1

OSMANLI MPERATORLUU SYAS TARX

(Mhazirlr)

Dr. Elnur Nsirov

Bak 2009

MNDRCAT Giri Geosiyast (Geopolitika) Ndir? Strategiya Ndir? 1787-1815-ci illrd Osmanl imperatorluunda mumi vziyyt XVIII srin II Yarsnda Osmanl imp.nun Xarici Siyasti Avropa Dvltlri v rq Mslsi 1787-1791-ci illr Osmanl-Rusiya mharibsi. Osmanl-sve v Osmanl-Prussiya ittifaq (1789-1790). Zitovi (Svitov/4 avqust 1791) v Yass (10 yanvar 1792) slh mqavillri. Kampo Formio slh mqavilsi (18 oktyabr 1797) Napoleon Bonapartn Misiri ial. Osmanl-Fransa mharibsi (1798-1802) Misir v Adriatik cbhlrind mharibnin gediat 1798-1802-ci illr Osmanl-Fransa v Osmanl-ngiltr siyasi mnasibtlri Rusiyann Qafqaz ialna qar Osmanl dvltinin reaksiyas. 1806-1812-ci illr Osmanl-Rusiya mharibsi. 1807-ci il ngilis-Osmanl mharibsi. Dardanel v Bosfor boaznn ial. Sultan Qalas slh mqavilsi (5 yanvar 1809).

Osmanl-Rusiya mharibsinin nticlri. Buxarest mqavilsi (16 may 1812). Osmanl imp-lunda siyasi, ictimai v mdni islahatlar. Nizami-Cdid hrkat. slahatlara qar xlar. Qabaq Mustafa qiyam v yeniri hrbi evrilii. lmdar Mustafa paann ks-evrilii (28 iyul 1808). Vyana Konqresindn sonra Avropa-Osmanl siyasi laqlri Osmanl dvltind mrkzdnqama meyllri. I Serb syan. (1804-1817). Yunan syan v Yunanstann Osmanl imp-luundan ayrlmas (1821-1830) 1828-1829-cu illr Osmanl-Rusiya mharibsi. Yunanstan dvltinin qurulmas (03 fevral 1830) 1821-1823-c illr Osmanl-ran mharibsi. rzurum mqavilsi Fransa-Osmanl siyasi laqlrinin grginlmsi. Fransann lczairi ial (1830) AB-n Osmanl imp-luu il siyasi laqlrinin qurulmas, stanbul sazii (7 may 1830). I Misir bhran, Mehmed li Kavalal qiyam. Xnkar sklsi mqavilsi (8 iyul 1833). II Misir bhran. Nizib dy. London mqavilsi (15 iyul 1840). Misirin istiqlaliyyti. Osmanl imp-luunda yeni islahat hrkat. Tnzimat frman (Glxan xttihumayunu 3 noyabr 1839).

Dardanel boaz mslsi. Dardanel v stanbul boazlarnn statusunun yenidn myynldirilmsi. 1841 London Sazii. Rusiya-Osmanl laqlrinin grginlmsi. Rumniya syan. Macar v polyak mhacirlr mslsi. Osmanl-Rus (Krm) mharibsi (1853-1856). Mharibnin sbblri, gediat v nticlri. ngiltr-Rusiya ittifaq. Paris konqresi (1856) Yeni islahat frman (18 fevral 1856) Cidd hadislri v Suriya bhran (1858-1861). Svey kanalnn almas (1869) Rumniyann Osmanl imp-luundan ayrlmas. II Serb syan v Serbiyann Osmanl imp-luundan ayrlmas Qarada (ernoqoriya) syan (1853-1869). Krit syanlar v adann Osmanl imp-luundan ayrlmaq chdlri. Mstmlkiliyin yaylmas v siyasi bloklamalar. lr ittifaqnn qurulmas. Almaniyada Bismark dvr. Rusiya-Fransa ittifaq. ngiltrFransa v ngiltr-Rusiya ittifaq. l ittifaqn qurulmas (1882). Almaniyada Bismark dvr (1871-1890). Rusiya-Fransa ittifaq (1894). ngiltr-Fransa ittifaq (1904). ngiltr-Rusiya ittifaq (1907). 1871-1908-ci illrd Osmanl imp-luunun Avropa dvltlri il siyasi laqlri. Qara dnizin statusunun yenidn myynldirilmsi (1871). Osmanl imp-luu il Trkistan (Orta Asiya) xanlqlar arasnda siyasi laqlr.

Ymn syan (1871-1873). Balkan bhran v Panslavizmin Rusiya trfindn dstklnmsi. Bolqar syan (1876). Osmanl-Serbiya mharibsi (1876). stanbul konfrans (23 dekabr 1876-20 yanvar 1877). Osmanl imp-luunda I Konstitusiyal monarxiyann elan 1877-1878-ci illr Osman-Rusiya mharibsi dirn atks mqavilsi (31 yanvar 1878) San-Stefanos (Hagia Stephanos/Yeilky) Slh Sazii (3 mart 1878) Kiprin ngiltr trfindn ial (4 iyun 1878). Berlin konqresi v qrarlar (13 iyul 1878). Krit syan v Halepa frman (1878) 1897-ci il Osmanl-Yunanstan mharibsi Tunisin Frans trfindn ial (1881)

6 Yaxn v Orta rq lklri

Mslman lklri (halisini faiz nisbtin gr)

8 OSMANLI MPERATORLUU SYAS TARX Yaxn Dvr Mvzu 1 Giri Osmanl mperatorluu Siyasi Tarixi kursu XVIII srin II yarsndan masir gnlrdk olan dvr hat edir. Kurs Orta v Yaxn rq lklrinin yaxn v yeni tarixi dvrlrdki siyasi tarixini yrnir. Kursun hat etdiyi dvr region lklrinin tarixi nqteyi nzrindn mhm hmiyyt malikdir. Bel ki, hmin bu dvr XVI-XIX srlrd regionda hakim siyasi v iqtisadi gc olmu Osmanl imperatorluunun ziflm v tnzzl dvrn hat edir. Mhz XVIII srdn etibarn Osmanl imp-luu regiondak nfuzu itirmy balamd. Bu is Qrb lklrinin regionda stn siyasi gc evrilmsiyl mayt olunmudur. Qrb lklrinin ekspansiyas regionda bir sra mstmlklrin yaranmas, daha sonrak dvrlrd is region xalqlarnn azadlq hrkatlar nticsind regionun siyasi xritsinin dyimsin sbb olmu v XX srd bir sra masir dvltlrin meydana xmasyla nticlnmidi. Region lklrinin yeni dvr siyasi tarixi bir ox mhariblr, siyasi-hrbi ittifaqlarn qurulmas, siyasi v iqtisadi hmiyyti olan mqavillrin imzalanmasyla sciyyvidir. Yerzndki tbii srvtlr siyasi v iqtisadi gcn mnbyidir. Buna gr d stratejik mnblr sahib olmaq istniln lknin varln v ya yoxluunu hll edn sas amillrdn biridir. Kapitalizm, sosializm kimi siyasi-iqtisadi qurulular bu mnblrin ld edilmsinin ideoloji vasitlri olaraq, imperyalizmi d bu vasitlri hyata keirmyin xaric ynlmi llri kimi qbul etmk mmkndr. Diqqtl baxsaq grrik ki, dnyadak mharib, siyasi bhran v ya diplomatik dill desk qeyrisabitliyin mvcud olduu blglr, eyni zamanda stratejik mnblrin zngin olduu blglrdir. Bunun sbbi ndir? Dnyada bri, dini v ya xlaqi dalt niy gr gerklmir? nsanlar niy bir birlrin qnim ksilirlr? Bu suallara sadc bir cml il cavab vermk mmkn deyil. Dnya nizamn, rabitsini, mediyasn nzartd saxlayan gclr hqiqtlrin sadc zlrin srf edn qisminin aydnlanmasn istdiklri n hmi ba vernlrin byk bir hisssi qaranlqda qalr. Ba vernlrin aydnla qovumas n aadak mslni daima diqqt almaq lazmdr: 1. Siyast, qsaca desk, mmkn olan etm sntidir. Siyastin sas mqsdi uur qazanmaqdr. Siyastin xlaq yoxdur, fqt xlaqn siyasti var. Bu nqtd nzri, utopik v idealist dnclr siyastinin uursuzluunun balancdr. Siyastd uurun tminats rasionalist v realist dnc trzidir. 2. Masir dnya siyastind xlaq v inam siyasilmidir. Brabrliyin olmad, qeyri-etik v qeyri-xlaqi bir dnyada yaadmz bir gerkdir. Glcyin dnyas da bel olacaqm? Bu haqda qti

9 bir ey demk hl ki, mmkn deyil. mid edirik ki, bel olmaz. Amma bir gerk vardr. Gc hr cr xlaqi, dini, bri v mdni normann tyin edicisidir. Bu glckd d bel olacaq. 3. Yerzndki tbii srvtlr ll miqdardadr. Beynlxalq siyasi gc mrkzlri bu mnblrin myyn bir qismini nzartd saxlaya bilirlr. Buna gr d beynlxalq laqlr hmi sn uduz ki, mn udum pardoksu zrind qurulub. Azrbaycann uduzmas Ermnistann udmas demkdirs, Ermnistan Azrbaycann uduzmas n lindn gln hr eyi edckdir. Yuxarda ifad edilmi problemlrin hlli haqqnda dn bilmk n hr eydn vvl geosiyasi v geostrateji vziyytimizi ox yax bilmliyik. Cmiyytlrin zrind yaadqlar torpaqlarn siyasi v stratejik dyri, bu corafi mkanlarn, torpaqlarn dyim, inkiaf, ixtilaf, ziddiyyt, znginlik kimi hallarn tyin edn n mhm amillrdndir. Geosiyast (Geopolitika) Ndir? sveli corafiyanas R. Kjellen geosiyasti bel tvsif etmidir: Geosiyast corafi tkkl v ya mkan iind, elmi olaraq dvltin tdqiq edilmsidir. Baqa szl desk geosiyast, dvltin varlnn tbit qanunlar v insanlarn davranlar nqteyi-nzrindn tdqiq edilmsi v dyrlndirilmsidir. Bzi siyast nzriyyilrin gr is hr hans bir lknin dnya zrind tutduu corafi mkana gr sahib olduu hrbi, siyasi v iqtisadi hmiyyti eyni zamanda onun geosiyasi nqteyi-nzrdn hmiyytini ks etdirir. Alman alim Karl Haushofer is demidir: Geosiyast, corafi blgnin v tarixi inkiafn tsiri altnda dvltin, onun zrind qurulduu corafi mkanla qarlql laqsidir. Geosiyast eyni zamanda mvcud v glckdki siyasi gc il siyasi hdf laqsinin, corafi gcn sas gtrlrk tdqiq edilmsidir. Bel bir tdqiqatda corafi platforma zrindki gc mrkzlrinin qarlql dyrlndirilmsi sasdr. Belc siyasi sviyyd siyasi gc v siyasi hdf laqlri qurula bilr. Dvltlrin thlksizlik, oxynl inkiaf siyasti d bu laqnin zrind qurulur. Strategiya Ndir? Strategiya slind hrbi termindir. Amma masir dvrd strategiya anlayndan bir ox sahlrd istifad olunur. Hrbi termin olaraq strategiya bel tvsif oluna bilr: Dmn qvvlirinin v maddi vsaitlrinin bir qisminin bilindiyini frz edrk, mharibnin cryan edcyi razinin corafi vziyytini d nzr alaraq, hrbi birlmlrin v texnikann istifad v vzif plann myynldirrk, atlacaq addmlar v manevrlri myyn vaxt dilim iind nizamlamaa strategiya deyilir. Siyast is siyasi hdflrin v siyasi gc potensialnn myynldirilmsi, siyasi hrkt trzlrinin tyin edilmsi, tyin edilmi trzlr arasndan n mnasibinin seilmsi, seilmi hrkt trzinin ttbiq edilmsidir. Geosiyast is btn bunlarn gerkldirilmsi n ehtiyac duyulan yol v

10 sullar myyn edir. Eyni zamanda siyasi amillri v verilri (dannye) dyrlndirrk bunun elmi sasn tkil edir. Yhudi mnli Amerikal siyast nzriyyisi Zbigniev Brzezinsi demidir: Avrasiyaya sahib olan dnyaya sahib olar. Bu sz Avrasiya qitsinin dnya siyasti nqteyi nzrindn n qdr mhm bir hmiyyt ksb etdiyini gstrir. Rusiya imp-s artq XVIII srin birinci yarsnda Avrasiya qitsinin byk bir qismin sahib idi. Bu dvrd, yni I Pyotrun hakimiyyti dvrnd Rusiya imp-nn sas hdfi isti dnizlr enmk idi. Bu plann mhm bir hisssini is he bhsiz Qafqazn ial tkil edirdi. z corafi mvqeyn gr Qafqaz mhm geostratejik hmiyyt malik idi. Bu corafiya Rusiyann cnub qaps olan iki su hvzsinin, Qara dniz v Xzr dnizlrinin arasnda yerlirdi. Yksk da silsillri il rtl olan Qafqaz eyni zamanda tbii bir sdd idi. Hmin dvrd Rusiyann Osmanl imp-s il Krm v Qara dniz hvzsind daima hrbi v siyasi toqqumalarla mahid olunan laqlrini nzr alsaq Qafqaza sahib olmann Rusiyaya hans stnlklri qazandracan tsvvr etmk tin olmayacaqdr. Mvzu 2 A. 1787-1815-ci illrd Osmanl imperatorluunda mumi vziyyt Osmanl imp-luu bu dvrd vvlki gcn sahib olmasa da Avropa dvltlri arasndak siyasi mvazint nzr alnd tqdird mhb br siyasi gc olaraq qalrd. Srhdlri: Ymnrb yarmadas, Hind okean, Bsr (ran) krfzi, ran srhdlri il Qafqaz dalar, Krm, Dnestr aynn qrb sahillri, Rumniya, Bolqarstan, Yunanstan, Serbiya, Albaniya da daxil olmaqla Balkan y.adas, imali Afrika, Aralq dnizinin rq sahillri v Egey dnizindki adalar da Osmanl imp-luuna daxil idi. Grndy kimi Osmanl imp-luu qity yaylmd. Qara dniz, Aralq dnizi, Mrmr dnizi, Egey dnizi, v Qrmz dniz x var idi. Hmin bu dvrd Osmanl imp-luunun razisi tqribn 4 milyon km2 idi v 25 milyondan ox haliy sahib idi. Bu hali mxtlif irq, dil v dinlr mnsub idilr. Osmanl imp. halisi sas iki qrupa ayrlrd: mslmanlar v qeyri-mslimlr. Mslman milltlr arasnda dvltin sahibi v aparc nsr trklr idi. Bundan baqa rb, krd, laz, kz, bonak (bosniyal mslmanlar), arnavud (mslman albanlar) v .s mslman milltlr d Osmanl imp. vtndalar idilr. Yunan, bolqar, rumn, serb, makedon, sryani, grc, ermni, macar, sloven v.s qeyri-mslman hali is sasn xristiyanlardan ibart idi. Osmanl imp.da kifayt qdr yhudi d yaayrd. Qeyri-mslman hali z din, dil, mdniyyt, mzhblrini srbst kild yaadrdlar. slam dinini qbul edib mslman olanlar istisna olmaqla, qeyri-mslimlr dvlt idariliyind vzif tuta bilmzdilr v sgrliy aparlmrdlar. Bu iki vzif v mkllfiyyt sadc imperatorluun mslman halisin aid idi. Lakin Osmanl tarixindn mlumdur ki, bir ox slam qbul etmi xslr yksk dvlt vziflrin yksl bilmidilr. Osmanl dvltind ikinci xs hesab ediln vziri-zm (ba nazir)

11 postuna yiylnmi, milliytc grc, ermni, serb, yunan, alban olub slam qbul etmi bir ox xsin olduu bilinir. Osmanl imp.luunun z qeyri-mslman halisin verdiyi haqq v hquqlar htta bir ox xristiyan Avropa dvltlrind bel vtndalara verilmirdi. Avropann xristiyan dvltlri arasndak mzhb ayr sekili Osmanl imp.luunda yox idi. Katolik, pravoslav, protestant, nestorian, boqomil v.s xristiyan mzhblr mnsub xristiyanlar bu lkd srbst kild z dini etiqadlarn yaaya bilirdilr. Hmin bu dvrd Osmanl imp.luunda suli-idar, vvldn bri olduu kimi, mtlq monarxiya idi. Dvltin bas btn idaretm hququna sahib Padah / Sultan idi. Sultanlar Osmanl ailsinin (Ali-Osman) kii mnsublarndan olurdu. XVII srin vvllrin qdr hakimiyyt atadan (n byk) oula keirdi. Bu tarixdn sonra is sultanla Osmanl ailsin mnsub kiilrin n yals seilirdi. Osmanl sultanlar 1517-ci ildn bri eyni zamanda btn (hlisunn) mslmanlarnn xlifsi idilr. Bununla baxmayaraq sultanlar dini ilr birbaa mdaxil etmzdilr. Bu il eyx-ul-islam-lar mul olurdular v bu vzifni tutanlar dini ilri sultann adna idar edirdilr. Dvltin hquq sistemi slam hququna (Fiqh) saslanrd. Osmanl imp.da qanunverici hakimiyyt, btn orta sr mslman dvltlrind olduu kimi, Qurani-Krimin hkmlrin saslanrd. Sultan frmanlar v sdrizm qrarnamlri mtlq slam huququ rivsind olmal idi. Buna nzarti is eyx-ul-islam hyata keirirdi. eyx-l-slam v fqihlrin (slam hquqnaslar) msbt ryi olmadan he bir frman, qanun v qanun hkmndki qrarnamnin hquqi sas ola bilmzdi v icra edil bilmzdi. Sultadan sonra dvlt tkilatndak n yksk vzif Sdri-zm (Banazir) vzifsi idi. Sdrizm sultann mtlq vkili idi. Sltnt mhr sdrizmd olurdu. O, dvltin btn ilrindn msul xs idi. Mharib vziyytind ali ba komandan vzifsini (Srdari-krm) d sdrizm icra edirdi. Sdrizmin balq etdiyi Dvan adlanan qurum, mqayis yerind is, nazirlr kabintineti idi. Dvan eyni zamanda Sdrizmin mvrt mclisi idi. XVI sr qdr Dvan iclaslarna xsn sultan ryast edirdi. Bu srdn sonra is Dvan iclaslarna sdrizmlr sdrlik edirdilr. Dvltin btn daxili v xarici ilri Dvan iclaslarnda mzakir olunur v mvafiq qrarlar alnrd. Qrarlar yalnz eyx-l-islamn ryi v sultann tsdiqindn sonra icra edilirdi. Dvan zvlri n yksk dvlt vziflri tutan xslr v vaxtil yksk vzif tutmu, tcrbli dvlt xadimlrindn seilirdi. Bir ox orta sr, istr qrb istrs d rq, dvltlrindn frqli olaraq Osmanl dvltinin hl XV srdn etibarn nizami ordusu mvcud idi. Bu nizami ordu birlmlri Yeniri Oca adlanrd. Lakin XVIII srin ikinci yarsndan etibarn, Osmanl dvltinin btn qurumlarnda olduu kimi, Yeniri Ocan da tnzzl uram, nizam-intizam qaydalar ciddi kild

12 pozulmu, stlik ordunun strukturu da masir tlblr cavab vermdiyi n Yeniri Oca dvlt n ciddi problem mnbyin evrilmidi. stlik Yeniri ocandak korrupsiya v rvtxorulq hallar da bal-bana bir problem evrilmidi. Yeniri zabitlri dvltin daxili v xarici siyastin mdaxil edir, bu xsusiyl sivil v hrbi kadr siyastind zn gstrirdi. Teztez qiyam qaldran, hrbi evli edn yenirilr dvltin yaltlrdki nfuzuna zrb vurur v mrkzi hakimiyytin nfuzuna ciddi xll gtirirdilr. XVIII sdin II yarsndan etibarn dvltin orduda hyata keirmk islahatlara yenirilr qiyam qaldrmaqla cavab verdiklri n dvltin bu yndki chdlri zn dorultmamd. Bu dvr mumilikd Osmanl dltinin tnzzlnn zirvsi saylr. Hr eydn vvl lk iqtisadi v mali chtdn ziflmidi. Orta srlrdn bri aqrar lksi olan Osmanl dvlti bu dvrd n aqrar islahatlar hyata keir bilmi, n d snaye inqilab ba vermidi. Knd tsrrfatnda hl d Timar (iqta) sistemi z stnlyn qoruyurdu. Bundan baqa lkd nqliyyat sisteminin, yollarn brbad vziyytd olmas da iqtisadi inkiafn qarsn alrd. Bundan baqa XV srin II yarsndan sonra ba vermi corafi kflr Avropa dvltlrin yeni ticart yollarn z nzartlri altna almaa imkan vermidi. Belc Aralq dnizi hvzsindki ticart yollar, Cblttariq, Dardanel boazlar, Svey kanal kimi ticart yollar zrindki kilit nqtlr z hmiyytini itirmidi. Bu da dnya ticartind Osmanl dvltinin stnlyn son qoymudu. Bundan baqa yeni kf olunmu torpaqlarn yerst v yeralt qaynaqlarnn istismar Avropa dvltlrindki iqtisadi inkiafa gcl tkan vermidi. Osmanl dvlti is bundan mhrum idi. Thsil sisteminin kkl islahatlara ehtiyac olmasna baxmayaraq bu islahatlar hyata keiril bilmirdi. Vaxtil dnyann aparc elmi mrkzlrindn hesab olunan mdrslrin ox ynl islahata ehtiyac var idi. Osmanl dvltind ilk mdrs II Osmanl hkmdar olan Orxan Qazinin (1281-1360) hakimiyyti dvrnd 1330-cu ild znik hrind almd. VII Osmanl sultan Sultan Fateh Mehmed is (1432-1481) stanbulda Sxni-Sman v ya Smaniyy Mdrslri adlanan bir ne mdrs ina etdirmidi. Btn dnyadan mhur elm adamlar bu mdrslrd faliyyt gstrmk n dvt olunurdular. Mhur astronom v riyaziyyat li Quu, tibb alimi Mahmud irvani, teoloq v hququnas Davud Kayseri kimi alimlr Osmanl dvltinin thsil mssislrind yaayb faliyyt gstrmidilr. Lakin XVI srin II yarsndan etibarn Osmanl dvltininin istr dini istrs d dnyvi thsil vern mssislrind tnzzl ba vermidi. Bunun n sas sbbi bu dvrd btn mslman dnyasnda olduu kimi Osmanl dvltind d sufizmin geni yaylmas olmudu. Sufi triqti eyxlri xalq arasndak nfuzlarndan sui-istifad edrk lknin btn hr v qsblrindn tkk (tky) v zaviylr amadlar. hali, xsusn d gnclr artq mdrslr deyil tkk v zaviylr davam etmy balamdlar. Bu da dqiq elmlrin ziflmsin gtirib xarmd. Vaxt kedikc sufizm dini thsil vern

13 mdrslr d nfuz etmy balamd. Bu da ntic etibar il bu mssislrin slama saslanan dini thsilin yerin sufizm saslanan mistik v xraf yayan mrkzlr evrilmsin sbb olmudu. Htta Osmanl tarixind bir ox din alimlrinin buna ciddi etiraz etmlrin d rast glinir. Bu cr xslr sufilrin nzrind dmn idilr. li fndi Znbilli, bu Sud fndi, mam Birgivi, Mehmed Qazizad kimi din alimlri v eyx-l-islamlarn sufizmin zrrli tsirlri bard srlri d mvcuddur. Htta Osmanl tarixind Kadzadeler (Qazizadlr) adlanan hrkat da olmudu. Bu hrkatn sas mqsdi sufizmin mistik v miskin tsirlrin diqqti clb etmk, bunun slam dini il laqsinin olmadn sbut etmk v buna qar mbariz aparmaq olmuu. Lakin sufi triqti eyxlri bir ox sivil v hrbi dvlt mmurlarnn kmyi il bu kimi xlar boa bilmidilr. Bir mddt sonra is sufi triqtlri btn dini thsil v eyx-l-islamlq postuna da yiyln bildilr. Bu Osmanl dvltinin ictimai v mdni hyatna ar zrb vurdu. Mhz bu tip din adamlarnn tsiri il ilk mtb Osmanl dvltind sadc XVIII srin I yarsnda ala bildi. Bu dvrd Osmanl dvltind Nqibndi, Qadiri, Xlvti v.s sufi triqtlri rvacda idi. B. XVIII srin II Yarsnda Osmanl imp.nun Xarici Siyasti Bu dvrd dnyada balca iki siyasi blok mvcud idi. Osman dvltinin aparc rol oynad rq (slam) bloku v Avropa mdniyytinin aparc rol oynad Qrb (Xristiyan) bloku. Orta srlrd hr chtdn znn n parlaq dvrn yaam Osmanl (slam-rq) dvlti sonrak tnzzl dvrnd Avropa dvltlrinin hr chtli inkiaf il ayaqlaa bilmmidi. Bu zn xarici siyastd, diplomatik laqlrd d gstrirdi. Osmanl dvlti Avropa dvltlri il siyasi laqlrind daima msafli laq prinsipin snlk vermidi. Msln htta XVIII srin II yarsnda bel Osmanl dvltinin he bir Avropa dvltind daimi faliyyt gstrn sfirliyi yox idi. Halbuki bir ox Avropa dvltinin hl XVI srin II yarsndan etibarn stanbulda daimi sfirliyi mvcud idi. Sadc mqavillr, tac qoyma mrasimlri v.s bu kimi ilr n bir ne aylq mddt orta v kiik ranql Osmanl dvlt mmurlar Avropa dvltlrinin paytaxtlarna ezam olunurdular. Bu xslrin demk olar ki, he biri xarici dil bilmirdilr. Mhm siyasi v diplomatik tmaslar trcmilrin vasitsi il aparlrd. Bu trcmilr is sasn Osmanl vtnda olan yunan, ermni, yhudi milltin mnsub xslrdn ibart olurdu. Buna gr d Osmanl saray ksr hallarda Avropada v btn dnyada ba vern siyasi, iqtisadi v ictimai proseslrdn ya bixbr qalrdlar ya da zif, shv v sthi mlumata sahib olurdular. Bu da tbii ki, dqiq siyasi kursun myynldirilmsin, dzgn qrarlarn v tdbirlrin alnmasna, lazmi reaksiyann vaxtnda verilmsin mnfi tsir gstrirdi. C. Avropa Dvltlri v rq Mslsi rq Mslsi (problemi) siyasi termin olaraq ilk df 1815-ci ild Vyana Konfransnda dil gtirilmidi. Bundan sonra is dvlt v siyast xadimlrinin v tarixilrin terminalogiyasna

14 daxil olmudu. Lakin bu termin mxtlif dairlrd bir-birind frqli mnalar ifad etdiyi n mahiyytinin aqlanmasna daima ehtiyac duyulmudur. Hr eydn vvl rq Mslsi Avropann siyasi dairlrind meydana xd n bunun hmin dvr Avropa siyastilri n hans mnan ifad etdiyin baxmaq yerin dckdir. Bada Osmanl imp.u olmaqla mslman rqind mxtlif mnftlr ld etmk, onu zifltmk, imp.luu Avropa qitsindki torpaqlarndan sxdrb xarmaq, Avropan mslman halidn tmizlmk, mumiyytl is Osmanl dvltini v mslman rqini Avropa lklrinin siyasi, iqtisadi v mdni nfuz sahlrin blmk. Prof. Eduard Driaulta gr is slamn istr Avropa, istrs d Asiyada gerilmy v siyasi tnzzl uramas il rq Problemi meydana xmdr (Eduard Driault, rq Problemi, (trc. M. Nafiz), stanbul 1911, s. 17). E. Driaultun bu qnatin sasn dey bilrik ki, rq Mslsi Osmanl ordusunun 1683-c ild II Vyana mhasirsind mruz qald uursuzluqdan etibarn balamd. Mhz bu tarixdn sonra Osmanl trklri Avropada gerilmy avropallar is irlilmy balamdlar. Bu gerilm 1774-c il Kiik Qaynarca mqavilsindki ilk kapitulyasiyann Osmanl dvlti trfindn qbul edilmsi il siyasi rsmiyyt qazanmd. Mvzu 3 A. 1787-1791-ci illr Osmanl-Rusiya mharibsi. Osmanl imp.u tarixindki dn nqtlrindn biri olan 1768-1774-c illr OsmanlRusiya mharibsinin Rusiyann qlbsi il bitmsi, 1774-c il Kiik Qaynarca (Kk Kaynarca ) mqavilsi il nticlnmidi. Lakin bu mqavildki bir ox daltsiz rtlr bir sra Osmanl dvlt xadimlri, hrbii v din xadimlri trfindn narazlqla qarlanmd. Bu narazlq bir mddt sonra xalq arasnda etiraz dalasna evrildi. Nticd Osmanl saray rsmi-hquqi olmasa da faktiki olaraq Kiik Qaynarca mqavilsinin rtlrini yerin yetirmkdn imtina etmk mcburiyytind qald. Bundan baqa Kiik Qaynarca mqavilsi, Osmanl dvltinin vvlki qdrtinin qalmadn hiss edn Rusiyann zn Qafqazda v Balkanlarda daha srbst hiss etmsin v hrbi iallq siyastini bu istiqamtlr ynltmsin sbb olmudu ki, bu da Osmanl sarayn ciddi narahat edirdi. Rusiya Osmanl dvltiyl yeni bir mharibnin qanlmaz olduunu drk edrk bir sra tdbirlrl hazrlqlar grmy balamd. Bu mqsdl Rus arias II Yekatrina 1780-ci ilin may aynda Avstriya imp.toru II osif il grmd. Bu grm vaxt Osmanl dvltin qar birg hrkt etm plannn sas konturlar czlmd. 1782-ci ild St. Peterburqda grn II Yekatrina v II osif Yunan Layihsi adlandrdqlar gizli mqavilni imzalamdlar. Mqavily gr Osmanl dvlti il yeni mharib sasn Balkan y.adasnda aparlacaqd. Osmanl dvlti mttfiqlr trfindn mlub edildikdn sonra Rusiya cnubi-rqi Ukrayna, Moldaviya (Bessarabiya), mumilikd btn Turla (Dnestr) ay hvzsin, rqi Macarstana, Aralq dnizindki bzi adalara yiylnck, Avstriya is qrbi Macarstan, btn Serbiya, Orsova, Dalmatsiya, Yunanstan, Krit v Kipr adalarn Osmanl dvltindn qoparacaqd.

15 Bununla yana plana gr stanbul ial edilck, Bizans imperiyas yenidn qurulacaq, II Yekatrinann nvsi Konstantin yeni Bizans imp.ru olacaqd. Rusiyann hrbi v diplomatik thriklrin baxmayaraq Osmanl saray btn tmaslarda rus diplomatlarna yumuaq cavablar verir v siyasi laqlrin, mmkn qdr, grginlmsin imkan vermmy alrd. Bununla vaxt udmaa alan Osmanl dvlti bir yandan da Rusiya srhddin qoun ymaqla mul idi. Lakin skndriyydki Rusiya konsulluunda ilyn csuslarn bzi Misir feodallarn Osmanl leyhil qiyama aq-akar tviq etmsi siyasi grginliyin zirvy xmasna sbb oldu. Prussiya v ngiltr d Osmanl sarayn Rusiyaya qar mhriby tviq edirdi. Rusiyaya qar mhariby trfdar olan Sdrizm Qoca Yusif paa 27 iyun 1787-ci ild Rusiya trfin bir ne madddn ibart nota gndrdi. Bu maddlrd sasn aadak tlblr irli srlmd: Rusiya Grcstan razisindki ordusunu geri kmli, Rusiyaya snm Rumniyal feodal Aleksandr Mavrokordato Osmanl dvltin thvil verilck, mslman tacirlrin Rusiya razisind srbst faliyytin qoyulmu mhdudiyytlr aradan gtrlckdi. Bundan baqa Osmanl gmrk mmurlar Dardanel boazndan ken btn Rusya gmilrind ciddi yoxlamalar aparmaa balamdlar. Bu tlblr Rusiya trfindn rdd edildi. 19 avqust 1787-ci ild Osmanl dvlti Rusiyaya rsmn mharib elan etdi. 9 fevral 1788-ci ild d Avstriya Osmanl sarayna nota gndrrk Rusiya trfdn mhariby qouluunu elan etdi. ntensiv hrbi mliyyatlar 1788-ci ilin mart aynda balad. Osmanl ordusunun hmllri qarsnda Avstriya ordusu geri kilmk mcburiyytind qald. Lakin Rusiya cbhsind vziyyt daha tin idi. 17 dekabr 1788-ci ild stratejik hmiyyt malik zmail (zi) qalasnn rus ordusu trfindn ial edilmsi mttfiqlrin stnly l keirmsin sbb oldu. Rus ordusu zmail qalas v traf blglrd yaayan mslman laliy qar soyqrm hyata keirmi v 15 mindn ox dinc halinin lmn sbb olmuular. Bu xbr Osmanl sultan I bdlhmidin (1725-1789) qhrindn xstlnmsin v bir mddt sonra lmsin sbb oldu. Onun yerin Osmanl taxtna qarda olu III Slim (1789-1807) oturdu. Lakin cbhdki gerilmnin qarsn almaq mmkn olmad. 1789-cu ilin payzndak hrbi mliyyatlar nticsind Rusiya Bessarabiya, imali Rumniya v Belqrad hri daxil olmaqla rqi Serbiyan ial etdi. Bu Osmanl dvltini Rusiya v Avstriyaya qar sve v Prussiya il hrbi ittifaqa girmy mcbur etdi. B. Osmanl-sve v Osmanl-Prussiya ittifaq (1789-1790). Rusiya cnubda Qara dniz hvzsind olduu kimi imalda Baltik dnizi hvzsind d iallq siyasti yeridirdi. Bu tcavzkar siyasti nticsind Rusiya sve il Osmanl dvltinin mtrk dmnin evrilmidi. svein hrbi v maliyy chtdn bu dvrd ciddi problemlri var idi. Lakin Rusiyann cnuba enmsini v n sas da Dardanel boazna nzarti l keirmisini istmyn ngiltrnin tviqi v kmk vdlrindn sonra sve kral III Qustav 1788-ci ild Rusiyaya mharib elan etmidi. sve kral Rusiyaya qar hrbi mliyyatlarn uurla davam

16 etdiril bilmsi n Osmanl dvltin mracit edrk kmk istmidi. svein Rusiyaya mharib etmsi, belc rus ordusunun v donanmasnn imalda iliib qalaraq Aralq dnizi hvzsin en bilmmsi, baqa szl Rusiyann iki cbhd vurumaq mcburiyytind qalmas Osmanl dvlti n ox lverili idi. Buna gr d Osmanl saray sve krallnn mharibnin davam etdiyi mddtd 8000, mharibdn sonra is on il mddtinc ild 3000 aa (Osmanl gm pulu) dmk tlbin msbt cavab vermidi. ngiltr v Prussiyann mdaxilsiyl Rusiyann aralarnda razi mbahissi olan Danimarkan sve qar mhariby clb etmk chdlri boa xd. Lakin Rusiya v Avstriyaya qar aparlan hrbi mliyyatlarn lk bdcsin hddn artq zifltmsi sbbiyl sve vd etdiyi mbli Osmanl dvltinin vaxtnda dmsin mane oldu. Nhayt 11 iyul 1789-cu ild Osmanl-sve hrbi ittifaq imzaland. Lakin sve krall mqavil rtlrini yerin yetirmdi. 1790-c ild tklif etdiyi atks rtlrin Rusiyann msbt cavab vermsindn sonra sve krall mharibni dayandrd. Lakin yeni bir mttfiq meydana xmd. Prussiya dvlti Rusiya v Avstriyann regiondak artan nfuzunun v hrbi stnlynn qarsn almaq v bldrln Pola torpaqlarndan pay qoparmaq mqsdiyl Osmanl dvltin yaxnlamaa balamd. Hl 1788-ci ilin dekabr aynda Prussiyann stanbuldak sfiri Osmanl dvltin mttfiqlik tklifi il mracit etmidi. Lakin bzi dvlt xadimlrinin etirazlar bu ittifaqn gecikmsin sbb oldu. Cbhlrdki ar vziyyt Osmanl dvltini Prussiyann tklifini qbul etmk mcburiyytind buraxd. Osmanl dvlt xadimlri Air fndi il Raid fndinin v Prussiyann stanbuldak sfiri Fridrix von Diezin itirak il 31 yanvar 1790-c ild iki dvlt arasnda hrbi ittifaq mqavilsi baland: 1. Avstriya v Rusiya qvvlri Dunay aynn cnubuna kecklri tqdird Prussiya dvlti drhal bu iki dvlt mharib elan edckdir. Slh dvr balayanda Osmanl dvlti Avstriyann lind olan Pola torpaqlarnn geri qaytarlmasn tlb edckdir. 2. 1761-ci ild balanm Osmanl-Prussiya ticart mqavilsi qvvd qalacaqdr. Fransz v ngilis tacirlrin verilmi haqlar Osmanl dvlti trfindn Prussiya tacirlrin d verilckdir. 3. Osmanl v Prussiya dvltlri ayr-ayrlqda sla Avstriya v Rusiya il slh mqavilsi balamaycaqdrlar. Birg balanacaq mqavildn sonra Avstriya v ya Rusiya Prussiyaya yenidn mharib elan etms Osmanl dvlti d tcavzkara mharib elan edckdir. 4. Prussiya balanacaq slh mqavilsindn sonra Osmanlnn lind qalan torpaqlara zmanti olacaq, ngiltr, Hollandiya, sve v Polann da zmanti olmasn tmin edckdir. Avstriya v Rusiya slh mqavilsindn sonra yenidn Osmanlya hcum etslr Prussiya tcavzkara qar Osmanlya kmk edckdir. Bu mqavil Osmanl dvlti tarixind xristian bir dvltl Osmanl dvltinin ilk df brabr hquqlu trflr kimi imzaladqlar ilk mqavil idi. Bununla da Osmanl saray

17 Avropadak diplomatiya v hrbi ittifaqlar dvrn qdm qoymu oldu. Bu mqavilnin Osmanl dvltin sadc diplomatik v psixolojik kmyi oldu. nki Prussiya qonusu olan bu iki qdrtli dvlt mharib elan etm csartini tapa bilmdi. 20 fevral 1790-c ild Avstriya imp-ru II osif lm v yerin II Leopold kemidi. Msbt bir ntic alnmayaraq mharibnin uzanb getmsi yeni monarx qane etmirdi. nki Avstriyann bdcsi mharib xrclri il riyib gedirdi v lk ciddi maddi problemlrl zlmkd idi. Bundan baqa imp-ya tbsi olan macarlarla slavyanlarn syan etmlri yeni imp-ru dndrrd. 1789-cu ild Fransada balayb btn Avropaya yaylmaq thlksi olan inqilabdan da drin narahatlq duyan II Leopold Osmanl dvlti il slh mqavilsi balaman trfdar idi. 1790-c il iyunun 8-d Osmanl ordusunun Yergy adlanan yerd Avstriya ordusunu mlub etmsi II Leopoldun bu fikrini qtildirdi. C. Zitovi (Svitov/4 avqust 1791) v Yass (10 yanvar 1792) slh mqavillri. II Leopold Osmanlnn mttfiqi olan Prussiya imp-ru II Fridrix mracit edrk atks tlb etdi. ngilis diplomatlarn da itirak il 27 iyul 1790-c il tarixind (ilkin mrhld 9 aylq) atks razlamas imzaland. lkin rt olaraq Avstriya ial etdiyi Osmanl torpaqlarn geri qaytarmaq v Rusiyaya he bir kmk gstrmmk tlblrini qbul etdi. 5 dekabr 1790-c ild Zitovi hrind (Balkan y.a) Osmanl-Avstriya diplomatik heytlrinin itirak il slh danqlar balad. Osmanln risulkttab (saray icra aparat rhbri) Abdullah Birri fndi, Avstriyan Baron von Herbert Ratkeal, Prussiyan stanbuldak sfir Lucchesini tmsil edirdi. Slh danqlar ox uzun v grgin kedi. Anlamamazlqlar sbbiyl 1791-ci ilin iyununda danqlar prosesi ksildi. Lakin Fransa trfdn artan thlk Avstriyan Osmanl dvlti il slh mqavilsi balamaa mcbur edirdi. Nhayt 4 avqust 1791-ci ild 14 maddlik Zitovi Slh Mqavilsi baland. Mqavil mtninin xlassi aadak kimidir. a) Osmanl il Avstriya arasnda mhariby qdr balanm btn

mqavil v sazilr qvvd qalr. O cmldn btn ticart mqavillri v razlamalar, srbst ticart v tacirlr veriln hquqlar kerli olacaqdr. b) Osmanl razi sularnda zn Avstriya ticart gmilrinin thlksizliyin

Osmanl dvlti cavabdehdir. Dyck btn zrrlri (soyun v.s) Osmanl dvlti dyckdir. c) Orsova istisna olmaqla, Avstriya ial etdiyi btn Osmanl torpaqlarn

geri verck v Osmanlnn razi btnlyn tanyacaqdr. Rusiyaya, gizli v ya akar, he bir kmk gstrmyckdir. Zitovi slh mqavilsindn sonra Osmanl dvlti tk qalan Rusiyaya qar btn gcn ynlty alrd. Lakin svein gzlnilmdn Rusiya il slh mqavilsi balamas Rusiyann imaldak hrbi qvvlrini Osmanl chbhsin damasna rait yaratd. Bu da qvvlr

18 nisbtindki Osmanl stnlyn son qoydu. Rusiya slh mqavilsi balayaraq mhariby son qoymaq istyirdi. Bu mqsdl bzi diplomatik addmlar da atmd, lakin Osmanl sarayndan msbt cavab ala bilmmidi. 23 oktyabr 1791-ci ild ruslarn zmail qalasn ial etmlri Osmanl dvltini d slh haqqnda dnmy mcbur etdi. Bundan baqa ruslar Qafqaz cbhsind d stnly l keirmidilr. 1791-ci ilin aprel aynda Osmanl ordularnn gerkldirdiyi ks-hcum istniln nticni vermdi. Sultan III Slim (1789-1807) ngiltr v spaniyann vasitiliyi il Rusiyan danqlar masasna oturmaa raz sala bildi. ki lk arasnda uzun mzakirlrdn sonra 10 yanvar 1792-ci ild Yass qsbsind 15 maddlik slh mqavilsi baland. Mqavil mtninin xlassi aadak kimidir. a) 1774-c il Kiik Qaynarca, 1779-cu il mqavilsi, 1783-c il ticart sazii, 1784-

c il Krmn Rusiya trfindn ialn tsdiqlyn mqavillr Osmanl v Rusiya trfindn tannacaq v qvvd qalacaq. Kuban ay iki lk arasnda srhd olacaq. b) Turla (Dnestr) ay iki lk arasnda srhd olacaq, Rusiya ial etdiyi btn

razilri, Ozi qalas istisna olmaqla, Bndr (Odessa), Akerman, Kilini (bugnk Moldova razilri) Osmanlya qaytaracaq. c) Osmanl razi sularnda zn Rusiya ticart gmilrinin thlksizliyin Osmanl

dvlti cavabdehdir. Dyck btn zrrlri (soyun v.s) Osmanl dvlti dyckdir. Ntic etibariyl Osmanl dvlti bu mharibdn (1787-1792) mlub xmd. Rusiyann Balkanlardak nfuzunu qrmaq v Krm geri almaq chdi ba tutmamd. Avstriya v Rusiyann da tam qlb qazandqlarn demk olmaz. Lakin daha vvl qazandqlar stnlklri qoruyub saxlaya bilmidilr. Lakin mlubiyyt Osmanlnn zif chtlrini btn plaql il meydana xarm v yeni islahatlarn hans sahalrd keirilmli olduu fikrini qtildirmidi. Mvzu 4 A. Kampo Formio slh mqavilsi (18 oktyabr 1797) 1789-cu il Paris inqilabna qdrki dvrd Osmanl-Fransa laqlri mumiyytl pis olmamd. Fransz inqilabndan sonra da Osmanl dvlti bitrfliyini qorumudu. XVI Luinin ldrlmsin sultan III Slimin mnasibti pis olmudu. Lakin digr Avropa dvltlrinin tlblrin mhl qoymayaraq Osmanl dvlti yeni Fransz hkumti il mnasibtlrinin pislmmsi n almd. Avropa monarxlar qarsnda tk qalm Fransa zn mttfiq axtarrd. Osmanl dvlti Pola v svel yana n mnasib namizd idi. 1793-c ild Fransa respubilkas z yeni sfirini stanbula gndrmidi. Rusiya v ngiltrnin etirazlarna rmn Osmanl dvlti yeni sfirin i balamasna mane olmamd. Lakin yeni hkumti v sfiri rsmn tanmaqdan da imtina etmidi. Yeni sfirin Osmanl-Fransz ittifaqn qurmaq yolundak btn

19 chdlri boa xd. Prussiyann 1794-c ild Fransa respublikas hkumtini tanmasndan sonra 11 iyun 1795-ci ild Osmanl dvlti d yeni Fransz hkumtini tand. Fransz inqilabndan sonrak dvrd fransal gnc general Napoleon Bonapart 1796-c ild uurlu hrbi mliyyatlardan sonra imali v mrkzi taliyan zbt etmi, 1797-ci ild ard-arda qazand qlbrdn sonra Viyanaya doru irlilmy balamd. Avstriya mcburiyyt qarsnda qalaraq slh mqavilsi balamd. 18 oktyabr 1797-ci ild Fransa il Avstriya arasnda Kampo Formio mqavilsi balanmd. Bu mqavil il Avropann siyasi xritsi dyimidi. Fransa imali taliya, Yeddi Ada v Dalmatiya sahillrini ld etmk hququ qazanmd. Belc Fransa Osmanl imp-s il hmsrhd dvlt evrilmidi. Fransa xsusil Dalmatiyadak xristian halini Osmanl dvltin qar qiyam qaldrmaa tviq edirdi. Digr trfdn d N. Bonapart Osmanl torpaqlar olan Bosnia v Albaniyaya hrbi yr trtib edcyi bard danmaa balamd. Napoleonun Osmanl imp-dan torpaq qoparmaq arzusunda olduunu onun Direktoriya hkumtin yazd mktublardan da yrnmk mmkndr. Bu dvrd istr Direktoriya hkumti, istrs d fransz ictimai fikrind Fransa n n byk thlknin ngiltr olduu fikri hakim idi. Buna gr d Direktoriya hkumti Napoleonun Britaniya adasna sgr xarmasn istyirdi. Lakin Napoleon v bada xarici ilr naziri Talleyran olmaqla bir sra dvlt xadimlri bel dnrdlr ki, dnizlrdki hakimiyytin son qoyulmadqca Britaniya adasna sgr xarman lazmi nticni vermyck. Bunun n bir sra tdbirlr plan da hazrlanmd. Msln Almaniyadak Hannover Elektorluununu (ngiltry bal idi) zbt etmk v Hidistan ticart yollarn ngiltrnin lindn almaq. Napoleonun fikrin gr Misir qoun xarlmal, bu lk zbt edilmli, sonra Suriya zbt edilmli, quru yolu il Hindistana sfr tkil edilmli, sonra Suriyaya qaydaraq stanbula hcum edrk bu hri zbt etmli, Balkanlara xaraq iki trfdn Avstriyan sxtrmal v.s. Napoleonu bu qnat svq edn Talleyrann qeyri-real bzi dyrlndirmlri idi. Talleyrana gr Osmanl dvlti hddn artq zif idi. Toxnulmasa bel 25 il rzind Osmanl dalacaqd. Bu nhng qnimtdn Rusiya v Avstriya pay alacaqdlar. Onlar qabaqlamaq lazim idi. Talleyran Osmanl imp-dan ilk nvbd Misir, Krit v Limin adalar v Dardanel boazn qoparma mqsduyun hesab edirdi. Geostratejik nqteyi-nzrdn Fransan bir quru dvlti olmaqdan xarb onu bir dniz dvltin evirmk sas mqsd idi. Bu sahd n byk rqib ngiltr idi. 1756-1763-c illrd ba vermi 7 illik mharibd Fransa Amerika v okeanlarda ngiltry mlub olmu v nticd ngiltr stn dniz gcn bir daha sbut etmidi. ndi Fransa revana hazrlard. B. Napoleon Bonapartn Misiri ial. Osmanl-Fransa mharibsi (1798-1802) Belc 1798-ci il may aynn 19-da Napoleon Tulon limannda 38000 nfrlik ordusunu 280 gmiy mindirrk Misir yolunu tutdu. yul aynn 1-d sgndriyy limanna atan Napoleon ertsi gn quruya sgr xararaq sgndriyy qalasn mhasiry ald. He bir yerdn hcum

20 gzlmy az saydak qala mhafiz dstsi ox mqvimt gstrmdn tslim oldular. Napoleon rb dilind byannam yayaraq Misir Osmanl sultannn dostu olaraq gldiyini, buradak fransz vtndalar il pis rftar etmi bzi mmlkl bylrini v rb qbil rislrini czalandrmaq mqsdiyl gldiyini bildirmidi. 21 iyul 1798-ci ild yerli qbillrin toplad ordu il fransz qounu arasnda Piramidalar dy ba verdi. Dy franszlarn qlbsi il bitdi v Napoleon iyulun 24- Qahirni ial etdi. Osmanl saray msly drhal reaksiya verrk Fransa hkumtindn msly aydnlq gtirmyi tlb etmidi. Digr trfdn d Parisdki sfir Seyyid li fndiy Napoleonun hans mqsdl sfr xdn aydnladrmaq taprlmd. Lakin Seyyid li fndinin ba Parisd kef qard n Misirin zbtindn xbri yox idi. O, hmin ilin sentyabrnda stanbuldan gln soruya Fransa-Osmanl dostluundan dm vuraraq cavab vermi v Napoleonun hrbi sfrinin Osmanl dvlti n he bir thlk tkil etmdiyini bildirmidi. Yni 2 ay kemsin baxmayaraq sfirin Fransa il z lksinin mharibd olduundan xbri yox idi. Onun bu raportunu oxuyandan sonra sultan III Slim n ek hrifmi dey drknar qoymudu. Bu snd indiy qdr Osmanl arxivind saxlanlr. Osmanl dvlti ngilislrin v Ruslarn Fransann bu addmna verdiklri srt reaksiyan grndn sonra btn Osmanl limanlarn ingilis hrbi gmilri n aq elan etdi. ngilis gmilri Osmanl limanlarndan hr cr ehtiyaclarn tmin ed bilckdilr. ox kemdn admiral Nelsonun balq etdiyi ingilis donanmas 1 avqust 1798-ci ild Trafalqar dynd Fransz donanmasn mhv etdi. Belc Misirdki fransz ordusu sz yerindys bu lkd hbs olundu. nki Fransa il btn laqlri ksilmidi. Sentyabrn 2-si Osmanl dvlti rsmi olaraq Fransaya mharib elan etdi. Bununla yana ngiltr v Rusiyann Fransaya qar hrbi kmk tkliflrin d msbt cavab verildi. Tarixd ilk df olaraq Osmanl-Rus hrbi ittifaq quruldu (23 dekabr 1798). ki dvlt aadak rtlr zrind razladlar: Osmanl v Rusiya dvltlri bir-birlrin razi btvlklrinin qorunmasna dair zmant verirlr, Rusiya Misiri Osmanl torpa olaraq qbul edir v Fransz razisi kimi sla tanmayacaq, iki dvlt nc bir trfin hcumu olaca tqdird bir-birlrin silah v maliyy yardm edcklr, kmk n gndriln canl qvvnin hr cr tchizat gndrn trfindn tmin edilckdir, bu ittifaq razi genildilmsi n deyil razi btvlyn qorumaq mqsdiyl yaradlr, buna gr d Avstriya, ngiltr v Prussiya bu ittifaqa trf kimi qoula bilrlr, bu ittifaq 8 il mddtind etibarl olacaqdr. Bunlar ittifaqn aq rtlri idi. ttifaqn gizli rtlrin gr is: Rusiya Osman dvltin hrbi dniz donanmas verck, Osmanl dvlti bu gmilrin Aralq dnizind srbst hrkt etmsin icaz verck v birlikd Fransaya aid hrbi, ticart v.s gmilri batracaqdlar. Rus hrbi gmilri Dardanel boazndan srbst kei haqqn sadc mharib davam etdiyi mddtc istifad edckdir. Mharibdn sonra srbst kei haqq lv edilck. Qara dniz iki dvlt

21 arasnda qapal dniz olacaq, nc trfin hrbi dniz qvvlrinin Qara dniz girmsin izin verilmyck. 5 yanvar 1799-cu ild buna bnzr 13 maddlik bir ittifaq sazii Osmanl il ngiltr arasnda baland. Mqavil rtlri qsacas bel idi: ngiltr Osmanl-Rus ittifaqna qoulur, dniz v quruda 3 dvltin thlksizliyi tminat altna alnr, ngiltr Misiri Osmanl razisi kimi tanmaa davam edck, trflr bir-birlrinin leyhin olmad mddtc digr dvltlrl ikili ittifaqlar qura bilckdirlr, Osmanlya v ngiltry hcum olaca tqdird bir-birlrin silah v maliyy yardm edcklr, Osmanl v ngiltr slh sazilrini birlikd balayacaqlar, Osmanl dvlti Aralq dnizindki fransz ticart donanmasnn mhv edilmsi n bacard hr eyi edck, btn limanlarn fransz ticart gmilrinin zn balayacaq, n az 100 min nfrlik ordu hazrlayaraq Misir yollayacaq, mttfiq donanmas il birlikd hrkt etmk n donanma hazrlayacaq. C. Misir v Adriatik cbhlrind mharibnin gediat. Adriatik sahillrindki dylrd Tpdlnli li paann mrindki Osmanl ordusu franszlar arxa-arxaya bir ne df mlub edrk geri kilmy mcbur etdi. Belc Preveze v Parqa adl yerlr franszlardan tmizlndi. Osmanl-Rus mttfiq donanmas da fransz donanmasn Adriatik sahillrind mlub edrk bir sra adalar l keidi. 21 mart 1800-c ild Osmanl v Rus trflri arasnda balanan mqavil il l keirilmi 7 adada Birlmi Yeddi Ada Respublikas quruldu. Bu kukla dvlt Osmanlya bal idi v illik vergi vermli idi. Rusiya is bu dvltin mvcudiyytinin tminats kimi mqavild itirak etmidi. Misirdki qvvlri mlub edn Napoleon burada mhkmlnmk n mxtlif trbirlr l atmd. Drektoriya hkumti ilrin daha da pis getmsinin qarsn almaq mqsdiyl 4 noyabr 1798-ci ild Napoleona tlimatnam gndrmidi. Tlimatnamd deyilirdi: Qarnzda bu vziflr dururu v n qsa mddt rzind bunlardan birini seib icra etmk mcburiyytindsiniz: 1. Misird mhkmlnrk trklrin ks zrblrinin qarsn almaq, 2. Hindistana yr etmk, 3. stanbula yr etmk. Napoleon slind Misird blokada vziyytind olduunu bilirdi. Buna gr d daha artq vaxt itirmdn 2-ci variant sedi. Hindistana yr ed bilck vziyytd olmadn bilirdi. n yax halda yaxn rqdki Osmanl hrbi qvvlrini z bilr v glck yrlr n lverili rait yarada bilrdi. 18000 sgrl Misirdn Suriyaya yr edn Napoleon yol stndki bzi mntqlri ial ed bildi. Lakin 18 mart 1799-cu ild Akra qalasnda Czzar hmd paann qvvlri trfindn mlub edilrk geri kilmk mcburiyytind qald. Czzar hmd paann mrindki osmanl sgrlrinin hcumlar qarsnda Misir geri kilmk mcburiyytind qalan Napoleon Fransz inqilab hkumtinin thlkd olduu xbrlrini bhan edrk general Kleberi

22 z yerin Misird qoyaraq 23 avqust 1799-cu ild Fransaya qaytd. Kleber 20 mart 1800-c ild Misiri azad etmk n gndrilmi Osmanl ordusunu mlub etdi. Bu qlbdn qsa mddt sonra general Kleber bir rb fdaisi trfindn sui-qsd urayaraq ldrld. Onu general Menou vz etdi. 1801-ci ilin mart aynda Osmanl qvvlri mttfiqlrinin dnizdn gstrdiklri kmkl franszlar mlub etdilr. Hmin ilin iyun-avqust aylarnda Qahir v sgndriyydki fransz sgrlri tslim oldular. 30 avqust 1801-ci ild general Menou trk v ingilis komandanlarn itirak il sgndriyy saziini imzalad. Sazi gr btn fransz ordusu silahlar v tchizat il birlikd rus, osmanl v ingilis gmilrin minrk Misiri trk edib vtnlrin gedckdilr. Belc Misir 3 illik fransz ialndan xilas oldu. slind 9 oktyabr 1801-ci ild balanan Fransa-Osmanl slh mqavilsi Osmanl dvltinin mttfiqlri olan ingilislr v ruslar trfindn etirazla qarland v bu mqavilnin ittifaq saziin zidd olduu bildirildi. Buna gr d Osmanl bu mqavilnin qvvy minmsini gecikdirdi. Nhayt ngiltrnin Fransa, spaniya v Hollandiya il balad Amiens slh mqavilsindn sonra ngiltr bu etirazndan l kdi. Belc 25 iyun 1802-ci ild Fransa il Osmanl arasnda slh sazii imzaland. Bu mharib nticsind tarixd ilk df Osmanl v Fransz ordular dy meydannda z z glmi v vurumudular. Fransann Misiri ial v Suriyaya yr srlrdn bri sabitlik iind olan bu regionda qarqlqlarn balamasna sbb oldu. Mharib nticsind Fransann ticart donanmas v mumiyytl btn xarici ticartin ar zrb dydi. Rusiya bu mharib nticsind demk olar ki, he yeni torpaq ld ed bilmdi. Sadc Fransann Balkanlardak irlilmsinin qarsnn alnmas Rusiyan qane etdi. Osmanl dvlti itirdiyi Misiri geri ald. Mharib nticsind Osmanl dvltinin geostrateji chtdn n qdr mhm bir corafiyada yerldiyi Avropa dvltlri n bir daha aydnlad. Mvzu 5. A. 1798-1802-ci illr Osmanl-Fransa v Osmanl-ngiltr siyasi mnasibtlri.

Misirin fransz ialndan azad olunmasndan sonra Osmanl dvltinin Avropa dvltlri il laqlrind normallama v stabillm dvr balamd. Lakin bu bir o qdr d uzun kmmidi. Fransaya qar Osmanl dvltin kmk etmi ngiltr v Rusiya Osmanl dvltinin daxili ilrin qarmaa balam, yaltlrdki panslavist separat faliyytlr bu iki dvlt, xsusiyl d Rusiya trfindn dstklnmy balanmd. Rusiya 7 Ada Respublikasndak sgrlrini buradan xarmaq istmirdi. ngiltr is franszlardan tmizlnmi Misirdki hrbi qvvlrini geri kmk istmmidi. Bu da Osmanl-ngiltr laqlrinin grginlmsin sbb olmudu. Lakin Napoleonun Avropada yenidn fallaaraq ngiltrni hdf almas ingilislri Osmanl dvlti il laqlrini normalladrmaa mcbur etti. 1803-c il yanvarn 3-d stanbulda

23 iki dvlt arasnda sazi imzaland v ngiltr sgndriyydki qarnizonunu Misirdn xard. Lakin bu hadis v Babi-Aliy (Osmanl saray) gln baqa mlumatlar ngilislrin Misir gz dikdiklrini z xard. Misir sfrinin uursuzluundan sonra Napoleon Osmanl imp-unun glcyi haqqndak txminlrinin shv olduunu drk etmidi. 1799-cu ild Fransann I Konsulu olmu Napoleonun bu dvrdki ss mqsdi Fransaya qar qurulmu II Koalisiyan paralamaq idi. Buna gr d Avropa qitsind zn mttfiq axtarmaa ehtiyac duyurdu. Napoleona gr Osmanl dvlti bunun n uyun idi. Napoleon Aralq dnizind itirilmi nfuzu yenidn qaytarmaq n donanmalar bu dniz hakim olan Rusiya v ngiltrni qar-qarya qoymaq mqsdi il Rusiya il dostulq laqlri qurmaa balamd. Lakin tezlikl Napoleonun isti laqlr qurduu rus ar I Pavel ldrld v onun yerin ingilislrin dstkdiyi I Aleksandr gldi. I Pavelin ingilislrin kmyi il olu I Aleksandr trfindn zhrlndiyi fikri mvcud idi. Rusiyada ngiltry xo mnasibt bslyn bir arn hakimiyyt glmsi Napoleonu Osmanl dvlti il laqlrini mhkmltmy svq etmidi. 1802-ci ild Misirin ial vaxt meydana xm bzi problemlri hll etmk n Osmanl imp-u il Fransa arasnda Paris mqavilsi baland. Bu mqavil il iki lk arasnda dostluq laqlri balamd. Tezlikl Avropada franszlara qar yeni bir ittifaq yarand. ngiltr, Rusiya v Avstriya Fransaya qar III Koalisiyan yaratdlar v bununla da III Koalisiya Mharibsi balad. 02 dekabr 1804-c ild Napoleon zn imperator elan etdi. Avropa dvltlri onun imperatorluunu tanmadlar. Osmanl dvlti d bu msl qarsnda trdddl qald v bu da iki lk arasnda diplomatik bhrann balamasna sbb oldu. Lakin Napoleonun qazand hrbi uurlar (2 dekabr 1805-ci il Avstrlits dynd Rusiya v Avstriyann mlubiyyti) Osmanl dvltini III Koalisiya dvltlrinin siyasi tzyiqindn qismn xilas etdi v Babi-Ali Napoleonun imperatorluunu rsmi olaraq tand. B. Rusiyann Qafqaz ialna qar Osmanl dvltinin reaksiyas. 1806-1812-ci

illr Osmanl-Rusiya mharibsi. Mlum olduu kimi Rusiyann Qafqazdak ilalq planlarnn pozulmasnda Osmanl dvltinin mhm rolu olmudu. 1722-1735-ci illrdki mstmlk siyastinin uursuzlua dar olmasnn sas sbblrindn biri d, Osmanl dvlti v onun Rusiyann cnub srhddindki mttfiqi olan Krm xanlnn, bu corafiyada fal hrbi-siyasi manevrlri olmudu. Rusiya Krm mslsinin z lehin msbt hllini tapmad mddtc Qafqazda mvffqiyyt qazana bilmycyini drk edirdi. 1768-1774-c illrd ba vermi Osmanl-Rus mharibsi nticsind Ruslar Krm ial etmi v Krm xanln lv etmidilr. Bu mharib 1774-c ild balanm Kk Qaynarca mqavilsi il baa atmd.

24 Krmn itirilmsi il Osmanl dvltinin imal srhdlri Rusiya trfindn gzlniln thlklr qar aq vziyyt dmd. Eyni zamanda, bununla, Qafqazn qaplar da Rusiya n alm oldu. Rusiya imali Qafqazda ial etdiklri razilrin mdafisini tkil etmk mqsdi il Xzr dnizindn Azov dnizin qdr, uzunluu 700 km. olan mdafiy xtti ina etmidilr. Burada bir ne qala tikilmi v razid rus kazaklarn v rus zadganlarn mskunladrlmdlar. Bu mdafiy xtti Kazak Xtti d adlanrd. Bu Ruslarn Qafqazdak mstmlk siyasti n atlm mhm addm idi. Qsa mddt sonra bu corafiyada demoqrafik vziyyt ruslarn lehin dyimidi. XVIII srin sonlarnda Kabarda v Osetiyan l keirn Rusiya buradan Mengereliya, meretiya, Kartli v Kaxetiya kimi Grc knyazlqlarn da z tsir dairsin sala bilmidi. Hmin bu dvrdn etibarn Rusiya il Azrbaycann Qacar slalsin mnsub ahlar arasnda, cnubi v rqi Grcstan zrind nfuz mbarizsi balamd. Bu nfuz mbarizsi gn kedikc iddtlnirdi. Bu mbariz 1801-ci ild Rusiyann Grcstan ial etmsi il daha da grginlrk bir mddt sonra hrbi toqqumalarla vzlnmidi. Grc silli rus general Sisyanov Rusiyann mstmlkilik siyastinin btn Qafqaza, o cmldn Zaqafqaziyada mhkmlnmsi n lindn glni edirdi. Bu id Zaqafqaziyadak xristiyan nsrlrdn, xsusiy d ermnilrdn istifad edilirdi. XIX srin vvllrind Osmanl dvltinin rq yaltlrinin caniinlri mrkz gndrdiklri raportlarda bu z ksini tapmd. Osmanl dvltinin ldr caniini Mhmmd Sid Paa stanbula gnddiyi, 23 iyul 1800-c il tarixli raportda Zaqafqaziyadak Azrbaycan xanlqlarnn z aralarnda apardqlar nfuz mbarizsi v Qacar ahnn Zaqafqaziyan z tsir dairsind saxlamaq n gstrdiyi sylri tfrrat il qeyd etmidi. Xanlqlarn Quba v ki xanlar trfindn birldirilmsi n atlan addmalar lazmi nticni vermmidi. Bu iin uurla nticlnmmsind Qacar slalsinin v Rusiyann mstmlkilik siyastinin d rolu olmudu. Rusiyann Qafqaz siyasti tkc Osman dvltini v Qacar slalsini narahat etmirdi. Avropann siyasi dairlri, xsusiyl d ngiltr Rusiyann cnuba doru genilnmsindn ciddi narahatlq duyurdu. Buna gr d ngilis hkumti Grcstann Rusiya trfindn ialndan drhal sonra Sir Con Malkolmu Qacar dvltin sfir tyin etmidi. C. Malkolm Ftli ah Qacara, onlarn Rusiya il mhariby giricklri tqdird, ingilislrin silah v maddi yardm gndrcklrini vd etmidi. ngiltr Qacarlarla ticart mqavilsi balayaraq bu yaxnlqlarn daha da

mhkmlndirmy almd. Bu mqavily sasn gr Qacar dvltin hcum olarsa ngiltr onlarn trfind x edrk hr cr hrbi yardm gstrckdi. Napoleon Fransas da Rusiyann

25 Qafqazdak iallq siyastindn narahat idi. Lakin ngiltr il laqlrinin grgin olmas, bu iki Avropa dvltinin yekdil x etmsin mane olurdu. Fransa 1807-ci ild Qacar sarayna eli heyti gndrrk Rusiyann cnuba doru irlilmsinin qarsn almaq n kmk tklif etmidi. Bu eli heyti eyni zamanda, ngiltrnin Hindistandak mstmlkilik siyastin qar xmas n d Qacar dvltini tviq edirdi. Lakin franszlarn bu chdlri msbt ntic vermmidi. Osmanl dvlti Rusiyann Qafqazdak iallq siyastin qar lazmi addmlar ata bilmmidi. nki bu dvrd Osmanl dvltin qrb yaltlrind, xsusiy d Balkan yarmadasndak Osmanl yaltlrind vziyyt xeyli grgin idi. Rusiyann v Avropa dvltlrinin tviqi il Balkan yarmadasnda Osmanl dvltin qar syanlar ba verirdi. Bu kimi daxili problemlri hll etmy alan Osmanl dvlti Qafqazda aktiv ola bilmirdi. Bundan baqa Fransann Osmanl torpa olan Misiri ial etmsi Rusiya il Osmanl dvlti arasnda, 1798-ci ild, Fransaya qar ittifaqn meydana glmsin sbb olmudu. Bu ittifaq 24 sentyabr 1805-ci ild balanm Rusiya-Osmanl mqavilsi il daha da mhkmlndirilmidi. Buna gr d Osmanl dvlti Rusiyann Qafqaz siyastin, bel demk mmkns, gz yummaq mcburiyytind qalmd. Lakin Fransann Misird urad mlubiyyt v Napoleonun Osmanl dvlti il qurduu diplomatik laqlr Osmanl-Rus siyasi laqlrinin vvlki hmiyytini itirmsin sbb oldu. 1806-ci ild Osmanl dvlti stanbul boazn Rusiyann hrbi gmilri n bal elan etdi. Rusiya trklrin bu addmna etiraz etdi, ingilislr Rusiyan dstklmy baladlar. Htta, Napoleon thlksin qar Rusiya il yaxnlam ngiltr Osmanl dvltini stanbul boazna donanma yeritmkl hdldi. Siyasi tzyiqlr davam gtir bilmyn Osmanl dvlti bu qrarn lv etmli oldu. Bu Rusiyann diplomatik qlbsi idi. Lakin ar I Aleksandr bununla kifaytlnmdi. 1806-c ilin oktyabrnda 60 minlik rus ordusu Dnestr ayn kerk Osmanl torpa olan Bessarabiyaya (Moldova) soxuldu. Belc 1806-1812-ci illrd ba vermi OsmanlRusiya mharibsi balam oldu. Fransa Osmanl dvltin hr cr dstk vercyini vd edirdi. Osmanl dvlti d 1806-c il dekabrn 22-si Rusiyaya mharib elan etdi. Bu slind Napoleonun diplomatik qlbsi idi. nki bununla, onun Rusiyan iki cbhd mhariby clb etmk plan gerklmi oldu. 17 fevral 1807-ci ild ingilis donanmas stanbul boazna hcum etdi. Belc ngiltr rsmi olaraq Rusiya trfindn mhariby qoulmu oldu. Lakin uur qazana bilmyn ingilis donanmas martn 2-si geri kilmy mcbur oldu. 1807-ci ilin avqustunda ingilislrin Misir hcumu da uursuzluqla nticlndi. Mehmed li paa ingilis ordusunu geri oturdu. 29 may 1807-ci ild ba vermi saray evrilii nticsind Osmanl sultan III Slim taxdan salnd. Onun yerin IV Mustafa Osmanl sultan oldu. Osmanl dvlti tezlikl Fransa trfindn xyant urad. Bel ki, Rusiya il Fransa arasnda balanm 09 iyul 1807-ci tarixli Tilzit slh mqavilsi Osmanln Rusya il tk bana vurumaq mcburiyytind qoymudu. Rusiya mharibnin ilk

26 dvrlrind msbt nticlr ld etmsin baxmayaraq, bunu uurla davam etdir bilmmidi. 24 avqust 1807-ci ild, Fransann vasitiliyi il Osmanllarla Rusiya arasnda atks mqavilsi imzaland v hr iki dvltin ordusu mhariby qdrki srhdlrin kildi. Bu tarixdn etibarn 1809-cu il qdr danqlar davam etdirildi. 23 mart 1809-cu ild atks pozuldu v mharib yenidn qzd. Ruslar Bessarabiyan v Bolqarstann imaln ial etdilr. Tklrin Dunay ayn kerk rus ordusunu geri oturtmas v n sas yaxnlaan Napoleon thlksi Rusiyan mharibni tezlikl bitirmy mcbur etmidi. 1811-ci ilin sonlarnda dylr sngidi. Mvzu 6. A. 1807-ci il ngilis-Osmanl mharibsi. Dardanel v Bosfor boaznn ial. Sultan Qalas slh mqavilsi (5 yanvar 1809). Babi-Alinin Fransa il yaxnlamas, ngiltr il Rusiyann narazlna sbb oldu. Rusiya 23 dekabr 1798 tarixli mqavilni sas gstrrk Osmanl dvltini Fransa il isti mnasibtlr qurmaqdan kindirmy ald. Halbuki sgndriyy v 7 ada resp-sndak hrbi qvvlrini geri kmkdn imtina edrk ngilty v Rusiya bu mqavillrin rtlrini ilk zlri pozmudular. Osmanl dvltinin etirazlara mhl qoymamas ngiltr v Rusiya il laqlrin grginlmsin sbb oldu. I Aleksandr bunu frst sayaraq 1806-c ilin oktyabr aynda 60 min nfrlik ordusunu Dnestr ayndan keirrk Osmanl-Rusiya srhddini pozdu v 20-30 km lknin irisin irlildi. ngiltrnin ar diplomatik tzyiqlri qarsnda Babi-Ali drhal Rusiyaya mharib elan ed bilmdi. Lakin Fransann dstyini alandan sonra 22 dekabr 1806-c ild Babi-Ali Rusiyaya mharib elan etdi. Babi-Ali mharibnin gediind Fransa il hrbi ittifaq qurmaq mqsdi il Vahid fndini hmin vaxt Varavada olan Napoleonun yanna gndrdi. Lakin Napoleon bel bir ittifaqa msbt cavab vermdi v Vahid fndi stanbula libo qaytmal oldu. nki Napoleon artq istyin atm, Rusiyan iki cbhd vuruduraraq qvvlrini blmyi bacarmd. Mttfiqi Rusiyann iki cbhd mhariby girrk Napoleon qarsnda ziflmsi ngiltrni ciddi surtd narahat edirdi. nki Rusiyann Napoleon qarsnda ziflmsi Napoleonun ngiltr qarsnda gclnmsi demk idi. Buna gr d ingilislr Rusiya il mharibni dayandrmaq bard Babi-Aliy tzyiq gstrmy baladlar. Osmanl dvlti ngiltrnin bu istyini rdd etdi. 19 fevral 1807-ci ild bir ingilis donanmas anaqqala boazn gec ikn kerk Mrmr dnizin girdi. ngilis hrbi gmilri stanbula dnizdn yaxnlaaraq Bosfor (stanbul) boaznda, sahil yaxn yerd lvbr saldlar. Bel bir hadis ilk df ba verirdi. Bu hrdki sivil hali arasnda byk bir tla, hycan v panikann balamasna sbb oldu. ngiltr Osmanl dvltindn drhal Rusiya il mharibdn kilmyi, Rusiya v ngiltr il slh mqavilsi balama, Fransa il btn siyasi-diplomatik laqlri ksmyi tlb etdi. Osmanl saraynda yaranm anlq tezlikl aradan qaldrld. hrdki hycann da yerini nifrt v

27 mqavimt tlbi almd. hr halisi zlri stanbulu mdafi etmy hazr olduqlarn bildirmidilr. Bel olan halda Babi-Ali zn daha rahat v csur addmlar atmaa hazr hiss etdi v ingilislrin btn tlblri rdd edildi. hri top atin tutman ingilis donanmasna baha baa glcyini, burada qalman is mnasz olduunu baa dn ingilis admiral 2 martda gmilrini geri kdi. Dar anaqqala boazn kerkn sahildn alan top atlri ingilislrin xeyli itki vermsin sbb oldu. Belc ngiltr Rusiya trfind Osmanl imp. qar mhariby balam oldu. ngiltr ilk olaraq oxdan gz dikdiklri Misir hcum etdilr v mart aynn 17-si (1807) sgndriyyni ial etdilr. Lakin Misirdki Osmanl ordusunun ks zrbsi nticsind mlub olaraq sentyabrn 17-si (1807) Misiri trk etmy mcbur oldular. 1807-ci ild Napoleon il I Aleksandrn Tilzitd slh mqavilsi balamalar OsmanlFransz v nglis-Rus ittifaqlarnn bh altna alnmasna sbb oldu. 1808-ci ilin 12 oktyabrnda rus v fransz hkmdarlarnn Erfurtda grrk ial etdiyi Finlandiya v Rumniyann Rusiyada qalmasn tsdiqlmlri ngiltrnin narahatln artrd. ngiltr bel bir raitd Osmanl dvlti il dmn olaraq qalmann lverisizliyini drk edirdi. Buna gr d Babi-Ali il slh mqavilsi balamann yollarn axtarmaa balad. slind Osmanl dvlti d mharibnin bir an vvl dayandrlmasnn trfdar idi. nki ruslarn qzdrd serblr qiyam qaldrmdlar. Ruslarn ial ed bilmdiklri Rumniya torpaqlarnda da, ruslarn dstyi il, Osmanl leyhin qiyamlar davam edirdi. 1808-ci ilin noyabrnda Vahid fndi ingilis diplomat Robert Aderl anaqqalada ilkin mzakirlr baladlar. Osmanl dvltinin sas mqsdi ngiltr il slh mqavilsi balamaqla yana Rumniyann Rusiyaya verilmmsini tmin etmk idi. Daha dorusu Rusiya il aparlacaq slh danqlarnda ingilislrin dstyini almaq idi. Lakin danqlar Osmanl dvltinin bzi istklrindn tr uzanrd. Osmanl dvlti ngiltrdn mharib tzminat qoparmaq istyir, ingilislr is qti olaraq bunu rdd edirdilr. Nhayt Babi-Ali bu tlbindn l kdi. ki dvlt arasnda 5 yanvar 1809 tarixind anaqqalada (Qleyi-Sultaniyy, Sultan Qalas) slh mqavilsi baland. Bu mqavily gr: 1) 2) 3) 4) Osmanl imp. il ngiltr arasndak btn anlamazlqlar aradan qaldrlacaqdr. ngiltr bu mharibd ial etdiyi btn Osmanl torpaqlarn geri qaytaracaqdr. Hr iki trf bir birlrin vurduqlar maddi zrri dyckdilr. Osmanl dvltinin daha vvlki mqavillrl ngiltry verdiyi ticari imtiyazlar

kerliliyini qoruyacaqdr. 5) Osmanl dvlti Malta adasnda v ngiltrd konsulluqlar aabilckdir. Osmanl

konsulluqlar, Osmanl razisindki ingilis konsulluqlar il eyni slahiyytlr sahib olacaqdr. 6) Dardanel (anaqqala) v Bosfor (stanbul) boazlar vvllr olduu kimi yen d

istr hrb, istrs d slh raitind, btn lklrin hrb gmilri n bal olacaqdr.

28 Mqavilnin gizli maddlrin gr is Fransann Osmanl dvltini hdldiyi tqdird ngiltr Osmanl dvltin hrbi kmk gstrckdi. ngiltr Osmanldan vvl Rusiya il mqavil balamal olsa mtlq Osmanl dvltinin mnftlrini nzr alacaqd. Bu mqavil slind ngiltrnin Tilzit v Erfurt kimi fransz-rus sazilrin qar diplomatik gedii idi. lk df idi ki, stanbul v anaqqala boazlarnn hrbi donanmalar n bal olmas dvltlraras mqavild qeyd olunurdu. Bu qrar bu vaxta qdr Osmanl dvlti tk bana ttbiq etmidi. B. Osmanl-Rusiya mharibsinin nticlri. Buxarest mqavilsi (16 may 1812). 1809-1812-ci illr arasnda rus-trk mharibsi cbhd ruslarn stnly il kemidi. Rus ordusu Moldova, Rumniya v Bolqarstann imaln ial etmidi. Osmanl ordusu Dunay ayn kerk ruslar xeyli geri qova bilmidis d bu hcum qsa mddtli olmu v trk ordusunun hcumunun qars alnmd. Osmanl dvlt artq yorulduunun frqin varmd v tezlikl slh mqavilsinin balanmasnn trfdar idi. slind Rusiya da slh istyirdi. nki Rusiya yaxnlaan Napoleon thlksinin frqid idi. Slh n grlr 1811-ci ilin noyabrndan etibarn balamd. 1807-ci ild iki trf arasnda slhn ld edilmsi n vasitilik edn Fransa bu df mharibnin dayandrlmamasnn trfdar idi. nki Napoleon Rusiyaya hrbi yr hazrlard. Rusiyann slh raitind qvvlrini sfrbr etmsini istmirdi. Fransann stanbuldak sfiri osmanl-rus slh grmlrini dayandrmaq n Babi-Aliy tsir gstrmy ald, lakin msbt ntic ala bilmdi. Slh danqlar 16 may 1812-ci ild Osmal dvlti il Rusiya arasnda Buxarestd balanm 5 maddlik mqavil il nticlndi. Mqavily gr iki dvlt arasnda vvllr balanm btn mqavillr z qvvsini saxlayacaqd. Prut v Dunay aylar iki dvlt arasnda srhdd olacaq, Rusiyann ticart gmilri Dunay aynda z bilck, Rusiya ial etdiyi razilri, Moldova istisna olmaqla, ay rzind boaldacaq, Osmanl dvlti serblr verdiyi daxili mstqilliyini rtlrini genilndirck, Osmanl dvlti Rusiya il Qacar dvlti arasndak siyasi laqlrd sadc xo mramla x edck v razlamalarn ld olunmas n sy gstrckdi. Bu mqavil Rusiyann istr Balkanlarda istrs d Qafqazdak mstmlki v ial siyastinin mhkmlnmsi v daha da genilndirilmsi n lverili zmin yaratmd. Mvzu 7. A. Osmanl imp-lunda siyasi, ictimai v mdni islahatlar. Nizami-Cdid hrkat. Osmanl dvlti yaxn tarixi dvrd ziflmsinin son mrhlsin atmd. Bu ziflm btn sahlrd zn biruz verirdi. Osmanl imp.nun he bir sahd Avropa dvltlri il ayaqlaa bilmdyi aq-akar grnrd. Htta feodal-thkimi-aqrar lksi olan Rusiya bel Osmanl imp.dan bir ox sahlrd daha irlid idi. Bu gerilik Babi-Ali trfindn, btn tfrrat il olmasa bel, bilinirdi. Lakin geriliyi douran sbblr deyil, geriliyin z aradan qaldrlmaa

29 allrd. Buna gr d lazmi ntic ld oluna bilmirdi. 17-18-ci srlrd ordu sahsind bir sra islahatlar aparlmd. Lakin bu islahatlar dvltin rsmi proqram kimi hyata keirilmirdi. Hakimiyytd olan sultan v bir ne dvlt xadimi islahatlara balayr, myyn yer qdr aparr, sultan hakimiyytdn gedib baqas gln kimi islahatlar dayandrlrd. Yni bunlar ayr-ayr frdlrin tbbsn bal islahatlar idi. Osmanl sultan III Slim (1789-1807) hakimiyytinin ilk illrindn etibarn Nizami-Cdid (Yeni Qurulu) adlandrd islahat proqramn hyata keirmk istmidi. Nizami-Cdid iki mnada baa dlmdr. 1. Sadc orduda aparlacaq islahatlarla Osmanl ordusuna Avropa standartlarn qazandrmaq. 2. Avropann elmi v texniki nailiyytlrindn faydalanaraq Osmanl dvltinin idaretm aparatnda, siyasi, iqtisadi, hrbi, ictimai, elmi, mdni btn sahlrind islahatlar aparmaq. III Slim Zitovi mqavilsindn (1791) sonra saray mmuru bu Bkir Ratib fndini xsusi taprqla slahiyytli sfir olaraq Vyanaya gndrmidi. 8 sonra stanbula qaydan bu Bkir Ratib apard tdqiqatlar raport halnda qlm alaraq III Slim tqdim etmidi. Bu raportda Avropa lklrind inkiafa tkan vern amillr trafl kild qlm alnmd. III Slim bu raporta z xsi fikir v qnatlrini d lav edrk bir islahat proqram hazrlad. Lakin bunun bir nfr trfindn icra ediln bir islahat olmasn istmir, bu islahat proqramnn ham trfindn minimsnmsini istyirdi. Buna gr d 1792-ci ild btn mhur Osmanl dvlt v siyasi xadimlrinin z fikirlrini yazl kild bildirmlrini tlb etdi. 22 dvlt xadiminin ki, bunlarn arasnda sdri-zm v 2 avropal da var idi, hazrladqlar raportlar bir-birindn frqli idi. Lakin hamsnn bir ortaq nqtsi var idi. Orduda islahat aparlmal idi. III Slim 10 nfrdn ibart bir komissiya tkil etdi. Btn raport v mruzlri oxuyub tdqiq etmk n onlara verdi. Nhayt bu komissiya 72 maddlik Nizami-Cdid adlanan bir dvlt islahat porqram hazrlad. slahatlara ordudan balanacaqd. Lakin Yeniri Ocan lv etmk olmazd. nki lk mharib vziyytind idi. Yeniri Ocandan baqa dvltin gvncyi baqa bir hrbi gc yox idi. Buna gr d III Slim proqrama sasn yeni ordu hisslri hazrlamaq, mvcud olanlar is mmkn olduu qdr yenilmk qrarna gldi. Msln Yeniri Ocana mnsub sgrlrin mntzm olaraq tlim v thsil almaq mcburiyyti ttbiq olunmaa baland. 1792-1793-c illrd yeni qanunlar xarld. Hrbi donanmada da islahatlar aparld. Trsanlr yenidn nizamland. Yeni gmilrin tikilmsin baland. Hr trsand bir hrbi tibb mktbi quruldu. O vaxta qdr Osmanl hrbi gmilrind tibb iisi olmurdu. Avropa stilind yeni hrbi mktblr ald. Msln Mhndisxanyi-Brri-Humayun (Quru Qounlar Mhndislik Topu Mktbi) 1794-c ild alb istifady verilmidi. Bu mktbd trk mllimlrl yana Avropadan dvt edilmi mtxssislr d drs deyirdilr. Hrbi il bal yzlrl kitab trcm v nr olundu. Byk bir

30 hrbi kitabxana quruldu. Yeni hrbi birlmdki sgrlrin say 12 000 nfr idi. Nizami-Cdid adlanan bu polk Tfngi Ocana bal idi. Dvlt idaretm aparatnda da bzi dyiikliklr edildi. Osmanl dvlt idaretm aparat hm khnlrk dvrn tlblrin cavab vermir, hm d ox yndmsiz, asta, qeyri-operativ v brokratik ngllrl dolu idi. stanbulun rzaqla tminatn yaxladrmaq n yeni bir qurum Taxl Nazirliyi quruldu. Paytaxtn taxlla tminat mhtkirlrin nzartindn alnaraq dvltin nzartin verildi. Bankmaliyy ilri d yenidn nizamland. Osmanl bank-maliyy sistemi sasn yhudi, yunan v ermnilrin lind idi. Bu nsrlr lknin valyuta ehtiyatlarnn xaric axdlmas n llrindn glni edirdilr. Hr eydn vvl bunun qars alnd v vergi vermlri tmin edildi. Osmanl vtnda olan qeyri-mslman tacirlr, elc d mslman tacirlr vergidn yaynmaq n Rusiya v s. lklrin bayran ticart gmilrindn asaraq vergidn yaynrdlar. Xarici tacirlr daxili bazarda ticartl mul olurdular. Btn bunlarn qars alnd. Bu islahatlardan sonra Osmanl dvlti Avropa v digr cnbi lklrd daimi faliyyt gstrn sfirlik v konsulluqlar amaa balad. O vaxta qdr osmanl diplomatlar xarici lk paytaxtlarnda qalmr, sadc ehtiyac hiss edildikd gedir sonra geri qaydrdlar. Halbuki srlrdn bri Avropa lklrinin stanbulda sfirliklri, yaltlrd is konsulluqlar faliyyt gstrirdi. Dvlti-Ali-Osmani yni Byk Osmanl Dvlti olduu n qeyri-mslman lklrl brabrhquqlu kild laqlr qura bilmzdi. Tarixdn gln bir stnlk fikri mvcud idi. Ardarda gln mlubiyytlr bu fikirdn danlmasna sbb oldu. III Slim daha aktiv xarici siyast apara bilmk n xaricd sfirlik v konsulluqlar adrmaa balad. lk sfirlik 1794-c ild Londonda, 1797-ci ild is Paris, Berlin v Vyanada ald. III Slimin hakimiyytinin sonuna qdr is (1807) 100 artq sfirlik v konsulluq ald. B. slahatlara qar xlar. Qabaq Mustafa qiyam v yeniri hrbi evrilii. III Slimin ttbiq etmy ald Nizami-Cdid zn dorultmad. nki ox az sayda Osmanl dvlt v siyasi xadimi sultan kimi dnrd. slahatlarn uurlu keirilmsi n lazmi rait hazrlanmamd. slahatlar sthi aparlrd, ox vaxt sadc szdn ibart olur, mli i keilmirdi. Bir ox dvlt mmuru v siyastilr srlrdn bri smklmi khnliklrdn l kmk istmirdilr. nki bu khnliklr saysind bir oxlar haqsz var-dvlt v imtiyazlar qazanr, korrupsiya arx rahatca ilyirdi. Nizami-Cdid qar sslr yava-yava ykslmy balamd. 1807-ci il xarici v daxili siyasi bhran, rus cbhsindki uursuzluqlar da buna lav olmudu. Nhayt eyxlislam rifzad taullah fndi, sdrizm Hafiz smayl paa, onun mavini Musa paa, brahim Hilmi paa, sahil mhafiz xidmti amiri Mahmud fndi kimi, bzi iri dvlt mmurlarnn tviqi il 26 may 1807-ci ild Qabaq Mustafa adl bir baavuun bal

31 il hrbi evrili ba verdi. Qiyamlarn ilk tlbi Nizami-Cdidin lv edilmsi oldu. III Slim onlar sakitldirmk mqsdi il frman verrk Nizami-Cdidi lv etdi. Mayn 29-u qiyamlar III Slimi istefa vermy mcbur etdilr. Onun yerin qarda olu IV Mustafa (1807-1808) Osmanl taxtna oturtuldu. C. lmdar Mustafa paann ks-evrilii (28 iyul 1808). Qabaq Mustafa qiyam vaxt paytaxtdak Nizami-Cdid trfdarlarnn ksriyyti qiyamlar trfindn ldrlmd. Sa qalanlar is cbhdki trfdarlarna mid bslyirdilr. Bu vaxt trk-rus mharibsi davam edirdi (1806-1812). stanbuldak sivil mmurlar ev hbsind olan III Slimi yenidn taxta oturtmaq n Rumeli yanlarndan (general) lmdar Mustafa paaya mid bslyirdilr. . Musafa paa islahat trfdar idi v bu vaxt cbhd idi. 1807-ci ilin avqustunda ruslarla atks ld olunudu. 1808-ci il iyulun 28-i . Mustafa paa mri altndak 15 000 sgrl stanbula girdi v Babi-Alini mhasiry ald. Mqsdi IV Mustafan devirib III Slimi yenidn taxta oturtmaq idi. Lakin IV Mustafa drhal misini ldrtd. Qarda (ata bir, ana ayr qarda idilr) Mahmudu da ldrtmk istyirdi. III Slimin olan vlad yox idi. Osmanl ailsindn z v qardandan baqa he bir kii qalmamd. Qarda Mahmud da ls idi zndn baqa taxta oturdulacaq he kim qalmayacaqd. Lakin hrmxanadak bir knizin hiylsi nticsind suiqsdilr Mahmudu tapa bilmmidilr. . Mustafa paa saraya girib vziyyti yrnndn sonra IV Mustafa hbs edildi. 23 yal hzad II Mahmud (1808-1839) bir ne gn sonra Osmanl taxtna oturduldu. lmdar Mustafa paa is sdri-zmliy tyin olundu. III Slimin devrilmsind li olmu btn mmurlar (17 nfr) mhkmdn sonra edam edildilr. Qabaq Mustafa is mhkmy qdr yaaya bilmdi, bir qrup sgr onun evin soxularaq qtl yetirmidilr. 8 sentyabr 1808-ci ild . Mustafa paa sdrizm olaraq iclas tkil etmk n yalt yanlarn stanbula ard. Bu iclasda yanlarn imtiyazlarnn qanuni rivy salnmas, yaltlrd vergilrl bal btn ilrin mrkzin qrarlar sasnda nizamlanmas, ar sgrlrin mrkzin mrlri sasnda digr vilaytlr gndrilmsi, yanlarn mrkzin icaz verdiyi sayn stnd he bir adla silahl adam saxlamalar, yeniri syanlarnn yatrlmas n drhal hrkt kemlrini hat edn bir snd hazrland v hamnn imzalamas tlb olundu. lmdar Mustafa paadan qorxduqlar n mclsd itirak ednlr bu sndi (Sndi-ttifaq) imzaladlar. . Mustafa paa v vzify tyin etdiyi adamlar sahib olduqlar slahiyytlrdn suiistifad etmy balamdlar. . Mustafa paa icraat v rftarlar il yava-yava gzdn dmy balamd. II Mahmud artq ondan nec yaxa qurtarman yollarn axtarmaa balamd. . Mustafaya n ox nifrt ednlr is onun zdiyi, btn imtiyazlardan mhrum edrk nfuzlarn sndrd yenirilr idi. Digr trfdn d . Mustafann kef, ylncy dknly onun mmurlar v din xadimlri arasndak nfuzuna zrb vururdu. 1808-ci ilin ramazan aynda iftardan sonra onu salamlamaq n toplam istanbullular mhafiz alaynn sgrlrin dydrb

32 qovmas ona qar olan nifrti daha da artrmd. Nhayt yenirilr 1808-ci ilin 15 noyabr gecsi qiyam qaldrdlar v . Mustafa paaya sui-qsd tkil edrk onu ldrdlr. II Mahmud buna mane olmad, kimin vurduu bilinmdiyi n qatillr taplb czalandrlmad. Qiyamlar II Mahmuddan . Mustafa paann tbbs il qurulmu Sgbani-Cdid polkunun (Bu NizamiCdidin ad dyidirilmi formas idi) trxisi n frman vermsini tlb etdilr. II Mahmud bu tlb msbt cavab vermidi. Lakin Sgbani-Cdid polkunun sgrlri asan tslim olmayaraq mqavimt gstrdilr. Toqqumalarda 100-lrl yeniri v sgbani-cdidi sgr ldrlmd. Osmanl dvlti dnya siyastinin gediatna v talein tsir edck olan Vyana Konqresin bel daxili rtlrin v amillrin mvcdluu raitind gedirdi. Mvzu 8 A. Vyana Konqresindn sonra Avropa-Osmanl siyasi laqlri Fransa inqilab v Napoleonun tcavzkar siyasti nticsind Avropann siyasi hrsi dyimidi. Mttfiq dvltlr Napoleonu mlub edrk siyasi shnni trk etmy mcbur edndn sonra nvb qaliblrin ialdan azad olunmu torpaqlarn mqddratn hll etmsin atmd. IV Koalisiya mharibsindn sonra Avropann alt-st olmu siyasi xritsi, gclr mvazinti, siyasi boluqlar v daha bir ox msllrin hlli n 1814-c ilin iyulunda toplanmal olan iclas 1 oktyabr 1814-c ild Vyanada topland. Napoleona qar birl bilmi 4 mttfiq dvlt (ngiltr, Avstriya, Prussiya, Rusiya) fransz ialndan tmizlnmi torpaqlarn bldrlmsi bard mtrk qnat gl bilmirdilr. ngiltr dnizlrdki stnlyn qoruyub saxlama sas mqsd olaraq grrd. Koalisiya mhariblrd spaniya, Portuqaliya v Hollandiyadan qopard mstmlklri ldn xarmamaq n manevrlr edirdi. Fransan mmkn qdr kiiltmk, yorulmadan Dardanel boaz mslsini tkrarlayan Rusiyann bu msldn l kmsini tmin etmik, say 30-dan ox olan Alman knyazlqlar zrind slahiyyt sahibi olmaq, Belika v Hollandiyann birldirilmsi ngiltrnin sas prioritetlri idi. Prussiya Reyn yaltini v Saksoniyan zn birldirmk, Polaya verdiyi razilri ger qaytarmaq v Alman knyazlqlar zrindki nfuzunu qoruyub saxlamaq arzusunda idi. Avstriyann sas mqsdi is Alman knyazlqlar v taliyadak siyasi nfuzunu qoruyub saxlamaq, Rusiyann mmkn qdr rq kilmsini tmin etmk, Polaya mstqillik verilrk rus tsir dairsindn xarmaq, Fransan daim nzartd saxlaya bilmk idi. Rusiya Napoleonun mlub edilmsind n byk iin z trfindn grldy iddias il n ox imtiyaz ld edn trf olmaq arsuzunda idi. Poladan qounlarn geri kmk istmyn Rusiya, Moldova v Dunay ay deltasnn da z razisi kimi tannmasn istyirdi. Uzun mzakirlrdn sonra Vyana Konqresinin yekun akt ngiltr, Rusiya, Avstriya v Prussiya

33 trfindn myyn edildi. 9 iyun 1815-ci ild imzalanan yekun sndin hat etdiyi maddlr aadak kimi idi: a) Fransann ial etmi olduu btn razilr geri alnacaq v Fransa 1792-ci ildki srhdlrin qaydacaqdr. b) Saksoniya krall torpaqlarnn bir qismini Varava Byk Qraflna verckdir. c) ngiltr Maltan, on adalarn, Hollandiyadan Keyp Koloninin (Cape Coloni), riLanka adasn, Honduras, Trinidat adasn, Danimarkadan is Heligoland alacaqdr. d) Rusiya svedn ial etdiyi Finlandiyan v Osmanldan ald Moldovan geri vermyrk znd saxlayacaq, bundan baqa Varava Byk Qraflnn razisinin bir qismini alacaqdr. e) rqi Qalitsiya, Lombardiya v Venesiya Avrstriyaya verilckdir. f) Varava Byk Qraflna verilmi Pozen yalti, Saksoniyann v Reynin qrb sahillrindn Vestfaliyaya qdr olan razi Prussiyaya verilckdir. g) Belika v Flamaniya (Hollanidaya) birlrk Niderland dvlti adlanacaqdr. h) Napoleonun qurduu Reyn Konfederasiyas v Mqdds Roma-German imp-luunun qurduu btn Alman siyasi ittifaqlar lv edilck, onun yerin 38 alman dvltinin meydana gtirdiyi German Konfederasiyas qurulacaq, mrkzi Frankfurt olacaq, bu qurumu Avstriyann tyin etdiyi bir tmsili idar edckdir. i) taliyada, Neapolda Burbon slalsi yenidn hakimiyyt gtirilck v Siciliya bu kralla birldirilck. Nis (Nice), Savoya (Savoie) v Genuya hrlri Piemont krallna verilck. Modena, Toskana, Parma qraflqlarna ba olaraq Avstriya (Habsburq) imperator slalsin mnsub xslr tyin edilck. Papalq (Roma) dvlti yenidn formaladrlacaq. j) sve Rusiyaya gzt getdiyi Finlandiyann vzind Danimarkadan Nervei alacaq. k) sver 22 kantondan (yalt) meydana gln mstqil v daim bitrf bir dvlt olacaqdr. l) sirlrin satlmas qadaan edilck v ngiltr bu qadaann zmantisi olacaqdr.

m) Avstriya rqi Qalitsiyan, Lombardiya v Venesiyan alacaq. n) Konqres itiraks dvltlr arasnda srhd rolunu oynayan v ya itirak lknin razisinin bu bandan o bana qdr uzanan, yni beynlxalq statusa sahib aylarda ticart gmilrinin zmsi srbst olacaqdr. Konqresin Nticlri. Vyana konqresind alnm qrarlarla Avropann siyasi xritsi yenidn kildi v statuslar myyn edildi. Bada Avstriya-Macarstan imp-s olmaqla ngiltr, Rusiya, Prussiya v Fransann da itirak il Avropada be byk dvlt meydana gldi v

34 Avropada yeni gclr nisbti yarand. Beynlxalq laqlrd ttbiq olunan iki trfli diplomatiyann yerini ox trfli diplomatik metod tutdu. Bu konqresl XIX srin siyasi platformasnda Konfranslar sistemi v ya Konqres Sistemi meydana gldi. Konqresd alnm qrarlarn ttbiq oluna bilmsi n Avropa Kollektiv thlksizlik tkilatna ehtiyac hiss edilmy baland. Beynlxalq laqlrd brabrhquqluluq prinsipin saslanan diplomatiya qaydalar v diplomatik hquq ttbiq olunmaa balad. Konqresd alnan qrarlar hrriyt, azadlqlar, milli hegemoniya kimi saslarn qarsn almaq n z aralarnda mqdds ittifaq quran be byk dvltt qar digr dvltlrin etirazlarnn yaranmasna sbb oldu. Buna baxmayaraq Avropa 1815-1830-cu illr arasnda mqdds ittifaq prinsiplri v konqresd alnan qrarlar sasnda idar edildi. 1830-cu ild Fransada kraln mtbuatda ifad azadln azaltmas, sekilr haqqndak qanuna zbana dyiiklik etmsi v mtlqiyyti sul idary kemk istmsi (1830 v 1848-ci illrd) yeni bir inqilabn balamasna sbb oldu. Hadislr qsa mddtd Almaniya, taliya v spaniyada yayld. taliya v spaniyadak inqilablar silah gc il yatrld. syan htta spaniya mstmlklrin d yayld. Osmanl imp-nun razisi olan Yunanstana bel syan qlcm sramd. Osmanl imp-u Fransaya qar II Koalisiya mharibsind itirak etdiyi n Vyana Konqresind itirak etmy haqq var idi. Konqres sdrlik edn (Avstriya dvlt xadimi) Metternix Osmanl vassal Rumniyal voyevoda Yanko Karacaby vasitsil Osmanl dvltini d Vyana konqresin dvt etmidi. Metternix yazd dvt mktubunda Osmanl dvltinin razi btvlyn zmant altna alnmas bard maddnin konqres qrarlar arasnda salnmas n alacan bildirmidi. Lakin Babi-Ali bu dvt isti mnasibt bslmmidi. Bel ki, 6 ay sonra Metternixin dvtin mnfi cavab verilmidi. Bununla yana Osmanl dvlti konqres mahidi gndrcyini v gr hqiqtn Osmanl dvltinin mnafeyi qorunmaq istnirs 6 may 1812-ci ild Osmal dvlti il Rusiya arasnda balanm Buxarest mqavilsinin tlblrini yerin yetirmsini Rusiyadan tlb edilmsini bildirmidi. Osmanl dvltinin Vyana konqersind itirak etmmsinin sbblrini aadak kimi sralamaq olar. Babi-Ali z razi btvlynn Avropa dvltlri trfindn zmant altna alnmasn znn hquq v istiqlaliyytin zd vuracan dnrd. Bunu bir nv himay altna girm kimi qbul edirdi. Buxarest mqavilsind Osmanl dvlti serblr bzi hquqlarn verilcyini vd etmidi. Vyana konqresind itirak edcyi tqdird, Napoleona qar mharibd qalib xaraq Avropada z mvqeyini gclndirmi, Rusiyann bu mslni qaldraraq rumnlara v serblr yeni imtiyazlarn, htta mstqilliyin verilmsini tlb edcyindn ehtiyat etmidi. nki diplomatik dairlrd Rusiyann Serbiya v Rumniyan Osmanldan ayraraq rus-trk srhdlri arasnda tampon raziy evirmk bard dndy ayilri gzidi. Btn bunlarn konqresd gndm gtiril bilcyini v madd halna gtirilrk imza il tsdiqlmk mcburiyytind

35 qalacan, bununla da mkllfiyyt altna gir bilcyi dncsiyl Babi-Ali Vyana konqresind itirak etmmk qnatin glmidi. Bundan baqa 1789-ci ild ngiltr v Rusiya kimi qrb dvltlri il ittifaq mqavilsi balamasna baxmayaraq Osmanl saray xristian dvltlrdn uzaq durmaq nnsini tam trk etmmidi. Rusiya da Osmanl dvltinin Vyana konqresind itirak etmsini istmirdi. nki bu dvltin razilrin iddia edirdi. Konqresd itirak edcyi tqdird Osmanl dvlti z razi btvlyn zmant altna ala bilrdi. Bu da Rusiyann torpaq qoparma planlarna zrb vura bilrdi. I Aleksandr ngiltrnin d dstyi il konqres serb, yunan, bolqar heytlrinin d dvt olunaraq istklrin qulaq aslmasn istmidi. Lakin Metternixin buna etiraz etmsi il msl gndm gtiril bilmdi. Bu konqresd ilk df rq problemi mfhumu istifad edilmidi. Bununla da Osmanl dvltinin glck aqibti mzakir mvzusuna evrilmi v masir dvrmz qdr glib xma yaxn v orta rq probleminin tmllri atlmd. Baxmayaraq ki, konqres qrarlar arasnda Osmanl dvltinin istiqlaliyytini v razi btvlyn bh altna alan he bir madd yox idi. B. Osmanl dvltind mrkzdnqama meyllri. I Serb syan. (1804-1817). Avropa lklri Osmanl imp-u vtnda olan xristian hali arasnda separatlq tbliat apararaq bu dvltin paralanmas n uzun mddtdn bri mntzm i aparrdlar. Osmanl vtnda olan srblr Rusiya trfindn daim thrik edilirdilr. Xarici amillrl yana serblrin syanna sbb olmu daxili amillr d mvcud idi. Serblr sasn kndlrd yaayr v knd tsrrfat il mul olurdular. Bu dvrd Osmanl dvltind mrkzi hakimiyytin ziflmsi yaltlrd yanlarn, yksk rtbli hrbiilrin v digr slahiyyt sahiblrinin zbanalna sbb olmudu. Balkanlarda yaayan trklrin mrkzi hakimiyytin hegemoniyasna saymazyana yanamas xristian hali n bir nv nmun olmudu. Bapozuq adlanan bu gruh slind zbanalna gr ordudan qovulmu trk hrbilrdn ibart idi. Tez-tez yaay mntqlrin hcum edrk qartilikl mul olurdular. Bu da halinin qalalarla hat olunmu hrlr kmsin sbb olurdu. Qala-hrlrd is yenirilr dinc lali il ox pis rftar edirdilr. Htta burada yenirilr mslman-xristian frqi qoymayaraq haliy qar zoraklqlar trdirdilr. BabiAli btn bunlarn qarsn almaqda tinlik kirdi. Bir qrup serb knyaz yeniri zbanaln ikayt etmk n stanbula glmi, III Sliml grrk ikaytlrini bildirmidilr. Sultan da ikayt ediln msllrin drhal hll edilmsi n lazmi gstrilr vermidi. Yenirilr zlrindn ikayt etdiklri n serb knyazlarna qzblnmi v bu knyazlardan bir nesini ldrmdlr. 4 fevral 1804-c ild serblr ldrlnlrin qisasn almaq n yeniri hrbi hisssin silahl basqn etmidilr. Bu hadis I Serb syannn balamasna sbb olmudu. syana bir vaxtlar quldurluqla mul olmu, donuz taciri Georgi Petrovi balq edirdi. Georgi Petrovi

36 znn yeniri zbanalna qar tdbirlr grmk n sultan trfindn tyin edildiyi aiysini yaymd. Bu da ona yerli mslman serblrin (bosniyallarn) d kmk etmsin sbb olmudu. syanlar Serbiyadak yenirilri zdilr. slind bu yenirilrin byk ksriyyti d xristian aillrdn uaq vaxt toplanm, sonra slam qbul edrk tlim grm sgrlrdn ibart idi. Babi-Ali yenirilrin zbanalndan v itatsizliyindn tng gldiyi n lav qvvlr gndrmdi v qiyamlarn yenirilri zmsin tamaa etdi. Nhayt serblr mstqillik tlblrini dil gtirmy baladlar. Mslman hali (bosniyallar) bu tlb etiraz olaraq qiyamlardan ayrldlar. Babi-Ali serblrin bu tlbini qti surtd rdd etdi. Bundan sonra Serb Milli Mclisi (Skupina) Georgi Petrovii ba knyaz serk mstqil Serbiya dvlti qurulana qdr Osmanl dvlti il mbariz aparmaq qrar verdi. Qaradallar (ernoqoriya) da serblr qouldular. Bu vaxt Osmanl dvlti il mharib vziyytind olan Rusiya serb qiyamlarna hr cr dstk gstrirdi. Georgi Petroviin qiyamlar 1807-ci ild Belqrad mhasiry ald v hri zbt etdi. hrdki mslman hali qtliam edildi. Georgi 1808-ci ild zn serb ar elan etdi. Lakin bada Avstriya olmaqla Avropa lklri onun arln tanmaqdan imtina etdilr. Georginin qiyamlarnn bu hrktlri 1812-ci il Buxarest mqavilsin qdr davam etdi. Rusiya mqavily serblrl laqli maddlr daxil etmk istyirdi. Osmanl dvlti buna etiraz ets d iind olduu tin vziyytdn tr ruslarn bu tlblrini qbul etmy mcbur oldu. Lakin hmin il Napoleonun Rusiyaya hrbi mdaxilsi Rusiyann diqqtini serb mslsindn yayndrd. Osmanl dvlti bunu frst bilrk hmin il Xurid paann mrindki ordularn Serbiyaya yeritdi. Qiyamlar mlub edildilr. Bir oxu ldrld. 1813-c ild Belqrad geri alnd. Georgi Petrovi v trafndaklar Avstriyaya qab canlarn qurtardlar. Bununla da qsa mddt n d olsa serb problemin son qoyuldu. Lakin Rusiya v ngiltrnin thriki il serblr Vyana konqresin nmaynd heyti gndrrk z tlblrinin konqres qrarlar arasna daxil edilmsin chd etdilr. Avstriyann etiraz il buna nail ola bilmdilr. 1815-ci ilin payznda stanbula Milo Obrenoviin bal altnda yeni bir heyt gndrn serblr z tlblrini saraya atdrdlar. Serblr Serbiyann dmli olduu illik vergini vaxt-vaxtnda dmyi v he bir qiyam hrktin yol vermmyi vd edirdilr. Bunun vzind Serb paalndak Osmanl idarilri, Belqrad Paas v trafndaklar istisna olmaqla, btn trklrin, yni trk ordusunun Serbiyadan xarlmasn tlb edirdilr. Rusiyann z daxili ilrin mdaxilsin yol vermmk v yeni bir qiyam dalasnn qarsn almaq mqsdiyl Babi-Ali, trk ordusunu tamamil serb torpaqlarndan kmk tlbi istisna olmaqla, bu tkliflri qbul etdi. Serblr bundan sonra mrkz dnck illik vergini zlri toplamaq v zlrin ba knyaz se bilmk hququna sahib olacaqdlar. 1817-ci ild serblr Milo Obrenovii zlri ba knyaz sedilr. Osmanl dvlti d Milo Obrenovii serblrin ba knyaz olaraq tand. Belc yarasl Serb Knyazl qurulmu oldu.

37 Mvzu 9 A. Yunan syan v Yunanstann Osmanl imp-luundan ayrlmas (1821-1830) Yunanlar pravoslav xristian olaraq hl sultan Fateh II Mehmedin (1451-1481) dvrndn bri digr xristian Osmanl vtndalarndan daha imtiyazl vziyytd idilr. Msln qeyrimslman vtndalarn orduda xidmt etmlri v dvlt mmuru olmalar qadaan idi. Lakin yunanlar dvlt idarlrind trcmci kimi ily bilirdilr. Htta digr bzi halisi xristian olan vilaytlrd milliytc yunan olan idari mmurlar da var idi. Osmanl razisi olan Balkanlardak, milli mnsubiyytindn asl olmayaraq, btn pravoslav (bolqar, alban, serb) kilslrindki orta v yksk vziflr yunan keilr verilmidi. Yunan kndlilri torpaq mlkiyyti haqqna sahib idilr. Osmanl dvltind is, digr btn mslman dvltlrind olduu kimi, mumiyytl thkimilik hququ yox idi. Yni milliytindn v dinindn asl olmayaraq btn imp-luq vtndalar istdiklri vaxt istdiklri yer k bilrdilr. Bzi Avropa lklrind, msln Rusiyada bu vaxt thkimilik hl d davam edirdi. Yni yunan kndlisi avropadak kndlilrin ksriyytindn daha yax rtlrd yaayrd. hrlrdki yunanlarn da vziyyti yax idi. sasn dniz ticarti il mul olan yunanlarn bu dvrd 600-dn ox ticart gmisi var idi v beynlxalq ticartl mul olurdular. Yunan syannn sbblrinin banda bu dvrd Osmanl dvltind yaylan milliytilik cryanlar glirdi. Bu ifrat cryanlar sasn Avropa dvltlri trfindn dstklnirdi. 1782-ci ild Rus imperatrisi II Yekatrina v Avstriya imperatoru II osif Yunan Layihsi adlandrdqlar gizli mqavilni imzalamdlar. Mqavily gr Osmanl dvlti il yeni mharib sasn Balkan yarmadasnda aparlacaqd. Osmanl dvlti mttfiqlr trfindn mlub edildikdn sonra Rusiya cnubi-rqi Ukrayna, Moldaviya (Bassarabiya), mumilikd btn Turla (Dnestr) ay hvzsin, rqi Macarstana, Aralq dnizindki bzi adalara yiylnck, Avstriya is qrbi Macarstan, btn Serbiya, Orsova, Dalmatsiya, Yunanstan, Krit v Kipr adalarn Osmanl dvltindn qoparacaqd. Bununla yana plana gr stanbul ial edilck, Bizans imperiyas yenidn qurulacaq, II Yekatrinann nvsi Konstantin yeni Bizans imp.ru olacaqd. Yksk refah sviyysin malik yunanlar Avropann n yksk thsil mssislrind thsil alaraq dvrn tlblrin uyun ziyal tbqsi yetidir bilmidilr. Bu yunan ziyallar digr avropallarla daim i v fikir birliyi iind faliyyt gstrirdilr. Bizans imp-snn yenidn xortladlmas fikri digr avropal ziyallar trfindn yunan ziyallara alanmd. Bir ox avropal xadim (Bayron, V. Hqo, Hte v.s) qdim yunan mdniyyti heyran olaraq yunan istiqlaliyyti fikrini dstklmidilr. Avropa mtbuatnda tez-tez mslmanlar, trklri v Osmanl dvltini tnqid edn yazlar drc olunurdu. Bu kimi yazlarda xsusiyl yunanlar syana tviq edilir v csartlndirilirdilr.

38 Yunan syanna doru atlm ilk addm Etnik Eteria adl cmiyytin qurulmas oldu. Bu tkilat 1814-c ild Odessada Nikolas Skufas, Emanuel Ksanfos v Anastas akalov (ikisi yunan, sonuncusu is bolqar idi) adl tacir trfindn qurulmudu. Cmiyytin sas mqsdi bada yunanlar olmaqla Osmanl razisind yaayan btn xristian halinin maariflndirilmsi v savadlandrlmas idi. Nhayi hdf is Bizans imp-snn brpas idi. Tkilatn ideya mllifi Rusiyada yaayan Kapo stiriya adl bir yunan idi. Bu xs yksk rtbli Rusiya dvlt mmuru idi. Tkilatn ilk srdi is yen Rusiya vtnda olan yunan Aleksandr psilanti adl bir xs idi. Bu da Etnik Eteriann tmllrinin rus imperyalizmi trfindn atldn gstrir. Tezlikl cmiyytin stanbul, zmir, Egey adalar, Buxarest, Yass, Yanya, Triyest hrlrind blri faliyyt balad. Lakin Yanya caniini Tpdlnli li paa yunanlara aman vermir, tkilatn btn separat faliyytlrinin qarsn alrd. Lakin saray intriqalar Tpdlnli li paann sarayda mvqeyinin ziflmsin sbb olmudu. Sultan II Mahmudun xsi katibi Xalt fndi il li paa arasnda xsi dmnilik var idi. Nhayt i II Mahmudun li paan 1820-ci ild vzifsindn azad etmsi il nticlndi. Lakin li paa buna itatsizlikl cavab verdi v mri altndak sgrlrl birlikd qiyam qaldrd. Xurid paa bu qiyam zorla yatrd. li paann Yunanstandan uzaqladrlmas n ox Etnik Eterian sevindirdi. Etnik Eteria ilk syan Rumniyada balatd. Aleksandr psilanti yanndak Rusiya vtnda bir ne yunanla Prut ayn kerk gizlic Buxarest glmi v halini silahlandrmaa balamd. 1821-ci il martn 6-s syan balamd. Lakin bu syan uzun kmdi. Rumn hali yunanlarn bu hrktin qoulmaq istmdilr. nki syan onlarn torpaqlarnda baladlmd. lk zrb d onlara dyckdi. Ona gr d rumnlar syan yatrmaq n gndriln trk sgrlrin mqavimt gstrmdilr. A. psilanti Avstriyaya qad v orada hbs edildi. syann ikinci dalas Morea (Yunanstan) yarmadasnda balad. A. psilantinin qarda Dmitri spilanti gya Bizans hzadsi olan Kantakuzenl birlikd Patras yepiskopu Pavel Germanosun tviqi v dstyi il 1821-ci il aprelin 6-s xalq qiyama ardlar. syan qsa mddtd yayld. Trk hrbi qarnizonlar v qalalar zbt edildi. Yunanlar sahib olduqlar ticart gmilrini hrbi gmilr evirrk Egey dnizindki adalar da zbt etmy baladlar. Qiyamlar Yunanstandak mslman haliy qar qtliam trtmidilr. II Mahmud drhal syann sbblrini aradan qaldrmaq v syan yatrmaq n tdbirlr grmy balad. Etnik Eteriann blri baland. syana aq dstk verdiyi v stanbul yunanlarn da qiyama aran stanbul Yunan patriki IV Qriqori edam edildi. Etnik Eteria il ibirliyi iind olan Xalt fndi Konyaya srgn edildi v orada ldrld. Tpdlnli li paa syann yatran Xurid paaya is Morea qiyamn yatrmaq mri verildi (1822). ngiltr v Rusiya istisna olmaqla, Avropa dvltlri bu msly Osmanl dvltinin daxili ii olduu n qarmadlar. Rusiya 1774-c il Kiik Qaynarca slh mqavilsinin rtlrini xatrladaraq Osmanl dvltindn pravoslav xristianlarn thlksizliyi

39 n tminat tlb etdi. Bu tlb iki lk arasnda diplomatik bhrana sbb oldu. 1822-1824-c illrd qiyamlarla dvltin hrbi qvvlri arasnda dnizd v quruda dylr davam etmidi. Babi-Ali znn yarmstqil Misir caniini olan Kavalal Mehmed li paadan kmk istmk mcburiyytind qald. K. Mehmed li paa olu brahim paann komandanl altnda 60 gmi v 16 000 sgr kmy gndrmidi. 1825-ci ilin fevralnda qiyamlarn sas qvvlri zildi. 1827ci ild is Afinann geri alnmas il syana son qoyuldu. 1 dekabr 1825-ci ild ln I Aleksandrn yerin Rusiya taxtna oturmu I Nikolay (18251855) da dhtli mslman-trk dmni idi v yunan istiqlaliyytini dstklyirdi. Buna gr I Nikolay Osmanl sarayna ultimatom gndrmi v Prut ay hvzsin d ordu ymaa balamd. Lakin Osmanl dvltini yunan qiyamna son qoyduunu grndn sonra Rusiya da iki lk arasndak problemlrin diplomatik yolla hll edilmsin yanamaa balad. 7 oktyarb 1826c ild iki lk arasnda Akkerman sazii imzaland. Mqavily gr Serbiyann muxtariyyti qorunacaq, Rumniyaya caniin tyin edilrkn Rusiyann tstiq etmsi istnck, Qafqazlardak Osmanl-Rus srhdlrid bzi dilimitasiya problemlri aradan qaldrlacaq, rus ticart gmilri Osman daxili sularnda srbst hrkt edck, burada rus ticart gmilrin vurulan btn ziyan Osmanl dvlti trfindn tmin edilck, Buxarest mqavilsinin btn rtlri ttbiq olunacaqd. rtlr arasnda yunanlarla laqli he bir bnd yox idi. Bu slind ruslarn diplomatik qlbsi idi. nki yunanlarla laqli he bir maddnin sazi daxil edilmmsinin vzind ruslar Osmanl dvltindn lav bir ox imtiyazlar qopara bilmidilr. Osmanl dvltinin he bir tlbi rdd ed bilmyck vziyytd olduunu bilirdilr. Yunanlara gr Rusiya il z-z durmaqdansa digr rtlri qbul etmk Osmanl dvltin ilk baxda daha lverili grnmd. ngiltr bu frstdn drhal istifad etdi. Ruslarn vzin yunanlar himay edirmi kimi grnmy balad. nki Ruslarn Balkanlarda nfuzunun artmasnn leyhin idi. 4 aprel 1826-c ild ngiltr il Rusiya arasnda St. Peterburq protokolu imzalanmd. Bu protokolun rtlrin gr iki dvlt trklrin Yunanstandan xarlmas, mstqil yunan dvltinin qurulmas v bunun Osmanl dvltin qbul etdirilmsi n btn sylrini birldirckdilr. Daha sonra Fransa da bu protokola qoulmudu. 16 avqust 1827-ci ild ngiltr, Rusiya v Fransa protokol qrarlarn Osmanl dvltin bildirrk gerkldirilmsi n 1 ay vaxt verdilr. Babi-Ali drhal bu tlblri rdd etdi. Bundan sonar dvlt hrbi gc ttbiq edrk tlblrini qbul etdirmy aldlar. ngilis donanmas Egey dnizin girrk Yunanstanla mrkzin laqlrini ksdi v btn trk sgr v donanmasnn Yunanstandan xarlmasn tlb etdilr. Bu tlblri d rdd edilndn sonra dvltin donanmas Navarin limannda lvbr salm Osmanl donanmasna qfil basqn edrk btn trk gmilrini yandrdlar. 20 oktyabr 1827-ci ild ba vermi Navarin basqnnda demk olar ki, Osmanl donanmas tamamil mhv edilmidi. Bu hadisdn sonra Osmanl dvlti Yunanstandak hrbi qvvlrini geri kdi v 06 avqust 1828-ci ild fransz ordusu yarmadaya yeridildi.

40 B. 1828-1829-cu illr Osmanl-Rusiya mharibsi. Yunanstan dvltinin qurulmas (03 fevral 1830) Rusiya zn Balkan y.adasndak Osmanl torpaqlarnda yaayan halinin, xsusil d slavyan v pravoslav halinin hamisi hesab edirdi. Mqsd is tbii ki, bu razid Rusiyann nfuzunu gclndirmk idi. Buna gr d Rusiya yunan qiyamlarn hquqlarn tlb etmk bhansi il Osmanl dvltin qar bzi tlblr irli srmy balamd. Bada ngiltr olmaqla qrbi Avropa dvltlri d Rusiyann Balkanlardak bu canfanlna gz yummaa stnlk verirdilr. nki Vyana Konqresindn sonra Avropa dvltlrind bel bir mumi qnat hasil olmudu ki, nyin bahasna olursa olsun Osmanl dvltini Avropa qitsindn uzaqladrmaq lazmdr. Rusiya da slind Balkanlardak bu diplomatik canfanl il Qafqazdak iallq hrktlrini prdlmk istyirdi. Yni Osmanl dvltini Balkanlarda sxdraraq onu Qafqazdak rus iallar il barmaa mcbur etmk istyirdi. ngiltr Rusiyan Balkanlarda dstkls d Qafqaz mslsind rus ekspansiyasnn qarsn almaq istyirdi. nki Rusiyann cnuba enmk siyasti ngiltrnin Hindistandak mstmlkilik siyastin v mumilikd bu lknin rq siyastin ynlmi hd idi. Buna gr d ngiltrnin tviqi il Qacarlar 1826-c ild Rusiyaya mharib elan etmi v cnubi Qafqazda rus irlilmsinin qarsn almaa almdlar. Lakin bu hadislr mlum olduu kimi 1828-ci ilin fevral aynda balanm Trkmnay mqavilsi il nticlnmi v cnubi Qafqaz Rusiya trfindn ial edilmidi. 02 dekabr 1827-ci ild Osmanl saraynda toplanm Mvrt Mclisind Rusiyann he bir tlbin msbt cavab vermmk v bu dvlt qar daha srt tdbirlr grlmsi qrar alnd. Lakin Osmanl dvlti drhal Rusiyaya Rusiyaya qar hrbi mliyyatlara balamaq qrar almamd. Trkmnay mqavilsi il cnubi Qafqazda mvqeni mhkmldn Rusiya hmin ilin 14 aprelind Osmanl dvltin mharib elan etmdn hcum etdi. Qsa mddt rzind Rumniyann imaln ial edn ruslar bir mddt sonra da Buxaresti zbt etdilr. rq cbhsind d irlilyn rus orsudu Anapa, Poti, Axsqa v Qars qalalarn ial etdilr. Bu vaxt Misir valisi Kavalal Mehmed li paa xaincsin Yunanstandak qoununu v donanmasn geri kdi. Kavalal M. li paann boaltd yerlr tezlikl fransz sgrlri doludu. Bundan csartlnn Egey adalarndak yunanlar da franszlarn tviqiyl qiyam qaldrdlar. Bu Balkan y.adasnda Osmanl ordusunun mvqeyin ar zrb vurdu. Yunanstan Osmanllardan alnmd, qrbi Avropa dvltlri mqsdlrin atmdlar, Rusiyann Osmanl razisind cnuba doru daha ox irlilmsindn narahatlq kermy baladlar v drhal hrbi mliyyatlarn dayandrlmas n hr iki trf tzyiq gstrmy baladlar. 22 mart 1829-cu ild London protokolu imzaland. Protokola gr Yunanstan razisind, qrb dvltlrin bal olacaq bir xristian knyazl qurulacaqd. Rus ordular rqd rzurum, qrbd is dirny qdr

41 irlilmidilr. 20 avqust 1829-cu ild dirn mvqqti d olsa ruslarn nzartin kemidi. Lakin mrkzdn ox uzaqda olduqlar n rus ordusu da thlkli vziyytd idi, qazanlan uurlar ar itgilr bahasna baa glirdi. n sas is 1825-ci ilin dekabrnda ba vermi dekabristlr qiyamndan sonra rus ordusunun iind mxalif zabit heytinin fall artmd. Btn bu amillr ar I Nikolay narahat edirdi. Digr trfdn d ngiltr v Fransa da hrbi mliyyatlarn dayandrlmas n daim tzyiq gstrirdilr. Buna gr d I Nikolay Osmanl dvltinin atks tlbini qbul etmy mcbur oldu. Uzun kmyn danqlardan sonra 14 sentyabr 1829-cu il tarixind osmanl v rus trflri arasnda dirn mqavilsi baland. 16 maddlik mqavilnin rtlrinin xlassi beldir: 1) Rusiya Dunay aynn deltasndak adalar istisna olmaqla Balkanlarda ial etdiyi btn torpaqlar geri verck. Prut ay vvllr olduu kimi iki lk arasnda srhd olacaqd. 2) Osmanl dvlti Glstan v Trkmnay mqavillri il ial olunmu cnubi-Qafqaz torpaqlarnn (imali Azrbaycann), o cmldn Grcstann Rusiyaya mxsusluunu tanyacaqd. Bunun vzind Rusiya rqd ial etdiyi Osmanl torpaqlarn geri verckdi. Lakin Poti, Axsqa v Anapa Rusiyada qalacaqd. 3) Serbiya v Rumniyaya verilmi muxtariyyt hquqlar yenilnck v genilndirilck, buradak serb v rumn voyevodalar mrlk tyin olunacaq, torpaqlar inzibati olaraq Osmanl torpa hesab olunacaq, lakin buralarda yaayan trklr z yerlrini trk edib Osmanl dvltinin uyun grdy yer krlckdilr. 4) Rus ticart gmilri stanbul bozndan manesiz keib ged bilck v rus tacirlr Osmanl torpaqlarnda manesiz ticartl mul ola bilckdilr. 5) Osmanl dvlti Rusiya, ngiltr v Fransann 06 iyul 1827-ci il tarixind ld etdiklri razlama v buna sasn hazrlanm 22 mart 1829-cu il tarixli London protokolunun rtlrini tanyacaqdr. 6) Osmanl dvlti Rusiyaya 10 milyon qzl pul mblind mharib tzminat dyckdi. Bu mqavil il Balkan yarmadasnda v Qafqazdak bir ox strateji hmiyytli yerlr (Dunay deltasndak adalar, Poti, Axska, Anapa) Rusiyann lin kemidi. Osmanl dvlti Rusiyann cnubi Qafqazdak varln rsmi olaraq qbul etmk mcburiyytind qalmd. Balkan y.adasndak xalqlara ruslarn tlb etdiklri hquqlar verilmkl slind glckdki separat hrktlrin tmllri atlmd. 1830-cu il fevraln 3-d ngiltrnin hazrlad bir protokol mtni il mstqil Yunanstan dvlti qurulmudu. Bu dvlt Morea yarmadas zrind qurulur v imal srhdlri y.adann imalna qdr uzanrd. Aprel aynda ngildr Babi-Aliy nota gndrrk mstqil Yunanstan dvltini tlb etdi. 24 aprel 1830-cu ild Osmanl dvlti rsmi olaraq Yunanstan dvltinin

42 mstqilliyini tand. Lakin tezlikl bu yeni mstqilliyini qazanm lkd daxili kimlr balad. Mslnin vtnda mharibsin qdr byycyini grn ingilis, fransz v ruslar i qardlar. zlrin ba se bilmyn yunanlara ba sedilr. Bavariya kral Luisin olu Otto yeni qurulmu v cmi 750 min halisi olan yunan dvltinin kral oldu. Bzi inzibati razi dyiikliklri d edildi. Btn bunlar 21 iyul 1832-ci ild yeni bir protokolla tsdiqlndi. Mvzu 10 A. 1821-1823-c illr Osmanl-ran mharibsi. rzurum mqavilsi Qacar dvlti1 il qonu Osmanl dvlti arasnda 1746-c ildn XIX srin vvllrin qdr, bzi kiik apl srhdyan mnaqilr nzr alnmasa, he bir drin hrbi-siyasi ziddiyyt ba vermmidi. Ftli ah Qacar XIX srin vvllrind cnubi Qafqazda irlilyn rus hrbi gcn qar mbariz aparrd. Bu id kmk n xarici dvltlr, sasn d Avropa dvltlrin kmk n mracit etmidi. 1806-c ild Rusiya v mttfiqlrin qar Avropada mbariz aparan Napoleon bir fransz generaln sfir statusu il rana gndrmi v ran-Fransa siyasi laqlri gclnmidi. 1806-c ild Rusiyaya qar vuruan Osmanl v Qacar dvltlri bir-birlrin yaxnlamaq ehtiyac hiss etmidilr. Lakin Napoleonun 1807-ci ild Rusiya il Tilzit slh mqavilsini balamas hm Osmanl, hm d Qacar dvltini tin vziyytd qoymudu. Osmanl 1809-cu ild ngilislrl Sultan Qalas mqavilsini balayaraq fransann nfuzuna zrb vurmudu. ngilislr rana da ibirliyi tklif edrk fransz sfirinin Tehrandan geri gndrilmsin nail olmudu. Osmanl v Qacar dvltlri Rusiyaya qar ayr-ayrlqda vurusalar da qeyri-rsmi olaraq mttfiq kimi x edirdilr. 1811-ci ild Osmanl saray Tehrana xsusi bir eli gndrrk Rusiyaya qar hrbi ittifaq sazii tklif etdi. Lakin Ftli ah Qacar uzun illrdn bri mbahisli razilr kimi qbul ettiklri v Osmanl srhrdlri daxilind olan razilrin mslsini gndm gtirdi. ahn bu hrkti Rusiyaya qar ranla hrbi sazi tklifini Osmanl dvltinin xarici siyast gndmindn xard. Rusiya il balanm Buxarest slh mqavilsin (16 may 1812) (bax: 6-c mvzu) Osmanl saraynn tklifi il Rusiya-ran mnaqisind Osmanlnn vasitiliyi haqda madd daxil edildi. Bu Osmanl dvltinin xo mramn gstrirdi. 1812-ci ilin dekabrnda vasitilik n Tehrana glmi Osmanl eli heyti hl ran trk etmmi Ftli ah Qacar gzlnilmdn Osmanl torpaqlarna qoun yeritdi v Badad trafndak yaay mntqlrini talan etdirdi. Osmanl saray yeni bir eli heyti gndrrk haliy dymi ziyann dnmsini tlb etdi. Qacar dvlti bu tlbi rdd etdi. Lakin 1813-c ild Rusiya il Glstan mqavilsini balamaq mcburiyytind qald n Osmanl saray il laqlri

Bu dvltin rsmi ad Mmaliki-Mhrusyi Qacariyydir. Rsmi mnblrd, o cmldn Trkmnay v Glstan mqavillrind dvltin ad bel qeyd edilir. Yni Qacar himaysind birldirilm mmlktlr. He bir rsmi dvlt sndind bu dvrd dvltin ad ran kimi qeyd olunmur. Bu dvlt Qacar dvlti idi. Qacar slalsi azrbaycanl trklr idi. Demli bu dvlt Azrbaycan dvlti idi.

43 normalladrmaa mcbur oldu v stanbula bir eli heyti gndrdi. Bu sabitlik dvr 1817-ci il qdr davam etdi. 1817-ci ild raqdak krd Baban qbilsinin risi il Osmanlnn Badad caniini arasnda meydana gln anlalmazlq Qacarlar trfindn qzdrld. Htta Qacarlar Baban risin hrbi yardm bel gndrdilr. Bu artq mharib elan etmk n sbb idi. Lakin 1818-ci ilin yanvar aynda Qacarlar stanbula eli heyti gndrrk mslni yoluna qoymaq istdilr, htta srhdyan mnaqilr vaxt dymi maddi zrri dmyi d vd etdilr. Lakin Qacarlar ninki verdiklri bu szlr ml etdilr, ksin srhdlri tez-tez pozaraq yeni basqnlar tkil etmy baladlar. 1821-ci ild Osmanl dvlti yeni hrbi birlmlr yerldirrk rq srhdlrini mhkmlndirmy balad. Balkanlarda v Egeyd ba qarm Babi-Ali rq mslsin lazmi diqqti ayra bilmdi. 1821-ci ild byk qounla btn srhd boyu hcuma ken Qacar ordusu Bitlis, Mu, rci v Dou Bayzid kimi Osmanl srhdyan hr v qsblrini ial etdi. 1822ci ild Qacar ordusunda yaylm xolera xstliyi sgrlrin ktlvi lmn sbb olmudu. Buna gr d Qacarlar hrbi mliyyatlar dayandraraq Osmanl dvltin slh tklif etdilr. Balkanlarda ba qarq olan Osmanl saray bu tklifi drhal qbul etdi. 23 iyul 1823-c ild rzurumda iki dvlt arasnda slh sazii baland. Sazi gr Qacarlar 1746-c ild myyn edilmi srhdlrin qanuniliyini qbul edirdi. Mvzu 11. A. Fransa-Osmanl siyasi laqlrinin grginlmsi. Fransann lczairi ial (1830) lczayir 1533-c ild admiral Barbaros Xeyrddin paann komandanlq etdiyi hrbi qvvlri trfindn Osmanl dvltin birldirilmidi. Osmanl hrbi dniz qvvlrinin lczayirin Aralq dnizi sahillrind qurduqlar hrbi dniz bazalar vasitsi il Cblttariq boaz, elc d btn Aralq dnizindki hrbi v ticari gmilri nzart altnda saxlanlrd. XVII srdn etirbarn lczayirdki yeniri aalar v dnizi zabitlri mrkzi hakimiyytin ziflmsindn istifad edrk burada zbanala balamdlar. Htta 1711-ci ild lczayirdki yenirilrin komandan stanbuldan gndrilmi yeni caniinin gmidn limana enmsin icaz vermyrk geri gndrmidi. Babi-Ali d lczayirdki bu hrbii zbanal il barmaq mcburiyytind qalmd. XVIII srd lczayir rsmi olmasa da artq yarmstqil bir vilayt idi. lczayirdki dnizilr bzn dniz quldurluu il d mul olurdular. Buradak yenirilr zlrin day adlandrdqlar bir ba seir, bu yeniri aas seilndn sonra sultana bahal bir hdiyy gndrir, sultan is dayya onun caniinliyini tsdiqlyn bir frman yollayrd. lczayir 1816-c ild ngilis v Hollandiya donanmas lczayir liman hrlrini v limanlardak gmilri top atin tutaraq lczayirdki Osmanl donanmasna ar zrb vurdular. Bu da uzun mddtdn bri lczayiri ial etmk niyytind olan franszlar hvslndirdi. Fransa il lczair caniini zmirli Hsn paa arasnda uzun mddtdn bri borc mslsi var idi. zmirli Hsn paa Fransann lczayir xzinsin olan borcunu tez-tez dil gtirrk tkidl dnmsini tlb edirdi.

44 Bel shbtlrdn birind Fransann lczayirdki konsulunun zndnraz hrktlrin qzblnn Hsn paa lindki yelpiki fransz diplomatn zn rpmd. Bu hadis lczayirl Fransa arasndak laqlrin qrlmasna sbb olmudu. Bu hadisni bhan edn franszlar 16 iyun 1827-ci ild lczayir mharib elan etdilr. Fransa hkumti bu hadisni hmin ilin avqust aynda Babi-Aliy nota gndrrk bildirdi. Osmanl dvlti bu vaxt yunan syan il mul idi. 20 oktyabr 1827-ci ild ba vermi Navarin basqnnda is Osmanl donanmas demk olar ki, tamamil mhv edilmidi. Yunan syan, Navarin hadissi v 1828-ci ild balayan yeni rus-trk mharibsi Osmanl dvltinin lczayir mslsin lazmi diqqti yetir bilmmsin sbb olmudu. 14 iyun 1830-cu ild 37 000 nfrlik fransz ordusu gmilrl sahil xarlld. yulun 5d ba vern dy franszlarn qlbsi il baa atm v lczayir hri ial olunmudu. Lakin yerli partizan dstlri uzun mddt iallara qar mbariz apardlar. Partizan mcahidlrin lideri mir bdlqadirin lmndn sonra mqavimt hrkat zifldi v 1847-ci ild franszlar btn lczayiri ial ed bildilr. Osmanl dvlti grdy btn siyasi-diplomatik tdbirlr rmn itirdiyi lczayiri geri ala bilmmidi. Tkbana Fransa il mharib apara bilck vziyytd deyildi. Buna gr d sadc mir bdlqadiri dstklmkl kifaytlnmli oldu. 1847ci ild is lczayir zrindki haqlarndan knll l kdi. Belc lczayir fransz mstmlksin evrildi. B. AB-n Osmanl imp-luu il siyasi laqlrinin qurulmas, stanbul sazii (7 may 1830). AB isiqlaliyytini elan etdiyi ilk dvrlrdn etibarn Osmanl dvlti il laqlr balamd. Lakin AB-Osmanl laqlri siyasi deyil daha ox iqtisadi-ticari xarakter dayrd. 1790-c illrd AB-na mxsus ticari v hrbi gmilr Osmanl dvltinin Aralq dnizi sahillrindki limanlarda lvbr salmaa balamdlar. 1800-c ilin noyabr aynda is ilk df bir AB hrbi gmisi stanbula glmi, gminin kapitan polkovnik Vilyam Beynbridc quruya xaraq admiral Kiik Hseyn paa il grmd. Avropa dvltlrindn frqli olaraq Yunan syannda tam bitrflik nmayi etdirn AB hkumti Osmanl saraynn rbtini qazanmd. 1826-c ilin iyulunda zmird AB donanmasnn admiral Cona Rocers il Osmanl admiral Mehmed Xosrov paa arasnda danqlar aparlmd. Navarin hadissind demk olar ki, btn donanmasn itirn Osmanl dvlti hrbi dniz qvvlrini birpa etmk niyytind idi. Lakin artq yelknli gmilrin dvr bitmi, buxarl gmilrin dvr balamd. Osmanl dvlti bu gmilri hazrlayacaq texnologiyaya sahib deyildi. Avropa dvltlri is bel bir rfd he vaxt Osmanl dvltin buxarl gmi satmazdlar. AB-dan buxarl gmilri v ya bunlarn inas n lazmi texnologiyan almaq olard. Buna gr d Babi-Ali AB il siyasi-hrbi laqlrin genilndirilmsi qrarna gldi. Osmanl-AB ticari laqlri srtl inkiaf etmi v ild 1 mln dollar hcmin atmd. Osmanl saraynn dvti il ilk AB diplomatik heyti 1828-ci ilin dekabrnda stanbula glmidi.

45 Trflr arasnda danqlar uzun mddt davam etmidi. Amerikallar sasn ticari, trklr is hrbi-siyasi laqlrin qurulmasna stnlk verirdilr. Nhayt 7 may 1830-cu ild iki trf arasnda Ticart v Dostluq mqavilsi imzaland. Mqavilnin mzmunu bel idi: Hr iki trf gmrk rsumlarn imtiyazl dvlt statusuna gr dyckdi, Osmanl razisind cinayt trdn AB vtndalar Osmanl mhkmlrind mhakim olunandan sonra czasn kmk n konsullua thvil verilck v cinaytkar czan z vtnind kckdi, mlki ilr gr trcminin itirak olmadan istintaqa clb olunmayacaq, AB ticart gmilri boazlardan Qara dniz srbst kei haqq alacaqd. Mqavilnin gizli rtlrin gr is AB Osmanlya yeni gmilrin ina edilmsi n lazmi xammal verckdi, Amerikan trsanlrind Osmanl dvlti n gmilr tikilck, bu gmilr Osmanl dvltin AB ordusuna satlandan daha baha qiymt satlmayacaqd. AB senat mqavilnin gizli maddlrini AB xarici siyastind ciddi problemlr sbb ola bilr bhansi il tsdiqlmmidi. Bu is Osmanl saraynn qzbin sbb olmudu. 11 avqust 1831-ci ild stanbulda AB konsulluunun al olmudu. Osmanl saraynn qzbin sbb olan baqa bir hadis d bu idi. AB z tmsiliyin sfir statusu vermk istmir, ticari laqlrin nizamlaycs olaraq stanbula konsul tyin edirdi. Btn bunlara baxmayaraq Osmanl trsanlrind Amerikal mhndislrin rhbrliyi il 1830-cu illrd bir ox buxarl gmi tikilib istifady verilmidi. 1839-cu ild is stanbuldak AB konsuluna z hkumti slahiyytli sfir statusu vermidi. 1861-1865-ci illrd AB-da ba vermi vtnda mharibsind, ngiltr v Fransadan frqli olaraq, Babi-Ali Federal hkumti dstklmidi. Bu da AB hkumtini mmnun etmi v prezident A. Linkoln Babi-Aliy tkkr mktubu yollamd. 1867-ci ilin aprel aynda Babi-Ali Neapol konsulu Eduard Blacque byi (Eduard Bulaqyan-ermni mnli Osmanl vtnda) Vainqtona slahiyytli sfir tyin etmidi. Osmanl dvlti Krit syannn yatrarkn AB-nn bitrf qalmasna nail olmudu. 1869-1877-ci illrd AB Osmanl dvltin 373 000 dd tfng v.s sursat satmd. 1877-1878-ci illrd ba vermi rus-trk mharibsind is Osmanl dvlti AB-dan 100 000 dd Martin markal tfng almd. 1898-ci il AB-span mharibsind Osmanl AB-n dstklmidi. Lakin ticari laqlrd AB daim irlid idi. AB irktlri v tacirlri Osmanl dvltin sadc 1% gmrk rsumu dyirdilr. 1884-c ild Osmanl dvlti AB-nn ticari laqlrdki imtiyazl dvlt statusuna son qoydu. Bunun sas sbblrindn biri d AB-n z vtndalarnn Anadolunun rqind missioner faliyytlri il mul olmasn dstklmsi, ermni v yunanlar n milli mktblr amas, AB-na kn ermni v yunanlarn anti-osmanl faliyyti il mul olmasna AB hkumtinin gz yummas idi. XIX srin sonlarnda Osmanl-AB laqlrind durunluq v soyuqluq mahid olunmudu. I Dnya Mharibsind AB-nn Osmanl dvltinin mttfiqi olan

46 Almaniyaya mharib elan etmsi 20 aprel 1917-ci ild iki dvlt arasndak diplomatik laqlrin qopmasna sbb olmudu. C. I Misir bhran, Mehmed li Kavalal qiyam. Xnkar sklsi mqavilsi (8 iyul 1833). II Misir bhran. Nizib dy. London mqavilsi (15 iyul 1840). Misirin istiqlaliyyti. I Misir bhran, Mehmed li Kavalal qiyam Mehmed li 1769-cu ild Kavalada anadan olmudu. Mnc Kosovo alban (arnavud) idi. Misiri fransz iallarndan tmizlmi orduda gizir olaraq itirak etmidi. He bir thsil almamd, savadsz idi. 1801-ci ild franszlardan azad edilmi Qahir klrind zoraklqla mul olan bapozuq Osmanl sgrlrin liderlik etmidi. Misirdki xaosdan istifad edn Mehmed li ordudak zabit heytini caniin Xosrov paann leyhin thrik edirdi. Nhayt mqsdin ataraq Osmanl saraynn caniini vzifsindn azad etmsin nail oldu. Sultan III Slimin (1789-1807) frman il gizir Mehmed liy paa rtbsi verildi v Misir caniini tyin olundu. Mehmed li paa i khn dostlarn aradan gtrmkl balad. zbanalqla mul olan btn zabitlri v misirli qbil rislrini 1811-ci ild ziyaft tkil edrk bir yer toplad v hamsn ldrtd. Sonrada da sgndriyy limann trk etmk istmyn ingilis hrbiilrini liman trk etmy mcbur etdi. Buna baxmayaraq ingilis hkumti Mehmed li paan dstklmy v silah-sursatla tchiz etmy balamd. stlik stanbuldak ingilis sfiri d Osmanl sarayna Mehmed li paann zbanalqlarna gz yumma tvsiy edirdi. Vilaytlrini nzart altnda saxlaqda acizlik kn Osmanl dvlti 1812-ci ild rb yarmadasnda, Mkk v Mdin hrlrin nzart edn muvahhidilrin stn Mehmed li paan gndrmidi. 18121818-ci illrd Mehmed li paa rb yarmadasnda, Mkk v Mdin hrlrind dhtli qrnlar trtmidi. Daha sonra Hbistan v Sudana da hrbi mdaxil edn Mehmed li paa Babi-Aliy zn Misir, Hicaz, Hb v Sudan vilaytlrinin tk caniini kimi qbul etdirmidi. 1826-c ild Fransa 50-y yaxn misirli gnci Fransann hrbi mktblrind oxumaq n Paris aparmd. Mehmed li paann zbanalqlarna son qoymaq istyn sultan II Mahmud (1808-1839) bzi tdbirlr grmy balamd. Mehmed li paann yunan syan vaxt Yunanstandak qoun v donanmasn geri kmsi, 1828-1829-cu illr rus-trk mharibsi vaxt tlb olunmasna baxmayaraq cbhy sgr gndrmmsi, stlik Suriya caniinliyinin d zn verilmsini BabiAlidn dflrl tkidl tlb etmsi sultan II Mahmudun (1808-1839) bzi tdbirlr grmk bard dnmsin sbb olmudu. Mehmed li paa 1831-ci ilin oktyabrnda cinaytkarlar himay edir bhansi il Akra hri (Suriya) caniini Abdullah paann stn z olu brahimin bal altnda ordu gndrmidi. 1832-ci ild bu ordu btn Suriyan ial etmidi. Sultan II Mahmud Mehmed li

47 paan qiyam v xain elan edrk Misir caniinliyin tyin etdiyi Hseyn paann komandanl altnda Osmanl ordusunu Misir gndrdi. brahimin ordusu osmanl ordusunu 1832-ci il iyulun 29-u Suriyada ar mlubiyyt uratd. Sonra is Tavriya (Toros) dalarn aaraq Anadolu torpaqlarna girdi. 21 dekabr 1832-ci ild brahimin ordusu Konya yaxnlnda stlrin gndrilmi baqa bir osmanl ordusunu mlub etdi. Bu qlbdn sonra artq stanbula getmk n Mehmed li paann ordusunun qarsnda he bir mane qalmamd. Vziyytin bel grginlmsi bu hadisnin artq daxili msl olmaqdan xararaq beynlxalq msly evrilmsin sbb oldu. Rusiya bundan sui-istifad edrk Mrmr dnizini hrbi donanma gndrdi. 1833-c ilin fevralnda admiral Lazaryev z mrindki rus hrbi gmilrini stanbul boazna yeridrk burada lvbr saldrd. Bu hadis Avropa dvltlrini narahat etmy balamd. Buna gr d, ngiltr xaric, btn qrbi Avropa dvltlri Osmanl sarayna trf duraraq Mehmed li paan drhal geri kilmy ardlar. ngiltr is hmi olduu kimi Mehmed li paa il isti mnasibtlrini davam etdirmidi. Mehmed li paan geri kilmy aran qrb dvltlri bir trfdn d Osmanl sarayna qiyam paann tlblrini yerin yetirmyi tlb edirdilr. arsiz qalan II Mahmud bu tlblri qbul etmk mcburiyytind qald. 5 may 1833-c ild Mehmed li paa il Osmanl dvlti arasnda Fransa sfiri baron Roussinin vasitiliyi il Ktahya mqavilsi baland. Mqavily gr Suriya v Krit adas Mehmed li paann caniinliyin verilir, olu brahim paa is Adana caniinliyin tyin edilirdi. Anadoludak misir qounlar drhal geri kilckdi. II Mahmud 6 may tarixli bir frman il Ktahya mqavilsini tsdiqlmidi. Xnkar sklsi mqavilsi (8 iyul 1833) II Mahmud ruslarn tlblrini d nzr alaraq yeni bir rus-osmanl mqavilsi balamaq mcburiyytind qald. Rusiya Dardanel v Bosfor boazlar zrind imtiyazl status tlb edirdi. Belc 8 iyul 1833-c ild Xnkar sklsi slh sazii baland. Sazi 6-s aq 1-i gizli 7 madddn ibart idi: 1) Bu sazi mdafi xarakterlidir, trflr xarici hrbi mdaxil vaxt bir-birlrin hrbi

yardm gstrckdirlr. 2) 3) 1829-cu il dirn mqavilsi etibarldr. Trflr 3-c bir trfl mharib halnda edilck kmyin forma v miqdarn

birlikd myynldirckdilr. 4) Kmy gndrilck quru v dniz qvvlrinin mharib boyu tchizatn kmyi

alan trf dyckdir. 5) 6) Bu sazi 8 il mddtind etibarldr. Bu sazi iki aydan gec olmayaraq tsdiqlnib qvvy minckdir.

48 Gizli (7-ci) madd Osmanl dvltinin ehtiyac duyaca tqdird Rusiya hr cr hrbi v maddi kmk gstrckdir. Lakin Rusiya trfi ehtiyac duyduu tqdird Osmanl dvltinin mali v iqtisadi tinliklrini nzr alaraq bu dvltdn he bir maddi kmk tlb etmyckdir. vzind Osmanl dvlti Rusiyann ehtiyac olduu vaxt Dardanel boazn 3-c trfin hrbi gmilri n balayacaq v onlarn Qara dniz xna imkan vermyckdr. II Misir bhran. Nizib (Nizbin) dy (24 iyun 1839) Ktahya mqavilsi n Osmanl sarayn n d Mehmed li paan qane etmmidi. Osmanl saray arsizlikdn qiyam bir caniinin tlblrini yerin yetirmy mcbur olmu, Mehmed li paa is btn istklrin nail olmadan qrb dvltlrinin tzyiqi altnda mqavil balamaq mcburiyytind qalmd. brahim paa Osmanl sarayn nzr almadan Adanada caniinlik edirdi. Mehmed li paa is bu df raq v Livana gz dikmidi. stlik ngilislrin Frat ayn z ticart gmilri n almas tlbin Osmanl saraynn msbt cavab vermmsin rmn Mehmed li paa ingilis gmilrinin Frat aynda zmsin icaz vermidi. 16 avqust 1838-ci ild ngiltr il Osmanl dvlti arasnda balanm Balta Liman sazii ngilislr yeni ticari imtiyazlar qazandrmd. Bu da bir mddt ingilislrin Mehmed li paan Osmanlya qa dstklmsinin qarsn ald. Eyni imtiyazlar Fransaya da verildi. Vziyytin z leyhin dndyn grn Mehmed li paa istiqlaliyytini elan edrk Osmanl dvltin formal ballna da son qoydu. Bu da sultan II Mahmudun 1839-cu ilin baharnda Suriyaya ordu yeritmsin sbb oldu. Lakin Mehmed linin olu brahim paann ordusu 24 iyun 1839-cu ild Hafiz hmd paann mrindki Osmanl ordusunu Nizib (Nizbin) qsbsi yaxnlnda ar mlubiyyt uratd. II Mahmud bu ar xbr stanbula atmadan 1 iyul 1839-cu ild vfat etdi. Osmanl taxtna 16 yal byk olu bdlmcid (1839-1861) oturdu. Bir ne gn sonra is admiral hmd Fevzi paa Osmanl donanmasn Misir apararaq Mehmed li paaya tslim etdi. Osmanl dvlti ordusuz v donanmasz, yni tam mdafisiz qalmd. London mqavilsi (15 iyul 1840). Misirin istiqlaliyyti Rusiyann vziyytdn istifad edrk yeni imtiyazlar qoparacandan narahat olan ngiltr, Avstriya, Fransa v Prussiya Osmanl sarayna Mehmed li paa il tkbana mqavil balamaq bard xbrdarlq etdilr. Qrb dvltlir z aralarnda bel qrara gldilr ki, Suriya Osmanl dvltin qaytarlsn Mehmed li paa is lindki digr yerlrl kifaytlnrk mstqil dvltin hkmdar olsun. Fransa Suriyann Mehmed li paadan alnmasna etiraz etdi. Bu is ngiltr il Fransa arasnda anlamazla sbb oldu. ngiltrnin xarici ilr naziri Polmerston Fransann itirak olmadan mzakirlrin davam etdirilmsin v Rusiyann da bu mzakirlr qoulmasna

49 nail oldu. Nhayt 15 iyul 1840- ild ngiltr, Avstriya, Rusiya v Prussiya Misir porbleminin hlli n bir anlama mtni hazrlayaraq tsdiqldilr. 1) Osmanl sultan Misir caniinliyinin irsn trlmsini, Suriyann cnubu v Akra

limannn da Mehmed li paann caniinliyin verilmsini qbul edck. 2) Mehmed li paa bu tklifi 10 rzind qbul etms Akra liman, 20 gn rzind

qbul etms is btn Misir caniinliyi zorla lndn alnacaqdr. 3) Mehmed li paa 20 gn rzind l keirdiyi btn Osmanl gmilrini geri

qaytaracaqdr. Mehmed li paa Fransaya gvnrk bu tkliflri rdd etdi. Osmanl saray da bir frmanla Mehmed li paann qiyam qaldrmas sbbi il vzifsindn azad edildiyini byan etdi. ngilis v Avstriya donanmas Suriya sahillrin yaxnlaaraq Livana sgr xardlar. imaldan irlilyn Osmanl ordusu 1840-c ilin noyabrnda brahim paann ordusunu mlub etdi. Digr qrb dvltlrinin hmryliyi Fransann da inadn qrd v Mehmed li paaya gr tklnmy csart etmyrk Misir caniinini dstklmdi. Osmanl ordusunun Suriyann cnubuna ataraq Misir yolunu tutduunu grn ngiltr sgndriyy limanna donanma gndrrk Mehmed li paan dnizdn d sxdrd. Nhayt Mehmed li paa rtlri qbul etdi. 27 noyabr 1840-c ild sgndriyyd Mehmed li paa il ingilis admiral Napier arasnda sazi imzaland. Sazi gr Mehmed li paa London mqavilsinin btn rtlrini qbul edirdi. Lakin Osmanl dvlti son qlblrdn d ruhlanaraq mharibni davam etdirmk v Misir ordu yeritmk istyirdi. Lakin sgndriyy saziindn sonra ngiltr Suriya cbhsind dylri dayandrmas n Osmanl sarayna tzyiq gstrmy balad. Osmanl dvlti sgndriyy saziini qbul etdi. 13 fevral 1841-ci ild sultan bdlmcidin Misir Vilayti mtiyaz Frman adl frman elan edildi. Frmanda deyilirdi: 1) 2) Misir caniinliyi Mehmed li paaya v irsn kemk zr onun nslin verilir. Misir caniinlrinin statusu Osmanl nazirlrinin statusu il eyni olacaqd. Rsmi

yazamalarda caniinlr bu rsmi tituldan istifad edckdilr. 3) Misird Osmanl dvltinin btn qanunlar v frmanlar kerli olacaqdr, vergilr

sultann adna toplanacaq, myyn miqdar stanbula gndrilck, Osmanl valyutasndan baqa Misird he bir pul vahidi istifad edilmyckdi. 4) Misir caniini 18 000 nfrdn artq ordu saxlamayacaq. Miralay (polkovnik)

rtbsin qdr olan rtblr caniin, bundan yuxar hrbi vziflr is sultan tyin edckdi. 5) Glxan Xtti Humayununun prinsiplri, Osmanl dvltinin digr dvltlrl

balad mqavillr Misir n d kerli olacaqd.

50 6) Gstriln slahiyytlrin xaricin xd tqdird caniinlr veriln digr

imtiyazlar da lv edil bilinckdir. Bu frmanla Misir vilayti Osmanl dvltin bal, lakin xsusi statusu olan vilayt evrilmidi. I v II Misir bhrnlarndan n ox ziyan kn trf Osmanl dvlti oldu, Mehmed li paa btn istklrini ld ed bilmdi. ngiltr bada olmaqla Avropa dvltlri bu bhranlardan n ox faydalanan trf oldular. Osmanl dvltinin Aralq dnizindki nfuzu qrld. niltrnin yaxn v orta rq tsir imkanlar artd. Yaxn v Orta rq lklrind Osmanl dvltinin nfuzuna zrb dydi. Mvzu 12. A. Osmanl imp-luunda yeni islahat hrkat. Tnzimat frman (Glxan xttihumayunu 3 noyabr 1839). Glxan xtti humayunu (Tnzimat frman) Osmanl dvltinin geri qalma sbblrini aradrarkn, dvlt qurumlarnda struktur dyiikliklrin aparlmasna ehtiyac duyulmasnn sas sbb kimi n plana xarlmas nticsind verilmi islahat frmandr. Bu frman iddia edildiyi kimi masirlmy, trqqiy doru deyil, qrblilmy, avropallamaa, yadlamaa doru atlan mhm addmdr. Tnzimat dvr (1839-1876) Osmanl tarixinin mhm dvrdr. nki bu dvr Osmanl dvltinin sonunun balancdr. II Mahmud islahatlar aparmaq ismidi, lakin lm buna imkan vermmidi. Osmanl dvltinin Londondak sfiri Mustafa Rid paa ingilislrin tlbi il yeniyetm sultan trfindn sdrizm (banazir) vzifsin tyin edildi. Drd ay iind bu islahat frmann hazrlayar Mustafa Rid paa sultana tzyiq gstrrk frman tsdiqlti v 3 noyabr 1839-cu il tarixind stanbulda, Topqap saraynn Glxan adlanan meydannda xarici tmsililrin v Osmanl dvlt adamlarnn qarsnda bu frman oxudu. Frmann sas mddalar bel idi: Dinindn asl olmayaraq, mslman, xristian, yhudi btn Osmanl vtndalar eyni hquqlara sahib olacaqlar, skrlik mddti 3 v ya 4 il salnacaq v.s. Frmann elanndan 6 ay sonra Fransa Cinayt Mcllsi trkcy trcm edilrk qbul edildi. 1850-ci ild bu qanunda yeni dyiikliklr edildi. 1839-1876-c illrd Ticart qanunu, Dniz Ticarti qanunu, Torpaq haqqnda qanun, Mlkiyyt haqqnda qanun v.s bir sra qanunlar Avropa lklrindn kopyalanaraq qbul edildi. Ordunun say azaldld. Btn bunlara rmn Tnzimat Dvrnn msbt chtlri d var idi. Msln Thsil nazirliyi yaradld, Osmanlnn ilk universiteti olan Darlfnunun almas haqqnda qanun qbul edildi. mp-luq razisindki orta mktblrin say artrld. ngiltr v Fransann thrikiyl Livanda yaayan xristian marunilrl v druzlar (v ya drzilr / ifrat lvi cryan) vergilrin oxluu bhansi il qiyam qaldrmdlar. Fransa v

51 ngiltr qiyamlarn tlblrini yerin yetirilmsini tlb etslr d Osmanl ordusu vaxtnda mdaxil edrk 1845-ci ilin sentyabrnda qiyam yatrd. B. Dardanel boaz mslsi. Dardanel v stanbul boazlarnn statusunun yenidn myynldirilmsi. 1841 London Sazii. XV srin ortalarnda stanbulun, sonra da Sinop, Trabzon, Krm, qrbi Qafqaz v Rumniyann Osmanl dvltin birldirilmsiyl Qara dniz Osmanl dvltinin daxili dnizin evrilmidi. Belc boazlar (Dardanel v Bosfor) tamamil trk hegemoniyas altna alnmd. Boazlar cnbi ticart v hrbi gmilri n bal elan edilmidi. Lakin XVI srdn etibarn 1536-c ild Fransaya, 1579-cu ild ngiltr sonra is Hollandiyaya veriln imtiyazlarla bu qapallq qismn aradan qaldrlmd. Bundan baqa Rusiya gclnrk boazlara gz dikmidi. Qara dnizd ilk rus gmilri Karlovitsa (Karlofa-1699) mqavilsil Azov dnizinin ruslarn lin kemsindn sonra grnmy balamd. Lakin bu cmi 12 il davam etmi, 1711-ci ild ruslarn mlubiyyti il bitn mharib Prut mqavilsi il nticlnmidi. Prut mqavilsiyl ruslar Qara dnizdn uzaqladrlmdlar v bu vziyyt 1774-c il Krm mharibsi v Kiik Qaynarca mqavilsin qdr davam etmidi. 1774-c il Kiik Qaynarca mqavilsi Rusiya nqteyinzrindn boazlar mslsind bir dnm nqtsi olmudu. Lakin Rusiya ox chd ets d Fransa, ngiltr v Hollandiyaya verilmi imtiyazl ticari hquqlardan artn ala bilmmidi. Yni boazlar ruslarn sadc ticari gmilri n aq olacaqd. Lakin bu lbtt ki, Rusiyan qane etmirdi. Rusiya Qara dnizin Rusiyann daxili dnizin evrilmyini istyirdi, Kiik Qaynarcan is bu istiqamtd atlm ilk addm kimi dyrlndirirdi. 1784-c ild Rusiyann Krm tamamil ial etmsi is bu yolda atlm ikinci mhm addm idi. Rusiyann bu istiqamtd atd digr bir addm is 1798-ci il stanbul mqavilsi idi. Artq bildiyimiz kimi Napoleonun Misiri ial etmsi Osmanl-Rus hrbi ittifaqnn balanmasyla nticlnmidi. Bu ittifaqn rtlrindn biri d rus hrbi gmilrinin franszlara qar birg hrbi mliyyatlarn davam etdiyi mddtc boazlardan srbst keii il laqli idi. 1806-c ild nvbti rus-trk mharibsinin balamasyla bu Rusiya bu haqqn itirmidi. 5 yanvar 1809 tarixind anaqqalada ngiltr il Osmanl dvlti arasnda (Qleyi-Sultaniyy, Sultan Qalas) slh mqavilsi baland. Bu mqavilnin rtlrindn biri d bel idi: Dardanel (anaqqala) v Bosfor (stanbul) boazlar vvllr olduu kimi yen d istr hrb, istrs d slh raitind, btn lklrin hrb gmilri n bal olacaqdr. Bu mqavil eyni zamanda Osmanl dvltinin boazlar zrindki mtlq hakimiyytini d mhdudladrrd. nki ngiltr bu maddnin qsursuz v gztsiz ttbiq edilmsind ox maraql idi. 1829-cu il dirn mqavilsiyl Rusiya z ticart gmilrinin boazlardan srbst keii haqqn qazanmd. nki dirn mqavilsiyl Qara dniz btn lklrin ticart gmilri n aq dniz elan olunmudu. Bununla da Osmanl dvlti istniln halda istniln dvltin ticart gmilrinin boazlardan kemsin mane olmaq haqqn itirmi oldu. Belc 1453-1774-c illr arasnda

52 (stanbulun fthindn Kiik Qaynarcaya qdr) trklrin boazlar zrindki 321 illik mtlq hakimiyyti sona atmd. XIX srd is Avropa dvltlri srtl inkiaf edn iqtisadi-ticari laqlri, snayelmnin gtirdiyi yeniliklri nzr alaraq Osmanl dvltini boazlarn statusu mslsin yenidn qaytma mslht grdlr. Avropallar boazlar mslsin rq Probleminin bir hisssi kimi baxrdlar. stlik ruslarla 8 illiyin balanm Xnkar sklsi mqavilsinin mddtinin bitmsin az qalmd. ngiltr, Fransa, Avstriya, Prussiya, Rusiya v Osmanl dvltini tmsil edn nmayndlrin itirak il 13 iyul 1841-ci ild Londonda danqlar balad. Nmayndlr 4 sas prinsip zrind razla gldilr: 1) Osmanl dvlti, slh vziyytind, vvldn bri ttbiq etdiyi kimi, he bir cnbi

hrb gmisinin boazlardan kemsin izin vermm tlbini qbul edir. ngiltr, Avstriya, Fransa, Prussiya v Rusiya bu rti qbul etir. 2) Osmanl dvlti dost dvtlrin fvqlad v slahiyytli sfirlrinin mri altnda

olan yngl hrb gmilrinin boazlarda hrktin icaz verckdir. 3) Osmanl dvlti z il dostan laqlri olan btn dvltlri bu mqavilnin

rtlrni qbul etmy dvt edckdir. 4) Bu mqavil n az 2 ay rzind qvvy minck, itirak dvltlr rtlr xll

gtirmdn mqavilni ttbq edckdilr. Grndy kimi London sazii Dardanel v Bosfor boazlarnn cnbi hrb gmilri n bal, ticart gmilri n is aq elan etmidi. Mvzu 13. A. Rusiya-Osmanl laqlrinin grginlmsi. Rumniya syan. Macar v polyak

mhacirlr mslsi. Rumniya (flak v Budan Mmlkteyn (iki mmlkt) feodal drbyliklri trklrin nfuz dairsin girdiklri tarixdn etibarn Osmanl dvlt iind xsusi statusa, bir nv muxtariyyt malik olmudular. XIX srin ortalarna qdr bu iki drbylik il Osmanl saray arasnda he bir ciddi problem meydana glmmidi. Rumn drbyliklri Rusiya il Osmanl arasnda tampon vilayt halnda idilr. Trk-rus mhariblri ox vaxt Rumniya razisind ba verirdi. Vaxt kedikc Rusiya bu iki xristian drbylik zrind nfuz ld ed bilmidi. XIX srin ortalarnda bir ox Avropa dvltlrind ba vermi mtlqiyyt qar qiyam v istiqlaliyyt mhariblri Rumniyaya da tsir etmidi. ki feodal monarxiyann lvi v birlm fikirlri 1840-c illrd Rumniyada geni yaylmd. 23 iyun 1848-ci ild flak voyevodas artan tzyiqlr qarsnda konstitusiya qbul etmk v bir ne ay sonra is taxt-tacn trk edrk lkdn qamaq mcburiyytind qald. flakda mvqqti hkumt quruldu. flakdak hadislrin tsiri altnda lknin cnubunda Budan drbyliyind d qiyam qaldrld. Lakin Budan voyevodas

53 Strudza qiyamlara qar amansz rftar etdi. Bu qiyamn yatrlmasna deyil, ksin daha da alovlanmasna sbb oldu. Rumniyadak anti-monarxiya hrkatlar monarxiya suli-idarsin malik Rusiyan narahat etmy balamd. Buna gr d Rusiya flakdak konsulunu lkdn xard v mvqqti hkumti hdldi. flak mvqqti hkumti Rusiyann tsiri altna dmkdns Osmanl dvltinin himaysind qalmaa stnlk verdi. nki Osmanl dvlti flakn daxili ilrin qarmrd, orada hans suli-idarnin olmas onu narahat etmirdi. dar sulu n olursa olsun flakn Osmanl dvltinin himaysini (protection) qbul etmsi Babi-Alini qane edirdi. 28 iyun 1848-ci ild Rusiya Budandak qiyam yatrmaq mqsdiyl Rumniyaya qoun yeritdi. Osmanl dvlti buna etiraz etdi. Bir mddt sonra is Osmanl dvlti d Rumniyaya ordu yeritdi. Belc iki dvlt yeni bir mharibnin balanmas rfsin atdlar. Lakin Rusiyann mslni slhl hll etmk tbbsn Osmanl dvltinin msbt mnasibti yeni bir rus-trk mharibsinin qarsn ald. 01 may 1849-cu ild iki dvlt arasnda stanbulun Balta limannda tarix Balta liman sazii ad dm razlq ld edildi: 1) vvldn bri olduu kimi, flak v Budan voyevodalar (drbylri) Osmanl

sultan trfindn 7 il mddtin tyin edilckdilr. 2) Seilmilr mclisi buraxlacaq v onun yerin mvrt mclisi qurulacaq, bu

mclisin zlri lk zadganlar arasndan seilckdir. 3) Hr iki voyevodaln idarsind struktur dyiikliklri aparlacaq, bu dyiikliklri

Osmanl v Rusiya dvltlrinin tsdiqlm haqq olacaqdr. 4) flak v Budan voyevodalqlarnda qiyam tam yatrlacaq, lk qiyamlardan

tmizlnckdir. Sabitlik tmin olunana qdr hr iki mmlkt Osmanl (25 min) v Rusiya (35 min) skrlrinin nzartind olacaq, sabitlik yaradldqdan sonra hr iki lknin ordular Rumniyan trk edcdilr. 5) Sazi rtlrinin yerin yetirilmsin nzart etmk n flak v Budana,

voyevodalarla eyni idari hquqlara sahib olan, 1 trk v 1 rus komendant tyin edilckdir. Balta Liman Sazii il byk bir siyasi bhran v mharibnin qars diplomatik yolla alnmd, lakin Osmanl dvltinin Rumniya zrindki tk bana himaysi d sona atmd. Bu sazil Osmanl dvlti Rusiyan flak v Budan zrindki himay haqqna, bir nv, ortaq qbul etmidi. Rusiya is Qara dnizin qrbind yerln Rumniya zrind myyn haqlar ld etmkl Qara dnizin sahillrind z mvqeyni mhkmltmidi. Macar v Polyak Mhacirlr Mslsi 1848-ci ild Avstriya-Macarstan imperiyasnda yaayan macarlar imperiyaya qar qiyam qaldraraq Macarstan Respublikasn, z milli hkumtlrini qurmudular. Macarlarla eyni dvrd polyaklar da z milli hkumtlrini qurmaq n milli hrkat balatmdlar. Avropa jandarmal

54 vzifsini icra edn Rusiya Rumniyada olduu kimi, macar v polyak qiyamlarna da qanl divan tutaraq istiqlaliyyt hrkatlarna son qoymudu. Bu hadisdn sonra minlrl macar v polyak siyasi mhaciri Osmanl dvltin pnah gtirmidilr. Avstriya v Rusiya drhal Babi-Alidn mhacirlri geri qaytarma tlb etmidilr. Lakin Osmanl dvlti zn pnah gtirmi insanlar, ar czalandrlacaqlarn bildiyi v Rusiyann da panslavist hrkatlar dstkldiyi n, geri qaytarmaqdan imtina etdi. Bu bir dvlt kimi onun siyasi nfzuna ar zrb olard. mtinadan sonra rsmi Vyana v St.Peterburq Osmanl dvltin ultimatum gndrrk btn siyasi laqlri ksmkl hdldilr. Osmanl dvlti bu grginli hll etmk n mhacirlr slam dinini qbul edrk mslman olma tklif etdi. Mhacirlrin ksriyyti bu tklifi qbul edrk slam dinini qbul etdilr. Osmanl dvlti Avstriya v Rusiyann ultimatumlarna bu insanlarn artq mslman olduqlar, eyni zamanda btn mslmanlarn xlifsi olan Osmanl sultannn is he bir mslman baqa din mnsublarna thvil ver bilmycyi klind cavab verdi. ngiltr v Fransa Osmanl dvltinin geri addm atmadn grrk Babi-Alini bu msld dstkldilr. nki ngiltr v Fransada respublika v konstitusyon rejimlr hakimiyytd idilr v mtlq monarxiyalara qar qiyamlara bu iki dvlt msbt mnasibt bslyirdi. Bu Rusiya v Avstriyann mvqelrinin yumualmasna sbb oldu. 1849-cu ilin oktyabrnda St. Peterburqda rus ar il grn Fuad paa razlama ld etdi. Razlamaya gr macar v polyak mhacirlrdn istynlr z lklrin qaydacaq, qaytmaq istmynlr is (slam qbul ednlr) Avstriya v Rusiya srhdlrindn ox uzaqda, Osmanl dvltinin bu iki dvltl hmsrhd olmayan daxili vilaytlrind mskunladrlacaqdlar. Belc macar v polyak mhacirlr mslsi hll edilmidi. B. Osmanl-Rus (Krm) mharibsi (1853-1856). Mharibnin sbblri, gediat

v nticlri. ngiltr-Rusiya ittifaq. Paris konqresi (1856) Rus ar I Nikolay (1825-1855) zndn vvlki rus hkmdarlar kimi cnuba doru yaylma siyastini davam etdirmk zmind idi. zn pravoslav kilssinin lideri hesab edn I Nikolay mslmanlara v trklr drin nifrt bslyirdi. I Nikolay Kiik Qaynarca mqavilsini z istklrin uyun olaraq rh edir v Rusiyann btn pravoslav xristianlarn himayisi olduunu iddia edirdi. 1840 v 1841-ci illr London mqavil v sazii Osmanl dvltinin Rusiya qarsnda siyasi v diplomatik mvqeyini gclndirmi, Rusiyaya qar, bada ngiltr olmaqla, qrbi Avropa dvltlrinin dstyini tmin etmidi. Bu I Nikolay narahat edirdi. 1844-c ild ngiltrd sfrd olan I Nikolay ingilislr Osmanl dvltini mlub edrk torpaqlarn bldrmyi tklif etmi, lakin rsmi Londondan msbt cavab ala bilmmidi. Buna gr d I Nikolay Osmanl dvltin qar tk bana hrkt kemk qrarna gldi. Rus arna gr indi bunun n n lverili mqam idi. Bel ki, rus agentlri trfindn tviq ediln v silahlandrlan qaradallar (ernoqoriya), flak-Budan hadislri, Suriya v Livanda qiyam qaldran druzlar (v ya drzilr / ifrat lvi cryan) v marunilr Osmanl dvltinin kifayt qdr probleminin olduunu gstrirdi.

55 Digr trfdn 1848-ci ild ba vermi evrililrin meydana gtirdiyi sarsnt v grginliklr d qrb dvltlrinin trklri dstkly bilmycyin dair Rusiyan midlndirirdi. Tkc ngiltr Rusiyaya mane ola bilrdi. Osmanl-ngiltr laqlri ngiltr istr siyasi, istrs d iqtisadi-ticari laqlri baxmndan Orta v Yaxn rq corafiyasna, daha dorusu Osmanl dvltin digr Avropa dvltlrindn daha yaxn idi. stanbul v zmir limanlar il ingilis limanlar arasnda gedib gln ticart gmilrinin ard aras ksilmirdi. Beyrut v sgndrun (Antioxia-Antakiya) limanlar vasitsi il is ingilis tacirlri Hlb, Dmq v Badad bazarlaryla laq saxlayrdlar. Misir zrindki nfuzu ngiltry Qrmz dniz vasitsiyl Hindistanla daha yaxn dniz yolu laqsi imkan yaratmd. 1838-ci il Osmanl-ngilis Ticart Mqavilsi v 1850-ci il Gmrk Tariflri Sazi ngilislr bir ox imtiyazlar qazandrmd. Bel ki, ingilis tacirlri rzurum-Tehran ticart yolunun nzartini d l almdlar. Bu dvrd ngiltrnin orta v yaxn rq siyastinin iki sas prioriteti var idi. Birincisi: bu corafiyadak mnftlrini qorumaq v daha da genilndirmk, ikincisi: zn rqib ola bilck istniln baqa bir dvltin bu corafiyada mhkmlnmsin mane olmaq. Macar v polyak mhacirlr, boazlar mslsi v Osmanlnn Rusiya il olan digr problemlrind ingilislrin trkprst mvqed dayanmasnn sas sbbi d bu idi. ngilis siyasi xadimi lord j. Russel demidi: gr Rusiyan bu gn Dunay aynn imalnda dayandra bilmsk, sabah Hind okean sahillrind dayandrmal olacaq. I Nikolay ingilislrdn msbt cavab ala bilms d Osmanl imp-nun torpaqlarn blmk fikrindn l kmmidi. 9 yanvar 1853-c ild St.Peterburqda keiriln bir balda ngiltrnin Rusiyadak sfiri ser Corc Hamilton Seymorla ar I Nikolay arasnda maraql dialoq ba vermidi: I Nikolay: ngiltry olan mnasibtimi bilirsiniz. sas odur ki, ingilis hkumti il Rusiya razla glsin. Bu razlq ld edildikdn sonra digr Avropa dvltlrinin mnim n he bir hmiyyti yoxdur. stdiklri kimi fikirlsinlr, vecim d olmaz. Trkiy hal-hazrda ox thlkli v bhranl bir dvr yaayr. Bu slind bizim n d thlklidir. Yni qarmzda xst, hm d ox xst bir adam dayanb. gr lazmi tdbirlr alnmadan bu xst adam ls bu bizim n d flakt olar. Corc H. Seymor: Xst adam deyirsiniz, onun lmn gzlmkdns, ona kmk edrk saalmasna yarayacaq tdbirlri grmk sizc daha yax olmazdm? Rus ar dialoqun sonunda sl mqsdini bel aqlamd I Nikolay: stanbulun Rusiya trfindn daimi ialn istmirm. Lakin bu hrin ngiltr, Fransa v ya baqa bir dvlt trfindn ial edilmsinin d trfdar deyilm. flak v Budan artq mnim himayt altndadr. Serbiya v Bolqarstan da belc himaym altna ala

56 bilrm. Balkan xalqlarnn z mstqil dvltlrini qurmamalar n he bir ciddi sbb yoxdur. Misir ngiltr n n qdr qiymtli olduunun frqin varram. Kritin Aralq dnizindki ngilis adas olmamas n d he bir sbb grmrm2. ngiltr rus arnn tkliflrin msbt cavab vermdi. Lakin bu Osmanl dvltini, mslmanlar v trklri sevdiyi n deyildi. ngiltr bu dvrd Rusiyasz da Aralq dnizind kifayt qdr gcl idi. Misir v Krit adasn is Rusiyann kmyi olmadan yaxn glckd l keircyindn min idi. Bel bir raitd Rusiya il ibirliyin gedrk Osmanl dvlti v digr dvltlrl yaradlm siyasi-diplomatik mvazinti pozmaa ingilislrin ehtiyac yox idi. Rusiya is buna ehtiyac duyurdu, frst v bhan axtarrd. Nhayt axtard frst v bhanni tapd. Mqdds Yerlr Problemi Mlum olduu kimi xristianlarn mqdds hesab etdiklri bir ox yerlr yaxn rqd, daha dqiq desk Qds (Yerusalim) hri v onun trafndak razilrddir. Bunlarn da n hmiyytlisi sa (.s) peymbrin anadan olduu Beyt-ul-Lhm3 (Betlahem) qsbsidir. 1740-c ild Osmanl dvlti xristianlarn bu mqdds yerlrinin himayiliyini katoliklr, daha dorusu Fransaya vermidi. Lakin XVIII srin axrlarnda trk-fransz laqlrinin grginlmsi (1798-ci il Misirin ial) Fransaya verilmi bu imtiyazn lv olunmasna sbb olmudu. Bunun nticsind d Qdsdki katoliklr, bel demk mmkns, siyasi himaydn mhrum olmudular. Qdsd stnlk pravoslavlarn lin kemidi. Katoliklr bununla razlamaq istmirdilr. Qdsd bu iki xristian mzhbi arasnda daim kim var idi. Bu stnlk kimsi Mqdds Yerlr probleminin balanc olmudu. 1847-ci ild Beyt-ul-Lhmd xristianlarn mqdds saydqlar gm ulduz itdi. Daha dorusu ourland. Bu id katoliklrl pravoslavlar bir-birlrini gnahlandrmaa baladlar. Bu da mbahislri v ziddiytlri qzdrd. Osmanl hkumti bu grginliy son qoymaq n gm ulduzun eynisindn dzltirib yerin qoydurdu, lakin bu problemin bymsinin qarsn ala bilmdi. nki i zn katoliklrin himayisi sayan Fransa il pravoslavlarn himayisi olan Rusiya qarmaa balamd. Fransa imp-ru Lui (III) Napoleon Osmanl dvltindn 1740-c ild Fransaya verili imtiyazlarn yenidn tsdiq edilmsini, Rusiya is Kiik Qaynarca mqavilsinin rtlrinin yerin yetirilmsini tlb edirdi. Bu mqavild Rusiya Osmanl razilrind yaayan pravoslav xristianlarn himayisi kimi qeyd edilmidi. Rusiya bu problemin mmkn qdr drinlmsi v mharib n sbb sayla bilck sviyyy atmas n lindn gln hr eyi edirdi. Osmanl saray hr iki trfi qane edck bir ar, hll variant axtararkn msly Avstriya da qard. Avstriya Karlovitsa (1699), Pasarovitsa (1718) v Belqrad (1739) mqavillrini sas
Akdes Nimet KURAT, Rusiya Tarihi, s. 327, Ankara 1948; nvr Ziya KARAL, Osmanl Tarihi, C. V, s. 222, Ankara 1961. 3 Beyt-ul-Lhm t evi demkdir.
2

57 gstrrk Osmanl torpaqlarnda yaayan katoliklrin himayiliyin hamdan vvl haqq olduunu iddia edir v mtrk komissiya yaradlmasn tlb edirdi. Osmanl dvlti mtrk komissiya qurulmasna razlq verdi. 1851-1852-ci illr bu komissiyann almalar il kedi. Rus ar I Nikolay bu mtrk komissiyann qbul etdiyi he bir qrar qane etmdi. I Nikolayn 1853c ilin fevral aynda fvqlad slahiyytlrl stanbula gndrdiyi knyaz Menikov btn siyasi nzakt v db qaydalarn pozaraq Osmanl xarici ilr naziri v ba nazirl (sdri-zm) rsmi libasda deyil, gndlik ev geyimlrini geyrk grd. Loval il tannan knyaz Menikov sdri-zml grrkn xarici ilr naziri Fuad paan istefaya gndrmsini tlb etmidi. 1853-c ilin aprel aynda stanbuldak ingilis v fransz sfirlri Osmanl dvlti il ortaq mxrc glmy razladrmaq n knyaz Menikovla grmdlr. Butn bunlara baxmayaraq Menikov 1853c il 5 mayda Babi-Aliy ultimatom gndrrk 5 gn rzind Osmanl dvltinin Rusiyan z razisind yaayan btn pravoslavlarn himyisi kimi tanmasn tlb etdi. Hamn tng gtirmi Menikovun bu tlbi qti surtd rdd edildi. 1853-c il 21 mayda Menikov Rusiyann stanbuldak sfirini v btn diplomatik heytini d gtrb Rusiyaya getdi. Bununla da Rusiya il Osmanl dvlti arasndak siyasi laqlr qrld. Hmin ilin 22 iyununda Rusiya qounlar Prut ayn kerk mharib elan etmdn Osmanl dvltin hcum etdilr. 1853-c ilin oktyabr aynda mr paa Bolqarstann umen hrindki trk qounlar il ks hcuma kerk cnubi Rumniyan l keirdi. rqd d Osmanl ordular Qafqaz cbhsind hcuma kemidilr. Avstriya Rusiyann bu hrktindn naraz qalsa da bitrfliyini qorumaa almd. Prussiya is problemin balancndan bri bitrfliyini qorumudu. ngiltr v Fransa is bu msld Osmanl dvltinin trfind idilr. 1853-c il oktyabrn 22-si birlmi ingilis v fransz donanmas anaqqala boazn kerk Mrmr dnizin girdi v Osmanl dvltin kmk etmy hazr olduunu bildirdi. Rusiya bunun 1841-ci il London saziin zidd olduunu bildirrk etiraz etdi. Bu vaxt admiral Naximovun balq etdiyi rus donanmas 1853-c ilin 30 noyabrnda Sinop limanndak ticart gmilrini batrm v Sinop hrini gmilrdn top atin tutaraq dinc halidn ox sayda insann lmn sbb olmudu. Rusiya artq boazlar l keirmy alrd. 12 mart 1854-c ild ngiltr, Fransa v Osmanl dvlti arasnda hrbi ittifaq sazii imzaland. 15 gn sonra ngiltr v Fransa Rusiyaya rsmn mharib elan etdilr. 1854-c ilin yaynda trklr rus ordusunu Balkan y.adasnda ar mlubiyyt urat v Rumniya ruslardan tmizlndi. Lakin ruslarn ks hcuma kemmsi n trk ordusu Rumniyadan kildi v onun yerini mvqqti olaraq Avstriya ordusu tutdu. ngiltr v Fransa Rusiyan slh mcbur etmk n Krm yarmadasnda Rusiyaya qar cbh ama tklif etdilr. Krmn itirilmsi Rusiyann daxili regionlarn thlk qarsnda qoyacaqd v belc Rusiyan slh mqavilsin mcbur etmk daha asan olacaqd. Bu tklif Osmanl dvltinin d mnafeyin uyun idi. 1854-c il sentyabrn 13- mttfiqlr Krm

58 sahillrin sgrlrini xardlar. Lakin Qafqaz cbhsind Osmanl ordusu geri kilmli olmu v Bayzidi-rqi (Doubeyazt) hri ruslarn lin kemidi. 1854-c ilin sonlarnda mttfiqlr Krmda Sevastopol hrini mhasiry aldlar. Bu hr mhm bir liman olduu n Rusiyann Qara dniz alan qaps saylrd. Ruslar hri inadla mdafi edirdilr. Mhasirni uurla nticlndirmk n daha ox canl qvvy ehtiyac var idi. Osmanl dvlti Qafqaz v Balkan cbhlrind d vuruduu n Krma daha ox sgr gndr bilmirdi. ngilislrl franszlar is mmkn qdr z canl qvvlrini qorumaa alrdlar. ngiltrnin Prussiyan da Rusiyaya qar bu mhariby clb ety almas msbt ntic vermdi. 1855-ci ilin yanvarnda taliya (Piemont) knll olaraq Rusiyaya qar ittifaqa qouldu v Krma 15 min nfr sgr gndrdi. mumilikd Krmda mttfiqlrin 140 min canl qvvsi vuruurdu. Bunlarn byk ksriyyti Sevastopolu mhasird saxlayrd. 1855-ci il sentyabrn 9-u ruslarn mqavimti qrld v Sevastopol mttfiqlrin lin kedi. Hmin il martn 2-si I Nikolay lm v yerin ar II Aleksandr (1855-1881) kemidi. Ruslar Krmda Sevastopolu itirmididr, lakin Qafqaz cbhsind irlilyrk Qars hrini ial etmidilr (27 noyabr 1855). Buna baxmayaraq Rusiya istr hrbi, istrs d iqtisadi chtdn ox ziflmi v vurumaa taqti qalmamd. Buna gr d Rusiya rsmi olaraq atks tlb etdi. Bu tklif mttfiqlrin ixtilafna sbb oldu. III Napoleon bu tklifin qbul edilrk drhal slh mqavilsi balanmasn istyir, ingilislr is ksin btn cbhlrd mhariby davam edrk Baltik sahillrind d yeni bir cbh ama tklif edirdi. Bu mqsdl htta svein d razl alnmd. Avstriyann da slh trfdar olmas il ingilislr yeni cbh amaq fikrindn danmal oldular. 16 dekabr 1855-ci ild mttfiqlr atks n Rusiyaya 4 maddlik n rt gndrdilr: 1) Rusiya flak v Budan (Rumniya) zrindki btn iddialarndan l kmli v bu

torpaqlar Avropa lklrinin zmanti altna alnmaldr. 2) 3) 4) keck. ar II Aleksandrn bu rtlri qbul etmsi il Parisd slh konfransnn toplanmas qrar verildi. Paris Konqresi v Mqavilsi Paris konqresi Osmanl dvlti, ngiltr, Fransa, Rusiya, Avstriya, Prussiya v Piemontun itirak v Fransa xarici ilr naziri qraf Valevskinin sdrliyi il 2856-c il fevral aynn 25-i z iin balad. Trk heytin ba nazir (sdri-zm) Mehmed min paa balq edirdi. lk df Avropadaxili bir konqres xristian olmayan dvlt dvt olunmu v itirak etmidi. Paris konqresi Dunay aynda btn lklrin ticart gmilri srbst kild z bilmlidir. Qara dniz hrbi gmilrdn tmizlnrk bitrf dniz elan edilck. Osmanl dvlti razisindki btn xristianlar qrbi Avropa dvltlrinin himaysin

59 eyni zamanda z ziddiytlri il yadda qalmd. Bel ki, mharib meydannda Rusiyaya qar birlmi mttfiqlr danq masas arxasnda eyni hmryliyi nmayi etdir bilmdilr. Bunun n byk sbbkar is Fransa idi. Fransa ngiltrnin diplomatik stnlyn nec zrb vura bilrm dncsiyl danqlarda ksr msllrd Rusiyann nqteyi-nzrindn x edrk bu dvltin mvqeyinin mhkmldirdi. Bu da n ox Osmanl dvltinin mnafeyin toxunurdu, nki Rusiya il n ox razi mbahissi olan dvlt Osmanl idi. Drin ziddiytlr v qzn mbahislr raitind ken Paris konqresi 1856-c il martn 30-u z iini tamamlad v 34 maddlik Paris mqavilsi itirak dvltlr trfindn imzaland. Bu 34 maddnin xlassi beldir: 1) Rusiya v Osmanl dvlti bu sonuncu mharibd bir-birlrinin l keirdiklri

btn torpaqlarn v sirlri geri qaytaracaqdlar. 2) Avropa dvltlri Osmanl dvltini zlrin brabr hqqlu dvlt kimi qbul edir

v bu dvltin razi btvlyn tanyr. 3) Hr hans bir anlamazlq raitind Osmanl dvlti Avropa dvltlrinin vasitilik

etmsi il razlaacaqdlar. 4) Avropa dvltlri Osmanl sultannn 18 fevral 1856-c il tarixli yeni islahat

frmann dstklyir, hyata kemsini arzulayr. Bu frman qti olaraq Osmanl dvltinin daxili ilrin qarlmas n sbb deyildir. 5) kerlidir. 6) Qara dnizin sahillrind he bir dvltin trsansi olmayacaq, Qara dnizd he 1841-ci il London saziinin boazlar haqqndak maddlri olduu kimi

bir dvltin hrbi gmisi olmayacaq, bu dniz sadc ticart gmilri n aq olacaqdr. 7) 8) 9) Dunay aynda ticart gmilrinin zmyi srbst olacaqdr. Rusiya l keirdiyi Dunay ay deltasnn bir qismini Rumniyaya verckdir. flak v Budan voyevodalqlarnn mstqilliyi, Osmanl dvltin bal olaraq,

tannacaq, bunlara verilmi haqq v hquqlar genilndirilck, bu iki voyevodalq Paris konqresi itiraklarnn zmanti altndadr. 10) Serbiyada he bir surtd Osmanl sgri olmayacaqdr. Serbiya dvltinin

msqilliyi Paris konqresi itiraklarnn zmanti altndadr. Osmanl dvlti 5 dekabr 1857-ci ild ruslarla Srhdlrin delimitasiyas haqqanda mqavil d balad. Yuxarda qeyd edildiyi kimi ilk df Avropadaxili bir konqres xristian olmayan dvlt dvt olunmu v itirak etmidi. Lakin Osmanl dvltiyl brabrhquqlu bir dvlt kimi kimi rftar edilmsinin mhm sbblri var idi. Osmanl dvlti hmin konqres qdr

60 Avropa qitsind yhudi bankirlr4 borcu olmayan blk d yegan dvlt idi. Bu mharib, xsusil d onun Krmda cryan edn qismi Osmanl dvltin baha baa glmidi. lk ar maliyy problemi il z-z idi. Osmanl dvlti z tarixind ilk df baqa bir dvltdn borc alacaqd. Osmanl dvlti 24 avqust 1854-c ild ngiltrnin Palmer v Fransann Qoldmidt banklarndan 3 000 000, 1855-ci ild is Rotild ailsin mxsus bankdan 5 000 000 funt sterling mblind qzl pul borc ald. Borcun tminat olaraq da Misir vilaytinin dvlt xzinsin ddiyi illik vergi gstrilmidi. C. Yeni islahat frman (18 fevral 1856)

Rusiyann Osmanl torpaqlarnda yaayan pravoslav xristianlarn himaydar, haqq v hquqlarnn tminats olma tlb etmsi onun mlubiyyti il sona atan mharibnin balamasna sbb olmudu. Bu mharibd Osmanl dvltin kmk etmi Avropa dvltlri Krm mharibsinin gediatnda Osmanl sarayndan mtlq yeni bir islahat frmannn elan edilmsini tlb etmy balamdlar. Avropallar bu tlblrini bel saslandrrdlar ki, mharibdn sonra Rusiya il danqlar masasna oturan mttfiqlr Rusiyan btn iddialarnn saslarndan mhrum etmli, btn bhanlri onun lindn almaldrlar. Buna gr d Osmanl dvlti yeni bir islahat frman elan edrk z razilrind yaayan btn qeyri-mslman vtndalarna zruri btn hquqlar vermlidir. ox tssf ki, trk diplomatiyas bu tlblrin qarsn ala bilmdi. nki Osmanl imp-u Rusiya il mharib vziyytind idi. Mttfiqlrinin dstyi olmadan bu mharibni tk bana apara bilmzdi. Bununla yana Osmanl dvlt mmurlar arasndak bzi gizli tkilatlara mnsub olan (masonluq v.s kimi) mmurlarn apardqlar lobbi faliyyti nticsind sultan bel bir frman imzalamaa raz salmaq mmkn olmudu. Bu islahat frmannn irlid nec byk flaktlr, htta Rusiya il mharibdn daha dhtli txribatlara sbb olacan grcyik. slahat frmannn mtnini hazlamaq n komissiya quruldu. Komissiyaya Osmanl sdri-zmi balq edirdi. zvlr arasnda xarici ilr naziri, bir ox yksk rtbli dvlt mmuru, o cmldn ngiltr, Fransa v Avstriyann stanbuldak sfirlri d var idi. Frmann grndki mqsdi, dinindn asl olmayaraq, btn Osmanl vtandalarna eyni haqq v hquqlarn verilmsi idi. nki Rusiya pravoslav xristiyanlarn hquqlarnn tapdalandn iddia edirdi. Bununla onun bu iddasna son qoyulacaqd. Halbuki aada sadalanacaq maddlrd grlcyi kimi bu islahat qrb dvltinin Osmanl impunun daxili ilrin qarmas n hquqi zmin v sas hazrlayr, dini v milli separatizm mnbit rait hazrlayr, mslman haliy he bir yenilik gtirmir, xristianlara, htta bir ox

Hmin bu dvrd Avropada yhudi bankirlrin faliyytlri haqda tarfl mlumat n Genrix nyenin Rotildlr, v ya Maliyy Maqnatlar Slalsinin Tarixi adl kitabna baxn. Kitab rus dilin trcm olunub ( - , ) v internetd kitabn e-variantn ld etmk olar.
4

61 Avropa lklrind olmayan, geni hquqlar verilirdi. Belc 1856-c il fevraln 18-i btn xarici lk diplomatik heytlrinin qarsnda yeni slahat Frman elan olundu. 1) Glxan Xtti-Hmayunu (Tnzimat frman) il btn din v mzhblr vd olunan

tminatlar, haqqlar bu frmanla yenilnmidir. Bunlarn ttbiqin nzart edilck, lazmi tdbirlr alnacaqdr. 2) 3) Mslmanlarla mslman olmayanlar qanun qarsnda brabrdirlr. Patriklikd5 yeni mclislr qurulacaq v bu mclislrin vercklri qrarlar Babi-Ali

trfindn tsdiq olunaraq icraata qoyulacaqdr. 4) 5) Patriklr bu vzify mrlk seilcklr. hr v qsblrdki btn kils, monastr, xristianlara aid qbristan, mktb v

xstxana kimi yerlrin yenilri tikilck v khnlri tmir edilck. 6) 7) 8) He bir din, dil, irq, mzhb baqa birindn stn saylmayacaq. He kim din dyidirmy mcbur edilmyck. Din, dil, irq v mzhb frqi olmadan btn vtndalarn dvlt mmurluu, hrbi

vziflr tutmaa haqq olacaq. 9) 10) 11) 12) Btn dini v etnik qruplar mktb aa bilckdir. ltizam sulu lv edilck, vergilrin dnmsind brabrlik olacaqdr. Btn vtndalar brabr ticari v iqtisadi haqlara sahib olacaqlar. Mhkmlr aq aparlacaq, mhkm qrar olmadan he kim

czalandrlmayacaq. 13) Mslmanlarla qeyri-mslmanlar arasndak mslr mtrk komissiyalarn

itirak etdiyi mhkmlrd baxlacaq. 14) cnbi vtndalar da Osmanl dvlti razisind mlk sahibi ola bilckdir.

Grldy kimi bu slahat Frmanndan daha ox kapitulyasiya aktna oxayr. Tarix boyu he bir mslman dvltind, o cmldn Osmanl dvltind, kils v sineqoqlarn daxili iin, fvqlad hallar istisna olmaqla, qti surtd qarlmamad. Qeyri-mslman hali ticariiqtisadi faliyytl, manesiz, srbst kild mul olmudular. He bir xristian Avropa dvltind mslmanlar xristianlarn sahib olduqlar hquqlara sahib deyildilr. Msln hmin dvrd Hindistan v bir ox Afrika lksi qrb dvltlrinin mstmlksi idi. Bu mstmlklrdki mslman v qeyri-xristian halidn hr hans biri ingilis v fransz dvltlrind vzif sahibi olma xyalndan bel keir bilmzdi. Ninki o dvrd, htta bu gn, msln Almaniyann hrlrind mscid minarlrinin kilsdn hndr olmas qadaandr, zan
5

stanbul Fnr Rum (yunan) patrikliyi, yunan pravoslavlarn dini idarsi.

62 aq havada oxumaq qadaandr, mscidin iind oxunmaldr. Hmin dvrd Orta Asiya v Qafqazdak mslmanlar lklri Rusiyann mstmlksi idilr. Orada yaayan insanlarn sahib olduqlar hquqlar haqqnda danmaa ehtiyac bel yoxdur. nki Azrbaycan tarixini oxuyan hr bir ks bunu bilir. Bu vaxt Rusiyada hl thkimilik hququ bel lv olunmamd. Yni qsacas bel maddlrl verilmi bir frmana slahat Frman demk mmkn deyil. Tezlikl bu frmana saslanaraq btn Osmanl razisi missioner kils, mktb v kitabxanalar il dolub dad. Onlarla mtb ald, yzlrl missioner qzet v jurnallar ap olunmaa balad. 1903-c il daxili ilr nazirliyinin raportuna gr Osmanl imp-u razisind Amerika, ngiltr, Fransa, sve v.s qrb lklrin aid 1788 missioner mktbi faliyyt gstrirdi. Bu mktblrd ermni, yunan, bolqar, makedon, ernoqor, qbti (misir xristianlar), maruni (livanl xristian rblr) uaqlar thsil alrdlar. Bu mktblrin mzunlar I dnya mharibsind ermni, yunan v bolqar qiyamlarn balatm, onlardan tkil olunmu silahl dstlr lk razisind txribatlar, partlaylar, sui-qsdlr, orduya partizan hcumlar tkil etmi v Osmanl dvltinin bir ox cbhd mlub olmasna sbb olmudular. Mvzu 14. A. (1869) Yeni slahat Frmannnn hkmlri v hdliklri il Osmanl dvlti rsmi olaraq slam dvlti olmaqdan xmd. nki Osmanl dvlti quruluundan etibarn slam hquq sistemin saslanrd. Tnzimat v slahat frmanlar il Osmanl qanunvericiliyi v hquq sistemi sl simasndan ayrlmd. Bu lknin mslman halisini ciddi kild narahat etmi, bzi yerlrd is artq Osmanl sultanna itat etmnin vacib olmad fikirli irli srlrk qiyamlar ba vermidi. Digr trfdn Osmanl vtnda olan xristianlar da lknin mslman halisini qcqlandracaq hrktlr yol verir, insanlar aq kild thrik edirdilr. Bel hadislrdn biri 1858-ci il iyulun 15-i rbistann Cidd hrind ba vermidi. ngilis v fransz konsulluqlar iilrinin zbanal hr halisinin qzbin sbb oldu. Konsulluq iilri srxo halda kd bir ne ciddlini dyrk thqir etmidilr. Bir qrup ciddli il konsulluq iilri arasndak dava byyrk qiyam haln ald. Osmanl polisi hadislrin qarsn ala bilmdi. Cidd halisi ngilis v Fransz konsulluqlarna hcum etdilr. Hcum vaxt bir ox cnbi, o cmldn ingilis v fransz konsullar da ldrldlr. Qrmz dniz yeridiln ngilis v Fransz donanmas btn beynlxalq hquq normalarn he sayaraq, razinin Osmanl torpa olmasna hmiyyt vermdn, Cidd hrini toplardan at tutdu. Sonra da quruya sgr xarb hri zbt etdi. 10 nfr qiyam yaxalanb edam edildi. Lakin bu xalqn narazlnn daha Cidd hadislri v Suriya bhran (1858-1861). Svey kanalnn almas

63 da artmasna sbb oldu. halid Osmanl dvltinin z stn dn vziflri yerin yetir bilmdiyi qnati hasil olmudu. am (Suriya) vilayti Osmanl dvltinin n byk v mhm vilaytlrindn biri idi. Bugnk raqn qrbi (Badad daxil olmaqla), Suriya, Livan, Flstin v srail dvltlri bu vilayt daxil idi. Vilaytd mxtlif din, irq, millt, mzhb mnsub insanlar yaayrd. rblr, trklr, yhudilr, mslmanlar, xristianlar, snnilr, ilr, druzlar, lvilr, katoliklr, pravoslavlar, protestantlar, marunilr srlrdn bri bu corafiyada yaayrdlar. 1860-c ilin baharnda Dmqd druzlarla xristian marunilr arasnda balayan grginlik iyul aynn 9-da silahl vurumaya evrildi. Tezlikl Livanda da xristianlarla mslmanlar arasnda vurumalar balad. Bu slind dini sbblr saslanan vtnda mharibsi idi. 1860-c ilin iyulunda xarici ilr naziri Fuad paa mri altndak hrbi qvvlrl Beyruta atd. Hrbiilr qiyam yatrdlar. 200- yaxn qiyam mhkm qrar il edam edildi. Suriyadak qiyam da yatrld. Marunilrin talan edilmi mallarna tzminat olaraq dnmk n druzlarn zrin lav vergi qoyuldu. Lakin grln tdbirlri qnatbx saymayan Avropa dvltlri vilaytd yaayan xristian halinin hquqlarn qorumaq bhansi il Beyrutun Aralq dnizi sahillrin donanma yeritdilr. 1860-c ilin avqustunda fransz, ingilis, Piemont, holland, Avstriya v yunan gmilri Beyrut limanna toplamdlar. Franszlar 5000 nfr sgrini quruya xard. Osmanl dvlti qrb dvltlrinin tlbi il Livanda yeni bir suli-idar qurulmasna razlq verdi. 1861-ci ilin iyununda Livan Nizamnamsi elan edildi. Nizamnamnin rtlri bel idi: 1) Osmanl hkumti Livan idar etmk n xristian caniin tyin edck. Bu caniin

btn idaretm slahiyytlrin sahib olacaqdr. 2) Caniinin nzdind idaretm mclisi faliyyt gstrck. Bu mclisd hr din v

mzhb qrupu iki nmaynd il tmsil edilck. 3) 4) Livan alt qzaya blnck, hr qzada bir idaretm mclisi qurulacaq. Livan yaltind toplanan vergilr vvlc Livanda xrclnck, artq qalan

mrkz gndrilck. Nizamnamnin elanndan sonra Beyrut teleqraf mdiri olan ermni David fndi 1861-ci il iyunun 22-si Livan caniini tyin edildi. Bu hadisdn sonra fransz ordusu Livan trk etdi. N London mqavilsi (15 iyul 1840), n d Misir Vilayti mtiyaz Frmannn (13 fevral 1841) verdiyi imtiyaz v hquqlar Misir caniini Kavalal Mehmed li paan qane etmmidi. M. li paa 27 may 1866-c ild sultandan ald frmanla Xdiv titulunu qbul etmi v z nslindn olan btn Misir hakimlrinin d bu titulu damasna nail olmudu. Mlum olduu kimi Svey kanal hl Romallar dvrnd mvcud olmu, sonra is dolaraq balanmd. Raid xliflrdn mr ibn Xttab (634-643) da Qrmz dnizl Nil ay

64 arasnda bir kanal qazdrmd. Bu kanalla ticart gmilri Nil ay vasitsi il Aralq dnizindn Qrmz dniz ke bilirdilr. Lakin Bizans hrbi gmilrinin Aralq dnizindn Nil ay v bu kanal vasitsi il Qrmz dniz kerk asanlqla xilaftin paytaxt olan Mdin hrin ata bilcklri thlksi mvcud olduu n xlif mr ibn Xttab bu kanal doldurtmudu. Napoleon Bonapart Misiri ial edndn sonra Aralq v Qrmz dnizlri birldirn bir kanaln kilmsi n layih hazrlatmd. Lakin Misirin ial uursuzluqla nticlndiyi n bu layih d gerkldirilmmidi. Franszlar bu layihnin hyata keirilmsin icaz vermsini Mehmed li paadan dflrl xahi etmidilr. Lakin Mehmed li paa hr df buna etiraz etmidi. Bu Sid paann (1854-1863) Misir caniinliyn qdr davam etmidi. Sid paa Misirin iqtisadi inkiafna msbt tsir edcyi dncsiyl franszlarn bu tklifin msbt cavab vermidi. 30 noyabr 1854-c il tarixli qrarla Svey kanal layihsinin ilnib hazrlanmas fransz Ferdinand de Lesseps verildi. Lakin ngiltr Avropadan Hindistana gedn n qsa dniz yolunun franszlarn lin kecyi qorxusuyla buna etiraz etdilr v bu layihnin dayandrlmasn Osmanl sarayndan tlb etdilr. Bu vaxt Krm mharibsi davam edirdi. Osmanl dvlti znn bu mhm mttfiqin bel bir raitd mnfi cavab ver bilmzdi. Buna gr d Osmanl sultan layihni tsdiqlmkdn imtina etdi. Lakin Sid paa Osmanl saraynn qrarna hrmtl yanamayaraq F. de Lesseps layihnin hyata keirilmsi n lazmi icazni verdi. Svey kanal layihsi ngiltr il Fransa arasnda diplomatik grginliy sbb olsa da F. de Lesseps 1859-cu ild kanaln qazlmas iin balad. 1866-c ilin martnda Osmanl saray da kanaln qazlmasna etiraz etmdiyini bildirmidi. Svey kanal 15 avqust 1869-cu ild tntnli mrasiml ald. Al mrasimind Avstriya-Macarstan imp-ru II jozef, Fransa imp-si Yevgeniya (Eugenie), Prussiya vlihd hzadsi v ngiltrdn baqa bir ox Avropa dvlti hzadlri itirak etmidilr. Mrasimd Misir xdivi smayl paa (M. li paann olu) digr monarxlarn yannda zn tam hquqlu hkmdar kimi aparmd. Svey kanalnn almas Misirin corafi, siyasi, ticari v iqtisadi dyrini artrmd. rqi Aralq dnizi hvzsi d geostrateji hmiyyt qazanmd. Cnubi Afrika dniz yolu (md burnu) znn vvlki hmiyytini itirmidi. Svey kanal Misirin geosiyasi v geostrateji dyrini artrm bu da ngiltr, Fransa, Hollandiya kimi mstmlki dvltlrin Yaxn v Orta rq olan maraqlarnn artmasna v yeni siyasi strategiyalarn myynldirilmsin sbb olmudu. Bu vaxta qdr Dardanel v Bosfor boazlarna gr ciddi porblemlr, siyasi tzyiqlr v htta mhariblrl zln Osmanl dvlti bundan sonar Svey kanal sbbiyl d mxtlif siyasi ziddiytlr clb olunacaqd. B. Rumniyann Osmanl imp-luundan ayrlmas. II Serb syan v Serbiyann

Osmanl imp-luundan ayrlmas

65 1853-1856 Osmanl-Rus (Krm) mharibsi vaxt 1854-c ilin yaynda trklr rus ordusunu Balkan yarmadasnda ar mlubiyyt uratm v Rumniya ruslardan tmizlnmidi. Lakin ruslarn ks hcuma kemmsi n trk ordusu Rumniyadan kilmi v onun yerini mvqqti olaraq Avstriya ordusu tutmudu. Paris konqresindn sonra 30 mart 1857-ci ild Avstriya ordusu Rumniyan trk etdi. Paris konqresinin qrarlarna gr (bax: 9-cu madd) rumn voyevodalqlar Osmanl dvltin sadc illik vergi dmkl mkllf idilr. Lakin Fransa Rumniyann v taliyann birldirilmsi v tam mstqil dvlt evrilmsin trfdar idi. nki bu iki lknin halisi franszlarn ksriyyti kimi katolik idi. Avropada daha iki mstqil v gcl katolik dvltin mvcudluu Fransann mvqeyini mhkmdck, bu iki dvltin simasnda Fransa yeni gcl mttfiq tapm olacaqd. Belc Avstriya imp-snn rqind d Fransann mttfiqi mvcud olacaqd. stlik mstqil v birlmi Rumniya Rusiya v Osmanl dvltin mhm tzyiq nsr ola bilrdi. Buna gr d Fransa ilkin mrhld Rumniyann birldirilmsi, sonra is tam istiqlaliyyt qazanmas n canfanlq edirdi. 1857-ci ilin iyununda flak v Budanda birlm bard referandum keirildi. Referandumda birlm leyhdarlar stnlk qazandlar. Lakin Fransa referandumun saxtakarlq raitind keirildiyini bhan edrk nticnin lvini v yeni referandumun keirilmsini tlb etdi. 1857-ci ilin sentyabrnda keiriln tkrar referandumda birlm trfdarlar qalib gldilr. Oktyabrn 8-i flak v Budan mclislri iki voyevodaln birlrk Rumniya adn qbul etmsi v xaricd yayan rumn mnli bir xsin kral seilmsi qrarn qbul etdilr. Osmanl dvlti bu qrarn Paris mqavilsin zidd olduunu bildirrk etiraz etdi. Lakin Fransa bu qrar dstkldiyini byan etdi. ngiltr bu msld Osmanl saraynn mvqeyini mdafi edirdi. Lakin ba Hindistanda Sipahilr syanna qaran ngiltr bu msly lazmi diqqti ayra bilmmi, daha dorusu Fransa v Rusiya il diplomatik mnaqiy girmk istmmidi. 1858-ci il aprelin 22-si Parisd Rumniya mslsini hll etmk n konfrans topland. Avstriya v ngiltr bu konfransda Osmanl dvltinin mvqeyini mdafi etdilr. Avqustun 19-u Osmanl dvltin illik vergi vermk, hr iki vilaytlrin mclislrinin z faliyytlrini davam etdimlri rti il flak v Budann birlmsinin tannmas qrar verildi. 1859-cu ilin yanvar v fevral aylarnda flak v Budan mclislri rumn mnli Fransz vtnda olan Aleksandr Cozan flak v Budan kral sedilr. Belc bu iki vilayt I joan (18591866) ad il rumn taxtna oturmu Aleksandr Cozann simasnda birlmi oldu. Hmin il sentyabrn 24- Osmanl saray qrb dvltlrinin tzyiqi il Aleksandr Cozan birlmi Rumniyann kral kimi tand. I joan 1860-c ild stanbula rsmi sfr etdi. Sfrdn sonra I joan Rumniya krallnn Osmanl dvltin balln elan etdi. 5 fevral 1862-ci ild is Buxarestd Rumniyann mstqilliyi rsmn elan edildi. 1866-c ild I joan taxtdan uzaqladrld. Rumniyada Xohenzollern slalsinin ilk hkmdar olaraq I Karol taxta oturdu. Rumniyann Osmanl dvltin bu formal ball 1878-ci il qdr davam etmidi.

66 Paris konqresi v mqavilsi (1856) serblr d bir ox hquqlar vermidi. Bu hquqlara serblrin qrbi Avropa dvltlrinin zmanti altna alnmas, Osmanl dvltinin serb torpaqlarna ordu yeritmycyi v.s bu kimi rtlr daxil idi. Hmin bu dvrd serblr byk Serbiya fikri il x edrk trk istilasndan vvlki dvrlrdki srhdlrini brpa etmk istyirdilr. Halbuki 400 ild bir ox eylr dyimidi. Bosniya v Hersoqovinadak6 serblrin mhm bir hisssi slam dinini qbul etmidi. Serbiya hakimi Milo Obrenoviin z nslinin monarx ailsi kimi tannmas tlbini Osmanl saray rdd etmidi. Bu vaxt Serbiyada mslmanlarn v trklrin vziyyti getged pislirdi. Akkerman sazii (7 oktyarb 1826) v dirn mqavilsinin (14 sentyabr 1829) rtlrin sasn Osmanl dvlti, Belqrad v daha 4 qala xaricind, Serbiyann he bir yerind hrbi hiss saxlaya bilmzdi. Bu is Osmanl dvltinin Serbiyadak trk v mslman halini qorumasn tinldirirdi. 1862-ci ilin iyun aynda hadislr artq frdi xarakterli olmaqdan xd. Serblr Belqraddak trk mhlllrin hcum etmy baladlar. Trk hrbi hisslrinin bu hcumlarn qarsn almaq istmisi qrb dvltlrinin ciddi etirazna sbb oldu. 1862-ci il sentyabrn 8-i Osmanl, Fransa, Rusiya, ngiltr, Prussiya, Piemont arasnda stanbul Protokolu imzaland. Bu protokolun rtlrin gr, Belqrad istisna olmaqla, Osmanl dvlti Serbiya razisindki btn hrbi hisslrini bu lkdn xaracaqd. 1867-ci il martn 20-si is Belqraddak trk qarnizonu da Serbiyan trk etdi. Belc Serbiya, Osmanl dvltin formal bal olaraq, istiqlaliyytini qazand. 1878-ci ild is bu formal balla da son qoyuldu. C. Qarada (ernoqoriya) syan (1853-1869). Krit syanlar v adann Osmanl

imp-luundan ayrlmaq chdlri. Qarada (ernoqoriya) XIV srd Osmanl imperatorluuna birldirilmidi. Yksk da silsillrin malik tin keiln corafi razi olduu n XIV srdn etibarn Qarada daxili ilrind mstqil olaraq Osmanl dvltin bal olmudu. Qaradallarn Vladka adlandrd yepiskop lkni teokratik sulla idar edirdi. Qarada belc XIX sr qdr Osmanl dvltinin trkibind qalmd. XVIII srd qaradallar bir ne df Rusiya v Avstriyann tviqiyl qiyam qaldrm v bu qiyamlar yatrlmd. 1851-ci ild vladika II Pyotrn olu Daniel atasnn lmndn sonra Qarada vladkas olmudu. Daniel 1852-ci ild teokratik suli-idarni lv edrk zn kral v z nslini n Qarada monarx ailsi elan etmidi. Fransa v ngiltr drhal Danielin kralln tanmdlar. Kralln elan etmkl kifaytlnmyn Daniel qonu Osmanl vilaytlrin d silahl basqnlar tkil etmy balamd. Osmanl dvlti Qaradaa ordu yeritdi, donanma il d dnizdn bu vilayti mhasiryy ald. Lakin bu vaxt Mqdds Yerlr
6

Osmanl fthlrindn vvl Bosniya v Hersoqovina serblri boqomil mzhbind idilr. Serblrin ksriyyti is pravoslav mzhbind olduqlar n Bosniya v Hersoqovinallara zlm etmi, qtliamlar trtmidilr. Osmanl dvltinin trkibin kendn sonra buradak xristian mzhb mnaqilrin son qoyulmudu. Etiqad saslar slama yaxn olan boqomil serblr slam dinini qbul edrk mslman olmudular.

67 probleminin, ardndan da rus-trk mharibsinin (1853-1856) balamas Osmanl dvltinin Qarada mslsini hll etmsin mane oldu. Danielin 1856-c ild Paris getmsi v burada mstqil dvlt bas kimi qarlanmas Paris konqresind itirak etmk n Fransaya glmi sdri-zm Mehmed min paann ciddi etirazna sbb oldu. 1858-ci ilin mart aynda Osmanl dvlti Qaradaa ordu yeritdi. Lakin qrb dvltlri msly qararaq stanbulda iki trf arasnda bir saziin balanmasna nail oldular. Bu sazi gr Qarada Osmanl vilayti olaraq qalr, lakin sahib olduu haqlar genilndirilirdi. Bu mvqqti hal idi. 1861-ci ild Hersoqovinada qiyam vaxt Qarada vladkas qiyamlara silah gndrmidi. Bu is Osmanl dvltinin hm Hersoqovinaya, hm d Qaradaa qoun yeritmsin sbb olmudu. Osmanl ordusu qaradallarn mqavimtini qraraq bu vilaytin Osmanl dvltin bal qalmasn tmin etmidilr. Krit adas XVII srd fth edilmi v Osmanl dvltin birldirilmidi. Krit yunanlarnn ilk syan Morea yunanlarnn syan il birlikd 1821-ci ild ba vermidi. Bu syan sultan II Mahmudun mri il Misir caniini Mehmed li paa trfindn yatrlmd. 1830-cu ild London protokolu il Yunanstan istiqlaliyyt ld etmidi. Kritlilr z adalarnn yunan dvltin verilmdiyini grb yenidn qiyam qaldrdlar. Bu qiyam da Mehmed li paa trfindn yatrld. 1840-c ild M. li paa vergi glirlrinin azl sbbi il Kriti trk etdi. Krit yenidn mkz bal yalt oldu. 1821-1841-ci illr arasnda Kritd ba vermi btn yunan qiyamlar yatrlmd. 1841ci ildn sonra Yunanstan Kritin zn birldirilmsi iddialarna balamd. 1866-c ilin avqustunda kritlilr yenidn qiyam qaldraraq Yunanstana birlmk istdiklrini byan etdilr. Osmanl dvlti qiyamn yatrlmas n adaya ordu yeritdi. Lakin bada Yunanstan olmaqla Avropa dvltlrinin qiyamlar dstklmsi v yardm etmsi ii tinldirdi. Osmanl dvlti adaya muxtariyyt verilmsi tklifini d rdd etdi. 1867-ci ilin oktyabrnda sdri-zm Mehmed min paa Krit adasna gldi. Krit adasnda Livandakna oxar bir status verildi. stanbuldan tyin olunan caniin ilri biri xristian digri mslman iki kmkisinin vasitsiyl idar etmy balamd. Sdri-zm 1868-ci ilin fevralna qdr adada qalb nizam-intizam yaratd. Svey kanalnn almas mslsinin Aralq dnizind bir nmrli msly evrilmsi Krit mslsinin ikinci plana kemsin sbb oldu. Avropa dvltlri Osmanl dvlti il mnasibtlrini pisldirmmk n Krit yunanlarnn tlblrin vvlki kimi hmiyyt vermmy balamdlar. 1869-cu ilin fevral aynda Parisd yeni bir konfrans topland. Qrb dvltlri Yunanstana Krit veriln yeni statusu tanma v mvcud vziyyti qbul etmyi mslht grdlr. Fevraln 18-i Osmanl-yunan laqlrinin normallad elan edildi. Mvzu 15. Mstmlkiliyin yaylmas v siyasi bloklamalar. lr ittifaqnn qurulmas. Almaniyada Bismark dvr. Rusiya-Fransa ittifaq. ngiltr-Fransa v ngiltr-Rusiya ittifaq.

68 A. Mstmlkiliyin yaylmas v siyasi bloklamalar (1871-1907). Mstmlkilik slind drin tarixi kemi malik bir hadis olsa da masir mnada mstmlkilik anlay yaxn tarixi dvrd meydana xmdr. Dnyada masir mnadak mstmlkiliyini yaylmaa balamas byk (birinci) ticart inqilab adlandrlan hadisnin (corafi kflr, beynlxalq ticart yollarnn dyimsi) meydana glmsindtdn sonraya tsadf edir. Bu proses z balancn sas etibar il avropallarn oxdan bri var olduunu bildiklri uzaq lk znginliklrini l keirmk urunda ial mhariblrin balamalarndan gtrmdr. Bu ial hrktlrinin balamasnn paralelind XVI srin ortalarndan etibarn dnyada yeni bir siyasi v iqtisadi gc mrkzi meydana glmy balamd ki, bu da Atlantik Regionu kimi tannmaa balamd. stismar ediln Amerika qitsinin yeralt v yerst srvtlrinin qrbi Avropa lklrin axdlmas avropallar yeni bazarlar, yeni mstmlklr, yeni xammal mnblri, yeni ticart yollar, dniz nqliyyat vasitlrinin daha da tkmilldirilmsi v srtlndirilmsi kimi yeniliklrin meydana gtirilmsin svq etmidi. Btn bunlarn nticsind XVI-XVII srlrd ispan, portuqal, holland, fransz v ingilislr dnyann mxtlif yerlrind byk mstmlklr zbt etmidilr. Mstmlkiliyin inkiaf il laqdar dnya siyasi arenasnda da bir sra mhm dyiikliklr ba vermidi. Bu dyiikliklrin banda he bhsiz mstmlki lklr arasndak rqabtin ziddiyt evrilrk drinlmsi v vaxtar mhariblrl nticlnmsi idi. Bu da z nvbsind mstmlki lklr arasnda mxtlif bloklamalarn meydana glmsin sbb olurdu. XVIII srd spaniya v Portuqaliya ziflyrk z mstmlklrini itirmy balamdlar. ngiltr imali Amerikadak koloniyalarnn istiqlaliyytini tanmaa mcbur olsa da nhng bir mstmlk imperiyas qurmaa nail olmudu. Koalisiya mhariblri Fransann z mstmlklrinin byk bir hisssini itirmsi il nticlnmidi. Belc XVIII srd dnyann siyasi simas dyiikliy urad. XVIII srin II yarsnda balayan I snaye inqilabn tqib edn XIX srdki snayelm hmllri, buxar mhrrikinin icad v bunun quru v dniz nqliyyat vasitlrind uurla ttbiq edilmy balanmas (yni II ticart inqilab) lklr, qitlraras ticart laqlrinin srtl inkiafna sbb oldu. XIX srin II yarsnda ngiltr dnyann tamamn snayelmi yegan lksi idi. Digr Avropa lklri is bu yolda zml irlilyirdilr. Btn bu ba vern elmi, iqtisadi, ticari trqqi proseslri yeni siyasi mnasibtlrin yaranmas zrurtini meydana gtirdi. XIX srin II yarsnda Fransa, Almaniya, Belika, Hollandiya, taliya v AB snayelm prosesini tamamlamdlar. Yaponiya v Rusiyada is bu proses bir az gec balamd. qtisadi inkiaf v snayelm qrb lklrind hr halisinin saynn oxalmasna, bu is z nvbsind istr qida maddlrin, istrs d snaye xammalnn sas mnbyi olan knd

69 tsrrfat (torpaq) mhsullarna olan tlbin kskin kild artmasna sbb oldu. Belc qrb dvltlrinin xammal istehsals olan lklr olan maraqlar artmaa balad. Burada iki sas mqsd var idi: 1) Xammal ehtiyacn tmin etmk, 2) z snayelrinin istehsal etdiyi mallarn satlmas n yeni bazarlarn taplmas. Bunlardan ikincisi daha hyati hmiyyt dayrd. Bel ki, mhz yeni bazarlarn taplmas v srhdlrinin genilndirilmsi snayelmi lklrin iqtisadi inkiafnn davamn tmin ed bilrdi. Mstmlkiliyin artmasna sbb olan digr amillrin arasnda bunlar sadalamaq olar: hr hans bir razi l keirilndn sonra sas xammal mnbyinin thlksizliyini qorumaq n bu mstmlk razisinin srhdlrinin daha da genilndirilmk istnmsi, digr mstmlkilrin hrbi-siyasi faliyytin mane olmaq chdlri, mstmlklri mstmlki lk il birldirn stratejik yollarn qorunmas v.s. Btn bunlarla yana XIX srd qrb dvltlrinin mstmlkilik siyastinin tmlind duran digr bir mhm amil d avropal cmiyytlrin kifayt qdr siyasilmi ictimai psixologiyasdr. Milltilik v irqilik (avropal irqlrin stnly) nzriyylrinin rvacda olduu qrb dvltlrinin zrind z ictimaiyytlrinin tzyiqi var idi. Bu tzyiq z gcn gstrmk mfkursinin tzahr idi. Yni qrblilr z dvltlrinin gcn, byklyn, ehtiamn mstmlk sahibi olmaqda grrdlr. Baqa szl desk mstmlk sahibi olmaq bir siyasi prestij v byk dvlt olmann tbii nticsin evrilmidi. Mstmlkilik qrb dvltlri trfindn Afrika v Asiya qitlrind faktiki ial v ilhaq (annexion), latn Amerikasnda is lkd iqtisadi hegemoniyaya sahib olaraq hyata keirilirdi. XIX srin II yarsnda Afrikann 90%-i, Asiyann is byk bir hisssi (lkmiz d daxil olmaqla) qrb dvltlrinin mstmlksin evrilmi, bu lklrin yeralt v yerst znginliklri amanszlqla istismar edlmi, smrlmd. vzind is hmin lklr aclq, sfalt, ktlvi savadszlq, alkoqolizm, fahilik v.s bu kimi blalarn toxumu spilmidi. XIX srd mstmlki lklr ngiltr liderlik edirdi. Onu Fransa, Belika, Hollandiya, Rusiya tqib edirdi. Bunlardan sonra is bir vaxtlarn mstmlk zngini olan spaniya v Portuqaliya glirdi. XIX srin 70-ci illrind Avropada iki siyasi v iqtisadi gc meydana gldi: taliya v Almaniya. Bu ikisi d, xsusil d Almaniya, mstmlkilik yarna qouldular. B. l ittifaqn qurulmas (1882). Almaniyada Bismark dvr (1871-1890). Daha vvlki mvzularda grdymz kimi Vyana Konqresi (1815) nticsind Avropann siyasi xritsi dyimi v gvvlr balansnda da mhm dyiiklik olmudu. Bu yeni tkkldn mmnun qalan dvltlr yeni siyasi vziyyt saysind gclnn mvqelrini Paris Konqresind (1856) daha da mhkmlndirmidilr. Lakin 1870-ci illrd Avropadak gvvlr balansnda dyiiklik oldu (xsusiyl d 1870-ci ild ba vermi Sedan dyndn sonra). Yeni hrbi-siyasi ittifaqlar, yeni gclr balans tkkl tapmaa balamd. Avropa dvltlri srtl silahlanaraq

70 yeni bir mhariby doru srtl irlilyirdilr. Avropa tarixind bu dvr Silahl slh dvr adlandrlmd. Yeni dvrd Avropann siyasi hyatna Almaniya damasn vurmudu. Otto von Bismarkn qana v dmir saslanan chdlri v sylri nticsind Almaniyann siyasi birliyi qurulsa da (18 yanvar 1871) srlrdn bri paralanm halda yaayan bu lknin ox ciddi daxili problemlri var idi. O. Bismark drk edirdi ki, Almaniya kimi siyasi birliyini yeni qazanm bir dvltin bu ciddi daxili problemlrini hll ed bilmk n uzun mddtli siyasi sabitliy v slh ehtiyac var. Qonu dvltlr mharib raitind kkl islahatlar keirib msbt ntic almaq demk olar ki, mmkn deyildi. Buna gr d Bismark 1862-ci ildn bri izldiyi xarici siyast xttini 1871-ci ild trk etdi. Yeni mrhld Almaniyann xarici siyastind iki mhm amil stnlk tkil edirdi: 1. Avropada slhn qorunmas, 2. Fransan siyasi tcridd saxlamaq. Lakin Bismarkn hakimiyyti illrind (1871-1890) Fransa il Almaniya arasndak problemlr artaraq bymd. Almaniya Sedan dyn aq hrbi stnlkl baa vuraraq Fransan Almaniyann stn siyasi-hrbi gc il barmaa mcbur etmk istmidi. Lakin Fransa bununla barmayaraq srtl silahlanma yolunu tutmudu. Qsacas bu iki dvlt bir-birlri leyhin silahlanma v mttfiq tapma yarna girmidilr. Rusiya Almaniyann gclnmsindn narahatlq duyurdu. Bismarka nifrt edn rus xarici ilr naziri Qorakov Fransa il yaxn laqlr qurmaa balamd. Rusiya il Balkan yarmadasnda nfuz mbarizsi aparan Avstriya-Macarstan imperiyas Avropada ruslarn mvqeyini gclndir bilck hr cr hadisy bhyl yanad n Bismarkn yaxnlq tklifin msbt cavab verkmidi. Bu pangermanist ittifaq Rusiyan qorxuya sald. Ruslar tezlikl shv ettiklrini drk etdilr. Almaniyann v onun yeni mttfiqinin qarsnda Fransa kimi mharibdn mlub xm bir dvltl birg dayanmaq flaktl nticln bilrdi. Buna gr d ruslar Alman-Avstriya ittifaqna qoulmaq niyytind olduunu bildirmidi. Baqa szl ruslar tam Bismarkn istdiklri addm atmdlar. Tezlikl dvltin imperatorlar v banazirlri Berlind grdlr v 9 sentyabr 1871-ci ild bu dvlt arasnda ifahi razlama ld edildi. Buna imperator liqas v ya imperator sazii deyilmidi. Bu sazi zn bir sra sbblrdn tr dorultmamd. Buna gr d 18 iyun 1881-ci ild ikinci imperator sazii baland, bu df yazl kild. Belc Bismark z yeni xarici siyasi xttind uur qazanmd. Yni, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Avropada slh-sabitliyin qorunmasna v Fransan siyasi tcridd saxlamaa nail oludu. Rusiya is istr cnubda trklr, istrs d rqd ingilislr qar yeritdiyi xarici siyastd zn mttfiq tapmd. Avropada tklnmi v Sadova dyndki mlubiyyti il nfuzu v etibar sndrlm Fransa drk edirdi ki, indiki raitd Almaniyan hrbi-siyasi gc ttbiq edrk mlub etmk

71 mmkn deyil. Lakin mvcud rait d franszlar tmin etmirdi. Ciddi bir hrbi-siyasi uur Fransann itirilmi nfuzunu myyn ld qaytaracaqd. Bu mvzuda ingilislrin mslhtin qulaq asan Fransa 1881-ci ild Osmanl torpa olan Tunis hcum edrk bu lkni ial etdi. 1830-cu ild franszlar lczairi ial edrk imali Afrikada Osmanl imp-torluu il arzuolunmaz qonu olmudu. Rusiya il yorucu 1877-1878-il (mhur 93 mharibsi) mharibsindn xm Osmanl dvlti franszlarn bu iallna sadc etiraz notas il cavab vermkl kifaytlnmk mcburiyytind qald. Fransann Tunisi ial sadc trklrin qzbin sbb olmamd. Uzun vaxtdan bri Tunisi ial etmk n lverili frst gzlyn taliya franszlarn bu ial hrktindn ciddi narahatlq duymaa balad. Bu narahatlq taliyan Fransann Avrpodak dmni Almaniyaya yaxnladrmaa balad. talyanlara etibar etms d Bismark bel bir yaxnla etiraz etmirdi. Lakin taliya il Avstriya arasnda uzun illrdn bri mbahisli torpaq msllri var idi. Bismark hr eydn vvl italyanlara Avstriya il olan msllrini yoluna qoyma tklif etdi. taliya bu mslni hll etdikdn sonra Almaniya, Avstriya-Macarstan v taliya arasnda 20 may 1882-ci ild lr ttifaq quruldu. ttifaq mqavilsinin sas mddalar bunlar idi. 1-Trflrdn birin bir v ya bir ne dvltin hrbi qvvlri hcum etslr digr iki dvlt bu hcuma mruz qalm mttfiqlrin drhal kmk edckdir. 2-Digr iki dvlt taliyan Fransann hr cr tcavzndn qoruyacaqdr. 3-Bu rtlr xaricind, trflrdn birinin hrbi tcavz mruz qalaca tqdird digr ikisi, mttfiqlrinin lehin olaraq, bitrflik mvqeyini qoruyacaqdr. Bu mqavil il Almaniya Fransan tcrid etm siyastin daha bir yeni uur qazandrmd. mumiyytl lr ttifaq I Dnya Mharibsin qdrki dvrd genilmi v bymd. taliya 1902-ci ild z mttfiqlrin xyant edrk Fransa il gizli slh sazii imzalamd ki, bu da I Dnya Mharibsind italyanlar z khn mttfiqlrin qar vurumaq mcburiyytind qoymudu. 1887-ci ild Bismark Rusiya il yeni bir sazi imzalayaraq bu dvltin Fransaya yaxnlama niyytinin qarsn ald. Avropada mvqeyini mhkmlndirn Almaniya gec qoulduu mstmlk ld etm yarnda uur qazanmaq niyytind idi. Buna gr d Bismark Afrikadak Toqo, Kamerun, Yeni Qana, cnubi-qrbi v rqi Afrika torpaqlarn ial edrk alman mstmlksin evirdi. 1885-ci ild ngiltr bu torpaqlarn alman mstmlksi olmas fakt il barmaq mcburiyytind qald. C. Rusiya-Fransa ittifaq (1894). ngiltr-Fransa ittifaq (1904). ngiltr-Rusiya ittifaq (1907). Rusiya-Fransa ittifaq

72 Alman imperatorlar I Vilhelmin (1871-1888) lm v ondan sonra hakimiyyt gln III Fridrixin aylq hakimiyytindn sonra Alman imperatorluq taxtna oturan II Vilhelm (18881918) avtoritar bir xs olaraq banazir Bismarkn yeritdiyi siyasti bynmir v Almaniyann xarici siyastd yeni kursunu myyn etmy alrd. Bismarkn balas siyastin v Almaniyan Avropada hakim qvvy evirmk strategiyasnn vzin II Vilhelm Almaniyan dnya apnda bir siyasi qvvy evirmyin trfdar idi. Daha dorusu Bismarkn mrhlli v tkaml saslanan siyasi gedilrini II Vilhelm srtli v qti dyiiklikliklrl vzlmk istyirdi. Bismarkn Almaniya-Avstriya-Rusiya ittifaqna alternativ olaraq II Vilhelm Almaniya-Avstriyangiltr ittifaqn n plana xarmd. Bununla yana Osmanl dvlti il yaxnlamaa hmiyyt vermyn Bismarkdan frqli olaraq II Vilhelm Osmanl imp-u il daha aktiv mnasibtin trfdar idi. mperator il ba nazir arasndak anlamazlqlar v uzlamazlqlar 20 mart 1890-c ild Bismarkn istefas il nticlndi. Ba nazir postunda Bismark general Von Kapinvi vzldi. Bundan sonra Almaniyann xarici v daxili siyasti II Vilhelmin istklri sasnda formaladrlmaa baland. Almaniyann xarici siyasi kursundak bu radikal dyiikliklr dnya siyastindki mhm fiqurlar narahat etmy balad. Bismarkn ruslarla 1877-ci ild balad illik qarlql thlksizlik mqavilsinin mddti 1890-c ild yeni alman hkumti trfindn uzadlmad. Bu Rusiya il Almaniya arasnda soyuqlua sbb oldu. Balkan mslsindki RusiyaAvstriya arasndak anlamazlqda Almaniyann aq-akar Avstriyann trfind olmas Rusiyann Almaniyaya olan etimadn ciddi kild sarstd. Nticd Rusiya Fransaya doru meyl etmy balad. Bu meyl 4 yanvar 1894-c ild gizli rus-fransz ittifaq mqavilsi il nticlndi. Belc lr ittifaqna alternativ yaranm oldu. ngiltr-Fransa v ngiltr-Rusiya ittifaq Rusiya-Fransa gizli hrbi ittifaq lr ittifaq il rqabt giri bilck gcd bir ittifaq deyildi. Lakin 1904-c ild ngiltr-Fransa v 1907-ci ild ngiltr-Rusiya ittifaq mqavillrinin imzalanmas il yeni bir siyasi bloklama meydana gldi. Bu hrbi-siyasi blok tarix Antanta ad il dckdi. Bu iki v ox trfli mqavillr imperyalist dvltlrin z mstmlkik maraqlarnn mhkmlndirilmsi v qorunmas n balanmd. Lakin Antantann sas sbblrindn biri v blk d n mhm getdikc artan alman thlksi idi. 8 aprel 1904-c ild ngiltr il Fransa arasnda Entente Cordiale (smimi ittifaq) adlanan v iki dvlt arasndak ibirliyini vurulayan mqavil imzaland. Bu mqavily gr Fransa ingilislrin Misir zrindki hegemoniyasn, ngiltr is franszlarn Mrakedki mstmlkiliyini tsdiqlyirdi. Bununla yana iki dvlt bir-birlrinin bu vaxta qdr l keirmi olduqlar mstmlklr zrindk btn haqqlarn tsdiqlmi olurdular.

73 1904-1905-ci illrd uzaq rqd yaponlara mlub olan Rusiya qrbd d Almaniya trfindn thlk hiss edirdi. ki dmn arasnda sxb qalmaq istmyn Rusiya z mnafeyini qoruya bilmk n mttfiq ehtiyac duyurdu. ngiltr Rusiyann bu vziyytindn istifad edrk bu zli rqibi il yaxnlamaq n bzi addmalar atd. Rusiya ngiltrnin bu addmlarna msbt cavab verdi. ki dvlt Asiya v Osmanl imp-u zrindki ziddiytlr son qoymaq n 31 avqust 1907-ci ild St.Peterburqda ittifaq mqavilsi balad. Mqavilnin rtlrin gr hr iki dvlt Tibeti, buradak yerli hkumtin qorunub saxlanmas rti il, inin razi btvly iind qbul edckdilr. Rusiya fqanstan ilhaq etm chdlrindn l kck, bu lknin ingilis nfuz dairsin daxil edilmsi il razlaaq, lakin ingilislr fqanstana qoun yeritmyckdilr. rann mstqilliyi v razi btvlyn toxunulmayacaq, lakin lknin imal rus, cnubu is ingilis nfuz dairsin daxil edilck, bu iki dvlt bir-birlrinin randak mnafelrin zidd hrkt etmyckdilr. Mvzu 16. . 1871-1908-ci illrd Osmanl imp-luunun Avropa dvltlri il siyasi laqlri. Qara dnizin statusunun yenidn myynldirilmsi (1871). Daha vvlki mvzularda yrndiyimiz kimi 1853-1856-c illr arasnda davam etmi Krm mharibsi vaxt Osmanl dvlti, Rusiyaya qar, ngiltr, Fransa, taliya kimi Avropa dvltlrinin dostluq v mttfiqliyini qazanmd. 1856-c il Paris Konqresind is trklr Avropa dvltlri arasndak mvqelrini mhkmlndirmidilr. vvlki dvrlri nzr alsaq dey bilrik ki, bel vziyyt Osmanl dvltinin xarici siyastind qazanlm mhm uuru idi. slahat frmannn ttbiq edilmsi il is daxild bir sra mhm dyiikliklr edilmi, iqtisadi, elmi, mdni trqqid irli addmlar atlmd. Paris Konqresi rfsind xarici siyast sahsind qazanlm uurlarn mr ox da uzun olmad. Bir vvlki mvzuda grdymz kimi 1870-ci il Sedan dy Avropann siyasi hrsinin xeyli dyimsin sbb olmudu. Bu is tbii ki, Paris Konqresind qurulmu gclr balansnn dyimsin sbb olmudu. Bel olan vziyytl Babi-Ali evik diplomatik manevrlr edrk hm qazanlm uurlar qorumal, hm d glcy doru strategiyasn myynldirmli idi. Osmanl saraynda bunu drk edirdilr. Lakin vacib tdbirlri grmkd yubanld n lazmi nticlr ld edilmdi. Paris Konqresind, sz yerid is, masada uduzmu dvltlrin banda Rusiya glirdi. Rusiyann sas mqsdlri zn qar qurulmu bloku paralamaq, Osmanlnn gclnmi diplomatik mvqeyini zifltmk, Qara dnizd gclnmi trk donanmasna qar rus donanmasn gclndirmk idi. Belc Rusiya znn nnvi cnuba, isti dnizlr enmk siyastini davam etdir bilckdi. Lakin Paris konqresind alnm qrarlarn n stndn adlamaq, n d yanndan tb kemk el d asan deyildi. nki qrarlarn ttbiqi qrbi Avropa dvltlrinin zmanti

74 altnda idi. Rusiya ehtiyac duyduu frsti ld etmk n siyasi proseslri diqqtl izlyirdi. Bismarkn siyasi kursunda Rusiya il dostluq mhm yer tuturdu. Buna gr d Rusiyan z trfin kmk n istr Almaniya-Avstriya ittifaq, istrs d Fransa Qara dniz bitrflik statusunun verilmsi mslsini ortaya atrdlar. Burada sas mqsd Osmanl donanmasn Qara dnizdn xarmaq idi ki, bu da n ox Rusiyann iin yarayacaqd. Lakin ngiltrnin buna srt bir kild etiraz etmsi bu tbbs nticsiz qoydu. Sedan dynn nticsi Rusiyaya gzldiyi frsti verdi. Gclr balansndak dyiikliyi frst sayan X naziri Qorakov 31 oktyabr 1870-ci ild Paris konqresi itiraks dvltlr nota gndrrk Rusiyann bu tarixdn etibarn Paris mqavilsinin Qara dnizin statusu il bal Rusiyaya dair hkmlrin ml etmycyini bildirdi. Bu rus-trk mnasibtlrinin grginlmsin v qrbi Avropa dvltlrinin narahatlna sbb oldu. Osmanl, ngiltr, Avstriya-Macarstan imp-s Rusiyann notasn qbul etmdilr. Fransa bitrf qalmaa stnlk verdi. Rusiya il laqlri yaxladrma qarsna mqsd qoymu Bismark is bu mslni yeni bir konfransda toplanaraq diplomatik yolla hll etmyi tklif etdi. Bismarkn bu tklifin ham msbt cavab verdiyi n Osmanl dvlti tklnmmk mqsdi il bel bir konfransda itirak ed bilcyini byan etdi. 13 mart 1871-ci ild Londonda Osmanl, ngiltr, Rusiya, Fransa, Almaniya, taliya, Avstriyann itirak il Qara dnizin statusunu myynldirn mqavil imzaland: 1-Paris mqavilsind qeyd olunan v Rusiyaya Qara dnizd donanma saxlamaqla yana trsan iltmsini qadaan edn maddnin hkm lv olunur. 2-Paris mqavilsinin Dardanel v Bosfor (anaqqala v stanbul) boazlarnn qapallna dair hkmlri qvvd qalr. Osmanl dvlti, lazm gldikd, z mttfiqlri v dost dvltlrin hrb gmilri n boazlar aa bilckdir. 3-Qara dniz, vvl olduu kimi, bundan sonra da btn dvltlrin ticart gmilri n aq dniz olacaqdr. Mqavild grldy kimi boazlar (anaqqala v stanbul) hrbi gmilr n qapal, Qara dniz is aq elan olunmudu. Bu Rusiyann Qara dnizd silahlanmasna yal iq idi. Belc Osmanl dvltinin btn imal sahillri yenidn aq thlk il z-z qalmd. London mqvilsi (13 mart 1871) hm d Rusiyann boazlar zrindki hakimiyytin doru atlm bir addm hesab olunurdu. Bu mqavil Osmanl dvltinin ngiltr v Fransaya olan etimadn sarstd. Eyni zamanda Balkanlardak slavyan v pravoslav xalqlar bu mqavilnin nticlrind tr sevinmidilr. Bel ki, Rusiya zn Osmanl vtnda olan btn pravoslav xristianlarn himaydar hesab edirdi. Paris konqresind qurulmu gclr balansnn ciddi kild pozulduunu grn Babi-Ali London mqavilsinin z mvqeyini daha da sarstmasnn qarsn almaq n yeni ittifaq

75 araylarna giridi. Fransa il yaxnlq lverisiz idi. ngiltr yksln alman gcn qar Avropada yeni gclr balansnn qurulmasna trfdar idi v ona etimad etmk olmazd. Bismarkn Osmanl dvlti il yaxnla mnasibti soyuq idi. stlik Rusiya il yaxnln trfdar olan Bismark bel bir raitd ruslarn dmni olan trklrl he bir ittifaqa girmzdi. Bel olan halda Babi-Ali n optimal variant olaraq Rusiya il mttfiqliyin zrind durdu. Rusiya il mttfiq olaca tqdird bu hal hr eydn vvl ngilitrni narahat edckdi. nki ingilislr he bir formada rus-trk dostluuna raz olmazdlar. Osmanl il yaxn olan Rusiya artq cnuba qaps alm Rusiya olacaqd ki, bu da yaxn v orta rqd mstmlkilik maraqlar olan ngiltrnin bu regiondak maraqlarna vurulmu ar zrb olacaqd. ngiltr n Hindistan v uzaq rq dniz yolunun kediyi Aralq dnizi hvzsin (Svey kanalna) aq qaps aq olan Rusiyadan daha thlkli bir ey ola bilmzdi. Bu hal Rusiyann Almaniya il ittifaqa olan ehtiyacn da v Almaniyann rus xarici siyastindki hmiyytini d azaltm olacaqd. Bir szl he bir qrbi Avropa lksi Osmanl il Rusiyan yan-yana grmk istmzdi ki, bu da tbii olaraq Osmanlnn xarici siyastdki kisinin artmasna sbb olacaqd. Rusiya da daim mharib vziyytind olmaqdansa diplomatik kanallardan istifad edrk Osmanln siyasi nzart altnda saxlamaq kursunu mnimsmidi. Bu ideyann mllifi olan stanbuldak rus sfiri qnatiyevin tklifi St.Peterburqda msbt qarlanmd. Ruslar Osmanl il dostluq laqlrini inkiaf etdirmk n ilk addmlarn atdlar v bu Babi-Alid mmnunluqla qarland. Sdri-zm (banazir) Al paann lmndn sonra (7 sentyabr 1871) sultan bdlziz (1861-1876) bu vzify ad rusprst olaraq xm Mahmud Ndim paan tyin etdi. (ifrat rusprstliyi ona Ndimov lqbini vermidi). Mahmud Ndim paa islahatlar dayandrd. Vtnda hquq v azadlqlar sahsind edilmi bir sra dyiikliklr ml edilmmy baland. M. Ndim paa daxili siyastd Rusiyadak arizm istibdadn nmun gtrmd. Bu is bir sra qrbprst trklrin etirazna sbb oldu. Etirazlarn artmas sultan bdlzizin onu 1872-ci ild vzifsindn azad etmsi il nticlndi. 1872-1975-ci illr rzind dyin 6 banazirdn sonra sultan M. Ndim paan yenidn bu vzify tyin etdi. M. Ndim paann Rusiyaya hddn artq etimad etmsi rus csuslarnn Balkanlarda rahat i apara bilmsi n mnbit rait yaradrd. Nticd bada Hersoqovina olmaqla bir ox Balkan yaltlrind qiyamlar ba verdi. Dvlt rus txribatlnn qarsn almaa balayanda is artq gec idi. Bel ki, Balkanlardak bu grginlik 1877-1878-ci illrd Rusiya il Osmanl arasnda qanl mharibnnin balamasna sbb oldu. Bu mhur 93-c il mharibsidir ki, bu haqda irliki mvzularda trafl danlacaq. C. Osmanl imp-luu il Trkistan (Orta Asiya) xanlqlar arasnda siyasi laqlr. XIX srd Trkistan siyasi birlikdn mhrum olaraq varln davam etdirirdi. Buradak Buxara mirliyi 1868, Xiv 1873, Xokand 1865-ci ild Rusiya, Qaar xanl is 1878-ci ild in trfindn ial edilmidi. Belc orta Asiyadak mslman-trk xalqlar in v rus

76 mstmlkiliyinin qurbanna evrilmidilr. Mlum olduu kimi ruslar 1552-ci ild Qazan xanln, 1556-c ild Htrxan xanln, 1581-ci ild is Sibir xanln ial edrk buradak mslman-trk xalqlarn z sartin salmd. Rusiya v ran iliyi mngnsind sxlan orta Asiya trklri il yaxnlq Osmanl dvlti n vacib idi. Bel ki, rus ekspansiyas v i ran Osmanl dvltinin d rqibi idi. Buna gr d Babi-Ali bu dvrd Osmanl sultanlarnn hm d btn (snni) mslmanlarn xlifsi (ali ruhani lideri) olduu amilini n plana xarmaa balamd. nki hl IX srdn, Abbasilrin ziflm dvrndn, etibarn bel bir nn var idi ki, hakimiyyt gln hr bir mslman siyasi lider z hakimiyytini xlify tsdiqltmli idi. Yni xlif hmin xsin siyasi rhbr olmasn qbul etdiyi bildirn bir mnur, frman vermli idi. Bel bir frman almayan xsi xalq qanuni hkmdar kimi qbul etmir v ona itaat etmirdilr. Yni xlifnin lind ali ruhani lider kimi slind gcl tsir raqlar var idi. Orta Asiyadak mslman siyasi liderlr daim z hakimiyytlrini (1517-ci ildn bri hm d xlif olan) Osmanl sultanlarna tsdiqltid v bunu byan edn bir mnur alrdlar. 1800-c ild Buxara miri Heydr ah (18001826) Osmanl sultanna bit edyini bildirn mktub yazm v z iqtidarn tsdiqlyn mnur almd. 1813-c ild Xokand, 1816-c ild is Xiv xanlarnn elilri eyni missiya il stanbula glmidilr. Lakin 1830-cu illrdn etibarn Babi-Ali il Trkistan xanlar arasndak laqlrd soyuqluq mahid edilmy balanmd. Rusiya Buxara miri il mnasibtlri yaxladrmaq n mir xeyli top v digr odlu silah nvlri gndrmidi. Buxara mirinin bu hdiyylri qbul etmsi trklri narahat etmidi. 1840-c ild txribatlqda tqsirlndiriln iki ingilis zabiti Buxarada hbs olunmudu. ngiltr bu iki zabitin azad edilmsi n Osmanl sultannn vasiti olmasn xahi etmidi. Sultan bdlmcidin iki xahi mktubuna rmn Buxara miri bu iki zabiti edam etdirmidi. Bu hadis mirlikl Osmanl dvlti arasndak laqlri sarstmd. Qaar xan Yaqub xann da Osmanl saray il yaxn laqlri var idi. 7 aprel 1875-ci ild xann gndrdiyi eli heyti stanbula glmi v uzun mddt burada qalmd. Heytin gtirdiyi mktubda Yaqub xann 5 milyon mslman-trkn miri olduu bildirilir, btn Qaar mscidlrind cm xtblrinin Osmanl sultannn adna oxunduu v pullarn stnd sultann adnn hkk olunduu bildirilirdi. Htta lksini in ialndan qorumaq n Yaqub xan Qaarn Osmanl imp-na birldirilmsini v bu dvltin bir vilayti olmasn da tklif etmidi. Lakin 18771878-ci il rus-trk mharibsind qrbi Avropa dvltlri trfindn tk buraxlmas v Rusiyann dstklnmsi Osmanl dvltinin bu xanlqlar rus v inli ialndan qoruya bilmmsin sbb oldu. Mvzu 17. Ymn syan (1871-1873).

77 Ymn Osmanl dvltinin hakimiyyti altnda olsa da bu torpaqlar XIX srin vvllrind yerli drbylri trfindn idar olunurdu. Bu drbylri arasnda daim, bzn mhariby evriln, rqabt v anlamazlqlar mvcud idi. Mrkzi hakimiyytin regionlar zrindki tsirinin azalmasnn da bunda tsiri ox idi. Bel vziyyt xarici gclrin Ymn gz dikmsin sbb olmudu. ngiltr 1839-cu ild dn limann ial etmidi. Bununla da rb yarmadasnda ilk imperyalist ial ba vermidi. 1834-c ild Misir despotu Mehmed li paa uzun illrdn bri l keirmk istdiyi Ymn qoun yeritdi, lakin uur qazana bilmyrk geri kildi. Bu hadislrdn sonra Babi-Ali Ymn vilayti il daha yaxndan maraqlanmaa, bu vilaytin daxili problemlrini hll etmk istiqamtind daha ox i grmy chd etdi. Lakin dvltin bu kimi tdbirlri yerli drbylrini, qbil rislrini narahat etmy balad. Bu narahatlq 1870-ci ild Ymnd Osmanl dvltin qar qiyam qaldrlmas il nticlndi. 1871-ci ild Osmanl dvlti Ymn ordu yeritdi. 1873-c ild qiyam tamamil yatrld v vilaytd yenidn mrkzi hakimiyytin dayaqlar mhkmlndirildi. Osmanl dvlt vilaytin cnub regionlarna da qoun yeridrk dn yaxnlad. Mqsd Qrmz dniz yolu zrind mhm stratejik mvqey sahib olan Lahicd mhkmlnmk idi. Lakin ingilislr daha cld hrkt edrk Lahici ial etdilr v Babi-Aliy tzyiq gstrrk ordunun geri kdirilmsin nail oldular. Ymn qiyamnn uurla yatrlmas v vilaytin yenidn mrkzi hakimiyyt balanmasna baxmayaraq bu vilayt ngiltr il Osmanl arasnda yeni rqabt sahsin evrilmidi. Balkan bhran v Panslavizmin Rusiya trfindn dstklnmsi. 1875-ci ild Osmanl imp-unun Avropa qitsindki torpaqlarnda geni apl siyasi bhran ba vermidi. Bel ki, Hersoqovinada balayan qiyam qsa mddt rzind traf vilaytlr d sirayt edrk Balkan yarmadasndak Osmanl tbsi olan btn qeyri-mslman halinin qlyana glmsin sbb olmudu. Avropa dvltlri Balkan yarmadasndak maraqlar v beynlxalq siyasi tsir imkanlar rivsind bu msly mdaxil etmy balamdlar. Bununla da msl mqsdynl kild Osmanl dvltinin daxili ii olmaqdan xarlaraq beynlxalq siyasi bhrana evrilmidi. Lokal xarakterli bir qiyamn beynlxalq siyasi bhrana evrilmsind n ox Rusiya canfanlq edirdi. Bel ki, Rusiya bu dvrd btn Avropada, o cmldn Osmanl imp-u razisind Panslavizm hrkatnn intiar etmsi n lndn glni sirgmirdi. Hersoqovina qiyam, bu mnada, Rusiya n ldmz frst idi. Btn slavyan xalqlarn vahid siyasi tkkl altnda birldirmk mqsdini gdn panslavizm, bir dnc cryan olaraq XIX srin ortalarnda meydana xmd. Fransz inqilabnn tsiri il yeni mna ksb etmy balayan milltilik fikirlri mrkzi Avropadak slavyan xalqlar zrind d z tsirini gstrmidi. Bu tsir zn daha ox Avstriya-Macarstan imp-snn vtndalar olan exlr zrind biruz vermidi. Balancda flsfi, mdni, dbi mvzular qabardaraq zlrin trfdar toplayan panslavistlri Napoleonun Rusiyada mlub olaraq

78 geri kilmsi daha da rklndirmidi. Hanka adl bir ex folklornas serblrin, exlrin v polyaklarn milli fsanlrini tdqiq edrk kitab klind nr etdirmidi. Hmin bu dvrd ex dilinin tdqiqi sahsind mhm ilr grlmd. Almanca-exc lt nr olunmudu. 1825-ci ild Praqada milli muzey ald. ex dbiyyatnn tarixi v slavyan xalqlarnn dini etiqadnn tarixi mvzularnda kitablar nr edildi. Termin olaraq panslavizm sz ilk df 1826-c ild slovak yaz J. Herkel trfindn ildilmidi. 1830-1840-c illrd dbiyyat, tarix, etnoqrafiya v digr mdni sahlrd nr edilmi dbiyyat slovenlr, bolqarlar, xorvatlar, serblr, qaradallar (ernoqorlar) arasnda panslavist fikirlrin yaylmasna sbb olmudu. Rusiya panslavizmi elmi-mdni llrdn xararaq bu fikir cryanna siyasi don geydirdi. Burada sas mqsd ial Rusiyann imperyalist-mstmlki maraqlar n intellektual baza yaratmaq idi. Rusiyann dstkldiyi yeni panslavist dnc slavyan xalqlar arasnda sas ideyan yayrd: muxtariyyt, milltilik v pravoslavlq. Rusiya btn slavyan xalqar vtndalar olduqlar Avstriya-Macarstan v Osmanl dvltlrinin yxlmas n llrindn glni etmy v belc btn slavyanlarn Rusiyann hegemoniyas altnda birlmy arrd. Rus panslavizminin siyasi hdflri bel idi: 1-rqd yeni iallarla Rus imperyalizmini genilndirmk. 2-Rusiyann hegomoniyas altnda yaayan btn irqlri rusladrmaq. 3-Rusiyann srhdlri xaricind yaayan btn slavyan xalqlar rus hegomoniyas altnda birldirmk. Grndy kimi rus ekspansiyasna xidmt edck olan panslavizmin hdfind Osmanl dvlti, Avstriya-Macarstan imp-s v Balkan yarmadas vard. Rusiya Krm mharibsind v Paris konqresind (1856) urad hrbi v diplomatik mlubiyyti panslavizmdn faydalanaraq kompensasiya etmy alrd. 1857-ci ild Moskvada Slavyan Yardmlama Komitsi quruldu v tezlikl bir ox bsi ald. Bu komit sas mqsdini yardmlama sznn lviliyi altnda gizltmy alsa hr cr separat hrkata dstk vermkl znn sl simasn gstrmidi. 1870-ci illrd panslavizm sistemldirilrk Rusiyann lind onun mrkzi v rqi Avropadak nnvi siyastinin gerkldirilmsin xidmt edn raqa evrilmidi. Hersoqovina syan (1875) Hersoqovina vilaytinin Nevesin qzasndak xristian icmalarndan birinin 24 iyul 1875-ci ild knd tsrrfat mhsullarndan alnan vergini dmk istmmlri qiyamn balanc oldu. Beynlxalq siyasi atmosferin grginliyini nzr alan Osmanl dvlti qrb dvltlrin onun daxili ilrin qarmalar frstini vermmk n mslni dinc yolla hll etmk istdi. Qiyam icma zvlri il grb mslni yoluna qoymaq n mzakirilr gndrildi. Lakin dvltin bu alicnab hrkti xristian seperatlar trfindn shv baa dld. Onlar bunu dvltin acizliyi

79 kimi qiymtlndirdilr. Csartlnn icma zvlri mzakirilri qovaraq silahlandlar v mslnin dinc yolla hllin yanamadlar. Buna gr d Babi-Ali Nevesin qoun yeritdi. Nevesindki qiyamlar czalandrld. Lakin artq gec idi. nki Nevesin hadissi bir qlcm oldu. Qiyam hval-ruhiyysi btn Balkan yarmadasndak Osmanl torpaqlarna yayld. Bosniya, Serbiya, Qarada v Bolqarstandan hycanl xbrlr Babi-Aliy daxil olmaa balad. Qaradal v serb knlllr Hersoqovinaya glrk buradak xristian separatlara qoulurdular. Regionda mara olan Avstriya v Rusiya drhal bu i mdaxil etdilr. Daha sonra digr qrb dvltlri d Hersoqovina qiyamna z mnafelrinin tlb etdiyi istiqamtd mdaxil etmy baladlar. Belc Hersoqovina qiyam byyrk Balkan bhran haln ald. 1866-c ild Sadova dynd Prussiya qarsnda mlub olan Avstriya artq qrb istiqamtind siyasi fallnn qarsnn alndn drk edrk btn diqqtini rq v cnuba, Balkan yarmadasna istiqamtlndirmidi. Balkanlarda Avstriyann iki gcl rqibi var idi Osmanl v Rusiya. oxdan bri Bosniya-Hersoqovinaya gz dikn Avstriya Hersoqovina qiyamndan maksimum drcd faydalanmaq istdi. Lakin Rusiyann aktivliyi fonunda ikinci plana dn Avstriya mvcud siyasi-inzibati vziyytin qorunmasna trfdar oldu. nki Balkanlarda gcl Rusiya il mbariz aparmaq Osmanl dvlti il mbariz aparmaqdan daha thlkli v tin olacaqd. Buna gr d Avstriya tezlikl Hersoqovina qiyamnn yatrlaraq Osmanlnn razi btvlynn brpa edilmsin trfdar idi. Bununla yana Avstriya mperator Liqasna (1872) zv idi v balanm mqavilnin rtlri rq Mslsi (problemi)7 rivsind Avstriyann Balkan bhrannda da Almaniya v Rusiya il eyni mvqedn x etmyi tlbi edirdi. Buna gr d Avstriya banaziri qraf Andrai, Bismark v rus banaziri Qorakov Berlind toplanarq Bosniya-Hersoqovina n Osmanl dvltindn bzi imtiyazlar tlb etmk qrarna gldilr. Bu imtiyazlarn ndn ibart olacan myynldirmk ii qraf Andraiy taprld. Babi-Ali qrb dvltlrinin tlbi il ns edrk z tblri qarsnda v beynlxalq siyasi arenada nfuzuna xll gtirmmk mqsdi il qraf Andraini qabaqlad v 2 oktyabr 1875-ci ild Bosniya-Hersoqovinaya bir sra imtiyazlar verdi. Hmin ilin dekabr aynn 12-nd is btn Osmanl dvltini hat edn yeni bir islahat frman elan edildi. Lakin bunlarn he biri qiyamn yatrlmasna kmk etmdi. 31 yanvar 1876-c ild qraf Andrai trfindn hazrlanm, Almaniya, Rusiya, ngiltr, Fransa v taliya trfindn tsdiq edilmi nota (Andrai notas) Babi-Aliy atdrld. Andrai Notas Notada aadaklar tlb edilirdi: 1-Xristian hali n din v mzhb azadl tmin edilsin
7

rq Mslsiyl bal 2-ci mvzunun C bndind trafl mlumat verilib.

80 2-ltizam hququ lv edilsin. 3-Xristian halidn ylan vergilr onlarn yaad razid xrclnsin. 4- kinilikl mul olan xristian haliy torpaq mlkiyytlri verilsin. 5-Bu tlblrin yerin yetirlidiyin nzart etmk n zvlri mslman v xristianlardan ibart komissiya qurulsun. Osmanl dvlti bu notaya cavab olaraq 2 oktyabr 1875-ci il tarixli imtiyaz frmann gstrdi, bu tlblrin onsuz da burada yaayan haliy verildiyini bildirdi v prinsip olaraq notan qbul etdiyini byan etdi. Rusiya bu cavabdan mmnun qalmad v daha baqa msllri d ortaya ataraq vziyyti grginldirmy ald. Bu vaxt Slanik hrind (Soloniki) halinin Fransz v Alman diplomatik

nmayndliklrin hcum edrk konsullar qtl yetirmlri Osmanl dvltini pis vziyytd qoydu. Qatillrin taplaraq mhakim edilmlri v czalandrlmalar da Avropa mtbuatnda antitrk tbliatnn aparlmasna mane olmad. Qorakov Memorandumu Qorakovun tbbs il Almaniya v Avstriya banazirlri yenidn Berlind toplandlar. Qorakovun mllifi olduu Balkan bhran il bal memorandum 12 may 1876-c ild Almaniya v Avstriya trfindn d tsdiq olundu. Memorandumda deyilirdi: 1-Thlksizliy xll gtiriln yerlr qrb dvltlri z hrbi gmilrini gndr bilcklr. 2-Osmanl dvlti qiymalarla iki aylq atks sazii balayaraq birbaa diplomatik tmaslara balayacaq. 3-Didrgin dm qiyamlar z yerlrin qaytarlacaq, onlara ev v kilslrini brpa etmk n dvlt trfindn tikinti material v maliy dstyi verilck. 4-Osmanl xristian vtndalarna da mslman hali kimi silah saxlamaq izni verilck. 5-Yerlrdki diplomatik nmayndlr bu tlblrin yerin yetirlmsini mahid etmk hququna sahib olacaqlar. Fransa v taliya bu memoranduma qoulsalar da may aynn 15-i ngiltr trfindn memorandum rdd edildi. Buna gr d Fransa v taliya z dstklrini geri kdilr. Belc Qorakovun tbbs v memorandumu z hmiyytini itirdi v Babi-Aliy tqdim olunmasna ehtiyac bel qalmad. ngiltr z maraqlarnn mdafisi v Rusiyann regionda gclnmsinin qarsn almaq mqsdi il memoranduma qoulmamd. ngiltr bu msldki qtiyytini gstrmk n Aralq dnizi donanmasndak bir ne hrbi gmisini Dardanel boaz yaxnlna gndrrk burada lvbr saldrd. Bununla da Osmanl dvltin dstyinin nmayi etdirdi.

81 Bolqar syan (1876). Panslavist cryann tsiri altnda XIX srin II yarsnda bolqarlar arasnda da milltilik v istiqlaliyyt fikirlri yaylmaa balamd. Rusiyann dstyi il aparlan mdni v siyasi maariflnm prosesi tezlikl z nticsini verdi. 1860-c ilin ortalarnda bir qrup bolqar din xadimi v ziyals Osmanl sarayna mracit edrk Bolqar pravoslav kilssinin bundan sonra mstqil olaraq faliyyt gstrcyini v stanbul yunan pravoslav kilssinin (Fnr Rum Patrikliyi) rhbrliyini tanmadqlarn bildirmidilr. Babi-Ali bu tbbs msbt yanamad. Bolqarlar 1867-ci ild qiyam qaldrdlar. Bu qiyam ordunun kmyi il yatrld. 11 mart 1870-ci ild BabiAli Bolqar pravoslav kilssinin qurulmasn tsdiqldi. Bolqarlar 1876-c ild ikinci df istiqlaliyyt mbarizsin qalxmaa aldlar. Lakin bu chdlri d nticsiz qald. Osmanl dvlti vaxtnda mdaxil edrk qiyam yatrd. Bu vaxt Osmanl imp-u saraynda da mhm dyiikliklr ba verdi. 11 may 1876-c ild stanbulda mdrs tlblrinin geni mitinq-yr oldu. Onlar ba nazirinin rusprst mvqeyinin leyhin idilr. Sultan bdlziz (1861-1876) Mahmud Ndim paan sdrizmlik vzifsindn azad edrk yerin Mehmed Rd paan tyin etdi. Yeni hkumt qrb dvltlrinin istyi sasnda qurulmudu. Yeni hkumtd Hseyn Avni v Midht paa kimi mason dvlt xadimlri d var idi. Bu xslr oxdan bri konstitusiyal monarxiya (parlamentar monarxiya) sistemin kemyin zruriliyindn bhs edirdilr. 30 may 1876-c ild sultan bdlziz taxtndan devrildi. Yerin mason olan V Murad taxta oturduldu. Sabiq sultan bdlziz is mammal kild ld v onun intihar etdiyi xbri yayld. V Murad ruhi chtdn ciddi problemlri olan bir adam idi. 15 iyun 1876-c ild Sultan bdlzizin qayn polkovnik rkz Hsn gec vaxt nazirlr kabinetinin iclasna silahl basqn edrk Hseyn Avni paan v xarici ilr naziri Rid paan qtl yetirdi. Bu hadis sultan V Murada ox ciddi tsir etmidi v onun ruhi xstliyi daha da ddtlnmidi. Buna gr d Midht paa 31 avqust 1876-c ild V Murad hakimiyytdn uzaqladrd. Osmanl taxtna konstitusiyal monarxiyaya keii tmin edcyin dair sz vern sultan II bdlhmid (1876-1909), 34-c Osmanl hkmdar olaraq, oturdu. Osmanl-Serbiya mharibsi (1876). Hersoqovina qiyam vaxt bzi serb v qaradal knlllrin Hersoqovinaya glrk burada qiyamlarn crglrind vuruduqlarn demidik. Lakin Hersoqovina qiyam qiyamlar v onlarn havadarlar nqteyi-nzrindn uursuzluqla nticlnmidi. Serbiya v Qarada formal da olsa Osmanl dvltin bal idilr. Serbiya hrbi qvvlrinin ali ba komandanlna panslavist rus general ernyayev tyin edilmidi. Hersoqovina qiyamnn uursuzluundan sonra serblr v qaradallar 26 may 1876-c ild z aralarnda sazi balayaraq Osmanl dvltin qar birg hrkt etmy dair razladlar. Serb hrbi birlmlri tez-tez srhdyan razilrd hadislr

82 trdirdilr. Bel hadislrin artmas Osmanl dvltinin Serbiyadan buna aydnlq gtirmyi tlb etmsin sbb oldu. Serb knyaz Milan buna Bosniyann Serbiyaya, Hersoqovinann is Qaradaa verilmsini tlb etmkl cavab verdi. Bu tlbdn drhal sonra 01 iyul 1876-c ild Serbiya, 02 iyul 1876-c ild is Qarada Osmanl dvltin mharib elan etdilr. Rusiya v Avstriya drhal mharib sonrasnn planlarn hazrlamaa giridilr. Bu plana gr mharibdn sonra BosniyaHersoqovina serb, qarada v avstryallar arasnda bldrlck, Bessarabiya (Moldova) v Batumi is Rusiyaya atacaqd. Lakin trklrin serb v qaradallarn birlmi ordularn ar mlubiyyt uratmalar bu planlar nticsiz qoydu. Osmanl ordusu qarsndan qadqlar n Belqrad trklrin ial thlksi il zbz qoyan serblr 24 avqustda Avropa dvltlrin mracit edrk trklrin irlilmsnin qarsnn alnmasn v atks mqavilsi balanmasn tlb etdilr. ngiltr d Leyboristlr partiyasna rhbrlik edn trk v slam dmni Gladstonun tlblri il i qard. Osmanl dvlti hrbi uurlarn verdiyi stnlkl z tlblrini diqt etmy balad. Trklrin tklif etdiyi slh mqavilsind Serbiya il Qaradan Osmanl dvltin bal qalmaq rti il mstqilliklrini davam etdirmlri rti var idi. Rusiya buna qti etiraz edirdi. Slh mqavilsinin rtlri mzakir edilrkn serblr Osmanl ordusuna qfil hcum etdilr. Lakin mlub olaraq geri kilmli oldular. Osmanl ordusu yenidn irlilmy balad. Lakin Rusiyann srt reaksiyas 1 oktyabrda hrbi mliyyatlarn dayandrlmasna sbb oldu v iki aylq atks sazii baland. stanbul konfrans (23 dekabr 1876-20 yanvar 1877). Rusiya Serb-Qarada ittifaq il Osmanl dvlti arasndak mharibni bhan edrk yenidn Balkan siyastind fallamaa balamd. Lakin ruslar bu df serb-qarada problemini d rq mslsi rivsind dyrlndirmy balamd. Rus ar II Aleksandr htta qrbi Avropa dvltlrin ifahi ultimatum vermyi d unutmamd. ar gr avropallar zlrini bu mslnin qti hllin hazr saymrlarsa Rusiyann tk bana hrkt kemk zmind olduunu byan etmidi. Lakin ngiltr bu msld Rusiyann, bel demk mmkns, zbanalq etmsinin leyhin idi. ngilislr bunun beynlxalq problem olduunu, buna gr d dnya dvltlrinin mtrkn verdiklri qrarlarn etibarl olacan bildirirdi. Buna gr d btn problemlrin dyrlndirilmsi n yeni bir konfransa ehtiyac var idi. Osmanl dvlti znn razi btvly mslsini he bir konfransda mzakiry xarmayacan bildi. stanbuldak ingilis sfirinin Babi-Aliy Osmanl dvltinin razi btvlyn toxunulmayaca bard tminat vermsindn sonra trklr yeni konfransn toplanmasna raz oldular. 11-12 dekabr 1876-c ild konfransda mzakir olunacaq mvzularn myynldirilmsi n diplomatik heytlr iclas keirdilr. Hmin ilin 23 dekabrnda is stanbulda ngiltr, Fransa, Rusiya, Avstriya, Almaniya, taliya v Osmanl dvltlrinin tmsililri stanbul (v ya Trsan) Konfransnn rsmi aln edrk ilk iclasda grdlr. clasn al vaxt atlan toplarn ssi itiraklar qorxutmu v

83 tccblndirmidi. Lakin xarici ilr naziri Safft paa qorxulu bir eyin olmadn, bunun Osmanl dvltind konstitusiyal monarxiyaya keii tntnli qeyd etmk n atlan toplarn ssi olduunu bildirmi v bundan sonra da artq konfransa ehtiyac qalmadn bildirmidi. Bu trklr trfindn vvlcdn planlanmd. Yni artq btn daxili ilrimiz parlamentd mzakir edilcyi n burada mzakir etmy ehtiyac yoxdur deyilmk istnmidi. Lakin konfrans itiraklar buna etiraz edrk konfransa davam etdilr. 9 iclasn nticsi olaraq alnan qrara gr Osmanl dvlti Serbiya v ernoqoriyann mharibdn vvlki statuslarn tanmal, bunlara myyn qdr torpaq vermli, Bosniya-Hersoqovina v Bolqarstana da lav imtiyazlar vermli idi. Lakin Osmanl dvlti bunu qtiyytl rdd etdi v Trsan Konfrans 20 yanvar 1877-ci ild he bir qrar qbul etmyrk sona atd. Bundan drhal sonra konfrans itiraks dvltlr stanbuldak sfirlrini v konsullarn geri ardlar. 01 mart 1877-ci ild Osmanl-Serb mqavilsi baland. Mqavily gr mharibdn vvlki vziyyt qaydlacaqd. Qaradala is danqlar aparlsa da onlarn torpaq tlblri msbt ntic ld olunmamasna sbb oldu. London Protokolu (1877) Rusiya stanbul konfransnda he bir ntic ala bilmdiyi n 15 yanvar 1877-ci ild Avstriya il mqavil balad. Mqavily gr Bosniya-Herseq Avstriyaya atacaq, geri qalan Balkan torpaqlar is Rusiyann olacaqd. stanbul konfransnda itirak etmi qrb dvltlri 31 mart 1877-ci ild Londonda toplanaraq protokol imzaladlar. Protokolda Osmanl dvltindn xristian haliy imtiyazlar verilmsi, islahat keirilmsi v ordunun saynn azaldlmas tlb olunurdu. Belc qrb dvltlri Rusiyann yannda Osmanl dvltin qar birlmidilr. Bu 1856-c il Paris konqresi qrarlarnn he bir hkmnn qalmadn v qazanlm hrbi-diplomatik uurun sona atdn gstrirdi. 12 aprel 1877-ci ild Osmanl saray bu tlblri qti surtd rdd etdiyini byan etdi. Bununla da Rusiya il yeni bir mharib balam oldu. Mvzu 18. Osmanl imp-luunda I Konstitusiyal monarxiyann elan Osmanl dvltinin iqtisadi problemlri XVIII srdn etibarn razi itirmsi v daim bdc ksirinin olmas il balad. Osmanl dvlti byk corafi kflrdn sonra Aralq dnizi hvzsinin znn vvlki iqtisadi v geostrateji hmiyytini itirmsindn sonra beynlxalq ticart yollarna nzartdn mhrum olmudu. Bununla yana tnzzl urayan Osmanl knd tsrrfat sistemini d islahatlar apararaq lazmi sviyyy atdrlmas mmkn olmamd. Avropa dvltlri il, ox vaxt tzyiq altnda, imzalanm srbst ticart mqavillri saysind lky idxal ediln mtdn czi gmrk vergisi alnmaa balamd. Bu hm dvlt xzinsinin glirlrini azaldr, hm d yerli snaye istehsalnn inkiafna mane olmudu. qtisadi problemlrl yana, xsusil Fransz inqilabn tsiri il, Avropada yaylan milltilik v milli azadlq hrkatlar

84 Osmanl imp-unu sarstmd. Bunun paralelind 1860-c illrd Yeni Osmanllar adlanan ziyal hrkat ortaya xmd. Namiq Kamal v Ziya paa kimi dvrn ziyallar Avropadak konstitusiyal monarxiyalar nmun gtrrk Osmanl dvltind d buna bnzr bir sistemin qurulmas fikrini byan etdilr. 1850-ci illrdn etibarn Osmanl dvlti tarixind ilk df xarici lklrdn borc alm v 1870-ci illr Osmanl dvti n ar iqtisadi bhran raitind kemidi. II bdlhmidin hakimiyytinin ilk illrind Balkan yarmadasnda qiyamlar ba vermidi. Bada Rusiya olmaqla qrb dvltlri Osmanl imp-sna xristian halinin lehin islahatlar aparlmas n tzyiq gstrirdilr. vvlki drsimizd Midht paann 31 avqust 1876-c ild V Murad hakimiyytdn uzaqladrmas v konstitusiyal monarxiyaya keii tmin edcyin dair sz vern sultan II bdlhmidi (1876-1909) hakimiyyt gtirdiyini qeyd etmidik. Sultan II bdlhmid 23 dekabr 1876-c ild stanbul (Trsan) konfransnn keirildiyi bir vaxtda siyasi manevra edrk Qanuni-sasini (konstitusiya) elan etdirdi. nki bu konfransda Balkanlardak xristian hali n yeni islahat frmanlarnn verilmsi tlb edilckdi. Trk hquq tarixind 1876 Anayasas kimi d dn Qanuni-sasi slind Osmanl monarxlarnn hegemonluq hquqlarn mhdudladrmrd. craedici hakimiyyti btnyl z lind cmldirmi sultan, sdrizmi v vklan (vkillr-nazirlr) istdiyi kimi vzify tyin v azad ed bilrdi. Seilmilr mclisinin (Mclisi-Mbusan) nazirlrin zrind he bir nzart mexanizmi yox idi. Sultan istdiyi vaxt mclisi buraxa v yeni sekilr keir bilm slahiyytin sahib idi. Bundan baqa sultan ictimaiyytin mnafeyi namin lazm bildiyi xslri srgn gndr bilm slahiyytin d sahib idi. Qanuni-sasinin tlbin uyun olaraq iki palatal bir parlament tkil edilmidi. zvlri segilrl myynldiriln mclis palatasna Mclisi-Mbusan, zvlri tyin edilmkl myynldiriln mclis is yanlar Mclisi deyilirdi. Bu iki palatann birg tkil etdiyi parlament Mclisi-mumi deyilirdi. yanlar Mclisinin sdri v zvlri bilavasit sultan trfindn tyin edilirdi. Qanuni-sasinin tlbin gr Mclisi-mumi sultann mri il noyabr aynda i balayr v mart aynda z iini bitirirdi. Sultan II bdlhmid daxili v xarici gclrin tzyiqi il mrutiyyti (konstitusiyal monarxiya) elan etmi v Midht paan banazir tyin etmidi. Hakimiyytini mhkmlndirndn sonra sultann ilk ii mrutiyytin ideya mlliflrindn biri olan Midht paan vzifsindn azad edrk srgn gndrmk oldu. Bunda sonra is 1877-1878-ci illr trk-rus mharibsini sbb gstrrk 1877-ci ilin iyununda Mclisi-Mbusann faliyytin son qoydu. 1878-ci ilin yanvarnda mclisin nvbti iclasn ard. Lakin bu iclasda deputatlarn sultan iddtl tnqid etmlrindn sonra II bdlhmid 13 fevral 1878-ci ild Mclisi-Mbusan buraxd. Belc I Mrutiyyt dvr sona atd.

85 1877-1878-ci illr Osman-Rusiya mharibsi London protokolunun tlblri teleqrafla Babi-Aliy bildirilmi v Osmanl dvlti bu tlblrin qbuledilmz olduunu qti surtd byan etmidi (10 aprel 1877). Xsusil d Balkan yarmadasndak trk ordusunun trxis edilmsinin qeyri mmknly vurulanm v bunun Osmanl razilrinin Rusiya n asan hdf evircyi bildirilmidi. Bundan baqa trk trfi he kim verilck bir qar torpaqlarnn olmadn da aqca bildirmidilr. ki hft sonra 24 aprel 1877-ci ild banazir Qorakov St. Peterburqdak Osmanl sfirin rus ar II Aleksandrn (18551881) Osmanl dvltin mharib elan etdiyini bildirdi. Belc trk tarixind 93 mharibsi kimi mhur olan 1877-1878-ci illr trk-rus mharibsi balad. Hicri-Rumi tqviml 1293-c ild ba verdiyi n bu mhariby 93 mharibsi adlandrlmd. Rumeli cbhsi Hr iki trfin n ox canl qvvsi bu cbhd toplanmd. Rumeli cbhsindki Osmanl ordusuna bdlkrim Nadir paa komandanlq edirdi. Rumeli cbhsindki Osmanl hrbi qvvlri sas hissy ayrlmd. Bunlardan Ruscuq (Ruse), Silistra, umnu (umen) v Varna arasndak rqi Dunay ordusuna mir (maral) hmd yyub paa, Vidin hri yaxnlndak Qrbi Dunay ordusuna mir Qazi Osman paa, bu ikisinin arasnda yerln Balkan ordusuna Sleyman paa komandanlq edirdilr. Bu orduda canl qvv say cmi 150-200 min nfri kemirdi. Yal v yorun bdlkrim Nadir paa iki mdafi xtti qurmudu, 1-cisi Dunay ay, 2cisi Balkan dalar. Dmn cbhsin is byk knyaz Aleksandr Aleksandrovi Romanov komandanlq edirdi. Rumeli cbhsind 250 min canl qvv v 800 top var idi. Plana gr bir ordu Dunay ayn kerk Dobrucan (Dobri) zbt edck v rus ordusunun sas hrkt yolunu qoruyacaq, sas qvvlr is Ruscuq il Niqbolu arasnda qalan yerdn Dunay kerk trk ordusunu iki yer blck v dirny hcum edckdi. Ruslar bu plan gerkldir bilmk n Rumniya il rus qounlarnn bu dvltin razisindn keib ged bilmsi bard razladlar. Bessarabiyadan Rumniyaya kerk srtl irlilyn rus ordusu Dunay keib Dobrucan zbt etdilr (22 iyun 1877). Rus ordusunun byk bir qismi is 26-27 iyunda Zimniadan (Zimnitsa) Zitoviy (Svistov) kerk Bolqarstann mrkzi vilaytlrind irlildi v xalq Osmanlya qar qiyama ardlar. Dunay ken rus ordusu qola ayrld. Byk knyaz Aleksandrn 75 min nfrlik ordusu Ruscuq, general Kridenerin 35 minlik ordusu Niqbolu (Nikopol), general osif Qurkonun 25 minlik ordusu is ikinci mdafi xttin, Balkana hcum etdilr. 1877-ci il 7 iyulda Turnovo, 16 iyulda is Niqbolu qalalar ruslarn lin kedi. Balkan yarmadasnn qaps adlandrlan ipka da keidini is ruslar 19 iyulda zbt etdilr.

86 Cbhdki bu uursuzluqlar bdlkrim Nadir paa v mavini Rdif paann vziflrindn azad edilmlrin sbb oldu. Serb v Qarada ordular il dyd istedadn nmayi etdirmi Mehmed li paa Rumeli cbhsin bakomandan tyin edildi. Qazi Osman paaya is Vidindn Pleven hcum etmk mri verildi. Plevne dylri 17 minlik ordusu il Plevney gln Osman paa hri mhasird saxlayan rus ordusuna hcum edrk onlar geri kilmy mcbur etdi. Bu I Plevne dy idi (20 iyul 1877). Bu vaxt Sleyman paa da znn 25 minlik ordusu il general Qurkonun ordusunu mlub edr ski Zara (Stara Zagora) hrini dmndn tmizldi (23 iyul 1877). General Kridener 50 min canl qvv v 184 topla Plevney hcum etdi, lakin mlub olaraq geri kildi (II Plevne dy-30 iyul 1877). Bu vaxt Rumniya da Osmanl dvltin mharib elan etdi v 50 min nfrlik canl qvvni cbhy gndrdi. Buna baxmayaraq general Kridener 100 min nfrlik sgr v 432 topla (III Plevne dy-12 sentyabr 1877) d 30 min sgri olan Osman paaya mlub olaraq geri kilmli oldu. Sentyabr aynn sonunda Plevney yardm atdrld. Yardmdan sonra Plevnedki trk qvvlri 65 min sgr v 85 topa atmd. Digr trfdn Plevneni ial etmk niyytindn danmayan ruslar Plevnenin Filibe il laqsini ksmk n zif mdafi olunan Lofa (Love) hrin hcum edrk buran l keirdilr. Daha sonra lav qvvlr clb edn ruslar 150 min sgr v 665 topla Plevneni tam mhasiry aldlar. Bu vaxt ar II Aleksandr Rumeli cbhsin, Plevne yaxnlna gldi. Plevned rzaq tknmi, sgrlr acndan lmy balamdlar. He bir kmyin hr atdrla bilinmycyindn min olan Osman paa mhasirni yarb xma planlad. Lakin dy vaxt yaralanb sir ddy n (IV Plevne dy-9 dekabr 1877) bu plannn gerkldil bilmdi. Bir gn sonra hr ruslarn lin kedi. ipka Dylri General osif Qurko hrbi-strateji hmiyyt sahib ipka da keidini zbt etmidi (I ipka keidi dy, 17-19 iyul 1877). ski Zarada ruslar mlub edn Sleyman paann mri altndak Balkan ordusu ipkan ruslardan tmizlmk n hcum gerkldirdi (II ipka keidi dy, 21-26 avqust 1877). Lakin mlub olaraq geri kldi. III v IV ipka dylri d (13-17 sent. 1877 v 5-9 yanvar 1878) d bolqar partizanlar v serb knlllrin kmyi il ruslarn qlbsi il bitmidi. Bu vaxt Sleyman paa Rumeli cbhsi bakomandanlna tyin edildi (28 sentyabr 1877). 1877-ci il 14 dekabrda ruslarn uurlarndan csartlnn serblr d Osmanl dvltin mharib elan etdilr. Sleyman paa Sofiya hrinin rqin doru geri kildi. 1 yanvar 1878-ci ild ruslar Sofiyan ial etdilr. rqi Dunay dylri

87 rqi Dunay ordusunda canl qvv say 90 min yaxn idi. mumi hcum plan hazrlayan bakomandan Mehmed li paa z ordusunu Razqradda toplamd. Lakin buradak dylrd msbt ntic ld edilmdi. Serblr Ni qalasn zbt edrk rus hrbi qvvlri il birldilr. Bu vaxt qaradallar da qrbd Osmanlya qar dy girdilr, Nikii v Antivari qsblrini l keirrk Adriyatik dnizi sahillrin atdlar (18 yanvar 1878). Qrbi Dunay dylri Balkan ordusunu daltdqdan sonra dirny hcuma ken dmn qvvlri qrbi Dunay ordusunu geri kilmy mcbur etdilr v 18 yanvar 1878-ci ild dirn rus ordusu trfindn ial edildi. Anadolu cbhsi Anadolu cbhsindki Osmanl ordusu bakomandan hmd Muxtar paann mri altnda olub 60 min canl qvvdn v 100 topdan ibart idi. Buradak rus ordusuna is vvlc general Melikov, sonra is byk knyaz Mixail Nikolayevi Romanov balq etmidi. Ruslarn 190 topu v 125 mindn artq canl qvvsi var idi. istiqamtdn srhddi ken (24 aprel 1877) ruslar Doubayazid v rdhan l keirdilr. Lakin Saryan ay il Tahirky arasndak Halyaz adl yerd mlub edilrk geri oturduldular (21 iyun 1877). Bundan be gn sonra is xsn Melikovun balq etdiyi ordu hisslri is Qars-rzurum arasndak Ziyin istehkamlar nnd hmd Muxtar paa trfindn mlub edildilr. Bu ikinci mlubiyyt Melikovun vzifdn azad edilmsin sbb oldu. Lakin byk knyaz Mixail Romanov da Qars-rzurum yolunu ksmk istyrkn vvlc Gdiklr (25 avqust 1877), sonra is Yahnilr (2 oktyabr 1877) hmd Muxtar paa trfindn iki df mlubiyyt uradld. Bu qlblrdn sonra hmd Muxtar paaya Qazi ad verildi. Lakin dmn trf istr canl qvv, istrs d maddi chtdn daim kmk gndrilmsi cbhdki qvvlr nisbtini trklrin leyhin pozdu. 15 oktyabrda sa cinah qvvlri mhasiry alndlar v sir ddlr. Qars dmn mhasirsind qald v 18 noyabrda ial edildi. Dvboynu dynd (4 noyabr 1877) Qazi hmd Muxtar paann ordusu mlubiyyt urad. 5 yanvar 1878-ci ild is rzurum ruslar trfindn mhasiry alnd. Lakin q iddtli kediyi n dylr dayandrld. dirnnin dmn lin kemsi il stanbul yolu ruslar n almd. dirn atks mqavilsi (31 yanvar 1878) Osmanl dvlti atks n Rusiyaya mracit etdi. Ruslar Qarada, Serbiya, Rumniyaya tam msqillik verilmsi, Bolqarstana muxtariyyt verilmsi v bir knyaz trfindn idar olunmas, Vidin, Ruscuq Silistire v rzurum hrlrinin slh mqavilsi balanana qdr ruslarda qalmas, rdhan, Qars, Batumi v Dobrucann ruslara verilmsi rtlrini irli srdlr. Osmanl dvlti bu rtlri qbul etdi v 31 yanvar 1878-ci ild dirnd iki trf arasnda atks sazii

88 imzaland. Ruslar 8 fevral 1878-ci ild rzuruma girdilr. Byk knyaz Nikolay Romanov bir rus batalyonunun stanbula girmsini tlb etdi. Lakin bu tlbi rdd edildi. ngilislr ruslarn bu hvsinin qarsn almaq n 14 fevralda stanbula donanma gndrdi. San-Stefanos (Hagia Stephanos/Yeilky) Slh Sazii (3 mart 1878) San-Stefanos mqavilsinin rtlri dirn atks saziinin rtlri il demk olar ki, eyni idi. Byk knyaz Nikolay ingilis donanmasnn stanbul sahillrind lvbr salmasndan sonra z qrargahn Ayastefanos (San-Stefanos) adlanan yer gtirdi. Bu yer indi Yeilky adlanr, stanbul Atatrk havaliman burada yerlir v o dvrd stanbul hrindn 15 km aral idi. Nikolay ingilis sgrlrinin quruya xaca tqdird atks saziinin z hkmn itircyini byan etmsindn sonra ngiltr z sgrlrini sahil xarmayacana dair Rusiyaya tminat verdi. Mqavil knyaz Nikolayn San-Stefanosdak qrargahnda baland. Osmanl trfdn danqlarda xarici ilr naziri Safft paa v Berlin sfiri Sdullah by rus trfindis Rusiyann istanbuldak sfiri qraf qnatiyev v rus diplomat Nelidov itirak edirdilr. 29 maddlik bir mqavil mtni hazrland. Trk trfi mqavil tlblinin 2-si (6 trk dy gmisinin Rusiyaya verilmsi v qrb dvltlrinin etiraz edcyi tqdird Osmanl dvltinin d Rusiya il birg bu mqavilni mdafi etmsi) xaric hamsn qbul edirdi. Mqavil rtlrini qsaca bel sralamaq olar: 1- Osmanl dvltin bal olan Bolqarstan knyazl qurulacaq, bu knyazln srhdlri Dunaydan Egey dnizin, Frakiyadan Albaniyaya qdr olacaqdr. 2-Osmanl Bosniya-Hersoqovinann daxili ilrin qarmayacaqdr. 3-Serbiya, Qarada v Rumniya tam mstqil olacaq v srhdlri genilndirilck. 4-Qars, rdahan, Batumi v Doubayzid Rusiyaya verilck. 5-Teseliya Yunanstana verilck. 6-Krit yunanlarna v Anadoludak ermnilr imtiyazlar verilck v onlar n islahatlar aparlacaq. 7-Osmanl dvlti Rusiyaya mharib tzminat olaraq 30 milyon qzl rubl dyck. Belc Rusiya 500 min sgr itirdiyi Krm mlubiyytinin intiqamn Osmanldan alrd. II bdlhmidin btn etirazlarna baxmayaraq Midht, Damad Mahmud v Rdif paalarn tzyiqi il Osmanl dvlti Rusiya il bu mhariby girimidi. Osmanl dvlti bu mharibd 237,298 km2 torpaq v 8 milyon mskun hali itirmidi. II bdlhmidin siyasi dhas saysind bu mqavil sadc kaz zrind qalmd. II bdlhmid bu rtlrin qti surtd ngiltr v Avstriyan tmin etmdiyini bilirdi. Bu rtlrl Rusiyann cnub dnizlrin yolu alrd. Buna gr bu iki dvltin mqavilnin qvvy

89 minmmsi bard Rusiyaya tzyiq gstrmsin nail oldu. ngiltr v Avstriyann tlbi il bu mqavilnin v digr bir ox mslnin mzakirsi n Berlin konqresini arld. Mvzu 19 Kiprin ngiltr trfindn ial (4 iyun 1878). vvlki mvzularmzda ngiltrnin hrbi-strateji v iqtisadi-ticari hmiyytindn tr Aralq dnizi hvzsini znn maraq dairsin daxil etdiyini qeyd etmidik. Svey kanalnn almasndan sonra Aralq dnizi, xsusn d bu dnizin rqi, llxsus da Kipr adas daha byk hmiyyt ksb etmy balamd. Kipr gcl hrbi-dniz qvvlrin malik hr bir lk n, sz yerindys, Aralq dnizinin rqinin, yaxn v orta rq lklrinin, Anadolunun v imali-rqi Afrikann aar idi. Bel bir raitd ngiltr oxdan bri Aralq dnizinin rqind yerln v mhm geostrateji hmiyyt malik olan Kipri l keirmk bard fikirlirdi. Hl raid xliflrdn Osman ibn ffann (r., 643-656) hakimiyyti dvrnd mslmanlar trfindn fth v mskun olunan Kipr XVI srdn bri Osmanl dvltinin razisi idi. 1877-1878-ci il mharibsind Osmanl dvltinin mlubiyyti v San-Stefano mqavilsi il yeni v kritik siyasi vziyytin meydana xmas ngiltry oxdan bri arzusunda olduu plan hyata keirmk ans verdi. Rusiya Osmanl zrind aq hrbi stnlk qazanm, Balkan yarmadasn l keirmi, Qaradnizd d siyasi-hrbi insiyativi l almd. Bel olan halda Rusiyann asanlqla Aralq dnizinin rqin hrbi qvv xarmaq imkan var idi. Bu is ngiltr n arzuolunmaz hal idi. Boazlardan keib Aralq dnizinin rqin xacaq rus donanmasna mane ola bilmk n ngilis donanmas znn buraya n yaxn hrbi dniz bazas olan Malta adasndan hrkt kemli idi. Bu is ngiltr n tamamil lverisiz rait yaradrd. ngiltr bunu v Osmanl dvltinin xlmaz vziyytini nzr alaraq drhal lazmi tdbirlri hyata keirmy balad. Rsmi London 30 may 1878-ci ild znn stanbuldak sfiri Henry Layarda Kiprin ngiltry verilmsinin zruriliyini v rtlrini byan edbel bir teleqraf gndrdi: Osmanl ordular mlub olmudur. Osmanl dvlti arsizdir. Bunlar artq sonun balancnn lamtlridir. Rusiya Qars, rdahan

v Batumini ial etmidir. Belc Anadolu, Suriya v raq halisini qiyama tviq edrk Osmanl dvltin qar xara bilr. Bel olaca halda hali dalmaa doru z tutan dvltdn deyil, daha gcl idary sahib dvltdn mdt ummaa balayacaq. Bu is Osmanl dvltitnin tamamil dalmas demkdir. Osmanl dvltinin Asiya v Orta rqd var olmasnn bir rti var, o da Osmanlya qar glckd Rusiya trfindn edilck hrbi tcavz gcl bir dvltin lazmi cavab vercyin dair zmantidir. ngiltr bel bir zmanti Osmanl dvltin ver bilr. ngiltrnin vercyi bu zmantin tlblrini yerin yetir bilmsi n Anadolu v Suriya srhdlrin yaxn bir yerd hrbi bazaya sahib olmas zruridir. ngiltr Kipr adasn bunun n n mnasib yer olaraq grmkddir. ngiltr Kipri sadc hrbi v strateji tlblr uyun olaraq istifad edck, adann mlkiyyti Osmanl dvltin aid olacaq, toplanan vergilr Osmanl

90 xzinsin dnckdir. Rusiya son mharibd rqi Anadoluda ial etdiyi yerlri Osmanl dvltin geri vern kimi ngiltr Kiprdki hrbi qvvlrini drhal geri kckdir. ngiltrnin banaziri Disraeli kralia Viktoriyaya yazd 5 may 1878-ci il tarixli mktubunda is bel deyirdi: gr Babi-Ali Kipri lahzrt kraliaya vers v vzind Osmanl dvltinin Asiyadak torpaqlarnn rus ialndan qorunmas iini ngiltry hval edn bir mqavil balansa ngiltrnin Aralq dnizindki qdrti btnlkl artacaq v lahzrt kraliann Hindistandak imperiyas da son drc gclnckdir. .....Kipr qrbi Asiyann aardr..... Grldy kimi rus thlksi ngiltry uzun mddtdn bri hyata keirmy ald bir plann, hrbi gcdn istifad etmdn, gerkldir bilm frstini vermidi. 25 may 1878-ci ild ngiltr rsmi olaraq Kiprin hrbi baza qurmaq mqsdiyl ngiltry verilmsi n Osmanl dvltin mracit etdi. Mracitd hm d deyilirdi ki, bunun vzind ngiltr il Osmanl dvlti arasnda qarlql thlksizlik mqavilsi balanacaq v Osmanl dvltin borc verilckdi. Belc bu gn d davam etmkd olan Kipr probleminin balanc qoyuldu. ngilislr mqavil hazrladqlar mqavil mtnini d mzakir edilmk zn Babi-Aliy gndrmidilr. Osmanl hkumti bada xarici ilr naziri Safft paa olmaqla bu tklif layihsini mzakir etmk n gizli iclas keirdilr. Safft paa ingilis sfirindn rtlrin Osmanl dvlti lehin bir az yumualdlmasn istmidi. Lakin sfir rtlrin kifayt qdr lverili olduunu, trk trfinin bu tklif mnfi cavab vercyi tqdird Berlin konqresind ingilis diplomatlarn SanStefano mqavilsinin rtlrinin dyidirilmsi n chd gstrmycklrini v ngiltrnin Kipr donanma gndrrk adan ial edcyini bildirmidi. Bir mddt sonra is ingilislr mumiyytl Berlin konqresinin keirilmsin ehtiyac duyulmayacan v San-Stefano mqavilsinin etibarl ola bilcyini bildirdilr v tkliflrin 3 iyuna qdr cavab verilmsini istdilr. Bu Osmanl hkumtin aq siyasi tzyiq gstrmk demk idi. Osmanl dvlti ngiltrnin bu tklifin msbt cavab vermk mcburiyytind qald. 4 iyun 1878-ci ild stanbulda iki dvlt arasnda mqavil imzaland. Mqavil rtlri bel idi: 1-Rusiya, slh mqavilsi rtlri il qti surtd myyn edilmi rqi Anadoludak Osmanl srhdlrin hrbi tcavz ets ngiltr bunun qarsn almaq Osmanl dvlti il hrbi mkdalq edck. 2-Osmanl dvlti rqi Anadoluda xristian halinin (ermnilrin) yaad yerlrd, rtlri ngiltr il birg myyn edilck, islahatlar aparacaqdr. 3-Osmanl dvlti ngiltrnin z zrin gtrdy hdliklri yerin yetir bilmsi n Kipr adasn ngiltry verck v ngiltrnin Kipr adasnda hrbi-inzibati idar sistemi qurmasn qbul edckdi.

91 4-Bu mqavil n gec bir ay mddtind tsdiq edilckdir. Bu mqavil kapitulyasiya olmasa da ona yaxn bir ey idi. nki ngiltr bir frzi-ehtimal gerk faktm kimi gstrrk bir ox real mnft yiylnmidi. Yni Rusiya il Osmanl dvlti arasnda srhdlr myynlck, sonra gr Rusiyann tand bu srhdlr bir daha tcavz edcyi tqdird ngiltr Osmanl dvltin hrbi yardm gstrckdi. vzind is ngiltr bu mqavil il Osmanl vtnda olan Trkiy ermnilri zrind potektorluq (himaydarlq) haqq ld edir, hrbi-strateji v ticari-iqtisadi hmiyyti qiymtl llmyck drcd hmiyytli olan Kipr adasna sahib olurdu. Digr trfdn d digr dvltlrin qarsnda Osmanl dvltinin himayisi kimi x ed bilm hququnu qazanm olurdu. Lakin burada Berlin konqresind verilck siyasi-diplomatik dstyin mahiyyti haqqnda danlmrd. ngiltrdn frqli olaraq sultan II bdlhmid mqavilni tsdiqlmk n tlsmirdi. nki ngiltrnin vd etdiyi dstyi aq kild vermsini grmk istyirdi. Lakin ngiltr tlsirdi. nki Berlin konqresi bu mqavildn cmi 9 gn sonra 13 iyunda balayacaqd. Bundan baqa sultan mqavild Kiprin mvqqti olaraq ngiltyr verildiyini vurulayan maddnin olmamasndan naraz idi. Babi-Ali mqavily bzi lavlrin edilmsi n layih hazrlad. Gzlnildiyi kimi ngiltr Berlin konqresind vd etdiyi dstyi vermdi, ksin trk diplomatik heytinin tlblrin etiraz etdi. 1 iyulda ngiltr Osmanl dvltinin Kipr haqqndak mqavily edilmsi nzrd tutulan lavlrini tsdiq etmli oldu. Bu lavlr 6 madddn ibart idi. lk be madd Kiprdki mslman halinin sadc slam hququna saslanan mhkmlr mracit ed bilcyi, buna gr d bu mhkmlrin lv edilmmsi, adadak trklr v Osmanl dvltin aid olan danan v danmaz mlakn idarsi, sat v glirlrinin toplanmas v ngiltrnin Babi-Aliy dycyi nd pulla bal hkmlri ehtiva edirdi. Altnc maddd is deyilirdi: Madd 6-Rusiya Qars v son mharibd rqi Anadolud ial etdiyi digr yerlri Osmanl dvltin geri qaytaraca tqdird ngiltr Kiprdki qounlarn adadan xaracaq v 4 iyun 1878ci il stanbul mqavilsi z hkmn itirckdi. Altnc maddd il Kipr adasn ngiltyr vern 4 iyun 1878-ci il stanbul mqavilsinin mddtsiz olmad, adann ngiltrd daimi qalmayaca, Kiprin mlkiyyt olaraq Osmanl dvltin mxsus olduu vurulanrd. 7 iyulda II bdlhmid ngiltrnin adaya ordusunu xara bilcyin izn vern frman tsdiqldi. lk ingilis sgri adaya 12 iyul 1878-ci ild xd. Hmin gn Kipr ingilis idarsin kedi. 15 iyulda sultan II bdlhmid 4 iyun v lavlrini ehtiva edn mqavilni tsdiq etdi. Hmin gn ingilis sfiri Henry Layard Kiprin mlkiyyt haqqnn Osmanl dvltin aid olduunu bildirn snd qol kdi. Berlin konqresi v qrarlar (13 iyul 1878).

92 Berlin konqresinin toplanma sbbi San-Stefano mqavilsini yenidn nzrdn keirmk idi. Konqres 13 iyun 1878-ci ild Almaniya kansleri Bismarkn sdrliyi il z iin balad. Konqresd 1856-c il Paris mqavilsind imzas olan dvltlr itirak edirdilr. Konqresd Osmanl dvltini Mehmed li paa, Todori paa v Sdullah by, ngiltrni banazir Disraeli v xarici ilr naziri Salisbury, Rusiyan banazir Qorakov, Avstriyan xarici ilr naziri qraf Andrai, Fransan xarici ilr naziri Vadinqton, taliyan xarici ilr naziri qraf Korti, Almaniyan i Bismark tmsil edirdi. Osmanl dvlti xaric digr alt dvltin Berlin konqresind banazir v X naziri sviyysind tmsil olunmalar qrb dvltlrinin bu konqres verdiklri hmiyytin gstricisi idi. Bismarkn al nitqindn sonra konqres z iin balad. Bismark z nitqind Paris v London mqavillri (1856/1871) il qurulmu siyasi balansn San-Stefano mqavilsi il pozulduunu v bu balansn yenidn qurulmas n Avropa dvltlrinin mtlq bel bir konqresd toplanaraq uzlama ld etmli olduqlarn bildirmidi. Bu da onu gstrirdi ki, qrb dvltlrinin sas mqsdi Osmanl dvltinin Rusiya trfindn mruz qald hrbi tcavz nticsind urad itgilri aradan qaldrmaq deyil, tam ksin qrb dvltlri arasndak ziddiyt v toqqumalar uzlama yolu hll edrk hr birinin mnafeyini tmin etmkdir. Bismark konqresin davam etdiyi bir ay boyunca btn faliyytini Almaniyann Avropadak aparc mvqeyini qorumaa, Almaniya n zruri olan Avropada slh dstklmy, mmkn olduu qdr rqi Avropa v Balkan yarmadasnda Rusiyann tsirini azaltmaa, bununla yana Osmanl dvlti qarsnda Rusiyann mvqeyini gclndirmy istiqamtlndirmidi. Bundan baqa Almaniya rqibi Fransann xarici siyast sahsind diqqtini z zrindn ayraraq baqa istiqamt ynltmk n bu dvlti imali Afrikadak Osmanl torpaqlarn zbt etmy tviq etdi. Bel olaca halda Fransa il Osmanl arasndak siyasi-diplomatik bhran Almaniyaya Avropada daha rahat manevr etmk imkan verckdi. Btn bu mqsdlrl Bismark ngiltrRusiya v ngiltr-Avstriya arasnda balanm gizli mqavillri d Berlin konqresinin gndmind gtirrk tsdiqlnmsin nail olmaq istyirdi. Berlin konqresind Bismark Osmanl dvltin qar srt mvqe nmayi etdirmidi. Osmanl diplomatik heytini n ox heyrtlndirn is ngiltr olmudu. ngiltrnin Osmanl dvltinin mvqeyini mdafi etmsi gzlnirkn, bu dvlt ksin Osmanl dvltinin mnafeyini baltalamaqla mul olmudu. ngilislr Bosniya-Hersoqovina zrindki hegemonluq hququnun Osmanldan alnaraq Avstriyaya verilmsi v rqi Anadoluda ermnilr n islahat aparlmas mslsini mzakir edilmk n konqresin gndmin gtirmidi. Buna iddtl etiraz edn trk diplomatlar Bismarkn ar tnqidi il qarlamdlar. ox grgin bir raitd bir ay davam edn Berlin konqresi 13 iyul 1878-ci ild z iini yekunladrd. Burada San-Stefano mqavilsinin yerini tutacaq 64 maddlik mqavil imzaland. Mqavilnin rtlrini aadak kimi xlas etmk olar:

93 1-San-Stefano mqavilsi nticsind qurulmas nzrd tutulan Bolqarstan dvltinin razisi sas blgy ayrlacaq: Birinci blg: Osmanl hegemoniyas altnda, muxtar, vergi vern, srhdlri kiildilmi Bolqarstan knyazl qurulacaq. Knyaz bolqar xalq seck v Osmanl saraynda tsdiq edilck. Bu knyaz Avropadak hkmdar slallrindn hr hans birin mnsub olmayacaq. Knyazln razisind Osmanl sgri olmayacaq. kinci blg: Balkan yarmadasnn cnubunda rqi Rumeli ad il tannan razid bir yalt qurulacaq v bilavasit Osmanl dvltin bal olacaq. Bu yalti Osmanl saray trfindn tyin olunacaq xristian caniin idar edck. nc blg: Makedoniya, islahat aparlmaq rti il, Osmanl dvltinin razisi kimi qalacaq. 2-Osmanl dvlti Krit adasna 1868-ci ild verdiyi muxtariyyt hququnu daha da genilndirck v bu sahd grln ilr konqres itiraks dvltlr ropart formasnda tqdim olunacaq. 3-Osmanl dvlti Yunanstana bu dvltin tlb etdiyi torpaqlarn myyn hisssini verck. ki dvlt bu mslni mzakir etmk n danqlar aparacaq, uzlama ld olunmayaca tqdird koqres itiraks dvltlrin vasitiliyin mracit edilck. 4-Bosniya-Hersoqovina hquqi olaraq Osmanl dvltin bal qalacaq, lakin bu yalt Avstriya ordu yeridck v avstriyal caniin trfindn idar olunacaq. 5-Qarada tam mstqil dvlt olacaq v srhdlri yenidn myynldirilck. 6-Serbiya tam mstqil dvlt olacaq v Ni hri bu dvlt verilck. 7-Rumniya tam mstqil dvlt olacaq, Bessarabiyan (Moldova) Rusiyaya verck v bunun vzind Bolqarstandan Dobrii alacaq. 8-Dunay ay ticart gmilri n aq, hrbi gmilr n qapal olacaq. Dunayda ticari gmilrin hrkti beynlxalq komissiya trfindn nizamlanacaq. 9-Osmanl dvlti rdahan, Qars v Batumini Rusiyaya verck, Rusiya ial etdiyi

lgird v Doubyazidi Osmanl dvltin qaytaracaq. 10-Osmanl Qatur qsbsini rana verck. 11-Osmanl dvlti rqi Anadoluda ermnilrin kompakt yaada yaltlrd islahatlar aparacaq. 12-Bosfor v Dardanel boazlar n 1841-ci il London mqavilsinin rtlri mqbul olacaq. 13-Osmanl dvlti Rusiyaya mharib tzminat olaraq 802.500.000 frank dyck. Belc Berlin konqresi il 93 mharibsi sona atd. Osmanl dvlti Mitht paa v silahdalarnn tviq v qrar il girdiyi bu mharibd 287.510 km2 torpaq itirdi. Bosniya-

94 Hersoqovina v Kipr vilaytlrini idar hququndan mhrum oldu. Krit v rqi Anadolu ermnilri n islahatlar apararaq yeni separatizm ocaqlarnn yaranmasna sbb oldu. tirilmi torpaqlardan mslman v trk hali deportasiya edilmy baland. Qaqn hali Osmanl dvltinin qrb vilaytlrind, xsusn d stanbulda mskunlaaraq yeni ictimai-iqtisadi problemlrin meydana glmsin sbb oldular. Qsacas Berlin konqresi nticsind 1877-1878-ci il flakti nticlnmi v yeni flaktlrin d tmli qoyulmudu. Bosniya-Hersoqovina mslsi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi Berlin konqresind alnan qrarlardan biri d BosniyaHersoqovina vilaytinin, mlkiyyt hququ Osmanlda qalmaq rti il, Avstriyaya verilmsi qrar alnmd. Konqresdn sonra Osmanl dvlti vilaytd byannam yayaraq bu vilayt Avstriya qounlarnn yeridilcyini haliy bildirmidi. Bosniya-Hersoqovinada halinin ksriyyti mslman, qalan hisssi il pravoslav xristian idi. str mslmanlar, istrs d xristianlar bu qrara etiraz etdilr. nki pravoslav xristianlar lklrinin Avstriyaya deyil, Serbiyaya birldirilmsin trfdar idilr. Mslman hali is Osmanl dvltinin idarsind qalmaq istyirdi. 1878-ci il iyulun sonlarnda 70 min avstriyal sgr Bosniya-Hersoqovinaya yeridildi. Lakin hali buna ciddi etiraz etdi v ktlvi vtnda itatsizliyi balad. Avstriya z ordusunun mvqqti olaraq BosniyaHersoqovinan zbt etdiyini, vaxt glnd z ordusunu geri kcyini, Avstriya idarsinin yerli halinin ancaq yaxlna alacan bildirmsi halini sakitldirmdi. Avstriya hrbiilrini lkni tam nzart altna almalar bir il kdi. 20 oktyabr 1879-cu ild Osmanl dvlti il Avstriya arasnda Bosniya-Hersoqovinann hquqi olaraq Osmanl dvltin bal qalacan, lakin bu vilaytin avstriyal caniin trfindn idar olunacan tsdiqlyn ayrca bir mqavil baland. Lakin Avstriya tezlikl znn anti-slam v anti-trk simasn gstrdi. Vilaytdki mslman hali ar tzyiqlr altnda zildiklrini 1880-ci ilin aprel aynda Osmanl dvltin ikayt etdilr. Lakin Osmanl dvlti he bir ey ed bilmdi. Buna gr d 1880-ci ilin yay aylarnda mslman halinin Bosniya-Hersoqovinadan ktlvi halda Anadoluya k balad. Osmanl dvlti bu kn qaban almaa ald, lakin bacarmad. Bu vaxt Serbiya da msly mdaxil edrk BosniyaHersoqovinaya iddia etmy balad. Bu is Bosniya-Hersoqovina probleminin lk, Osmanl, Avstriya v Serbiya arasnda yeni bir mbahis mvzusuna evrilmsin sbb oldu. Krit syan v Halepa frman (1878) Mlum olduu kimi 1868-ci ild Osmanl dvlti Krit adasna muxtariyyt vermidi. 18771878-ci mharibsind dvltin ddy tin vziyyti frst sayan Krit yunanlar 1878-ci ilin qiyam qaldrmdlar. 23 oktyabr 1878-ci ild Qazi hmd Muxtar paa ingilis diplomatik tmsilisinin d itirak il Kritin Halepa qsbsind qiyamlarn liderlri il grb tlblrini dinldi. Adadak qiyamlar tlblrindn sonra sulat II bdlhmid tarix Halepa frman ad il

95 dm frman imzalad. Frmanda Krit yunanlarna bir sra yeni hqaqlar verilirdi. Frmana gr Krit caniini be ild bir dyiilck, caniin mslman is mavini xristian, xristian is mavini mslman olacaq, Krit mum Mclisin 49 xristian, 31 mslman olmaqla 80 zv seilck, mclisin qrarlar Osmanl qanunvericiliyin uyun olacaq, adadak xristian dvlt mmurlarnn say mslman mmurlarn sayndan ox olacaq, trk dili il yana yunan dili d adada rsmi dil olaraq istifad edilck, adadan dvlt xzinsin daxil olan glirlrin yars Krit n xrclnck, adann glirlri xrclrindn az olaca tqdird dvlt Krit lav bdc ayracaqd. mharibsi 1897-ci il Osmanl-Yunanstan mharibsi Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi Berlin konqresind, Yunanstann lehin olmaq rti il, Osmanl-Yunanstan srhdlrinin delimitasiyas mslsi d mzakir edilmidi. Yunanstana torpaq verilmsi mslsi hl Berlin konqresindn vvl ingilislr gndm gtirmidilr. 18771878 mharibsi vaxt Rusiyann hrbi uurlarndan v Serbiya, Qarada v Rumniyann da ruslarn trfind mhariby qoulmas yunanlar da hvslndirmi v yunan ordusu srhdd yerln Yanya hrini ial n hazrlanmaa balamd. Lakin qrb dvltlri bunun Rusiyann mvqeyini daha da mhkmlndircyi dncsiyl Yunanstan bu fikirdn dandrmdlar. Lakin ngiltrnin stanbuldak sfiri Osmanl sdrizmindn Yunanstanla srhdlr mslsin yenidn baxlacana dair ifahi vd alma da yaddan xarmamd. Belc vvlcdn nzrd tutulmamasna baxmayaraq Berlin konqresinin 29 iyun tarixli iclasna Yunanstann X naziri d dvt olunmu v ona x n sz d verilmidi. Yunan nazir xnda Osmanl dvltindn Epir, Teseliya v Krit adasn Yunanstana vermsini tlb etmidi. Krit adas mslsin ngiltr etiraz etmidi. ngiltrnin etirazndan sonra digr dvltlr d bel bir qrar almdlar ki, Yunanstann lehin olmaq rti il, Osmanl-Yunanstan srhdlrinin delimitasiyas mslsini iki dvltin nmayndlri z aralarnda mzakir etsinlr. Osmanl diplomatik heytinin iddtli etirazlarna baxmayaraq qrb dvltlri bu mslnin madd klind Berlin konqresi yekun aktna v mqavily daxil edilmsini tkidl tlb etdilr. Bismark Bel bir madd sadc tvsiy v istk mahiyyti dayacaqdr, ttbiq edilmsi n he mcburiyyt yoxdur deyrk trk diplomatlar sakitldirmy ald. Belc Yunanstana torpaq verilmsi mslsi Berlin konqresinin 13-c protokolunda v mqavilnin 24-c maddsi olaraq qeyd edilmidi. Berlin konqresindn drhal sonra Yunanstan arxa-arxaya notalar gndrrk Osmanl dvltindn srhdlrin delimitasiyas n grmyi tlb etdi. Hyaszlq sviyysin xan bu tkidlrdn sonra Osmanl dvlti Yunanstana bir qar bel torpaq vermycyini bildirdi. Berlin konqresi itiraks dvltrr d 24-c maddnin dyidirilmsi tlbi il mracit etdi, lakin itirak dvltlr mnfi cavab verdilr. Bu hadislrdn sonra Yunanstan v Osmanl dvlti srhdyan razilr ordu birliklri gndrrk mharib hazrlqlarna baladlar.

96 Lakin qrb dvltlrinin mdaxilsi il mharibnin qarsn alnd v danqlar aparlmas n razlald. Lakin bu razlama yeni bir diplomatik bhrann balanc oldu. 6 fevral 1879-cu ild Qazi hmd Muxtar paann balq etdiyi trk diplomatik heyti yunan hmkarlar il Preveze hrind danqlara baladlar. Preveze danqlarndan he bir ntic alnmad. Yunanstan qrb dvltlrin, 24-c maddnin tlbin uyun olaraq, vasitilik etmlri n mracit etdi. 16 iyun 1880-ci ild Berlind alt dvltin nmayndlri grrk qrar aldlar v bu qrar nota klind Babi-Aliy bildirdilr. Bu nota Babi-Ali trfindn qbul edilmdi. 1881-ci ild 8 mart-21 aprel tarixlri arasnda Almaniyann stanbuldak sfirlik binasnda Rusiya, Fransa, ngiltr, taliya v Avstriyann Osmanl imperatorluundak sfirlri bir ne df toplanaraq yunan-trk srhd problemini mzakir etdilr. Nhayt alt dvlt trk-yunan srhdini myynldirdilr v Osmanl dvltinin bunu qbul etmycyi tqdird yeni bir mharibnin balanaca il hdldilr. II bdlhmid yeni bir mharibnin Osmanl dvlti n flaktl nticlncyini v qrb dvltlrinin d istyinin bu olduunu bilirdi. Buna gr bel bir mhariby yol vermmk n 24 may 1881-ci ild alt dvltin myynldirdiyi OsmanlYunan srhdi Babi-Ali trfindn qbul edildi. Bu yeni srhd istdiklrindn daha az torpa yunanlara veriri. Krit adas v Epirin imal trk trfind qalrd. Yunanstana sadc Teselya adas v Epirin cnubu verilirdi. Lakin bir ne il sonra Yunanstan yenidn Osmanl dvltin qar razi iddialar il x etmy balad. 1885-ci ild rqi Rumeli vilayti muxtar Bolqarstan knyazlna birldirilmidi. Yunanstan bunun Bolqarstan razi chtdn Yunanstan qarsnda gclndirdiyi kimi glnc bir bhanni irli srrk Yunanstana da torpaq verilmsini tlb etdi. Bu tlblri rdd edilndn sonra is Krit yunanlarn yeni bir qiyama tviq etmy balad. 1888-ci ild adadak yunanlar Kritin Yunanstana birldirilmsini tlb edrk qiyam qaldrdlar. Silahl separatlar trklrin yad mntqlr hcumlar edirdilr. 1889-cu ild adaya lav hrbi qvv gndrildi, qiyam yatrld, liderlri czalandrld v Halepa frmannn ttbiqi dayandrld. Qiyamn yatrlmasndan sonra Yunanstan Osmanl srhddin qoun v sursat ymaa balad. Lakin Yunanstann bu hrkti qrb dvltlrinin etirazna sbb oldu. Etirazlara mhl qoymayan Yunanstan srhdyan blglrdki Osmanl sgrlrin hcum etdilr. Lakin hr df d mlub olaraq geri kilmy mcbur oldular. Ordusunu srhddn geri kmk tlbin mhl qoymad n, Fransa xaric, Berlin konqresi itiraks dvltlr Yunanstan sahillrin z donanmalarn gndrdilr v Yunanstan dnizdn mhasiry aldlar. Yunanstann Osmanl torpa olan Makedoniya srhddindki qounlarn geri kmsindn sonra qrb dvltlri d 1889-cu ilin iyununda dniz mhasirsini dayandrdlar. 1895-ci ild Kritd yenidn yunan qiyam balad. Bu df adada ox iddtli vtnda mharibsi balad. Adadak trklrl yunanlar arasnda silahl qardurmalar iddtlndi. Yunanstan bir yandan adaya ordu yeritmy hazrlar, digr yandan da Avropa dvltlrini trklrin adadak yunanlara etdiklri zlm son qoymaq n faliyyt

97 arrd. Avropa dvltlrinin tlbi il Babi-Ali Halepa frmannn yenidn qvvy mindiyini byan etdi. Lakin adadak yunanlar bunun kifayt etmdiyini bildirdilr. Babi-Alinin bu qrar adadak trklrin d etirazna sbb oldu. Onlar Osmanl dvltindn daha qtiyytli tdbirlr grmyi tlb etmy baladlar. Belc Kritdki vtnda mharibsi daha da qzd. Yunanstan v Osmanl dvlti mhariby hazrlamaa baladlar. ngiltr, Rusiya, taliya v Fransa Krit z donanmalarn gndrmk qrarna gldilr. Belc Krit qiyam beynlxalq siyasi bhrana evrildi. Lakin ngiltr Osmanl dvltindn Kipri, Fransa is Tunisi qopard n qrb dvltlri Yunanstan dstklmdilr. Qrb dvltlrinin etirazna baxmayaraq vlihd hzad Yorginin komandanlq etdiyi yunan donanmas 1897-ci ilin fevralnda Kirt sahillrin yaxnlad. 14 fevralda yunan sgrlri Krit adasna xdlar v Yunanstan Kriti ilhaq etdiyini byan etdi. Qrb dvltlri yunan hkumtinin he bir tlb mhl qoymayacan bildiklri n Krit donanma gndrdilr v martn 21-i adan zbt etdilr. Etnik Eteriyalarn qzdrd yunan ictimaiyyti z hkumtindn drhal Osmanl dvltin mharib elan etmsini tlb etdilr. Lakin yunan hkumti bel bir vziyytd Krit n edilck chdlrin ntic vermycyini grb Makedoniyan zbt etmk hvsin dd. Makedoniyadak srhdyan yaay mntql yunanlarn hcum etmsi Osmanl dvltinin 17 aprel 1897-ci ild Yunanstana mharib elan etmsin sbb oldu. Beynlxalq siyasi rait Osmanl dvltinin lehin idi. Buna gr d sultan II bdlhmid daha rahat hrkt ed bilirdi. Mir8 dhm paann komandanl altndak trk ordusu 1897-ci ilin aprel aynda yunan ordusunu arxa-arxaya bir ne df mlubiyyt uratd. May aynn 15-17-d ba vermi Dmk dynd is yunan ordusu darmadan edildi. Artq Osmanl ordusunun qarsn ala bilck yunan ordusu yox idi v trklr srtl Afinaya doru irlildilr. Afinada ktlvi panika balad v halinin bir hisssi hri trk etdi. Yunanlar qrb dvltlrinin araya girmsi xilas etdi. 1897-ci ilin maynda stanbuldak qrb dvltlrinin sfirlri tkidl hrbi mliyyatlarn dayandrlmasn tlb etmy baladlar. Rus ar II Aleksandr xsn sultan II bdlhmid teleqrafla mracit edrk hrbi mliyyatlar dayandrmasn istdi. Bu tlblrdn sonra 20 may 1897-ci ild atks sazii baland. 1897-ci il iyun aynn 3-d stanbulda Almaniya, Avstriya, Fransa, ngiltr, taliya, Fransann stanbuldak sfirlri v trk diplomatik heytinin itirak il stanbul konfrans topland. Trk-yunan slh mqavilsinin layihsi mzakir olundu. 18 sentyabrda alnan yekun qrara gr, Teseliya vilaytindki srhd xttinin bzi yerlrind edilck dyiikliklr xaric, trk-yunan srhdlri mharibdn vvlki vziyytind qalacaqd. Yunanstann bu layihni qbul etdiyini bildirmsindn sonra 21 oktyabr 1897-ci ild trk v yunan trflri ikili slh danqlarna baladlar v dekabrn 4- slh mqavilsi baland. On alt madddn ibart bu mqavily gr trk ordusunun l keirdiyi Teseliya, srhd xttind bzi kiik dyiikliklr edilmk rti il, Yunanstana geri verilck, trk-yunan srhdi
8

Maral.

98 mharibdn vvlki vziyyt gtirilck, Yunanstan Osmanl dvltin 4 milyon lira mharib tzminat dyck, bundan baqa mharib vaxt dinc haliy dymi maddi ziyann aradan qaldrlmas n d 100 min lira tzminat dyck, Yunanstan tzminat dmy balad tarixdn bir ay sonra Osmanl ordusu Teseliyadan xacaqdr. Osmanl dvlti mharibdn qalib kimi xsa da istdiyi nticni ld ed bilmdi. Berlin konqresinin qrarna gr Yunanstana vermk mcburiyytind qald Teseliyan bel geri ala bilmdi. Buna baxmayaraq Osmanl dvlti 1877-1878 mharibsi nticsind zdlnmi beynlxalq siyasi imicini v nfuzunu, sasl bir kild, bu mharibd qazana bilmidi. Sultan II bdlhmidin mnimsdiyi yeni xarici siyast kursu Osmanl dvltinin beynlxalq siyastdki mvqeyini gclndirmidi. Almaniya il laqlr xeyli yaxladrlmd. Alman hrbi mtxssislr dvt edilrk Osmanl ordusunda yeni nizamlamalar aparlmd. II bdlhmidin xarici siyastdki aktivliyi qrb dvltlrinin trklr qar mnasibtin msbt tsir gstrmidi. Bu mharib nticisnd Yunanstan Makedoniya v Krit zrindki iddialarndan l kmli olmudu. Ar itgilr vern yunan ordusu daha da ziflmidi. Onsuz da yax olmayan maliyy vziyyti mharib tzminat dyrk daha da pislmidi. Bu is Yunanstann yenidn borclanmas v iqtisadi chtdn qrb dvltlrindn daha da asl vziyyt dmsi demk idi. Btn bunlara baxmayaraq yunanlar Megali dea9dan l kmdilr v daha mnasib bir vaxta qdr gzlmy stnlk verdilr. Tunisin Frans trfindn ial (1881) Tunis XVI srdn bri Osmanl imp-na bal bir vilayt idi. Lakin XIX srin ortalarnda bu ballq sadc formallqdan ibart olaraq qalmd. Tunis yerli bir by trfindn idar olunurdu. Osmanl dvlti Tunisin mrkzi hakimiyyt balln artrmaq n bzi tdbirlr grmy hazrlard, lakin 1877-1878 mharibsi bu tdbirlrin hyata keirilmsin imkan vermdi. Fransa lczairi ial edndn10 (1830) sonra Tunisl quru srhddin malik olmudu. Hmin bu tarixdn etibarn d Tunisi zbt etmk n frst axtarrd. Axtard frst Berlin konqresind Fransann lin dmd. Fransan mul edrk Elzas-Lotarengiyan zbt edn Almaniya franszlara bu itgini unutdurmaq istyirdi. Buna gr d Bismark konqres davam edrkn franszlar Tunisi zbt etmk n hvslndirdi. ngiltrnin d buna mnasibti msbt idi. nki Kipri zbt etmkl Aralq dnizind mvqeyini gclndirmi v bu da Fransan he mmnun etmmidi. Fransann Kipr mslsini qabartmamas n ngiltr d Tunisin ialna gz yumacaqd. 1881-ci ilin aprelind lczairdki fransz ordusu Tunis srhdini kerk bu lkni zbt etdilr. Tunis byi 12 may 1881-ci ild Bordo hrind mqavil mtnin qol krk fransz himaysini qbul
9

Megali dea-Byk Fikir, Etnik Eteria cmiyytinin yayd Ellinlrin liderliyind Konstantinopol paytaxt olmaqla Bizans imperiyasnn yenidn dirldilmsi fikri. 10 11-ci mvzuda bu hadisy genic yer verilib.

99 etdiyini bildirdi. Osmanl dvlti buna ciddi etiraz ets d faktiki he bir ey ed bilmdi. 18771878 mharibsindn yeni xd n ed d bilmzdi. Diplomatik sviyyd ediln etirazlar is he bir eyi dyidir bilmzdi. Bir mddt sonra is bu diplomatik etirazlar da sngidi. nki sultan bdlzizin lmnd tqsirlndiriln Midht paa hbsdn cann qurtarmaq n qab zmirdki Fransa konsulluuna snmd. Fransa Osmanl saray il yeni bir mbahis mvzusu amamaq n trk trfinin tlbin uyun olaraq Midht paan thvil vermidi. Bu da II bdlhmidin Tunis mslsin mnasibtini bir az yumualtmd. Lakin Tunis mslsind yumuamaq istmyn biri var idi ki, bu da taliya idi. taliya uzun mddtdn bri istila etmyi planladrd Tunisin Fransa trfindn zbt olunmasna ciddi etirazn bildirdi. Bu hadis iki lk mnasibtlrind soyuqluun meydana glmsin sbb oldu. vvlki mvzulardan birind qeyd etdiyimiz kimi taliya bu hadisdn sonra xarici siyastd Fransadan uzaqlaaraq Almaniya il yaxnlamaa balad. 1896-c ild italyan mstmlkilik ordusu Hbistanda mlubiyyt urad. Bu hadisdn sonra taliya Tunisi fransz torpa kimi tandn bildirmidi.