb, s.566, 567.
1155
Bazen maa (bn Bb, s.567.; Tekrrl-Mensb, s.15, 21, 25, 26, 92-93.), bazen de kt
aldklar grlyor (Rsmr-Resil, s.27.).Bunun dnda zaman zaman Sultann ltuf ve
balarndan istifade ettikleri de grlmektedir (bn Bb, s. 145, 282, 424.)
1156
Ald-dn Keykubd hakknda bilgi veren bn Bb, en byk bir serleker (bozorgter serleker)
kk bir hata yapsa, adalete, rfe, eriata, muamelata aykr davransa, ona byk bir ceza buyurur,
bazen onun varlk aacn, devrilmi hurma aalar gibi kknden kazr, sululara belki
yollarndan dnerler diye and olsun onlara byk azaptan nce dnya azabn tattrrz hkmn
okur, onlara ders verip hizaya getirmek iin phesiz sululardan alacaz ayetini sylerdi
denmektedir (bn Bb, s.225.).
1157
bn Bb, s.597, 657.
267



atamalarn yapldna
1158
, yksek devlet ricalinin nemli serlekerlikleri kendi
taraftarlarna peke ektiklerine
1159
, buna karlk muhalif veya muarzlarnn
elinde bulunan serlekerliklere el koyulduuna
1160
ve nemli bir vilyete
serleker olmak isteyen devlet ricali arasnda anlamazlklarn
yaandna
1161
dair birok kayt mevcuttur.

4- Elliba
Ikt askerlerinden oluan 50 kiilik mfrezelere kumanda ettii
anlalan elliba ('- ')larla ilgili fazla malumat bulunmamaktadr
1162
. bn
Bb ellibalardan ilk defa I. zzd-dn Keykvusun Antalyay fethinden
(1216) hemen sonra bahsetmitir. Mellifin kaydna gre harektn zaferle
neticelenmesinden sonra ordusuyla Konyaya dnen Sultan, aralarnda
sba ve ellibalarn da bulunduu emrlerine
1163
hilat giydirip ahane
ltuflarda bulunmu ve yurtlarna dnme izni vermitir. Emri alan begler,
kendilerine bal olanlar (etb) ve eyalaryla beraber ktlarna doru
hareket etmilerdir.
1164

Yine ayn Sultann Haleb Seferi (1218) srasnda da ellibalara
tesadf edilmektedir. Bu sefer srasnda Sultann 4000 kiilik bir kuvvetle
nc olarak gnderdii Emr-i Meclis Mbrizd-dn Behrmh, am
ordusu hakknda bilgi edinmek zere ya 80e dayanm, birok harp ve




1158
bn Bb, 567, 644.
1159
bn Bb, s.688.
1160
bn Bb, s.610.
1161
bn Bb, s.599, 688.
1162
Bu tabir, gnmzde eleba eklinde hala kullanlmaktadr. Koca, Seluklularda Ordu ve
Asker Kltr, s.93 n.
1163
bn Bb, 145. (Trke tercmede ellibalar ('--'- ) ifadesi ele balar eklinde
okunmutur (I., s.166.).
1164
bn Bb, s.146.
268



darp grm, savata ve vuruta bulunmu, yiitlikte ve mertlikte emsllerinin
nne gemi olan Sivas ellibalarndan (-- '-'- ') Mahmud Alp
grevlendirmitir
1165
. am ordusu hakknda bilgi edinen Mahmud Alp, 4000
askerle am ordusunun karsna kmann uygun olmadn belirtmi ise de
bu gre itibar edilmemi ve meydana gelen savata Trkiye Seluklu
ordusu malup olmutur
1166
.
Ald-dn Keykubd dneminde de ellibalarla ilgili bir kayda
rastlanmaktadr. bn Bb, Mool tehlikesi karsnda asker yardm talep eden
Halifeye gnderilmek zere hazrlanan ordunun, Melikl-mer Bahd-dn
Kutluca tarafndan tertip ve tanzim edilmesi mnasebetiyle verdii bilgide
ordunun sa, sol, nc ve arka cenahlar ile serverleri, ellibalar ve
serdarlar belirleyip tayin ettiini kaydetmitir
1167
.

5- Ktvl
Kale kumandan anlamna gelen ve muhtelif kaynaklarda ktvl
()
1168
, dizdr ()
1169
ve kaledr ( ')
1170
gibi isimlerle tesadf edilen




1165
bn Bb, s.191.
1166
bn Bb, s.192.; Mneccimba, s.38.
1167
bn Bb, s.260.
1168
bn Bb, s.154, 186, 187, 188, 282, 288, 343, 449 ve muhtelif yerler.; Anonim Seluknme, s.14,
57., (Trke terc., s.8, 37.); Aksaray, s.14, 18, 71, 107, 108, 254.; Redd-dn, II/5, s.10, 166.; Kad
Beyzv, s.118, 116.; (Ktvl kelimesinin, Hinte kkenli olduu bilinmektedir (Ferheng-i Fris-i
mid, II, 1661.; Ferheng-i Ziy III, 1600.)
1169
bn Bb, s.116, 205, 283, 284, 416, 417.; Eflk, I, s.43; II, s.902, 903, 904. (Daha nce Salim
Kocann dikkat ektii zere (Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.127.), Dvnu Lgatit-
Trkte, Farsada kale anlamna gelen diz (/ / ) kelimesinin, Trkede yksek anlamna gelen
tiz (-) kelimesinden muharrif olduu kaydedilmitir (DLT, II/344, III/123.). Ayrca bkz.,
Ferheng-i Fris-i mid, I/944, 991.; Ferheng-i Ziy, II/887-888. )
1170
bn Bb, s.282. (Baz Lgtlerde kale begi ('-- ') eklinde de zikredilmitir (Ferheng-i
Fris-i mid, II, 1587.).
269



ktvl
1171
, Gunyetl-Ktib ve Rsmr-Resilde mer-y siph yani
sbalardan hemen sonra ve ulu, kutlu, bilge/bilg, ktvl beg gibi
Trke unvan ve lakaplarla zikredilmitir
1172
.
Liyakat ve sadakatleriyle temayz etmi bulunan devlet ricali
arasndan seilerek
1173
, sultan veya blgenin sbas tarafndan tayin edilen
ktvller
1174
hakknda birok kayt bulunmaktadr. Bu kaytlara gre Seluklu
Trkiyesinde ktvl tayin edilen veya bir ktvl tarafndan idare edildii
bilinen kaleler unlardr
1175
:
Kayseri
1176
, Sinop
1177
, Hanin
1178
, Kanin
1179
, Merzuban
1180
,
Raban
1181
, Tell-Bir
1182
, Malatyadaki Minar kalesi
1183
, Khta
1184
,




1171
Baz yazarlar, ktvl ve dizdar kelimelerinin birbirinden farkl olduunu sylemilerse de Trkiye
Seluklu dnemi kaynaklarnda her iki kelimenin de birbirinin muadili olarak kullanld
grlmektedir.
1172
Dier unvan ve lakablar unlardr: Kavid-i ikbl-i meclis-i l-i emr-i sipehsalr ( '- -=
`-+- -- '= .'=-), seyyidl-mer vel-ekbir ( -` -- - -'` ), hviyl-hmid vel-mefhir
(='-- --'= .'=), melikl-mstahfzn ( - .-=-=--- -' ), ucl-islm (`` '=-), leysl-hazret
(-= .-), umdetl-mlk ves-seltn (.-=`- ='- --=). Bkz., Gunyetl-Ktib, s.8.;
Rsmr-Resil, s.7.
1173
Birok kaytta, ktvllerden ktvl-i emn (.-- ) olarak bahsedildii grlmektedir
(Tekrrl-Mensb, s.17.; bn Bb, s.154, 186-187, 449.). Raban ve Tel-ber kalelerine Sultann
tevecchn kazanm emrlerden biri olan Emr Nusreteddinin kardei ve damad atanmt (bn
Bb, s.187-188); Kahtaya ii d devlete ve lkeye ballkla sslenip gzellemi olan hassa klesi
(gulm-i hss) ktvl olarak atanmt (bn Bb, s.282.) emigezek Kalesinin ele geirilmesinden
sonra yatlar ve emslleri arasnda gvenilirlilii ve cesareti bakmndan benzersiz olan itibarl
adamlarndan biri ktvl yaplmt (bn Bb, s.288.). Harran kalesine de devletin himayesinde
yetimi, memleketini seven ve padiahn rzkndan dolay ona minnet borcu olan emin biri ktvl
olarak atanmt (bn Bb, s.449.).
1174
Akdeniz sahillerinde ele geirilen Magfa, Aydos, Andusanc, Silifke ve Anamurun da aralarnda
bulunduu 40 kalenin ktvl tayinleri Antalya serlekeri Atabeg Emr Mbarizeddin Ertoku
tarafndan yaplmt (bn Bb, s.343.). Tekrrl-Mensbdaki bir veskada da uc (sugr) blgesinde
bulunduu sylenen, fakat ismi zikredilmeyen bir ehre tayin edilen sbaya (serleker) tefvz edilen
vazifeler arasnda, kale-i mahrsa bir ktvl tayini bulunmaktadr (Tekrrl-Mensb, s.17.).
1175
Trkiye Seluklu lkesindeki kalelerin tamam bunlardan ibaret deildir. Burada sadece
kaynaklarda ktvl tayin edildii veya bir ktvl tarafnan idare edildii zikredilen kalelerin isimleri
zikredilmitir.
1176
bn Bb, s.116.
1177
bn Bb, s.154.
1178
bn Bb, s.164.
1179
bn Bb, s.165.
270



emigezek
1185
, Kilikya blgesinde bulunan 30 civarnda kale
1186
, aralarnda
Magfa, Aydos, Andusanc, Silifke ve Anamur kalelerinin de bulunduu
Akdeniz sahilindeki 40 kale
1187
Ahlat
1188
, Alanya
1189
, Bitlis, Van, Vastan,
Adilcevaz blgesindeki kaleler
1190
, Erzurum ve Erzincan
1191
, Harput
1192
, Urfa,
Harran ve Rakka
1193
, mid ve mide bal Vatina (?), Sveyda (Siverek),
Arkanin (Ergani), Akil, Semaniye, ermk
1194
, Luluva (Ulukla)
1195
,
Kgonya
1196
, Antalya
1197
, Nide
1198
ve Konya kaleleri
1199
.
Tekrrl-Mensbda yeralan bir ktvllik takrrinde, Konyaya tayin
edilen ktvlin, blgenin mer, kber, havss, hadem, nvvb,
gumtegn ve ehir ahalisi, bilen ve grenler tarafndan, ktvl ve hkim-i
kale-i mahrs olarak bilinmesinin ve ona saygda kusur edilmemesinin




1180
bn Bb, s.186, 195.
1181
bn Bb, s.187, 195.
1182
bn Bb, s.188, 195
1183
bn Bb, s.206.
1184
bn Bb, s.282.
1185
bn Bb, s.288.
1186
bn Bb, s.341.
1187
bn Bb, s.343.
1188
bn Bb, s.412, 429.
1189
bn Bb, s.416, 417.; Aksaray, s.71.
1190
bn Bb, s.426, 429.
1191
bn Bb, s.435.
1192
bn Bb, s.444-446.
1193
bn Bb, s.449
1194
bn Bb, s.496-497.
1195
bn Bb, s.667-668.; Aksaray, s.107, 108, 254.
1196
bn Bb, s.682.
1197
Aksaray, s.71.
1198
Anonim Seluknme, s. 57., (Trke terc., s.37.)
1199
Tekrrl-Mensbda Mahruse-i Konyaya ktvl tayiniyle ilgili bir takrr bulunmaktadr.
Tekrrl-Mensb, s.42-43.
271



zikredilmi olmas
1200
, ktvllerin idarecisi bulunduklar kalenin en st
yneticisi olduklarn gstermektedir. Bu durumda kalede bulunan mustahfz
('=-==--), hares (=), nbeti ( -- '- ) ve dier asker birliklerle beraber; nib
( ' - ), kad (-'), htib (--==), mezzin ve muarrif ( - - ), kedhd
(-=-) gibi memurlarn
1201
; kale duvarlarnn tahkimi, tamiri vb ilerle vazifeli
olan inaat mhendisleri (bennyn-i mhendis/ '-- --+- '- ) ve usta
sanatkrlarn (snin- hzk/'= ''-)
1202
da ktvlin emri altnda
bulunduu sylenebilir.
Ktvllerin, grev ve salahiyetlerine gelince:
Tekrrl-Mensb ve Rsmur-Resilde bulunan iki ayr
ktvllik takrri ( ' -- ) ve bn Bbnin kaytlar, Trkiye Seluklu
ktvllerinin grev ve salahiyetleri hakknda fikir vermektedir. Bu
kaynaklardan anlald kadaryla ktvllerin grev ve salahiyetleri unlardr:
- Kale ve evresini muhafaza edip
1203
, gerekli savunma tedbirlerini
almak
1204

- Evleri (bytt), anbarlar (anbarh), zahreleri (zehir), zeredhne
ve silahlar dzenlemek
1205

- Kale muhafzlarn kap ve burlarda bulundurmak, bunlarn yerinde
olmalarn salamak ve zaruret olmadka kaleden dar kmalarna
msaade etmemek
1206





1200
( ... -- =- =-- - +- ' '--'-' - -= = - - '' --- '=-
` '+= - = --- =- ' '= --'-- - ... ) Tekrrl-Mensb, s.43.
1201
bn Bb, s.154, 164, 164, 186-187, 195, 343, 412, 426, 435, 449; Tekrrl-Mensb, s.43.;
Rsmur-Resil, s.28.
1202
bn Bb, s.288
1203
Tekrrl-Mensb, s.42.; Rsmur-Resil, s.27.
1204
Ald-dn Keykubd, Khta kalesine tayin ettii, ktvl veya kaledra, oraya varnca dan
etrafn dolamasn, sava korkusunun bulunduu ve kale halknn kalbinin tandan darald her yeri
ova gibi dmdz yapmasn buyurmutur (bn Bb, s.282.).
1205
Tekrrl-Mensb, s.42.; Rsmur-Resil, s.28.
272



- Kale halkn, blgede skin bulunan reayay mreffeh ve rahat
tutmak, blgenin zenginlii ve bayndrl iin almak
1207

- Doru olmayan hareketlerde bulunan kimselere uygun cezalar
vermek
1208

- Kaleye gelen devlet ricalini karlamak
1209

- Kaleye giri yapan kimseyi kefilsiz (b zmin) koymamak
1210

- Kaleye giri k yapanlar kontrol ederek gerekirse silahlarna el
koymak
1211
veya tevkif etmek
1212

- Kale muhafzlarna hogr ve ihtimam gstermek
1213

- Muhafz, nbeti ve dier grevlilerin huzurlu ve dzen iinde
grevlerini yapabilmeleri iin maalar (mevcib), allm usul ve kanun
zere ve doru bir ekilde naibler tarafndan denmesini salamak
1214

Bu grev ve salahiyetlere karlk devletten maa veya kt alan
ktvllerin
1215
, grev yaptklar blgenin sbasna bal olmakla beraber




1206
Tekrrl-Mensb, s.43.
1207
Tekrrl-Mensb, ayn yer.; Rsmur-Resil, ayn yer.
1208
Tekrrl-Mensb, ayn yer.
1209
Kale hkimi olmas hasebiyle, kaleye gelen yksek rtbeli devlet ricalinin ktvl tarafndan
karland phesizdir. Buna dair rneklerden biri, anigir Melikl-mer Seyfd-dn Ayabann
Malatya yaknlarna bulunan Kezirpert Kalesinde hapis bunan Ald-dn Keykubd Konyaya
daveti srasnda yaanmtr. Seyfd-dn Ayabay kale nnde kale dizdr (ktvl) karlamtr (bn
Bb, s.205-206.).
1210
Tekrrl-Mensb, s.43.
1211
Seyfd-dn Ayabann Ald-dn Keykubd Konyaya davet iin geldii Kezirpert Kalesinin
ktvli, Ayabann niyetini rendikten sonra bir gulmla ieri girmesine izin vermi, bunun zerine
Ayaba, klcn ktvle teslim ettikten sonra kaleye girmitir (bn Bb, s.206.).
1212
bn Bb, s.667-668; Aksaray, s.107-108.; Anonim Seluknme, s. 57., (Trke terc., s.37.).
1213
Tekrrl-Mensb, s.43.
1214
Rsmur-Resil, s.28.
1215
Tekrrl-Mensbda maa (s.33.), Rsmur-Resilde ise kt aldklar zikredilmitir
(s.28.).
273



merkezin kontrol ve denetimi altnda bulunduklar
1216
, grev ve salahiyetlerini
aksatan, ktye kullanan
1217
veya hakknda ikyet bulunan ktvllerin, en
ar ekilde cezalandrldklar grlmektedir
1218
.

C) ASKER ETM
Muhtelif yollarla dergha alnan gulmlarn, kk yata olanlarnn
belli bir eitim srecinden geirildii, ileri yata veya hazr olanlarn ise
muhtelif grevlere verildiinden daha nce bahsetmi ve kk yata
alnarak yetitirilen gulmlarla dierleri arasnda farkllk olduunu
vurgulamtk. Bu durumun temel sebebi, kk yataki gulmlarn kk
yatan yetitirilmesi ve verilen eitim sonunda velinimeti olan efendisine son
derece sadk bir gulm olarak hizmete hazr olmasdr. Bu bakmdan sadece
Trkiye Seluklularnda deil gulm sistemini uygulayan btn devletlerde,
saraya kk yata alnan gulmlarn yetitirilmesine zel bir nem verildii
phesizdir. Bunun yan sra Sultann ve sarayn muhafazasnda ve merkez
ordusunda grev alan gulmlarn da belli bir dzen ve disiplin iinde harp
eitimlerine devam edip talim yaptklar bilinmektedir.




1216
Ahlatn idar ve mal ilerini dzenlemek zere blgeye giden Sahib Ziyaeddin, Pervne Tcd-
dn ve Mstevf Sadeddin, blgedeki almalar srasnda ktvlleri de armlar ve gelir ve
giderlerini kaydetmilerdir (bn Bb, s.428-429.). Tekrrl-Mensbda yer alan bir mansb- istf
takrrinde de mstevf olarak tayin edilen Necmd-dn Mahmudun vazifeleri arasnda, ahvl-i kl,
bik, sugr ve huddun murakbesinin de olduu grlmektedir (Tekrrl-Mensb, s.12.).
1217
Raban ve Tell-Bir kalelerini el-Melikl-Erefe teslim eden Emr Nusreteddinin kardei ve
damad, Sultann emri zerine ldrlmtr (bn Bb, s.195-196.; Ebul-Ferec, II, s.501.; Ark,
Siyaseten Katl, s.64.).
1218
Alanya Dizdr hakknda ikyet olmas zerine Sultan, hemen yakn ve gvenilir adamlarndan
birka kiiyi yanna alarak bizzat kendisi Alanyaya gitmi, Dizdra iftira atlm olma ihtimalini de
gz nnde bulundurarak hibir eyden haberi yokmu gibi davranarak aratrma yapmtr. Neticede
Dizdrn suu tahakkuk edince, muhafzlar, emin kiiler ve ileri gelenler sorguya ekilmi ve bylece
Dizdrn kt ileri ve irkin davranlar deliller ve ahitlerle ortaya koyulmutur. Bunun zerine
Alanya Dizdr hemen ldrlm ve cesedi kale burcuna aslmtr (bn Bb, s.416-417.; Ark,
Siyaseten Katl, s.58-59.).
274



Byk Seluklularda kara gulm ad verilen acemi gulmlarn
1219
,
sahipleri tarafndan yetitirildikleri ve buna bal olarak sarayn en byk
gulm yetitirme merkezi, bir mektep olduu anlalmaktadr. Bu gulmlar
yetitirmek zere husus retmenler tayin edildii bilinmekle beraber
1220
,
eitimin ne ekilde verildii, plan ve programlar, mfredatlar gibi konularda
fazla bilgimiz yoktur. Nizml-Mlk, eserinin bir yerinde gulmlarn -satn
alndklar gnden ihtiyarlam ve ykselmi olduklar zamana kadar-
yetitirilmeleri ve derecelenmelerinin eski zamanlarda takdire ayan bir
dzen iinde olduunu, fakat imdilerde bu sistemin temelinden ykldn
sylemekte ve ardndan Smnler zamannda uygulanan gulm eitimini u
ekilde nakletmektedir:
Satn alnan gulm, bir yl yaya olarak alayda (rikb), zendenec
kaftan ve hafif bir izme ile hizmet ederdi. Bu gulmn bu bir yl iinde gizli
veya ak ata binmesine emir (izin) yoktu. Bindii renilirse kendisini iyice
cezalandrrlard. Gulm bir yl izme ile hizmet edince, viskba hcibe
syler, hcib de padiaha bildirirdi. O zaman, ona ham deri kapl eyercii,
sade deri yular olan kk bir Trk at verirlerdi. Bir yl at ve kam ile hizmet
edince ikinci yl ona beline balad bir kl (karaur) verirlerdi. nc yl
ise atlanma vaktinde balad yay kab (krbn) ve okluk (k) verirlerdi.
Drdnc yl daha iyi bir eyer, yldzl (kevkeb) bir gem, bir kaftan, stne bir
halka asm olduu bir omak; beinci yl, bir sk ve beline bir kadeh
asm olan bir abdr olurdu. Altnc yl cmedrlk yapard. Yedinci yl,
ona tek tepeli ve 14 kazkl bir adrck verilirdi. yeni satn alnm
gulmc, onun ktas (hayl) yaparlard. Kendisine de viskba lakab
verirlerdi. Gm iplik ekilmi siyah klahk ile Gence kaftan giydirirlerdi.




1219
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.241.
1220
Redd-dn, II/5, s.70.; er-Rvend, s.156 (Trke terc., II, s.152.); Kymen, a.g.e., s.242. (el-
Mverdnin, Nashatl-Mlkunda da saray hizmetileri ve gulmlar iin zel retmenler tayin
edilmesi gerektii zikredilmitir (s.237).
275



Mevkiini, hametini, (atl) maiyyetini (hayl), rtbesini arttrrlard ki, nihayet
haylba olurdu. Bylece liyakatleri, hnerleri, ecaatleri btn herkese
malum olurdu. Elinden byk iler gelirdi. nsan tutucu ve hdvendigr
sevici idi. O vakit, 30-40 yana varmadka, kendisine emrlik ve valilik
rtbesi vermezler ve hibir ie tayin etmezlerdi.
1221

Ayn mellif eserinin baka bir yerinde de devlete kskn
Trkmenleri tekrar devlete balamak iin sunduu teklifte de Trkmen
ocuklarndan alnan 1000 kiinin, saray gulmlar tarznda yetitirilmesi,
silah ve hizmet terbiyesi almalar gerektiini ifade etmitir
1222
ki bu durumda
gulm eitimi konusunda yukarda saylan hususlara Sultana hizmet
adabnn retilmesi de ilave edilmelidir.
Nizml-mlkn, zellikle yukarda zikrettiimiz ilk kaydnda eski
dzenin ykldn belirttikten sonra Smnler devrine ait uygulamay
nakletmi olmas -vaktiyle M. Altay Kymenin de dikkat ektii gibi
1223
- sz
konusu uygulamann Byk Seluklularda mevcut olmadn, sadece bir
model olarak gsterildiini ortaya koymaktadr
1224
. Bununla beraber Nizml-
mlkn sunduu model kadar dzenli olmasa da Byk Seluklu
gulmlarnn da silah kullanma, harp ve hkmdara hizmet adab gibi
konularda eitim aldklar phesizdir. Nitekim Byk Seluklu gulmlarnn
18 ila 20 yl sren bir eitimden sonra nemli mevkilere gelebildikleri ve




1221
Nizm'l-Mlk, s. 140-141., (Trke terc. s.133-134.).
1222
Nizm'l-Mlk, s. 139., (Trke terc. s.132.). (Bu metni deerlendiren M. Altay Kymen, gulm
sfatyla daima Sultann katnda bulunacak olan Trkmen ocuklarnn, bilhassa at zerinde silah
kullanmay, bir de Sultana hizmet adabn reneceklerini ve Trkmen ocuklarna husus yetitirme
sistemi tatbik edilemeyeceinden, bu eitimin btn saray gulmlar iin de uygulandn
sylemektedir. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.241-242.).
1223
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.241
1224
Hlbuki birok aratrmac, bu hususu gzden kararak Byk Seluklulardaki gulm eitimini
de dorudan doruya bu bilgilerle izah etmilerdir.
276



devlete sadakat ve liyakatla hizmet ettikleri grlmektedir ki bu durum
aldklar eitim sayesinde olmaldr
1225
.
Trkiye Seluklularnda da kk yataki gulmlarn
1226
sahipleri
tarafndan yetitirildii tahmin edilebilir. Bununla beraber gulmhne ad
verilen gulm mektepleri veya asker klalarn da mevcut olduu ve
gulmlarn bu mekteplerde babayn ('-'-'-) ad verilen kiiler tarafndan
yetitirildikleri anlalmaktadr. Bunun yannda bir de vukhane ( ' '+'= )
ifadesine rastlanmaktadr ki bu ifade zerinde de aada durulacaktr.
Farkl isimlerde olmakla beraber sair Mslman Trk devletlerinde de
mevcut olan bu messeselerin, gulm eitimini daha ciddi ve tertipli bir hale
getirdii phesizdir. Ancak konu hakknda etrafl malumata sahip
olmamamz, Trkiye Seluklu gulmhnelerinin mahiyetiyle ilgili fazla bir
ey sylemeye imkn vermemektedir.
Trkiye Seluklularnda gulmhneyle ilgili ilk kayda kardei II.
Rknd-dn Sleyman hla yapt saltanat mcadelesini kaybederek lke
dna kmak zorunda kalan I. Gysd-dn Keyhsrevin, o dnemde
Eyyb hkimiyetinde bulunan Diyarbakra gittii srada tesadf edilir. bn
Bbnin Sultann enitesi olarak zikrettii Diyarbekir yneticisi Melik Salih,
Sultann geliini haber alnca oullarn hadem u haem ile birlikte Sultan
karlamaya gndermi ve bir yandan da hazinenin her trl giyecek ve




1225
Kymen, bu hususa dair Turul Beyin hciblerini rnek vermektedir. Ona gre sz konusu
hcibler, Turul Bey'in saltanatnn sonlarna doru, yani 1058-60 yllarnda devlet ve ordu hayatnda
rol oynamaya balamlardr. Bu hcibler'in Turul Bey tahta knca (1040) tedrik edildikleri kabul
edilirse, u halde onlarn ilk mesuliyet makamlarna gelebilmeleri iin 18 veya 20 yl sren bir eitim,
retim ve derece derece terfi devresi geirdikleri sylenebilir. Zaten bu, Nizm'l-mlk'n
Smnoullar devrinde bir gulmn 35 yana gelmedike, emrlie ykseltilmediine dair verdii
bilgiye de uymaktadr (Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.242.).
1226
Aksaraynin bir kaydnda kara gulmn ifadesi gemekle beraber (--'- .- '-`= ),
szkonusu kaytta Nabi Noyann gulmlar kasdedilmitir. stelik buradaki kara gulm ifadesinin
acemi gulm anlamnda kullanlmad anlalmaktadr (Aksaray, s.86). Bunun dnda Trkiye
Seluklularnda saraya alnan kk yataki gulmlar iin kara gulm veya buna benzer bir ifade
kullanldna dair herhangi bir kayt bulunmamaktadr.
277



kumalar, altn ve gmten kymetli ev aletleriyle, gulmhnenin ay yzl
gulmlar, haremi ve yatak odasnn (ebistn) da gzellikleri ve cazibeleriyle
insan hayrette brakan, grene parmak srtan hurilere benzeyen criyelerle
doldurulmasn emretmitir
1227
.
Bu kaytta dikkat eken ilk husus, gulmhnenin Diyarbakr Eyyb
meliki Salihin saraynn bir blm olarak zikredilmesidir. Buna gre
gulmhnelerin Eyyblerde de mevcut olduu grld gibi sadece
merkezde deil muhtelif melik ve emrlerin bulunduu blgelerde de
gulmhneler tekil edildii anlalmaktadr. Her ne kadar szonusu kaytta
bir Eyyb gulmhnesinden bahsedilse de ayn durumun Trkiye Seluklu
gulmhneleri iin de geerli olduu, sadece merkezde deil muhtelif
blgelerde de gulmhneler bulunduu sylenebilir. stelik Diyarbakrn
Trkiye Seluklu hkimiyetine alnd dnemde, burada bulunan
gulmhne ve ierisindeki gulmlarn da Trkiye Seluklularna gemi
olduu phesizdir.
Ald-dn Keykubdn byk emrleri tasfiyesinden sonra da
gulmhneyle ilgili bir kayda rastlanmaktadr. bn Bbnin kaydna gre
Ald-dn Keykubdla gren Naib Hokkabazolu Emr Seyfd-dn,
ldrlen emrlerin adamlar, kleleri ve askerlerinin okluuna iaret ederek
Onlarn karklk karmalarnn muhtemel olduunu, bir ferman karmak
suretiyle hepsi cezalandrlrsa bunun nne geilecei gibi mallar, hazine ve
eyalarnn da hazineye kalacan sylemitir. Hokkabazolunun teklifini
kabul eden Sultan, hkmn imzalanmas iin yzn (--) ona vermitir.
O hkme gre gece olunca, ldrlen emrlerin adamlar da ldrlecek,
geriye kimse braklmayacaktr.




1227
bn Bb, s.45.
278



Hadiseden haberdar olan Emr Komnenos, hi vakit kaybetmeden
dergha gitmi ve Sultana Siz cihan padiahmzn devleti binlerce yl
mutluluk iinde srsn. Bugn bendeniz, saltanat sarayndan kp evime
giderken yanmda ok sayda adamm vard. Eve vardmda onlardan
sadece bir kle ile bir seyisin kaldn grdm demitir. Sultan sebebini
sorunca da Duyduuma gre Naib Seyfd-dn, emrlerin adamlarn ve
klelerini ldrtmek iin izin alm. Adamlarm, bu haberi duyunca hepsi
telalanp perian oldu ve bana dediler ki, Eer sen de yarn
cezalandrlacak bir su ilersen, bize de ayn ceza verilecek. Bir olay
olmadan durumumuzu kurtaralm ve bamzn aresine bakalm.
Komnenosun bu szleri zerine verdii kararn yanl olduunu
anlayan Sultan, destre-i aman ( '-- '- ) vererek hkmn icrasndan
vazgeilmesini, emrlerin itibarl (---) yaknlarnn kalelere gtrlmesini,
mallarnn tamamnn alnp hazineye konduktan sonra rzklarn aramalar
iin gulmn- bozorga ( - '-`= ) yani byk gulmlara icazet verilmesini,
tathaneye uygun olan gulmn- hordun (= '-`=) yani kk gulmlarn
tathneye, Emr-i tatdr Celld-dn Karatayaa, dierlerinin ise timara
sahip olmalar iin gulmhneler ('+'=-`=) ve babayna ('-'-'-) teslim
edilmelerini buyurmutur
1228
.
Ald-dn Keykubdn aralarnda Beglerbegi Seyfd-dn Ay-Aba,
Emr-i Meclis Mbrizd-dn Behrmh, Emr-i hur Zeynd-dn Bere ve
Emr Bahd-dn Kutlucann da bulunduu toplam 24 emri
1229
tasfiye
harektnn Trkiye Seluklu tarihinde nemli bir yeri olduu malumdur.
Debdebeli yaaylar ile hkmdardan aa kalmayan ve Sultan zerinde
byk bir bask oluturan bu begler, muazzam servetlere sahip olduklar gibi,
ahslarna bal gulmlardan mteekkil kalabalk maiyyet kuvvetinin de




1228
bn Bb, s.273-274.
1229
Anonim Seluknme, s.46., (Trke terc., s.30.).
279



mevcut olduu bilinmektedir
1230
. Hokkabazolu Seyfd-dn endielendiren
de emrlerin ldrlmesinden sonra babo kalan gulmlarn says olmaldr.
Buna gre Byk Seluklularda olduu gibi
1231
Trkiye Seluklularnda da
baz devlet riclinin sahip olduu gulm saysnn, Sultan veya devlet
nizmn tehdit edecek boyuta ulaabildii anlalmaktadr.
Grld zere sz konusu emrlere bal gulmlar ikiye ayrlmtr.
Birinci grubu, emrlerin itibarl yaknlarnn da iinde bulunduu yan alm
gulmlar yani gulmn- bozorg, dieri ise henz kk yata bulunan
gulmn- hord oluturmaktadr. Bu gulmlardan birinci grubun mal ve
mlklerine el koyulduktan sonra serbest braklmasnda -daha nce de
belirttiimiz zere- sadakatle bal olduklar efendilerini ortadan kaldran
Sultana gerek anlamda hizmet edemeyecekleri, ona kar her zaman bir
husumet tayacaklar dncesinden olmaldr. stelik yalar ilerlemi olan
bu gulmlar, gulmhnelerde eitmek suretiyle istenen tarzda yetitirmek
de mmkn olmayacandan bu tr bir yola bavurulmutur. Ya kk
gulmlardan oluan dier grubun ise bir ksm tathaneye dier bir ksm ise
gulmhnelere gnderilmitir ki bu ayrmda sz konusu gulmlarn kiisel
zelliklerinin etkili olduu phesizdir.
Kaytta gulmhne ifadesinin oul olarak kullanlm olmas da
dikkat ekicidir. Buna gre -yukarda da belirttiimiz zere- sadece sarayda




1230
bn-i Bbnin anlattna gre, Beglerbegi Seyfd-dn Ay-Aba, Emr-i Meclis Mbrizd-dn
Behrmh, Emr-i hur Zeynd-dn Bere ve Emr Behd-dn Kutluca, Sultann zerinde, clus
ettii gnden beri dayanlmaz bir bask kurmulard. Bilhassa Beglerbegi Ay-Aba, gerek hususi
hayatndaki ihtiam ve debdebesi, gerekse devlet ilerindeki nfuzu ve kudreti ile Sultan tam
manasyla glgede brakmt. Saltanat saraynn gnlk sarfiyat otuz koyun, iken, Ay-Abann
saraynda gnde seksen, baka bir kaytta da yz koyun kesiliyordu. Btn resm meselelerde
dizginler Beglerbeginin elinde bulunuyor, mer ve devlet erkn ba olarak onu tanyor ve mhim
hususlar iin Sultana deil ona mracaat ediyorlard. Sultann mabeyninde (Hicbet-i Sultan) dahi
onun emrinden dar kmak mmkn olmuyordu. Emrlerin ortadan kaldrlmasndan sonra ise
onlara bal gulmlarn ne olaca meselesi ortaya kmt (bn Bb, s.203, 265.)
1231
Byk Seluklu devlet ricalinin de ok sayda gulma sahip olduu malumdur. Nizml-mlkn
ise 20.000 gulm vard ki bu durum, Melikh gibi bir hkmdarn bile ondan ekinmesine sebep
olmutu (el-Hseyn, s.46.).
280



deil, muhtelif yerlerde de gulmhneler olduu anlalmaktadr. Esasen
tasfiye edilen emrlerden kalan gulmlarn bir blmnn kk yata olduu
gz nne alnacak olursa bu gulmlarn, daha nce de sz konusu emrlere
ait gulmhnelerde bulunduklar tahmin edilebilir
1232
. Eer bu doru kabul
edilecek olursa tathaneye alnan gulmlarn, Nizml-mlkn Smn
modeline uygun olarak
1233
, eitimlerinin bir blmn tamamlam olanlardan,
dorudan gulmhnelere alnanlarn ise eitimlerine henz yeni balayanlar
arasndan seilmi olmalar muhtemeldir. Bu durumda gulm eitiminin en
azndan bir blmnn de tathnede geirildii sylenebilir. Nitekim baz
devlet riclinin baba unvann tadn gsteren bir kayt bulunmayan
Emr-i tatdr Celld-dn Karatayn eitim ve terbiyesinden gemi
olduklarn gsteren bilgilere tesadf edilmektedir.
1234

bn Bbnin gulmhneyle ilgili son kaydna ise Mool vesayeti
dneminde, Pervne Fahrd-dn Ebu Bekir ve Emr-i Dd Nusretd-dn
Ahmedin, emsd-dn Hasouz ile Esedd-dn Ruzbeyi ldrmek iin
kurduklar tuzak srasnda tesadf edilmektedir. Mellifin kaydna gre Shib
emsd-dn Isfahnnin saraynda gerekletirilmesi kararlatrlan suikast
iin ayarlanan ve Akehir ve Ilgn taraflarnda bulunan servern-i rnd
arlarak, gece vakti gizlice Shib emsd-dnin saraynn etrafnda
bulunan, ancak sradan ve sekin kimselerin girmeye izni olmayan hcrelere
(==) ve gulmhnelere yerletirilmitir
1235
. Neticede plan uygulanm ve




1232
Vryonis, Seluklu Gulmlar, s.100.
1233
Nizml-mlkn kaydna gre Smnler devrinde bir gulm, eitiminin ancak beinci ylnda
bir sk veya beline bir kadeh asl abdr (tatdr) olabilirdi (bn Bb, s.134).
1234
bn Bb, s.668.
1235
bn Bb, s.553-554. (Anonim Seluknme, sz konusu suikastn, emrlerin nfuzunu ortadan
kaldrmak isteyen Sultan tarafndan tertip edildiini, hadisenin Sultann saraynda gerekletiini
kaydetmitir. Mellif, sarayn etrafndaki hcrelerde ( ' -== ) gizlenen rindlerin toplam 12
emri ldrldn zikretmekle beraber gulmhneden bahsetmemektedir (Anonim Seluknme,
s.50, Trke terc., s.33.); Simon de Saint Quentin, s.62.)
281



sadece sz konusu iki emr deil, bu emrlerin birok yaknlar ve adamlar da
ldrlmtr
1236
.
Kaytta dikkat eken ilk husus, sadece Konyada bile birden fazla
gulmhnenin mevcut olup bunlarn Vezir saraynn yaknlarnda
bulunduudur. Bunun yannda hcre ve gulmhnelerin beraber zikredilip
sradan hatta sekin kimselerin bile girmeye izni olmad kaydedilmitir ki
buna gre gulmhnelerin bir blm olan hcrelerin kla anlamna geldii
ve eitim gren gulmlarn bu hcrelere yerletirildii anlalmaktadr
1237
.
Dikkat eken dier bir husus ise sradan hatta sekin kimselerin bile
gulmhneye girmeye izni olmadnn vurgulanm olmasdr
1238
. Ayrca
sz konusu kaydn Mool vesayeti dnemine ait olmas gulmhnelerin bu
dnemde de mevcut olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Vukhneye ('+'=') gelince: bn Bbnin vukhneyle ilgili tek
kaydna I. zzd-dn Keykvusun tahta oturmas olay anlatlrken rastlanr.
Bu kayda gre yeni Sultann tahta oturmasndan sonra devlet ricli
tarafndan takdim edilen at, katr, ay yzl gulmlar, altn kesesi ve sair
eyadan oluan hediyeler, hazineye, vukhneye ve ahra (stabl) teslim
edilmitir
1239
.




1236
Simon de Saint Quentin, bir gnde on be ya da kimine gre en byk yirmi drt emr gizlice
ldrld. Latinler ya da Hristiyanlar, Isfahn'nin altm kadar emr ldrttn, kimilerini peine
derek karttn, kimilerini de hapse attrdn sylerler demektedir (Simon de Saint Quentin,
s.62.)
1237
Fatm, Eyyb ve Memlklerde de gulmlarn kald ve gulm eitiminin yapld yerlere hcre
denilmekteydi (Yaacov Lev, State and Society in Ftmd Egypt, Brill 1991., s.85-86, 100-102.;
Ayn Yazar, Regime, Army and Society in Mediavel Egypt, 9th 12th Centuries, War and Society
in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.143-
144, 147.; Ayn yazar, Saladin in Egypt, s.156.; Paula A. Sanders, The Ftimid State, 969-1171,
The Cambridge History of Egypt-Islamic Egypt 640-1517, Volume I., (Edited by Carl F. Petry),
Cambridge University Pers, 1998., s.154-156.; etin, a.g.t., s.60.)
1238
Bununla beraber bu derece gvenlik nlemine ramen suikastlarn gulmhne hcrelerine
yerletirilmesi ve gece boyunca burada gizlendikten sonra Shibin sarayna geerek suikast
gerekletirmeleri dikkat ekicidir.
1239
bn Bb, s.113.
282



Vuk kelimesinin ocuk, gulm anlamna gelen Trke uak
kelimesiyle alkal olduu phesizdir
1240
. Bununla beraber, Memlklerde el-
ocakiyye (-'=`) olarak da kullanlan el-ukiyye/el-vkiyye/el-vukiyye
(-'`) tabirlerinin atlarn terbiyesi ve bakmndan sorumlu olan kiiler iin
kullanlanldna dair kaytlarn bulunmas
1241
ve bn Bbnin kaydndaki
vukhne ile ahr (stabl) ifadelerinin ard ardna kullanlm olmas,
vukhne tabirinin saray ahr veya buradaki grevlilerin kald yer
anlamnda da kullanlm olma ihtimalini akla getirmektedir. Ancak sz
konusu kaydn vukhneyle ilgili tek kayt olmas ve bu ihtimali
destekleyecek yeterli bilgi iermemesi, bu konuda daha fazla bir ey
sylemeye imkn vermemektedir. Dolaysyla vukhne ile
gulmhnenin ayn anlamda olmak zere kullanlm olduunu farzetmek
daha uygun olacaktr.
bn Bb, bir yerde de mekteb ifadesini kullanmtr. Mellif, I. zzd-
dn Keykvusun, kardei Ald-dn Keykubdn snd Ankara Kalesini
kuatt (1212)
1242
srada Melik Ald-dn Keykubdn safnda bulunan
Mbrizd-dn sa ile Sultan zzd-dn Keykvusun safnda olan Emr-i
Cndr Necmd-dn Behrmh arasndaki mbrezeden bahsederken bu
iki mehur kumandann, ocukluk yllarnda Sivasta mektebteyken kavga
ettiklerini ve o kavgadan sonra aralarndaki husumetin hi bitmediini
kaydetmitir
1243
ki ikisi de gulm kkenli olan bu devlet adamlarnn ocukken




1240
Ferheng-i Fris-i Amd, II, s.1950.; Ferheng-i Ziy, III, s.1963.; Redd-dn, II/5., s.70.
1241
el-Kalkaand, V/7, V/224, XI/170.; Ar, a.g.e., s.412.; Mahmud Nedim Ahmed Fehim, s.203.;
etin, a.g.t., s.293.
1242
Kuatma iin bkz., bn Bb, s.134-139.; bn Vsl, III, s.217.; Ebul-Fid, III, s.143.; bnl-Verd,
II., s.196.; ed-Devdr, s.175.)
1243
bn Bb, s.134. (Kaydn devam u ekildedir: Emr Mbrizd-dn sa, meydandan bararak
Necmd-dni savaa ard. Necmd-dn Behrmh da Sutan zzd-dnden izin alarak meydana
geldi. Hi beklemeden mzraklarn ellerine alarak aslanlar gibi savaa giritiler. Musann ejderhasna
dnen mzraklarn birbirinin canna kastetmek iin kullandlar. Firavunun bys gibi darda,
Nemrudun atei gibi skntda kaldlar. Buna ramen birbirleriyle yiite mcadele ettiler. Aradan
uzun bir sre gemesine ramen galip, malup belli olmad. Mzraklar parampara olunca bu defa
283



eitim grdkleri Sivastaki mektebin bir gulmhne olmas kuvvetle
muhtemeldir.
Trkiye Seluklularnda gulm eitiminin yapld gulmhnelerle
ilgili kaytlar bunlardr. Bu kaytlardan anlald kadaryla bata Konya
olmak zere Sivas, Diyarbakr ve muhtemelen daha birok vilyette
gulmhneler mevcuttu. Ancak bunlarn saysn ve Konya, Sivas ve
Diyarbakr dnda hangi blgelerde faaliyet gsterdiklerini tespit etmek
mmkn deildir. Konyada Vezir saraynn etrafnda bulunan
gulmhnelerde zel gvenlik tedbirleri cari olup giri ve klar kontrol
altna alnmt. Gulmhnelerle ilgili kaytlara Mool vesayeti dneminde
de rastlanlmas, bu messeselerin sz konusu dnemde de varlna iaret
etmektedir. Ancak bu dnemde gulmhnelere -gvenlik tedbirlerinin
hilafna olarak- grevliler dnda rnddan kimselerin gizlenebilmesi ve
bunlarn devlet ricline kar yaplan bir suikastta kullanlm olmas, dier
messeselerde olduu gibi gulmhne sisteminin de bozulmu olduu
eklinde deerlendirilebilir.
Mevcut kaytlardan gulmhnelere kk yataki gulmlarn
alnd ve buradaki eitimin baba ad verilen kiiler nezaretinde yapld
anlalmakla beraber, burada verilen eitimin mahiyeti hakknda teferruatl
bilgi mevcut deildir. Bununla beraber muhtelif Mslman Trk devletlerinde
olduu gibi Trkiye Seluklularnda da gulm eitiminin din ve asker olmak
zere ikiye ayrld, din eitimin din adamlar araclyla; ata binme, ok, kl,
mzrak ve dier hafif ve ar silahlarn kullanlmas ve harp sanatna dair




ellerini eyerin kntsnda bulunan grzlerine attlar. Ar grzlerini rsn zerine inen demirci
balyozu gibi birbirinin zrhlar ve kaftan zerine indirmeye baladlar. Ondan da bir sonu alnamayp
yenen yenilen ayrt edilemeyince kllarn knndan ekip kavgay sonulandrmak istediler. Fakat o
srada Melik Ald-dn, ehrin iinden Emr Mbrizd-dni armalarn buyurdu. avularn
sesini duyunca emr Mbrizd-dn geri dnd. Necmd-dn Behrmh da Sultan zzd-dnin ya-
nna gitti. Behrmh yanna gelince Sultan, onun yiitliini, sabrn ve dayanma gcn vd. O
kavgada saldrlara kar koyma ve darbeleri savuturma konusundaki maharetini gklere kard. Ona
hilat-i hss vererek makam ve mevkiini ykseltti. (bn Bb, s.135.).
284



starateji, taktik ve sair hususlar ieren asker eitimin de yksek rtbeli
asker ricl tarafndan verildii sylenebilir. Btn bunlarn yannda
hkmdara ve dier devlet ricline hizmet adab ile muhtelif merasimlerde
uyulacak kaidelerin retilmesi ve dil eitimi zerinde durulmu olmas da
muhtemeldir
1244
.
Gulmhne eitiminin ne kadar srd hakknda da bir bilgi
mevcut deildir. Ancak Trkiye Seluklu gulmlarnn da Nizml-mlk
1245
ve
sair melliflerin
1246
belirttii gibi liyakat, hner ve ecaatleri herkese malum




1244
Gulm eitimi hakknda en geni bilgiler Memlk dnemine aittir. Bu dnemde uygulanan gulm-
memlk eitimi hakknda toplu bilgi iin bkz., Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, s.221
vd. ; Hassanein Rabie, The Training of the Mamlk Fris, War, Technology and Society in the
Middle East, (Edited by V. J. Parry), London: Oxford University Press, 1975, s.153-163.; Amitai,
Mongols and Mamluks: The Mamluk-lkhnid War, s.17, 73, 216-218, 221.; Ayn yazar, The
Mamluk Institution, or One Thousand Years of Military Slavery in the Islamic World, s.46-64.;
Amelia Levanoni, The Sultan's Laqab: A Sign of a New Order in Mamluk Factionalism, The
Mamluks in Egyptian and Syrian Politics and Society, (Edited by Michael Winter-Amalia
Levanoni), E.J. Brill, Leiden 2004., s.84-100.; David Nicolle, Saracen Faris 1050-1250 A.D.,
London: Osprey, 1994., s.10-11.; Altan etin, Memlk Askerinin Eitimi, Trkiye Sosyal
Aratrmalar Dergisi, VII/2, (Austos 2003), s. 219-235; Ayn yazar, a.g.t., s.57-78.; Koca,
Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.154-161.
1245
Nizml-mlk, Smn devri uygulamasn rnek vererek yedi yllk temel eitimin ardndan
muhtelif ilerde tecrbe edilen bir gulmn 35-40 yalarna varmadan emrlik makamna
gelemeyeceini sylemekte ve bununla ilgili hikyeler nakletmektedir. Bununla beraber liyakat ve
sadakatiyle temayz etmi baz gulmlarn, daha erken yalarda greve getirebileceklerine dair de bir
rnek vermitir (Nizml-mlk, s. 141-142., Trke terc. s.135 vd.).
1246
es-Selib, orduya kumandan tayin edilen bir gulmn tecrbeli biri olmas gerektiine dair u
hikayeyi anlatmaktadr: Muizzd-devle Eb'l-Hasan bin Bveyh'in Tekin el-Cndr adl bir Trk
hizmetkar vard. Bu ocuk sabahtan akaama kadar ier, elenceden ban ayrmazd. Ayk gezdii
grlmemiti. Fakat Muizzd-devle onu ok sevdii iin, Ebul-Merca ve Hibetullah bin Nsrd-
devle'ye kar gnderilecek bir ordunun bana geirdi. Vezir Ebu Muhammed el-Mhelleb, byle
yaplmamas gerektiini, daha tecrbeli, yal bir kumandann ordunun bana tayin edilmesinin iyi
olacan salk vermesine ramen Muizzd-devle kararndan vazgemedi. Tekin el-Cndr 1000
kadar askerle, Ebul Merc ve Hibetullah'a saldrd, ilk anda onlar perian ettiler. Fakat Ebul-Merc
ve Hibetullah, tadklar ziynetleri, sava aletlerini meydanda brakarak evreye gizlendiler. Tekin el
Cndr'n askerleri anszn yama hareketine giriti, kimse sava dnemez oldu. te tam o srada
Ebul Mecr ve Hibetullah, bulunduklar yerden karak elde kalan birlikleriyle baskn yaptlar. 1000
kiilik orduyu darmadan ettiler. Tekin el-Cndr zar zor kurtuldu. Ka esnasnda apulcu
bedevlere rastlad. Onu soymak istediler, hemen kendini tantt ve diledikleri hereyi verebileceini
syledi. Eer Muizzd-devle'ye varabilirse bandaki serserilere hediye datacakt gya. Nihayet
Muizzd-devle'ye vard. Ama gnderilen ordudan geriye kendisi ve zayf bir er kalmt. O zaman
tecrbeli vezir Mhelleb'nin ne kadar hakl olduunu Muizzd-devle ok iyi anlamt. Lakin
hatasn yine kabullenmedi ve hibir ey sylemedi. Ebu shak es-Sbii, air Mhelleb'nin bu ocuk
285



olduktan ve muhtelif hizmetlerde tecrbe edildikten sonra kabiliyetlerine gre
ayrlp muhtelif saray hizmetlerinde veya orduda istihdam edildikleri, burada
gsterdikleri baarya gre de emrlie kadar yksekdikleri
anlalmaktadr
1247
. Nitekim Trkiye Seluklu devlet tekilt incelendiinde,
hcibler ve melikl-hccb, stdd-dr, emr-i angir, emr-i cndr,
emr-i silah, emr-i meclis, emr-i ikr, emr-i ahr, emr-i alem, emr-i devat,
emr-i mahfil, emr-i cmedr, arabdr- hss (arab slr), tatdar (bdr),
havyic slr, serheng (avu/drb) gibi devlet ricli ve bunlara bal dier
saray grevlileri; bata vezir (Shib/Shib-i zam) olmak zere nibl-hadra,
beglerbegi (melikl-mer), tura, atabeg, pervne, emr-i rz, mstevf,
mrif, emr-i dd gibi hkmet ve merkez tekiltn tekil eden mer
gulm kkenli devlet adamlarndan olumaktadr. Bunlarn dnda Malatya,
Nide, orum, Antalya, Honas (Denizli), Elbistan, Niksar, mid, Amasya,
Erzurum, Kayseri, Erzincan ve Sivas gibi vilyetlere tayin edilen
serleker/sbalarn byk ounluu gulm kkenli devlet adamlarndan
idi ki bu durum sadece saray, merkez veya hkmet teilatnda deil tara
tekiltnda da byk etkinlikleri olduunu gstermektedir
1248
.
Gulmhnelerdeki eitime nezaret ettii anlalan babayna
gelince: bn Bb, baba tabirini sadece bir yerde, byk emrlerin




hakknda baz dizeler sylediini belirtiyor. Vezir Mhelleb o ocuun suretini beense de hibir
zaman sava ehli olamayacan ancak elence meclislerine yaren olarak katlabileceini vurgularm:
Bir ocuun kemerine kl baladlar/ Ve saldlar savaa/ Koskoca ordunun kumandan ettiler de/
Askeri perian etti, mahvetti takipilerini! (es-Selib, s.166.). Bu husus, Kutadgu Biligde de
vurgulanmtr (KB, b. 2332-2336, 2366-2370, 2371-2373.)
1247
Liyakat ve sadakat shibi bir gulmn devlet hizmetindeki ykseliine Celld-dn Karatay rnek
olarak gsterilebilir. Ald-dn Keykubd ve halefleri dneminde Atabeg, Naib, Emr-i-devt, Emr-i
tathane ve Hazinedr- hass gibi nemli makamlarda bulunduktan sonra bu makama ykselebilmitir.
Devletin drt temel direinden biri olarak, saltanatn kime geeceine karar vermede, vezirlerin ve
dier grevlilerin tayininde nemli bir rol oynamtr. Karatay hakknda geni bilgi iin bkz, Osman
Turan, Seluklu Devri Vakfiyeleri III., Celld-dn Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, Belleten,
XII/45, (1948), s.17-171.
1248
Uzunarl, Medhal, s.78-112.; Refik Turan, Trkiye Seluklular ve Anadolu Beyliklerinde
Tekilt, Trkler, VII., Ankara 2002., s.151-164.; Vryonis, a.g.m., s.97-98.
286



tasfiyesinden sonra babo kalan gulmlardan ya kk olanlarn bir
ksmnn gulmhnelere teslim edilmesi mnasebetiyle kaydetmitir. Bir
yerde de Tura emsd-dn Mahmudun lakab olarak da karmza
kmaktadr
1249
ki bu lakabnn, emsd-dn Mahmuda turalik ve vezirlik
grevinden nce gulmhnelerde vazife yapm olmas mnasebetiyle
verildii tahmin edilebilir
1250
. Bunun dnda Hsmd-dn oban
1251
,
Seyfd-dn Kzl
1252
, emsd-dn Altunaba
1253
, Mbrizd-dn Ertoku
1254
,
emsd-dn Isfahn
1255
ve Celld-dn Karatay
1256
gibi emrlerin de
aralarnda byk devlet riclinin bulunduu baz gulmlarn eitimiyle
ilgilendikleri anlalmakla beraber bunlarn gulmhnede babalk
yaptklarna veya baba unvann tadklarna dair herhangi bir kayt
bulunmamaktadr.
bn Bbnin kk byk birok memuriyetten ve bu memuriyetlerde
bulunan riclden bahsetmesine ramen gulmhnede babalk grevini




1249
bn Bb, s.550, 596, 722. (s.596da Sar Baba olarak gemektedir.).
1250
Koca, Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, s.87 n.
1251
Yazcolunda Hsameddin obann Kay ve Bayat boyundan kuvvetl yiitler devirib,
Kbcak kullar alub sava ve harb talm ettirdiine dair bir kayt bulunmaktadr (Yazcolu, s.320-
321.). Ancak daha nce de belirttiimiz gibi bu kaydn bn Bbde yer almamas, mellif tarafndan
sonradan ilave edildiini gstermektedir.
1252
bn Bb, eserinin bir yerinde imdiye kadar Rum lkelerindeki beglerin ounun, Melikl-
mer Hsamd-dn oban ile Melikl-mer Seyfd-dn Kzln gulm veya ocuklar olduunu
ifade etmektedir (bn Bb, s.138.).
1253
Esededdin Ruzbe ve Fahreddin Ayaz, emsd-dn Altunaba tarafndan yetitirilen gulmlar idiler.
Turan, emseddin Altun-Aba, Vakfiyyesi ve Hayat, s.200.
1254
Mesela Armaanh, Mbrizd-dn Ertoku tarafndan yetitirilmiti. Osman Turan, Seluklu
Devri Vakfiyeleri II, Mbrizeddin Er-Toku ve Vakfiyesi", Belleten, XI/43, (1947), s.420.
1255
Pervne Fahreddin Ebu Bekir ile Emr-i Dd Nusretin entrikalarndan ikyet eden Shib
emseddin, byk bir sknt iinde ister istemez onlarn arzularnn peinden srklendiini, bu
sebeple ocukluklarndan beri terbiyesi altnda yetiip byyen ve dnyay onun gzyle gren
emrlerin dostluundan bu uursuzlarn ihaneti ve hilesi yznden mahrum kaldn sylemektedir
(bn Bb, s.560.).
1256
bn Bb, Emr Seyfd-dn al b. shakn, Celld-dn Karatayn eitim ve terbiyesinden
getiini kaydetmitir (bn Bb, s.668.). Bunun dnda byk emrlerin tasfiyesinden sonra babo
kalan gulmlardan bir ksmnn da Celld-dn Karatayn gzetimine verildii bilinmektedir. Ayrca
bkz., Turan, Celld-dn Karatay, Vakflar ve Vakfiyeleri, s.19.
287



yetine getiren herhangi bir kiiyi zikretmemi olmas ilgintir. Bu durum
baba tabirinin, resm bir mansb veya memuriyet olarak deil, gulm ile
efendi veya onu yetitiren kii arasndaki ilikinin mahiyetine iaret etmek
amacyla kullanlm olabilecei fikrini akla getirmektedir. Nitekim bn Bb,
sz konusu tabirin bu ekliyle kullanldna dair rnekler verdii gibi
1257

bata Memlkler olmak zere dier Mslman Trk devletlerinde de gulm-
efendi ilikisinin adeta baba-evlat bayla ifade edildiini gsteren kaytlara
rastlanmaktadr
1258
.
Gulmlarn eitim sresi boyunca yeme ime, giyim kuam, kalacak
yer, alet edevat ve dier masraflarnn devlet hazinesinden karland
phesizdir. Yine bu tr ihtiyalar karlamak amacyla kullanlmak zere
gulmlara belirli bir mebla veya harlk dendii tahmin edilebilir. Ancak ne
bu tahsisat ne de bununla ilgili dzenlemelere ait herhangi bir kaydn
olmamas kesin bir ey sylemeye imkn vermemektedir.

D) MAA VE DEMELER
Gulmhne eitimini tamamladktan sonra nce kk grevlerde
tecrbe edilen, ardndan saray hizmeti veya orduda grevlendirilerek burada
gsterdikleri liyakat ve sadakat nisbetinde bata saray olmak zere merkez




1257
Mesela bir yerde Ey emrlerin efendisi, saltanat srenlerin en ereflisi, (btn kleler) senin
babalar olman arzulamadlar m? denmektedir (bn Bb, s.634.).
1258
Memlklerde baba tabirinin iki farkl kullanm vardr. Bunlardan ilkine tathnede rastlanr.
Efendisinin elbise, eya vesairesini temizleyen mfik babaya benzetilen tathne reisi ve
hademelerine sayg ifadesi olarak bu tabir kullanlmtr (el-Kalkaand, IV/10.; Ar, a.g.e., s.412.;
Mahmud Nedim Ahmed Fehim, s.200-201.; Uzunarl, Medhal, s.344.) Dier kullanm ise
memlk/gulm ile efendi (stz/std) ilikisinin baba-evlat bayla zdeletirilmi olmas
mnasebetiyledir (Robert Irwin, The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk
Sultanate, s.89.; Ayalon, Mamluk Army I, s.207.; Northrup, From Slave to Sultan, s.185-186.;
Reuven Amitai, The Mamluk Institution, or One Thousand Years of Military Slavery in the Islamic
World, s..62.; etin, Memlk Askerinin Eitimi, s.219-235.
288



ve tara tekiltnda nemli mevkilere kadar ykselebilen gulmlara, Emev
ve Abbaslerde
1259
, Gazneli
1260
, Byk Seluklu
1261
, Eyyb
1262
, Memlk
1263

ve sair Mslman Trk devletlerinde olduu gibi mevki ve makamlarna gre
deien belli bir cret dendii muhakkaktr. Ancak bu cretin yln hangi
dnemlerinde ne ekilde dendii, miktar, vazife ve makamlar arasndaki
cret fark, bunlarn datm ve bu tahsisatn devlet hazinesine getirdii yk
gibi konularda neredeyse hibir malumat bulunmamaktadr. Ancak Trkiye
Seluklu gulmlarna da dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi
muhtemelen ayda bir olmak zere ylda drt defa bistgn/bistegn
(''---)
1264
, mevcib (-=-)
1265
, mhere (-'--)
1266
, ulfe ('=)
1267





1259
Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.59-95.; Parry, slmda Harp Sanat, s.194-195.
1260
Beyhak, s.59, 185, 267, 392-394, 410, 430, 487, 498, 518, 537, 549, 644.
1261
Nizml-mlk, kadm padiahlarn usulnde kt tevcihi olmayp herkese rtbeleri nisbetinde
ylda drt defa olmak zere maa (mevcib) verildiini, nakit olarak denen bu maa sayesinde zengin
bir durumda bulunan gulmlarn, kendilerine verilen vazifeler iin daima hazr bulunup ilerini doru
yaptklarn syleyerek Seluklu yneticilerine ehl-i ktve gulmn olarak tefrik ettii orduya
denecek parann (ml) belli edilmesini, gulmlarn parann (ml) zaman gelince kendilerine
verilmesini sylemekte ve demenin (vech), muhabbet, birlik ve beraberlik duygularnn
pekitirilmesi iin bizzat Sultan tarafndan yaplmasn nermitir (Nizml-mlk, s.134., Trke
terc., s.127.). Byk Seluklularda Sultan Melikh dneminde gulmlara denen maa miktarnn
600-700 bin dinar olduu grlmektedir (el-Hseyn, s.46.).
1262
een, Salhaddn Devrinde Eyybler Devleti, s.140-141, 147, 160-161.; Lev, Saladin in
Egypt, s.160.
1263
David Ayalon, The System of Payment in Mamluk Military Society, Journal of the Economic
and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957), s.37-65; (Concluded) Journal of the Economic
and Social History of the Orient, I/3 (Oct., 1958), s.257-296.; Northrup, From Slave to Sultan, s.71,
82-83, 141, 168.; Levanoni, A Turning Point in Mamluk History, s.127, 194.; etin, a.g.t., s.215-
230.
1264
Birok aratrmac bu kelimeyi, bitegani, biegani, piegani eklinde zikretmitir. Hlbuki
kelimenin asl bistgn/bistegn (-''---) olub zellikle Gazneli ve Seluklu dnemi kaynaklarnda
rastlanmaktadr. Hasan Enver, kelimenin Beyhak, Nizml-mlk ve muhtelif airler tarafndan ne
ekilde ve hangi anlamlarda kullanldn zikrettikten sonra baz aratrmaclarn kelimenin
etimolojisi hakkndaki grlerini vermitir. Mellifin de ifade ettii gibi kelimenin aslnn nereden
geldii belli olmayp aratrmaclarn grleri tahminden ibarettir. Kaynaklarda, orduya denen maa
anlamnda kullanlld anlalmakla beraber ayda bir mi, yirmi gnde bir mi yoksa senelik veya
aylk olarak m dendiine dair kesin bir hkm karmak mmkn deildir (Hasan Enver, s.79-82.)
1265
Aylk veya senelik anlamlarnda kullanlan mevcib (Ferheng-i Fris-i Amd, II., s.1862),
Byk Seluklularda sivil hizmetkrlara (hadem), tercihen asker hizmetkrlara (haem) ve bundan
baka bir melike, bir yksek emre ve dier devlet ricaline verilen maalardr. Bu kelime ordu
mensuplar (mtecennide) ve kle askerlere (glmn) denen cret nevini gsterir. Mevcib, ekseriya
289



veya cmeg ('-'=)
1268
ad verilen belirli bir maa dendii, Dvn- Arzn
uhdesinde olan bu iin, belli bir dzen ve denetime tabi olduu
phesizdir
1269
. Bunun dnda clus merasimleri, iyi neticelenen seferler
veya herhangi bir msbet hadise sonrasnda bizzat Sultan veya ysek
dereceli devlet ricli tarafndan bahi tr demeler yapld, ayrca
ganimetten pay aldklar da anlalmaktadr
1270
. Yksek makamlarda bulunan
gulm kkenli devlet adamlarna ise maa yerine ktlar tevcih edildii
1271
,
bazen de hem maa hem de kt verildii grlmektedir
1272
.
bn Bbnin kaytlarndan anlald kadaryla zellikle saray hizmetinde
bulunan gulmlarn saysnn ve bunlara denen maalarn Mool vesayeti
dneminde artmtr. Nitekim Seluklu tahtnda kardein birden oturduu
mterek saltanat dneminin hemen banda (1249) Celld-dn Karatayn vezaret




kt ile mnasebettar olarak geer. yle ki, bu takdirde mevcib ile kt eklinde tahsis edilmi maa
kastedildii farzedilebilir (Kymen, Seluklu Devri Aratrmalar, s.367.).
1266
Aylk cret anlamna gelen mhere kelimesi (Hasan Enver, s.109.; Ferheng-i Fris-i Amd,
II, s.1808.), Gazneli ve Byk Seluklularda kullanlmtr (Bkz., Beyhak, s.146, 611.; Nizml-
mlk, s.84, 86, 136., Trke terc., 79, 81, 110.)
1267
Redd-dn, II/5, s.47.
1268
Cme (elbise) kelimesinden gelen cmeg/cmegiyt/cevmik tabiri, Byk Seluklu, Eyyb
ve Memlk devletlerinde maa anlamnda kullanlmakla beraber (Redd-dn, II/5, s.44; el-
Kalkaand, III/524, 526, 597, IV/42, V/136, XI/316, XIII/107, XIV/446.; Hasan Enver, s.91.;
Ferheng-i Fris-i Amd, I., s.670.; Ferheng-i Ziy, I., s.639.; Ar, a.g.e., s.426.; Mahmud Nedim
Ahmed Fehim, a.g.e., s.209.; etin, a.g.t., s.215 vd.), Trkiye Seluklularnda gnlk cret anlamnda
kullanld, baz yksek rtbeli devlet ricline denen cretin cmeg ile ifade edildii
grlmektedir (bn Bb, s.594.; Aksaray, s.12.).
1269
bn Bb, I. Gysd-dn Keyhsrevin stanbuldaki gurbet hayatndan bahsederken u olay
nakletmitir: Dvn yeleriyle elbise yznden tartmaya giren Frank, Vasilyusun huzuruna gelerek
onlardan uzun uzun ikyette bulundu. Her ne kadar Vasilys ona, Bugn Sultan burada. Bir az
sabret de yarn bu meseleyi senin istediin dorultuda halledelim dediyse de Frank, Tekfurun szne
aldr etmedi. Utanmazl, arlanmaz, yzszl kendine davran ekli olarak seti. Kstahl
haddini anca Sultann sabr tkendi. Vasilyse dnerek, Bu emr ne istiyor? diye sorunca Dvn
yeleri onun normal cretini demeyi ihmal etmiler cevabn verdi. Onun zerine Sultan, Vasilys,
kullarna yz m veriyor da onlar hadlerini hududlarn aarak ona kstahlk ediyorlar dedi. (bn
Bb, s.53.).
1270
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.247.
1271
bn Bb, s.165-166, 168, 219, 272-273, 471, 540.; Anonim Seluknme, s.47., (Trke terc.,
s.30-31.)
1272
bn Bb, s.289, 412.
290



makamna getirmek istedii Necmd-dn Nahcivn, lke ancak parayla ve adamla
korunup elde tutulur. Rum devlet byklerinin (ricl) dmana kar koyacak gleri
olmadna gre, bari Mslmanlarn hazine gelirlerinden hakettiklerinden fazlasn
almasnlar, onu har vurup harman savurmasnlar diyerek kendisine hazineden
(beytl-ml) sadece gnlk (cmeg '-'= / ) iki dirhem, yani ylda 720 dirhem
denmesini, dier mer ve riclin maalarnn da buna gre belirlenmesini art
komutur. Fakat mernn byle bir duruma asla raz olmayacaklarn bilen Karatay,
Necmd-dne, devletin gemi tarihindeki en iyi ve en kanaatkr vezirlerinden biri
olan -Pervne Mund-din Sleymann babas- Mhezzibd-dn Alinin ald
40.000 dirhem (aded) yllk tahsisat kabul ettirmi, emrleri de eski aldklarnn
yarsn almaa raz etmitir
1273
.
Mool vesayeti dneminde hem saray grevlilerinin hem de maalarnn
arttn gsteren dier bir kayt da bu duruma tepki gsteren Ald-dn Keykubd
dneminin mehur devlet adamlarndan emsd-dn Altunabann
1274
szleridir.
Devlet hazinesinin bir yandan Moollarn ykledii masraflarla dier yandan ise
devlet riclinin israf ve yolsuzluklar neticesinde byk bir skntya girmesine tepki
gsteren emsd-dn Altunaba, Eski byk padiahlarn, imknlarnn ve
yeteneinin onda birine sahip olmad Sultan Ald-dnin o kadar azametine,
gcne, kuvvetine ve diryetine ramen iki tercman ve drt mnisi yokken, bu
dknlk ve yoksulluk iinde zor durumda bulunan ve stelik de hara demeye
mahkm olan sizin bu kadar maal (mevcib hor/= -=-) bulundurmanz doru
deildir demek suretiyle devlet riclini tenkid etmi ancak onun bu uyarlar dikkate
alnmad gibi ksa bir sre sonra bir suikastle ortadan kaldrlmtr
1275
.




1273
bn Bb, s.594-595.; Kaymaz, Pervne, s.48-49.; Turan, Celld-dn Karatay, Vakflar ve
Vakfiyeleri, s. 37.
1274
bn Bb, biri I. Ald-dn Keykubd zamannda yaayan ve olu Gysd-dn Keyhusrev'in
atabegi olup onun saltanat dneminde Saadd-dn Kpek'in telkiniyle ldrlen, dieri de Ald-
dn Keykubd'n has klelerinden olup mid sipehdr bulunan, iki emsd-dn Altunabadan
bahsetmitir. Burada zikri geen zat, ikincisidir (Turan, emseddin Altun-Aba, Vakfiyyesi ve
Hayat, s.198.).
1275
bn Bb, s.605-607.; Kaymaz, a.g.e., s.53. (Grev sahiplerinin saysnn artmasnn, bata
masraflarn armas olmak zere baz skntlara sebep olaca, meliklerin bu konuda dikkatli
davranmalar gerektii hususu el-Mverdnin, Nashatl-Mlkunda da zikredilmitir (s.253.).



III. BLM
TRKYE SELUKLU ORDUSUNUN TEHZTI

A) SLAHLAR
1- Hafif Silahlar
a) Ok ve Yay
Ok ve yay, Trk tarihinin her dneminde olduu gibi Trkiye
Seluklular dneminde de orduda kullanlan en yaygn ve etkili silahlardan
biri olmutur. yle ki, baz yazarlara gre, Anadoluyu asrlardr Ssn ve
muhtelif slm devletlerine kar mdafaa etmeyi baaran Bizansn, Seluklu
aknlar karsnda duramayarak Anadoluyu Trklere terk etmek zorunda
kalmasnn temel sebeplerinden biri, Trk okulardr
1276
.
Anadoluya vki ilk Seluklu harekt olarak bilinen 1016-21 tarihli
Anadolu akn srasnda
1277
ar Bey kumandasndaki Ouz Trkleriyle
(Trkmenler) ilk defa karlaan Ermeni mverrihleri, tpk 363-365 yllar
arasnda Kafkasya zerinden Ermenistan'a girerek oradan Mezopotamyaya
kadar ilerleyen ve Urfay kuatan Hun Trkleri hakknda malumat veren




1276
Walter Emil Kaegi, The Contribution of Archery to the Turkish Conquest of Anatolia,
Speculum, XXXIX/1 (Jan. 1964), s.96-97.
1277
Toplu bilgi iin bkz., brahim Kafesolu, Dou Anadoluya lk Seluklu Akn ve Tarih
Ehemmiyeti, Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953, s.259-274.
292



Sryan St. Efraim gibi
1278
, acayip kyafetleri, uzun salar, byk yaylar
yannda, at zerindeyken bile isabetli at yapabilen Trk okularn hayretle
karlamlardr.
1279
Vaspuragan Ermeni Kral Senacherimin Seluklular
karlamak zere olu David ile gnderdii Ermeni kuvvetlerinin, Trk
okular karsnda perian olmalar zerine apuh (Shapuh) isimli bir Ermeni
generali geri dnmeyi ve dmann elinde grdkleri silahlara mukavemet
edebilmek iin, oklara kar baka elbiseler (zrhlar) giymeyi teklif etmitir.
David, nce bu teklife itibar etmese de daha sonra kabul etmek zorunda
kalm ve kuvvetlerini geri ekmitir.
1280

Bu olayn Kral Senacherim zerinde uyandrd etki korkun
olmutur. Urfal Mateosun kaydna gre Seluklu Trkmenleri hakknda bilgi
verilen Kral, dnyann sonunun Trk okularnn eliyle olaca dncesine
kaplarak kendini hayattan soyutlam ve yemeden imeden kesilerek
kehanetler ile zaman geirmeye balamtr.
1281
Trklere kar mukavemet
edemeyeceini anlayan Kral, ksa bir sre sonra lkesini Bizans hkimiyetine
terk etmitir.
1282

Anadoluya vaki Trkmen harekt kesifletike, Ermeni Kral
Senacherimin Trk okular karsnda duyguyu korkuyu, Bizans da
hissetmeye balamtr.
1283
Zira bu yllarda Avrupa snrnda Peenek, Uz ve
Kuman Trklerinin taarruzlarna hedef olan Bizans
1284
, Aras Nehri, Urmiya ve




1278
erif Batav, Attila ve Hunlar, Makaleler, I, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Emine Erdoan),
Berikan Yay., Ankara 2005, s.408.
1279
Aristakes, s.64.; Smbat, s.12.
1280
Mateos, s.48.; Smbat, ayn yer.
1281
Mateos, s.49.
1282
Kaegi, a.g.m., s.102.
1283
Walter Kaegiye gre Bizansn Trk okular karsnda duyduu korku, Ermeni Kral
Senacherimden farkl deildir (Kaegi, a.g.m., s.104.)
1284
Bizansn Avrupa snrna saldrarak Bulgaristan ve Trakyaya giren Peenekler, IX. Constantinin
Anadoludan getirttii en iyi Bizans ktalarn bile st ste malup ediyorlard. Bizans kuvvetleri
arasnda da atl okular bulunmakla beraber bunlar Peeneklerle baa kabilecek gte deillerdi.
293



Van Gl zerinden geen ve Akritailar tarafndan korunan Dou snrnda
da Seluklu Trkleriyle karlamtr. Her iki snrnda da atlar zerinde
sratle hareket eden ve her yne ok atabilen Trk okularyla savamak
zorunda kalan Bizans, tpk Peenek okular karsnda olduu gibi Seluklu
okular karsnda da byk zaafiyet yaamtr.
1285
Nitekim bu dnemde
Anadolu zerine yaplan birok Trkmen aknnda Bizans ve dier mahalli
kuvvetlerin varlk gsteremedii, Trkmenlerin ciddi bir mukavemetle
karlamakszn Kapadokya (Orta Anadolu) ve Kilikya (ukurova)ya kadar
ilerledikleri grlmektedir
1286
. Trkmenlerin Anadoludaki faaliyetlerine son
vermek zere harekete geen Roman Diyojenin, Seluklu okular
karsnda aresiz kalarak Malazgirtte bozguna uramasndan sonra
1287
ise
stnlk tamamen Trkmenlerin eline gemi ve on yl gibi ksa bir sre
ierisinde Anadolunun neredeyse tamam Seluklu hkimiyetine alnmtr.
Bu bilgiler dikkate alndnda, Anadolunun fethi ve Trk vatan
haline gelmesinde rol oynayan en byk faktrn, attklar oklarla kalkan zrh
ve demir miferleri bile delebilen
1288
Trk okular olduu sylenebilir. Bu
durum, Trkiye Seluklu Devletinin kurulmasndan sonra da devam etmitir.
yle ki Trkiye Seluklularnn, gerek Bizans ve Hallarla, gerekse blgede




1285
Attaliates'in dier bir pasajnda, Seluklularn dou Anadolu snrlarn nasl getii anlatlmaktadr;
IX. Constantin ldkten sonra Trkler Melitene (Malatya) civarnda kamp kuran Bizans kuvvetlerine
saldr dzenlemek iin douda Mezopotamya evresine getiler. Erzaklar yetersiz olan birliklerinin,
Frat geerek Bizans ordusuna katlacak gleri kalmamt. Barbarlar (Trkler) okular ile nehir
boyunca dizildiler ve Bizansllar ok kt bir ekilde datp kamaya zorladlar. Sonu olarak birok
Bizansl ld, bazlar canl yakaland ve bazlar ise Melitene ehrine kat. Bizansllar bir kez daha
Trk okulara etkili bir ekilde cevap verememilerdi. Bu yenilgi Bizansta birok ciddi sonuca neden
oldu. Seluklular, Kapadokya (Orta Anadolu) ve Kilikya (ukurova)'ya kadar ciddi bir tehlike ile
karlamadan, getikleri yerleri smrdler ve ykc saldrlar dzenlediler (Kaegi, a.g.m., s.105.).
1286
Kaegi, a.g.m., s.105.
1287
Malazgirt Savanda Seluklu kuvvetlerini baarya gtren temel etken, Trk sava stratejisini
baarl bir ekilde uygulayan Trk okulardr. (bkz., el-Bundr, s.37-40.; el-Hseyn, s.32-35.; er-
Rvend, s.119., (Trke terc. I., s.117.); bnl-Esr, VIII., s.388-390., (Trke terc. X, s.71-73.);
Mateos, s.140-144.; Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, s.432-433.; Kaegi, a.g.m., s.105-
107.).
1288
Khoniates, s.136.; Mateos, s.181.
294



hkm sren dier devletlerle yapt mcadeleler hakknda bilgi veren
kaynaklarda, Trk okular hakknda saysz kayt bulunmaktadr
1289
. I. Kl
Arslan, Malatyay muhasara ile megulken znikin Hallar tarafndan igali
zerine buray kurtarmak iin geri dnm ve yaplan muharebede (1097)
baarl olamamsa da Trk ok ve yaylarnn vzlt, atrt ve gcrtlar -
Mateosun ifadesiyle- adeta yeryzn kaplamtr.
1290
Yine Kl Arslann
Byk Seluklu Emri avl ile yapt ve Habur Nehrinde hayatn kaybettii
savata (1107), su iinde yzmeye alrken bile ok att, kendisini takip
eden askerlerin de ona ok atarak mukabele ettikleri bilinmektedir.
1291
I.
Gyseddin Keyhsrevin 1207 ylnda gerekleen Antalya kuatmasnda,
grz ve kl braklarak kale sadece ok yamuruna tutulmu, bu ok yamuru
devam ederken kaleye merdivenler dayanarak ieri girilmiti.
1292
Ayn
Sultann Bizansla yapt ve ehit dt savata da (1211) Trk okular




1289
Khoriates, s.22, 36, 45, 122, 125, 126, 136.; Kinnamos, s.38, 45-46, 64, 146.; Komnena, s.306-307,
323, 487-488, 490-491; Fulcher, s.63, 64, 65, 66, 67.; Odo of Deuil, s.111-112, 113-119, 127-129,
137-141.; Willermus, (Trke terc. Ergin Ayan), s.8-9, 20, 22, 25, 46, 53. [Khoriatesdeki bir kayt
olduka arpc bir rnektir: Bizans ordusunun geri dn srasnda Trkn biri yaln bir kayaya
karak oraya yerlemi ve kayann nnden geen birok Bizansly okla ldrmt. Oklarnn her
biri ldrcyd; nk bunlar kalkan ve zrhlar deliyorlard, mthi bir bela idiler. Cesaretlerini
gstermek isteyen birok Bizansl ona kar karak kan ter iinde Trkn yaknna kadar gelip ona ok
ve mzraklaryla saldrmlard. Trk ise, sanki kendisine frlatlan ok ve mzraklar arasnda dans eder
gibiydi. Sonra kendisi hcuma geiyor ve karsndaki dmanlar ldryordu (Khoniates, s.136.)]
1290
Mateos, s.190.
1291
Ebul-Ferec, II, s.346-347.; Mihail, s.52.; bnl-Esr, X, (Trke terc., s.345).; bnl-Ezrak,
Tarihl-Frk, s.273.; el-Azm, 27; Ebul-Fid, II., s.313.; In Demirkent, Trkiye Seluklu
Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, TTK Yay, Ankara 1996., s.58. (Buna benzer bir olay da
Celld-dn Hrezmhla Moollar arasnda yaplan sava srasnda yaanmtr. Bu savata da
Moollar karsnda yenilen Celld-dn Hrezmh atyla beraber kendisini nehre atm ve nehirden
karya gemeyi baarmtr. Kaynaklara gre Celld-dn Hrezmh bir kl, bir mzrak ve
siperiyle (tolga) nehri gemitir. Buna gre Celld-dnin zrhl olmad iin nehirden kurtulduu
anlalmaktadr (Redd-dn, s.376.; Cveyn, II, s. 343-344.; Moraja Dohsson, Mool Tarihi,
(Mtercimi. Mustafa Rahmi), Matbaa-i mire, stanbul 1340-1342., s.144.). I. Mesud dneminde de
Bizans mparatoru Manuel Komnenos tarafndan atndan drlen bir Trk askerinin, derken bile
ok att, hatta att oklardan biriyle mparatoru ayandan yaralad bilinmektedir (Kinnamos, s.62;
Khoniates, s. 36.; Kesik, a.g.e., s.73, 125.).
1292
bn Bb, s.97-98.; Baykara, I. Gysd-dn Keyhsrev, s.37-38.; Ayrca bkz., Ebul-Ferec, II,
s.488.; Ebu'l-Fid, III, s.134.; Nveyr XXVII, s.100-101.; Mneccimba, s.27.
295



nemli rol oynamt.
1293
Kaynaklara gre bu savata I. Gyseddin
Keyhsrevin zerinde kolunda canilerin kalbi gibi sert bir yay
bulunuyordu.
1294
Yine Antalyann I. zzd-dn Keykvus tarafndan ikinci
defa kuatlmas
1295
srasnda olduu gibi Hain
1296
, Aliye
1297
, Khta
1298
gibi
mstahkem yerlerin alnmasnda da okularn byk katks olmutur.
1230da Ald-dn Keykubdla Celledin Hrezmh arasnda
yaplan Yassemen savanda nc birlikler arasnda yaplan
muharebelerde de Trkiye Seluklularnn okularnn n plana kt
anlalyor. Nitekim bn Bbnin verdii bilgiye gre mzrak ve grz
bakmndan Seluklulardan stn olan Hrezmh ordusu, Seluklu okular
sayesinde malub edilmitir. Mellif okularn bu baarsn Tek bir okla kim
her trl aleti olanlarla mcadele edebilir? szleriyle vmtr.
1299
Ayn
savata Trklerin yani Hrezmlilerin oktan ve yaydan mahrum kalmalar,
erkekliklerinden eser kalmad eklinde ifade edilmitir.
1300

Kendisi de iyi bir oku olduu anlalan
1301
Ald-dn Keykubdn
Seluklu tahtna oturmak zere Konyaya girii ve tahta oturuu srasnda elli
silahdrn ellerinde am ve a/a (Takent) yaps yaylar tuttuklar
grlmektedir.
1302
Yine ayn dnemde Harran kalesinin fethinden sonra (1235)
ele geen silahlar arasnda da Dmak (am) ve gzn hibir zaman
benzerini gremeyecei a/a (Takent) yaylarnn cephane veya




1293
Anonim Seluknme, s.28.
1294
bn Bb, s.108.
1295
bn Bb, s.143-144.
1296
bn Bb, s.164-165.
1297
bn Bb, s.240-243.
1298
bn Bb, s.287.
1299
bn Bb, s.397.
1300
bn Bb, s.399.
1301
bn Bb, s.228.
1302
bn Bb, s.216.
296



silahhne (zeredhne '= / )
1303
defterine ilendii kaydedilmitir.
1304
Bu
silahlarn zerrdhane-i padihn da denilen silahhneye kaydedilmesinin
zellikle zikredilmesi, muhtemelen a/a (Takent) yaylarnn hretiyle
alkaldr.
1305

Trkiye Seluklularnn ok ve yaylar bu dneme ait minyatrlerde de
grlmektedir. Bu minyatrlerden birinde svari giysisi iinde bulunan
savann ok ve yay belinde asldr. Ayn minyatrde yer alan bir baka
figrde de sol elinde yay olmakla birlikte sa elini ok almak zere arkasna
uzatm bir svari resmedilmitir.
1306
Bir baka minyatrde ise klla hcum
eden savalarn, iindeki oklarla beraber sadaklar ve yaylar bellerinde
asldr.
1307
Trkiye Seluklu Sultan IV. Rknd-dn Kl Arslann
647/1249da Sivasta bastrd sikkesinde de elinde ok ve yay tutan bir
svari ve ba hizasnda bir hilal ve atnn ayaklar arasnda bir iek
nakedildii grlmektedir.
1308

Gerek slm ncesi gerekse slm dnem kaynaklar Trklerin ok ve
yaylarn kendilerinin yaptn kaydetmilerdir
1309
. Ancak standard ve
devamll salamak zere bu ii yapan profesyonel bir sanatkrlar
grubunun olmas muhtemeldir. Nitekim oku, yayc, kemnger (''-), trtra




1303
Kaynaklarda zeredhne veya zerrdhne olarak tesadf edilen silahhne/cephne hakknda
aada bilgi verilmitir.
1304
bn Bb, s.448.
1305
Zerrdhne-i padiahna kaydedilen ve burada korunan silahlar, ou zaman dnemin mehur
ve deerli silahlarndan seilirdi. Fahr-i Mdebbir, s.258.; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm
Medeniyeti, s.365.
1306
zden Ssl, Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Atatrk Kltr Merkezi Yay.,
Ankara 1989., s.23 (resim 13)
1307
Ssl, a.g.e., s.26, 29, 30 (resim 20, 23, 24)
1308
smil Glib, Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, s.63.
1309
Moollarn Gizli Tarihinde de savalarn oklarn kendilerinin hazrladklar aka
kaydedilmitir. Eserde ayrca savalarn srekli yanlarnda tadklar ok yapmaya mahsus bir
baktan da sz edilmektedir (MGT, s.30, 46, 91-92, 103).
297



(-), trger ('-) ve trdz (-) denilen meslek gruplarnn varl
1310
,
bunlarn ehirlerde okular arsnda altklar
1311
ve bir ksmnn sadece
devletin ihtiya duyduu silahlar yapmakla mkellef olup bu i iin maa
aldklar bilinmektedir.
1312
Ayrca dier silahlar gibi ok ve yaylarn da
zeredhnelerde muhafaza edildii anlalmaktadr ki bu silahlarn yapm,
muhafazas, tamir ve bakmyla vazifeli bir snfn mevcut olduu phesizdir.
Kaynaklarda Ortaa Mslman Trk leminin en mehur yaylarnn
a/Takent yaylar (Kemn- ) olduu anlalmaktadr.
1313
el-Makdis,
Ahsent-Taksm fi Marifetil-Eklm adl eserinde a (Takent)n
merkezi olan Bunketde gzel oklarn da yapldn, bu oklarn iki tarafnn da
ince olduunu sylemektedir.
1314
Ayn eserde (s.325.) an sadak
(tirke/okdanlk) imaliyle de mehur olduu belirtilmitir.
1315

Yaylaryla nl bir baka ehir de Sunak (Sunah) olup bu ehirde
yaplan yaylarn her tarafa ihrac edildii bilinmektedir.
1316
Ayrca Hrezm,
Gazne, Pervn (Gazne civarnda bir ehir), Lohor, Hint, Arap ve am
yaylarndan da kaynaklar vgyle bahsetmilerdir.
1317
Bunlarn dnda
kullanm amalar, mesafesi, yapmnda kullanlan maddeler veya muhtelif




1310
Eflk, II, s.1023.; en-Nesev, s.30.; Erdoan Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK
Yay, Ankara 2000, s.160.
1311
Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.365.
1312
Uzunarl, Medhal, s.233.
1313
Fahr-i Mdebbir, s.242.
1314
Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK Yay., Ankara
2001., s.258.
1315
Ayn eser, s.268.
1316
Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), TDAV Yay., stanbul 1999., s.68.
1317
Fahr-i Mdebbir, s.262.; Eflk, s.I, 516; II, 1030.; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm
Medeniyeti, s.365.
298



zelliklerine gre farkl isimler verilen birok ok ve yay eidinin varl
bilinmektedir
1318
.
Ok ve yayn, Trk hkimiyet anlay ierisindeki yeri ve bunun
Trkiye Seluklularndaki tezahr zerinde de durmak gerekir. Trk
dncesinin mitolojik temellerini bulduumuz Ouz Kaan Destannda
Ouz Kaan, Trklerin kabile tekiltnda nemli bir rol oynayan orun yani
siyas ve itima mevki meselesini muayyen bir kalba oturtmu
1319
ve yay
metbluk, oku ise tbiiyyet sembol olarak belirlemitir
1320
. Ouz Kaan




1318
Ortaa slm aleminde ok ve okuluk hakknda ayrntl bilgi iin bkz., et-Tarss, s.193-215.;
Kitb f lmin-Nb, s.1-69.; Mnyetl-Guzt, s.81-58.; W. F. Paterson, The Archers of
Islam, Journal of The Economic and Social History of The Orient, 9 (1966), s.69-87.; nsal
Ycel, Trk Okuluu, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay., Ankara 1999.; Murat zveri,
Okuluk Hakknda Merak Ettiiniz Herey, stanbul 2006.
1319
Abdulkadir nan, Orun ve l Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, I, TTK Yay., Ankara
1998., s.241.
1320
Ouz Kaan Destannda ok ve yay Trk hkimiyet anlaynn vazgeilmez unsuru haline getiren
kaytlar u ekildedir: Ondan (331) sonra sabah olunca byk ve kk oullarn artt ve: Benim
(333) gnlm avlanmak istiyor, ihtiyar olduum iin (334) benim artk cesaretim yoktur: Kn, Ay ve
Yultuz, dou tarafna sizler gidin: (336) Kk, Ta ve Tengiz, sizler de bat tarafna gidin dedi. Ondan
sonra (338) dou tarafla, de bat tarafna gittiler. Kn, Ay (340) ve Yultuz ok av ve ok ku,
avladktan sonra, yolda bir altn yay (342) buldular; onu aldlar ve babalarna verdiler. (343) Ouz
Kaan sevindi, gld, yay e bold ve: Ey byk (345) (oullarm), yay sizlerin olsun; yay gibi
oklar ge kadar atn dedi. (349) Kk, Ta ve Tengiz ok av ve ok ku avladktan (349) sonra,
yolda gm ok buldular; aldlar ve babalarna verdiler. (351) Ouz Kaan sevindi, gld, oklar
(352) e letirdi ve: Ey kk (oullarm), oklar sizlerin olsun, (354) Yay oku att: sizler de ok gibi
olun dedi. Ondan (356) sonra Ouz Kaan byk kurultay toplad. Maiyyetini ve halkn (358)
artt, Onlar geldiler ve mavere ettiler. Ouz Kaan byk ordugh , (360) sa yanna (361)
krk kula direk diktirdi; stne bir altn tavuk koydu: altna (363) bir ak koyun balad. Sol yanna
krk kula direk diktirdi (365) stne bir gm tavuk koydu: dibine bir kara koyun balad. (367)
Sa yanda Bozoklar oturdu; sol yanda -Oklar oturdu, (369) Krk gn, krk gece yediler. (370)
tiler sevindiler. Sonra Ouz Kaan oullarna yurdunu letirip verdi( W. Bang ve R. Rahmeti,
Ouz Kaan Destan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Semineri Neriyatndan,
stanbul 1936., s.30-33.). Redd-dn ise ise Ouz Hann altn yay ve oklar paylatrdktan sonra
geen olaylar u ekilde anlatmaktadr: Biz hepimiz bir soydanz deyip orduda da kendi yerini ve
rtbesini bilsinler. Bunlar da yle kararlatrd: yay verdiklerinin yeri daha stte olsun ve orduda sa
kolu tekil etsinler. Kendilerine ok verdiklerinin yeri daha altta olup sol kolu tekil etsinler. Zira yay
padiah gibi hkmeder; ok ise ona tbi bir elidir. Onlarn yurdunu da buna benzer ekilde ayrp tayin
etti. Bu toyda herkesin nnde szn bu ekilde tamamlayp buyurdu ki; Ben ldkten sonra yerim
tahtm ve yurt, eer Kn o zaman sa ise onundur. (Redd-dn, s.37.; Zeki Velidi Togan, Ouz
Destan (Redd-dn Ouznmesi Tercme Tahlil), stanbul 1971, s.48.) Destann ecere-i
Terkimedeki varyant da ufak tefek deiiklikler olmakla beraber bunlarn aynsdr (Ebul-Gazi
299



Destannda belirlenen bu esaslar, zellikle Ouz boylar tarafndan deimez
bir kaide olarak kabul edildii gibi, Trk dnce dnyasnda ok ve yaya
kutsallk derecesine varan bir deer de kazandrmtr. Ouz Kaan
tarafndan belirlenen orun ve hkimiyet esaslar, tarih boyunca varlk
gsteren -bata Ouzlar olmak zere- btn Trk ubelerine etki etmitir.
1321

Yayn metbluk okun ise tbiiyyet sembol olarak kullanlmasnn
tezahrlerinden birisi, yayla temsil edilen hkmdarn, bir sefer veya
herhangi bir sebeple kendisine bal begleri armak zere ok
gndermesidir. Hunlar
1322
, Gktrkler
1323
, Karahanl
1324
, Byk
Seluklular
1325
, Hrezmahlar
1326
, Artuklularda
1327
ve Memlklerde
1328
de




Bahadr Han, ecere-i Terkime (Trklerin Soy Kt), (Haz. Muharrem Ergin), Terc. 1001
Temel Eser, stanbul (ty), s.39-42.)
1321
Osman Turan, Eski Trklerde Okun Hukuk Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten, IX/35
(Temmuz 1945), s.305-306.
1322
Turan, a.g.m., s.308.
1323
in kaynaklarnn Gktrklere bal kabileleri ok olarak zikretmesi ve bu cmelden olmak
zere On-ok budunu ile (Kl Tigin Abidesi, Gney Cephesi, satr.12, Kuzey Cephesi, satr.13; Bilge
Kaan Abidesi, Dou Cephesi, satr.16, Bilge Kaan Abidesi, Kuzey Cephesi, satr.15.; Tonyukuk
Abidesi, Birinci Ta, Kuzey Cephesi, satr.9, kinci Ta, Bat Cephesi, satr.7.), Bilge Kaann Be-
balk seferinden (714) bahsedildii srada geen Okl kelti. Bi balk an n ozd ifadeleri (Bilge
Kaan Abidesi, Dou Cephesi, satr.28.) okun tabiiyet ve davet sembolne iaret etmektedir.
1324
Karahanl hkmdar lig Hann, Samanler lkesini blmek iin Sultan Mahmuda yapt
teklife ret cevab alnca, onunla savamak zere toplad ordusunu, idaresi altndaki kabilelere oklar
gndererek oluturmutur (Turan, a.g.m., s.309.).
1325
Gazneli Sultan Mahmud, kendisiyle grme yapmak zere huzuruna gelen Arslan Yabgu erefine
bir ziyafet dzenler ve bu ziyafet esnasnda Arslan Yabgunun gcn snamak zere Askere
ihtiyacm olursa bana ne kadar yardm yapabilirsiniz diye sorar. Silahdarndan bir yay alan Arslan
Yabgu, ikinin ve genliin verdii gururla Bu yay kendi kabileme gnderirsem, 30.000 kii derhal
atlanrlar. Sultan Mahmud tekrar sorar: Daha fazlasna ihtiyacm olursa? Arslan Yabgu bu defa bir
oku Sultanaa atar ve Bu oku kabileme gnderdii her zaman 10.000 kii daha gelirler. der. Sultan
ayn soruyu sormaya devam eder ve nihayetinde Arslan Yabgu bir yay ve ok ile 100.000 atl celb
edebileceini taahht eder. Sultan Mahmudun son defa Daha fazlasn istersem? diye sormas
zerine ise nce u oklardan birini Balhana gnder 100.000 atl daha gelir daha sonra ise Bu oku
Trkistana gnder 200.000 atl da istesen gelir cevabn verir. Bir yay okla maasz ve cretsiz
bu kadar orduyu emre amade edebilen bir kimsenin iini hor grmemeli diyen Sultan Mahmud,
yaknlaryla gr alveriinde bulunduktan sonra Arslan Yabgu ve maiyyetini tutuklatarak Kalencer
kalesine hapsedilmelerini emretmitir (Beyhak, II, s.876-877.; Redd-dn, II/5, s.8-9.; er-Rvend,
s.89-90., (Trke terc., I., s.88.); Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, s.427.; Aksaray,
s.12.) Bu diyalog hakknda kaynaklarda farkl anlatmlar vardr. Mehmet Altay Kymen, aada
gsterdiimiz eserinde btn farkl rivayetleri belirtmitir. Verilen saynn abartl olduuna dikkat
300



rneklerine rastladmz bu ameliyata, Trkiye Seluklular dneminde de
tesadf edilmektedir. bn Bbnin kaydna gre Sain Hana (Batu Han) eli
olarak emseddin Isfahan ve beraberindeki heyet, Han tarafndan kendi
komutanlarn kskand ve herkesin imrendii bir ekilde kabul grmler ve
Batu Han onlarla beraber cmertliini gstermek, sevindirip rahatlamak iin
Sultan (II. Gyseddin Keyhsrev)a padiahlk nianeleri olan ok, yay, kl,
mzrak, kaftan, murassa klah ve yarl gndermitir.
1329
Sultan II. zzd-dn
Keykvus tarafndan gnderilen Turac emseddin Mahmud ve
beraberindeki heyet de yine Batu Han tarafndan Sultana gnderilmi olan
dier hediyelerle birlikte bir ok ve yay getirmilerdir.
1330

Bu iki olay deerlendiren Osman Turan, Trkiye Seluklularnn
lhanl Devletinin kurulmasndan nce Altn-ordu (Cuci Ulusu)ya bal




ekmekle beraber, okun davet sembol olarak kullanldn vurgulamaktadr (Kymen, Byk
Seluklu mparatorluu Tarihi (Kurulu Devri), s.85-91.). Seluklu dnemine ait baka bir kaytta
da Sultan Sencerin kendisine kar isyan eden Hrezmh Atsza bir ok (sehm) gnderdii ve bu
ekilde Hrezmh Atszn kendisine tbi olduunu hatrlatarak itaat ve tbiyete davet ettii
grlmektedir (er-Rvend, s.174.). Metinde geen sehm kelimesi Arapada ok anlamna
gelmekle beraber, Farsada da korku, dehet anlamndadr. Ahmet Ate, buradaki sehm
kelimesini Farsa anlamna gre yani Sultan onu korkutacak haber gnderdi eklinde tercme
etmitir. (Trke terc., I., s.170.) Ancak Sultan Sencerin isyan eden vasalna zellikle eski Trk
devletlerinde cari olan bir ananeyi hatrlatmak zere ok gndermesi ve bu suretiyle Hrezmah Atsz
ikaz ettii gibi tbiyete davet etmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
1326
Celleddin Hrezmhn da sefer karar alnca ordusunun ileri gelenlerine hareket iareti olarak
krmz (kzl) oklar gnderdii, bu oklar alan emir, han vs. nin maiyyetindeki kuvvetlerle derhal
Sultana katldklar grlmektedir (en-Nesev, s.131.; Taneri, Hrezmhlar, s.160.; Turan, a.g.m.,
s.310.). Celleddin Hrezmh, Yassemen Savanda malup olduktan sonra da Moollara kar
ordusunu toplamak zere emirlerine -davet almeti olarak- krmz oklar gndemi, ancak toplanmaya
vakit bulamadan Mool aknlar balamtr. Bylece tekilt ve toplanma ii gerekleemememitir
(en-Nesev, s.140.).
1327
Artuklu hkmdar Sokman olu Davudun, lzum grd zaman Trkmen kabilelerinin
reislerine ok gndermek suretiyle onlar emrettii yerde toplad bilinmektedir. Nitekim bnl-
Esrin kaydna gre Artuklu Emri Rknd-devle Davudun Trkmenler arasnda yle bir nfuz ve
hreti vard ki onun bir oku onlarn obalarna gittii zaman kadn-erkek herkes bu iaretin geliini
ilh bir takdis sayar; btn Ouz boylar yardmna koar ve derhal birden 20.000 sava toplanrd
(bnl-Esr, el-Atabekiyye, s.38-39.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.189.).
1328
Sleyman zbek, Memlk Sultan Baybarsn Anadoludaki Mool darecisi Samagar Noyana
Gnderdii Ok, Asker Tarih Blteni, Yl:17, Say.33 (Austos), Ankara 1992, s.83-91.
1329
bn Bb, s.542.
1330
bn Bb, s.597.
301



olduklarna dikkat ekmekte ve Batu Hann, Keykvusa ok gndermekle,
tbi bir hkmdara yaplagelen ananevi bir dete riayet ettii sylemektedir.
Ayn yazar Batu Han ok gndermekle sadece Sultann kendisine tbi
olduunu gsteren hukuk bir kaideyi mi yerine getirdii, yoksa bunu
yaparken ayn zamanda Sultan davet mi ettii? konusunda ise unlar
sylemektedir: bu vakay nakleden bn Bb, Mahmud Turaynin byle bir
teklif getirdiini ve yannda Mool elilerinin bulunduunu zikretmez ise de,
bu sralarda Handan eliler gelerek Sultan huzuruna ardn yazar.
1331

Bundan, ok gndermekle byle bir davetin yaplm olmas ihtimali meydana
kar.
1332

Yayn Trk hkimiyet anlayyla ilikisi, hkmdarn hkimiyet
alametleri arasnda yay bunmas eklinde de tezahr etmitir. Nitekim Byk
Seluklular dneminde devletin sembol haline gelen yay, Seluklu
etirlerinde, sikkelerinde, ferman ve turalarnda kullanlmtr. Seluklularn
Dandanakan savandan sonra komu lkelere ve Abbas Halfesine
gnderdikleri fetihname ve mektuplarn banda tura olarak ekilmi ok ve
yay iaretlerinin bulunduu bilinmektedir.
1333
Yine Bveyh tehdidi karsnda
1055 (447) yaznda Badata davet edilen Turul Beyin Halfeye gnderdii
mektubun banda ok ve yay iaretlerini havi turas dikkat ekmektedir.
1334





1331
Gerekten de Batu Hann II. zzeddin Keykvusa sz konusu hediyeleri gndermesinden ksa bir
sre sonra Sultann huzuruna pe pee eliler eliler gelmeye balamtr. bn Bb olay u ekilde
kaydetmektedir: Bu geli gidilerde zamann padiahlarnn ve devrin yneticlerinin hibirinin, Rum
Sultannn bir bakasnn hkmnn mahkmu olmas, ona emir verip yanna armas gibi gelen
aklndan gemeyecei eyler oldu. Can damana ac arap gibi gelen bu grlmemi durum
karsnda Sahib Kad zzedin, makul zrler ileri srerek elileri trl hediye ve ikramlarla geri
gnderiyor, fakat onun ileri srd zrler Kaann huzurunda kabul grmyordu. Haberciler ve
eliler yeniden pe pee yola kyorlar, onlarn srarlar ve isteklerinin ard arkas kesilmiyordu. (bn
Bb, s.604.).
1332
Turan, ayn yer.
1333
Ebul-Ferec, I, s.298.; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.106.
1334
Turul Be bu mektupta Hazret-i Muhammede hizmetle eref kazanmak, takdis edilmek ve
bizzat hacca giderek yollar amak, sileri tenkil eylemek ve Msr-Suriye aknlar (i Ftmler) ile
302



Turul Beyin, Halfeden meru hkmdar, Mslmanlarn sncs ve
Rkneddin nvanlarn aldktan sonra mhrnn zerine yay kaztt
bilinmektedir.
1335

Kirman Seluklu hkmdar Kavurtun misal beratlar (emirnme)
zerindeki turasnn da ok, yay ve ayrca kk bir yay eklinde olduu,
Byk Seluklularda olduu gibi etrinin zerinde ok ve yay iaretinin
bulunduu bilinmektedir.
1336
Kavurt, yaptrd binalar zerine de turasn
nakettirmitir.
1337
Sultan Sencer dneminde de turann bir kavis (yay)
izmekten ibaret olduu
1338
, tura kavsinin altnda ve stnde ise bismillahi
tevekkelt alallahi yazld kaydedilmektedir.
1339

Yayn Seluklular dneminde hkimiyet almeti olarak
kullanlmasnn grld bir baka rnek de 1049-50 yllarnda Seluklu
Devletiyle Bizans arasnda gerekleen bar grmeleri srasnda Bizans
mparatorunun bir dostluk nianesi olarak stanbulda tamir ettirdii caminin
mihrabna ok ve yay iaretleri kaztmasdr. Balkanlarda Turak idaresinde
balayan Peenek istilas dolaysyla Seluklularla anlamak zorunda kalan
mparator Konstantin, nceleri Bizansa bal iken imdi Seluklularn tbiisi
durumunda olan Diyarbakrdaki Mervn Emri Nasrd-devlenin aracl ile
bar teebbsne girimitir. Turul Be bu teklifi kabul edince Bizans elisi
G. Drosos ile Nasrd-devlenin adam eyhlslm Ebu Abdullah bin




savamak arzususunda bulunduunu belirtmi ve yine Badata girmek iin msaade istemek
suretiyle Halfeye sayg ve nezaketini gstermitir (Turan, a.g.e., s.132.)
1335
Ebul-Ferec, I, s.305.
1336
Turan, Vesikalar, s.23-24.; Ayn yazar, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.255.;
Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.77.
1337
Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.255.
1338
Bundrdeki kaytta tura mansb verilen Abdurrahim adl birinin yapaca iten bahsedilirken
bu yalnz kavis (yay) eklinde olan hatt izmekten ibarettir denmektedir (el-Bundr, s.85.).
1339
el-Bundr, s.155.; ayrca bkz., Turan, Vesikalar, s.24..
303



Mervn Seluk payitahtna gitmitir.
1340
Sultan Bizans elisini kabul edip fidye
almakszn Lipariti mparatora iade etmi ve sulh mzakerelerini yapmak ve
muahedeyi akdetmek zere halfenin akrabasndan erif Nasr bin smail
bakanlndaki bir heyeti 441 (1049/1050)'de stanbula gndermitir. te bu
mnasebetle cereyan eden mzakerelerin neticesi ve muahede hakknda
bildiimize gre, Emevler zamannda, Mesleme bin Abdlmelik tarafndan
stanbulda ina olunan
1341
cami ve minaresi mparator tarafndan tamir
edilmi, iine kandiller aslm ve mstahdemlerine de maa tahsis edilmitir.
Ayrca i Ftm halfesi adna okunmakta olan hutbe kesilerek Abbas
halfesi ve Turul Be adna evrilmi ve caminin mihrabna Turul Be'in ok
ve yay iaretleri yaplm yani turas konulmutur.
1342

Byk Seluklu turalarnda eski bir Trk ananesi olarak kullanlm
olan ok ve yay, zamanla terk edilerek turalar slm bir hviyet kazanmtr.
Zira ilk Seluklu Sultanlarndan sonra ok ve yay unsurlarn ihtiva eden bir
turaya rastlanlmazken, bunun yerine slm ananesine uygun birtakm
tevkiler dikkat ekmektedir. Osman Turan, Trkiye Seluklular dneminde
de turann balangta ok ve yay iaretlerini ihtiva etmekle beraber, elimize
ulaan belgelerde buna tesadf edilmediini sylemekte ve bn Bbde geen
hillin saltanat turasnn yay gibi gn bir kesinden grnd
1343

ifadesini edeb bir ananenin devam olarak deerlendirmektedir.
1344
Bununla




1340
Osman Turann verdii bilgiye gre mparator bu elileri, Liparitin fidyesi ile birlikte, eski
devirlerde misli grlmemi miktar ve kymette hediylerle gndermitir. bnl-Esr, Zeheb ve
Ebul-Ferec bunlarn say ve cinsini de bildirmektedir: 1.000 top ipek (db) kuma, 500 eit ar
elbise, 500 at ve katr, 300 Msr eei, 1.000 kz ve kl kei, 100 gm kap, 200.000 dinar (altn)
para. (Toplu bilgi iin bkz., Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.124.)
1341
mer b. Abdulazizin yeeni olan Mesleme b. Abdulmelik, H/99da stanbulu kuatm ve
Bizansllarla yapt bar antlamas gerei Galatadaki Arab Camini yaptrmtr.
1342
bnl-Esr, VIII, s.362., (Trke terc., X, 43.); en-Nveyr, XXVI, s.286.; Turan, Seluklular
Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.123-124.; Turan, Trklerde Hukuki Sembol Olarak Ok,
s.315.; Kprl, Bayrak, A, s.407.
1343
bn Bb, s.407.
1344
Turan, Vesikalar, s.25.
304



beraber Byk Seluklularn resm vesikalarnda kullandklar ok ve yay
iaretlerine, Trkiye Seluklu dnemi vesikalarnda rastlanmaz. Fakat
zellikle Osmanl turalar incelendiinde, Sultan isimlerinin ekil itibaryla
yay ve oka benzetilmek suretiyle yazld grlmektedir.
1345

Yayn Seluklu Sultanlar tarafndan bir aksesuar olarak
kullanldna dair de rnekler mevcuttur. Nitekim Niaburun ele
geirilmesinden sonra ehre giren Turul Bey, iple koluna asl bir yay,
gsnde bulunan ok ile tasvir edilmitir.
1346
Bir baka kaynakta ise Turul
Beyin yksek bir tahtta oturduu, nnde muhteem bir yay bulunduu ve
elinde oynamak itiyadnda olduu iki ok tuttuu kaydedilmektedir.
1347
Trkiye
Seluklular dnemine ait bir kayt da Sultan I. zzd-dn Keykvusun
Antalyann fethinden sonra Keykvus kemerini kuanp, bana padiahlk
klahn (keyn klah) koyup, koluna yiitlik yayn takarak ehre girdii
sylenmektedir ki
1348
bu kayt, Turul Beyin Niabura giriine benzemesi ve
bu suretle devlet ve hkimiyet ananelerinin devamn gstermesi bakmndan
nemli bir rnektir. Ayn motife Dede Korkut hikayelerinde de
rastlanmaktadr.
1349

Bunlarn dnda Turul Beyin, Halfenin kzyla evlenmesi srasnda
dn hatras olarak 1063 (455)te bastrlan altn madalyonun da
konumuzla ilgisi bakmndan olduka nemlidir. Bir yzne Halfenin, dier
yzne Turul Beyin adnn yazld bu madalyonun, her iki yznde de




1345
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.106.; zbay Gven, Trk
Kltrnde Kaybolan Miraslarmzdan stanbul Ok Meydan Spor Alan, Toplumsal Tarih, Say.14,
(ubat 1995), s.14.; Atf Kahraman, Osmanl Devletinde Spor, Kltr Bakanl Yay., Ankara,
1995, s.240-241.
1346
Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (Kurulu Devri), s.264.; Kafesolu, Seluklu
Tarihi, s.17.
1347
Ebul-Ferec, I, s.299.
1348
bn Bb, s.145.
1349
Dedem Korkut himmet klcn biline balad, oma omuzna brakd, yay karusna (koluna,
pazusuna) kirdi. DKK, s.93.
305



Turul Beyin kabartma resmi, zerinde ise ok ve yay iaretleri
bulunmaktadr.
1350

Turul Bey devri ve sonrasnda da ok ve yayn paralar zerine de
resmedildii grlmektedir.
1351
Seluklu Sultanlarnn deiik dnemlerde
kestirdikleri sikkelerde, ok ve yay tasvirlerinin farkl ekil ve motiflerle devam
ettii, zaman zaman ok ve yay figrlerinin yanna unvan ve lakaplar gibi
slm elerin de eklendii bilinmektedir. Trkiye Seluklu Sultan IV.
Rkneddin Kl Arslann 647/1249da Sivasta bastrd sikkesinde, elinde
ok ve yay tutan bir svari ve ba hizasnda bir hilal ve hayvann ayaklar
arasnda bir iek nakedilmitir
1352
.
Yayn, Trk hkimiyet telakkisi iinde hanedan mensuplarnn
ldrlmesi ile olan alakas da zerinde durulmas gereken bir konudur.
Daha nce de belirttiimiz zere, Trk hkimiyet anlayna gre Trk Kaan,
insanlar idare etmek zere Tanr tarafndan gnderilmi ve Tanr tarafndan
kendisine bahedilen kut ile donatlmtr. Buna gre hkimiyetin menei
ilahdir ve Trk Kaan, Gk-Tanrnn yeryzndeki temsilcisi durumundadr.
Kaan, kut ile verilmi olan otorite ve hkimiyetin gzle grlen cisman bir
sembol halindedir. Kanun ve trenin tatbik sahas bulabilmesi ise kuta, yani
siyas iktidara baldr. Kutun doutan verilip verilmedii tartma konusu
olmakla beraber yalnzca Tanr tarafndan belirlenmi soyda olduu kabul
edilir. Dolaysyla kutlu ailenin btn mensuplar, bu kutlu kan tarlar.
1353

Trk hkimiyet anlaynda devleti idare yetkisinin belli bir ahsa
deil, btn aileye ait olmas, l prensibini de beraberinde getirmi ve her




1350
Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.142.
1351
Cokun Alptekin, Seluklu Paralar, Seluklu Aratrmalar Dergisi (Journal of Seljuk
Studies), IIIden ayr basm, Gven Matbaas, Ankara 1971, s.440-441.
1352
smail Galib, a.g.e., s.63.
1353
Toplu bilgi iin bkz., Fuad Kprl, Trk ve Mool Slalelerinde Hanedan Azasnn damnda
Kan Dkme Memnuiyeti, Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara 1944, s.1-4.
306



hanedan yesi, sonucuna katlanmak artyla kaan olma veya mevcut
kaann yerine geme hakkna sahip olmutur. Ancak bu durum, hemen
hemen btn Trk devletlerinde taht kavgalarnn grlmesi ve hanedan
yelerinin idamlaryla neticelenen hadiselerin yaanmasn beraberinde
getirmitir.
1354

Trklerde belirli bir veraset usulnn olmamasndan
1355
kaynaklanan
taht mcadeleleri ve bu mcadelede malup olan tarafn idam
uygulamasnda, hanedan azasnn kannn dklmemesi prensibi esastr.
Bunun iin taht mcadelesini kaybeden hanedan yeleri, yay kiriiyle
boulmak suretiyle idam edilmilerdir.
1356
Ayn detin Moollarda da cari
olduu bilinmektedir.
1357

randa da rneklerine rastlanan
1358
bu uygulamay M. Fuat Kprl
kutsal kabul edilen hkmdar ailesinin kannn da kutsal addedilmesine
balar. Halil nalck ise bu durumun ilkel kavimlerde grlen kan tabusuyla
ilikisine dikkat eker.
1359
Jean-Paul Rouxa gre de Trkler iin kann ok
deerli olup, her ne kadar savata kan dkerek lmeyi yiitlik olarak
alglasalar da kendi kanlarnn aktlmasndan endielendiklerini, kendi
akrabalarnn kanlarnn aktlmasndan ise nefret ettiklerini




1354
Kprl, a.g.m., s.4-9.; Aydn Taneri, Trk Kavramnn Geliimi, Ankara, 1993, s.46.; Ahmet
Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985, s.186 vd.
1355
nalck, Halil nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle
lgisi, ASBFD, XIV., Ankara 1959, s.73
1356
Toplu bilgi iin bkz., Kprl a.g.m., s.1-9.
1357
Aknerli Grigor, s.31.
1358
Hsrev perviz taht niin-i Fars olduuyla Behramn galebe-i nfuzunu kesre mecburiyet grerek
istisaline kyam etdi. Ve tarafeyn cem etdii asakir ile Nehrvan kurbunda yekdierine telaki ederek
Hsrev perviz mnhezim ve Behram askeri galib oldu. Ve Hsrev perviz doru Medayine ricatle
pederini Behram iclas eder mutalaasyla bir yay kirii ile zindanda boub bir mikdar asakir ile Frat
geerek hudud- Rumiyeye ve imparator Morise iltica eyledi ve taht- saltanata Behram ubin clus
etdi (Sleyman Hsn Paa, Tarih-i lem, s.183.).
1359
nalck, a.g.m., s.91 n.
307



sylemektedir.
1360
Baz kaynaklarda emirlerin de boynu vurulmak suretiyle
yani kan dklerek ldrlmesinin rsvalk olduu zikredilmektedir.
1361

Orta Asya Trk devletlerinde, hanedan yelerinin idam, ar bir su
ilemedikleri yani taht iddiacs olarak ortaya kp isyan etmedikleri takdirde
doru grlmemitir.
1362
Bu durum Byk Seluklu Devletinde de byle
olmu
1363
, brahim Ynal
1364
ve Kavurt
1365
gibi hanedan yeleri, mevcut
Sultana kar fiili hareketleri sonrasnda idam cezasna arptrlmtr.




1360
Jean-Paul Roux, Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul 1999., s.75.
1361
en-Nesev, s.149. (Bununla beraber klla ldrlmek suretiyle yani kan dklerek ldrlmenin
daha erefli bir lm ekli olduuna dair kaytlar da mevcuttur. Mesela 576 ylnda Valentinosun
bakanlndaki Bizans elisiyle mzakere yapan Trk ad, Bizans Gktrklerin dman olan Juan-
juanlar (Avar) himaye etmekle ve kllanarak deil, atlarn ayaklar altnda karnca gibi ezilerek
ldrlmeyi hak eden bu kavme barnacak yer vermekle sulamtr (Saadettin Gme, Kk Trk
Tarihi, Ankara 1997., s.25.; Taal, Gk-Trkler I, s.33.; Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.102.)
Seluklu devleti dneminde de buna benzer bir rnek vardr. 1063 ylnda Alp Arslann nce azledip
daha sonra srgn ettii vezir Amdl-mlk Kndrnin boularak ldrlmesini, yedi gn kalenin
kapsna aslmasn emretmi ve infaz iin merkezden iki gulm gndermitir. Buna karlk Amdl-
mlk Kndr boularak ldrlmeyi kendisine yaktrmam ve gulmlara: Ben ne ayyr, ne de
hrszm ki boulaym, kl benim iin daha iyidir. O, gnahlarm siler. nk kl ile ldrlen
kimse ehid olur. demek suretiyle kannn aktlarak ldrlmesini istemi ve infaz bu ekilde
gerekletirilmitir. Kndr, ldrlmesinden yeni vezir Nizml-mlk sorumlu tutmutur. Ona
gre Nizml-mlk, vezir ldrtmek gibi kt bir bidat karm ve hkmdarlara kt bir yol
gstermitir (bnl-Esr, VIII, s.364-365., (Trke terc., X, s.45-46.); el-Bundr, s.28-29.; Sbt
bnl-Cevz, s.128-129.; Hndmr, Dstrl-Vzer, (Ner. Sad Nefs), Tahran 2535., s.149.;
Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, s., 431.; Ahmed bin Mahmd, I, s.53.)
1362
in kaynaklar, Trklerde her trl isyann cezasnn lm olduunu yazarlar (Taal, Gk-
Trkler I, s.98, 112.). Moollarda ise hanedan yelerinin, dorudan tahta kar bir harekette
bulunmalarna ramen, bu teebbse ortak olanlar idam edildii halde, hanedan yesi olanlarn
ldrlmediklerine dair rnekler vardr. Mesela Mngkeye kar harekete girien iremn ve
Gazana kar isyan eden Alafrenk, su ortaklar katledildii halde ldrlmemilerdir (Spuler, a.g.e.,
s.57, 117.; Ebul-Ferec, II, 457.; Mumcu, a.g.e., s.188.).
1363
Byk Seluklu ve Trkiye Seluklularnda siyaseten katl vakalar hakknda toplu bilgi iin bkz.,
Feda amil Ark, Trkiye Seluklu Devletinde Siyaseten Katl (1075-1243), Belleten, LXIII/236,
s.43-93.
1364
Turul Beye kar ayaklanan brahim Ynal, 1059 ylnda Rey civarnda yaplan savata yenilmi
ve yay kirii ile bodurulmak suretiyle idam edilmitir. Bu savata ele geen ve Ynaln kardei
Ertan oullar olan Ahmed ve Mehmed de ayn akbete maruz kalmlardr (bnl-Esr, VIII,
s.345., (Trke terc., IX, s.489.); el-Bundr, s.14.; er-Rvend, s.107., (Trke terc., I, s.106.); el-
Hseyn, s.14; Ebul-Ferec, I, s.313.; en-Nveyr, XXVI, s.296.)
1365
Kavurt nce kardei Alp Arslana kar iki defa ayaklanm, ilkinde Alp Arslan tarafndan
affedilmi, ikincide ise Alp Arslan uzun mddet megul etmekle beraber bertaraf edilmesi mmkn
olmamtr. Melikhn tahta gemesi zerine Kirman meliki olan Kavurt tekrar harekete gemitir.
308



Trkiye Seluklularndan itibaren ise yeni bir uygulama, suu sabit
olmadan, srf taht iin rakip tekil ettii gerekesiyle hanedan yelerinin
ldrlmesi uygulamas balamtr
1366
. 1116da Trkiye Seluklu tahtna
kan I. Mesd, daha nce gzlerine mil ekilen, ancak tam olarak kr
olmad anlalan (Melikh) ahin-ah yay kirii ile bodurtmutur.
1367

Sultan I. Mesdun olu olan Sultan II. Kl Arslan da tahta getikten sonra,
kendisine kar herhangi bir saltanat mcadelesine girimedii halde kardei
Devlet (Dolat)i bodurtmutur (1155).
1368
Ayn hkmdar daha sonra da taht
mcadelesine giren en kk kardei ahin-ahn yannda bulunan
oullarndan birisini klla ldrlm ve paralanan cesedini de yaktrarak
babasna gnderilmitir. Bu ikinci idamda teamln dna klmas, yani bu
ehzadenin yay kirii ile boularak deil klla ldrlm ve dolaysyla
kannn aktlm olmas ilgintir.
1369

II. Gyseddin Keyhsrev dneminde ise hanedan azasnn idamnda
rneine az rastlanr bir uygulamaya tesadf edilmektedir. Nitekim Ald-dn
Keykubadn 1237de lm zerine veliahd olarak atanan zzd-dn Kl
Arslan bertaraf ederek Trkiye Seluklu Devleti hkmdar olan Sultan II.




Reyi ele geirip kendi Sultanln ilan etmek isteyen Kavurt, 1073 tarihinde Hemedan civarnda
yaplan savata yenilmi ve kendi yaynn kiriiyle bodurulmutur (bnl-Esr, VIII, s.396, (Trke
terc., X, s.82.); el-Bundr, s.49.; el-Hseyn, s.40.; Sbt bnl-Cevz, s.263.; Ahmed bin Mahmd, I,
s.120.; Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Tarih-i Gzde, s.433.) er-Rvend, Kavurtun zehirlendiini
kaydediyor (Rvend, s.127., (Trke terc., I, s.125.)
1366
Trk hukuk tarihine siyaseten katl adyla geen ve Osmanl Devletinde Fatih Kanunnamesiyle
yazl hukuk kural haline getirilen bu uygulamada da hanedan yelerinin idamnda yay kiriinin
kullanld grlmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz, Mehmet Akman, Osmanl Devletinde Karde
Katli, stanbul, 1997; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, 1985; Halil
nalck, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, ASBFD,
XIV, Mart 1959.; Abdulkadir zcan, Fatihin Tekilt Kanunnamesi ve Nizam- Alem in Karde
Katli Meselesi, EFTD, Say.33, stanbul, 1982, s.7-57.
1367
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.160.; Kesik, a.g.e., s.34.
1368
Grigor Kl Arslann kendisinden daha gl olan Dolatn Sultanlna raz olmadn
zannedip korktuunu ve bu yzden onu bir ziyafet ve sarholuk esnasnda bodurttu. demektedir
(Papaz Grigorun Zeyli, s.313.)
1369
Ebul-Ferec, II, s.410.
309



Gyseddin Keyhsrev, tahta ktktan bir sre sonra babasnn veliahd
olarak atad vey kardei zzd-dn Kl Arslan, onun kardei Rkneddini
ve bu iki ehzadenin annesi Eyyb hkmdar Melik Adilin kz Gziye
Hatunu yay kirii ile bodurmak suretiyle idam ettirmitir.
1370

Sultan Rknedin Kl Arslann da 1266 ylnda Moollar tarafndan
ayn ekilde ldrld bilinmektedir. Sultan, Mool emirleriyle beraber
bulunduu bir srada Sultann kemerinde asl olan ve usta sanatkrlarn her
diyardan Sultana hediye olarak getirdikleri birka bak Mool Emirlerinin
dikkatini ekmi, bu baklara bakmak iin knlarndan karmlardr. Mool
Emirleri bu baklara sadece bakmakla kalmam, onlar kullanarak Sultan
sktrmlar ve Pervne Mundd-dn Sleymana iftira atp tuzak kurmaya
alanlar teslim etmesini istemilerdir. Ardndan Sultan zehirlemek
suretiyle perian bir hale koymular ve bir sre sonra da yay kirii ile bomak
suretiyle ldrmlerdir.
1371


b) Kl
Baz melliflerin, ran'n efsanev hkmdar Cemd tarafndan icat
edildiini syledikleri kl
1372
, Trklerin ok ve yaydan sonra kullandklar en




1370
Mool istilas karsnda ittifak tesis etmek isteyen Ald-dn Keykubd, Eyyblerle iyi ilikiler
kurmak amacyla el-Melikl-dilin kz, el-Melikl-Erefin ise hemiresi olan Gziye Hatun ile
evlenmiti (bn Bb, s.295 vd.; Ebul-Ferec, II, s.505.; bn Kesr, XIII, s.146.; Mneccimba, s.45.en-
Nveyr, XXIX, s.137.; ed-Devdr, VII, s.279.; Cenb, s.18.). Ancak Sultan II. Gyseddin
Keyhsrev, tahta ktktan bir sre sonra babasnn veliahd olarak atad vey kardeleri zzd-dn
Kl Arslan ve Rknd-dni ve bu iki ehzadenin annesi Eyyb hkmdar Gziye Hatunu yay
kirii ile bodurmak suretiyle idam ettirdi. bn Bb, ehzadelerin akbetiyle ilgili kesin bilgi
vermemektedir. Mellifin verdii bilgiye gre ehzadelerin ldrlmesi iin grevlendirilen Atabey
Armaanah, iyi ve hayrl bir kimse olduundan ehzadelerin katli emrine uymad. Bazlarna gre
onlarn yerine iki gulmn ldrlerek Sultan o konuda ikna etti. Bazlarna gre ise emri uygulad
ve melikleri ldrd. (bn Bb, s.472-473..)
1371
bn Bb, s.647-649.; Kaymaz, Pervne, s.121.
1372
Fahr-i Mdebbir, s.258.; mer Hayym, Nevrznme, s.34.
310



nemli silahtr. Trkenin en eski dnemlerinden itibaren ayn adla anlan bu
silah
1373
, slm dnemde Farsa t (-) ve emr (---); Arapa seyf
(---) ve hsm ('-=) gibi adlarla da zikredilmitir.
1374

Bahaeddin gel, Hun, Avar, Gktrk, Volga Bulgarlar, Moollar gibi
belli bal kltr evrelerinde ele geen buluntular zerinde yapt
aratrmalar sonucunda, kendine has yap zellikleri, slup ve motife sahip
olan bir Trk kl tipinin var olduunu ortaya koymutur. Ona gre,
Ortazaman Trk devletlerinin beka ve yaylnda byk bir rol oynayan ve
sonradan Japonyaya da yaylan Trk klcnn menei Altaytr. Zira Uzak ve
Yakn Dou kltrlerinde bu klcn gelimi veya iptidai bir ekline
rastlanamamtr. Buna karlk Hunlarn ve atalarnn yaadklar Ordos
civarnda bulunmu ok eski Ordos bronz satrlar, Trk klcnn protipleri
olabilir. Kvrmnn i ksm keskin olan bak vs. pek oktur. Ordosda
bulunan kl mahfazalar sonraki Trk kllarnnkine ok benzemektedir.
Bilhassa baz stellerdeki kl tipleri ve bu kllarn asl, Hun dneminin
tannm bir aletidir. Zira steldeki adamn Hun meneli olduu katidir. inde
bu tip kl yoktur. Steldeki klcn kabzas Turfan-Uygur kllarnnkiyle
mukayese edilebilir.
1375
Bunlarn dnda Berel, Koksa, Yako-Nur, Katanda,
Kudrge ve Srotski kurganlarnda da eski Trk kllarna dair rneklere
tesadf edilmektedir. Klasik Trk klcnn prototipi saylan en eski eri kllar,
Altaylardaki M. II-I. yzyllara tarihlenen Kudrge ve Katanda
kurganlarndan kmtr. Bu tr kllarn son rnekleri ise Trklerin slam




1373
Reat Gen, Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay., Ankara 1994.,
s.288-289.
1374
Ferheng-i Ziy, I, s.631., II, s.1327.; Nebi Bozkurt, Kl, DA, XXV, Ankara 2002., s.405-406.
1375
Bahaeddin gel, Trk Klcnn Menei ve Tekml, DTCFD, VI/5, (1948)., s.431-460.
311



dinine girdikleri Karahanllarn kurulu ve ykseli dnemlerine ait olduu
tahmin edilen Srotski kurgannda bulunmutur.
1376

Ortaa slam leminde mehur olan Trk kllarnn genel olarak
kabzaya yakn ksmnn dz, uca yakn ksmnn ise hafif kavisli olduu
grlmektedir. Baz yazarlar eri kllarn ilk defa Trkler tarafndan
yapldn belirtmilerdir.
1377
Eri klcn en byk zellii, darbe esnasnda
btn gcn uca yakn ksmdaki kaviste toplanmas, bylece klcnn kesici
gcnn yksek olmasdr. Dier bir fark ise dz kllarn iki, eri kllarn
ise bir tarafnn keskin olmasdr. Eri kllarda, ar ve kullanm daha ok
bilek gcne dayanan dz kllarn aksine bilein hareketi nem kazanr.
Dolaysyla bu tr klc kullanmak zel bir talim ve ustalk ister. Kl
almasn bilmeyenler onu ok abuk krabilirler.
1378
u halde bu tr kllarn
hem yapm hem de kullanm kendine has bir mahareti gerektirmektedir.
Trklerin bu kllarla hret bulmas da yapm ve kullanm konusundaki
baarlarnn bir gstergesidir.
Trk kllarnn dier bir zellii de ince yapl olmalardr. Avrupa
Hunlarnn sanatnda madeni ince levhalarn aa veya maden zerine
kapland, zellikle balksrt motifler revata olduu grlmektedir. Birbirini
dzenli alar ile kesen nlarn meydana getirdii levhalara ok rastlanr.
1379

Altay, Dou Ural ve Orta Asyadan Gney Rusya ve Ukrayna steplerinden




1376
gel, a.g.m., s.431 vd.; Ayn yazar, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.61, 159, 301 ve
muhtelif yerler; Nebi Bozkurt, Kl, s.406.
1377
Gumilv, Hazar evresinde Bin Yl, s.113.; ayn yazar, Muhayyel Hkmdarln zinde,
(ev. Ahsen Batur), stanbul 2002., s.51.
1378
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, MEB Yay., stanbul
1993., s.257-258.; Nebi Bozkurt, Kl, s.406-407.
1379
gel, a.g.m., s.433
312



Orta Avrupaya kadar uzanan sahada tannan bu kllar, ayn devreye
rastlayan Cermen kllarndan levhasnn daha dar olmasyla ayrlr.
1380

Trklerin svarilik icab uzun kl kullanmalar veya uzun klcn
savalardaki stnln gstermeleri de zerinde durulmas gereken bir
konudur. Ksa kllarn yaya muharebeleri iin uygun olmakla beraber
svariler iin pek kullanl olmayaca malumdur. Dolaysyla Trk svarileri
ksa kltan farkl olarak uzun kllar kullanmlardr ki bu kllar
muharebelerdeki baarlarn artrmtr. Hatta biraz ileride bahsedeceimiz
indeki silah reformu srasnda Trk sava taktii, svarileri ve silahlarn
rnek alan inliler, atl savaa uygun bu uzun kllar kullanmaya
balamlardr.
1381
Bununla beraber Hunlarda ve dier Trk devletlerinde
kk kllarn da kullanldna dair kaytlar bulunmaktadr.
1382

Klcn, gs gse savalar srasnda kullanlan silahlarn banda
geldii ve rzgrl havalarda hedefini armas muhtemel ok ve mzrak gibi
silahlara nazaran daha kullanl olduu malumdur
1383
. Bu bakmdan
savalarn en fazla tercih ettikleri silahn kl olduu phesizdir. Bu
cmleden olmak zere Trkiye Seluklu ordusunda da kl kullanldna dair
birok kayda rastlamak mmkndr. Ancak dneme ait kaytlardan hareketle,
Trkiye Seluklular tarafndan kullanlan kllarn eitleri ve zellikleri
hakknda bilgi edinmek olduka zordur. Zira muasr kaynaklarda sadece
Hind
1384
, Yemen
1385
ve Polad
1386
kllarndan bahsedilmi, bunlarn dnda
hibir kl eidi zikredilmemitir.




1380
erif Batav, Avrupa Hunlar, Trkler, I., Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, s.882.
1381
Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s.113
1382
Lajos Ligeti, Asya Hunlar, Attila ve Hunlar, s.43.
1383
Mnyetl-Guzt, s.65-66.; Zeydan, I, s. 260.; etin, a.g.t., s.260.
1384
bn Bb, s.234, 291, 323, 339, 381, 393.; Eflk, s.II, s.1027.
1385
bn Bb, s.291.
1386
Eflk, s.II, s.693, 768.
313



Kaynaklarda geen ifadelerden Trkiye Seluklularnda emrger
('---) ve seyyf ('--) ad verilen kl ustalarnn olduu
bilinmektedir
1387
. Dneme ait sikkelerde
1388
ve baz minyatrlerde svarilerin
uzun ve eri kllaryla resmedildii grlmektedir.
1389
Bunun dnda eitli
kabartmalarda da kll savalar resmedilmitir. Bu kabartmalarda
bellerinde kvrk kllar bulunan askerler dikkat ekicidir.
1390
Baz yazarlar da
Seluklularn Hallara kar kullandklar enli kllarn, valyelerin ince
kllar karsndaki teknik stnlne iaret etmilerdir.
1391

Ortaa slm leminde iyi bir klcn elii, yap ve teknik zellikleri,
hafiflii, boyu, alt ve st ksmlarnn dzgnl, sesi, hatta kokusuyla bile
ayrt edilebilecei bilinmektedir
1392
. Bu dnemde en iyi kllarn Hint
demirinden yapld ve bu kllarn ok deerli olduu anlalmaktadr.
1393

Mhenned (--+-), Hind (--), Hinduvn (--) gibi adlarla anlan ve
zelliklerine gre deiik isimleri olan bu Hint kllarna sahip olmak, iftihar
vesilesi saylmaktadr.
1394
Nitekim bu dneme ait kaynaklarda Hint kllar en
deerli hediyeler arasnda saylm, sanat ve edebiyat eserlerinde eitli




1387
Eflk, II, 1023.; Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, s.160.
1388
smil Glib, a.g.e., s.9,
1389
David Nicolle, Saljuq Arms and Armour in Art and Literature, The Art of the Saljuqs in Iran
and Anatolia, (Ed. R. Hillenbrand, Costa Mesa), California 1994, s.247-256; Nureddin Sevin, On
Asrlk Trk Kyafeti Tarihine Bir Bak, stanbul 1973., s.38.; Ssl, a.g.e., 18, 23, 26. (resim 3, 4,
13, 19). Tamara Talbot Rice da Trkiye Seluklu kllarnn Ortaada mehur eri Trk kllarna
benzer bir yapda olduklarn, iki farkl kl izimiyle gstermektedir (Tamara Talbot Rice, The
Seljuks in Asia Minor, (Ancient Peoples and Places Series. XX). (Ed. Glyn Daniel), (Published by
Thames and Hudson) London, 1961., s.82.
1390
Ssl, a.g.e., s.129. (resim 202)
1391
Gumilv, Hazar evresinde Bin Yl, s.338.
1392
Mnyetl-Guzt, s.72, 73.; Abdulhalk Bakr, Ortaa slm Dnyasnda Madencilik ve
Maden Sanat, Ankara 2002, s.390, 400.
1393
Fahr-i Mdebbir, s.258.;
1394
Fahr-i Mdebbir, s.258-260.; mer Hayym, s.36.; Ali Mazaher, Ortaada Mslmanlarn
Yaaylar, (ev. Bahriye ok), stanbul 1972., s.343.; Nebi Bozkurt, Kl, s.406.
314



ekillerde Hint kllarndan szedilmitir.
1395
Hint kllarnn da farkl eitleri
bulunmaktadr
1396
.
Kaynaklar Yemen kllarndan da vgyle bahsetmilerdir.
Kaynaklardan anlald kadaryla Yemen kllarnn demirinde beyaz, kzl
veya yeil benekler bulunmaktadr. Kabzann ortas ba taraflardan daha
incedir. Yemen kllarnn ortas ukurlu bir eidi vardr ki bunlara syf-i
mahfre denir. Klcn yzeyinde bulunan ukur, yuvarlak bir ee ile yaplr.
Bazlar drtgen eklinde oymaldr. Dier baz kllarda ise dzensiz oyuklar
bulunur. Dal resimlerini havi olmayan Yemen klc ok azdr. Dallardan
baka bu kllar zerinde naklar, resimler ve yazlar bulunur. Yemen
kllar, daha ok yumuak eyleri kesmeye yarayp sert eyler iin kullanl
deildir
1397
. Bu kllarn da muhtelif zelliklerine gre birok eidi
mevcuttur
1398
.
Kllaryla mehur dier bir ehrin de Dmak olduu ve Dmak
kllarn Ortaa slm leminin en rabet gren kllarndan biri olduu
anlalmaktadr
1399
. Bilindii kadaryla Dmaktaki ilk silah imalathaneleri,
Roma mparatoru Diocltien (275/313) zamanna rastlar. Blgede karlan
silah yapmna elverili cevher dolaysyla gelien ve ne kavuan silah
imalt, amn Timurun istilasna uramas ve buradaki ustalar da yannda




1395
el-Muzaffer bin Seyyid Zencannin sylemi olduu kasidede yle denmektedir. Bir neter
cerihas, knndan syrlm yirmi bin Hind demirinden mamul kllarn azlarn krletti. (el-
Hseyn, s.82.; Buna benzer kaytlar iin bkz., er-Rvend, s.138, 303., (Trke terc., I., 134.; II.,
s.288.); el-Bundr, s.204.; bn Kesr, IV, 371, 373; X, 191; XI, s.253.; Cveyn, II, s.344.; bn Bb,
s.105, 291, 323, 339, 381; en-Nesev, s.120-121.; Mnyetl-Guzt, s.69, 71, 155.)
1396
Bakr, a.g.e., s.385-386.
1397
Fahr-i Mdebbir, s.258.; mer Hayym, s.36-37.; Mnyetl-Guzt, s.67-70, 285.; Zeydan,, I,
s.258.; Mazaher, a.g.e., s.316.
1398
Bakr, a.g.e., s.381 vd.
1399
mer Hayym, s.36.; Mnyetl-Guzt, s.72, 141.
315



Semerkanda gtrmesi sonucu byk bir kntye uramtr.
1400
Kl imal
edilen yere klhane veya Dmakn bu konudaki hretinden dolay
Dmkhne denmesi de kayda deerdir.
1401

Bunlarn dnda Krgz kllarnn da en ok rabet edilen silahlar
arasnda olduu sylenebilir. Nitekim baz kaynaklar, Ortaa Mslman
Trk leminde en iyi eliin Krgzlarda mevcut olduunu, elik ileyen Hint,
Arap ve ran ustalarnn srarla Krgz eliklerini talep ettiklerini bildirmilerdir.
Baz kaynaklarda Fergana demiri/elii olarak da adlandrlan bu madenin
zellii yumuak olmas, istenen eklin kolayca verilebilmesidir.
1402
Krgz
eliinin uluslar aras ticaretteki yerine dikkat eken baz aratrmaclar,
Krgz lkesinden Turfana kadar uzayan ve Bat ve Dou Trk illerinden
ine giden ana ticaret yolunun kuzeye uzanan bir kolunu tekil eden kervan
yoluna, elik yolu adn vermilerdir.
1403

Baz kaynaklarda da Nahcivan demiri
1404
ve Azerbaycan kllaryla
ilgili bilgiye rastlanr.
1405
Dier kllardan ayr olarak zikredilmesi, bu kllarn
da kendine has zellikleriyle dnemin mehur kllar arasnda olduu




1400
1816da Halebde bulunan ngiliz memuru J. Barker, am eliklerini Kirmn Taban, Lahor Kara
Horasan, Lahor, Dii Taban, Erkek Taban, stanbul Elifi, Eski am, Beyaz Horasan, Sar Hind, Kum
Hind olmak zere on eide ayrmtr. Rus aratrmac Andsov ve Butenievde ise bu say ve isimler
daha deiiktir. Dmak kllar ve silah sanayii hakknda toplu bilgi iin bkz., Nejat Eralp, Tarih
Boyunca Trk Toplumunda Silah Kavram ve Osmanl mparatorluunda Kullanlan Silahlar,
TTK Yay. Ankara, 1993.; Zeydan, I, s.258.
1401
Nebi Bozkurt, Kl, s.407.
1402
bn Havkal, Sret el-Arz, s.506dan nakleden Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre
Trkler ve Trk lkeleri, s.241.
1403
Cevdet Gkalp, Kaynaklara Gre Orta Asyann nemli Ticar ve Asker Yollar (MS.552-
999), Ankara 1973., s.196.
1404
Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnamesi: stanbul, 1. Cilt 2. Kitap, (Haz. Seyit Ali
Kahraman-Ycel Dal), YKY, stanbul 2003., s.572.
1405
Mazaher, a.g.e., s.316.
316



eklinde yorumlanabilir. Kafkasyann ihra mallar arasnda gsterdikleri
Azerbaycan kllarnn drt adedi 1 dinard
1406
.
Ortaa Mslman Trk leminde bunlarn dnda Sleymaniye,
blle (Irak), Basra, Kirman, Kum, Horasan, Gazne, Isfahan, Kahire (Msr),
Tuleytula (Toledo), biliye (Sevilla) ve Grnata (Granada) kllarnn da
mehur olduu anlalmaktadr. Kaynaklarda ayrca Kal, Nasb, Mirrh,
Selmn, Mvellid, Bahr, Hanf, Nerm hen, in, Rus, Hazer, Rm,
Freng, Sleymn, h, Al, Kemr, Kabr, Msr ve Karacur denilen
kl eitlerinden bahsedilmektedir. Bu kl eitlerinin de kendi ilerinde
yap ve teknik zelliklerine gre farkl isimler aldklar anlalmaktadr.
1407


c) Mzrak
Kaynaklarda sng
1408
, karg, mzrak, nze, harbe, cda, gnder
1409
,
sta
1410
gibi isimlerle zikredilen
1411
ve drtmek, saplamak veya frlatmak




1406
Anlald kadaryla Bulgarlar bu kllar alarak defalarca su veriyor ve kunduz derisi
karlnda Visulara (Veysuva) satyorlard. Visular da bu kllar Karanlklar Denizine bakan
komu lkelere gtrerek tanesini bir samur derisine veriyorlard. Orann insanlar ise bu kllar
Karanlklar Denizine atarak da gibi balklar karyorlard (een, slm Corafyaclarna Gre
Trkler ve Trk lkeleri, s.181.; A. Yu. Yakubovskiy, Altn Orda ve k, (ev. Hasan Eren),
Kltr Bak. Yay., Ankara 1976., s.8.)
1407
Bu kl eitleri ve zellikleri iin bkz., Fahr-i Mdebbir, s.258, 260.; mer Hayym, s.36-37.;
Mnyetl-Guzat, s.67-72, 141, 146, 155, 169, 171, 211, 245, 285.; Marco Polo Seyahatnamesi, I,
s.32.; Bakr, a.g.e., s.379-395.
1408
Reat Gen, Sng, Trk Ansiklopedisi, XXX., Ankara 1981, s.136.; Ayn yazar, Kagarl
Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, s.290.
1409
Cdann Moolca, gnderin ise Rumca bir kelime olduu tahmin edilmektedir (Faruk Smer,
Ouzlara Ait Destan Mahiyette Eserler, A DTCFD, XVII/3-4 (1959)., s.433.; Ayn yazar,
Ouzlar, s.392.)
1410
Kutadgu Biligde (KB, b. 77, 3840, 4892, 4895, 5679.) rastladmz sta kelimesi, gnmz
Trkesine mzrak olarak evrilmekle beraber, baka hibir kaynakta gememektedir (Reat Gen,
sta kelimesinin, cdann farkl bir sylenii olabilecei ihtimaline dikkat ekmitir (Gen,
Karahanl Devlet Tekilt, s.228 n.).
1411
Mzrak, nze ve harbe kelimelerine ne ilk dnem kaynaklar ve kitabelerde ne de Dvnda
rastlanmaz. Ayn ekilde cda, gnder ve Trke olmasna ramen karg kelimeleri de bu
317



suretiyle kullanlan mzrak da Trkiye Seluklu ordusunda kullanlan
silahlardan biridir
1412
.
Mzraklarn genellikle kam veya muhtelif aalardan yapld
anlalmaktadr. el-Chiz, Hariclerin mzrann kargs (burada muhtemelen
mzran ucunda bulunan ve dmana saplanan ksmdan yani mzrak
temreninden veya baakndan bahsedilmektedir) uzun ve ii dolu olduu
halde Trk mzrann kargs ksa ve ii botur. i bo ve ksa kargl
mzraklar daha iyi saplanr, tamalar da hafiftir demektedir
1413
. Memlk
dnemi kaynaklarndan olan Mnyetl-Guztda ise iyi sngnn, kaln, etli
ve kabuu yumuak olup sert ve kat olanlarn yamur veya gneten
olumsuz etkilenecei, sngnn yuvarlak, ortas salam, ucu ok ince
olmayan, ne uzun ne ksa olannn tercih edilmesi gerektii zikredilmektedir.
Eserde ayrca sng malzemesinin iyi cins olmas, boumlar yuvarlak ve
olgunlam kamtan yaplmas, budak ve ukur yerlerin olmamas, zerinde
bak izinin bulunmamas ve snglerin on bir arndan fazla olmamas
gerektii sylenmektedir
1414
.
Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda, mzraklar ve bunlarn yap
teknik zellikleri ve eitlerine dair ok az bilgi bulunmaktadr. bn Bb, I.
zzd-dn Keykvus ve IV. Rknd-dn Kl Arslann hasletlerini sayarken,
hzl ata binmede ve mzrak kullanmada ustalklarna da dikkat ekmitir.
1415

Baka bir kaytta da Sultan II. Gyseddin Keyhsrevin Meyyafarikin seferi
srasnda elinde hatt mzrak (nze-i hatt) olan bir svariden




kaynaklarda gememektedir. Ancak bata Dede Korkut Destanlar olmak zere birok kaynakta
mzrak, karg, cda ve gnder kelimelerinin beraber kullanld grlmektedir.
1412
bn Bb, s.73, 107, 108, 135, 166, 196, 277 ve muhtelif yerler; Papaz Grigorun Zeyli, s.303,
Willermus, s.53.; Kesik, a.g.e., s.124.
1413
el-Chiz, s.70.
1414
Mnyetl-Guzt, s.62-63..; ayrca bkz., etin, a.g.t., s.259.
1415
bn Bb, s.127, 641.
318



bahsedilmitir.
1416
Hatt mzraa, Byk Seluklu Sultan Sancar dnemine
ait bir kaytta da tesadf edilmektedir
1417
. Hatt mzran (nze-i hatt),
Bahreyn Denizinde bir liman olan Hattta yaplan bir mzrak eidi olduu
anlalmaktadr. Kaynaklarn verdii bilgiye gre demiri Hindistandan
getirilen bu mzraklar, dnemin mehur sava aletlerinden saylmaktadr.
1418

Kaynaklarda ismi geen dier bir mzrak eidi de drbtr.
Esasen uzak ol anlamna gelen drb, alaylar idare eden ve halk
uzaklatran memurlara ve bu memurlarn ellerindeki denee denilmektedir.
Bununla beraber drbn altn ve elmaslarla ssl, ucu atall bir mzrak
olduu, hkmdarn nnde gtrld ve onu grenlerin yoldan
uzaklatklar da kaydedilmitir.
1419
Nitekim Ald-dn Keykubdn tahta
oturmak zere at stnde saraya doru ilerledii srada yannda bulunan be
yz serhengin dier silahlarla birlikte drb tadklar ve Sultana yol
atklar bilinmektedir.
1420

Dneme ait minyatr ve ta kabartmalarda da mzrakl figrler dikkat
ekicidir.
1421
Bunlardan birinde sa elinde kl tutan sava, sol elinde ise
ucuna kurdela sarlm mzrak (batrak) tutmaktadr.
1422
Baka bir minyatrde
de svari giyimleri ierisinde batrak tutan bir sava resmedilmitir. Ayn
figrde bu savann yannda bulunan iki svarinin de ellerinde kalkan ve
karglar vardr.
1423
Bunlarn dnda kargl ve batrakl askerlerin resmedildii




1416
bn Bb, s. 507.
1417
el-Bundr, s.149.
1418
Fahr-i Mdebbir, s.261.; Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Nzhetl-Kulb, s.245.; Mazaher,
a.g.e., s.316.; Uzunarl, Medhal, s.56.; Ferheng-i Ziy, III., s.1937.
1419
Fahr-i Mdebbir, s.260.; Ferheng-i Ziy, II, s.953.
1420
bn Bb, s.216.
1421
Ssl, a.g.e., s.30 (resim 24)
1422
Ssl, a.g.e., s.23 (resim 13, 76)
1423
Ssl, a.g.e., s.34 (resim 33)
319



birok minyatrler
1424
ve kabartmalar mevcuttur.
1425
Trkiye Seluklu
sultanlarna ait sikkelerde de mzrakl svari tasvirlerine rastlanmaktadr.
1426

bn Bb bir harp oyunu olduu anlalan mzrak oyunundan (nze bz/ --
'-) da bahsetmektedir.
Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda yeralan mzrakla ilgili kaytlar
bunlardr. Bunlarn dnda Ortaa Mslma Trk leminde demir
snglerden ve bu sngleri dorultmada kullanlan yagu adl bir aletin
1427
,
hit ad verilen ve ortasnda ipten rl bir halka olup bu halkann orta
parmaa geirilmesi suretiyle savalar tarafndan kullanlan kk
mzran
1428
, il denilen savalarn birka tanesini ellerine alarak teker
teker frlattklar ucu iki veya dilli ksa mzraklarn
1429
, av iin kullanlan
1430

tirad veya mitrad
1431
ve engelli mzraklarn mevcut olduu bilinmektedir.
Bu engelli mzraklarn, svarileri attan drmek iin kullanld
anlalmaktadr
1432
. Baz Mslman Trk devletlerinde zehirli mzraklarn
(harbe-i zehrgn) da mevcut olduu bilinmektedir
1433
. Mnyetl-Guztta
mzrak/sng yapm, eitleri, tutu ekilleri, nasl kullanld, renkleri, iyi ve




1424
Ssl, a.g.e., s.30, 61, 62 (resim 24, 25, 76, 77, 78, 79)
1425
Ssl, a.g.e., s.119-122 (resim 185, 186, 189, 190)
1426
Mesela II. Kl Arslan ve onun lkeyi taksim ettii meliklerden Kayser ahn bastrd sikkeler
bu ekildedir (smil Glib, a.g.e., s.5, 11.)
1427
Mukaddimetl-Edeb, s.43, 65; 46, 205.
1428
Fahr-i Mdebbir, s.260.; Ferheng-i Ziy, III, 1853.
1429
Fahr-i Mdebbir, ayn yer.; Ferheng-i Ziy, II, s.1321.
1430
Hasan Enver, s.145.
1431
Beyhak, s.271, 657.; Nuholu, a.g.t., s.341.
1432
Grousset, a.g.e., s.220.; Bertold Spuler, ran Moollar, (ev. Cemal Kprl), TTK Yay.,
Ankara 1987., s.446.
1433
Seluklular ile Gazneliler arasnda yaplan Dandanakan muharebesinde de Gazneli Sultan
Mesdun, kendisine saldrlanlar zehirli bir harbe (harbe-i zehrgn) ile karlad kaydedilmektedir.
Beyhak, s.624.; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I (Kurulu Devri),
s.338.; Nuholu, a.g.t., s.341.
320



kt snglerin zellikleri gibi konularda olduka geni malumat
bulunmaktadr
1434
.

d) Grz
Eski alardan beri birok toplum tarafndan kullanlm olan grzn,
Trke karl topuzdur.
1435
Ortaa Mslman Trk devletlerinde debbs
(-) ve amd (-=) kelimeleri de kullanlmtr ki baz yazarlar topuz
kelimesinin debbsdan bozulma olduunu sylerler.
1436
Ucunda maden bir
topuz olan ve sap aa veya madenden yaplan bu vurucu silahn etkisini
artrmak zere topuz ksmnda birka cm uzunluunda ivi veya kntlar
bulunanlar da vardr.
Trkiye Seluklu ordusunda da grz kullanldna dair birok kayt
vardr.
1437
Kaynaklardaki ifadelere gre grz, piyadelerin ellerinde veya
bellerine asl olarak, svarilerin ise eyerlerine bal olarak tanmakta, yeri
geldiinde omuza alnmakta ve kullanlmaktadr.
1438
I. Gyseddin
Keyhsrevin Bizansla yapt ve ehit dt savata (1211) omuzunda
dmanlarn cann alan fil arlnda bir grz bulunduu zikredilmitir.
1439

Ayn ekilde Ald-dn Keykubdn Khta kuatmas srasnda (1226)
Seluklu grzleri kz bana (grzh-yi gavsr) benzetilmitir.
1440
Ald-dn




1434
Geni bilgi iin bkz., Mnyetl-Guzt, s.16-65.
1435
bni Mhenn Lgati, s.26.; Ahmet Vefik Paa, Lehe-i Osman, (Haz. Recep Toparl), TDK,
Ankara 2000.; s.384. (Topuz, Osmanl Devleti dneminde de bozdoan adyla bilinmektedir. Bu isim,
topuzun yrtc bir ku olan bozdoann kafasna benzetilmesinden dolay verilmitir (Mehmet Zeki
Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, MEB Yay., stanbul 1993., s.689-690.)
1436
Ferheng-i Ziy, II, s.858.
1437
bn Bb, s.73, 97, 135, 145, 165, 196 ve muhtelif yerler.; Mateos, s.251.
1438
bn Bb, s.135, 196.
1439
bn Bb, s.108.
1440
bn Bb, s.277.
321



Keykubdn tahta oturmak zere at stnde saraya doru ilerledii srada
yannda bulunan be yz serhengin dier silahlarla birlikte debbs tadklar
bilinmektedir.
1441
I. Gysd-dn Keyhsrev ve IV. Rknd-dn Kl Arslan
gibi Seluklu Sultanlarnn da grz kullanmadaki maharetlerinden
bahsedilmitir
1442
.
Bu dnemde kpl denilen demir topuzlardan da
bahsedilmektedir.
1443
Ayrca inek derisiyle kaplanm grzlerin varolduu da
anlalmaktadr.
1444
Kaynaklarda srih ad verilen ucu zincirli bir topuz
eidinin de ismi gemektedir.
1445
Bu dnemde Tiflis topuzlarnn da mehur
olduu anlalmaktadr. Nitekim Halfe tarafndan Celld-dn Hrezmha
gnderilen hilat ve hediyeler arasnda Tiflis topuzlar dikkat ekmektedir. Her
ne kadar Tiflis topuzlarn dier topuzlardan ayran herhangi bir zellii
zikredilmemi ise de en-Nesevnin Halfenin fikrince baz zatlar iin birer
almetifarika gibi telkkisi lzm gelen bu topuzlar, ancak u drt kiiye
verilmi idi eklindeki kaydndan
1446
, Tiflis topuzlarnn olduka deerli
olduu anlalmaktadr.
Baz yazarlara gre, Trkler tarafndan her yerde ve her zaman
kullanlan bir silah olan
1447
ve szlklerde iri toparlak bal topuz olarak
zikredilen omak zerinde de durmak gerekir
1448
. Ancak hayvan srmek,
yrmeyi kolaylatrmak, kpek gibi saldrgan hayvanlara kar koymak iin




1441
bn Bb, s.216.
1442
bn Bb, s.56.; bn Bb, s.641.
1443
Nizm-i Arz, s.85, 139.
1444
bn Bb, s.56.
1445
Fahr-i Mdebbir, s.246, 262.; Ferheng-i Ziy, II, s.1119.
1446
en-Nesev, s.120-121.; Taneri, Hrezmhlar, s.125-126.
1447
Smer, a.g.e., s.392.
1448
LO, s.102.; bn Mhenn, s.26. (bn Mhenn, omak, topuz karl olarak bir de bigendi
kelimesini vermitir. s.94.)
322



kullanlan asa veya denee de omak denildii grlmektedir.
1449
Hatta
Uygurlarn slmiyeti kabul etmi olan Karahanl Trklerine ve genel olarak
btn Mslmanlara ellerinde bir omak bulunup bununla yukarda szn
ettiimiz ileri yapmalarndan dolay omak veya omak eri demek
suretiyle kmsedikleri bilinmektedir.
1450

Faruk Smerin verdii bilgiye gre omak kelimesi XII. yzylda
Arapaya gemi, ancak bu dilde topuz anlamnda kullanlmtr.
1451
Nitekim
Dede Korkut Kitabnda sekiz yerde geen oman o dnemde kullanlan
sava silahlar arasnda olduu ak bir ekilde anlalmaktadr.
1452
Alt
perli
1453
sfat bu silah iin de gemektedir ki bunun, ucunda alt dilimli topuz
bulunmasna iaret ettii sylenebilir.
oman, kkyle birlikte karlan aalarn, kk ksmnn
yontulmas suretiyle topuz haline getirilmesi sonucunda elde edildii
1454
veya
aacn budakl ksmndan yaplan iri ve yuvarlak bal bir denek olduu
bilinmektedir.
1455
Ancak baz yazarlar, oman demir veya dier
madenlerden de yapldn iddia etmilerdir.
1456
Eer bu iddia kabul edilecek
olursa, bu oman aslnda grzle ayn silah olduunu dnlebilir.
Anlald kadaryla ilk dnemlerde bu adla anlmakla beraber, daha sonraki
dnemlerde topuz ve Farsa grz kelimeleri oman yerini almtr. omak
kelimesi ise Dvndaki ekliyle asa, denek olarak kullanlmtr.




1449
DLT, I/381, II/3
1450
Faruk Smer, Eski Trklerde ehircilik, TTK Yay., Ankara 1991., s.36.; Smer, Ouzlar, s.45.
1451
Smer, Eski Trklerde ehircilik, s.36 n.
1452
Kaba omak altnda buradaym semin in DKK, s.50.; Bir at bir kl bir omak getrdiler
DKK, s.92.; Kl ve sn ve omak ve sair cenk aletin geydrp tonatdlar. DKK, s.113.
1453
Dlek Evren aft perl omayla at depp gelp... DKK, s.83.
1454
Taneri, Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri, s.40.
1455
Pakaln, I., s.380.
1456
Smer, Ouzlara Ait Destan Mahiyette Eserler, s.433.; Arslan Erg, Dede Korkut Kitabnda
Silah: Silah eitleri ve Silahla lgili Szler Lgtesi, Trk Kltr, Yl.IV, Say.46, Austos
1966, s.(63) 895.
323



Gerek Byk Seluklu gerekse Trkiye Seluklular devri
kaynaklarnda oman insanlar yaralamak veya dvmek amacyla kullanlan
bir deynek/sopa olduu anlalmaktadr.
1457
Trkiye Seluklular dneminde
iktidara el koyaca sylentileri kan Emr Kpek, Sultan II. Gyseddin
Keyhsrevin emriyle Emr Karaca ve Emr-i lem Togan tarafndan omak
ve klla vurulmak suretiyle cezalandrlm, yaral bir ekilde Saray arab-
hanesine snan Emr Kpek, burada kstrlarak bak, sopa, kl ve grz
darbeleri ile ldrlmtr.
1458
Cengiz Moollarnda da her askerin
arkasnda on denek tamasnn emredildii ve yolda tereddt gsterenlerin
bunlarla cezalandrlacann sylendii bilinmektedir.
1459


e) Balta
Farsada teber ve neh/necek
1460
, Arapada ise tabar/fes
denilen balta, insanlk tarihinin en eski silahlarndan biridir. Orta Asyada da
erken alardan itibaren kullanld bilinen bu yakn d silahnn, sap ile
beraber boyu bir metre civarnda olanlarn yayalarn, daha ksalarn ise
svarilerin kulland anlalmaktadr.
Kaynaklardaki bilgilerden anlald kadaryla savalarda kullanlan
baltalarn muhtelif eitleri olup kk baltalara genel nacah/nacak veya




1457
el-Bundr, s.46.; Sbt bnl-Cevz, s.156.; bn Bb, s.267.; Aksaray, s.126, 252, 307.; Ali Sevim,
Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler
II-Sultan Alp Arslan Dnemi, Belgeler, XIX/23, TTK Yay, Ankara 1998., s.44.; Ayn yazar, bnl-
Cevznin el-Muntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler (H.430-485=1038-1092),
Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Sleyman zbek), Berikan Yay., Ankara 2005., s.539.;
1458
bn Bb, s.481-482. (Kpekin cesedi Sultann emriyle Kubd-bd kalesinin burlarna demir
bir kafes iinde aslp, halkn nefret ve kini teskin edilmeye allmt. Ancak cesedi tayan asl
kafes birden aa dm ve bir kiinin lmne sebep olmutu. Bunun zerine Sultan, o alan
ruhu, br dnyadan da kt etkiler yapyor demiti.)
1459
MGT, s.161.
1460
Ferheng-i Ziyda ucu atall kk mzraa da neh dendii kaydedilmektedir. Ferheng-i Ziy,
III, 1853.
324



teberzn, byk baltalara ise teber denilmektedir. Saplar iki metre ve daha
uzun olan teberlerin, kl gibi kesici zellikleri de olup bazlarnn tek yz,
bazlarnn ise iki yz keskindir. Ayrca bazlarnn da srtlarnda drtmeye
yarayan sivri bir uc bulunmaktadr.
1461
Teberlerin bir taraf balta, dier taraf
tokmak olanlarna teber tuhmak; bir taraf balta, dier taraf keser olanlar
ise teber be denilmektedir.
1462

Trkiye Seluklular dneminde balta ve nacakla (teberzn)
1463
ilgili
kaytlara rastlanr. Bunlardan birinde I. zzd-dn Keykvusun Suriye seferi
srasnda kuatt Raban kalesi mdafilerinin teslim olmamalar Sultan
kzdrm ve sipahilere silahhaneden (zeredhne) birer balta datlmasn, bu
baltalarla kaledekilerin aalarn kesmelerini emretmitir. Bunu gren kale
mdafileri tek geim kaynaklarnn bu ekilde tahrip olmasna seyirci
kalmamak iin teslim olmay kabul etmilerdir.
1464
Ald-dn Keykubadn
Konyaya girii ve tahta oturma merasimi (1220) srasnda Sultana refakat
eden 50 silahdr ve 500 serhengin silahlar arasnda grzlerin de bulunduu
zikredilmitir
1465
.
Baka bir kaytta da serhenglerin silahlar saylrken Hint ii
baltalardan bahsedilmektedir.
1466
Cimri olay srasnda da (1277)
Trkmenlerin balta ve tokmaklarla kervansaraylar tahrip ettikleri
kaydedilmitir.
1467

Trkiye Seluklu dnemine ait sikkelerde de balta/teberlere rastlanr.
II. Kl Arslann lkeyi taksim ettii oullarndan Gyseddin Turulun




1461
Fahr-i Mdebbir, s.260-267, 272.; ayrca bkz., Pakaln, I., s.152.
1462
Ferheng-i Ziy, I, s.558.
1463
bn Bb, s.216, 324.
1464
bn Bb, s.187.
1465
bn Bb, s.215-217.
1466
bn Bb, s.572.
1467
bn Bb, s.692.
325



Erzurumda bastrd sikkenin zerinde elinde bal bir teber tutmakta
olan bir svari tasviri bulunmaktadr.
1468
Yine II. Rknd-dn Sleyman
hn Kayseride bastrd gm ve bakr sikkelerin zerine elinde teber
tutan svariler resmedilmitir. Bunlardan zellikle bakr sikke zerinde
bulunan atall teber dikkat ekicidir.
1469
Bu dneme ait baka sikkelerde
de teber tasvirlerine rastlamak mmkndr.
1470


f) Haner
Uzunluu 40 santimetreyi gemeyen kesici silahlara bak denir.
1471

Her toplumda olduu gibi Trkler tarafndan da kullanlan ban, sava aleti
olarak daha zellemi ekline ise kama veya haner denilmektedir
1472
.
Genellikle eri ulu ve iki yz keskin olan bu silahlar, yakn muharebelerde
kullanlmtr. Baz yazarlar her iki yan ve ucuyla kullanlabilen eik ulu
hanerlerin mucidinin gebe Trk askeri olduunu, bu hanerlerin daha
sonra Japonlara geip kusursuz hale getirdiklerini sylemilerdir.
1473

Trkiye Seluklular dneminde savalarda haner kullandna dair
birok kayt vardr. Ald-dn Keykubd dneminde Sudak seferinde
1474
,
inin kalesi kuatmasnda
1475
, 1230 tarihinde Celld-dn Hrezmhla




1468
smil Glib, a.g.e., s.13.
1469
smil Glib, a.g.e., s.16-17.
1470
smil Glib, a.g.e., s.37, 51.
1471
Nebi Bozkurt, Kl, s.405.
1472
Ortaa slm melliflerinden Gerdz, Zeynl-Ahbr adl eserinde btn Ouzlarn kemer
balayp bu kemerlerine bak ve haner astklarn kaydetmitir (Nakleden een, slm
Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, s.81.). Bu kayt ban, ayn zamanda bir
aksesuar olarak da Trkler arasnda yaygn olduunu gstermektedir.
1473
Jean-Paul Roux, Orta Asya (Tarih ve Uygarlk), (ev. Lale Arslan), stanbul 2001., s.39.
1474
bn Bb, s.311, 315, 317.
1475
bn Bb, s.338.
326



yaplan Yassemen savanda
1476
ve sair savalarda Seluklu askerlerinin
dier silahlarla beraber haner de kullandklar bilinmektedir. I. zzd-dn
Keykvusun Erzincan Meliki Fahreddin Behrmh Davudun kzyla dn
srasnda da Kazvinli, Deylemli, Rum ve Frenk serhenglerin (avu), ellerinde
bayraklar ve hanerleriyle sultann etrafnda durduklar zikredilmitir.
1477

Kaynaklarn verdii bilgilerden Ortaa Mslman Trk dnyasnda
Hind hanerlerin mehur olduu anlalmaktadr.
1478
Bunun dnda
Loristanda kullanlan dene/hanerlerden
1479
ve irazn bak sap
yapmnda ileri bir seviyeye ulatndan bahsedilmektedir.
Bu dnemde Anadoluda da bak yapm ustalarnn olduu, bunlara
sekkk isminin verildii ve I. Ald-dn Keykubdn baklk sanatnda
olduka mahir olduu bilinmektedir.
1480
Anlald kadaryla bu ustalar bak
yannda ustura, pens, makas vb aletler de imal edip bunlar alclarn
beenisine sunuyorlard.
1481
phesiz bunlarn byk ksm gndelik ev
eyas olarak kullanlan aletlerdir. Bununla birlikte bir harp aleti olarak
Seluklu ordusunun bak ve hanerlerinin temininde bu baklardan da
faydalanld tahmin olunabilir.
Trk lkeleri hakknda bilgi veren slm corafyaclarnn bak sap
yapmnda kullanldn syledikleri hutvv boynuzundan da bahsetmek
gerekir
1482
. Ebu Reyhan el-Brnnin el-Cemhir f Marifetil-cevhir adl




1476
bn Bb, s.391, 402.
1477
bn Bb, s.175.
1478
er-Rvend, s.303.; bn Bb, s.488.
1479
Fahr-i Mdebbir, s.246, 260.; Ferheng-i Ziy, II, s.914.
1480
bn Bb, s.228.; Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, s.80.
1481
Meril, a.g.e., s.81 n.
1482
Kaynaklarn ifadesinden anlald kadaryla hkmdarlarn elde etmek iin yartklar, ihtiya
duyduklar, hediyeletikleri eyalarn maddesi olan hutvv, zellikle Krgz lkesinde bulunmaktadr.
Krgzlar hutvv boynuzunu temin etmek iin avlanr ve bu maddeyi bazen ham bazen ise bak sap
yaparak sair lkelere ihra ederler. Krgzlarn ihra maddelerinden biri hutvvden yaplm bak
saplardr. Ayrca Tibet, Touuz lkelerinde de hutvv boynuzu bulunur ki bu blgelerde yaayan
327



eserinde bildirdiine gre (s. 85) Hutvv, bir hayvann fosilidir. Bilhassa
inliler ve dou Trkleri arasnda makbul ve kymetlidir Bunun makbul
olmasnn sebebi, sylendiine gre, zehire yaklanca terlemesindenmi
Kityhndan gelen elilere bu konuda sordum. Zehire yaklanca
terlemesinden baka onda makbul bir taraf bulmadklarn grdm. Zira
hutvv bir eit kzn alnndaki boynuzdur. Kitaplarda bunlar sylendikten
sonra u ilave edilir: Bu kz Hrhz (Krgz) lkesinde bulunur. Trklerin
kzleri kk olmasna ramen, kalnl iki parmaktan biraz fazla olduu
iin, bunun kz aln kemii olmasn mmkn grmyorum. Boynuz olmas
daha mnasiptir. Eer bu sz doru olsayd bu kzn Krgz lkesine yakn
olan el-Evle getirilmesi mmknd Bu maddenin su kergedeni boynuzu
veya su fili dii olduu da sylenir. Bundaki izgili hatlar Bulgarlarn Kuzey
denizinden Hrezme getirdikleri balk dii zlerine benzer. Bulgarlarn
getirdikleri balk dii zleri bir zir (48,25 cm) boyunda veya biraz daha
uzundur. z diin ortasnda uzunlamasna olup di z adyla bilinir.
1483


g) Savunma Ara Gereleri
Zrh
Eski Trkede yark olarak ifade edilen zrhn, daha ok uzaktan ok
atmak suretiyle savamay tercih eden, hareket kabiliyeti ve sratiyle hret
bulan Trk svarileri iin ok kullanl bir silah olmad dnlebilir.
Nitekim demir, deri veya tahtadan yaplm herhangi bir zrhn, hafif silahlarla
tehiz edilmi atl savann hareket kabiliyeti ve hzn etkileyecei




Trk kavimlerinin de nemli ihra maddeleri arasnda hutvv boynuzundan yaplm bak saplar
veya ilenmemi hutvv boynuzu tekil etmektedir (een, a.g.e., s.59, 61, 62, 64, 78, 194, 213.)
1483
een, a.g.e., s.203. (Baz kaytlarda hutvv, mamut dii, balina dii olarak gemektedir (Ayn
eser, s.23, 203n.)
328



phesizdir. Bununla beraber savalarn, srf bu dnceden hareketle
silah darbelerine kar hibir koruyucu tehizt kullanmamalar mmkn
deildir. zellikle yaya savalarnda, ordularn birbirine temas ettikleri srada
gerekleen yakn dvlerde savalarn vcutlarn rten birtakm giysilere
ihtiyalar vardr. Nitekim gerek arkeolojik buluntular ve tasvirlerden, gerekse
muasr kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre Trkler, sadece savalar
iin deil atlar iin bile eitli zrhlar kullanmlardr. Ancak bu zrhlarn
zellikle atl savann hareket kabiliyetini ve hzn etkilemeyecek ekilde
rahat svari giyimi olduu grlmektedir.
1484
Bylece bir yandan savann
silah darbelerine kar direnci arttrlrken dier yandan da hareket
kabiliyetinin kstlanmamas salanmtr. u halde zrhn Trkler tarafndan
kimi zaman kullanld, kimi zaman bir keye brakld, ancak hi
unutulmad sylenebilir.
1485

Zrhn Trkiye Seluklu devletinde de kullanld, hatta gelien sava
stratejisi ve teknolojiye gre daha kullanl ve sanatsal yn ar basan
zrhlarn yapld bilinmektedir
1486
. Sleyman h ile Tutu arasnda yaplan
ve Sleyman hn lmyle neticelenen sava sonunda savalar, llerin
eyalarn aldklar srada, yakut ve ok deerli ve nefis altnlarla ilenmi bir
zrh ele geirmiler ve bunu, Tutu'a iletmiler, bunun zerine Tutu, o zrh
yanna getirtmi ve Bu, hkmdarlardan alnan zrha benziyor diyerek
hemen zrhn alnd yere gitmi ve zrhn sahibini grnce, onun Sleyman
h olduunu sylemitir
1487
.
1107de Emr avl ile savaan I. Kl Arslan, yenileceini anlamas
zerine atyla beraber Habur nehrini geerek kurtulmay dnm, ancak




1484
Lev Nikolayevi Gumilv, Eski Trkler, (ev. Ahsen Batur), stanbul 2003., s.93-95.
1485
Roux, Orta Asya, s.38-39.
1486
bn Bb, 74, 98, 106-109, 135, 238 ve muhtelif yerler.; Mateos, s.190.
1487
Ali Sevim, bn'l-Adm'in Zbdet'l-Haleb Min Tarihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili
Bilgiler, s.658.
329



kendisinin ve atnn zrhl olmas sebebiyle ksa srede nehirde
boulmutur.
1488

Sultan I. Gyseddin Keyhsrevin 1211 ylnda Bizansla yapt ve
ehit olduu savata zerinde eref burcunda parlayan bir gne gibi
zerine Bedehan llini andran bir kazagand (--') zrh bulunduu
kaydedilmektedir
1489
ki bu zrhn yekpare demirden yaplan bireit ar zrh
olduu anlalmaktadr.
1490

Ald-dn Keykubd dneminde inin kalesinin ele geirilmesinden
sonra ele geirilen ganimetler arasnda divi zrh (- -)tan
1491
sz
edilmektedir ki bunun yukarda bahsettiimiz okal yani bir tr kaln ynl
elbise olduu ve zrh olarak kullanld anlalmaktadr. Ayrca Rum, Frenk
ve ran zrhlarnn bu dnemde mehur olduu ve ithal edildii
bilinmektedir.
1492
Kaynaklarn ifadesine gre 1243 tarihli Kseda
Savandan sonra Moollarn ele geirdii ganimetlerde arasnda bulunan
zrhlar 40 araba yk kadar olmutu
1493
ki bu kayt Trkiye Seluklu
ordusundaki zrhlarn miktar hakknda bilgi vermektedir.
Bu dneme ait minyatrlerde de savalarn zrhl olduklar, ancak
bu zrhlarn svari hareketini snrlamayacak hafif zrhlar olduu dikkat
ekmektedir. Bunlar ierisinde sadece dirsek ve kol blgesini rten zrhlar
olduu gibi
1494
, ksa kollu zrhlar da mevcuttur.
1495
Bir minyatrde de
savann altn yaldzl ve boyundan balanan tolgasnn iki yanndan beline




1488
Ebul-Ferec, II, s.346-347.; Demirkent, Sultan I. Kl Arslan, s.58.
1489
bn Bb, s.108.
1490
bn Bb, s.108.
1491
bn Bb, s.339.
1492
Zeydan, I, s.262; Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.365.
1493
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.437.
1494
Ssl, a.g.e., (resim 3, 4)
1495
Ssl, a.g.e., s.26 (resim 20)
330



kadar inen benekli leylak renkli zrh kaln kuakla belde toplanmtr.
1496

Baka bir minyatrde yeil renkli bir zrh dikkat ekmektedir.
1497
Bunlarn
dnda pullu zrhlarn olduunu gsteren kabartmalar da vardr.
1498
Ayn
minyatrlerde atlarn da zrhl olmas dikkat ekmektedir.
1499

Baz kaynaklarda, aralarndaki farkllklara iaret edilmemekle
beraber zrha, ceven (.-=) ve okal/ukal (') dendii de
grlmektedir.
1500
gele gre okal/ukal, randa giyilen bir nevi pamuklu bir
sava elbisesi olan kaftanla ayn eydir. ine ham ipek de konur. Buna
Trkistanda kalmak denir. Anadoluda da ukal/okal denmektedir.
1501

Bu dnemde zrhbf ('-) ve zrhger (') denilen zrh yapm
ustalar ve satclarnn olduu da bilinmektedir.
1502


Mifer
Mifer (tulga/tuulga), savann ban korumak iin giydii demir
balk olup baz yazarlara gre Orta Asya ve ran kltr blgesine ait bir
tehizttr
1503
. lk defa in kaynaklarnda geen Tu-ke/Trk adyla
tugulga/tulga arasnda kurulan ilikiden
1504
hareketle, bu silahla Trkler




1496
Ssl, a.g.e., s.23, 25 (resim 13, 17, 18)
1497
Ssl, a.g.e., s.26 (resim 20)
1498
Ssl, a.g.e., s.115 (resim 178)
1499
Ssl, a.g.e., s.23, 25 (resim 13, 17, 18)
1500
bn Mhenn Lgti, s.86.
1501
Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, V, Ankara, 1991., s.5.
1502
Eflak, I, s.142, II, 1023.; Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, s.160.
1503
Bahaeddin gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi I, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981,
s.111.
1504
in kaynaklar (Ahmet Taal, Gk-Trkler I eserinin ikinci ksmnda bu kaynaklarn
tercmesini vermitir.) bu adlandrmay, Trklerin yaad Altay dalarnn mifere benzemesinden
yola karak yapmlardr. Ahmet Taal, Gk-Trkler I, TTK Yay., Ankara 2003., s.95, 110-111;
Ayrca bkz., brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1998., s.44.; Ayn yazar, Tarihte Trk
Ad, Reit Rahmeti Arat in, TKAE Yay., Ankara 1966, s.315-316.
331



arasnda ilk dnemlerden balayan bir beraberliin olduu dnlebilir.
Ancak tulgayla ilgili Hun ve Gktrk ana ait ok fazla bilgimiz
bulunmamaktadr.
Trkiye Seluklular dnemde askerlerin mifer kullandklarna dair
birok kayt bulunmaktadr
1505
. Sultan I. Gyseddin Keyhsrevin 1211
ylnda Bizansla yapt ve ehit olduu savata banda parlak yldzl
gkkubbeye benzeyen bir mifer bulunduu kaydedilmektedir.
1506
Bu
dnemde Avrupadan miferler, zellikle gm Venedik miferleri ithal
edildiine dair de kaytlar bulunmaktadr.
1507

Dneme ait minyatrlerde ve ta kabartmalarda deiik eitli tip,
motif ve renklere (yeil, mavi, krmz) sahip birok tulga rnekleri mevcuttur.
Bu tasvirlerde Orta Asya Trklerinin kullandklar tolgalarla paralellik gsteren
tepesi yuvarlak, kulaklkl tolgalar; tepesi bask ve kk bir yuvarla olan
tolgalar; tepesi sivri kulaklkl tolgalar ve tepesi sivri, tek veya ift boynuzlu
tolgalar dikkat ekmektedir. Bunlarn enseyi koruyan siperlikleri de vardr.
Bazen balklarn altna giyilen ve omuzlara inen bir zincir rg balklar da
grlr.
1508
Figrlerden birinde savalardan biri yeil kanatl tolga ile bir
dieri ise altn yaldzl ve boyundan balanan tolgas resmedilmitir.
1509
Baz
minyatrlerde Hunlardan itibaren Trk svarilerinde grlen
1510
sorgulu
(bekem/berem) miferler vardr.
1511
Bunlarn dnda savann sadece




1505
bn Bb, s.98, 108, 109, 238, 313, 330, 448 ve muhtelif yerler.
1506
bn Bb, s.108.
1507
Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.365
1508
Ssl, a.g.e., s.157-158, 184. (rnekler iin bkz., (resim. 3, 4, 7-22)
1509
Ssl, a.g.e., s.23 (resim. 13)
1510
Abdulkadir nan, skitlerin Sava Belgesi ve XI. Yzyl Trklerinde Bekem, Belleten, XIII/49
(1949), s.150-151.; gel, Trk Kltr Tarihine Giri, VI, s.267-277.
1511
Ssl, a.g.e., s.24, 27 (resim. 15, 21)
332



gzleri grnecek ekilde yzn rten miferlerin
1512
de kullanld
grlmektedir.

Kalkan
Kalkan, ok, karg, mzrak, kl ve benzeri silahlara kar vcudu ve
zrh korumak iin elde tutulan bir savunma silahdr.
1513
Sava zaman
dnda omuzda veya atlarn terkisinde tand, sava zamannda ise bilee
geirilen ipi sayesinde elde tutulduu bilinmektedir. Bu ip kalkann vcuda
mmkn olduu kadar yakn olmas iin ksa dmlenmektedir.
1514

Kalkanlarn, daha nce zrh bahsinde belirttiimiz gibi uzaktan ok
atmak suretiyle savamay tercih eden, hareket kabiliyeti ve sratiyle hret
bulan Trk svarileri iin ok kullanl bir silah olmad dnlebilir. Ancak
savalarn, yaya savalarnda, ordularn birbirine temas ettikleri srada
gerekleen yakn dvlerde ve dman tarafndan atlan oklar karsnda
kendileri korumak iin kalkan kullanmalar gerekir. Dolaysyla Trkler, bu
silahlar da kendi sava stratejilerine uygun hale getirmek suretiyle
kullanmlardr.
Trkiye Seluk ordusunda da kalkan (siper) kullanld ve siper-ger
denilen kalkan yapm ustalarnn olduu bilinmektedir
1515
. Yine bu dneme ait
minyatrlerde, bir elinde kl dier elinde kalkan bulunan svariler
resmedilmitir. Genellikle yuvarlak olduu grlen kalkanlardan bazlar altn




1512
Ssl, a.g.e., s.26, 34 (resim 20, 33)
1513
bni Mhenn Lgati, s.36.; Pakaln, II., s.151.
1514
Taneri, Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri, s.40-42.
1515
Meril, Trkiye Seluklularnda Meslekler, s.160.
333



yaldzldr.
1516
Cengiz Moollarnn da drt keli (tulastan) ve yuvarlak
(halha) kalkan kullandklar bilinmektedir.
1517

Ortaa Mslman Trk dnyasnda her memleketin, kendine zg
kalkan ekilleri olduu bilinmektedir. Kaynaklarda Trkler tarafndan
kullanlan Frenk, Grc ve Gil (Gilan) siperlerinden bahsedilmektedir ki
bunlarn her birinin kendine zg ya, teknik ve ekil zellikleri olmaldr.
1518

Bunlarn dnda Tibet, Lemtiye
1519
, am, Irak ve Grnata kalkanlarndan da
szedilmekle beraber bu kalkanlarnn zellikleri hakknda bilgi
verilmemektedir.
Kalkanlarn, dz (yass), ortas ukurlu dikdrtgen, ortas kubbeli ve
etraf eri yuvarlak olmak zere muhtelif eitleri mevcuttur. Bunlardan her
birinin kendine kullanm amalar ve zellikleri vardr. Ortas kubbeli ve etraf
eri olan kalkanlarla karg darbelerine kar koyulamazd. nk karg buna
saplanp kalrd. Bu eit kalkanlar ile ok, ta ve klca kar korunabilirdi.
Dikdrtgen eklinde olan kalkanlar ile de oktan korunurdu. nk kalkann
st ksm, svarinin ban ve vcudunu gizlerdi. Svari bir gz ile
kalkandaki meyilli yerden bakarak ban gstermezdi. Dz (yass) kalkan ise
karg darbelerine mani olmak iin kullanlrd. Bazen iki kii bir dman ile
savarken kalkanlar ile yekdierlerine vurur ve darbelerinden muhafaza
ederlerdi.
1520






1516
Ssl, a.g.e., s.18, 23, 25, 26, 34, 35 (resim 3, 4, 13, 17, 19, 20, 21, 33, 35)
1517
MGT, s.72, 218
1518
bn Bb, s.448.
1519
een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, s.218.
1520
Zeydan, I, 261-262.
334



2- Ar Silahlar
Sadece harp tarihinin deil, Ortaa devlet ve toplum yapsnn
ekillenmesinde de byk rol oynayan ar silahlar (artillery) ya da muhasara
makinelerinin (siege engines/machines/weapons) icad, birok yazar
tarafndan Ortaa tarihinin en nemli teknolojik gelimelerinden biri olarak
deerlendirilmi
1521
ve bata mancnk olmak zere arh, kuatma kuleleri,
koba gibi muhasara aletlerinin ortaya k, teknik zellikleri, zaman
ierisindeki geliimi ve Ortaa tarihi zerindeki etkileri gibi konularda ok
sayda aratrma yaplmtr
1522
.
Aratrmaclarn birou, mancnn ilk olarak M 5-4 yzylda
inde yapldn
1523
, buradan Trkler ve Mslman Araplar vastasyla n
Asyaya, daha sonra da Bizans ve Avrupaya ulat grndedirler
1524
.
Buna karlk mancnn ilkel ekli olarak kabul edilen baz mekanik sava




1521
White, Medieval Technology and Social Change, s.78-103, 125.
1522
Bu aratrmalardan bazlar unlardr: Jim Bradbury, The Medieval Siege, (Boydell & Brewer),
New York 1992.; Paul E. Chevedden, Artillery in the Late Antiquity: Prelude to the Middle Ages,
The Medieval City Under Siege, (Edited by Ivy A. Corfis and Michael Wolfe), (Boydell Press), New
York 1999.; s.131-177.; Ayn yazar, Fortifications and the Development of Defensive Planning
During the Crusader Period, The Circle of War in the Middle Ages, (Ed. Donald J. Kagay-L. J.
Andrev Villalon), (Boydell Press), New York 1999., s.33-43.; Ayn yazar, The Invention of the
Counterweight Trebuchet: A Study in Cultural Diffusion, Dumbarton Oaks Papers, 54. (2000),
s.71.; David Nicolle, Medieval Siege Weapons (1) Western Europe AD 585-1385, David Nicolle,
(Osprey Publishing), Oxford 2002.; Ayn yazar, Medieval Siege Weapons (2) Byzantium, the
Islamic World & India AD 476-1526, (Osprey Publishing), Oxford 2003., Paul E. Chevedden, Les
Eigenbrod, Vernard Foley and Werner Soedel, The Science of War: Weapons The Trebuchet,
Scientific American, July 1995, s.2-5.
1523
Joseph Needham-Robin D. S. Yates, Science and Civilisation in China, V, (Chemistry and
Chemical Technology, Part 6, Military Technology: Missiles and Sieges), (Cambridge Univesty
Press), Cambridge 1954., s.184-413.; Liang Jieming, Chinese Siege Warfare: Mechanical Artillery
& Siege Weapons of Antiquity - An Illustrated History, 2006.; Joseph Needham, Chinas
Trebuchets, Manned and Counterweighted, On Pre-Modern Technology and Science: A Volume
of Studies in Honor of Lynn White, Jr., (Ed. Bert S. Hall-Delno C. West), (Undena Publications),
Malibu 1976, s.107-145. ; David A. Graff, Medieval Chinese Warfare: 300-900, Routledge, London
2002, s.22-23.
1524
Chevedden, buradan hareketle mancnn drt ayr medeniyetin yani in, slm ve Bizans ve
Avrupa medeniyetlerinin ortak rn olduunu sylemektedir (Chevedden, The Invention of the
Counterweight Trebuchet, s.71-72.)
335



aletlerinin, M 4-3 yzylda Eski Yunanda da mevcut olduuna
1525
ve Byk
skender
1526
ve Roma ordular
1527
tarafndan gelitirildiine dair bilgiler de
mevcuttur.
Trklerin ar silah teknolojisini ilk defa nerede ve ne zaman
kullandklarn tespit etmek olduka gtr. Bu konudaki yaygn kanaat,
srat ve uzaktan sava esasn benimseyen, buna bal olarak da hafif
svari birliklerinden oluan Trk ordularnn, srat ve hareket kabiliyetini
snrlayan ar silahlar kullanmadklar eklindedir. Orta Asyada hkm
sren Hun, Gktrk ve Uygur devletlerinin, bu silahlar kullandklarna dair
herhangi bir bilgi bulunmamas da Trklerin ar silah teknolojisinden
haberdar olmadklar eklinde deerlendirilmitir. Hlbuki Trklerin erken
alardan itibaren inlilerle mnasebet halinde olduklar dnlecek olursa,
iki toplum arasnda meydana gelen kltrel ve medeni etkileimin, ar silah
teknolojisi konusunda da yaand phesizdir. Bu durumda Orta Asyada
hkm sren ilk Trk devletlerinin ar silah teknolojisinden uzak durmalarn,
bu teknolojiden bihaber olmalaryla deil, muhtemelen ihtiya duymam
olmalaryla izah etmek daha uygundur. Nitekim Avrupa Hunlar
1528
,




1525
Duncan B. Campbell, Greek and Roman Siege Machinery 399 BC-AD 363, (Osprey
Publishing), Oxford 2003.; Michael M. Sage, Warfare in Ancient Greece: A Sourcebook,
(Routledge Press) New York 1996., s.107-120, 157-162.; Barton C. Hacker, Greek Catapults and
Catapult Technology: Science Technology, and War in the Ancient World, Technology and Culture,
IX/1 (Jan 1968), s.34-50.; Eric William Marsden, Greek and Roman Artillery. Historical
Development, (Clarendon Press), Oxford 1969.; Chevedden, Artillery in the Late Antiquity, s.134
vd.
1526
J. R. Hamilton, Alexander The Great, (University of Pittsburgh Press), Pittsburgh 1974., s.27, 61,
72-73, 98, 111.; Lewis Vance Cummings, Alexander the Great, (Grove Press), New York 2004.,
s.44-46, 139-143, 176, 181-189.; Sage, Warfare in Ancient Greece, s.162 vd.
1527
William Smith, D.C.L., LL.D., A Dictionary of Greek and Roman Antiquities, (John Murray,
Aldemarle Street), London 1875., s.1138-1139.; Brian Campbell, The Roman Army, 31 BC-AD 337:
A Sourcebook, (Routledge Press), New York 1994., s.92, 101-102, 120-127.; Bradbury, The
Medieval Siege, s.6-7, Chevedden, Artillery in the Late Antiquity, s.140 vd.
1528
Avrupa Hunlarnn, sadece Attila tarafndan 70 ehir ve kasabasnn ele geirildii, Karadenizin
kuzeyi, Balkanlar, talya ve Orta Avrupadaki ehir ve kasabalarn birounun Hun hkimiyeti altna
alnd bilinmektedir. Bunlar arasnda Belgrat, Sofya, Ni, Viyana, Milano ve Metz gibi Avrupann
byk ve nemli ehirleri de bulunmaktadr ki bata Priscus olmak zere baz ada gzlemciler, bu
336



Avarlar
1529
ve Sabarlar
1530
gibi Trk devletlerinin, karlarna kan
mstahkem mevkileri ele geirmek iin Ssn ve Bizansllarn dahi
bilmedii muhtelif muhasara aletlerini kullandklar grlmektedir ki, bu
muhasara aletlerinin in meneli olup Trkler tarafndan gelitirildikleri ve bu
suretle batya aktarld phesizdir.
Trk ordularnda muhasara usul ve ar silah teknolojisinin asl
geliimi, Trklerin slm Medeniyeti dairesine girdikleri ve n Asyaya
yerlemeye baladklar X. yydan itibaren yaanmtr. Bu dnemde
Mvern-nehr, Horasan ve n Asyann muhtelif blgelerine yerleen
Trkler, ksa zaman iinde blgenin siyas, asker ve kltrel yapsna uyum
salamlar ve blgenin hkim gc haline gelmilerdir. Bu srete her
alanda olduu gibi bir yandan eski ananelerini devam ettirmek suretiyle




ehir, kasaba ve kalelerin ele geirilmesi srasnda muhasara silahlar kullanldna dair bilgi
vermilerdir. (Geni bilgi iin bkz., David Rohrbacher, The Historians of Late Antiquity, New York
2002., s.92.; Edward Arthur Thompson, The Huns, Blackwell Published, 1996, s.13, 18, 56-62, 69-
104, 159, 170, 218-222.; William Heebert, Attila, King of the Huns, London 1838.; Stephen
Williams-Gerard Friell, The Rome that Did Not Fall: The Survival of the East in the Fifth
Century, London 1999., s.66 vd.; Jim Bradbury, The Routledge Companion to Medieval Warfare,
New York 2004, s.113-114.; Hseyin Namk (Orkun), Attila ve Oullar, Remzi Kitaphanesi,
stanbul 1933.; s.2-26, 58 vd., 76-77 ve muhtelif yerler.; Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.78 vd.;
Pter Vczy, Hunlar Avrupada, Attila ve Hunlar, s.76-77, 113 vd.; Ahmetbeyolu, s.25 vd., 69
vd.; Grousset, a.g.e., s.90 vd.; Ahmetbeyolu, a.g.e., s.161.).
1529
Avarlar, mehur stanbul kuatmas srasnda on iki tekerlekli bir kule, duvar delmeye mahsus
aletler ve muhtelif makineler kullanmlar, sahip olduklar ar silah teknolojisiyle Bizans
etkilemilerdir. (Geni bilgi iin bkz., Walter Emil Kaegi, Heraclius, Emperor of Byzantium,
Cambridge University Press), Cambridge 2003., s.136-149.; Jim Bradbury, The Medieval Siege,
(Boydell & Brewer), New York 1992, s.10-12, 15-16.; Warren Treadgold, A History of the
Byzantine State and Society, (Stanford Universty Press.), Stanford 1997, s.297-298.; Michael
Whitby, The Army 420-602, The Cambridge Ancient History, XIV (Late Antiquity: Empire and
successors, A.D. 425-600), Cambridge 1925., s.310-311.; Ayn yazar, Armies and Socety in the
Later Roman World, The Cambridge Ancient History, XIV, s.491.; Stephen McCotter,
Byzantines, Avars and the Introduction of the Trebuchet, [http://www.deremilitari.org/
resources/articles/mccotter1.htm.]; George T. Dennis, Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis,
Greek, Roman, and Byzantine Studies, 39, (1998), s.101-102.; Hseyin Namk (Orkun), Attila ve
Oullar, s.176.)
1530
Kaynaklarn ifadesine gre Sabarlar da insan hafzasnn hatrlayabildii zamandan beri, ne
ranllardan ne de Romallardan hi birinin aklna gelmeyen ekillerde makineler kullanmlardr.
(Geni bilgi iin bkz., erif Batav, Sabir Trkleri, Makaleler, I, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-
Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005., s.27-28, 63-64.)
337



geleneksel Trk devlet ve tekilt yapsn korurken dier yandan da yeni
coraf ve kltrel muhitin gerektirdii yenilikleri yapmlardr.
Bu etkileim, birok alanda olduu gibi asker tekilt ve harp
teknolojisinde de kendisini gstermektedir. Mver'n-nehr ve Horasanda
kurulan Karahanl ve Gazneli devletlerinden sonra n Asyada hkimiyet
tesis eden Seluklular, Trk hayat tarz ve harp sanatnn izlerini tayan eski
Trk silahlaryla girdikleri bu yeni corafyada, karlarna kan teknolojik
yeniliklere ayak uydurmular ve muhasara usul ve ar silah teknolojisinde
ok belirgin bir gelime kaydetmilerdir. Olduka gelimi yap ve teknik
zelliklere sahip olan eski Trk silahlarn muhafaza etmekle beraber,
mancnk, arrde, kuatma kuleleri, koba, neffate vb ar silahlar da
kullanmaya balamlardr. Seluklu fetihlerini teknik adan deerlendiren M.
Altay Kymen de bu duruma dikkat ekerek Trklerin meydan muharebesini
nceden beri iyi bilmelerine ramen muhasara usuln sonradan
rendiklerini ve bu konuda hayret verici bir gelime kaydettiklerini
sylemektedir.
1531

Trklerin muhasara usul ve ar silah teknolojisini aldklar slm
ordularnn muhasara silahlaryla ilk defa karlamalar Hayberin fethi
srasnda olmutur. Kaynaklarn ifadesine gre Hayber kuatmas srasnda
Hayber mdafileri Mslmanlara kar mancnk kullanmlardr. Bu mancnk,
Hayberin fethinden sonra ele geirileren harp ganimetleri arasnda bulunmu
ve daha sonra ve blgedeki hisarlarn ele geirilmesinde kullanlmtr.
1532

Tif kuatmas srasnda ise Hz. Peygamberin Tiflilerden Urve b.
Mes'd ve Gayln b. Selemenin Mslmanlara kar kullanmak zere
mancnk, arrde ve debbbe yapmn renmek zere Cree gittikleri




1531
Orhan Avc, Mehmet Altay Kymenin Derslerinde Trk Tarihi ve Tarihilii, Ankara 2003,
s.41.
1532
bn Kesr, IV, s.345.
338



haberini almas zerine, kendisinin de muhasara srasnda kullanlmak zere
mancnk hazrlattna dair bilgiler bulunmaktadr.
1533
Baz yazarlar Tifin
fethinde kullanlan mancnn, Hayberde ele geirilen mancnk olmas
ihtimaline dikkat ekmilerdir.
1534
Bununla beraber kaynaklarda Tif
muhasaras sranda mancnk kullanlmasn Hz. Peygambere Selmn-
Frisnin teklif ettii ve mancnn da yine Selmn- Fris tarafndan
yapldna dair kaytlar mevcuttur.
1535
Baz yazarlar ise Tifin fethinde
kullanlan mancnn, Hayberde ele geirilen mancnk olabileceine iaret
etmilerdir
1536
. Bu muhasara srasnda mancnk dnda debbbe gibi
muhasara aletlerinin de kullanld bilinmektedir.
1537

Hulef-i Ridn
1538
, Emevler
1539
ve Abbsler
1540
dneminde hzla
gelien ar silah teknolojisi, slm ordularnn baarlarna byk katkda
bulunmu
1541
ve zamanla slm medeniyetine has bir ar silah teknolojisi




1533
et-Tabar, The History of Al-Tabari, IX, The Last Years of the Prophet (A.D. 630-632/A.H. 8-
11), (Translated and Annotated by Ismail K. Poonawala), New York 1990, s.20.; Nebi Bozkurt,
Mancnk, DA, XXVII, Ankara 1993, s.565.
1534
V. J. Parry, slmda Harp Sanat, EFTD, Say.28-29, stanbul 1975, s.199; Ayrca bkz.,
Zeydan, a.g.e., I, s.264-267.
1535
bn Kesr, IV, s.348.
1536
Parry, slmda Harp Sanat, s.199.; Zeydan, a.g.e., I, s.264-267.
1537
bnl-Esr, II., s.140., (Trke terc. II, s.247.); el-Belzur, s.67., (Trke terc., s.79.); bn Kesr,
IV, s.345.; et-Tabar, IX, s.23.).; Francis Edward Peters, Mecca: A Literary History of the Muslim
Holy Land, (Princeton: Princeton University Press, 1994., s.85.
1538
el-Belzur, (Trke terc., s.253, 265, 318, 564, 575, 536.); Nebi Bozkurt, Mancnk, s.565.
1539
el-Belzur, (Trke terc., s.182-183, 287, 484.); al-Tabari, XX, s.122., XXVI, s.28-29.; Peters,
Mecca, s.99.; Gerald R. Hawting, The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661-
750, (Routledge Press), New York 2000., s.12, 48-49.; David Nicolle, Armies of the Muslim
Conquest, (Osprey Publishing), Oxford 2002., s.15-16.; Ayn yazar, Medieval Siege Weapons (2):
Byzantium, the Islamic World & India AD 476-1526, (Osprey Publishing), Oxford 2002, s.5.;
Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.184.
1540
The Armies of the Caliphs, s.133-136, 154-155, 183-185.; David Nicolle, Armies of the
Caliphates 862-1098, (Osprey Publishing), Oxford 1998., s.18.; Ayn yazar, Armies of the Muslim
Conquest, s.16-18.; Ayn yazar, Medieval Siege Weapons (2), s.5-6
1541
Chevedden (ve dierleri), The Trebuchet, s.67. (Bununla beraber ar silah teknolojisinin
yaygnlamas baz tartmalara da sebep olmutur Tartlan konulardan biri, muhasara edilen kalede
ocuk, kadn ve mslman esirler varsa mancnk kullanlp kullanlamayacadr. Eb Hanfe ve
mam afi dorudan evler ve siviller hedef alnmadka mancnk kullanlmasn caiz grm ve Hz.
339



ortaya karak gerek teknik zellikleri gerekse yapm ve kullanm gibi
konularda dier slm devletlerine model tekil etmitir
1542
.
n Asyada hkm sren muhtelif slm devletleri gibi Trklerin de
muhasara usul ve ar silah teknolojisi konusunda etkilendikleri en nemli
kaynak slm medeniyeti olmakla beraber, kendilerine has muhasara usulleri
ve ar silah teknolojisiyle n Asyaya nfuz eden Bizans
1543
ve Hal
1544

etkisini de zikretmek gerekir. Nitekim n Asyada hkm sren muhtelif slm
devletleri ile Bizans ve Hallar arasnda devam eden mcadeleler, iki taraf
arasnda kanlmaz bir etkileim srecini dourmutur ki bu etkileimin en
fazla harp teknolojisi alannda yaand phesizdir.

a) Mancnk ve Arrde
Muhasara aletlerinin banda gelen ve ilk mekanik sava arac olarak
deerlendirilen mancnk, germe (tension), bkme (torsion) veya ekme
(traction) suretiyle bir direin mihveri etrafnda dnmesiyle ileyen veya




Peygamber'in Tif Muhasarasn rnek gstermilerdir. Ancak buna ramen baz slm limleri bu
uygulamaya cevaz vermemilerdir. Tartlan bir dier konu da mancnn kullanm srasnda
meydana gelen kazalarda lenlerin diyetleriyle ilgilidir (el-Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, s.131.;
Bozkurt, a.g.m., s.566-567.)
1542
Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), II, stanbul, 1980, s.357, 504.
1543
Bizans ar silah teknolojisi hakknda toplu bilgi iin bkz., John W. Birkenmeier, The
Development of the Komnenian Army: 1081-1180, Brill 2002., s.182-206.; John F. Haldon,
Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, (UCL Press), London 1999., s.134-
139.; Dennis, Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis, s.99-115.; Eric McGeer, Byzantine Siege
Warfare in Theory and Practice, The Medieval City Under Siege, (Edited by Ivy A. Corfis and
Michael Wolfe), (Boydell Press), New York 1999., s.123-131.; Denis F. Sullivan, Siegecraft: Two
Tenth Century Instruction Manuals by Heron of Byzantium, Dumbarton Oaks Studies XXXVI,
Washington, 2000., Chevedden, Artillery in the Late Antiquity, s.146 vd.
1544
Hal Seferlerinin kuatma savalar ve ar silah teknolojisinde meydana getirdii geliim
hakknda bkz., Carole Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, (Routledge Press), New
York 1999., s.521-540.; Chevedden, Fortifications and the Development of Defensive Planning
During the Crusader Period, s.33-43.; Parry, a.g.m., s.199.; brahim Ethem Polat, a.g.e., s.309 vd..
340



dengeli bir hareketle byk bir gle ta, ok ve neft gibi sair cisimler frlatan
sava aletidir.
Mancnklar ok, ta, neft gibi tahrip amac tayan maddelerin yan
sra akrepler, veba ve dier bulac hastalklar tayan fareler, at ve insan
lleri gibi eyleri dman mevzilerine atmak iin de kullanlmtr. Atlan
maddenin hafif olduu durumlarda genellikle kurun ile arlatrld, neft
gibi sv trden eylerin ise byk kse eklinde zincirli bir kaba konularak
atld bilinmektedir.
1545
ehir ve kale ilerine atlan hastalkl hayvanlarn ve
insan cesetlerinin ise mdafler zerinde psikolojik bakmdan byk etkisi
olduu, hatta zaman zaman byk salgnlara sebebiyet verdii de
bilinmektedir.
1546

Bat literatrnde catapult, mangonel, onager, ballista, launcher,
slingshot, trebuchet gibi isimlerle ifade edilen mancnn, ilk olarak M 5-4
yzylda inde yapld, buradan Trkler ve Mslman Araplar vastasyla
n Asyaya, daha sonra da Bizans ve Avrupaya ulat bilinmektedir. Buna
karlk mancnn ilkel ekli olarak kabul edilen baz mekanik sava
aletlerinin, M 4-3 yzylda Eski Yunanda da mevcut olduuna ve Byk
skender ve Roma ordular tarafndan gelitirilerek kullanldna dair bilgiler
de bulunmaktadr
1547
. Baz slm tarihileri ise mancnn ilk olarak, Nemrut
tarafndan, Hz. brahimi atee atmak zere yapldn kaydetmilerdir
1548
.
Daha nce de belirttiimiz gibi slm tarihinde mancnn Hz.
Peygamber dneminden itibaren kullanld bilinmektedir. Hulef-i Ridn,
Emeviler ve Abbasiler dneminde gelien mancnk teknolojisi, zamanla




1545
Zeydan, a.g.e., s.265.
1546
Chevedden (ve dierleri), The Trebuchet, s.66, 68.
1547
Bu konuya yukarda temas edilmiti.
1548
bn Kesr, I, s.146.; Fahr-i Mdebbir, s.427.; (Gnmzde anlurfa'nn gneyinde kalenin
bulunduu tepedeki iki stun, halk arasnda Mancnk olarak anlr. Bozkurt, a.g.m., s.565.)
341



slm medeniyetine has bir hviyet kazanm ve bu ekliyle dier slm
devletlerine rnek tekil etmitir.
Kaynaklarda Karahanl
1549
, Gazneli
1550
, Byk Seluklu
1551
,
Eyyb
1552
, Memlk
1553
ve sair Mslman Trk devletleri tarafndan kullanlan
mancnklar hakknda birok kayt mevcuttur. Bu kaytlar incelendiinde
mancnklarn byklklerine, mancnkla atlan maddenin cinsine ve muhtelif
teknik zelliklerine gre farkl isimler aldklar grlmektedir. Bu cmleden
olmak zere kk veya hafif mancnklara arrde (-=) denildii
1554
ve
bunlarn da tek ynl (arrde-i yek-ry/ =- =), dnen (arrde-i
gerdn/ = ' ), sabit/uyuyan (arrde-i hufte/--= =) ve yryen
(arrde-i revn ( =) arrdeler gibi eitleri olduu anlalmaktadr
1555
.
el-Ank fil-Mencinki nereden hsan Hind ise, szkonusu eserin
giri blmnde mancnklar, atlan maddenin cinsine gre alt ksma
ayrmtr. Bunlar, ta atan mancnklar ('==' - -'=-)
1556
, ok atan
mancnklar ('+-' - -'=-)
1557
, neft ve ate topu atan mancnklar ( - -'=-
' =--' -'-' )
1558
, bakr, cam ve gaz gibi maddelerden yaplan bombalar




1549
Karahanllarn mancnk, arrde gibi muhasara silahlarn kullandklarna dair herhangibir bilgi
bulunmamaktadr. Bununla beraber Karahanllarn da dier Mlman Trk devletleri gibi bu
silahlardan faydalanm olduklar phesizdir (Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.223.).
1550
Nuholu, a.g.t., s.344-346.
1551
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.271-275.
1552
Kuu, a.g.t., s.328-329.
1553
etin, a.g.t., s.240-252.
1554
bn Erenboa ez-Zeredk, el-Ank fil-Mencink, s.26, 109-110, 117-119.
1555
Fahr-i Mdebbir, s.427.; ayrca bkz., Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.272. (Fahr-i
Mdebbirin muhasara ve ar silah silahlar hakkndaki grleri hakknda toplu bilgi iin bkz.,
Mustafa Uyar, db el-Harb ve e-ecaaya Gre Hisar ve Kuatma Gelenei, Tarih
Aratrmalar Dergisi, XXV/40 (2005), s.215-224.
1556
bn Erenboa ez-Zeredk, s.26, 45, 94.
1557
bn Erenboa ez-Zeredk, s.26-27, 42-45, 104-110.
1558
bn Erenboa ez-Zeredk, s.27, 45.
342



atan mancnklar (.-'--' - -'=-)
1559
, ylan ve akrep atan mancnklar ( -'=-
'-' ='` -)
1560
ve pis, hastalkl veya rm insan ve hayvan
cesetleri atan mancnklardr ( -'=- --' -' - )
1561
.
Kaynaklarda ayrca mancnk- ars (= --=--)
1562
, mancnk-i dv
(- --=--), mancnk- Grvr ( = --=--), mancnk- revn ( --=--
)
1563
, el-Arab (-')
1564
, el-Fris (-'-')
1565
, et-Trk (-')
1566
, er-Rm
(-'), el-Frances/el-ifrenci (=`)
1567
; e-eytn ('=--')
1568
, karabura
(-)
1569
, el-mansr (---')
1570
, el-marib ( --' )
1571
, el-garb/el-
garbiyye (-'/--')
1572
, el-harb (-=')
1573
, kavsl-ziyr/ez-ziyr (




1559
bn Erenboa ez-Zeredk, s.27-29, 30, 42, 45, 172, 174.
1560
bn Erenboa ez-Zeredk, s.29, 182.
1561
bn Erenboa ez-Zeredk, s.16, 29-30.
1562
Drt yne at yapabilen (Fahr-i Mdebbir, s.427.), byk hacimli bir mancnk olan (bn
Erenboa ez-Zeredk, s.19.) mancnk-i arsun, Ortaa Mslman Trk leminde olduka
mehur olduu anlalyor. Kaynaklarn ifadesine gre Haccc b. Ysufun ars adl mancnn 500
kii idare ediyordu. Haccc, Basra ve Fars valisi iken on yedi yalarnda bulunan amcazadesi
Muhammed b el-Ksm bir miktar kuvvet ve muhasara aletleriyle memlik-i Sindiyenin fethine
grevlendirmi ve Deyblde bulunan byk puthane (Berbed mabedi) bu mancnkla yklmt. el-
Belzurnin kaydettiine gre Haccc b. Ysuf, Muhammed b. El-Ksma yazd mektupta,
mancnk- arsun kullanmyla ilgili u talimatlar vermitir: Arsu kur. Onun ayaklarndan birisini
ksalt ve dou tarafna doru evirt; sonra mancn kullanacak askeri ar ve bana tavsif ettiin
direi hedef alp mancn atmasn ona emret. Bunun zerine asker, mancn diree atm ve
direi krmtr. (el-Belzur, s.424-425., (Trke terc. s.636.).; Ayrca bkz., Sleyman Hsn Paa,
Tarih-i Alem, s.377-378.; Zeydan, I, 266-267.; Mazaher, s.157.).
1563
Fahr-i Mdebbir, s.427.; ayrca bkz., Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.272.
1564
et-Tarss, s.263-266.
1565
et-Tarss, s.258-263.
1566
et-Tarss, s.266-267.; bn Erenboa ez-Zeredk, s.110.
1567
et-Tarss, s.268 vd.; bn Erenboa ez-Zeredk, s.97-102.; bn Tarberd, VII, s.318.; VIII, s.5.;
bn eddd, s.59.
1568
ed-Devdr, VII, s.195.
1569
bn Erenboa ez-Zeredk, s.45, 94, 110, 185-187.; en-Nesev, s.118.; Karabura hakknda ayrca
bkz., Paul E. Chevedden, Black Camels and Blazing Bolts: The Bolt-Projecting Trebuchet in the
Mamluk Army, Mamluk Studies Review, VIII/1 (2004), s.227-277.
1570
bn Erenboa ez-Zeredk, s.22.
1571
bn Bb, s.275.; bn Tarberd, VI, s.329.
1572
ed-Devdr, VII, s.195.
1573
bn Erenboa ez-Zeredk, s.68
343



'-')
1574
, es-sultan ('='-')
1575
, keskencl, keskencr, kkencr
(-=--/-=--/.-=--)
1576
ve el-luub (-'')
1577
gibi mancnk eitlerinden de
sz edilmitir.
Bunun yannda mancnk- azm, mancnk- kebr, mancnk-
muazzam, mancnk- hil, mancnk- bozorg, lt- kalt kuden
1578
gibi
ifadelere de tesadf edilmektedir ki bu ifadelerin birer mancnk ismi veya
eidi olmayp mancnklar nitelendirmek zere kullanld
anlalmaktadr
1579
.
n Asyada hkm sren muhtelif slm devletleri ve Bizans, Ermeni
ve Grc Krallklaryla mcadele eden Seluklularn, Turul Bey dneminden
itibaren
1580
Alp Arslan
1581
, Melikah
1582
ve dier Byk Seluklu




1574
bn Erenboa ez-Zeredk, s.26, 27, 40, 94-96, 120, 125, 128, 131.
1575
bn Erenboa ez-Zeredk, 102-110.
1576
bn Erenboa ez-Zeredk, s.104-110.; Fahr-i Mdebbir, s.424.; bn Bb, s.494.
1577
bn Erenboa ez-Zeredk, s.26.
1578
Nuholu, Beyhakinin kulland (s.456) bu ifadenin surlar ykmak zere kullanlan bir tr ar
silah olarak nitelendirmise de (Nuholu, a.g.t., s.345-346.) bu tabirin genel olarak muhasara aletleri
iin kullanlm olduu anlalmaktadr.)
1579
Chevedden, The Invention of the Counterweight Trebuchets, s..90-98.; Ayn yazar, Black
Camels and Blazing Bolts, s.231-232.
1580
bnl-Esr, Turul Beyin Kazvn muhasaras srasnda ehri ta ve oka tuttuunu kaydetmitir.
Ancak mancnktan veya herhangi bir muhasara aletinden bahsetmitir (bnl-Esr, VIII, s.257.,
(Trke terc., IX, s.388.). Ayn Sultann Malazgirt kuatmas (Aristakes, s.103-105.; Mateos, s.100-
103.) ve Arslan Besari zerine yaplan seferler srasnda ise Seluklu ordusunda mancnk, ve
arrdelerin bulunduu grlmektedir (Sbt bnl-Cevz, s.13.; Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin
Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler I-Sultan Turul Bey
Dnemi, Belgeler, XVIII/22, TTK Yay, Ankara 1997., s.14.; en-Nveyr, XXVI, s.291.; Ali Sevim,
bnl-Cevznin el-Muntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler (H.430-485=1038-1092),
Makaleler, II, s.460.).
1581
Alp Arslan dneminde Ani, Meryemniin, Urfa ve Haleb gibi ehirlerin kuatlmas srasnda ar
silahlar kullanlmtr. bkz Smbat, s.36.; Mateos, s.120, 139-140.; el-Hseyn, s.25, 27-28. el-Bundr,
s.38.; bnl-Esr, VIII, s.368-370, (Trke terc., X, s.50-52.); Sbt bnl-Cevz, s.144-145.; en-
Nveyr, XXVI, s.313.; Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl
Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II-Sultan Alp Arslan Dnemi, s.35-36.; Ali Sevim, bn'l-
Adm'in Zbdet'l-Haleb Min Tarihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, s.624.;
Ahmed bin Mahmd, I., s.61-62, 67-68, 82-83, 86.; Kad Beyzv, s.118, 116.
1582
el-Bundr, s.50.; el-Hseyn, 42.; er-Rvend, s.128, Trke terc., I, s.125; Sbt bnl-Cevz,
s.172, 222.; bnl-Esr,VIII, s.435., (Trke terc., X, s.127-128.); Ali Sevim, Sbt bnl-Cevznin
344



hkmdarlar
1583
dneminde birok ehir ve kaleyi kuattklar ve bu
kuatmalarda bata mancnk ve arrde olmak zere birok muhasara
silahn kullandklar grlmektedir. Baz kaynaklarda, Byk Seluklu
ordusunda mancnk ve arrde gibi ar silahlarn yapm iin marangozlarn,
mancnk ustalarnn mevcut olduuna ve bu silahlarn sefer esnasnda
yaplabildiine dair kaytlar bulunmaktadr
1584
ki bu kaytlar, Byk
Seluklularn ar silah teknolojisinde ne derece ilerlemi olduklarnn bir
gstergesi olarak deerlendirilebilir.
Trkiye Seluklularnn ilk devirlerinden itibaren kuattklar
kalelerden, ele geirdikleri ehirlerden haberdar olmamza ramen,
uygulanan muhasara usulleri ve kullanlan ar silahlar hakknda
ulaabildiimiz bilgiler snrldr. Seluklu fetihlerini, ordunun mstahkem
mevkileri amaktaki baarsn dile getiren kaynaklarn, bu asker baarlarn
en nemli mili olan muhasara aletleri ve ar silahlar zerinde pek fazla
durmam olmalar dikkat ekicidir. stelik bu snrl kaytlarda mancnk ve
arrde dnda baka muhasara aletlerinden ok az bahsedildii grlr ki bu
durum Seluklu ordusunda kullanlan ar silahlarn listesini bile karmay
gletirmektedir.
1585

Asker bakmdan devrinin en byk gc olan, saysz kale ve ehri
ele geiren Trkiye Seluklu ordularnda mancnk ve arrde dnda ar ok-
lar frlatan aletler (arh, zenburek), kule (bur, debbbe, arpa), koba
(keb, ahmerdan), neft atmak iin kullanlan neffte, krra gibi silahlardan




Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler III-Sultan Melikh
Dnemi, Belgeler, XX/24 (1999), s.10, 53-54, 62.; Ayn yazar, bn'l-Adm'in Zbdet'l-Haleb Min
Tarihi Haleb Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler, s.642-644.; Ahmed bin Mahmd, s.128,
145-146, 163.
1583
el-Hseyn, 55, 67.; el-Bundr, s.228, 251.; er-Rvend, s.267, 269, 289, 296., (Trke terc., II,
s.256, 258, 276, 282.)
1584
Bu konudaki deerlendirmeler iin bkz., Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.273.
1585
Ayn durum Byk Seluklular iin de geerlidir (Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.271.).
345



ve burlara trmanmak iin kullanlan merdiven ve kementlerden, surlarda
delik amak veya surun altn kazmak, maynlamak gibi muhasara
usullerinden faydalandklar muhakkaktr. Nitekim sz konusu ehir ve
kalelerin, ar silahlar olmadan ele geirmesi teknik olarak mmkn olmad
gibi, gerek slm medeniyeti, gerekse Bizansn araclyla blgede yaylm
olan ar silah teknolojisinden uzak kaldklar dnlemez. stelik sz
konusu dnem, ar silah teknolojisinin n Asyadaki geliiminde nemli rol
olan Hal seferlerinin yaand dnemdir ki Trkiye Seluklularnn, en
azndan Hallarla mcadeleleri srasnda bu teknolojiden etkilenmi olmalar
gerekir.
Kaynaklar, daha Sleyman h dneminde Konya ve Gevle
(1074)
1586
, znik (1075)
1587
, Tarsus, Adana, Misis, Anazarba (1082-1083)
1588
,
Antakya (1085)
1589
ve Haleb (1074 ve 1085)
1590
gibi ehirlerin kuatldn ve
iki defa kuatlan Haleb dnda hepsinin ele geirildiini kaydetmilerdir
1591
.




1586
Anonim Seluknme, s.35. (Trke terc., s.23.); Ebul-Ferec, I, s.331.; Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.54.; Koca, Malazgirtten Miryokefalona, s.38.
1587
Anonim Seluknme, s.35. (Trke terc., s.23-24.); Ebul-Ferec, I, s.331.; Mihail, s.29.; Sbt
bnl-Cevz, s.229.; el-Azm, s.24.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.54.; Koca,
Malazgirtten Miryokefalona, s.38-39.
1588
Ebul-Ferec, I, s.329.; Sbt bnl-Cevz, s.217, 229.; el-Azm, s.28. Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.69-70.; Koca, Malazgirtten Miryokefalona, s.44-45.
1589
Anonim Seluknme, s.35-36. (Trke terc., s.24.); Komnena, s.194.; Ebul-Ferec, I, s.329, 331.;
Mateos, s.161-162.; Mihail, s.30.; bnl-Esr, (Trke terc, X, s.128.); Sbt bnl-Cevz, s.229, 243.;
el-Azm, s.29.; Aksaray, s.19., (Trke terc., s.14.).; ed-Devdr, VI., s.410-411.; en-Nveyr,
XXVII, s.91.; Cenb, s.1-2.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.71-72.; Kafesolu, Sultan
Melikah, s.79.; Koca, Malazgirtten Miryokefalona, s.45-47.
1590
Anonim Seluknme, s.35. (Trke terc., s.24.); bnl-Esr, (Trke terc., X, s.130.); Sbt
bnl-Cevz, s.175-176, 229-230, 234-235, 243; el-Azm, s.29.; ed-Devdr, VI., s.411.; Cenb,
s.3.; en-Nveyr, XXVII, s.92.; Cenab, s.3.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.48, 74.;
Kafesolu, Sultan Melikah, s.62; 80-81.; Koca, Malazgirtten Miryokefalona, s.49.
1591
Bu dnemde ayrca Sleyman ha bal bulunan Danimendli Gmtegin Ahmed Gazi
Malatyay (Mateos, s.204-205.; Ebul-Ferec, I, s.331-332.; Ebul-Fid, II, s.300.; Anonim Sryan
Vekayinmesi, Trke terc., s.31.), Karategin (Kharatiks)in ankr, Kastamonu ve Sinopu
(Komnena, s.195.) Emr Buldac (Poltac)nn ise ahan blgesi yani Elbistan, Gksun ve Raban
(Komnena, s.194.; Mateos, s.164.) ele geirdikleri bilinmektedir. Cenb ise stanbuldanTrablusa
kadar btn kale ve kasabalarn ele geirildiini zikretmitir (Cenab, s.2.).
346



Ancak bu ehirlerin kuatlmas veya ele geirilmesi srasnda uygulanan
muhasara usulleri ve ar silahlar hakknda herhangi bir kayda
rastlanmamaktadr. Ayn durum I. Kl Arslan, I. Mesd ve II. Kl Arslan
dnemleri iin de geerlidir. Her Trkiye Seluklu sultan dneminde de
birok kale ve ehrin muhasara edildii bilinmekle beraber
1592
, bunlardan
sadece birkanda, I. Kl Arslann 1097 tarihli Malatya
1593
, I. Mesdun
1143 tarihli Malatya
1594
ve 1148 tarihli Keysun
1595
ve II. Kl Arslann
oullarndan Ankara meliki Mesdun Kastamonudaki gaza faaliyetleri
srasnda ar silahlardan bahsedilmitir
1596
.
Kurulu dnemine nispetle daha geni bilgilere ulatmz ykselme
dneminde ise Trkiye Seluklularnn muhasara usulleri ve kullandklar
ar silahlar hakkndaki kaytlar artmaktadr. Bata bn Bb olmak zere
birok muasr kaynan bazen dolayl bazen de dorudan verdii bilgilerden
hareketle, Trkiye Seluklularnn, olduka gelimi bir muhasara ve ar
silah teknolojisine sahip olduklarn, hatta daha nce grlmeyen baz
muhasara usul ve tekniklerini de kullanmak suretiyle bundan byk lde
faydalandklarn sylemek mmkndr. Ancak bu kaytlarda sadece
mancnk, arrade ve arhdan, birka defa da nefft ( ='- / '='- ) ve nakkb
('-) lardan bahsedilmi olmas, buna karlk Trkiye Seluklu ordusunda
kullanld muhakkak olan dier ar silahlar veya muhasara aletlerinden sz




1592
Mihail, bizzat grmek ansna da eritii II. Kl Arslann kendisine gnderdii mektubu
Kapadokya, Suriye ve Ermenistann byk Sultan balyla zikretmi ve II. Kl Arslann
Rumlardan 72 kale zaptettiini kaydetmitir (Mihail, s.263-268.; Ebul-Ferec, II, s.466.;
Mneccimba, s.19.; remi, a.g.t., s.96.; Koca, Malazgirtten Miryokefalona, s.243-244.)
1593
I. Kl Arslann Malatya kuatmasnda mancnk kullandna dair tek kayt Mateosun kayddr
(Mateos, s.187.). Ayn kuatmadan bahseden dier kaynaklarda (Ebu'l-Ferec, I, s.335-336.; Mihail,
s.42.; Vardan, s.109., (Trke terc., s.186.); Cenb, s.4, 6.) bu tr bir kayda rastlanmamaktadr.
1594
Ebul-Ferec, Sultann kuatmay kaldrma karar aldktan sonra mancnklar yaktrarak kuatmay
kaldrdn kaydetmitir (Ebul-Ferec, II, s.377). Kuatmadan bahseden dier kaynaklarda ise bu
kuatmada kullanlan ar silahlarla ilgili bilgi verilmemitir.
1595
Papaz Grigorun Zeyli, s.304.
1596
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.219.
347



edilmemi olmas, konu hakknda etrafl malumat edinmemize imkn
vermemektedir.
Bu dnemde Trkiye Seluk ordusunda ar silah kullanldna
iaret eden baz bilgiler mevcut olmakla beraber
1597
, Trkiye Seluklu
ordusunda mancnk kullanldna dair ilk ak kayda I. Gyseddin
Keyhsrevin Antalya'y fethi srasnda rastlanmaktadr (1207). Kbrstaki
Latinlerin desteiyle Trkiye Seluklu ordusuna kar mdafaa edilen
ehir
1598
, iki safhal bir kuatma ile ele geirilmi ve bu kuatmada arabalar
(') araclyla kartaln dahi uamayaca bir yere yerletirilen 10 helk
edici mancnk
1599
ve her birinin ba felein burlarna deecek
ykseklikteki merdivenler (nerdibnh/'+'-)
1600
kullanlmtr. Her ne kadar
bu mancnklarn harp sahasnda m yapld yoksa baka bir yerden mi
getirildii, mekanizmalar, at mesafeleri, tahrip gleri ve sair zellikleriyle
ilgili bilgi mevcut deil ise de ehrin ele geirilmesine katkda bulunduklar
phesizdir. Nitekim bn Bb, ehrin fethinden sonra surlarda meydana gelen
yark ve atlaklarn tamir edildiinden bahsetmektedir
1601
ki bu hasarn
Trkiye Seluklu ordusun kulland mancnklar tarafndan verildii
muhakkaktr. I. Gyasedin Keyhsrev dneminde baka kale ve ehirlerin de




1597
II. Kl Arslann oullar arasnda meydana gelen taht mcadeleleri srasnda muhtelif ar
silahlarn kullanlm olmas muhtemeldir. Szgelimi bn Bb, Tokat Meliki Rknd-dn Sleyman
hn, II. Kl Arslann lmnden sonra Trkiye Seluklu tahtna oturan I. Gysd-dn
Keyhsreve kar Konyay kuatmas (1196) mnasebetiyle verdii bilgide, drt ay devam eden
muhasara neticesinde zahiresi tkenen, bahe ve binalar (bah ve umrnn) harap olan ehir
halknn, I. Gysd-dn Keyhsreve zarar verilmemesi artyla ehri teslim ettiini kaydetmitir ki
(bn Bb, s.35.) sz konusu tahribatn mancnk vb ar silahlar tarafndan yaplm olduu tahmin
edilebilir.
1598
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.284.; Selim Kaya, a.g.t., s.130-137.
1599
bn Bb, bu bilgiyi bir iir eklinde vermitir ( '- --=-- - -- / '-= -- '=- '=- / - '
' ' - ' '- ) bn Bb, s.97.
1600
bn Bb, s.98.
1601
bn Bb, s.99.
348



kuatld bilinmekle beraber, bu kuatmalarda Trkiye Seluklu ordusunun
kulland ar silahlar hakknda bilgimiz bulunmamaktadr.
I. Gyasedin Keyhsrevin lm zerine tahta geen Sultan I. zzd-
dn Keykvusla kardei Ald-dn Keykubd arasnda yaplan saltanat
mcadelesi srasnda da mancnk kullanld anlalmaktadr. Nitekim bu
mcadele esnasnda, nce Ald-dn Keykubd, I. zzd-dn Keykvusu
Kayseride, daha sonra I. zzd-dn Keykvus, Ald-dn Keykubd
Ankarada kuatmtr. Kaynaklarda Ald-dn Keykubdn Kayseri
kuatmas srasnda ar silahlar kullanldna dair bilgi bulunmamaktadr. I.
zzd-dn Keykvusun Ankara kuatmasnda ise mancnk ve dier
muhasara silahlarnn kullanld grlmektedir. Nitekim bn Bbnin kaydna
gre Sultan, ordunun Konyada topland srada yakma ve ykma edevt ve
zeredhnenin dier letlerinden oluan muharebe ve muhasara silahlarnn
hazrlanmasn emretmi ve Ankaraya bu silahlarla hareket etmitir
1602
Bir yl
sren kuatma srasnda zaman zaman bu mancnklar ('+---=--) iletilmi
1603

ve Ald-dn Keykubat, uzun sren kuatma neticesinde zor durumda kalan
ehir halkn kurtarmak iin, kendi hayatna dokunulmamak kayd ile ehri
teslim etmeyi kabul etmitir (1212-213)
1604
.




1602
( = = -'=- --'=- ' -'= ` ) bn Bb, s.134.
1603
bn Bb, s.135.
1604
Ald-dn Keykubd, muhasarann uzamas ve ehirde sknt balamas zerine, kardei ile bir
anlamaya varmak iin, Haleb hkimi el-Melikz-zhirin tavassutunu istemi, fakat Sultan, onun
elisi Takyeddin Aliye, teslimden baka bir hal aresi bulunmadn syleyerek muhasarada srar
etmitir. Nihayet, bahar mevsiminde, hi bir midi kalmayan ve sknt eken ehir halk ve ileri
gelenler, akbetin iyi olmadn ve kendisine sadakatte kusur ilemediklerini beyan ederek, Ald-
dn Keykubda, daha fazla mukavemetin imknszln arz etmilerdir. Bunun zerine Ald-dn
Keykubd da zzd-dn Keykvusa mracaat ederek, hayatna ve ehir halkna zarar vermemek art
ile teslime raz olduunu bildirmitir (bn Bb, s.134-139). Arap slm kaynaklar ise Ald-dn
Keykubdn Haleb Eyyb Emri el-Melikl-Zhirden araclk etmesini istedii, zeddin
Keykvusun bu yzden Ald-dn Keykubd ldrmedii zikredilmitir. ki karde arasndaki
saltanat mcadelesi ve Ankara Kuatmas hakknda geni bilgi iin bkz., Salim Koca, Sultan zzeddn
Keykvus ile Melik Aleddn Keykubd Arasnda Geen Otorite Mcadelesi, Belleten, LIV/211
(1991), s. 935-943.; Ayn yazar, Sultan I. zzd-dn Keykvus, s.125-128.; Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.300-301.; Uyumaz, a.g.e., s.14-17.
349



Bu kaytta sz geen yakma ve ykma edevtnn mancnk ve
neffteler olduu phesizdir. Ancak bu kayttan da sz konusu silahlarn
zellikleri hakknda fazla fikir edinmek mmkn deildir. Bununla beraber
yakma ve ykma edevtnn yani mancnk ve nefftelerin zeredhden
alnm olmas ve ordunun henz Konyada bulunduu srada hazrlanm
olmas dikkat ekicidir. Esasen I. zzd-dn Keykvusun muhasarann bir yl
kadar uzamas zerine ehrin dna ev ve barnak, hatta medrese gibi
binalar yaptrd, emrlerin de ayn ekilde binalar ina edip bu binalarda
barndklar dnlecek olursa, Konyadan getirilenler dnda, muhasara
srasnda da mancnk imal edilmi olabilecei sylenebilir. Ancak bunu teyit
edecek herhangi bir bilginin olmamas, bu konuda kesin bir ey sylemeye
imkn vermemektedir.
I. zzd-dn Keykvusun Antalya kuatmasnda (1216) da mancnk
kullanld grlmektedir. bn Bbnin kaydndan anlald kadaryla
Trkiye Seluklu ordusu, nvvb- dvn- saltanat tarafndan hazrlanan
muhasara aletleriyle yola kp Antalya nlerine geldiinde, Antalya Franklar
da Kbrstan gelen yardmla cesaretlenerek sava ara gereleri, arrde ve
ikence (=- -=) hazrlayarak ehri mdafaaya balamlardr. Antalya
nlerine gelen ilk birlikler ehri kuatm ve ok yamuruna tutmutur. Ertesi
gn ise zeredhnenin muharebe ve muhasara aletleri ile piyadeler
gelmi
1605
ve hemen o gece Sultann emriyle itlerden merdivenler
(nerdibnh/'+'-) yaplm ve mancnklar altrlmtr. Kuatmann
uzamas zerine Sultan, her bir emrin bir defada on adamn trmanabilecei
geni merdivenler (nerdibnh-y ferh/ '+'- ) yaplmasn, bir grup
askerin bu merdivenleri tamak ve surlarn zerine yanatrmak iin




1605
( ' -'= ' ---- '''-- -'=- --'=- ` ) bn Bb, s.144.
350



grevlendirilmesini ve dilvern- lekerin, bu merdivenler vastasyla surlara
trmanmalarn emretmi ve neticede ehir ele geirilmitir
1606
.
I. zzd-dn Keykvusun Kilikya Ermeni Krall zerine dzenledii
seferde de ar silahlarn kullanld anlalmaktadr. 1216-1218 yllarnda
yaplan Kilikya seferinde blgenin en gl kalesi olan inin (Hacin)
1607
ve
Kanin
1608
kaleleri, mancnklarla dvlm ve muhasara srasnda, on kiinin
ayn anda trmanabilecei merdivenler kullanlmtr.
Ayn Sultann 1218 tarihli Suriye Seferinde de Trkiye Seluklu
ordusunun ar silahlar hakknda nemli bilgilere rastlanmaktadr. Nitekim
bn Bb, Kilikya seferinden yeni dnen Trkiye Seluklu ordusunun piyade ve
svarisi, sava ara gereleri ve kuatma iin gerekli olan mancnklarmz ve
zeredhnesiyle sefere hazr olduunu belirtmitir ki bu kayt sadece asker
nizamn deil, top yekn devlet nizamnn ne derece dzenli ilediini
gstermesi bakmndan nemlidir. Mellifin, Sultan I. zzd-dn Keykvusun,
Mara, Malatya ve Sivas emrlerine birer ferman gndererek, emirlerinde
bulunan asker kuvvetlerle birlikte mancnk gibi muhasara aletleri (alt-
muhsart ez mancnk) ile cephneyi (zeredhne) tertib etmelerini
istediine dair kayd
1609
da dikkat ekicidir. Bu kayda gre Seluklu
ordusundaki mancnklarn sadece merkezde, yani Konyada bulunmad,
Mara, Malatya ve Sivas gibi vilyetlerde de mancnk bulunup -belki de imal
edilip- icap ettii takdirde kullanld anlalmaktadr. Esasen bu ehirlerin




1606
bn Bb, s.141-146.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.308-309.; Koca, Sultan I.
zzeddin Keykvus, s.35-38.
1607
bn Bbnin kaydna gre Sultann emri zerine mancnklar yerletirip, kalede oturanlara korku
ve dehet saldlar. gn gece onlarn zerine dolu daneleri gibi lm yadrnca kaledekiler
byk bir skntya derek ne yapacaklarn ardlar. Perian ve aciz bir durumda imdat, imdat
diye barmaya baladlar. gn mhlet istediler. Bu mddet zarfnda Tekfurdan kendilerine bir
yardm gelmezse, hibir mazerete bavurmadan kaleyi teslim edeceklerini syleyince Sultan onlarn
isteini kabul ederek, mancnklar durdurmalarn buyurdu. (bn Bb, s.164.)
1608
bn Bb, s.165.
1609
bn Bb, s.185.; Mneccimba, s.37.
351



sefer blgesine yakn vilyetler olduu ve sz konusu ehirlerin bu sefer
mnasebetiyle zikredildii dnlecek olursa, mancnk bulunan veya imal
edilen blgelerin sadece bu ehirden ibaret olmad sylenebilir. Bu sefer
srasnda, mancnklar ('+---=--), nakkblar ('-'-) ve okularla (- -)
kuatlan Merzubn
1610
, Raban
1611
ve Tell-Bir
1612
kaleleri ele
geirilmitir
1613
.
Devletin ikbal a olan I. Ald-dn Keykubd dneminde, her
alanda olduu gibi muhasara usul ve ar silah teknolojisinde de byk bir
gelime kaydedildii anlalmaktadr. I. Ald-dn Keykubd, tahta
oturduktan hemen sonra dnemin en mstahkem kalelerinden biri olan
1614

Aliyenin kuatlmas (1221) srasnda bn Bbnin yksekliine gn
hayran kald, kara bulutlarn altnda saklanan bir da olarak ifade ettii bir
mevkie, yine onun ifadesiyle att tatan Elburz dan bile skntya
drebilecek da gibi bir mancnk (mancnk-i un kuh/ ---=-- - = ),




1610
( --'- ' --- '-'-- '+---=--) bn Bb, s.186. (Trke tercmede nakkbn
zikredilmemi. Bkz., s.204.)
1611
bn Bb, s.187.
1612
bn Bb, s.187-188.
1613
bn Nazf, 74.; bn, Vsl, III, s.264.; ed-Devdr, VII, s.196.; bnl-Verd, s.200-201.; Koca,
Sultan I. zzeddin Keykvus, s.51-55.; remi, a.g.t., s.136-137.
1614
bn Bb, Aliye (Kalonoros) kalesi hakknda unlar sylemektedir: Kalonoros kalesinin yannda
gk dz bir araziye benzer. Oras, geit vermeyen dalar, granit talardan yaplm bir hisar ve deniz
tarafndan bir hendekle evrilmi olmas yznden karada Sis topraklarna hkim olmu, deniz
tarafndan ise, Msr padiahlarnn zerine ar vergiler (bac) yklemitir. Yksek yerleri yldzlara
deen o kale siz padiahmzdan bakasna taht yeri olamaz. imdiye kadar Kayser soyundan din,
adalet, mal ve tedbir sahibi padiahlarn hibirinin aklna oraya asker ekmek gelmedi. iir: nk o
kalenin yolunda kartal uamaz. Orann ormannda gne yolunu kaybeder/ Eer deniz tarafndan
oraya yol ararsan, on ay gemen gerekir/ On ayn her biri Nil gibi dalgal ve masmavi renkte.
Onlarn dalgas karsnda fil aciz kalr. eklinde tasvir edilen o yer karsnda hepsi korkuya ve
dehete dtler. Eer siz cihan padiahmz biz kullarna emir verirse, muzaffer ordunun her
karncas bir ejderhaya, her src bir Humaya her seresi devrin padiahnn inayet ve ihtimam
fezasnda uan bir kartala dner. Biz kullarnzn, ay ve gne parlaklnda ikbale sahip olan siz
padiahmzdan beklentimiz, mbarek etr kartaln uurup yola drmenizdir. iir: Eer karmza
aslan da ksa, sava srasnda bizim rakibimiz olamaz./ Eer yolumuz kayalarla dolu olsa, saldrmz
karsnda dz bir ovaya dner. (bn Bb, s.236-237.).
352



arabayla (gerdn ' / ) karlm
1615
, ayrca kalenin etrafna 100 byk
mancnk ( --=-- --) yerletirilmitir
1616
.
Yine Ald-dn Keykubd dneminde yaplan Khta kuatmasnda
(1226) marib mancnktan bahsedilmektedir. bn Bbnin kaydna gre
Emr Mbarizeddin avl, Khta Kalesinin kapsnn karsna bir mancnk-
marib (-- ---=--) yerletirmi, ayrca iki mancn da kalenin sana ve
soluna kurdurmutur
1617
. Ancak kuatma iin kurulan mancnklarn
bunlardan ibaret olmad anlalmaktadr. Nitekim Emr Mbrizd-dn avl,
el-Melikl-Erefin Khta mdafilerine yardm iin gnderdii 10.000 kiilik bir
kuvvetin geldiini renince, kuvvetlerinin bir ksmn alp am askerini
karlarken, mer-y askirden bir ksmn da mancnk kurmaa (ber iml-i
mancnk) memur etmitir
1618
. Bu kuvvetler bozguna uratldktan sonra
kalenin muhasaras iddetlenmi ve mancnk darbelerine daha fazla
dayanamayan kale duvarlarnn yklmas zerine Khta ele geirilmitir
1619
.
Bu kayt, Trkiye Seluklu ordusunda kullanlan bir mancnk
eidinden, marib mancnktan bahsetmesi bakmndan nemlidir.
Muhtelif kaynaklarda mancnk- marib
1620
, mancnk- garb (el-
mencinkl-garbiyye/ ' --' --='-- )
1621
olarak da karlalan bu mancnk,
slm leminin batsnda gelitirilmi bir mancnk eidi olup, el-mancnkl-
freng/frenc veya mancnkl-efrenc
1622
olarak adlandran Avrupa veya




1615
bn Bb, s.240.
1616
bn Bb, s.243.
1617
bn Bb, s.275.
1618
bn Bb, s.276-277.
1619
bn Bb, s.279.
1620
bn Tarberd, VI, s.329.
1621
ed-Devdr VII, s.195.
1622
bn Tarberd, VII, s.318.; VIII, s.5.
353



Frank mancnklarndan farkldr
1623
. Bir platform zerine yerletirilmi ters
veya kar arlk mekanizmasyla (counter-weight) alan bu mancnklarla
genellikle ta atld bilindiinden
1624
, Trkiye Seluklu ordusundaki marib
mancnn da ayn zellikleri tad tahmin edilebilir. Ancak at mesafesi,
tahrip gc gibi konularda kesin bir ey sylemek mmkn deildir.
Ald-dn Keykubd dnemine ait baka bir kaytta karaburadan
bahsedilmesi dikkat ekicidir. en-Nesevinin kaydna gre Ald-dn
Keykubdla ilikileri gerginleen Erzurum Meliki Rknd-dn Cihnh, 1229
ylnda Ahlat muhasara eden Celld-dn Hrezmhn huzuruna kp
itaatini arz ettikten sonra Erzuruma geri dnm ve Hrezmh ordusuna
asker, erzak, ok sayda ok, yay ve kalkanla beraber, karabura ad verilen
bir mancnk gndermitir
1625
ki bu kayt, her ne kadar dorudan Trkiye
Seluklularyla alakal olmasa da sz konusu mancnn Anadoluda
bilindiini gstermekte ve Trkiye Seluklu ordusunda da kullanlm
olabileceine iaret etmektedir.
emigezek Muhasaras srasnda da Trkiye Seluklularnn
muhasara usul ve ar silah teknolojisi hakknda fikir veren kaytlara
rastlanmaktadr. Nitekim ok mstahkem bir mevkide bulunan emigezek
Kalesinin ele geirilmesi iin bilinen btn muhasara usullerinin uyguland
grlmektedir. bn Bbnin kaydna gre emrindeki 5000 svari ve sava ve
muhasara aletleriyle (lt- muhrebe ve muhssara) emigezek zerine
yryen Malatya sbas Esededdin Ayaz, emigezek Kalesini nce sulh
yoluyla ele geirmek istemi, ancak bu mmkn olmaynca, std-i arrde-
sza ('- -= '--) mancnk ve arrdelerin kurulmasn ve muhasarann




1623
Chevedden, The Invention of the Counterweight Trebuchets, s.102-103, 106-110.; Ayn yazar,
Black Camels and Blazing Bolts, s.231-232
1624
Chevedden, The Invention of the Counterweight Trebuchet, s.106-107.
1625
en-Nesev, s.118.; Taneri, a.g.e., s.79, 123.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.366.;
Uyumaz, a.g.e., s.54.
354



balamasn emretmitir. ehir bir yandan mancnk ve arrdelerle
dvlrken dier yandan da nakkblar araclyla surlar tahrip edilmeye
allmtr. Bir hafta gemesine ramen mancnklar ve nakkblarn baarl
olamamas zerine baka bir ynteme bavurulmutur. zerinde ok
kabilecek byklkte delikler bulunan 10 adet demir sandk yaplm ve bu
sandklarn iine, orann darlndan endie etmeyen birer adam yerletirip
uygun bir yerden kalenin iine sarktlarak mdafiiler ok yamuruna
tutulmutur. Ancak bu yntem de baarl olmam ve nihayet hisarn zayf bir
noktas tespit edilmi ve buraya gnderilen 50 nakkbn bir gn sren
almalar neticesinde alan delikten ieriye girmek ve kaleyi ele geirmek
mmkn olmutur
1626
.
Ald-dn Keykubdn Trabzon
1627
ve Grcistan seferleri ile Harput
(1234)
1628
, Harran, Urfa, Rakka (1235)
1629
ve mid (1236)
1630
kuatmalarnda




1626
bn Bb, s.282-288. (bn Bbnin kaydna gre kale ele geirildikten sonra Sultan, yatlar ve
emsalleri arasnda gvenilirlilii ve cesareti bakmndan benzersiz olan itibarl adamlarndan birini o
kale ktvali olarak grevlendirdi. Her ne kadar kale sava ara gereleri ve yeterli malla donanm
olsa da orann donanmlarn artrd. Kullarnn kuatma srasnda kale duvarlarnda atklar yark ve
atlaklar onarmak iin inaat mhendisleri (bennayan-i mhendis) ve usta sanatkrlar grevlendirdi.
Fermanyla oradaki kuyuyu, en keskin grl kimselerin dahi eskiden orada bir kuyu olduunu
anlayamayacaktan ekilde doldurdular (bn Bb, s.288.)
1627
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.361-362.; Uyumaz, a.g.e., s.45-47.
1628
Harput kuatmas srasnda Sultan, devlet emrlerinin her birinin birer mancnk yerletirip
altrmasn buyurmu ve ertesi gn 18 byk mancnk (- --=-- --=) kalenin civarna
yerletirilmitir (bn Bb, s.444-445.). bn Bb, kuatma srasnda meydana gelen ilgin bir olay u
ekilde kaydetmitir. Harput Melikinin mutfandaki tandrda bir kuzu kzartyorlard. Melik, am
meliklerini yemee armt. O srada hansalr ieri girerek, tandra den bir mancnk tann
kuzuyu yere batrdn ve ondan eser brakmadn arz etti. O zaman gnlerin tecrbelerinden tam
olarak nasibini alm akll bir adam olan Hama Meliki, Devlet sahiplerine kar gelerek onlarla
mcadele etmek akll ve bilgili kimselerin, ileri grl ve tedbirli insanlarn gznde beenilen bir
davran olmaz. Dncem odur ki, iimizden biri Sultann huzuruna ksn, elini onun iyilik eteine
atsn, ettiimiz kstahlktan piman olduumuzu syleyip yaptmz saygszlktan zr dilesin. O
zaman belki canmz kurtarr, her birimiz sa salim lkemize dner, bu tehlikeli durumdan ve
acnacak halden kurtulup selamete karz dedi (bn Bb, s.444.; Harput kuatmas hakknda ayrca
bkz., Ebul-Ferec, II, s.534; bn Vsl, V, s.80-81.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.381.,
remi, a.g.t., s.201.; Uyumaz, s.76-77.)
1629
bn Bb, s.447-450.; Ebul-Ferec, II, s.534-535.; Ebul-Fid, III, s.192.; bnl-Verd, II, s.237.;
bn Vsl, V, s.98., Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.382., remi, a.g.t., s.203-204.;
Uyumaz, s.78-79.
355



da mancnk kullanld grlmektedir. bn Bb, Kemaleddin Kmyr ve
Mbrizeddin avl kumandasnda dzenlenen Grcistan seferinde mancnk,
arrde, nefftn, nakkbn, seng revn ( =--), kemend endzn ( ---
- ) ve dier harp ara ve gerelerini kullananlarn bulunup btn
zerrdhne aletlerinin tertip edildii kaydetmitir
1631
ki bu kayt, Trkiye
Seluklu ordusunda, mevcut ar silahlarn bir listesini iermesi bakmndan
nemlidir. Bu seferde ksa bir sre ierisinde, aralarnda Hah (Gag) ve Nahuh
kalelerinin de bulunduu otuzdan fazla kale ele geirilmi ve aresiz kalan
Grc Melikesi Rosudan, Ald-dn Keykubdn tabiiyetini kabul etmitir
1632
.
Yine bn Bb, mid kuatmas mnasebetiyle verdii bilgide, ikier, er,
beer ve onar men
1633
arlklarnda demirden yuvarlak mancnk talar
1634

yaptrldn ve bu bunlarn develerle mide gnderildiini kaydetmitir
1635
.
Bu arada Ald-dn Keykubdla ilikileri gerginleen Erzurum Meliki
Rknd-dn Cihnh tarafndan Celld-dn Hrezmha gnderilen
mancnk da dikkat ekicidir. Kaynaklarn verdii bilgiye gre Cihnh,
muhasara srasnda Celld-dn Hrezmhn huzuruna kp itaatini arz
etmi, geri dndkten sonra ise Hrezmh ordusuna asker, erzak, ok
sayda ok, yay, kalkan ve o dnemin en mehur muhasara aletlerinden olup
karabura ad verilen bir mancnk gndermitir.
1636

Trkiye Seluklu Devletinin en geni snrlarna ulat II. Gysd-
dn Keyhsrev dneminde ise Saadeddin Kpek tarafndan ele geirilen




1630
bn Bb, s.451-452.; Ebul-Ferec, II, s.535, bn Vsl, V, s.110.; Turan, Seluklular Zamannda
Trkiye, s.384., remi, a.g.t., s.209-210.; Uyumaz, s.78-79.
1631
bn Bb, s.420.
1632
bn Bb, s.420-424.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.375-376., Uyumaz, s.67-69.
1633
Seluklu Trkiyesinde kk eri menn, 260 dirhem (= 833 gram) mukabilindeydi. Polat, a.g.t.,
s.186.; Ayrca bkz., Walther Hnz, slmda l Sistemleri, (ev. Acar Sevim), stanbul 1990, s.26.
1634
(-- '+'- . --=-- --) bn Bb, s.451.
1635
bn Bb, s.451.
1636
en-Nesev, s.118.; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.366.; Taneri, a.g.e., s.79, 123.;
Uyumaz, a.g.e., s.54.
356



Sumeysat (1238)
1637
ve Ald-dn Keykubd dneminde kuatlan fakat ele
geirilemeyen mid (1240)
1638
muhasaralarnda mancnk kullanld
anlalmaktadr. bn Bb, neftilerin (nefftun/='-) de grev aldklar mid
muhasaras srasnda mancnklarla neft atldndan ve keskencr (-=--)
adl bir muhasara aletinden sz etmektedir
1639
ki bu aletin Fahr-i Mdebbirin
kkencr ( -- -= )
1640
, bn Erenboa ez-Zeredkn ise keskencl (.-=--)
olarak zikrettii, ok, mzrak gibi eyler frlatmak iin kullanlan bir ok
mancn ('+-' --=--)yla ayn olmas muhtemeldir
1641
. Bu kaytta ayrca
mancnk (---=--) ifadesine de rastlanmaktadr
1642
ki bu ismin, std-
arrde-sz ('- -= '--)
1643
gibi mancnk yapan veya kullananlar ifade
etmek zere kullanld malumdur
1644
.
Mool vesayeti dneminde de mancnk ve arrdeyle ilgili kaytlara
rastlanmaktadr. Kseda Savandan sonra Kilikya Ermeni Krall zerine
yaplan seferde (1245-1246) Tarsus kalesinin her bir burucunun ve hisarnn
karsna dalar ykan mancnklar yerletirilmitir.
1645
Bunun dnda
Sinopun yeniden fethi (1266)
1646
, Cimri olay (1277)
1647
, Devel Hisar
kuatmas (1303-1304)
1648
ve Trkiye Seluklu Sultanlar arasnda meydana




1637
bn Bb, s.476-477.; bn Vsl, V, s.190.
1638
bn Bb, s.490-498.; Ebul-Ferec, II, s.541.
1639
bn Bb, s.494.
1640
Fahr-i Mdebbir, s.424.
1641
bn Erenboa ez-Zeredk, s.104-110.
1642
bn Bb, s.495.
1643
bn Bb, s.284.
1644
bn eddd da Rmdan gelen, fakat el-Melkz-Zhirin yani Sultan Baybarsn vefat zerine
kendilerine verilen vaatler yerine getirilemeyen zevt sayarken Emr Nured-dn Ahmed al-Mencik
isimli birisini kaydetmitir (bn eddd, s.157.).
1645
bn Bb, s.545-546.; Ebul-Ferec, II, s.545.; Anonim Seluknme, s.50., (Trke terc., s.32-33).;
Smbat, s.107.; Kirakos, s.249-250.; Simon de Saint Quentin, s.67.
1646
bn Bb, s.643.; Aksaray, s. 83-84.
1647
bn Bb, s.700-701.
1648
II. Gyseddin Mesd 1302 ylnda ikinci defa Seluklu tahtna oturduktan sonra Chiolu isimli
biri, Nide ve Aksaray arasnda bulunan Devel hisar kalesinde istila etmi, bunun zerine Sultan
357



gelen mcadeleler srasnda
1649
mancnk ve arrdelerin kullanld
bilinmektedir.

b) arh
Trkiye Seluklu ordusunda, mancnk ve arrdeler dnda, muhtelif
kaynaklarda tr-i arh, kavsll-ziyr, zenbrek/zenberek gibi isimlerle de
ifade edilen arhlarn da kullanld grlmektedir. Ancak dneme ait
kaynaklarda bu silah hakknda fazla kayda rastlanmamas dikkat ekicidir.
Nitekim bn Bb, bu silahlardan sadece iki yerde bahsetmitir. Her ikisi de
Ald-dn Keykubd dnemine ait olan kaytlardan ilkinde, Trkiye Seluklu
tbiiyyetini kabul eden Kilikya Ermeni Kral Leonun (dorusu I. Hetum
olacak), tbiiyyet art ve mkellefiyetlerin biri olarak gndermeyi taahht
ettii kuvvetler arasnda bin svari ve 500 arh bulunduu zikredilmitir
1650
.
Dier kaytta ise Pervne Tcd-dn ve Emr Sinnd-dn Kaymazn,
Hrezm emirleriyle grtkleri Tatvandan ayrldklar srada yanlarnda
arklar, nc birlikleri ve ellerinde kl, srtlarnda siper (kalkan) olan
askerlerden oluan kalabalk ve hametli bir ordu bulunduu
sylenmektedir
1651
. Bunlarn dnda Sudak Seferi srasnda da arhlardan
bahsedilmekle beraber, bu silahlarn Trkiye Seluklular tarafndan deil
Sudakllar tarafndan kullanld grlmektedir
1652
.




Mesud, Abga Noyan ve Sahib Ald-dn ve dier emrlerin de katld Trkiye Seluklu ordusu,
Devel hisar kuatmtr. Kale, bir ay boyunca mancnklarla dvlm ancak Gazan Hann lm
haberi zerine muhasara kaldrlmtr (Aksaray, s.294-295.).
1649
bn Bb, s.627.
1650
bn Bb, s.341.
1651
bn Bb, s.428.
1652
bn Bb, s.326.
358



Ayrca yukarda da bahsettiimiz bir kaytta keskencr (-=--) adl
bir muhasara aletinden sz edilmektedir ki, bu aletin ok, mzrak gibi eyler
frlatmak iin kullanlan bir ok mancn yani bir eit arh olmas
muhtemeldir.
Grld zere mevcut kaytlar Trkiye Seluklu ordusunda
kullanlan arhlar hakknda fazla bilgi iermemektedir. Ancak Ermeni kralnn
gndermeyi taahht ettii 500 arhnn azmsanmayacak bir rakam olduu
sylenebilir. Trkiye Seluklu ordusunda bu 500 kii dnda baka
arhlarn da bulunduu dnlecek olursa, bu silahlarn Trkiye Seluklu
ordusunda yaygn bir ekilde kullanld phesizdir.

c) Dier Muhasara Aletleri
Trkiye Seluklu ordusunda mancnk, arrde ve arh dnda hangi
muhasara alet ve edevatnn kullanldna dair fazla malumat
bulunmamaktadr. Nitekim kaynaklarda mancnk, arrde ve arh dnda
ismine rastladmz muhasara alet ve edevat sadece merdiven ve
kementtir
1653
. Birka kaytta da nefft
1654
ve nakkblardan
1655
bahsedilmise
de bunlarn ne tr aletler kullandklar hakknda hibir malumat yoktur.
Trkiye Seluklu ordusunda, gerek blgedeki dier Mslman Trk devletleri
gerekse Bizans ve Hallar tarafndan kullanld bilinen kuatma kuleleri
(bur, debbbe, arpa)
1656
ve koba (keb, ahmerdan)
1657
gibi muhasara




1653
bn Bb, s.54, 97, 98, 118, 144, 165, 280, 441, 495, 529.; Anonim Seluknme, s. Trke terc.,
s.28.).
1654
bn Bb, s.326, 420, 494, 581.
1655
bn Bb, s.283, 285, 286, 420.
1656
Kuatma savalarnda en ok kullanlan muhasara aletlerden biri olan kuleler (siege tower),
mancnktan daha eski bir sava araac olup, ilk olarak eski Msrllar ve Asurlular tarafndan
kullanld bilinmektedir. Mezopotamyada M 745-27 yllarna ait bir kabartmada da hareket
ettirilebilen bir kuatma kulesi resmedilmitir. Kaln ve sk aatan yaplm hareketli bir alet olup
359



aletlerinin de mevcut olduu tahmin edilebilirse de bunlarla ilgili her hangi bir
kaydn bulunmamas fazla bir ey sylemeye imkn vermemektedir.





tekerlekler zerine kurulmu seyyar bir kaleye benzetilebilir. Savalarn surlar zerindeki mdafilere
hcum edebilmesi ve surlara kabilmeleri amacyla kullanlrd. Aacn zerine, mdafilerin ataca
atee kar bir zrh grevi yapan sirkeye batrlm kee yahut deri geirilirdi. Tekerlekler vastasyla
hareket ettirilerek surlara yanatrlr ve bylece askerlerin surlara gemesine imkn salanrd.
Bununla beraber debbbeyi, surlarn zerine devirmek veya ucuyla vurmak suretiyle surlarn tahribi
iin de kullanlrd. Bu maksatla kullanld takdirde askerler debbbeye binerek surlara yaklar,
surun nnde hendek varsa zerine direkler atlarak kpr kurulur ve stnden geilirdi. Hendek
kpr yapamayacak derecede geni ise arpalar ile gtrlen odun, toprak vs atlarak hendein bir
ksm doldurulurdu. Bu ii geri hizmet ktalar yapar, askerler ise onlar kalkan vs ile korurlard.
Nihayet arpa sura dayannca suru delmee balanrd. Suru delerken alan yerin kmemesi iin
direk ile destek kurulurdu. ayet debbbenin boyu surun stne yetimezse merdivenler kurularak
suru amaa alrlard. Buna imkn olmazsa kar karya muharebe yaplrd.
1657
Baz zellikleriyle debbbeye benzeyen koba (siege ram), surlar veya kale ierisinde tahkim
edilmi i kale ve saray kaplarn krmak iin kullanlan bir silahtr. Uc ksm, kafasn boynuz
vurmak zere ne emi bir koba formunda olduu iin bu ad verilmitir. Ba takip eden gvde 4-
5 m uzunluunda ve 30-40 cm. apnda dayankl ve salam bir aa kolondan ibarettir. Koba
savalar tarafndan tanabildii gibi, aac harekete getiren personeli korumak amacyla yaplm
zel arabalarda da tanrd. Drt tekerlek zerinde salam aalardan yaplm yanlar ak st
kapal ve nnde bir ahap kalkan bulunan bu arabalara koba havadan yere paralel olarak aslrd.
ndeki kalkan zerinde ise kobann girip kabilecei bir yuva bulunurdu. Araba hedefin nne
getirildikten sonra araba ierisindeki personel ileri geri hareketlerle koban hedefe vurarak tahrip
etmeye alrlard.
360



B) ZEREDHNE (SLAHHNE)
Byk Seluklu
1658
, Gazneli
1659
, Hrezmh
1660
, Eyyb
1661
ve
Memlk
1662
devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklularnda da silahhne
veya cephaneye zeredhne/zerrdhne ( '= / '= ) denilirdi
1663
.
Bata payitaht Konya olmak zere Seluklu Trkiyesinin muhtelif
blgelerinde
1664
ve zellikle kalelerde
1665
zeredhneler bulunmaktayd.
Sultann silahlarnn bulunduu zeredhneye zeredhne-i hss
1666
veya
zeredhne-i saltanat
1667
denirdi. Zeredhnelerde ok, yay, kl, mzrak ve
sair hafif silahlar yannda mancnk, arrade ve dier sava ve muhasara
aletleri muhafaza edilirdi
1668
.




1658
Redd-dn, bir yerde zerrdhne (II/5, s.57.), bir yerde de hazin-i silh (II/5, s.180.)
adyla zeredhnenin Byk Seluklularda mevcut olduuna iaret etmitir. Nizml-mlk de bir
yerde zerrdhaneden bahsetmitir (Trke terc., s.270).
1659
Beyhak, s.8, 80, 456, 558, 589.; Nuholu, a.g.t., s.347.
1660
Taneri, Celld-dn Hrezmh ve Zaman, s.104.; Ayn yazar, Hrezmhlar, s.116.
1661
Kuu, a.g.t., s.209-210.; David Nicolle, Acre 1291, Bloody Sunset of the Crusader States,
Osprey Publishing, Oxford, 2005., s.24-25.; D. P. Little, The Fall of Akka in 690/1291: The Muslim
Version, Studies in Islamic History and Civilization in Honour of Professor David Ayalon, (Ed.
Moshe Sharon), Jerusalem 1996., s.173.
1662
el-Kalkaand, IV, s.11, 21, 61, 189; XI, 339, XII, 117; bn Tarberd, X, s.219; XI, s.168.; XIV,
s.349.; Mahmd Nedm-Ahmed Fehm, s.41-43.; Irwin, The Middle East in the Middle Ages, s.39.; ;
Garcin, The regime of the Circasian Mamlks, s.305.; etin, a.g.t., s.266-269.; Tekinda, a.g.e.,
s.130, 157.
1663
Hasan Enver, s.143. (Zeredhneye silhhane, haznets-silh gibi isimler de verilmitir (el-
Kalkaand, III, 547; IV, 11; V, 221.)
1664
bn Bbnin kaytlarnda zeredhne bulunan ehirler arasnda Malatya, Mara ve Sivas
zikredilmitir (bn Bb, s.185, 502.).
1665
Elimizde mevcut iki ktvl takrrinde de ktvllerin kaledeki zeredhne ve silahlar dzenlemekle
mkellef olduklar zikredilmitir (Tekrrl-Mensb, s.42.; Rsmur-Resil, s.28.). Buna gre
btn kalelerde birer zeredhne mevcut oldu tahmin edilebilir. Ancak bn Bbnin kaytlarndan
renebildiimiz kadaryla Antalya, Hanin, Merzuban, Ahlat, Harran ve Kemah kalelerinde
zeredhneler mevcuttu (bn Bb, s.99, 164, 186, 412, 448, 568.)
1666
bn Bb, s.149. (Zeredhne-i padiahna kaydedilen ve burada korunan silahlar, ou zaman
dnemin mehur ve deerli silahlarndan seilirdi (Fahr-i Mdebbir, s.258.).
1667
bn Bb, s.407. (Ayn ifadeye Memlkler dneminde silahhne-i Sultniyye ve zeredhne-i
sultniyye olarak rastlanmaktadr (el-Kalkaand, IV, s.19, XI, 339.).
1668
bn Bb, s.134, 144, 341, 420.
361



Trkiye Seluklu kaynaklarnda zeredhnelerin hangi grevlilerin
murakabesi altnda bulunduu hakknda ak bir kayt yoktur. bn Bb
eserinin bir yerinde zeredsalr () ifadesini kullanm ise de bu kaytta
Bizans mparatorunun silahhne komutann kastetmi
1669
, baka bir yerde
de ayn ifadeyi tekrarlamamtr. Ancak zeredhne-i hss veya zeredhne-i
saltanatn, dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi
1670
Trkiye
Seluklularnda da Sultann silahlarnn muhafazas ve tanmasndan
sorumlu olan emr-i silah
1671
ve silahdrlar idaresi altnda bulunduu
sylenebilir
1672
.
Zeredhnenin tanzimine byk nem verilirdi. Serlekerler ve
ktvller, grev yaptklar blgede mevcut bulunan zeredhneyi gzetmek ve
her daim hazr bulundurmakla vazifeli idiler
1673
. Sefer veya sava halinde,
orduya katlacak btn emrlere, fermanlar gnderilir ve bu fermanlarda
askerleri ve zeredhnede bulunan silah ve tehiztlaryla hareket etmeleri
buyurulurdu
1674
. Savaa katlan askerlere, kendi silah ve tehiztlar dnda




1669
bn Bb, s.54.
1670
Silahdr veya emr-i silah, Karahanl, Gazneli, Byk Seluklu, Eyyb, Memlk ve Osmanl
devletlerinde saray tekiltnda yer alm bir grevlidir. Geni bilgi iin bkz., Hasan Enver, s.133-
134; erafeddin Turan, Silahdar, A, X, s.640-643.; Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s.145.;
Nuholu, a.g.t., s.209-210.; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.94-95; Kuu, a.g.t., s.209-211.;
etin, a.g.t., s.267.
1671
Gunyetl-Ktib (s.6.) ve Rsmr-Resilde (s.5.) mukarrebn- hazret arasnda saylan emr-i
silah hakknda Trkiye seluklu dnemi kaynaklarnda fazla malumat bulunmamaktadr (Cahen,
a.g.e., s.221-222.; Refik Turan, a.g.m., s.152.)
1672
el-Kalkaand, V, 434.
1673
Ktvl takrirlerinde bu husus aka belirtilmekle beraber (Tekrrl-Mensb, s.42.;
Rsmur-Resil, s.28.), serlekerlik takrirlerinde dorudan doruya zeredhneden
bahsedilmemektedir. Ancak daha nce de belirttiimiz zere bu takrirlerin hepsinde serlekerlerin
emri altnda bulunan askerlerin, silah ve tehiztlaryla hazrlamas gerektii vurgulanmtr ki
buradan hareketle, en azndan asker says fazla olan serlekerlik merkezlerinde sz konusu silah ve
tehiztn konulduu ve muhafaza edildii zeredhnelerin mevcut olmas gerekir. Bu konuda ayrca
bkz., bn Bb, s.425-426.)
1674
Mesela I. zzd-dn Keykvus dneminde Haleb Seferi srasnda (1218) Mara Shibi Emr
Nusretd-dn Hasana, Malatya ve Sivas beglerine zeredhne tertib etmelerini emreden bir fermn
gndermiti (bn Bb, s.185.).
362



zeredhneden de sava ara gereleri datlrd
1675
. htiya halinde sefer
blgesine zeredhneden silahlar nakledilirdi
1676
. Merkez ordusunun silah ve
tehizt, zeredhne-i hssdan karlanrd
1677
.
Malup edilen ordulardan kalan silahlar zeredhne alnr
1678
, mevcut
silahlarla beraber zeredhne defterine kaydedilir
1679
ve muhtemelen gerek
hkmdara mahsus zeredhnede, gerekse dier zeredhnelerde bulunan
silahlarn, belirli aralklarla saym, bakm ve onarm yaplrd
1680
.
Zeredhneler, zaman zaman bir hapishane olarak da kullanlrd.
Adamlaryla beraber esir edilen Trabzon Rum mparatoru Kyr Aleksi,
zeredhne-i hssa hapsedilmiti
1681.

C) BNT ve YKLETLER
1- At
Trkiye Seluklu ordusunun tehizt arasnda, bazen bal bana
bir sava arac, bazen de ordunun nakliye ve ulam arac olarak kullanlan at,




1675
I. zzd-dn Keykvusun am seferi srasnda kuatt Raban kalesi mdafilerinin teslim
olmamalar Sultan kzdrm ve sipahilere zeredhneden birer balta datlmasn, bu baltalarla
kaledekilerin aalarn kesmelerini emretmiti. Bunu gren kale mdafileri tek geim kaynaklarnn
bu ekilde tahrip olmasna seyirci kalmamak iin teslim olmay kabul etmilerdi (bn Bb, s.187.).
1676
bn Bb, s.341.
1677
bn Bb, s.420, 451.
1678
bn Bb, s.407, 448-449.
1679
Merzuban (bn Bb, s.186.), Ahlat (bn Bb, s.412.), Harran kalelerinin fethi srasnda (bn Bb,
s.448.) ele geen silahlar ve harp ara gereleri zeredhne defterine ilenmiti.
1680
Memlk (etin, a.g.t., s.267), Eyyb (Kuu, a.g.t., s.210.) ve sair devletlerde olduu gibi trkiye
seluklularnda da zeredhnedeki silahlarn teftil ve kontrolnn yapld phesizdir. Ancak Trkiye
Seluklu dnemi kaynaklarnda bu ilemlerin kim tarafndan ne ekilde ve ne zaman yapldn
gsteren herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Emr-i rzn orduyu teftii srasnda zeredhnenin
kontrol edildii tahmin edilebilir.
1681
bn Bb, s.148-149. (Eyybler (Kuu, a.g.t., s.210.) ve Memlkler dneminde de (Tekinda,
a.g.e., s.130, 157, 159.; etin, a.g.t., s.267) ayn uygulama mevcuttur.)
363



deve, katr, eek ve kz gibi hayvanlar da saymak gerekir. phesiz bunlar
ierisinde en nemlisi attr
1682
. Trk tarihinin erken alarndan itibaren
Trkler iin byk neme sahip olan at, Karahanl
1683
, Gazneli
1684
, Byk
Seluklu
1685
, Eyyb ve Memlkler
1686
dneminde de nemini devam ettirmi
ve doulu ve batl birok mellif tarafndan ortaan en iyi at yetitiricileri ve
svarileri olarak Trkler gsterilmitir
1687
.
Asker gcnn byk bir ksm svarilerden oluan Trkiye Seluklu
ordusunda atn byk bir neme sahip olduu phesizdir. Nitekim
kaynaklarda, rzgr kadar sratli Trk atlar ve bu atlar zerinde drt bir
tarafa ok atabilen Trk savalarndan bahseden birok kayt bulunmaktadr.
Bu kaytlar, Trk tarihinin her dneminde olduu gibi Trkiye Seluklular
dneminde de ata byk nem verildiini, ulam ve nakliye arac olmas
yannda, bal bana bir sava arac olarak kullanldn ve Trk atlarnn,




1682
At, baz kaynaklarda insandan sonra yaratlan en erefli mahlk olarak nitelendirilmitir. (Hz
Kitabu Baytarnme, s.1.), mer Hayym ise at drt ayakllarn h demektedir (Nevrznme,
s.51.).
1683
Karahanllar dneminde kaleme alnan Dvnu Lgtit-Trkte at hakknda birok kayda
rastlanmaktadr ki bu kaytlar da birok at eidinden bahsedilmesi, atlk ve svarilik hakknda ok
detayl bilgi verilmesi bu dnemde atn Trk toplumundaki yerini gstermektedir. Eserde zikredilen
baz at eitleri unlardr. bktel at, ketki at, bulak at, kevel at, ozuk at, kla at, yorga at, erik at,
yrk at, or at, oy at, ak at, yaz at, boz at, t at, taz at, kuba at, kula at, kr at, tm kara at, tm
toru at, toru at, ilg at, ndan at, kzgul at, ugar at, ugar bul, tkz at, tekzlig, t at, kaga at,
boyml at, bgrl at, bul at (DLT, I/45, 49, 81, 324, 335, 338, 365, 367, 374, 379, 481, 426, 430, 436,
483, 507; III/10, 122, 126, 127, 148, 217, 233 ve muhtelif yerler). Dvnu Lgtit-Trkn sadece
Karahanllar dneminin deil, Trk tarihinin en nemli kltr kayna olduu dnlecek olursa,
atn Trk kltrnde ne kadar nemli bir yere sahip olduu anlalr.
1684
Nuholu, a.g.t., s.350-352.
1685
Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.276-293.
1686
Memlk dnemi kaynaklarndan olan Mnyetl-Guztn ilk blm frislik yani binicilik
fenniyle ilgilidir (s.5-15.). Tolu Bey tarafndan, Baytarat isimli Arapa bir eserden tercme edilen
Baytaratl-Vzh adl bir eser mevcut olup Memlkler devrinde at ve at hastalklar, tedavi yollar
konusunda bilgi vermektedir (Baytaratl-Vzh (Metin-ndeks), Haz. Can zgr, SBE
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988.). Bunlarn dnda baka kaynaklarda da
Memlkler dnemi fursiye gelenei ilenmitir (Toplu bilgi iin bkz., etin, a.g.t., s.XXIX-XXXIII,
291-303.)
1687
mer Hayym, nceki dnemlerde hi kimsenin at bilme ve tanmada Acemler kadar iyi
olmadn, ancak artk bu konuda Trklerden daha iyi olannn bulunmad, onlarn gece gndz
ilerinin at olduunu sylemektedir (Nevrznme, s.55.).
364



Seluklu ordularnn baarlarnda byk rol bulunduunu ortaya
koymaktadr. Ancak mevcut kaytlarn ordudaki atlarn says, zellikleri,
cinsleri, at eitimi gibi hususlar hakknda fazla malumat iermemesi, Seluklu
Trkiyesindeki atlar ve atlk konusunda fazla bir ey sylemeye imkn
vermemektedir.
Trkiye Seluklular dnemine ait kaynaklarda Yrk atlar
1688
, esb-i
tz denilen Arap atlar
1689
, Nisa at
1690
, Acem atlar
1691
, am atlar
1692
, Frank
atlar
1693
, Trkmen atlar
1694
, gdi atlar
1695
ve Rahvan atlardan
1696

bahsedildii grlmektedir
1697
. Bunun yannda atlarn, kullanm amalarna
gre ulam ve nakliye atlar, yar atlar
1698
sava atlar
1699
ve evgn atlar
olarak ayrld ve zaman zaman dev
1700
, da
1701
veya fil
1702
yapl, dik
boyunlu soylu, cins ve hss atlar
1703
eklinde nitelendirildii de grlmektedir.




1688
Khoniates, s.41, 85. (II. Kl Arslan dneminde, Bizans mparatoru Manual Komnenosa yrk
atlar hediye edilmiti)
1689
bn Bb, s.119, 153, 159, 191, 234, 507.; Aksaray s.117.; Khoniates, s.23, 35, 128.; Mektbt-
Mevln, s.121.; Eflk, I, s.93.; II, 713, 946.
1690
Bizans mparatoruna gm eer takm ile birlikte trenlerdeki yryler iin yetitirilmi bir
Nisa at hediye edilmiti (Khoniates, s.131.).
1691
Khoniates, s.146.
1692
bn Bb, s.191
1693
bn Bb, s.119.
1694
Marco Polo, I., s.20.
1695
bn Bb, s.134, 261, 371.; Aksaray s.62.; el-mer, (Trke terc., s.186.)
1696
bn Bb, s.381, 424, 672
1697
Toplu bilgi iin bkz., Faruk Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, stanbul 1983, s.20-27.
1698
Khoniates, s.82.
1699
bn Bb, s.130, 361.; Khoniates, s.74.
1700
bn Bb, s.48, 54, 56, 130.
1701
bn Bb, s.379, 533.
1702
bn Bb, s.139.
1703
Khoniates, s.19.; bn Bb, s.169, 282, 294, 324, 361, 375, 422.
365



Seluklu Trkiyesindeki at cinsleri iinde en mehurunun Trkmen
atlar olduunu sylemek mmkndr
1704
. zellikle de Germiyn li ve
Kastamonuda yetitirilenler atlardan kaynaklar vgyle bahsetmilerdir. el-
mernin kaydna gre Germiyn atlar, Anadolu atlar iinde birinci olup
burann atlarn hibir at geemezdi. Atlarn kopard tozlar bile kendilerine
yetiemezdi. Arkadan gelip bu atlara yetimek mmkn deildi. Atlar hep
pahal cinsinden olup her birinin soyunu belirten eceresi vard. Halk
arasnda atas filan babas filan aygr diye tannmaktayd
1705
. Ayn mellif
Kastamonu atlar iin ise burada Rum diyarna (Anadolu) mahsus idi atlar
yetitirilir. Bu idilerin bazlar Arap atlar fevkinde bir zellik tar. Bu
idilerin Arap atlar gibi ecereleri vardr. Bu idiler yerinde bile ok kymetli
ve pahaldr. Hatta bir tanesi 1000 altn dinara veya daha ziyadeye
satlmaktadr. Paray (yerine sarf etmesini) bilen birisi, bu fiyat bile ok
bulmaz
1706
.
Ata byk nem veren ve iyi birer binici olan
1707
Trkiye Seluklu
Sultanlarna ait atlar, istabl- hssda yani saray ahrnda bulunur ve burann
dzen ve intizam, atlarn eitimi gibi konular kondistabl
1708
, emr-i hr
1709





1704
Marco Polo, I., s.20.
1705
el-mer, (Trke terc., s.193.).
1706
el-mer, (Trke terc., s.186.).; el-Kalkaand, V, 325.; Kzm Yaar Kopraman, Memlk
Kaynaklarna Gre XV. Yzylda Kastamonu ve evresi, Makaleler, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-
Altan etin), Ankara 2005., s.294. (bn Battta, Kastamonuda bir de At Pazar (skl-hayl)
olduunu kaydetmitir. bn Battta, I, s.346.; Kopraman, a.g.m., s.287.)
1707
II. Rknd-dn Sleyman h, I. zzd-dn Keykvus, Ald-dn Keykubd gibi hemen btn
Seluklu Sultanlarnn evgn oynadklar bilinmektedir ki bu oyun binicilik mahareti gerektiren bir
oyun idi (bn Bb, s.60, 140, 162, 168, 172, 228, 239, 271, 293, 310; Aksaray, s.281.). IV. Kl
Arslan, Aksaray Saray'nn merdivenlerini at ile inip kacak kadar iyi bir biniciydi (Aksaray, s.82.).
III. Gysd-dn Keyhsrev de ok iyi ata binerdi (Aksaray, s.88).
1708
bn Bb, bir yerde Bizans saraynn ahrndan sorumlu kii iin hr salr tabirini kullanmtr
(bn Bb, s.54.) Daha sonra bu tabiri hi yer vermeyip onun yerine emr-i hr ve kont istabl
tabirlerini tercih etmitir. Latince comes stabuli (ahr kontu)den geldii anlalan bu unvann,
Bizansllar tarafndan kontostaulos eklinde kullanld grlmektedir (Komnena, s.166.). Trkiye
Seluklularnn bu ifadeyi Bizanstan alm olmalar muhtemeldir (Polat, a.g.m., s.49.).
366



veya mer-y istabl
1710
ile gulmn- esbn
1711
nezaretinde yrtlrd.
Bir yerde Emr-i Meclis Seyfd-dn Ay-Abann emr-i hru Oulbeg isimli
birinden szedilmektedir
1712
ki, bu kayt sadece sultann deil devlet ricalinin
de emr-i hrlarnn bulunduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Seluklu Trkiyesinde at yetitiren ve alm satmyla uraan kiilerin
de olduu bilinmektedir. Eflknin kaydna gre bunlardan biri olan Celld-
dn Kassb, Arap atlarnn taylarn alp yetitirir ve ekbire satard. Onun
ahrnda (istabl) daima iyi atlar bulunurdu
1713
. Ayrca Trkmenlerin de ok iyi
atlar yetitirdikleri bilinmektedir
1714
ki yukarda da bahsettiimiz gibi bunlarn
en mehurlar Germiyn li ve Kastamonu blgesinde yetitirilen atlard.
Atlarn bu kadar deerli ve pahal olmas, onlar Anadolunun nemli
ticaret emtialarndan biri haline getirmitir. Bata Konya olmak zere muhtelif
Anadolu ehirlerinde kurulan At Pazarlar (esb-i bazar/skl-hayl), at alm
satmnn yapld yerlerdi
1715
. Uluslar aras bir ticaret merkezi olan Yabanlu




1709
bn Bb, s.115, 119, 200 ve muhtelif yerler.; Aksaray, s.42, 70, 74, 75. (Baz kaynaklarda Ahr
beg (-- =') olarak geen (Redd-dn, II/5, s.62, 63.) Emr-i hr hakknda bkz., Hasan Enver,
s.209, 212.)
1710
bn Bb, s.181. (fadenin oul kullanlm olmas, saray ahrnda birden fazla emrin grev
yaptn gstermektedir. Belki de konistabl, bunlarn miri idi.)
1711
bn Bb, s.611.
1712
Ald-dn Keykubdn hapis bulunduu kaleden aylarak tahta oturmak zere hareket ettii
srada meydana gelen olayda Emr-i Meclisin Oulbey adndaki Emr-i hrunun yldrm gibi koan,
imek gibi akan, rahvan giden bir katr getirdiini ve Sultann bu katra binerek hareket ettii
kaydedilmitir (bn Bb, s.208.).
1713
Eflk, I, s.93.; Meril, Meslekler, s.30.
1714
Polat, a.g.t., s.51, 143-145.
1715
bn Bb, s.691.; Eflk, I, s.273.; II, 921.; Tuncer Baykara, Trkiye Seluklular Devrinde
Konya, Ankara 1985.,s.55, 58. (At Pazarlar hakknda Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda fazla
kayt bulunmamaktadr. Ancak Ortaa slm leminin birok yerinde At Pazarlarnn mevcut olduu
bilinmektedir (bn Kesr, XIII, s.316; XIV, s.98, 153, 158, 221, 231, 243, 247, 256, 258, 273, 296,
300, 306; bnl-Cevz, el-Muntazam, X, s.194.; bn Battta, I, s.346.; bn Tarberd, III, s.15; VII,
s.147, 176, VIII, s.42, 57, 117 ve muhtelif yerler)
367



Pazarnda da Trkmen atlar satlrd
1716
. Dnemin en gzde hediyeleri
arasnda da atlar bulunmaktayd.

2- Dier Binit ve Ykletler
Trkiye Seluklu ordusunda at dnda deve, katr, eek ve kz gibi
hayvanlarn da ulam ve nakliye arac kullanld phesizdir. Ancak bu
hayvanlarn ordu hizmetinde kullanldklarna dair ok az bilgi
bulunmaktadr
1717
. Mevcut kaytlarn birinde Ald-dn Keykubd dneminde
gerekleen mid Kuatmas srasnda demircilere yaptrlan iki, , be ve
on men arlndaki mancnk gllelerinin develer araclyla mide
nakledildiinden
1718
, bir dierinde bir sefer srasnda ordughta bulunan bir
devenin evredeki ekinlere zarar vermesi zerine uygulanan yaptrmdan
szedilmektedir
1719
. Bunun dnda Seluklu ordughnda kaybolan mallar
ve hayvanlar toplamak iin grevlendirilmi kimselerin mevcut olup, bu
grevlilerin kayp eya veya hayvanlar saltanat adrnn (dehliz) nnde
sergiledikleri anlalmaktadr ki bu kaytlardan hareketle sz konusu
hayvanlarn Trkiye Seluklu ordusunda her daim mevcut olduu
sylenebilir
1720
. Ayrca habercilerin (kussd) binek hayvan olarak zaman




1716
Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, s.16-17.; Smer, Yabanlu Pazar, s.8, 15, 17.; Polat,
a.g.t., s.182.
1717
Trkiye Seluklu dnemi kaynaklarnda sz konusu hayvanlardan genellikle hediyeleme ya da
gndelik bir hadise mnasebetiyle bahsedilmitir. Bu husuta bn Bb, Aksaray, Mevln ve
Eflknin eserlerlerinde saysz kayt bulunmaktadr.
1718
bn Bb, s.451.
1719
bn Bbnin Sadeddin Kpekin zelliklerinden bahsettii srada verdii naklettii olay u
ekildedir: Bir zaman bir sava srasnda askerlerin yk develerinden biri, bir iftinin ekinine
girmi ve ekini yerken yarsn ayaklaryla harap etmiti. Durumu gren ifti feryat ederek Kpekin
otann (serperde) kapsna gelerek durumu bildirdi. Kpek, hemen devenin sahibini bulmalarn
buyurdu. Deveyi ordughta gezdirdiler. Ancak hikimse ona sahip kmaya cesaret edemedi. Kpek,
devenin sahibi ortaya kmaynca devenin o tarlann kenarndaki akkavaa aslmasn emretti. (bn
Bb, s.477.)
1720
bn Bb, s.477.
368



zaman develeri tercih ettiklerine
1721
ve gerek Trkiye Seluklu ordusundaki
mernn hizmetinde
1722
, gerekse halk arasnda devecilik veya deve
bakcl/obanl yapan (strbn '---, trbn '--, srbn '-'-)
kiilerin mevcut olduuna
1723
dair de birka kayt bulunmaktadr.





1721
bn Bb, s.385.
1722
bn Bb, s.601, 646.
1723
Mevln, Mesnev, I, s.200, 201; II, 52.; III, 256; V, 249, 250; Eflak, I, s.428.


SONU

Trkiye Seluklu Devleti, 1071 Malazgirt zaferinin ardndan kitleler
halinde Anadolu'ya gelen Trkmenlerin, Sleyman h nderliinde
tekiltlanmas ve sonrasnda meydana gelen siyas ve asker olaylar
neticesinde kurulmutur. Kurulu dneminde bir yandan Anadoluda mevcut
dier siyas teekkller, Bizans ve Byk Seluklu Devletine, dier yandan
ise 1096 ylndan itibaren balayan Hal Seferlerine kar mcadele eden
Trkiye Seluklular, bu tehlikelerin hepsini bertaraf ederek Anadoluyu siyas,
sosyal ve kltrel bakmdan ebed Trk yurdu haline getirmilerdir. 1243
Kseda Savana kadar Anadoluya tarihinin en mreffeh dnemlerinden
birini yaatan Trkiye Seluklu Devleti, bu tarihten sonra siyas ve asker
bakmdan Mool tahakkmne kar koyamam, ancak Anadoluya hkim
kld Trk nfusu, Trk kltr ve Trk devlet gelenei ile blgedeki Trk
hkimiyetinin devamn salamtr.
Trkiye Seluklu Devletinin yukarda zikrettiimiz tehlikeleri bertaraf
ederek Anadoluda siyas, sosyal ve ekonomik bakmdan gelimi bir Trk
hkimiyeti tesis etmesine imkn veren en nemli faktrlerden biri hi
phesiz Trkiye Seluklu Ordusudur. Bu bakmdan Trkiye Seluklu
ordusunun, devlet ve toplum hayatnda byk yeri olduu phesizdir.
Mterek dil ve tarih sahibi bir millet olarak Trklerin ok eskiden beri devam
ettirdikleri asker gelenek zerine ina edilen bu yap, klasik Orta Dou slm
devletlerinde cari baz uygulamalarla zenginlemi ve buna Anadolunun
coraf ve kltrel yaps ile Bizans ve Hallarla yaplan mcadeleler
sonucunda edinilen bilgi ve tecrbe de eklenince devrinin en gelimi asker
kuvveti haline gelmitir.
370



Trkiye Seluklu Devleti, balangta Byk Seluklu Devleti'nin bir
kolu olmas bakmndan birok alanda oldu gibi ordu ve asker tekilat
konularnda da Byk Seluklularn izlerine tesadf edilmektedir. Bununla
beraber zamanla Byk Seluklular ve dier Mslman Trk devletlerinden
farkl, kendine has zellikler tayan bir Trkiye Seluklu ordusu
oluturulduu sylenebilir.
1075den 1277/78e kadar varln devam ettiren Trkiye Seluklu
ordusu, iki asrlk bu sre ierisinde gerek yapsal gerekse ilevsel
bakmdan baz deiimler geirmitir. Bu bakmdan deerlendirildiinde
Anadolunun fethedildii ve Seluklu saltanatnn kurulduu XI. yzyln
sonlarndan XII. yzyln sonlarna kadar geen ve genel olarak Trkiye
Seluklu Devletinin kurulu dnemi olarak kabul edilen 1075-1176 yllar
arasnda Trkiye Seluklu ordusunun asker kuvvet olarak byk lde
Trkmen unsuruna dayand ve orduda airet ananelerinin cri olup yalnz
idarenin deil, gnlk hayatn da esasn askerliin tekil ettii sylenebilir.
Bununla beraber szkonusu dnemde, Trkiye Seluklular hakknda bilgi
veren yerli kaynaklarn bulunmamas, Trkiye Seluklu Devletinin hudutlar
dnda kaleme alnan yabanc kaynaklarn ise Trkiye Seluklular hakknda
sadece kendilerini ilgilendirdii lde ksa ve birbirinden kopuk bilgiler
iermesi, Trkiye Seluklu ordusunun bu dnemdeki mahiyetinin tam olarak
anlalmasna imkn vermemektedir.
Trkiye Seluklularnn XII. yyn sonlarndan itibaren tpk Byk
Seluklular gibi klasik Ortaa slm devletlerine has bir payitaht dzeni
kurarak kuvvetli bir merkeziyet sistemi takip etmeye balamalaryla beraber
ordudaki Trkmen nfuzu krlmtr. Bunun yerine eitli unsurlardan ibaret
muhtelit bir idare ve ordu sistemine geilmitir. Ordu ve idare tekilatndaki
yeni rejimin dayanan ise gulm sistemi ve kt nizam tekil etmitir.
Esasen her iki messesenin de temellerinin 1075ten yani devletin
kuruluundan itibaren atldn gsteren bulgular mevcuttur. Ancak yz yl
371



boyunca devam eden aralksz savalar, devletin yaad siyas alkantlar
ve siyas, idar ve asker nizmdaki Trkmen nfuzu gibi kurulu dnemine
has genel vaziyet ierisinde her iki messesenin de tekmln ancak XII.
yzyln sonlarnda gerekletirebildii anlalmaktadr. Bu tarihten sonra
devletin hem siyas tekilt hem de iktisad ve ictima bakmdan klasik
Ortaa slm devleti haline gelmi olmas, yani merkeziyeti devlet
anlayna sahip daha sistemli ve dzenli bir yapya kavumas da sistemin
baarl bir ekilde uygulanmas iin gerekli olan siyas ve iktisad zemini
hazrlamtr.
Seluklu Trklerinin Anadoluda kesin olarak yerletikleri, devlet
tekilt, idar ve ictima nizamn byk lde tesis edildii XII. yzyl
sonlarndan itibaren ise gerek gulm sisteminin gerekse ktnn hzla
yaygnlat ve devletin idar ve asker yaplanmasnn temelini tekil ettii
grlmektedir. Bu dnemde, bir yandan bir asrlk kurulu devresinde
meydana gelen telakki farkll veya zihniyet deiiklii, dier yandan ise
siyas ve asker ihtiyalarn sevkiyle merkeziyeti bir yapya brnen Trkiye
Seluklu Devleti, her iki sistemin de baarl bir ekilde uygulanmas suretiyle
gl ve dzenli bir ordu ve asker tekilata sahip olmutur.
Trkiye Seluklu ordusu ve asker tekilatnn yapsal ve ilevsel
bakmdan yaad dier bir deiiklik ise 1243 Kseda Savayla balayan
Mool vesayeti dnemindedir. Zira 1243te Anadolunun Mool istilasna
maruz kalmas neticesinde Trkiye Seluklu Devleti Mool vesyeti altna
girmi ve 1308te yklana kadar Moollara tbi bir devlet olarak varln
devam ettirmitir. Bu durum, dier siyas, sosyal ve ekonomik kurumlar gibi
Trkiye Seluklu ordusunu da sarsmtr ki bu dnemde mstakil ve klasik
tarzda ileyiine devam eden bir Trkiye Seluklu ordusu ve asker
tekilattan szetmek mmkn deildir. Moollarn bask ve tahakkm
altnda says tedricen azalan Trkiye Seluklu ordusunun klasik yapsn
byk lde koruduuna dair bilgiler olmakla beraber saylarnn azald,
372



kt nizamnn sarsld grlmektedir. Bu dnemde Seluklu ordusundaki
boluk Mool askeri tarafndan doldurulmu birok kaytta mstakil bir
Trkiye Seluklu ordusu yerine bazen Seluklu bazen de Mool kumandanlar
tarafndan idare edilen Seluklu-Mool (lhanl) ordusundan bahsedilir
olmutur.
Btn bunlar gz nne alndnda Trkiye Seluklu ordusunun
klasik yapsnn, Seluklu Trklerinin Anadoluda kesin olarak yerletikleri,
devlet tekilt, idar ve ictima nizamn byk lde tesis edildii XII. yzyl
sonlarndan Mool vesyeti dnemine kadar geen ve genel olarak
ykselme dnemi olarak adlandrlan sre iersinde belirdii sylenebilir. Bu
dnemde Trkiye Seluklu ordusunu daim ve yardmc kuvvetler olmak
zere ikiye ayrmak mmkndr. Daim kuvvetleri gulmlar ve kt askerleri,
yardmc kuvvetleri ise cretli askerler (ecrhor), tbi devlet kuvvetleri,
Trkmenler ve uc kuvvetleri ile gnlller tekil etmektedir.
Trkiye Seluklu Devletinde gulm sisteminin ilk dnemlerden
uygulandna dair baz iaretler mevcut ise de gulmlardan oluan hssa
birliklerinin ordu ierisindeki etkinlii, ykselme dneminde artmtr. Bu
deiimde Trkiye Seluklu sultanlarnn, Trkmenlerin idar ve asker yap
ierisindeki nfuzunu azaltarak daha sistemli, dzenli ve merkeze bal bir
asker g oluturma politikas etkili olmutur.
Trkiye Seluklu sarayndaki gulmlar, gulmn- dergh,
gulmn- hss, mefride, mefride-i halka-i hss, halka-i hss,
mlzm, mlzmn- dergh, mlzmn- yatak-i hmyn, gulmn-i
yatak-i sultan gibi tabirlerle zikretmitir. Bu tabirlerin hemen hepsinin Trkiye
Seluklu Devletinden nceki veya sonraki Mslman Trk devletlerinde de
mevcut olmas dikkat ekicidir. Bunlardan gulmn- dergh, btn saray
gulmlarn, gulmn- hss ise saray gulmlar iinden seilen ve
dorudan Sultann ahsna bal olan gulmlar ifade etmekteydi.
373



Gulmn- hss, Sultann her trl zel hizmeti ve muhafzl
grevini yrtr, sadece seferlerde deil sulh zamanlarnda da hkmdarn
srekli yannda bulunurdu. Ancak bazen Sultann itirak etmedii asker
harekta da katlrlard. Ayrca Sultann emri zerine, baz devlet adamlarnn
tevkifi, mihmndrlk veya refakatilik, bir kimsenin huzura arlmas gibi
grevler ve gizlilik kesbeden vazifelerde de gulmn- hss kullanlrd.
Gulmn- hssn bir czn tekil eden mefride, fizik zellikleri
ve yiitlikleriyle temayz eden gulmlar arasndan seilir ve sava
zamanlarnda bile sarayda bulunarak derghn muhafazas grevini yerine
getirirlerdi. Bir ksm da Sultann srekli yannda bulunarak hazer ve seferde
Sultann muhafzln yaparlard. ok zel kyafet ve silahlarla tehiz edilen
mefride, sarayda yaplan resmi tren ve kabullerde de hazr bulunurdu.
Ayrca yksek dereceli devlet memurlar ve beglerin tutuklanmas veya
cezalandrlmas da mefride eliyle yaplrd. Mefride-i halka-i hssn ise
Eyyb ve Memlklerde grlen halka askeriyle benzer zellikler tad
tahmin edilebilirse de mevcut kaytlarda bunlarn zellikleri hakknda fazla
bilgi bulunmamas, fazla bir ey sylemeye imkn vermemektedir.
Gulmn- hssn dier bir snfn da kelime olarak birinin veya bir
eyin yanndan hi ayrlmayan, yolda, nker anlamna gelen mlzmn
tekil etmekteydi. Baz kaytlarda sarayn, baz kaytlarda hkmdarn, baz
kaytlarda ise muhtelif devlet riclinin hizmetinde bulunduklar anlalan
mlzmn, genel olarak hizmetkrlar ifade etmek zere kullanlmaktayd.
Ancak bunlar ierisinde bulunan mlzmn- yatak- hmynun farkl bir
yeri olup, bunlar hem Sultann muhafazas hem de merkez ordusu iinde
nemli bir yer tekil ediyorlard. Dvnu Lgtit-Trk, Kutadgu Bilig ve
Siysetnme gibi eserlerde de rastlanan yatak/yatgak kelimesi hkmdar,
saray veya herhangi bir kaleyi gece bekleyen, gece nbeti tutan anlamna
gelmekteydi. Trkiye Seluklularnda da mlzmn- yatak ve yatak
ifadeleri nbeti anlamnda kullanlyordu.
374



Asl vazifeleri Sultann hizmet ve muhafazas olan gulmlar,
velinimetleri olan Sultana ve onun ahsnda devlete tam sadakat esasna
gre yetitirildiklerinden, Sultann dayand temel unsur olduklar
phesizdir. Bu bakmdan gulmlardan teekkl eden hssa birlikleri, Trkiye
Seluklu ordusu ierisinde zel bir yere sahip olmutur. Bununla beraber bu
hssa birliklerini zel klan yegne sebep Sultana sadakat ve yaknlklar
deil, ayn zamanda da ok iyi yetitirilmi yaya ve atl uzman sava
birliklerinden teekkl eden profesyonel bir daim ordu mahiyeti tamalardr.
Gerek saray ve hkmet tekiltnda gerekse orduda nemli bir
mevkie sahip olan gulmlarn tedariki konusunda harp esirleri arasndan
seme, satn alma ve hediye gibi klasik yntemlere bavurulduu
anlalmaktadr. Ancak hemen belirtmek gerekir ki zellikle kk yata
dergha alnan ve gulmhnede yetitirilen bir gulmla, hediye, satn alma
ve herhangi bir devlet veya kiiden intikal eden gulmlar arasnda farkllk
olduu phesizdir. Nitekim herhangi bir ekilde saraya veya herhangi bir
kiiye intikal eden ya ilerlemi gulmlarn genellikle nemsiz ilerle
grevlendirildikleri, hatta bazen serbest brakldklar, buna karlk kk
yata olanlarn gulmhnelere alndna dair kaytlar bulunmaktadr. Baz
gulm kkenli devlet adamlarnn, yannda yetitikleri kiilerin adyla
anlmalarnn da bu durumdan ileri geldii sylenebilir.
Trkiye Seluklu Devletindeki gulmn- derghn ok farkl etnik
kkenlere mensup olmalar da dikkat ekici bir husustur. Nitekim bn Bbnin
kaytlarndan Trkiye Seluklu saraynda Rum, Ermeni, Grc, Rus, Frank,
Deylemli, Kazvinli, Krt, Kpak, Trk, Tacik, Htay, Kemirli, hatta inli
gulmlarn mevcut olduu anlalmaktadr ki bu kadar farkl unsurdan oluan
bir gulm ordusuna baka bir devlette tesadf etmek olduka zordur.
phesiz bu durumun en nemli sebebi, devletin kurulduu ve
hkimiyet tesis ettii corafyann olduka zengin bir etnik yapya sahip
oluudur. Nitekim Trkiye Seluklularnn hkimiyet tesis ettii Anadolu,
375



Suriye ve Kafkasyada yaayan toplumlarn ok farkl etnik kkenlere sahip
olmalar, bu lkelerin fethi srasnda ele geirilen ve gulm olarak dergha
alnan harp esirlerine de yansm, ok farkl etnik kkenlerden gelen bir
gulmn- derghn olumasna zemin hazrlamtr. Esir pazarlarndan
alnan ve hediye edilmek suretiyle saraya giren gulmlar da etnik eitliliin
artmasnda etkili olmulardr.
Ancak Trkiye Seluklular ve sair Mslman Trk devletlerinde
mevcut bulunan gulm ordusunun, oradan buradan toplanm muhtelit
unsurlardan mteekkil, ortak ruh ve hareket kabiliyetinden yoksun bir ordu
olmad; belli bir eitim srecinden gemi, bu zaman zarfnda sadece harp
sanatnda deil ierisinde bulunduu devlet ve toplum hayatnn temel
esaslar konusunda da yetitirilmi ve gerek Sultana gerekse devlete
ballklarn trl vesilelerle ispatlam gulmlardan oluan bir ordu olduu
unutulmamaldr.
Muhtelif yollarla dergha alnan gulmlardan, kk yata olanlar
belli bir eitim srecinden geirilir, ileri yata veya hazr olanlar ise muhtelif
grevlere verilirdi. Ancak kk yata alnarak yetitirilen gulmlarla dierleri
arasnda farkllk olurdu. Bu durumun temel sebebi, kk yataki gulmlarn
ekirdekten yetitirilmesi ve verilen eitim sonunda velinimeti olan efendisine
son derece sadk bir gulm olarak hizmete hazr olmasyd. Bu bakmdan
sadece Trkiye Seluklularnda deil gulm sistemini uygulayan btn
devletlerde, saraya kk yata alnan gulmlarn yetitirilmesine zel bir
nem verilirdi. Bunun yan sra Sultann ve sarayn muhafazasnda ve
merkez ordusunda grev alan gulmlar da belli bir dzen ve disiplin iinde
harp eitimlerine devam edip talim yaparlard. Kk yataki gulmlar
sahipleri tarafndan yetitirilirdi. Ayrca gulmhne ad verilen gulm
mektepleri veya asker klalar mevcut idi ve gulmlar bu mekteplerde
babayn ad verilen kiiler tarafndan eitilirlerdi.
376



Gulmhne eitimini tamamladktan sonra nce kk grevlerde
tecrbe edilen gulmlar, ardndan saray hizmeti veya orduda grevlendirilir
ve burada gsterdikleri liyakat ve sadakat nisbetinde bata saray olmak
zere merkez ve tara tekiltnda nemli mevkilere kadar ykselebilirlerdi.
Bunlara dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi muhtemelen ayda
bir olmak zere ylda drt defa bistgn/bistegn, mevcib, mhere,
ulfe veya cmeg ad verilen belirli bir maa denirdi. Dvn- Arzn
uhdesinde olan bu i, belli bir dzen ve denetime tbi idi. Yksek
makamlarda bulunan gulm kkenli devlet adamlarna ise maa yerine
ktlar tevcih edilir, bazen de hem maa hem de kt verilirdi. Mool vesayeti
dneminde saray hizmetinde bulunan gulmlarn says ve bunlara denen
maalar artm, bu da devletin zayflayan ekonomisine ayr bir yk getirmiti.
Trkiye Seluklu ordusunun dier daim unsuru ise kt askerleridir.
Klasik slam messeselerinden biri olan kt, Seluklu tarihinin en fazla
tartlan meselesi olmakla beraber, kt sisteminin tarih tekmlnde
Seluklular devrinin zel bir yer tekil ettii kabul edilir. Bu dnemde
Nizml-mlk marifetiyle tesis edilen kt nizm, yaplan baz deiikliklerin
ardndan ylesine dzenli ve yaygn bir ekilde uygulanmtr ki baz
mellifler kt sistemini Nizm'l-mlkle zdeletirmiler ve sz konusu
sistemin ilk defa Nizm'l-mlk tarafndan Seluklular dneminde
uygulanmaya balandn zikretmilerdir. Hlbuki Nizm'l-mlkn yapt i,
daha nceki dnemlerde uygulanan ktnn aksayan ynlerini tadil etmek ve
Byk Seluklu Devletinin siyas, ictima ve iktisad artlarna gre yeniden
tanzim ederek nceki dnemlerde uygulanan idar ktya asker bir ilev
kazandrmaktr. Bu ekliyle Seluklu kt, hem nazariyat hem de fiiliyatta
daha nceki slm devletlerinde grlen klasik kt modelinden farkl olup
topraa bal ordu sisteminin kurulmasna zemin hazrlamtr.
Byk Seluklu Devletinin Anadolu ubesi olmas hasebiyle bu
devletin siyas gelenei zerine ina edilen Trkiye Seluklu Devleti de
377



kt sistemini uygulamtr. Ancak devletin idar ve asker yaplanmasnn
temelini tekil Trkiye Seluklu kt, birok bakmdan Byk Seluklu ve sair
Yakn Dou devletlerinden farkl olup, kendine has zellikler tar. Nitekim
siyas ve asker ihtiyalarn sevkiyle merkeziyeti bir yapya brnen devlet,
kt nizamn da bu yapya uydurmu ve sz konusu nizam baarl bir
ekilde uygulamak suretiyle idar ve asker mekanizmann dzenli bir ekilde
ilemesini salamtr. Byk Seluklularda bir vilyetin asker, idar, mal
btn ileri emr ve kumandanlara kt olarak terk edilmekte iken, zellikle II.
Kl Arslandan sonra, feodal paralanmalara nihayet vermek gayesiyle
Anadoluda asker ktlar kltlm ve bir vilyetin bana serleker
(sba) olarak gnderilen emr ve kumandanlarn salahiyetleri, sadece o
blge askerlerinin kumandan olmakla tahdid edilmitir. Trkiye Seluklu
serlekerlerinin (sba) asker miri bulunduklar blgenin vergilerini toplama,
maiyyetindeki askerlerin mal gelirleri veya ktlar zerinde tasarruf
etmelerinin nne geilerek sadece kendisine tahsis edilen maala iktifa
etmelerini salayan bir dzenleme yaplmtr. Bylece Trkiye Seluklu kt,
feodal paralanmalara, muktalarn bana buyruk hareketine imkn
tanmayan, merkeziyeti bir anlay zerine ina edilmi ve bu durum, idar
olduu kadar asker bakmdan da devletin hzla merkeziyeti bir yapya
brnmesini salamtr.
bn Bb, kt askerlerini genellikle siphiyn- kadm/siph- kadm,
leker-i kadm veya askir-i kadm ifadeleriyle zikretmitir. Bunlarn
yannda, mellifin herhangi bir sefer veya hadise mnasebetiyle bahsettii
lkenin etrafna dalm askerler veya vilyet askerleri tabirlerinin, ferman
gnderilmek suretiyle orduya katlmas emredilen ve vazifelerinin
tamamlanmasndan sonra yurtlarna, memleketlerine dnen asker
kuvvetlerin kt askerlerini ifade ettii phesizdir. Ayrca kt arazilerinin
idar ve asker mirleri olmalar hasebiyle kt askerlerinin bal bulunduu
serleker veya sbalarla ilgili her kayt da kt askerleriyle ilikilidir. Trkiye
Seluklu ordusunun temelini tekil eden kt askerlerinin says,
378



kt nizamnn bozulduu Mool vesyeti dneminde olduka azalm ve
1277-1278den sonra da ortadan kalkmtr.
Trkiye Seluklu ordusunun daim unsuru olmayp ihtiya halinde
sefere dhil edilen geici kuvvetlerinin banda cretli askerler gelmektedir.
Mslman Trk devletleri ierisinde yaygn olarak ilk defa Trkiye
Seluklular tarafndan uygulanan cretli askerlik sisteminde Bizans etkisi
olduu sylenebilir. Trkiye Seluklu ordusunda ilk defa 13. yzyl
balarndan itibaren rastlanan cretli askerlerin, ordu ierisindeki nfuzlar
her geen gn artm ve zaman zaman nemli baarlara imza atmlardr.
Bata Franklar olmak zere muhtelif etnik kkenlere sahip olan cretli
askerler arasnda Trkmenlerin de bulunmas dikkat ekicidir.
Trkiye Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul eden sair hkmdar
veya emrler tarafndan gnderilen birlikler de Trkiye Seluklu ordusunun
yardmc kuvvetlerini tekil etmektedir. Ortaa devletler hukukuna gre
sava veya sulh yoluyla bir devletin hkimiyetini kabul eden hkmdar veya
emrlerin, klasik tbiiyyet (vasallk) artlarn ve bu artlardan doan
mkellefiyetleri kabul ettikleri malumdur. Avrupa, Uzak Dou ve sair
blgelerde kurulmu muhtelif devletlerde de mevcut olduu grlen tbiiyyet
hukukunun, Ortaa slm devletlerinde tezahr eden sair art ve
mekellefiyletlerden (yllk vergi, hutbe, sikke vs) birisi, tbi hkmdarn, her
lzum gsterdii anda yardmc kuvvetlerin banda metb hkmdarn
hizmetine komasdr. Bu cmleden olmak zere Kilikya Ermeni Krall,
Trabzon Rum mparatorluu, Dou ve Gneydou Anadoluda hkm sren
blge ve ehir hkimleri gibi Trkiye Seluklu Devletinin tbiiyyetini kabul
eden muhtelif hkmdar ve emrler de Trkiye Seluklu ordusuna belirli
miktarda asker kuvvet gndermilerdir.
Yardmc kuvvetler arasnda saylan dier bir grup da asl meslekleri
askerlik olmamakla beraber zaman zaman gnll bazen de zaruret halinde
orduya katlan veya asker vazifeler ifa eden gayr- muntazam birliklerden
379



oluan gnlllerdir. Muhtelif Mslman Trk devletlerinde mutavvia veya
mutatavvia olarak da tesadf edilen bu gnlller arasnda, gayr-i
mslimlere kar yaplan savalara katlan gaziler ve sefer veya sava
mahalline yakn blgelerden celp edilen veya herhangi bir tehlike karsnda
bulunduklar ehir veya blgeyi mdafaa etmek zere toplanan blge ve
ehir kuvvetleri bulunmaktadr. Ayrca evb veya ayyr denilen ve
savatan sonra elde edilecek ganimetten pay almak dncesiyle orduyu
takip eden babozuk zmrelerin de mevcut olduu bilinmektedir.
Trkiye Seluklu ordusunun idar ileriyle klasik slm
messeselerinden biri olan ve Hz. mer dneminde kurulduu bilinen
Dvn- Arz ilgilenirdi. Emev, Abbs, Ftm, Karahanl, Gazneli, Byk
Seluklu, Hrezmh, Eyyb, Memlk ve sair slam devletlerinde mevcut
olduu bilinen Dvn- Arzn banda bulunan yetkiliye Emr-i rz, Emr-i
rz-yi Memlik-i Rm, Emr-i rz-yi Cuy-i Memlik, Emr-i rz-
Memleket veya rzl-Cey denirdi. Emr-i rz dnda, rz ad
verilen grevliler de bulunmaktayd ki bunlar Emr-i rza bal idiler. Gerek
Emr-i rz gerekse rzlar, sair Arapa ve Farsa unvan ve lakaplar
yannda bilga/bilge, kutlu ve rz beg gibi Trke unvan ve lakaplarla
da anlrlard. Mool vesyeti dneminde de varln devam ettiren Emr-i
rz, dier Mslman Trk Devletlerinde olduu gibi Trkiye Seluklularnda
da ordunun tertip ve tanzimi, yaplan ilerin kayda alnmas, asker temini ve
yazm, ordunun btn denekleri ve ktyla ilgili uygulamalarn kontrolnden,
ordunun tehizt ve levzmtnn, sefer gzergh ve menzillerin belirlenip
ihtiyalarn giderilmesi, askerin teftii, sava sonunda ele geirilen
ganimetlerin taksim ve kaydndan sorumlu idi.
Trkiye Seluklularnda da dier Trk devletlerinde olduu ordunun
Bakumandan Sultand. Bundan sonraki en st asker yetkiliye ise Emrl-
mer veya Beglerbegi denirdi. Kaynaklarda Melikl-mer, Emaret-i
Beglerbegi, Sipehdr- Kebr, Sipehdr- Memleket, Lekerke-i
380



Memlik gibi unvanlarla zikredilen bu mansb, devlet tekilt ierisinde
Sultandan sonra gelen en st asker makamd. Ancak sadece merkezde
bulunan Trkiye Seluklu ordusunun kumandan iin deil, uc vilyetlerinden
bulunan Uc beglerbegleri veya herhangi bir sefer veya sava mnasebetiyle
ordu kumandan olarak tayin edilen mer iin de Emrl-mer veya
Beglerbegi unvan kullanlrd. Dvn yesi olduuna veya bir dvna
bakanlk ettiine dair herhangi bir kayt bulunmayan Beglerbegi, protokol
bakmndan seltn, muhaddert- seltn, vzer, atabeg ve naib-i hazret-i
saltanatdan hemen sonra gelmekteydi. Dolaysyla mrif, mstevf, emr-i
rz ve tura gibi dvn yelerinden daha yksek bir makamda bulunurdu.
Dier Mslman Trk devletlerinde olduu gibi Trkiye
Seluklularnda da asker bir mansb olarak kullanlan emr unvan, Trke
beg kelimesinin muadili idi. Ordu ierisindeki en kk birlik kumandanndan
Sultana kadar btn asker rical iin bu unvan kullanlrd.
Kaynaklarda serleker, sba, emr-i leker-i vilyet, sipehdr-
vilyet, mer-y siph, zam veya zaml-cy gibi tabirlerle
zikredilen sbalar, Trkiye Seluklu lkesindeki ehir ve vilyetlerin idar ve
asker ilerinden sorumlu olup, bulunduklar blgenin en st asker ve idar
mirleri konumundaydlar. Sadece vilayet ve ehirlere deil bu vilayet ve
ehirlere bal daha kk yerleim birimlerine ve kalelere de serlekerler
atanrd. Ulu, uurlu, alp, sba beg gibi Trke unvanlar da tayan
serlekerler, serlekern- saltanat ve serleker-i vilyet-i uc olarak iki
ksma ayrlrd. Serlekerlerin mevki ve makamlar, grev yaptklar vilyetin
bykl, asker says ve muhtemelen stratejik nemine gre deiirdi.
Bulunduklar blgedeki kt askerlerini silah ve tehiztlaryla beraber tertip
ve tanzim ederek eitimleriyle (terbiyet) megul olmak ve her daim savaa
hazr bir ordu oluturmak serlekerlerin en nemli vazifeleri idi. Trkiye
Seluklu ordusunun byk ksmn tekil eden kt askerlerinin serlekerlerin
idaresi altnda bulunmas, serlekerlik makamnn nemini artrmt.
381



Serlekerler, genellikle gulm kkenli devlet ricali arasndan seilir ve
bunlar bazen iki hatta daha fazla vilyette atanabilirlerdi. Kendilerine tahsis
edilen maa veya ktyla cretlendirilen serlekerler, merkez tarafndan
belirlenen grev ve salahiyetlerle snrlandrlr, grevinde ihmal gsteren
veya yetki ve salahiyetlerini aanlar, en ar ekilde cezalandrlrd. Merkez
otoritenin dayand temel unsurlardan biri olan serlekerlik, Mool vesayeti
dneminde eski dzen ve intizamn kaybetti.
Trkiye Seluklu ordusunda dier Trk devletlerinde rastlanmayan
elliba rtbesi de mevcuttu. Ikt askerlerinden oluan 50 kiilik
mfrezelere kumanda ettii anlalan ellibalarn ordu ierisinde byk
nfuzlar vard.
Kale kumandanlarna ise ktvl, dizdr veya kaledr denirdi. Ulu,
kutlu, bilge/bilg, ktvl beg gibi Trke unvan ve lakaplar da tayan
ktvller, liyakat ve sadakatleriyle temayz etmi bulunan devlet ricali
arasndan seilir ve Sultan veya blgenin sbas tarafndan tayin edilirdi.
darecisi bulunduklar kalenin en st yneticisi olan ktvller, kale ve
evresinin muhafazas, blgedeki asayi ve intizamn salanmas, silah ve
mhimmat depolanmas, kaleye giri klarn kontrol gibi ilerden
sorumluydular. Devletten maa veya kt alrlar, grev ve salahiyetlerini
aksatan, ktye kullananlar veya hakknda ikyet bulunanlar en ar ekilde
cezalandrlrd.
Trkiye Seluklu ordusunun silahlar, dier Ortaa devletlerinde
olduu gibi ok, yay, kl, mzrak, topuz, bak ve balta gibi hafif silahlar, zrh,
kalkan, mifer gibi savunma ara gereleri ve mancnk, arrade ve arh gibi
ar silahlardan olumaktayd. Ayrca kuatmalarda neft kullanmak, lam
amak gibi muhasara usul ve tekniklerine de bavurulurdu. Trk tarihinin her
dneminde olduu gibi Trkiye Seluklular dneminde de en etkili ekilde
kullanlan silahlarn banda ok ve yay gelmekteydi. Anadoluyu asrlardr
Ssn ve muhtelif slm devletlerine kar mdafaa etmeyi baaran
382



Bizansn, Seluklu aknlar karsnda duramayarak Anadoluyu Trklere terk
etmek zorunda kalmasnn en nemli sebeplerinden biri Trk okular
olmutu. Ok ve yay, Trk hkimiyet anlay ierisinde de byk yere sahip
olup yay metbluk, ok ise tbiiyet sembol idi.
Trkiye Seluklular tarafndan yaygn bir ekilde kullanlan dier bir
silah da kl idi. Gs gse savalar srasnda kullanlan silahlarn
banda gelen kl, rzgrl havalarda hedefini armas muhtemel olan ok
ve mzrak gibi silahlara nazaran daha kullanl idi. Bu bakmdan savalarn
en fazla tercih ettikleri silah kl idi. Trkiye Seluklularnda emrger ve
seyyf ad verilen kl ustalar mevcuttu. Bunlarn dnda mzrak, grz,
balta ve haner gibi silahlar da kullanlmaktayd. Ayrca zrh, mifer ve kalkan
gibi savunma ara gereleri de Trkiye Seluklu ordusunun tehizt
arasndayd.
Trkiye Seluklular, bata mancnk ve arrde olmak zere muhtelif
ar silahlar da kullanmlar ve ar silah teknolojisi konusunda dou ile bat
arasnda yaanan etkileimde kpr vazifesi grmlerdir. Her ne kadar bu
dnemde kullanlan ar silahlar hakknda kaynaklarda fazla malumata
rastlanmasa da mevcut kaytlardan hareketle Trkiye Seluklularnn olduka
gelimi bir ar silah teknolojisine sahip olduklar, hatta daha nce
grlmeyen baz muhasara usul ve tekniklerini kullandklarn sylemek
mmkndr. Sadece Kilikya Ermeni Krallnn tbi devlet kuvveti olarak
Trkiye Seluklu ordusuna 500 arh gndermesi, ar silahlarn Trkiye
Seluklu ordusunda olduka yaygn bir ekilde kullanldn gstermektedir.
Trkiye Seluklu ordusunun silahlar zeredhne denilen silahhane
veya cephaneliklerde muhafaza edilirdi. Bata payitaht Konya olmak zere
Seluklu Trkiyesinin muhtelif blgelerinde ve kalelerde zeredhneler
bulunmaktayd. Zeredhnenin tanzimine byk nem verilirdi. Serlekerler ve
ktvller, grev yaptklar blgede mevcut bulunan zeredhneyi gzetmek ve
her daim hazr bulundurmakla vazifeli idiler. Sefer veya sava halinde,
383



orduya katlacak btn emrlere, fermanlar gnderilir ve bu fermanlarda
askerleri ve zeredhnede bulunan silah ve tehiztla birlikte sefer veya ictima
blgesine hareket etmeleri buyurulurdu. Savaa katlan askerlere, kendi silah
ve tehizt dnda zeredhneden de sava ara gereleri datlrd. htiya
halinde sefer blgesine zeredhneden silah nakledilirdi. Merkez ordusunun
silah ve tehizt, zeredhne-i hssdan karlanrd.
Trkiye Seluklu ordusunda bata at olmak zere deve, katr ve kz
gibi binit ve ykletler de kullanlrd. Trk tarihinin her dneminde Trkler iin
byk neme sahip olan at, bu dnemde de hem bir sava arac hem de binit
ve yklet olarak kullanlmt. Bu dnemde Yrk atlar, Esb-i tz denilen
Arap atlar, Nisa at, Acem atlar, am atlar, Frank atlar, Trkmen atlar,
gdi atlar ve Rahvan atlardan bahsedilen kaytlar mevcuttur. Bunun yannda
atlarn, kullanm amalarna gre ulam ve nakliye atlar, yar atlar sava
atlar ve evgn atlar olarak ayrld ve zaman zaman dev, da veya fil
yapl, dik boyunlu, soylu, cins ve hss atlar eklinde nitelendirildii
grlmektedir. Trkiye Seluklu ordusunda at dnda deve, katr, eek ve
kz gibi hayvanlar da ulam ve nakliye arac kullanlmtr.

KAYNAKA


KAYNAKLAR
Ahmed bin Mahmd, Seluknme, I-II., (Yay. Erdoan Meril), Terc. 1001
Temel Eser, stanbul 1977.
Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Trke terc., Oku Milletin
Tarihi, (ev. Hrant D. Andreasyan), stanbul 1954.
Aksaray (Kermd-dn Mahmud Aksaray), Msmeretl-Ahbr, (Ner.
Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999., s.32., (Trke terc., Mrsel
ztrk), TTK Yay. Ankara 2000.)
Anna Komnena, Alexiad, (ev. Bilge Umar), stanbul 1996.
Anonim Seluknme, (Trh-i l-i Selk der Anadolu), Anadolu
Seluklular Devleti Tarihi III, (Ner ve ev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara,
1952.
Anonymous Syriac Chronicle, The First and Second Crusades from an
Anonymous Syriac Chronicle, (Translated by A. S. Tritton; with notes by
Hamilton A. R. GIBB, Journal of the Royal Asiatic Society, 92 (1933),
69-102, 273-306., (Trke Terc., Vedii lmen, I. ve II. Hal Seferleri
Vakayinamesi, stanbul 2005.
Aristakes, Historia, (Trans. Robert Bedrosian) New York, 1985.
Badad (Bahd-dn Muhammed b. Meyyed Badd), et-Tevessl ilet-
Teressl, (Mukbele ve Tashh: Ahmed Behmenyr), Tahran 1315.
Baybars el-Mansr, et-Tuhfetl-Mlkiyye fd-Devletit-Trkiyye, (Trke
terc. Hseyin Polat), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1997.
385



Baytaratl-Vzh (Metin-ndeks), Haz. Can zgr, SBE Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988.
Beyhak (Ebul-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhak), Trh-i Beyhak (be-
ihtimam Gan ve Feyyaz), Tahran 1324.
Brosset, Marie Flicit, Grcistan Tarihi (Eski alardan 1212 Ylna Kadar),
(ev. Hrand D. Andreasyan, Notlarla Yay. Haz. Erdoan Meril), TTK Yay.,
Ankara 2003
Cenb Mustafa Efendi, el-Aylem'z-Zhir f Ahvli'l-Evil ve'l-Evhir,
(Haz. Muharrem Kesik, Cenb Mustafa Efendi'nin el-Aylem'z-Zhir f
Ahvli'l-Evil ve'l-Evhir Adl Eserinin Anadolu Seluklular le lgili
Ksmnn Tenkidli Metin Neri, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
stanbul 1994.
Cveyn (Ata Melik Ald-dn b. Bahd-dn Muhammed b. emsd-dn-
Cveyn), Trh-i Cihng-y Cveyn, I-III, (Ner. Muhammed b.
Abdul-Vahhb Kazvin), Leyden 1912, 1916, 1324., (Trke terc., Mrsel
ztrk), Kltr Bak. Yay., (3 cilt birletirilmi kinci Bask), Ankara 1999.
Dede Korkut Kitab (Metin Szlk), (Haz. Muharrem Ergin), TKAE Yay.,
Ankara 1964.
Ebu Bekr bnz-Zek, Ravzatl-Kttb ve Hadkatl-Elbb (Ner: A.
Sevim), Ankara 1972.
Ebul-Ferec (Bar Hebraus), Ebul-Ferec Tarihi, I-II, (Sryaniceden
ngilizceye ev. Ernest A. Wallis Budge-ngilizceden Trkeye ev. mer
Rza Dorul), TTK Yay., Ankara 1999.
Ebul-Ferec, Trhu Muhtasarid-Dvel, (Trke terc., (erafeddin Yaltkaya,
stanbul 1941.
Ebul-Fid (mdd-dn smail b. Ali Ebul-Fid), el-Muhtasar f Ahbril-
Beer, I, (Tahkik: M. Z. Muhammed Azab-Yahya Seyyid Hseyin-
386



Muhammed Fahr el-Vasf); II-III, (Tahkik: M.Z. Muhammed Azab-Yahya
Seyyid Hseyin), Drul-Maarif, Kahire (ty).
Ebul-Gazi Bahadr Han, ecere-i Terkime (Trklerin Soy Kt), (Haz.
Muharrem Ergin), Terc. 1001 Temel Eser, stanbul (ty)
ed-Devdr (Ebu Bekir b. Abdullah b. Aybeg ed-Devdr), Kenzd-Drer
ve Cmil-Gurer, (ed-Durerl-Matlb f Ahbri Mlki Ben Eyyb), VI,
(Tahkk. Selhd-dn el-Mneccid) Kahire, 1380 (1961); VII, (Tahkk.
Sad Abdul-Fetth Ar) Kahire, 1391 (1972).
Eflk (emsd-dn Ahmed Eflk el-rif), Menkbl-rifn, (Ner. Tahsin
Yazc), I, Ankara 1976, II, Ankara 1980.
el-Azm (Ebu Abdullah Muhammed b. Ali el-Azm), Azm Tarihi
(Seluklular Dnemiyle lgili Blmler h.430-538/1038-39-1143-44), (Ner.
Ali Sevim), TTK Yay., Ankara 1988.
el-Belzur (Ahmed b. Yahya b. Cbir el-Belzur), Fthul-Bldn, (Tahkik.
Rdvan Muhammed Rdvan), Beyrut 1403., (Trke terc., ev. Mustafa
Fayda, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2002.)
el-Bundr (Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundr), Zbdetn-Nusre ve
Nuhbetl-sre, (Terc. Kvameddin Burslan), Irak ve Horasan Seluklular
Tarihi, Ankara 1999.
el-Chiz (Ebu Osman Amr b. Bahr el-Chiz), Hilfet Ordusunun
Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, (ev. Ramazan een), TKAE Yay.,
Ankara 1988.

el-Hoy (Hasan b. Abdil-Mmin el-Hoy), Gunyet'l-Ktib ve Mnyet't-
Tlib, (Tashh ve htimm: Adnan Sadk Erzi), AF Yay., Ankara 1963.
el-Hoy (Hasan b. Abdil-Mmin el-Hoy), Rsmur-Resil ve Ncm'l-
Fezil, (Tashh ve htimm: Adnan Sadk Erzi), AF Yay., Ankara 1963.
387



el-Hseyn (Sadrud-dn Ebul-Hasan Ali bn Nsr Ali el-Hseyn), Ahbrd-
Devletis-Selkiyye, (Trke terc., Necati Lgal), TTK Yay., Ankara
1999.
el-Kalkaand (Ahmed b. Ali el-Kalkaand), Subhul-A fi Snatil-n,
I-XV, (Tahkk. Muhammed Hseyin emsd-dn), Beyrut 1988.
el-Mverd (Ebul-Hasan Habib el-Mverd), el-Ahkms-Sultniyye, (ev.
Ali afak), stanbul 1994.
el-Mverd (Ebul-Hasan Habib el-Mverd), Nashatl-Mlk, (Haz.
Mustafa Sarbyk), (S SBE Yaynlanmam Doktora Tezi), Konya 1996.
el-mer, Meslik'l-Ebsr f Memliki'l-Emsr (Trke terc., Yaar Ycel,
Mesalikl-Ebsra gre Anadolu Beylikleri, Anadolu Beylikleri
Hakknda Aratrmalar I, Ankara, 1991., s.181-201.)
en-Nesev (habeddin Ahmed en-Nesev), Sretu Sultan Celld-dn
Mengbirt, (Trke terc. Necip Asm), stanbul 1934.
en-Nveyr (habd-dn Ahmed bin Abdl-vahhb en-Nveyr), Nihyetl-
Ereb f Fnnil-Edeb, XXVI, (Tahkk. M. Fevz el-Antl), Kahire
1405/1985.; XXVII, (Tahkk. S. Abdul-Fetth Ar-M. Mustafa Ziyde),
Kahire 1405/1985.; XXIX, (Tahkk. M.Z. Rayyis-M. Mustafa Ziyde),
Kahire 1992.
er-Rvend (Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Rvend), Kitb- Rhats-
Sudr ve yets-Srr, (Ner. Muhammed kbl-Tashht- lzm
Mcteb Meynov), Tahran 1333., (Trke terc., Ahmet Ate), I-II. Cilt,
TTK Yay., Ankara 1999.
es-Selib (Ebu Mansur es-Selib), Adbul-Mlk (Hkmdarlk Sanat),
(ev.Sait Aykut), stanbul 1997.
et-Taber, The History of Al-Tabari, IX, The Last Years of the Prophet (A.D.
630-632/A.H. 8-11), (Translated and Annotated by Ismail K. Poonawala),
388



New York 1990.; XII, (Translated and Annotated by Yohanan Friedmann),
(State University of New York Press), New York 1992.
et-Tarss (Mard b. Ali b. Mard et-Tarss), Tabsrat Erbbil-Elbb f
Keyfiyetin-Necti fil-Hurb, (Facsimile Editions-Edited by Fuat Sezgin),
Frankfurt 1425/2004.
ez-Zamahar el-Hrezm, Mukaddimetl-Edeb, (Hrezm Trkesi le
Tercmeli uter Nshas), (Haz. Nuri Yce), TDK Yay., Ankara 1993.
Fahr-i Mdebbir, Adabul-Harb ve-eca, (Ner. Ahmed Sheyl-i
Hnsr), Tahran 1346.
Fulcher of Chartres, The Chronicle of Fulcher of Chartres, Book I (1095-
1100) (Translated, with notes by Martha McGinty), The First Crusade:
The Chronicle of Fulcher of Chartres and Other Source Material, (Ed.
Edward Peters), (University of Pennsylvania Press), Philadelphia 1971.,
s.47-101.
Geoffrey de Villehardouin, Memoirs or Chronicle of The Fourth Crusade
and The Conquest of Constantinople, (trans. Frank T. Marzials),
London: J. M. Dent, 1908.
Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Nuzhat al-Qulb, (Translated By G. Le
Strange), (E. J. W. Gibb Memorial Series: XXIII), Luzac & Co., London
1919.
Hamdullah Mstevf-i Kazvn, Trh-i Gzde, (Ner. Abdul-Hseyin Nev),
Tahran 1362.
Hz Kitabu Baytarnme (Tenkidli Metin), (Haz. Mesut en), (M SBE
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1988.
Hetum, History of the Tartars (The Flower of Histories of the East), (Trans.
Robert Bedrosian), New Jersey 2004.
389



Ioannes Kinnamos, Historia (1118-1176), (Yay. Haz. In Demirkent), TTK
Yay., Ankara 2001.
bn Battta (Muhammed b. Abdullah el-Levt et-Tanc), Tuhfet'n-Nzzr fi
Garibi'l-Emsr ve Acibi'l-Esfr (Rhletu bn Battta), I, (Tahkik: Ali
el-Muntasr el-Ketn), Beyrut 1405.
bn Bb (el-Hseyin b. Muhammed b Ali el-Cafer er-Ruged), el-Evmirl-
Aliye fil-Umril-Aliye, Tpk Basm, (nsz ve fihristi haz. Adnan
Sadk Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., (Trke terc., I-II, Mrsel ztrk,
Kltr Bakanl Yay., Ankara 1996.)
bn Bb, Trh-i l-i Seluk, Muhtasar Seluknme, (Yay. M. Th. Houtsma),
Leiden 1902., (Trke terc. M. Nuri Genosman, Anadolu Seluk Devleti
Tarihi, Anadolu Selukleri Gnnde Tarih Bitikleri I, Ankara 1941.)
bn Erenboa Zeredk, el-Ank fil-Mencink, (Tahkik: hsn Hind),
(Cmiatu Haleb), Dmak 1405/1985.
bn Haldun, Mukaddime, I-III, (ev. Zakir Kadir Urgan), MEB Yay, stanbul
1997.
bn Hassl, Tafzll-Etrk Ala Siril-Ecnd, (Ner ve Terc. Abbas Azzav-
erafeddin Yaltkaya, bn Hasslun Trkler Hakknda Bir Eseri, Belleten,
IV/14-15, (1940), s.235-266 + 1-51 (Arapa metin)
bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, I-XIV, Mektebetl-Marif, Beyrut (ty).;
(Trke terc. Mehmet Keskin), I-XIV, stanbul 1995.
bn Nazf (Ebul-Fedil Muhammed b. Ali Nazf b. el-Hamev), et-Trhul-
Mansr Telhsl-Kef vel-Beyn f Havdis, (Tahkk: Ebul-Iyd Dd)
Dmak 1981.
bn eddd, Sretl-Melikiz-Zhir, (Trke terc., Baypars Tarihi (el-
Melikz-Zhir Hakkndaki Tarihin kinci Cildi), (ev. erefddin Yaltkaya),
TTK Yay., Ankara 2000.
390



bn Tarberd (Ebul-Mehssin Ysuf bn Tarberd), en-Ncmz-Zhire
f Mlki Msr vel-Khire, III, VI, VII, VIII, X, XI, XIV, (Ner. Muhammed
Hseyin emseddin), Beyrut 1992.
bn Vsl (Muhammed b. Salim bn Vsl), Mferric'l-Krb f Ahbri Ben
Eyyb, II-III, (Tahkk: Cemaleddin e-eyyl), Kahire 1972.; V, (Tahkk: H.
M. Rabi-S. A. el-r), Kahire 1975.
bnl-Cevz (Abdurrahman b. Ali. Muhammed b. el-Cevz Ebul-Ferec), el-
Muntazam f Trhil-Mlk vel-mem, VIII, IX, X, Beyrut 1358.
bnl-Esr (Muhammed b. Muhammed Abdul-vhid e-eybn bnl-Esr),
el-Kmil fit-Trh, I-X, (Tahkk. Ebul-fid Abdullah el-Kd), Beyrut
1415/1995., (Trke terc., I-XII, (ev. Ahmet Araka-Abdlkerim
zaydn-Mertol Tulum), stanbul 1985-1987.
bnl-Esr, et-Trhu'l-Bhir fd-Devleti'l-Atabekiyye bil-Mavsl, (Tahkk:
Abdulkadir Ahmed Tuleymat), Kahire 1963.
bnl-Ezrak (Ahmed b. Ysuf b. Ali b. el-Ezrak el-Frik), Trhu
Meyyfrkn ve mid, (Trke terc. Meyyfrkn ve mid Tarihi
(Artuklular Ksm), (ev. Ahmet Savran), Erzurum, 1992.
bnl-Ezrak (Ahmed b. Ysuf b. Ali b. el-Ezrak el-Frik), Trhl-Frk,
(Ner. Bedev Abdullatf Avad) Kahire 1379 (1959).
bnl-Verd (Zeynd-dn mer b. el-Verd), Tetimmetl-Muhtasar (Trhu
bni'l-Verd), I-II, (Tahkk: Ahmed Rfat el-Bedrv), Beyrut 1389 (1970).
Jean de Joinville, The Memoirs of the Lord of Joinville, (A New English
Version Ethel Wedgwood), London 1906., (Trke terc., Bir Halnn
Hatralar, (ev: Cneyt Kanat) Ankara 2002.
Kad Beyzv, Nizmt-Tevrh (Edisyon Kritii ve Tahlili), (Haz.Haim
Karako), (K SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Krkkale 1998.
391



Kagarl Mahmud, Dvnu Lgtit-Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), I-
IV, TDK Yay., Ankara 1988.

Keykvus b. skender (Unsurl-Mel Keykvus b. skender), Kbsnme,
(Gulm Hseyin-i Ysuf), Tahran 1362.
Kirakos, History of the Armenians, (Trans. Robert Bedrosian), Sources of
the Armenian Tradion, New York 1986.
Kitb f Riyzatil-Hayl, Kitb f lmin-Nb -Metin-Gramatikal ndeks-,
(Haz. Recep irin), (Atatrk ni. SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Erzurum 1989.
Kitbu Atebetil-Ketebe, Mecmua-i Mrselt- Dvn- Sultan Sencer, be-
kalem-i Meyyid'd-Devle Mntecib'd-dn Bed Atabeg el-Cveyn, (be
tashih u ihtimam: Muhammed Kazvn-Abbas kbl), Tahran, 1329.
Manghol-un Niua Tobaan (Yan-Chao Pi-shi), Moollarn Gizli Tarihi,
(ev.Ahmet Temir), TTK Yay., Ankara 1995.
Marco Polo Seyahatnamesi, I, (Yayna Haz. Filiz Dokuman), Terc. 1001
Temel Eser, stanbul (ty).
Mevln, Fhi M Fh, (ev. Meliha lker Anbarcolu), Konya 2006.
Mevln, Mektbt- Mevln Celld-dn, Anadolu Seluklerinin
Gnnde Mevlev Bitikleri II, stanbul 1356 (1936).
Mevln, Mesnev, I-VI, (Veled zbulak-Abdulbaki Glpnarl), MEB. Yay.,
stanbul., 1991.
Mikhail Psellos, Khronographia, (Yay. Haz. In Demirkent), TTK Yay.,
Ankara 1992.
Mneccimba, Mneccimbaya Gre Anadolu Selukleri, (ev. Hasan
Fehmi Turgal) Trkiye Yaynlar, stanbul 1935.
Mnyetl-Guzt (Metin-ndeks), (Haz. Mustafa Uurlu), G SBE
Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1984.
392



Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), (ev.
Fikret Iltan), TTK Yay., Ankara 1995.
Nizm-i Arz (Ahmed bin Ali Nizm-i Arz-i Semerkand), ehr Makle,
(Ner. Muhammed bin Abdulvahhb Kazvn), Tahran 1348. (ngilizce terc.
Nidhami-i Arudi-i Samarqandi, The Chahr Maqla Four Discourses,
(Translated into English. Edward G. Browne, M.A., M.B.), Hertford 1899.)
Nizml-mlk, Siyerl-Mlk (Siysetnne), (Be ihtimm Hubert Darke),
Tahran 2535 (1976).; (Trke terc., Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982.)

Odo of Deuil, De Profectione Ludovici VII in Orientem, (Ed. and Trans.
Virginia Gingerich Berry), New York 1948.
Ouz Kaan Destan, (Haz. W. Bang ve R. Rahmeti) stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Trk Dili Semineri Neriyatndan, stanbul 1936.
Ouz Destan (Redd-dn Ouznmesi Tercme Tahlil), (Haz. Zeki
Velidi Togan) stanbul 1971.
mer Hayym, Nevrznme, (Ner. Mcteb Meynov), Tahran 1312.
Redd-dn Fazlullh, Cmit-Tevrh, (Ner. Behmen Kerm), Tahran
1372.; Cmit-Tevrh, II. Cilt 5. Cz (Seluklular Ksm), (Ner. Ahmet
Ate), TTK Yay., Ankara 1999.
Sbt bnl-Cevz, Miratz-Zaman f Trhil-Ayn, (Yaynlayan. Ali Sevim),
DTCF Yay., Ankara 1968.
Simon de Saint Quentin, Histoire des Tartares, (Trke terc., Bir Keiin
Anlarnda Tatarlar ve Anadolu, (ev. Erendiz zbayolu) Antalya 2006.
Smbat, Chronicle, (Trans. Robert Bedrosian), Long Branch, New Jersey
2005.
Sryan Patrik Mihailin Vekyinmesi (1042-1195), II, (Trke terc., Hrand
D. Andreasyan), Ankara 1944. (TTK Ktp. No:44de yaynlanmam
tercme)
393



Tekrrl-Mensb, (Ner. Osman Turan), Trkiye Seluklular Hakknda
Resm Vesikalar), TTK Yay., Ankara 1988.
Urfal Mateos Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-
1162), (Trke terc. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurer-Halil
Yinan), TTT Yay., Ankara 2000.
ns, Seluk ehnmesi, (Trke terc., M. Mesd Koman, Konya 1944.
Vardan, Compilation of History, (Trans. Robert Bedrosian), Long Branch,
New Jersey 2007., (Trke terc., Cihan Tarihi, (ev. Hrant D.
Andreasyan), Tarih Semineri Dergisi, III, EF, (1937), s.154-255.
Willermus Tyrensis, Historia Rerum in Partibus Transmarinis Gestarum,
(Trke terc., XI-XII. Kitaplar (ev.Ebru Altan), SBE Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul 1995.; XVI, XVII, XVIII. Kitaplar (ev. Ergin
Ayan Ayan), SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1994.
William of Rubruck, The Journey of William of Rubruck to the Eastern
Parts of the World, (Translated by William Woodville Rockhill), Published
for the Hakluyt Society, Cambridge University Press, London 1900.
Yazcolu l, Tevrh-i l-i Selk, Trh-i Selkiyn- Rm-i Trk, (Yay.
M. Th. Houtsma), Leiden 1902.
Ysuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, (Haz. Reit Rahmeti Arat), TDK
Yay., stanbul 1947; (Kutadgu Bilig II Tecme, (Haz. Reit Rahmeti Arat),
TTK Yay., Ankara 1959.)
Zahrd-dn Nibr, Selknme, (Ner. smailhn Afar Hamdl-Mlk),
Tahran 1332.
394



TEDKKLER
Abdulaziz ed-Dr; Dvn, DA, IX, stanbul, 1994., s.379-381.
Ahmed Tevhid; Meskkt- Kadme-i slmiyye Katalou, IV., Kostantiniye
1321.
Ahmed Ziya; Meskkt- slmiyye Takvmi, Konstantiniyye 1328.
Ahmet Vefik Paa; Lehe-i Osman, (Haz. Recep Toparl), TDK, Ankara
2000.
Ahmetbeyolu, Ali; Avrupa Hun mparatorluu, TTK Yay, Ankara 2001.
Ahter-i Kebr; (Haz. Ahter Mustafa b. emsddin Karahisar), stanbul 1978.
Akda, Mustafa; Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi, I, stanbul 1995.
Akman, Mehmet; Osmanl Devletinde Karde Katli, stanbul, 1997.
Akz, Ald-dn; Karamanolu II. brahim Beyin Osmanl Sultan II. Murada
Vermi Olduu Ahidnme, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.. Trkiyat
Ara. Enst Yay., Say.18 (Gz 2005), s.159-178.
Akpnar, Turgut; Trk Tarihinde slmiyet, stanbul, 1994.
Aksu, Ali; Asr- Saadet ve Emevler Dneminde Lakap Takma ve Halifelerin
Lakaplar, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, V/2.
(2001).
Aktan, Cokun Can; Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, 52, (ubat 1988), s.69-78.
Alfndi, A.; Trklerde ifte Krallk, II Trk Tarih Kongresi Zabtlar (20-25
Eyll 1937), stanbul 1943., s. 507-519.
Alptekin, Cokun; Byk Seluklu Devletinin Asker Tekiltnn Eyyb
Devleti Asker Tekiltna Tesiri, Belleten, LIV/209 (1990), s.117-120.
395



Alptekin, Cokun; Saltuklu Sikkeleri, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Aratrma Dergisi, Say:13 (Ahmed Zeki Velidi Togan zel
Says), (1985).
Altan, Ebru; kinci Hal Seferi (1147-1148), TTK Yay., Ankara 2003.
Alptekin, Cokun; Seluklu Paralar, Seluklu Aratrmalar Dergisi
(Journal of Seljuk Studies), IIIden ayr basm, Gven Matbaas, Ankara
1971
Amitai, Reuven; Foot Soldiers, Militiamen and Volunteers in the Early
Mamluk Army, Texts, Documents and Artefacts: Islamic Studies in
Honour of D.S. Richards, (Edited by Chase F. Robinson), Leiden 2003.,
s.233-249.
Amitai, Reuven; The Mamluk Institution, or One Thousand Years of Military
Slavery in the Islamic World, Arming Slaves: From Classical Times to
the Modern Age, (Editors: Christopher Leslie Brown, Philip D. Morgan),
New Haven: Yale University Press, 2006., 40-50.
Amitai, Reuven; Turko-Mongolian Nomads and the Iqt System in the
Islamic Middle East (CA100-1400 AD), Nomads in the Sedentary World,
(Edited by Anatoy M. Khazanov and Andr Wink), London 2001., s.152-
171.
Amitai, Reuven-Preiss; The Mamluk Officer Class Durring the Reing of
Sultan Baybars, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-
15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.267-300.
Amitai, Reuven-Preiss; Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War,
1260-1281, Cambridge University Pres, 1995.
Angelov, Dimiter; Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium
1204-1330, Cambridge University Press, New York 2006.
396



Angold, Michael; A Byzantine Government in Exile: Government and
Society under the Laskarids of Nicaea, 1204-1261, (Oxford University
Press), London 1975.
Arabac, Nuray; znik-Bizans mparatoru III. Ioannes Dukas Vatatzes
Devri (1222-1254) ve Trkiye Seluklu Devleti le likiler,
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1994.
Ark, Feda amil; Trkiye Seluklu Devletinde Siyaseten Katl, Belleten,
LXIII/236, (Nisan 1995)., s.43-93.
Arslan, Mahmut; Eski Trk Devlet Anlay ve ifte Hkmdarlk Meselesi,
Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu, Elaz,
1990, s.223-242.
Artuk, Cevriye; III. Keyhsrev ve Sahte Seluklu Sultan Cimri Adna Kesilen
Sikkeler, Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara 1993., s.287-297.
Artuk, brahim; Ald-dn Keykubdn Meliklik Devri Sikkeleri, Belleten,
XLIV/174 (1980)., s.265-271.
Artuk, brahim; II. Keyhsrevin Olu Adna Kesilen Sikkeler, Malazgirt
Armaan, TTK Yay., Ankara 1993.
Asakawa, Kanichi; The Documents of Iriki: Illustrative of The
Development of the Feudal Institutions of Japan, (Yale University Pres),
New Haven 1929.
Aslanapa, Oktay; Tarih Boyunca Trk Ordusuna Ait Tasvirler, Trk Kltr,
Yl. II, Say.22 (Ordu Says), Austos 1964, s.75-87.
Athamina, Khalil; Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects
of Early Muslim Egypt, War and Society in the Eastern Mediterranean,
7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.101-114.
Atiya, Aziz S.; Crusade, Commarce and Culture, Indiana University Press,
Bloomington 1962.
397



Atsz, Trk Kara Ordusu Ne Zaman Kuruldu?, Makaleler, I, stanbul 1992.,
s.113-117.
Atsz, Trk Kara Ordusunun Kuruluu Meselesi, Makaleler, I, stanbul
1992., s.117-121..
Avc, Orhan; Mehmet Altay Kymenin Derslerinde Trk Tarihi ve
Tarihilii, Ankara 2003.
Ay, Resul, XIII.-XIV. Yzyl Anadolusunda Kentsel Ynetim ve Kent
Toplumunda Otorite likileri, Tarih Aratrmalar Dergisi, XX/32, (2002),
s. 21-46.
Ayalon, David; Aspects of the Mamluk Phenomenon, Part I: The Importance
of the Mamluk Institution, Der Islam, LIII/2 (1976), s. 196-225.
Ayalon, David; Aspects of the Mamluk Phenomenon, Part II: Ayyubids,
Kurds, and Turks, Der Islam, LIV/1 (1977), s.1-32.
Ayalon, David; Memlk Devletinde Klelik Sistemi, (Terc. Samira
Kortantamer), Tarih ncemeleri Dergisi, IV (1988), s.211-248.
Ayalon, David; Preliminary Remarks on the Mamluk Military Institution in
Islam, War Technology and Society in the Middle East, (Ed. V J.
Parry-E.Yapp), London 1975., s.44-58.
Ayalon, David; Studies on the Structure of the Mamluk Army I, Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, University of London, XV/2
(1953), s.203-228.
Ayalon, David; Studies on the Structure of the Mamluk Army II, Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, University of London, XV/3
(1953), s.448-476.
Ayalon, David; Studies on the Structure of the Mamluk Army III, Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, University of London, XVI/1
(1954), s.57-90.
398



Ayalon, David; The System of Payment in Mamluk Military Society, Journal
of the Economic and Social History of the Orient, I/1 (Aug., 1957),
s.37-65; (Concluded) Journal of the Economic and Social History of the
Orient, I/3 (Oct., 1958), s.257-296.
Ayka, Mehmet; Abbas Devletinin lk Dnemi dar Tekiltnda Dvnlar
(132-232/750-847), TTK Yay., Ankara 1997.
Ayn, Yusuf; Seluklu-Bizans likileri, Trkler, VI, Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 2002., s.598-617.
Babinger, Franz-Fuad Kprl; Anadoluda slmiyet, (ev. Ragb Hulusi-
Haz. Mehmet Kanar), stanbul 1996.
Bailly, Auguste; Bizans Tarihi, I-II, (ev. Haluk aman), Terc. 1001 Temel
Eser, (yer ve tarih yok)
Bakr, Abdulhalk; Ortaa slm Dnyasnda Madencilik ve Maden Sanat,
Ankara 2002.
Bal, Mehmet Suat; Trkiye Seluklu Devletine Hkmdarlk Yapan Vezir;
emsd-dn Isfahn, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.. Trkiyat Ara.
Enst Yay., Say.19 (Bahar 2006), s.265-394.
Barkan, mer Ltfi; Feodal Dzen ve Osmanl Tmar, Trkiyede Toprak
Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980., s.873-895.
Barkan, mer Ltfi; Osmanl mparatorluunun Kurulu Devrinin Toprak
Meseleleri, Trkiyede Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, stanbul 1980.,
s.281-290.
Barkan, mer Ltfi; Timar, A, XII/I, stanbul 1992., s.286-333.
Bartusis, Mark C.; The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-
1453, (Philadelphia: University of Pennsylvania Press), 1992.
Batav, erif; Attila ve Hunlar, Makaleler, I, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-
Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005, s.407-433.
399



Batav, erif, Eski Trklerde Harp Taktii, Makaleler, III, (Yay. Haz. E.
Semih Yaln-Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005, s.179-194.
Batav, erif; Sabir Trkleri, Makaleler, I, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-
Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara 2005., s.11-75.
Baykara, Tuncer; Seluklular Devrinde dilik ve Kurumu, Belleten,
LX/229 (Aralk 1996), s.682-693.
Baykara, Tuncer; I. Gysd-dn Keyhsrev (1164-1211) Gazi-ehit, TTK
Yay., Ankara 1997.
Baykara, Tuncer; Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Ankara 1985.
Baykara, Tuncer; Trkiye Seluklularnda Vilayet (Tekilat ve skn),
Ankara 1978.
Baykara, Tuncer; Trkiye Seluklularnda dari Birim ve Bununla lgili
Meseleler, Vakflar Dergisi, XIX, (1985), s.49-60.
Bayram, Mikail; Bacyn- Rum, Konya 1987.
Beybutova, Iris, Manas Destannda Asker Terimler, Bozkrdan
Bamszla Manas, (Yayna Haz. Emine Grsoy-Naskali), TDK Yay.,
Ankara 1995, s.192-197.
Birkenmeier, John W.; The Development of the Komnenian Army: 1081-
1180, Brill 2002.
Bloch, Marc; Feudal Society, II., (Translated by L. A. Manyon), Chicago
1961
Bombaci, Alessio, The Army of the Saljuqs of Rum, Annali, 38/4 (1978),
343-369.
Boswell, A. Bruce; The Kipchak Turks, Slavonic Review, 6 (1927/1928.),
s.68-86.
Bosworth, C. E.; Ghaznavid Military Organization, Der Islam, XXXVI (1960),
s.37-77.
400



Bosworth, C. E.; Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq,
Oriens, 18, (1965-1966), s.143-167.
Bosworth, C. E.; The Early Ghaznavids, The Cambridge History of Iran,
IV, (From the Arab Invasion to the Saljuqs), (Edited by R. N. Frye),
Cambridge University Press, 1975, s.162-197.
Bosworth, Clifford Edmund; The New Islamic Dynasties: A Chronological
and Genealogical Manual, (Edinburgh University Pres), Edinburgh 2004.
Bozdemir, Mevlt; Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, ASBF. Yay.,
Ankara, 1982.
Bozkurt, Nebi; Kl, DA, XXV, Ankara 2002., s.405-406.
Bozkurt, Nebi; Mancnk, DA, XXVII, Ankara 1993, s.564-567.
Bradbury, Jim; The Medieval Siege, (Boydell & Brewer), New York 1992.
Bradbury, Jim; The Routledge Companion to Medieval Warfare, New York
2004.
Brand, Charles; The Turkish Element in Byzantium, Eleventy-Twelfty
Centuries, Dumbarton Oaks Papers, 43 (1989), s.1-25.
Bury, John Bagnall; History of the Later Roman Empire, (Published by
Macmillan & Co., Ltd.), 1923.
Caferolu, Ahmet; Tarihte Trk Askeri Benlii, Trk Kltr, Yl. II, Say.22
(Ordu Says), Austos 1964, s.28-32.
Caferro, William; 'Slaying the Hydra-Headed Beast': Italy and the
Companies of Adventure in the Fourteenth Century, Crusaders,
Condottieri, and Cannon: Medieval Warfare in Societies Around the
Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay and L. J. Andrew Villalon),
Brill 2003., s.285-305.
Caferro, William; John Hawkwood, An English Mercenary in Fourteenth-
Century Italy, (Baltimore, John Hopkins University Pres), 2006.
401



Caferro, William; Mercenary Companies and the Decline of Siena,
Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1998.
Cahen, Claude; Iqta, EI
2
, V, (E. J. Brill Pres), Leiden 1986, s.1088-1091.
Cahen, Claude; Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi? (Terc. Ltfi
Ger), ktisat Fakltesi Mecmuas, XVII/1-4, (Ekim 1955-Temmuz
1956), s.348-358.
Cahen, Claude; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz
Moran), stanbul 1979.
Cahen, Claude; Trklerin Anadoluya ilk Girii, (Terc. Yaar Ycel-
Bahd-dn Yediyldz), Ankara 1992.
Campbell, Brian; The Roman Army, 31 BC-AD 337: A Sourcebook,
(Routledge Press), New York 1994.
Campbell, Duncan B.; Greek and Roman Siege Machinery 399 BC-AD 363,
(Osprey Publishing), Oxford 2003.
Chamberlain, Michael; The Crusader era and the Ayyubid Dynasty, The
Cambridge History of Egypt, I, slamic Egypt 640-1517, ( Edited by Carl
F. Petry), Cambridge University Press, 1998., s.211-241.
Chamberlin, E. R.; The English Mercenary Companies in Italy, History
Today, 6:5 (1956) s.334-343.
Chevedden, Paul E.; Artillery in the Late Antiquity: Prelude to the Middle
Ages, The Medieval City Under Siege, (Edited by Ivy A. Corfis and
Michael Wolfe), (Boydell Press), New York 1999., s.131-177.
Chevedden, Paul E.; Black Camels and Blazing Bolts: The Bolt-Projecting
Trebuchet in the Mamluk Army, Mamluk Studies Review, VIII/1 (2004),
s.227-277.
Chevedden, Paul E.; Fortifications and the Development of Defensive
Planning During the Crusader Period, The Circle of War in the Middle
402



Ages, (Ed. Donald J. Kagay-L. J. Andrev Villalon), (Boydell Press), New
York 1999., s.33-43.
Chevedden, Paul E.; The Invention of the Counterweight Trebuchet: A Study
in Cultural Diffusion, Dumbarton Oaks Papers, No. 54. (2000), s.71-116.
Chevedden, Paul E.-Les Eigenbrod, Vernard Foley and Werner Soedel; The
Science of War: Weapons The Trebuchet, Scientific American, July
1995, s.2-5.
Cin, Halil; Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul
1985.
Crone, Patricia; Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity,
New York, Cambridge University Press, 1980.
Cummings, Lewis Vance; Alexander the Great, (Grove Press), New York
2004.
etin, Altan; Memlk Devletinde Asker Tekilt, (Yaynlanmam Doktora
Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.
etin, Altan; Memlk Askerinin Eitimi, Trkiye Sosyal Aratrmalar
Dergisi, VII/2, (Austos 2003), s. 219-235
etin, Altan; SelukluTekilatnn Memlklere Tesiri, Belleten, LXIII/251,
(Nisan 2004)., s.105-130.
etin, Altan; Memlk Devleti'nde Savan Kltrel Esaslarna Dir,
Belleten, LXXI/262 (Aralk 2007), s.909-921
Dohsson, Moraja; Mool Tarihi, (Mtercimi. Mustafa Rahmi), Matbaa-i
mire, stanbul 1340-1342.
Daftary, Farhad; Fatimids, Medieval Islamic Civilization: An
Encyclopedia, I., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New
York 2006., s.250-253.
403



Dawkins, R. M.; The Later History of the Varangian Guard: Some Notes,
The Journal of Roman Studies, Vol. XXXVII (1947), s.39-46.
Der, Jozsef; step Kltr, (Macarcadan eviren: erif Batav), Makaleler,
III, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Emine Erdoan), Berikan Yay., Ankara
2005.
Demir, Ahmet; Anadolu Seluklular Dneminde Ftvvet ve Ahilik, (K
SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Krkkale 1996.
Demir, Mustafa; Trkiye Seluklu Vakflar, Trkler, VII, Yeni Trkiye Yay.,
stanbul 2002., s.272-280.
Demirci, Mustafa; kt, DA, XXII, stanbul 2000.
Demirci, Mustafa; Abbaslerde Toprak Sistemi, (Marmara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.
Demirkent, In; Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, Tarih
Dergisi (Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Hatra Says), Say 35, (1994)
Demirkent, In; Komnenos Hanedannn Byk Bakumandan: Trk Asll
Ioannes Aksukhos, Belleten, LX/227 (1996), s.59-72.
Demirkent, In; Trkiye Seluklu Hkmdar Sultan I. Kl Arslan, TTK Yay,
Ankara 1996.
Dennis, George T.; Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis, Greek,
Roman, and Byzantine Studies, 39, (1998), s.99-114.
Dirimtekin, Feridun; Seluklularn Anadoluda Yerlemelerini ve
Gelimelerini Salayan ki Zafer, Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara
1993., s.231-258.
Donuk, Abdulkadir; Eski Trklerde Hkmdarn Vazifeleri ve Vasflar, TDA,
Say.17 (Nisan 1982), s.103-152.
Donuk, Abdulkadir; Trk Devletinde Hkimiyet Anlay, TED, Say.10-11
(1981), s.29-56.
404



Eaton, Richard M.; The New Cambridge History of India; I.8, A Social
History of the Deccan, 1300-1761, Cambridge University Pres., 2005.
Eberhard, Wolfram, inin imal Komular, (ev.Nimet Ulutu), TTK Yay.,
Ankara 1996.
Ecer, A. Vehbi; Kayserinin Moollar Tarafndan gali, III. Kayseri Yresi
Tarih Sempozyumu Bildirileri (6-7 Nisan 2000), Kayseri 2000, s.129-
140.
Eckhardt, Sndor; Efsanede Attila, Attila ve Hunlar, (Ed.Gyula Nmeth,
Tercme Eden. erif Batav), DTCF. Yay., Ankara 1982.
Elements of Military Art and History, (Ed. De La Barre Duparcq-Translated
and Edited: Brig.-Gen. George W. Cullum) New York 1863.
Eralp, Nejat; Tarih Boyunca Trk Toplumunda Silah Kavram ve Osmanl
mparatorluunda Kullanlan Silahlar, TTK Yay. Ankara, 1993.
Erdemir, Hatice Palaz; Yabanc Yazarlara Gre Trklerde Sava ve Taktik,
Trkler, III, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002.
Erg, Arslan; Dede Korkut Kitabna Gre Trklerde Silahn Yeri ve nemi,
Trk Kltr, Yl.V, Say.58, Austos 1967.
Erg, Arslan; Dede Korkut Kitabnda Silah: Silah eitleri ve Silahla lgili
Szler Lgtesi, Trk Kltr, Yl.IV, Say.46, Austos 1966, s.884-889
(52-65)
Erkiletliolu, Halit; Sultan I. Ald-dn Keykubd Adna Metb Meliklerce
Bastrlan Mterek Sikkeler, S.. Seluklu Aratrmalar Merkezi, Seluk
Dergisi, Say 3 (1988)., s.89-95.
Ersan, Mehmet; Kilikya Ermeni Krallnn Trkiye Seluklularna Tbiiyyeti
Meselesi, Prof. Dr. smail Aka Armaan, zmir 1999., s.301-315.
405



Evliya elebi; Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnamesi:
stanbul, 1. Cilt 2. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal), YKY,
stanbul 2003.
Ferheng-i Cmi, I-II., Tebriz, 1370.
Ferheng-i Faris, I, (Haz. Muhammed Mn,) Tahran, 1371.
Ferheng-i Fris-i mid, I-II, (Haz. Hasan Amd) Tahran, 1379.
Finlay, George; History of Greece from its Conquest by the Crusaders to
its Conquest by the Turks, and of the Empire of Trebizond 1204-1461,
Edinburg 1851.
Finlay, George; History of the Byzantine Empire, From DCCXVI to MLVII,
(Edited by Ernest Rhys), E. P. Dutton & Co, New York 1906.
Fragner, Bert; Social and Internal Economic Affairs, The Cambridge
History of Iran, The Timurid and Safavid Period, VI., (Edited by Peter
Jackson, Laurence Lockhart), Cambridge University Pres 1986., s.491-
567.
Fromm, Erich; nsandaki Ykcln Kkeni, Birinci Kitap, stanbul 1993.
Freili-Mhendis Raulig, Trkmen Airetleri, (Air ve Muhcirn
Mdriyyet-i Ummiyyesi Neriytndan: 2), Matbaa-y Orhaniyye, stanbul
1334 (1918)
Frye, R. N.-Adnan Sayl; Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler,
Belleten X/37(Ocak 1946), s.104-129.
Ganshof, Francois Louis; Feudalism, (Translated by Philip Grierson),
London 1996.
Garcin, Jean-Claude; The regime of the Circasian Mamlks, The
Cambridge History of Egypt, slamic Egypt 640-1517, ( Edited by Carl F.
Petry), Cambridge University Press, 1998.
406



Gardner, Alice; The Lascarids of Nicaea: The Story of an Empire in Exile,
London 1912.
Gencine-i Gftar Ferheng-i Ziy, I-III, (Haz. Ziy kn,) MEB Yay.,
stanbul 1984.
Gen, Reat; Karahanl Devlet Tekilt, TTK Yay., Ankara 2002.
Gen, Reat; Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE
Yay., Ankara 1994.
Gen, Reat; Sng, Trk Ansiklopedisi, XXX., Ankara 1981, s.136.
Golden, Peter; War and Warfare in the Pre-Cinggisid Western Steppes of
Eurasia, (ed. N. Di Cosmo), Warfare in Inner Asian History (500-1800),
Leiden, Brill, 2002, s.105-172.
Gordlevski, V.; Anadolu Seluklu Devleti, (ev. Azer Yaran), Ankara 1988.
Gordon, Matthew S.; The Breaking of a Thousand Swords: A History of
the Turkish Military of Samarra (A.H. 200-275/815-889 C.E.), Albany,
(State University of New York Press), 2001.
Gk, Nejdet; Osmanl Diplomatikasnda Bir Berat eidi Olan Ahidnameler",
Trkiye Gnl, 59 (Ocak-Subat 2000-02), s.97-113.
Gkalp, Cevdet; Kaynaklara Gre Orta Asyann nemli Ticar ve Asker
Yollar (MS.552-999), Ankara 1973.
Gkalp, Ziya; Trk Medeniyeti Tarihi, kinci Bask, (Sadeletiren. Yaln
Toker), stanbul, 1995.
Gkhan, lyas; Seluklular Zamannda Mara Emri Nusreteddin Hasan Bey,
I. Uluslararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, I,
S.. Seluklu Aratrmalar Merkezi Yay., Konya 2001, s.335-345.
Gksu, Erkan; Trk Kltrnde Silah, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Krkkale 2004.
407



Gkyay, Orhan aik; Dedem Korkudun Kitab, Babakanlk Kltr
Mstearl Kltr Yaynlar, MEB, stanbul, 1973.
Gme, Saadettin; Kk Trk Tarihi, Ankara 1997
Gzbenli, Beir; kt (Fkh), DA, XXII, stanbul 2000., s.49-50.
Graff, David A.; Medieval Chinese Warfare: 300-900, Routledge, London
2002.
Griffith, G. T.; The Mercenaries of the Hellenistic World, (Booms Boekhuis
N.V. Publishers), Groningen 1968.
Grousset, Ren; Bozkr mparatorluu, (ev. M. Reat Uzmen), stanbul
1999.
Gumilv, Lev Nikolayevi; Eski Trkler, (ev. Ahsen Batur), stanbul 2003.
Gumilv, Lev Nikolayevi; Hazar evresinde Bin Yl, (ev. D. Ahsen Batur),
stanbul 2002.
Gumilv, Lev Nikolayevi; Muhayyel Hkmdarln zinde, (ev. Ahsen
Batur), stanbul 2002.
Gler, Ali; Trklerde Devlet ve Siyas Otorite Kavram, BTTD, Say.24,
(1987), s.16-22.
Gne, Abdulbaki; Kurn Inda iddet Sorununa Bir Bak, Dinbilimleri
Akademik Aratrma Dergisi, V/3 (2005), s.7-28.
Gngr, Harun; Uygur Kaan Unvanlarnda Kn ve Ay Tenri Kavramlarnn
Kullanl, XI. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara 1994., s.511-519.
Gven, zbay; Trk Kltrnde Kaybolan Miraslarmzdan stanbul Ok
Meydan Spor Alan, Toplumsal Tarih, Say.14, (ubat 1995)
Haarmann, Ulrich; Josephs Law-the carers and activites of Mamluk
descendants Before the Ottoman conquest of Egypt, The Mamluks in
Egyptian Politics and Society, (Edited by Thomas Philipp-Ulrich
Haarmann), New York, Cambridge University Press, 1998.
408



Hacker, Barton C.; Greek Catapults and Catapult Technology: Science
Technology, and War in the Ancient World, Technology and Culture,
IX/1 (Jan 1968), s.34-50.
Halaolu, Yusuf; XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve
Sosyal Yap, TTK Yay., Ankara, 1998.
Halam, Henry; View of the State of Europe During the Middle Ages, I,
Boston 1853
Haldon, John F.; Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-
1204, (UCL Press), London 1999.
Halil Edhem (Eldem); Kayseriyye ehri, (Haz. Kemal Gde), Ankara 1982.
Hall, Bert; Lynn Whites Medieval Technology and Social Change After
Thirty years, Technological Change: Methods and Themes in the
History of Technology, (Edited by Robert Fox), (Harwood Academic
Publishers), Amsterdam 1998., s.85-101.
Halm, Heinz; The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids,
(Translated from the German Michael Bonner), E. J. Brill, Leiden 1996.
Hamilton, J. R.; Alexander The Great, (University of Pittsburgh Press),
Pittsburgh 1974.
Han Hanedanl Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografisi, (Aklamal Metin
Neri), (Haz. Aye Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun), TTK Yay.,
Ankara 2004.
Hartog, Leo de; Genghis Khan: Conqueror of the World, Tauris Parke
Paperbacks, London 2006.
Hasan Enver; Istlht- Dvn Devre-i Gaznev ve Selk, Tahran 2535.
Haimolu, Kzm; Trkiye Seluklularnda Ordu, (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi), Gazi ni. Sos. Bil. Ens., Ankara 2004.
409



Hawting, Gerald R.; The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate
AD 661-750, (Routledge Press), New York 2000.
Heebert, William; Attila, King of the Huns, London 1838.
Hillenbrand, Carole; The Crusades: Islamic Perspectives, (Routledge
Press), New York 2000.
Hinrichs, J. C.; Erzurum Seluklularnn Sikkeleri, Atatrk niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Say: 6 (1976)., s.163-178.
Hinz, Walther; slmda l Sistemleri, (ev. Acar Sevim), stanbul 1990
Hitti, Philip Khuri; History of Syria, Including Lebanon and Palestine,
(Publisher Gorgias Press), 2004.
Hitti, Philip Khuri; Siyas ve Kltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), II,
stanbul, 1980.
Hodgson, Marshall G. S.; The Venture of Islam: Conscience and History
in a World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle
Periods), II., University of Chicago Press, 1977.
Humphreys, R. Stephen; The Mamluks, Dictionary of the Middle Ages,
(Ed. Joseph R. Strayer), Charles Scribners' Sons, New York 1987., s.68-
69.
Humphreys, R. Stephen; XIII. Yzylda Eyybler, Memlkler ve Latin Dou,
C.. lahiyat Fakltesi Dergisi, XI/1 (2007)., s.359-378.
Humphreys, R. Stephen; From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of
Damascus, 1193-1260, Albany, State University of New York Pres, 1977.
Hseyin Namk (Orkun); Attila ve Oullar, Remzi Kitaphanesi, stanbul
1933.
Irwin, Robert; The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk
Sultanate, 1250-1382, Carbondale: Southern Illionis Univesty Press, 1986.
410



lgrer, Mcteba, "Osmanl Devleti'nin Kuruluu", III. Osmanl Sempozyumu,
St, 1988
nalck, Halil; slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanllar
Devrindeki ekillerle Mukayesesi, Osmanl mparatorluu (Toplum ve
Ekonomi), stanbul 1996., s.15-30.
nalck, Halil; Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri,
Reit Rahmeti Arat in, TKAE Yay., Ankara 1966, s.259-271.
nalck, Halil; Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hkimiyet
Telakkisiyle lgisi, A SBFD, XIV, (Mart 1959), s.69-77.
nan, Abdulkadir; skitlerin Sava Belgesi ve XI. Yzyl Trklerinde Bekem,
Belleten, XIII/49 (1949), s.150-151.
nan, Abdulkadir; Orun ve l Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, I,
Ankara, 1988., s.241-254.
nan, Abdulkadir; ark Klasik Edebiyatnda Trkler ve Trk Ordusu,
Makaleler ve ncelemeler, II, TTK Yay., Ankara 1998.
nan, Abdulkadir; Dandanakandan Malazgirte, Makaleler ve ncelemeler,
II, TTK Yay., Ankara 1998.
nan, Abdulkadir; Eski Kaynaklarda Trk Ordusu, Trk Kltr, Yl.II,
Say.22 (Ordu Says), Austos 1964, s.125-128.
nan, Abdulkadir; Trklerde Demircilik Sanat, Makaleler ve ncelemeler, II,
TTK Yay., Ankara 1998, s.229-231.
smail Galib; Meskkt- Trkmniyye Katalogu, stanbul 1311.
smail Galib; Takvm-i Meskkt-i Selkiyye, stanbul 1309 (Ankara 1971).
Jackson, Peter; The Delhi Sultanate: A Political and Military History,
(Cambridge University Press.), 2003.
Jieming, Liang; Chinese Siege Warfare: Mechanical Artillery & Siege
Weapons of Antiquity - An Illustrated History, 2006.
411



Kaegi, Walter Emil; The Contribution of Archery to the Turkish Conquest of
Anatolia, Speculum, XXXIX (1964), s.96-108.
Kaegi, Walter Emil; Heraclius, Emperor of Byzantium, Cambridge
University Press), Cambridge 2003.
Kafesolu, brahim; Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?, TED,
Say.10-11 (1981), s.1-28.
Kafesolu, brahim; Dou Anadoluya lk Seluklu Akn ve Tarih
Ehemmiyeti, Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953, s.259-274.
Kafesolu, brahim; Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat in, TKAE Yay.,
Ankara 1966.
Kafesolu, brahim; Sultan Melikah, stanbul 1973.
Kafesolu, brahim; Trk Mill Kltr, stanbul 1998.
Kahraman, Atf; Osmanl Devletinde Spor, Kltr Bakanl Yay., Ankara,
1995.
Ktib Ferd; Mardin Mlk-i Artkiyye Tarihi ve Kitbeleri Vesir Vesik-i
Mhimme, (Ner. Ali Emir-Yay. Haz. Y. Metin Yardmc), stanbul 2006.
Kaya, Selim; I. Gyseddin Keyhsrev ve II. Sleyman h Dnemi
Seluklu Tarihi (1192-1211), (.. Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 2001.
Kaymaz, Nejat; Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare
Mekanizmasnn Rol (I-II), DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3
(1964), s.91-155; III/4-5 (1965), s.23-61.
Kaymaz, Nejat; Pervne Mundd-dn Sleyman, DTCF Yay., Ankara
1970.
Kaymaz, Nejat; Malazgirt Sava ile Anadolu'nun Trklemesine Dair,
Malazgirt Armaan, TTK Yay., Ankara 1993., s.259-268.
Keegan, John; Sava Sanat Tarihi, (Terc. Fsun Doruker), stanbul 1995
412



Kennedy, Hugh; The Armies of the Caliphs: Military and Society in the
Early Islamic State, Routledge, 2001
Kesik, Muharrem; Trkiye Seluklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesd Dnemi
(1116-1155), TTK Yay., Ankara 2003.
Khadduri, Majid; War and Peace in the Law of Islam, New Jersey 2006.
Khan, Muhammad Akram; Islamic Economics and Finance: A Glossary,
New York 2003.
Khazanov, Anatoy M.; Nomads in the History of the Sedentary World,
Nomads in the Sedentary World, (Edited by Anatoy M. Khazanov and
Andr Wink), London 2001., s.1-23.
Kl, ahin; Ykselme Devri Seluklu-Bizans likileri, Trkler, VI., Yeni
Trkiye Yay., Ankara 2002., s.618-629
Klbay, Mehmet Ali; Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz,
Ankara 1985.
Kiernan, V. G.; Foreign Mercenaries and Absolute Monarchy, Past and
Present, 11, (April 1957), s.66-86.
Kitap, Zekeriya; Hz. Peygamberin Hadislerinde Trk Varl, stanbul
1988.
Kitap, Zekeriya; Mukaddes evreler ve Eski Hilafet lkelerinde Trk
Hatunlar, Konya 1995.
Kitap, Zekeriya; Orta-Douda Trk Asker Varlnn lk Zuhuru, TDAV
Yay., stanbul, 1987.
Kitap, Zekeriya; Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya, 1988.
Kitap, Zekeriya; Yeni slm Tarihi ve Trkler, I-II, Konya, 1995.
Koca, Salim; "Sultan zzeddn Keykvus ile Melik Aleddn Keykubad Ara-
snda Geen Otorite Mcadelesi, Belleten, LIV/211 (1991), s. 935-943.
413



Koca, Salim; Diyr- Rmun (Roma lkesi=Anadolu) Trkiye Hline
Gelmesinde Trk Kltrnn Rol, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S..
Trkiyat Ara. Enst Yay., Say.23 (Bahar 2008), s.1-53.
Koca, Salim; Anadolu Trk Beylikleri Tarihi, Trabzon 2001
Koca, Salim; Dandanakandan Malazgirte, Giresun 1997.
Koca, Salim; Malazgirtten Miryokefalona, orum 2003.
Koca, Salim; Seluklularda Ordu ve Asker Kltr, Ankara 2005.
Koca, Salim; Sultan I. zzd-dn Keykvus (1211-1220), TTK Yay., Ankara
1997.
Koca, Salim; Trk Kltrnn Temelleri, II, Ankara 2003.
Kopraman, Kzm Yaar; Dvn (Memlklerde), DA, IX, stanbul, 1994.,
s.383.
Kopraman, Kzm Yaar; Memlk Kaynaklarna Gre XV. Yzylda
Kastamonu ve evresi, Makaleler, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Altan
etin), Ankara 2005., s.281-301.
Kopraman, Kzm Yaar; Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989.
Kprl, Fuad; Hrezmhlar, A, V/2, Ankara, 1992, s. 280-281.
Kprl, Fuad; Trk ve Mool Slalelerinde Hanedan Azasnn damnda
Kan Dkme Memnuiyeti, Trk Hukuk Tarihi Dergisi, I, Ankara 1944.
Kprl, Fuad; Osmanl Devletinin Kuruluu, TTK Yay., Ankara 1994.
Kprl, Fuad; Orta zaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, II/5-6,
(1938), s.39-72.
Kprl, M. Fuad; Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten,
VII/27, (Temmuz 1943), s.379-458.
Kprl, M. Fuad; Anadolu Trk Tarihi Vesikalarndan, Kitabeler, Hayat
Mecmuas, II., stanbul 1927.
414



Kprl, M. Fuad; Beg, A, II, stanbul 1992., s.579-581.
Kprl, M. Fuad; Ortazaman Trk-slm Feodalizmi, Belleten, V/19 (1941),
s.319-334.
Kprl, M. Fuad; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine
Tesiri, (nsz, baz notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geni bir indeksle
yaynlayan Orhan F.Kprl), stanbul 1981.
Kprl, Mehmet Fuad; Arz, A, I., stanbul, 1992., s.657-660.
Kprlzde Mehmed Fuad; Seluklular Zamannda Anadoluda Trk
Medeniyeti, Mill Tetebbular Mecmuas, II/5, (1331), 212-221.
Kseolu, Nevzat; Devlet, stanbul, 1997.
Kymen, Mehmet Altay; Alp Arslan Zaman Seluklu Asker Tekilt,
Seluklu Aratrmalar Dergisi, V, (1967), s.1-74.
Kymen, Mehmet Altay; Miryokefalon Meydan Muharebesi Mill Kltr, I/9,
(1977), s.27-30.
Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Devri Kaynaklarna Dair Aratrmalar I-
Byk Seluklu Devrine Ait Mneat Mecmualar, DTCFD, VIII/4 (1951).,
s.537-648
Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar II, Tarih
Aratrmalar Dergisi, DTCF Tarih Ara. Ens., II/2-3 (1964), s.303-380
Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Hkmdar Byk Ald-dn Keykubd ve
Anadolu Savunmas, Belleten, LII/205., s.1539-1545.
Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Ordusu, Belleten, LII/202 (1988), s.91-99.
Kymen, Mehmet Altay; Trkiye Seluklu Devleti, Tarihte Trk Devletleri
Sempozyumu, Ankara 1987., s.277-384.
Kymen, Mehmet Altay; Trklerin Anadolu'da Denize ilk Ulamalar ve Trk
Dehasnn Jeopolitikten Faydalanarak Medeniyet Kurmada Gsterdikleri
stnlk, Mill Kltr, I/3-4. (1977), s.8-12/13-16.
415



Kymen, Mehmet Altay; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi I (Kurulu
Devri), TTK Yay., Ankara 2000.
Kymen, Mehmet Altay; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III (Alp
Arslan ve Zaman), TTK Yay., Ankara 2001.
Kymen, Mehmet Altay; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi V (kinci
mparatorluk Devri), TTK Yay., Ankara 1991.
Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK Yay., Ankara 1993.
Kucur, Sadi; kt (Seluklular), DA, XXII, stanbul 2000., s.47.
Kurat, Akdes Nimet; Karadeniz'in Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve
Devletleri Tarihi, Ankara 1972.
Kurat, Akdes Nimet; slmn lk Devirlerinde Arap ehirlerine Yerletirilen lk
Trkler, Trk Kltr, X/l 12 (ubat 1972)
Kurat, Akdes Nimet; Kuteybe b. Mslim'in Harezm ve Semerkand Zabt,
DTCFD, VI/5, (Kasm-Aralk 1948)
Kuu, Aye Dudu Erdem; Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma,
Trkler, VII., Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, s.176-188.
Kuu, Aye Dudu; Eyyb Devleti Tekilt, (G SBE Yaynlanmam
Doktora Tezi), Ankara 2005.
Kkkalay, A. Mesud; Osmanl Toprak Sistemi: Miri Rejim, Osmanl, III,
Ankara 1999, s. 53-58.
Lambton, Ann K. S.; Atebetl-Ketebeye Gre Sancar mparatorluunun
Ynetimi, (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147 (1973), s.365-394.
Lambton, Ann K. S.; Reflections on the qta, Arabic and Islamic Studies
in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George Makdisi) Leiden, E. J.
Brill, 1965., s.358-372.
Lambton, Ann K. S.; Two Safavid Soyurghals, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, XIV/1 (1952), s.44-54.
416



Lambton, Ann K. S.; Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects
of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century,
New York, 1988.
Lambton, Ann K. S.; Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land
Tenure and Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.)
London 1991.
Langdon, John S.; Byzantium's Last Imperial Offensive in Asia Minor:
The Documentary Evidence for and Hagiographical Lore About John
III Ducas Vatatzes Crusade Against the Turks, 1222 or 1225 to 1231,
New York 1992.
Lapidus, Ira Marvin; A History of Islamic Societies, Cambridge
University Press., 2002.
Lev, Yaacov; Regime, Army and Society in Mediavel Egypt, 9th 12th
Centuries, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th
Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997.
Lev, Yaacov; Saladin in Egypt, Leiden 1999.
Lev, Yaacov; State and Society in Ftmid Egypt, Brill 1991.
Levanoni, Amalia; Rank-and-file Mamluks Versus Amirs: New Norms in the
Mamluk Military Institution, The Mamluks in Egyptian Politics and
Society, (Edited by Thomas Philipp-Ulrich Haarmann), New York,
Cambridge University Press, 1998.
Levanoni, Amalia; The Mafarida in the Mamluk Army: Reconsidered,
Arabica, LIII/3, (2006), s.331-352.
Levanoni, Amalia; The Mamluk Conception of the Sultanate, International
Journal of Middle East Studies, 26 (1994), s. 373-392.
Levanoni, Amalia; The Sultan's Laqab: A Sign of a New Order in Mamluk
Factionalism, The Mamluks in Egyptian and Syrian Politics and
417



Society, (Edited by Michael Winter-Amalia Levanoni), E.J. Brill, Leiden
2004., s.84-100.
Levanoni, Amalia; A Turning Point in Mamluk History: The Third Reign of
al-Nasir Muhammad b. Qalawun 1318-1341, Leiden: E. J. Brill, 1995.
Ligeti, Louis; Bilinmeyen Asya, (Macarcadan ev. Sadrettin Karatay),
TDK Yay, Ankara 1998.
Lilie, Ralph-Johannes; XII. Yzylda Bizans ve Trk Devletleri, ev. Yusuf
Ayn, Tarih ncelemeleri Dergisi, XX/1, (Temmuz 2005.), s.197-209.
Little, D. P.; The Fall of Akka in 690/1291: The Muslim Version, Studies in
Islamic History and Civilization in Honour of Professor David Ayalon,
(Ed. Moshe Sharon), Jerusalem 1996., s.159-182.
Macit, Yunus; Sava Kurallar Asndan Hz. Peygamberin Snnetinde
Doal ve Fizik Yapnn Masuniyeti, Dinbilimleri Akademik Aratrma
Dergisi, V/4 (2005), s.95-110.
Mahmud Nedm Ahmed Fehm; el-Fennl-Arab el-Ceyl-Msr fil-Asril-
Memlk el-Bahr (1250-1383/648-783), (Basm yeri yok) 1983.
Mallet, Michael; Mercenaries, Medieval Warfare: A History, (Edited by
Maurice Hugh Keen), Oxford University Press, New York 1999.
Mallet, Michael; Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance
Italy, Totowa, New Jersey: Rowman and Littlefield, 1974.
Marsden, Eric William; Greek and Roman Artillery. Historical
Development, (Clarendon Press), Oxford 1969.
May, Timoty M.; The Mongol Precence and Impact in the Lands of Eastern
Mediterranean, Crusaders, Condottieri and Cannon: Medieval Warfare
in Societies Around the Mediterranean, (Edited by Donald J. Kagay and
L. J. Andrew Villalon), Brill 2003., s.133-156.
418



Mazaher, Ali; Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. Bahriye ok),
stanbul 1972.
McCotter, Stephen; Byzantines, Avars and the Introduction of the
Trebuchet,[http://www.deremilitari.org/resources/articles/mccotter1.h
tm.]
McGeer, Eric; Byzantine Siege Warfare in Theory and Practice, The
Medieval City Under Siege, (Edited by Ivy A. Corfis and Michael Wolfe),
(Boydell Press), New York 1999., s.123-131.
Meril, Erdoan; Nal-baha ve Kullanlna Dair rnekler, Belleten, LX/227,
(1996), s.21-32.
Meril, Erdoan; Seluklularda Ordu Pazar, Mbahat Ktkoluna
Armaan, (Ed. Zeynep Tarm Ertu), stanbul niversitesi Yaynlar,
stanbul 2006.
Meril, Erdoan; Trkiye Seluklularnda Meslekler, TTK Yay, Ankara
2000.
Miller, W.; Trebizond the Last Greek Empire, Amsterdam 1968.
Milliard, Major Todd S.; Overcoming Post-Colonial Myopia: A Call to
Recognize and Regulate Private Military Companies, Military Law
Review, 176 (June 2003), s.1-95.
Mills, Charles; History of Crusades: For the Recovery and Possession of
the Holy Land, I., London 1821.
Minorsky, V.; A Soyurghal of Qasim b. Jahangir Aq-qoyunlu (903/1498),
Bulletin of the School of Oriental Studies, IX/4 (1939), s.927-960.
Mori, Masao; Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, TED,
Say.9 (stanbul), s.209-226.
Mumcu, Ahmet; Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1985.
Necef, Ekber; Karahanllar, stanbul 2005
419



Needham, Joseph; Chinas Trebuchets, Manned and Counterweighted, On
Pre-Modern Technology and Science: A Volume of Studies in Honor
of Lynn White, Jr., (Ed. Bert S. Hall-Delno C. West), (Undena
Publications), Malibu 1976, s.107-145.
Needham, Joseph-Robin D. S. Yates; Science and Civilisation in China, V,
(Chemistry and Chemical Technology, Part 6, Military Technology:
Missiles and Sieges), (Cambridge Univesty Press), Cambridge 1954.,
s.184-413.
Nicolle, David; Saljuq Arms and Armour in Art and Literature, The Art of
the Saljuqs in Iran and Anatolia, (Ed. R. Hillenbrand, Costa Mesa),
California 1994, s.247-256.
Nicolle, David; Acre 1291, Bloody Sunset of the Crusader States, (Osprey
Publishing), Oxford, 2005.
Nicolle, David; Armies of the Caliphates 862-1098, (Osprey Publishing),
Oxford 1998.
Nicolle, David; Armies of the Muslim Conquest, (Osprey Publishing),
Oxford 2002.
Nicolle, David; Medieval Siege Weapons (1) Western Europe AD 585-1385,
David Nicolle, (Osprey Publishing), Oxford 2002.
Nicolle, David; Medieval Siege Weapons (2) Byzantium, the Islamic World
& India AD 476-1526, (Osprey Publishing), Oxford 2003.
Nicolle, David; Saladin and the Saracens: Armies of the Middle East
1100-1300, (Osprey Military: Men-at-arms Series: 171), London 1986.
Nicolle, David; Saracen Faris 1050-1250 A.D., London: Osprey, 1994.
Nicolle, David-Christopher Gravett; The Normans: Warrior Knights and
Their Castles, (Osprey Publishing), Oxford 2006.
Niyazi, Mehmet; Trk Devlet Felsefesi, stanbul 1993.
420



Northrup, Linda S.; From Slave to Sultan: The Career of al-Mansur
Qalawun and the Consolidation of Mamluk Rule in Egypt and Syria
(678-689 A.H./1279-1290 A.D.), Stuttgart: Franz Stener Verlag, 1998.
Nuholu, Gller; Beyhak Tarihine Gre Gaznelilerde Devlet Tekilt ve
Kltr, ( SBE, Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul, 1995.
Ocak, Ahmet Yaar; Ahmet Yaar Ocak, Babaler syan, stanbul 1996.
Oman, C.W.C.; The Bizantine Empire, (T. Fisher Unwin Ltd.), London 1892.
Oppenheim, Lassa; International Law: A Treatise, The Third Edition,
(Edited by Ronald F. Roxburgh), London 1920.
Oppenheimer, Franz; The State, (Little, Brown, and Company), New York
1975.
Orkun, Hseyin Namk; Eski Trk Yaztlar, I-III, TDK. Yay., Ankara 1994.
Ostrogorsky, George; Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), TTK Yay.,
Ankara 1999.
gel, Bahaeddin; slmdan nceki Trk Devletlerinde Tmar Sistemi, IV.
Trk Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.242-251.
gel, Bahaeddin; Trk Tarihinde Millet ve Ordu Btnlemesinin Nedenleri,
Birinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, II, Genel Kurmay Askeri Tarih
ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983.
gel, Bahaeddin; Trk Klcnn Menei ve Tekml, DTCFD, VI/5, Ankara
1948, s.431-460.
gel, Bahaeddin; Trk Kltrnn Gelime alar, TDAV Yay., stanbul
1988
gel, Bahaeddin; Byk Hun mparatorluu Tarihi I, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 1981.
gel, Bahaeddin; Trk Kltr Tarihine Giri, V, VI, VII, Ankara, 1991.
421



gel, Bahaeddin; Trklerde Devlet Anlay, Ankara, 1982.
zbek, Sleyman; Memlk Sultan Baybarsn Anadoludaki Mool darecisi
Samagar Noyana Gnderdii Ok zerine, Genel Kurmay Bakanl,
Askeri Tarih Blteni, 17/33 (Ankara 1992), s. 82-91.
zbek, Sleyman; el-Melikz-Zhir Rkned-din el-Bundukdr (?-1277)
Hayat ve Faaliyetleri, (A SBE Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi),
Ankara 1988.
zbek, Sleyman; Trkiye Seluklular-Eyyb likileri 1175-1250, (A..
SBE Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1995.
zcan, Abdulkadir; Fatihin Tekilt Kanunnamesi ve Nizam- lem in
Karde Katli Meselesi, EFTD, Say.33, (1982), s.7-57.
zcan, Koray; Anadoluda Seluklu Dnemi dare Sisteminin Meknsal
rgtlenmeleri: Seluklu dar Birim Organizasyonlar (ve Evrimi), Bilig,
36, (K/2006), s.201-226.
zdemir, Mehmet Nadir; Abbasi Halifesi Mutasmn Ordusunda Bulunan
Trklerin Kle Olup Olmad Meselesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi,
S.. Trkiyat Ara. Enst Yay., Say.18 (Gz 2005), s.211-230.
zkrml, Atilla; Kagarlya Gre Trklerde Askerlik, Trk Dili (Divnu
Lugatit-Trk zel Says), XXVII, 253, Ekim1972., s.87-95.
ztoprak, Sleyman; Memlk Sistemi, Trkler, V., Yeni Trkiye Yay.,
Ankara 2002.
zveri, Murat; Okuluk Hakknda Merak Ettiiniz Herey, stanbul 2006.
Pakaln, Mehmet Zeki; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I-III.,
MEB Yay., stanbul 1993.
Palgrave, Francis Turner; The Lord and the Vassal: A Familiar Exposition
of the Feudal System in the Middle Ages, (Publisher: John W. Parker),
MDCCCXLIV (1844).
422



Parke, H.W.; Greek Mercenary Soldiers: From the Earliest Times to the
Battle of Ipsus, (Oxford University Press), Oxford 1933.
Parry, V. J.; slmda Harp Sanat, (Terc. Erdoan Meril ve Salih zbaran),
EF Tarih Dergisi, Say. 28-29 (1974-1975), s.194-218.
Parry, V. J.; Savalk, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, II, (Ed. P. M.
Holt-A.K.S. Lambton-B. Lewis), stanbul 1997.
Paterson, W. F.; The Archers of Islam, Journal of The Economic and Social
History of The Orient, 9 (1966), s.69-87.
Payda, Kzm; Mool ve Trk-slm Devletlerinde Suyurgal Uygulamas,
Bilig, 39, (Gz / 2006), s. 195-218.
Peters, Francis Edward; Mecca: A Literary History of the Muslim Holy
Land, (Princeton: Princeton University Press, 1994.
Pipes, Daniel; Slave Soldiers and Islam, The Genesis of a Military System,
London 1981.
Polat, brahim Ethem; Hallara Kl ve Kalem ekenler, Ankara 2006.
Polat, M. Said; Trkiye Seluklularnda Asker Tekilt (1071-1243),
Trklk Aratrmalar Dergisi, 17 (Bahar 2005), s.17-52.
Polat, M. Said; Mool stilasna Kadar Trkiye Seluklularnda tima ve
ktisad Hayat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara ni. Trkiyat
Ara. Ens., stanbul 1997.
Polat, M. Said; Seluklu Gerlerinin Dnyas, stanbul 2004.
Prawer, Joshua; Social Classes in the Latin Kingdom: The Franks, A
History of the Crusades (The impact of the Crusades on the Near East),
V., (General Editor: Kennet M. Setton, Edited by Norman P. Zacour and
Harry W. Hazard), Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press),
1985., s.117-192.
423



Rabie, Hassanein; The Size and Value of the Iqt in Egypt, 564-741 A.H.
1169-1341 A.D, Studies in the Economic History of the Middle East:
From the Rise of Islam to the Present Day, (Edited by M. A. Cook),
(Oxford University Press.), London 1970., s.129-138.
Rabie, Hassanein; The Training of the Mamlk Fris, War, Technology
and Society in the Middle East, (Edited by V. J. Parry), London: Oxford
University Press, 1975, s.153-163.
Radloff, W.; Sibiryadan, I, (ev. Ahmet Temir), Maarif Basmevi, stanbul
1954.
Rsonyi, Lszl; Tarihte Trklk, TKAE Yay., Ankara, 1993.
Reid, Abdullah; slmda Ordu ve Komutan, stanbul 1992.
Rice, Tamara Talbot; The Seljuks in Asia Minor, (Ancient Peoples and
Places Series. XX). (Ed. Glyn Daniel), (Published by Thames and Hudson)
London, 1961.
Richards, D. S.; A Mamluk Petition and a Report from the Diwan al-Jaysh,
Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of
London, XL/1 (1977), s.1-14.
Richards, Donald S.; A Petition for an Iqt Adressed to Saladin or al-Adil
(Notes and Communications/Plates I-II), Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, LV/1 (1992), s.98-105.
Richards, Donald S.; Mamluk Amirs and Their Families and Households,
The Mamluks in Egyptian Politics and Society, (Edited by Thomas
Philipp-Ulrich Haarmann), New York, Cambridge University Press, 1998.,
32-54.
Rohrbacher, David; The Historians of Late Antiquity, New York 2002.
Roux, Jean-Paul; Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut Kazancgil), stanbul
1999.
424



Roux, Jean-Paul; Orta Asya (Tarih ve Uygarlk), (ev. Lale Arslan),
stanbul 2001.
Runciman, Stephan; Hal Seferleri Tarihi, I-III, (ev. Fikret Iltan), TTK
Yay., Ankara 1992.
Russell, Jeffrey Burton; Medieval Civilization, (New York: John Wiley and
Sons), 1968.
Saati, Tahsin; Samsatta Trk slm Sikkeleri, X. Trk Tarih Kongresi
(22-26 Ayll 1986), III., Ankara 1991., s.941-943.
Safi, Omid; Byk Seluklularda Devlet-Toplum likisi, Trkler, V, Yeni
Trkiye Yay., Ankara 2002., s.352-363.
Sage, Michael M.; Warfare in Ancient Greece: A Sourcebook, (Routledge
Press) New York 1996.
Salam, O. Ferit; imdiye Kadar Grlmeyen Cimri Sikkesi, Belleten, IX/35
(Temmuz 1945.), s.299-303.
Sad Abdul-Fetth Ar; el-Asrul-Memlik f Msr ve-am, Kahire,
1986.
Sakaolu, Saim; Manas Destannda Kahramanlarn lm, Bozkrdan
Bamszla Manas, (Yayna Haz. Emine Grsoy-Naskali), TDK Yay.,
Ankara 1995, s.202-223.
Sanders, Paula A.; The Ftimid State, 969-1171, The Cambridge History
of Egypt-Islamic Egypt 640-1517, Volume I., (Edited by Carl F. Petry),
Cambridge Univesty Pers, 1998., s.151-174.
Sat, Tsugitaka; Land Tenure and Owneship, or Iqta, Medieval Islamic
Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and
Francis Group), New York 2006, s.447-448
Sat, Tsugitaka; State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans,
Muqtas, and Fallahun, Leiden: Brill 1997.
425



Savvides, Alexes G. C.; Byzantium in the Near East: Its Relations with
the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia
and the Mongols, A.D. (1192-1237), (Kentron Vyzantinon Ereunon),
Thessalonike 1981.
Savvides, Alexis G. C.; Late Byzantine and Western Historiographers on
Turkish Mercenaries in Greek and Latin Armies: The
Turcoples/Tourkopouloi, The Making of Byzantine History, (edited by
Roderick Beaton and Charlotte Rouech), Aldershot, 1993., s.122-136.
Schlight, John; Monarchs and Mercenaries: A Reappraisal of the
Importance of Knight-Service in Norman and Early Angevin England,
(Conference on British Studies at the University of Bridgeport),
Connecticut, 1968.
Sevim, Ali; Cimri Olay Hakknda Birka Not, Belleten, XXV/97 (Ocak
1961.), s.65-67.
Sevim, Ali; bnl-Cevznin el-Muntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili
Bilgiler (H.430-485=1038-1092), Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih
Yaln-Sleyman zbek), Berikan Yay., Ankara 2005.
Sevim, Ali; bn'l-Adm'in Zbdet'l-Haleb Min Tarihi Haleb Adl Eserindeki
Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih Yaln-
Sleyman zbek), Berikan Yay., Ankara 2005.
Sevim, Ali; Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl
Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler I-Sultan Turul Bey Dnemi,
Belgeler, XVIII/22, TTK Yay, Ankara 1997.
Sevim, Ali; Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl
Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler II-Sultan Alp Arslan Dnemi,
Belgeler, XIX/23, TTK Yay, Ankara 1998.
426



Sevim, Ali; Sbt bnl-Cevznin Mirtz-Zaman f Tarihil-yan Adl
Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler III-Sultan Melikh Dnemi, Belgeler,
XX/24, TTK Yay., Ankara 1999.
Sevin, Nureddin; On Asrlk Trk Kyafeti Tarihine Bir Bak, stanbul
1973.
Sir John Hawkwood (L'Acuto): Story of a Condottiere, (Translated from the
Italian of John Temple-Leader, Giuseppe Marcotti, by Leader Scott),
(Published by T. Fisher Unwin), London 1889.
Smith, William, D.C.L., LL.D.; A Dictionary of Greek and Roman
Antiquities, (John Murray, Aldemarle Street), London 1875.
Sourdel, D.; Ghulm- The Caliphate, EI
2
, II., s.1079-1081
Southern, R. W.; The Making of the Middle Ages, (New Haven, CT: Yale
University Pres), 1953.
Spuler, Bertold; ran Moollar, (ev. Cemal Kprl), TTK Yay., Ankara
1987.
Steingass, Francis Joseph; A Comprehensive Persian-English Dictionary,
(Published by Asian Education Services), London, 1992.
Sterns, Indrikis; The Teutonic Knights in the Crusader States, A History of
the Crusades (The Impact of the Crusades on the Near East), V.,
(General Editor: Kennet M. Setton, Edited by Norman P. Zacour and Harry
W. Hazard), Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1985.,
s.338-355.
Sullivan, Denis F.; "Siegecraft: Two Tenth Century Instruction Manuals by
Heron of Byzantium", Dumbarton Oaks Studies, XXXVI, Washington,
2000.
Suzuki, D. T.; The Iqta System of Iraq under the Buwayhids, Orient, 18
(1982), s.83-105.
427



Sleyman Hsn Paa; Tarih-i lem, Mekteb-i Harbiye Matbaas, stanbul,
1327.
Smer, Faruk, Trklerde Atlk ve Binicilik, stanbul 1983.
Smer, Faruk; Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, XXIV
(1960), s.567-594.
Smer, Faruk; Ouzlara Ait Destan Mahiyette Eserler, DTCF, XVII/3-4
(1959), s.359-456.
Smer, Faruk; Seluklu Tarihinde diler, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, Say.35 (Nisan 1985), s.9-23.
Smer, Faruk; Eski Trklerde ehircilik, TTK Yay., Ankara 1991.
Smer, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), TDAV Yay., stanbul 1999.
Smer, Faruk; Yabanlu Pazar: Seluklular Devrinde Milletleraras Byk
Bir Fuar, TDAV Yay., stanbul 1985.
Ssl, zden; Tasvirlere Gre Anadolu Seluklu Kyafetleri, Ankara 1989.
afak, Ali; slm Arazi Hukuku ve Tatbikat, stanbul 1977.
een, Ramazan; Dvn (Eyyblerde), DA, IX, stanbul, 1994., s.381.
een, Ramazan; Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV
(l968)
een, Ramazan; slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,
TTK Yay., Ankara 2001.
een, Ramazan; Salhaddn Devrinde Eyybler Devleti: (Hicr 569-
589/Mild 1174-1193), stanbul 1983.
Taneri, Aydn; Dvn (Byk Seluklu ve Anadolu Seluklularnda), DA, IX,
stanbul 1994, s.383-385.
428



Taneri, Aydn; Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt
Bakmndan Deeri I, Tarih Aratrmalar Dergisi, IV/6-7 (1966), 161-
169.
Taneri, Aydn; Msmeretl-Ahbrn Trkiye Seluklular Devlet Tekilt
Bakmndan Deeri, Makaleler, I., (Yay. Haz. E. Semih Yaln-Saadet
Lleci), Ankara 2005., s.187.
Taneri, Aydn; Celalud-din Hrezmh ve Zaman, Ankara 1977.
Taneri, Aydn; Hrezmhlar, Ankara 1993.
Taneri, Aydn; Osmanl Kara ve Deniz Kuvvetleri (Kurulu Devri), Ankara
1981.
Taneri, Aydn; Trk Kavramnn Geliimi, Ankara, 1993,
Taal, Ahmet; Gk-Trkler, I, TTK Yay., Ankara 2003.
Tekin, Talat; Orhun Yaztlar, stanbul 1998.
Tekinda, ahabeddin; Karamanllar, A., VI, stanbul 1992., s.316-330.
Tekinda, ahabeddin; Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, (XIV. Yzyl
Msr Tarihine Dair Aratrmalar), stanbul 1961.
Temir, Ahmet; Krehir Emri Cacaolu Nur el-Dinin 1272 Tarihli Arapa
ve Moolca Vakfiyesi, TTK Yay., Ankara 1989.
Terzi, Mustafa Zeki; Gulm, DA, XIV., stanbul 1996., s. 178-184.
Thompson, Edward Arthur; The Huns, Blackwell Published, 1996.
Thomsen, V.; Orhun Yaztlar Aratrmalar, (eviren ve Yayna Haz. Vedat
Kken), TDK Yay., Ankara 2002.
Tor, Deborah; Privatized Jihad and Public Order in the pre-Seljuq Period:
The role of the Mutatawwi'a, Iranian Studies, XXVIII/4, (December 2005),
s.555-573.
429



Treadgold, Warren; A History of the Byzantine State and Society,
(Stanford Universty Press.), Stanford 1997.
Turan, Osman; Anatolia in the Period of the Seljuks and the Beyliks, The
Cambridge History of Islam, Vol.1/A, (Edited by Peter Malcolm Holt, Ann
Katharine Swynford Lambton, Bernard Lewis), Cambridge 1970., s.231-
262.
Turan, Osman; Eski Trklerde Okun Hukuk Bir Sembol Olarak Kullanlmas,
Belleten, IX/35 (Temmuz 1945), s.305-318.
Turan, Osman; Ikt, A, 5/II, stanbul 1992., s.949-959.
Turan, Osman; Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustt ul-
adle f kavid is-saltana, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad
Kprl Armaan, stanbul 1953., s. 531-522.
Turan, Osman; Seluklu Devri Vakfiyeleri I., emseddin Altun-Aba,
Vakfiyyesi ve Hayat, Belleten, XI/42 (Nisan 1947), s.197-235.
Turan, Osman; Seluklu Devri Vakfiyeleri II, Mbrizeddin Er-Toku ve
Vakfiyesi", Belleten, XI/43, (1947), s.413-429.
Turan, Osman; Seluklu Devri Vakfiyeleri III., Celleddin Karatay, Vakflar
ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45, (1948), s.17-171.
Turan, Osman; Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 2001.
Turan, Osman; Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1993.
Turan, Osman; Seluklular ve slmiyet, stanbul, 1998.
Turan, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, Siys Tarih Alp
Arslandan Osman Gaziye (1071-1318), stanbul 2002.
Turan, Osman; Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, II, stanbul 1999.
Turan, Osman; Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar (Metin,
Tercme ve Aratrmalar), TTK Yay., Ankara 1988.
430



Turan, Refik; Trkiye Seluklular ve Anadolu Beyliklerinde Tekilt,
Trkler, VII., Ankara 2002., s.151-164.
Turan, Refik; Trkiye Seluklularnda Hkmet Mekanizmas, Ankara,
1995.
Turan, erafeddin; Silahdar, A, X, stanbul 1992., s.640-643.
Umun, Himmet; Balatta Bir ngiliz ovalyesi: Beylikler Dneminde
Trkiyenin Bat le likileri, XIII. Trk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999),
III/I, Ankara 2002, s.1-9.
Urban, William; The Teutonic Knights: A Military History, London:
Greenhill Books, 2003.
Uyar, Mustafa; db el-Harb ve e-ecaaya Gre Hisar ve Kuatma
Gelenei, Tarih Aratrmalar Dergisi, XXV/40 (2005), s.215-224.
Uyumaz, Emine; Seluklular Devrinde Asker Tekilt, (Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi), Mimar Sinan ni. Sos. Bil. Ens., stanbul 1992.
Uyumaz, Emine; Sultan I. Ald-dn Keykubd Devri Trkiye Seluklu
Devleti Siyas Tarihi (1220-1237), TTK Yay., Ankara 2003.
Uzunarl, smail Hakk; Karamanoullar Devri Veskalarndan brhim
Beyin Karaman mreti Vakfiyesi, Belleten, I/1 (1937)., s.56-144.
Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara
1941.
Uzunarl, smail Hakk; Anadolu Beylikleri, T.T.K. Yay., Ankara, 1988.
ok, Cokun; Osmanl Devleti Tekiltnda Tmarlar I-II, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, I/4 (1943), s.525-551.; II/1, (1944),
s.73-94.
lken, Hilmi Ziya; Trkiye Tarihinde Sosyal Kurulu ve Toprak Rejiminin
Gelimesi, Vakflar Dergisi, Say.10, (Tpk Basm-PYS Vakf Sistem
Matbaas), Ankara 2006., s.1-62.
431



remi, Ali; Trkiye Seluklularnn Dou Anadolu Siyaseti, ( SBE
Yaynlanmam Doktora Tezi), Malatya 2001.
Vczy, Pter; Hunlar Avrupada, Attila ve Hunlar, (Ed.Gyula Nmeth,
Tercme Eden. erif Batav), DTCF Yay., Ankara 1982.
Vsry, Istvn; Cumans and Tartars, Oriental Military in the Pre-Ottoman
Balkans, 1185-1365, Cambridge University Press, New York 2005.
Vasiliev, A. A.; History of the Byzantine Empire (324-1453), II., (The
University of Wisconsin Pres), 1952.
Vryonis, Speros; Byzantine and Turkish Societies and Their Sources of
Manpower, War, Technology and Society in the Middle East, (ed. V. J.
Parry- M. E. Yapp), Oxford University Press, Londra 1975, s.125-152.
Vryonis, Speros; Seluklu Gulmlar ve Osmanl Devirmeleri, (ev.
Tuncay Birkan), Cogito, 29, (2001), s.93-114.
Whitby, Michael; Armies and Socety in the Later Roman World, The
Cambridge Ancient History, XIV, (Late Antiquity: Empire and successors,
A.D. 425-600), Cambridge 1925.
Whitby, Michael; The Army 420-602, The Cambridge Ancient History, XIV
(Late Antiquity: Empire and successors, A.D. 425-600), Cambridge 1925.
White, Lynn Townsend, Medieval Technology and Social Change, (Oxford
University Press), Oxford 1962.
Whitney, Elspeth; Medieval Science and Technology, (Greenwood Pub
Group Publication), Westport 2004.
Williams, Stephen-Gerard Friell; The Rome that Did Not Fall: The Survival
of the East in the Fifth Century, London 1999.
Wittek, Paul; Osmanl mparatorluunun Kuruluu (ev. Gzin Yalter), Bat
Dillerinde Osmanl Tarihleri, Trkiye Yay. stanbul 1971.
432



Xylyfly, V.; Slcyk Devltinin Daxili Kyrylyyna Dajir, (ADETI Nrijat),
Baq 1930.
Yakubovski, A. Yu.; Altn Orda ve k, (ev. Hasan Eren), Kltr Bak.
Yay., Ankara 1976
Yakubovski, A.; bn-i Bibi'nin XIII. Asr banda Anadolu Trklerinin Sudak,
Polovets (Kpak) ve Ruslara Kar Yaptklar Seferin Hikyesi", (ev.
smail Kaynak), A DTCFD, XII (1954), s.207-226.
Yap Kredi Sikke Koleksiyonu Sergileri, III, (Asya'dan Anadolu'ya nen
Rzgr Beylikler Dnemi Sikkeleri - The Wind Blowing from Asia to
Anatolia An Exhibition of Beylik Period Coins), stanbul, 1994.
Yldrm, Dursun; Kktrklerde Kaanlk Sreci; Kaldrma, Ktrme, Oturma,
XI. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara 1991, s. 519-530.
Yldz, Hakk Dursun; slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976.
Yinan, Mkremin Halil; Mara Emrleri, TOEM, XIV/6 (83), s.347-352.;
XV/8 (85), s.85-94.
Ycel, nsal; Trk Okuluu, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay.,
Ankara 1999.
Zeydan, Corci; slm Medeniyeti Tarihi, I, Mtercimi: Zeki Megamiz-Nairi:
Mmin evik, stanbul 1971.
Zuhayl, Vehbe; slm Hukukunda Sava, (ev. smail Bayer), stanbul
1996.



ZET

Erkan GKSU, Trkiye Seluklularnda Ordu, (Doktora Tezi),
Ankara 2008

Trkiye Seluklu Devleti, Anadoluya ynelik Trkmen gnn bir
neticesi olarak kurulmutur. Devletin asker gc, XII. yyn sonlarna kadar
byk lde Trkmenlere dayanmaktadr. Zamanla, Ortaa slm devleti
modeline brnen devletin asker tekilt da buna gre ekillenmitir.
Trkmenlerin ordu ierisindeki etkinlii azalm ve gulmlar, kt askerleri,
tbi devlet kuvvetleri ve cretli askerlere dayanan bir ordu yaps ortaya
kmtr. Bu yapnn ekillenmesinde, Trkiye Seluklularndan nceki
Mslman Trk devletlerinin etkisi olduu kadar Trkiye corafyasnn sosyal
ve ekonomik artlar ile az da olsa Bizans ve Hallarn etkisi bulunmaktadr.
Trkiye Seluklu Devletinin sahip olduu ordu sistemi, kendisinden
sonra bu corafyada kurulan Trk beylikleri ve Osmanl ordusunun temelini
tekil eder. Bu bakmdan Trkiye Seluklular, Orta Asyadan getirip Orta
Douda zenginleen Trk ordu yapsnn, Trkiyeye ve daha sonra da
Osmanllarla birlikte Avrupaya yaylmasnda bir kpr vazifesi grmtr.
Trkiye Seluklular dneminde Trk ordu yapsnda kaydedilen gelime ve
asker stnlk, Anadolunun Trklerin ebedi vatan haline gelmesinin en
nemli sebeplerindendir.
Anahtar Szckler:
1- Seluklular 5- Trkmenler
2- Anadolu Seluklular 6- Gulam sistemi
3- Anadolu Seluklu ordusu 7- Asker kt
4- Asker tekilt 8- Ordu


ABSTRACT

Erkan GKSU, Army in the Anatolian Seljukids, (Ph.D.
Dissertation), Ankara 2008.

The Anatolian Seljukids was established as a consequence of
Turcoman migrations into Anatolia. The military power of the state was
basicly depended on the Turcomans until the middle of the XII. century. By
the time, following the state organisation, the military system was adopted to
the Islamic model as well. Effectiveness of the Turcomans in the army was
diminished and the newly emerged military power was depended on gulams,
soldiers of iqta, vassal forces and mercenaries. Different factors played role
in this development; the Islamic-Tukish states pirior to the Anatolian
Seljukids, geographic and social conditions of Anatolia, Byzantine and the
Crusaders.
The military system of the Anatolian Seljukids was followed by the
Turkish amirates and Ottomans founded in the same region. In this respect,
the Anatolian Seljukids was a bridge between Central Asia and Middle East
related with the Turkish military organisation which come from Central Asia,
enriched in Middle East and carried to Europe by the Ottomans. During the
Anatolian Seljukids period one of the most important reasons of Anatolias
becoming the Turks forever homeland is the development and military
superiority in the Turkish military system.
Key Words:
1- Seljukids 5- Turcomans
2- Anatolian Seljukids 6- Ghulam System
3- Anatolian Seljukid Army 8- Military Iqta
4- Military Organisation 9- Army