Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal / Ynetim ve alma Sosyolojisi Bilim

Dal

KRESELLEEN DNYA YNETMNDE YEREL YNETMLER BALAMINDA SOSYAL POLTKA

Engin KARAKI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman Prof. Dr. Nevzat GLDKEN

Sivas Mart 2009

KRESELLEEN DNYA YNETMNDE YEREL YNETMLER BALAMINDA SOSYAL POLTKA

Engin KARAKI

Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal Ynetim ve alma Sosyolojisi Bilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ

Olarak Hazrlanmtr.

Sivas Mart 2009

KABUL VE ONAY

Engin KARAKIn hazrlam olduu Kreselleen Dnya Ynetiminde, Yerel Ynetimler Balamnda Sosyal Politika balkl bu alma, 23.02.2009 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal, Ynetim ve alma Sosyolojisi Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Prof. Dr. Nevzat GLDKEN (Bakan, Danman)

Yrd. Do. Dr. Mehmet ARSLAN (ye)

Yrd. Do. Dr. Recep MAKAS (ye)

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.23/02/2009

Prof. Dr. Zafer CRHNLOLU Enstit Mdr

ZET KARAKI, Engin., Kreselleen Dnya Ynetiminde, Yerel Ynetimler Balamnda Sosyal Politika, Yksek Lisans Tezi, Sivas, 2009.

ok boyutlu bir deiim srecini kapsayan kreselleme olgusu yerelleme tartmalarn da beraberinde getirmektedir. Kreselleme kamu ynetimi anlayn yeniden ekillendirmekte, merkez karsnda yerel ynetimleri glendirmektedir. Kreselleme srecinde yerel ynetimler, ynetimde etkinlik ve ekonomik verimlilik salama yannda demokratiklemenin de nemli yaptalar olarak grlmektedir. Yeni ynetim anlay ile yerel ynetimlerin sosyal politikalarnn da ierik deitirdii grlmektedir. Bu deiim sreci lkemiz kamu ynetimi politikalarn dolaysyla yerel ynetimleri ve yerel ynetimlerin sosyal politikalarn

etkilemektedir.

Bu almann konusu Yerel ynetimlerin, Kamu Ynetim Sistemi ierisindeki yerinin aklanmas ve Sosyal Politika reten ve uygulayan birimler olarak yerel ynetimlerin sosyal politika sorunlarna getirdii zmlerdir. almada Yerel Ynetimlerin Sosyal Politika bilim dal asndan nemi vurgulanarak yerel ynetimlere sosyal politika disiplini asndan bakmaya allmaktadr.

almann birinci blmnde yerel ynetim kavram zerinde durulmutur. Yerel ynetimlerin tarihsel deiimi, ynetim sistemi iindeki yeri ve temel ilevleri ortaya konmaya allmtr. kinci Blmde Trk Yerel Ynetimlerinin tarihsel deiimi, Osmanldan gnmze gelinceye kadar genel olarak incelendikten sonra gnmz yerel ynetim kurulular hakknda bilgiler verilmitir. nc blmde sanayileme sonrasnda ortaya kan Sosyal Politika bilim dalnn douu, amalar ve bu amalara ulalmasnda sosyal politikann aralar aklanmtr. almann drdnc ve son blmnde Kreselleme olgusu aklanarak bu olgunun ekonomik, sosyal ve siyasal yaamda ortaya kard deiim ve dnmler saptanmaya allmtr. Bu blmde kresellemeye bal olarak devletin ilevlerinde ve kamu

II

ynetimi anlaynda yaanan deiimler ortaya konarak yaanan ekonomik ve siyasal deiimlerin yerel ynetimlerin sosyal politikalarna yansmalar

belirlenmeye allmtr.

Anahtar Szckler Yerel Ynetimler, Sosyal Politika, Kreselleme, Yerelleme.

III

ABSTRACT KARAKI, Engin., Social Policy in terms of Local Managements In the Globalizing World Management, Sivas, 2009.

The

globalization

concept

which

includes

multi-dimensional

differentiation process, also arise the localization arguments together with itself. Globalization reshapes the public management understanding and strengthens the local managements against central managements. The local managements in the globalization process, are considered as important building stones of democracy as well as effectiveness in management and economical efficiency. Together with globalization and new public management understanding, the change in the social political content of local managements can be observed. This period of change, effects the public management policies of our country and accordingly the local managements and social politic functions of the local managements.

The subject of this study, is to explain the place of local managements within the public management system and the solutions that local managements bring to social policy problems as units that produce and apply social politics. In the study, the importance and function of local managements in means of social policy was emphasized and the local managements were considered from the social policy discipline point of view.

In the first part of the study, the local management concept was evaluated. The historical change of local managements, their place in the management system and their basic functions were explained. In the second part, the historical change of Turkish Local Managements was examined from Ottoman period until today and information is given about actual local management institutions. In the third section, the birth of the social policy after industrialization, its purposes and the means to achieve these purposes were explained. In the fourth and final section of the study, the globalization concept was explained and the changes and transformation it caused in economic, social and politic life. In this

IV

section, the changes in state functions and public management understanding were evaluated and the reflections of the economic and politic changes to the social politics of the local managements were determined.

Key Words Local Managements, Social Politics, Globalization, Localization,

NDEKLER
ZET ABSTRACT NDEKLER TABLOLAR VE EKLLER LSTES KISALTMALAR GR I III V IX X 1

BRNC BLM YEREL YNETM KAVRAMI, TARHSEL GELM VE TEORK EREVE

1.1. 1.2.

YEREL YNETM KAVRAMI YEREL YNETMLERN TARHSEL GELM 1.2.1. Feodalite ve Ortaa Kentleri 1.2.2. Komn Gelenei ve Ortaada Yerel Ynetim

6 9 10 14 19 19 19 20 21 25 26 29 31 33 35 36 40 44

1.3.

YEREL YNETM TRLER 1.3.1. Ynetsel Yerinden Ynetim 1.3.1.1. Hizmet Ynnden Yerel Ynetim 1.3.1.2. Yer Ynnden Yerel Ynetim

1.4. MERKEZ YNETM VE YEREL YNETM LKLER 1.4.1. Yetki Genilii 1.4.2. dari Vesayet (Ynetsel Denetim) 1.4.3. zerklik 1.5. YEREL YNETMLERN LEVLER 1.5.1. Ekonomik levleri 1.5.2. Siyasal ve Ynetsel levleri 1.5.2.1. Yerel Ynetimler ve Demokrasi 1.6. YEREL YNETMLERDE LEK SORUNU 1.7. YEREL YNETMLERN KALKINMADAK ROL

VI

1.7.1. Yerinden Ynetimin Yararlar 1.7.2. Yerinden Ynetimin Sakncalar

46 47

KNC BLM TRKYEDE YEREL YNETMLER, GELM VE YEREL YNETM KURULULARI

2.1.

TRKYEDE YEREL YNETMLERN KISA TARHES 2.1.1. 2.1.2. Osmanl Devletinde Yerel Ynetimler Cumhuriyet Sonrasnda Yerel Ynetim

51 53 60 61 63 64 64 65 65 65 66 67 70 76 82 86 92

2.2. TRKYEDE YNETSEL RGTN YAPISI 2.3. TRKYEDE YEREL YNETMLERN ANAYASAL EREVES 2.4. TRKYEDE YEREL YNETMLERN DAYANDII LKELER 2.4.1. Merkezden Ynetim 2.4.2. Yerinden Ynetim 2.4.3. Ynetsel Denetleme (dari Vesayet ) 2.4.4. darenin Btnl

2.5. TRKYEDE YEREL YNETM TRLER 2.5.1. Kyler 2.5.2. l zel daresi 2.5.3. Belediyeler 2.5.4. Bykehir Belediyeleri 2.6. YEREL YNETMLERN BTELER 2.6.1. ller Bankas

NC BLM SOSYAL POLTKA KAVRAMI, SOSYAL POLTKANIN DOUU VE GELM

3.1. SOSYAL POLTKA KAVRAMI 3.2. SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKII 3.2.1. Klasik Ekonomi Dncesi ve Liberal Devlet

95 99 103

VII

3.2.2. Keynezyen Ekonomi Dncesi ve Mdahaleci Devlet 3.3. SOSYAL POLTKANIN KONUSU VE KAPSAMI 3.4. SOSYAL POLTKANIN AMALARI 3.2.3. Sosyal Refah ve Sosyal Gelime 3.2.4. Sosyal Adalet 3.2.5. Sosyal Bar ve Sosyal Btnlk Hedefi 3.5. SOSYAL POLTKANIN ARALARI 3.5.1. Kamu Mdahalesi 3.5.1.1. Yasa Yapc Olarak Devletin Piyasaya Mdahalesi

105 107 108 109 110 111 112 112 114

3.5.1.2. Kamu Giriimcisi Olarak Devletin Piyasaya Mdahalesi 115 3.5.1.3. Kurumsal Dzenlemeler Yolu le Devletin Piyasaya Mdahalesi 3.5.2. Sendikalar 3.5.2.1. Toplu Pazarlk ve Toplu Szleme le Dzenleme 3.5.2.2. Bask Grubu Olarak Sendikalar 3.5.3. Kooperatifler 3.5.4. Uluslar Aras Kurulular 3.5.4.1. Uluslar Aras alma rgt ( ILO) 3.5.4.2. Birlemi Milletler (BM) 116 117 121 122 123 124 125 127

DRDNC BLM KRESELLEME VE YEREL YNETMLER BALAMINDA SOSYAL POLTKA

4.1. KRESELLEME KAVRAMI 4.1.1. Ekonomik Boyutuyla Kreselleme 4.1.1.1. retimin Kresellemesi ve ok Uluslu irketler(U) 4.1.2. Kreselleme ve Kamu Ynetiminde Dnm 4.2. KRESELLEMEY DOURAN VE HIZLANDIRAN FAKTRLER 4.2.1. Teknolojik Gelimeler

128 130

131 134

136 136

VIII

4.2.2. 4.3. 4.4.

Skan Pazarlar ve Azalan Karlar

137 138 141 143

KRESELLEME BALAMINDA YERELLEME YEN KAMU YNETM 4.4.1. Yeni Kamu Ynetimi ve Yerel Ynetimler 4.4.2. Avrupa Birlii zerklik art ve Subsidiarite lkesi (Hizmette Halka Yaknlk)

145

4.5. KRESELLEME SRECNDE SOSYAL DEVLET VE YEN SOSYAL POLTKA ANLAYII 4.5.1. Neoliberal Politikalar 4.5.1.1. Bireysel Sorumluluk 4.5.1.2. Sivil Toplum rgtleri 4.5.1.3. Sosyal Politikadan Sosyal Yardma Dnm 4.6. SOSYAL DEVLET LKES VE YEREL YNETMLERN SOSYAL POLTKA UYGULAMA GERE 4.6.1. Yerel Ynetimlerde Sosyal Politikadan Sosyal Yardmlara 156 158 147 149 150 152 153

4.6.2. Avrupada Yerel Ynetimlerin Sosyal Politika Uygulamalar 159 4.6.2.1. Fransa 4.6.2.2. svire 4.7. YEREL YNETMLERDE SOSYAL POLTKALAR VE SOSYAL YARDIMLAR 4.8. BELEDYELERN SOSYAL POLTKALARI VE 170 173 176 178 179 181 184 196 201 166 161 163

UYGULAMALARI 4.8.1. 4.8.2. 4.8.3. 4.8.4. 4.8.5. 4.8.6. SONU KAYNAKA Belediye ktisadi Teebbsleri ve stihdam (BT) Konut Politikas Piyasa Denetimi ve Tketicinin Korunmas evre Politikas ve evre Denetimi Sosyal ve Kltrel Hizmetler Sosyal Yardm ve Salk Hizmetleri

IX

TABLOLAR VE EKLLER LSTES

Tablo - 1

Trkiyede Yerel Ynetim Trleri ve Organlar

Tablo - 2

Trkiyede Kent ve Kr Nfusu

Tablo - 3

Trkiyede Belediye Says

Tablo - 4

Yerel Ynetim Gelirlerinin GSMH indeki Oran

Tablo - 5

Mahalli darelerin Gelir ve Harcamalarnn Yzde Dalm

Tablo - 6

Fransada yerel Ynetimler ve Merkezi Ynetimin Yetki ve Grev Paylam.

Tablo - 7

svirede Yerel Ynetimler ve Merkezi Ynetimin Yetki ve Grev Paylam.

Tablo - 8

5393 Sayl Belediye Kanununda Belediyenin Grev Alanlar

Tablo 9

Sivas Belediyesi Sosyal Yardm leri Mdrl Performans Raporu

ekil - 1

Ynetsel Yapnn Genel Grnm

KISALTMALAR

AB ABD BT BM U DB DPT DT GSMH ILO IMF IULA KGK NGO OECD SYDV TODA TK TSAD

Avrupa Birlii Amerika Birleik devletleri Belediye ktisadi Teekklleri Birlemi Milletler ok Uluslu irketler Dnya bankas Devlet Planlama Tekilat Dnya Ticaret rgt Gayri Safi Milli Hasla Uluslar aras alma rgt Uluslar aras Para Fonu Avrupa Konseyi ve Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii Kar Gtmeyen Kurulular Hkmet D Organizasyonlar Ekonomik Kalknma ve birlii rgt Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf Trkiye Ortadou ve Amme daresi Trkiye statistik Kurumu Trkiye Sanayici ve Adamlar Dernei

GR

Devlet, stlendii ilevler ve kapsad alan bakmndan insanln gelitirdii en st ve en gelimi ynetim aygtdr. Siyasal ve ekonomik bir rgtlenme biimi olan devletin ynetim sistemleri zaman iinde toplumlarn retim biimlerine siyasal, sosyal ve kltrel yaplarna bal olarak deimitir. Gnmzde kamu ynetimi sistemleri merkezi ynetim ve yerel ynetimlerden olumakta ve kamusal fayda dncesiyle almaktadr. Merkezi ynetimler ile yerel ynetimler arasndaki g paylam, yetki ve grev dalm tarihsel sre ierisinde deiime uramtr. Tarihi ok eskilere dayanan yerel ynetimlerin gnmzdeki biimiyle ortaya k sanayileme ve modern devletlerden sonra olmutur. Kamu ynetim sisteminin nemli bir paras olan yerel ynetimler merkezi ynetime bal, merkezi ynetimi ynetsel ve ilevsel olarak tamamlayan ynetim birimleridir. Yerel ynetim birimlerinin says ve trleri lkeler arasnda farkllklar gstermektedir. Sosyal Politika reten en nemli aktr olan devlet, sosyal politikalarn merkezi ynetim ve yerel ynetim dzeyinde oluturmaktadr.

Sanayileme ile birlikte dnyann retim merkezleri kentler olmaya balam, krdan kente gler hzlanm ve dnya nfusu kentlerde toplanmaya balamtr. Buna karn krsal alanlarn nfusu, tarmsal retimde makineleme, topraklarn srekli blnerek klmesi, kentlerin birok bakmdan cazibesini artrmas nedeni ile azalmaya balamtr. Dnyada kentlerdeki nfusun artmasna bal olarak bu alanlarn ynetiminin nemi de srekli artmtr. Kentlerde nfus artarken kentlerin ekonomik sosyal, kltrel, sorunlar da artmtr. Sanayileme srecinde gerek kentsel yerleim yerlerinin says gerekse bu kentlerde yaayan insan nfusu artmtr. Kentleme demografik verilerden daha kapsaml ve ok boyutlu bir kavramdr. Kentleme tarmsal bir retim biiminden daha ileri bir retim dzeyini ifade ederken ayn zamanda retimde iblm, uzmanlama salayan, toplumsal yapy olduka deitiren bir olgudur. Kentlerde hzla artan nfusla birlikte kentlerde barnma, isizlik, yoksulluk, evre ve gda sal, ulam, gibi sorunlarn domasna neden olmutur. Kentler retimin, datmn, blmn yapld yerler olmutur.

almada kentlemenin kazand hz ve kentlerin nemli yerleim yerleri olarak ne kmas nedeniyle kent yerel ynetimleri olan belediyeler ne kmtr.

Bu

almann

konusunu

Yerel

Ynetimlerin

sosyal

politikalar

oluturmaktadr. Bata Ynetim Hukuku olmak zere bir ok bilim dalnn konusunu oluturan yerel ynetimler, ekonomik ve sosyal kalknma yannda demokratik kltrn gelitirilip, halk tarafndan benimsenmesinde nemli ilevleri olan kurululardr. almada yerel tamamlayan, ynetimler, kamu ynetimi sistemini

ekonomik, toplumsal, ynetsel ilevleriyle kamu ynetimi sisteminin

nemli bir alt paras olarak deerlendirilmitir. Yerel ynetimler ile merkezi ynetimler birbirilerinin yerini alamayan, ilevleri ayr olan, ancak bu ilevleri birlikte ve ibirlii iinde almalar durumunda gerekletirebilecek ynetim kurululardr.

almann dayand temel dnce olan ynetimin, merkezi ve yerel birimleri ile bir btn oluturduu dncesi erevesinde, yerel ynetimlerin sosyal politika alanndaki rolleri ve nemi ortaya konmaya allmtr. Kamu ynetimini oluturan merkezi ynetim ve yerel ynetimler arasndaki btnlk siyasal, ekonomik, ynetsel alanda olduu gibi sosyal politika alanndaki uygulamalarda da etkinliin nkouludur. Kamu ynetimi kurulular arasnda yetki ve grev dalmnda gelenekler yannda ilevsellik, ekonomiklik, demokratiklik ltleri son derece nemli etkenler olmutur. Yerel kamusal gereksinmelerin ve genel kamusal gereksinmelerin karlanmas gerei, kamu ynetimi kurulularnda etkinlik ve verimlilie dayal ilevsel grev dalmn zorunlu klmtr.

Kamusal gereksinimlerin hangi ynetim dzeyinde karlanmasnn daha uygun olaca tartmalarnda sz konusu kamusal gereksinimin nitelikleri, kamusal gereksinimin hangi corafi lekte ortaya kt, bu gereksinmelere hangi ynetsel kademenin daha hzl ve ekonomik zm retecei, retilen zmlerin dsallklarnn neler olabilecei, nemli noktalar olarak ne kmaktadr. Sosyal politikalarn nitelikleri ve bu politikalarn hangi ynetim dzeyinde retilecei tartmas dier kamusal mal ve hizmet tartmalarnda olduu gibi teknik bir

tartma olma yannda siyasal bir bak as ve siyasal bir tartma alan olarak da ortaya kmaktadr. Bu balamda kamu ynetiminin ve onun sosyal politikalarnn btnsel bir bak asyla deerlendirilmesi doru bir yaklam olacaktr.

Kamu ynetim sisteminin nemli bir ynetim kademesi olan yerel ynetimlerin sosyal politika retmeleri zorunluluu bulunmaktadr. Yerel ynetimler, sosyal politika reten nemli bir aktr olan devleti tamamlayan, onun bir paras ve alt birimi olmas nedeniyle bu ilevleri yerine getirmek zorunda bulunan kurululardr. Ekonomik ve sosyal olarak kalknmann salanmasnda yerel ynetimler ok etkin ilevler yklenmektedir. Ekonomik ve sosyal politikalarn baarl olabilmesi, merkezi ynetimin ve yerel ynetimlerin sosyal politikalarnda etkinliin salanabilmesi iin, yerel ynetim birimleri ile merkezi ynetim birimleri arasnda egdm ve ibirlii salanmas gerekli ve zorunludur. Bununla birlikte devletlerin siyasal , sosyal, ynetsel yaplar ve ekonomileri, yaanan kreselleme srecinden nemli lde etkilenmekte deiime uramaktadr.

Kreselleme sreci sosyal politika alannda nemli deiimleri beraberinde getirmektedir. Kreselleme ayn zamanda yererlemeyi artran, yerel ynetimlerin ne kt bir sretir. Sosyal Politika asndan bakldnda ekonomi ve ekonomi politikalar kresel bir boyut kazanrken, sosyal politika alan yerel dzeyde kalmaktadr. Kreselleme olgusu bir yandan bir btnlemeyi ifade ederken dier yandan kreselleme iinde ekonomik ve sosyal alan btn olmaktan karak kk blmlere, kk paralara ayrlarak yerellemektedir. Kamusal dzenlemeler, kamusal giriimler azalrken kamusal kurulularn ve kamusal dzenlemelerin yerine sivil toplum kurulular toplumsal sistemde yer almaktadrlar. Sivil toplum kurulularnn olumlu sosyal grevler stlenmelerine karlk bu srete yoksulluun, eitsizliin ve gvencesizliin byk sosyal kesimler iin artt grlmektedir. Bu deiim karsnda devlet, merkezi ynetim ve yerel ynetim birimleri ile ekonomik ve sosyal ileyie birbiriyle uyumlu politikalar gelitirerek ve birbirini tamamlar biimde mdahale etmek zorundadr. Devlet ekonomik ve sosyal sisteme gerek yasal erevenin izilmesi gerek kurumsal dzenlemeler, gerekse kurduu ekonomik ve sosyal giriimleri ile mdahalede bulunmaktadr. Bata cretli alan emek kesimi

olmak zere korunmas gereken kesimlerin de bu srece, rgtleri aracl ile ekonomik sistemin dourduu olumsuzluklara kar kendi kendine yardm mekanizmalarn altrarak katlmak zorunluluu bulunmaktadr.

Yerelleme eilimleri kreselleme ile artarak devam etmektedir. Ulusal lekte rgtlenen ekonomik, sosyal ve siyasal sistemler daha kk bir lekte rgtlenme eilimine girmektedir. Kreselleme srecinde devletlerin uluslar aras kurulularla olan ilikileri artarken, bunun yannda yerel birimler de nemli bir ynetim birimi olarak belirmektedir. Bu deiimin sosyal politika alannda da nemli deiimler getirdii grlmektedir. Bu deiim makro lekte sosyal politikalarn uygulanmasn olumsuz etkilemektedir. retim srelerindeki deiimler sonucunda igcnn esnekletirilmesi ile yerelleme eilimleri igcnn danklna neden olmutur. Bu dankln nemli bir etkisi de iilerin ortak yararlarn kavrama ve bu yararlar savunma bilincindeki zayflama olmutur. Bu srete gcnn sendikal rgtlenme dzeyi bu srete gerilemitir. gcnn yerel lekte skt buna karn ekonomi ve ekonomi politikalarnn kresel lekte olutuu grlmektedir. gcnn esnek ve paral yaps geni rgtlenmelere dayal muhalefet olanan ortadan kaldrmaktadr. Bu lek kaymas ekonomik ve sosyal nedenlerin ve sonularn sosyal olarak oluturulduu gerei dnda yerel ve birbirlerinden bamsz olarak alglanmas ve aklanmaya allmas sonucunu dourmaktadr.

Yerinden ynetim ve merkezi ynetim tartmalar bir ynyle de ynetimin ynetilmesi tartmalar ierisinde de deerlendirilmektedir. Ademi-i merkeziyetilik olarak da ifade edilen yerelleme ve merkeziyet tartmalar arlkl olarak kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas kavramlar etrafnda toplanmaktadr. Kaynak etkinliinin salanmas ve demokratiklemenin yerel dzeyde

gerekletirilmesi tartmalar kreselleme olgusu nda birlikte deerlendirilmesi gereken, btncl bir bak asna ihtiya duyan tartmalardr. Kamu ynetiminin kaynak kullanmnda etkinliin ve verimliliin salanmas yannda ynetim birimleri arasnda ibirlii ve koordinasyonu dier bir ifadeyle, ynetimin ynetimini ve etkinliini de salamas sz konusudur.

BRNC BLM YEREL YNETM KAVRAMI, TARHSEL GELM VE TEORK EREVE

Ynetim kavram ile ilgili olarak farkl tanmlamalar yaplmakla birlikte ynetim genel olarak, belli bir amac gerekletirmek zere bir topluluun bireylerinin birlikte hareket etmeleri, ibirliine gitmeleri olarak ifade edilebilir. Ynetim, amalar, yaplar ve byklkleri ne olursa olsun her rgt iin sz konusudur. Gnmzde toplumlar modern devlet rgtnn ynetiminde mal ve hizmet retmek amacyla sosyal, ekonomik, siyasal rgtlenmelerini kurarlar. Devlet belirli bir retim biiminin varl ve geliimi iin gerekli olan koullar toplumsal apta salama uradr(Eroul, 1999:42). Devlet bu rgtlenmeyi kurabilmek iin toplum adna g ve meruiyete dayal otoritesini kullanr. Dier bir ifadeyle devlet tm toplum zerinde ynetsel, yargsal ve siyasal stnln srdrr.

Gnmzdeki biimiyle modern devletin kurulmasna kadar geen tarihsel srete devlet, sosyal, ekonomik, siyasal ve kltrel zellikleri farkl toplumlarda farkl siyasal rgtlenmeler olarak grlmtr. Devletin farkl toplumlarda birbirinin ayn olmayan bir yap gstermesi devleti oluturan alt ynetim birimlerinde de farkllklar dourmutur. lkelerin tarihi, sosyo- kltrel yapsnn yan sra iktisadi imkan ve aralar, yerel ynetim birimlerinin yaps ve faaliyetlerini belirlemektedir(Toprak, 2006:3 ).

Modern devlet ekonomik ve sosyal sorunlarn zmnde ve toplumsal ihtiyalarn karlanmasnda nemli ilevler stlenmitir. Kamu ynetimi, kamu yarar gzeterek ekonomik ve sosyal politikalar oluturmakta, mal ve hizmetler retmektedir. Devlet kamusal hizmetleri ok farkl tzel kiilikleri eliyle yerine getirmektedir. Toplumsal ihtiyalarn giderilmesi iin devlet en etkin ve en uygun ynetim sistemini ve ynetim organizasyonunu kurmak ve gelitirmek

durumundadr. zerinde tam bir gr birliine varlamayan kamusal ve yar kamusal nitelikli mal ve hizmetlerin, en etkin ekilde retilebilmesi kamu ynetim

sistemlerinin balca amalarndan birini oluturmutur. Kamusal hizmetlerin grlmesinde toplumlar merkezden ynetim ve yerinden ynetim sistemlerini uygulamaktadrlar. Merkezden ynetimde kararlar tek bir merkezden alnrken yerinden ynetimde ise kararlar yerel ynetim birimlerince alnmaktadr. Yerel ynetimler, merkezi ynetimle birlikte kamu ynetimi btnn oluturan nemli bir ynetim ve karar birimidir.

1.1. YEREL YNETM KAVRAMI

Kamu Ynetimi Merkezi Ynetim ve Yerinden ynetim olmak zere ikiye ayrlmakta ve incelenmektedir. Yerel Ynetimler Kamu ynetiminin nemli bir parasn oluturmakta organlar seimle ibana gelen, lkelerin ynetsel btnl iinde yer alan zerk demokratik kurumlardr. Yerel ynetim ya da yerinden ynetim gnmzde demokrasinin gelime sreci iinde giderek nem kazanmaktadr. Kamu ynetim sistemi, kamusal mal ve hizmetlerin retiminin tek merkezden salanmasn ifade eden merkezi ynetim ve kamusal mal ve hizmetin farkl merkezlerden retilmesini ifade eden yerel ynetim olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Merkezi ynetim kavram dar anlamyla ynetsel fonksiyonlarn merkezi otoritede toplanmasn ifade ederken geni anlamda yasama, yrtme ve yarg gcn elinde bulunduran siyasal otoriteyi anlatmaktadr.

Bir devletin lkesi iindeki tm kamu hizmetlerinin bir elde devlet tzel kiiliinde toplanmas durumunda merkezden ynetim ilkesi, kamu hizmetlerinin belli blmlerinin devletin dnda, baka kurulular eliyle yrtlmesine de yerinden ynetim ilkesi denir(Gzbyk, 2006:36). Yerinden ynetim ya da yerel ynetim, Ynetim Biliminde adem-i merkeziyet olarak bilinen bir kavramdr(Kele, 2006: 21). Devlet ynetimi srecinde kamu gcnn merkezde toplanmasn savunan merkeziyetilik dncesi ile kamu gcnn yerel birimlere aktarlmasn savunan adem-i merkeziyet dncesi atmtr.

Yerel ynetim kavram ile ilgili tanmlamalarda Yerel ynetimin vurgulanan ortak zellii, belli bir yerde yaayan insanlarn ortak ihtiyalarn karlamak zere

kendi aralarnda oluturduklar organlar aracl ile ortak amalar ve ihtiyalar dorultusunda o topluluu ynlendirmeleri ve ynetmeleridir. Bu kurulularn temel olarak a) tzel kiilie, b) merkezden ayr mal varlna ve bteye, c) seimle i bana gelen karar organlarna, d) snrlanm da olsa belli bir zerklie sahip bulunmalar zorunlu birer n koul olarak kabul edilmektedir(Nadarolu, 2001: 17).

Yerel hizmetlerin merkezi ynetimce karlanmaya allmas zaman ve kaynak kaybna yol aaca iin lkelerin ynetim sistemlerinin merkezi ynetim ve yerel ynetim birimlerine ayrld grlmektedir. Yerel ynetimlerin varlk nedenlerine ilikin olarak ileri srlen nedenlerin banda ekonomik etkinlik

gelmektedir. Merkezi ynetimin avantajlarna ramen yerel nitelikli ortak ihtiyalarn gerek tespiti gerekse karlanmas konusunda etkin bir biimde faaliyet gsteremez. te devletler, hem bu sebepten, hem de demokratik dzenin gereklerinden tr merkezi ynetimin yan sra ondan ayr olarak yerel ynetim rgtlerini kurmulardr(Nadarolu, 2001: 3).

Merkezi ynetim ile yerel ynetim birimleri arasndaki ilikiler Anayasa ve yasalarla oluturulmaktadr. Yasalarla gsterilen bu iliki hiyerarik bir nitelik gstermez. Merkezi ynetim ile yerel ynetimler arasndaki iliki zerklik niteliinde ve merkezi ynetimin denetimine ak bir ilikidir. Yerel ynetimin kulland yetki ve g merkezi ynetim tarafndan yasalarla verilen yetkilerin ve gcn kullanmdr. Bu yetkinin devri, snrlar ve kapsam bata Anayasalar olmak zere yasalarda yer almaktadr. Merkezi ynetimin kendi organlar ve kurulular arasnda hiyerarik bir iliki varken merkezi ynetimin, yerel ynetimler zerinde yetkilerin yerinde ve uygun kullanlp kullanlmadna ilikin bir denetim yetkisi bulunmaktadr. Yerel ynetimler merkezi ynetimden ayr grev ve yetkilere sahip yasama yetkisi ve yargsal yetkileri bulunmayan sadece kendisine tannan yerel nitelikte yrtme yetkileri bulunan ynetim kurululardr. Merkezi ynetim bu yetkilerin ieriini ve kapsamn istedii biimde dzenleyebilmektedir.

Her devlette varolmas doal olan yasama, yrtme ve yargya ilikin tm yetkileri ksaca kamu gcnn tamam merkezi bir otoritede toplanr. Yerinden

Ynetim (Adem-i Merkeziyet) ise, ksaca yerel nitelikteki kamusal hizmetlerin devletin tzel kiilii dndaki kamu tzel kiilerince gerekletirilmesi iin bir ksm kamu glerinin daha az yetkili bir otoriteye transfer edilmek amac ile merkezi otoriteden geri ekilmesini ifade eder(Nadarolu, 2001: 20).

lkeler kamu hizmetlerini merkezi ynetim ve yerel ynetimlerden yalnzca birinin hakim olduu bir ynetim sistemi ile kamusal hizmetlerin yrtlmesinin olanakszl karsnda bu iki ynetim dzeyine gereksinim duymulardr. lkeler, Yerel ynetimlerin g kazanmas orannda merkezi ynetimin gcnn ve grevlerinin azald, merkezi ynetimin g ve yetki artna bal olarak da yerel ynetimlerin zayflad, merkeziyetilik ve yerelleme eilimleri arasnda farkl uygulamalara sahiptirler. Baz lkelerde merkezi ynetim arlkl bir ynetim grlrken bazlarnda ise merkezi otorite yetkilerinin daha ok yerel ynetimlere verildii biimler grlmektedir.

lk a devletleri merkezden ynetimi en geni ekilde uygulamlardr. Zaten bu devletlerin yaplar bir iblmne yer vermeyecek kadar ilkel ve devletten beklenilen hizmetlerde son derece snrl idi. Fakat ilk alardan orta alara geerken merkezden ynetim eski durumunu muhafaza edememitir. Bu devirde hkmdar merkezin lke ierisinde gvenlik ve dzeni temin edemediini, grnce kuvvet ve yetkilerini derebeyleri ile paylamak zorunluluunu duymutur. Bylece grlyor ki ortaa devletleri merkezden ynetimi tamamen kaybetmilerdir. Ortaadan yeni alara geince merkezden ynetimin yeniden ortaya ktn gryoruz(Versan, 1990: 73).

Yerel ynetim kavram ile mahalli idare kavramlarnn birbirinin yerine kullanld grlmektedir. Ancak mahalli idareler kavram yer ynnden yerel ynetimleri anlatan bir kavram olup, mahal yer, blge, alan anlamlarn ifade eden Arapa kkenli bir kelimedir. Bu nedenle mahalli idare kavram ile anlatlan yer ynnden yerel ynetim kurulular olduu anlalmaktadr. Dolaysyla yerel ynetim kavram mahalli idareleri de iine alan daha geni bir kavramdr. leride deinilecei gibi fonksiyonel ya da teknik yerinden ynetim olarak da ifade edilen

hizmet yerinden ynetimde belirli bir kamu hizmetinin yerine getirilmesi merkezin dnda zerk bir kuruma braklmtr. Burada yer ynnden deil hizmet eidi bakmndan alana bal kalmakszn bir yerinden ynetim sz konusudur.

Sonu olarak yerel ynetimler; Belirli bir corafi alanda(kent, ky, il vb) yasayan yerel topluluun bireylerine, bir arada yasamak nedeni ile kendilerini en ok ilgilendiren konularda hizmet retmek amac ile kurulan, karar organlar(kimi durumlarda yrtme organlar) yerel topluluka seilerek greve getirilen, yasalarla belirlenmi grevlere ve yetkilere, zel gelirlere, bteye ve personele sahip, merkez ynetimi ile ilikilerinde ynetsel zerklikten yararlanan kamu tzel

kiileridir(Yalnda, 1991:123).

1.2. YEREL YNETMLERN TARHSEL GELM

Yerel ynetimler tarihsel olarak eskilere dayanmaktadr. lk kentlerin ortaya k ile yerel ynetimlerin ortaya kt sylenebilir. Yerleik hayat uygarln balangc olmakla birlikte yerel nitelikli ihtiyalarn da ortaya kmasna neden olmutur. lk kentlerin ortaya knn tarmsal rn artna bal olarak belirmeye balayan iblm sonucunda olduu ifade edilir. Bu artk rnnn ortaya k ile tarmsal ara-gere yapmna ynelik olarak ilk zanaatln balad grlr. Ticaretle tccarlarn ortaya k da bu retim art ile balamtr. lk kentler bugnk kentlerden daha kk ve nfusu daha az olan kentlerdir. Tarmsal artk rn yaratmaya balayan kylerin ortasnda bu artk rnlerle beslenen tarmsal bir yapdaki kasabalar ilk kentlerin oluum biimi olarak grlmektedir. Bugnk kentler ise sanayi retiminin yapld, tketim ve blm ilikilerinin belirlendii mekanlardr. Dier bir ifade ile nsanlar yerleik olarak ve belli bir yerde bir arada yaamaktan kaynaklanan yerel nitelikli ihtiyalar insanlk tarihi kadar eskidir. Bu yerel ihtiyalarn karlanmas gnmze kadar toplumlarda eitli kurulularca ve farkl tekniklerle yerine getirilmitir.

lk yerleim yeri ve ilk uygarlk izleri dnyann farkl yrelerinde ve deiik zaman dilimlerinde grlmektedir. lk yerleim ve uygarlk merkezleri Msr-

10

Mezopotamya blgesinde rmak kenarlarnda kurulan kentler olmutur. Bu dnemde kent devletlerinin ortaya k grlmektedir. Kentin oluumu iin gerekli olan ekolojik temel teknoloji ve karmak organizasyonlarn saland ilk blge olan Mezopotamya M.. 4000-3500 yllarnda Dicle ve Frat rmaklar kenarnda kylere, kasabalara ve kentlere ev sahiplii yapmtr(Grmez, 1997: 19).

Antik ada Yunan site devletleri demokratik ynetim biiminin uygulan ile dierlerinden ayrlmaktadr. Antik Yunanda Site olarak ifade edilen kent devletleri, kendi kendini yneten ve siyasal karar alma yetkisi bulunan kent halknn oluturmu olduu ynetim biimidir. Belirli bir toprak paras zerinde kurulu bu kent devletlerinde snrl bir katlmla gerekletirilen demokratik bir ynetim ekli vardr. Birbirinden bamsz site-kent devletleri ancak d tehlike durumunda bir araya gelen kk devletlerdir.

Antik ada kendi kendini yneten, belli bir toprak paras zerinde yaayan insanlarn oluturduu en kk demokratik ynetsel birim olarak kabul edilen site Roma imparatorluu dneminde ynetsel zerklikten yararlanan municipe ve Antik Yunan da toplumsal yaamn en gelimi rgtlenme biimi olarak kabul edilen polis gnmzdeki anlam ile mahalli idarelerin ilk ortaya ktklar rnekler olarak kabul edilmektedir(Tortop,Ayka, Yayman, zer, 2006:2).

Tarihsel olarak bakldnda yerel ynetimler antik ada devletle birlikte ortaya kmtr. Kent hizmetleri ayn zamanda yerel ynetim olan bu devlet rgtlenmesi tarafndan salanmaktadr. Ancak bu yerel ynetimler gnmzdeki yapsndan fakl olarak, yasama ve yarg yetkilerine sahip, bamsz ynetimlerdir.

1.2.1. Feodalite ve Ortaa Kentleri

Antik a sonras Roma imparatorluunun ortaya k ile birlikte kent devletleri dalmtr. Roma imparatorluu iinde geni zerkliklere sahip kent ynetimleri ortaya kmtr. mparatorluk dnemi dier imparatorluklarda olduu gibi merkeze bal ok sayda yerel birimden oluan dank bir yap gibidir. Roma

11

imparatorluunda da ekonomik gelimenin yeni topraklar kazanlmas ile saland grlmektedir. Roma imparatorluunun barbar Germen saldrlar ile yklmasna kadar Roma kentlerinin varlklarn srdrdkleri grlr.

Roma imparatorluu kentleri Atik-Yunan kentlerinin temeline dayal olarak varlklarn srdrrler. ilerinde zerk ancak imparatorluk merkezine bal idiler. Kentler zerinde roma imparatorluunun otoriter gc hissettirmektedir. Kentler sivil sekin snfnn ynetimi altndayd ve ynetime katlma antik yunanda olduu gibi snrl bir dzeydeydi(Pustu, 2006: 134).

Roma da imparatorlua yeni katlan topraklara municipe ad verilirdi. Municipeler kimi yerel ve siyasal yetkileri olmakla birlikte, daha ok bir ynetsel zerklikten yararlanrlard. Yeni kazanlan topraklar zerinde yaayanlara nce tecimsel(ticari) etkinliklerde bulunma hakk tannyor; sonra da, kentin ynetimine ilikin yetkiler bir lde braklyordu(Kele, 2006: 32).

Avrupada Bat Roma mparatorluunun ykl ile feodalite ortaya kmtr. Bat roma imparatorluunun merkezilemi gcnn yklmas, kan balarna dayal kabile topluluklarnn kitlesel olarak yer deitirmeleri sonucunda merkezi iktidarn yok olduu karklklar ve gvensizlik ortamnn adeta yerletii ticaretin neredeyse durduu kent yaamnn nemini yitirdii byle bir ortamda ne kmt (Aaoullar, Kker, 2001:181). Germen istilalarndan sonra Bat Roma

mparatorluu k srecine girmi buna bal olarak ticari ve ekonomik yaam sarslm Roma mparatorluunun ehir ynetim sistemi yklmtr.

Ortaada kilise nemli bir toplumsal, ekonomik ve siyasal gtr. Ortaa boyunca din adamlarnn kentler zerinde etkisi grlmektedir. Kilise merkezi ynetimlere kar olduka g kazanm geni topraklarn sahibi olmu hatta birok kentte yarglama yetkilerine sahip olmutur. Onuncu yzyldan itibaren canlanan ticaret ile g kazanan tccarlar kiliseye kar mcadeleye balamlardr. Ortaa Avrupasnda Roma mparatorluunun k siyasal iktidarn merkezi ynetimden yerel glere, derebeylere gemesine neden olmu, iktidar yerellemeye balamtr.

12

Merkezi iktidarn boluunda oluan gvensizlik ve kargaada ticari yaam olumsuz etkilenirken topraa bal serfliin yaygnlat grlr.

Kilise dinsel blgeleri imparatorluun ynetim blgelerinin modeline uygun olarak dzenlemiti. Kilise rgt germen istilalar dneminde deiiklie uramadndan fatihlerin kurduklar yeni krallklarda da bu ayrc zelliini korumutur. Gerekten altnc yz yln balangcndan itibaren civitas szc piskoposluk kenti piskoposluun merkezi anlamn kazanmtr. Bu yzden kilise temelinin dayand imparatorluktan sonra varln srdrrken Roma kentlerinin varlnn korunmasna byk lde katkda bulunmutur(Pirenne, 2006: 18 ).

Feodalitede Ortaa Avrupasnda otoritenin aralarnda paylald ok sayda derebeyi ve krallarn hkm srd dank bir yap vardr. Feodal toplumda retim topraa dayal olarak yaplp tarmsal bir niteliktedir. Bu tarma dayal toplumsal dzende retim pazar iin yaplmamakta, tketim iin yaplmaktadr. Toplumsal snflar; topra ileyerek retim yapan serfler, topran sahibi derebeyler ve kilise mensubu olan ruhban snfdr. Daha sonra bunlara ekonomik ve sosyal deiimler sonucu yine feodal toplum iinde doup byyen tccar(burjuva) snf eklenmitir. Bu snf iblmnn artmas, parann kullanlmaya balamas

sonucunda ortaya kmtr. Bu yapda tarmsal retimin hakim olduu retimin sonundaki rnlerin ve retimi salayan emein deiim deerinin olmad grlr. retimi gerekletiren serf(kyl) topran sahibi olan derebeyine almakta ve topraa bal olarak almaktadr. Serfler retimi gerekletirmekte ve topraktan alnan rne feodal beyler el koymaktadr. Serfler derebeyi iin almakta, kendileri sadece geimlerini srdrebilmektedirler. Serfler kleler gibi bir hukuksal stats olmayp toprak zerine yerlemi, topraa bal ve snrlandrlm bir hareketlilie sahip kyllerdi. Serfler her konuda derebeyinin ynetimi altnda idi. yle ki serfler malikane sahibi derebeyinin yarglamasna dahi tabi olmulardr. Her derebeyinin kendinden daha st bir soyluya bal olduu, hiyerarik bir yap grlmektedir. Soylular sava zamanlarnda asker karlnda sahip olduklar topraklar mlkiyetine almlardr. Bu hiyerarik zincir btn arazinin kendisine bal olduu bir st soyluya kadar uzanmaktadr.

13

Ticaretin gelimesi ve tccarlar ortaa Avrupasnda byk deiikliklere yol amtr. Tccarlar ticari faaliyetlerini rahata srdrebilmek iin gvenli ve ulam bakmndan stratejik yerler aramlardr. Feodal dnemde zenginliin ls olan toprak dnda para, mal mbadelesini kolaylatrarak ticareti tevik etti (Huberman, 2003:36). Ticaretle zenginleen ve gc artan tccar snf kendi faaliyetleri zerindeki snrlamalarn kaldrlmas iin ve toplumsal dzenlemelerde kendilerinin de sz sahibi olabilmeleri iin eitli taleplerle ortaya kt. Ykselen tccar snf derebeylere ve krallara kar g elde ederken ehirlerin bymesine ve byyen bu ehirlerde tccarlarn ynetimine katldklar ilk yerel ynetim biimleri grlmeye balamtr.

Onuncu yzyldan itibaren parann yaygn kullanm, ticaretin canlanmaya balamas ile komnlerin ortaya kt grlr. Feodal yap, tarma dayal kapal bir toplumsal yaamn hakim olduu bir yapdr. Ortaada bu yap srerken bu toplumsal yap iinden kilisenin ticareti ahlaki olmayan bir ura olarak grme tutumunun deimesi ticaretin canlanmas ile ulamn kolay saland rmak ve nehir kenarlarnda, ticaret dinamiine bal olarak yerleimler grlmtr. Tarmsal rnlerin retiminin dnda bir tccar snfnn ortay k ve ticaretin geliimi ile birlikte ortaa kentleri olumaya balamtr.

On birinci yzyln sonundan itibaren zanaatkar snf ve tccar snf hem sayca bydklerinden hem de herkesin yaam iin vazgeilmez hale

geldiklerinden kentsel kadro iinde giderek daha gl bir konum kazanyorlard. Herkesten nce tccar snf byk g kazanyordu. nk orta a ekonomisi bu belirleyici yllarn byk dnne tank olmaya baladklar andan itibaren retici tarafndan deil tccar tarafndan ynlendirilmitir. Bu insanlar iin kk bir yer igal ettikleri eski ekonomik sistemin zerinde olumu bulunan eski hukuk artk dar gelmekteydi. Uygulamaya dnk istekleri ve zihniyetleri onlar hukuk sisteminin iinde sisteminin iine yeni bir kurucu unsur olarak katlmaya zorluyordu(Bloch, 2005:116).

14

Ortaa kentinin, on ikinci yzyldaki durumuyla, kale duvarlaryla evrili bir kapal alann snanda yaayan; ona toplumsal, ayrcalkl bir kiilik kazandran kendine zg bir yasa, ynetim ve hukuk bilimine sahip bir ticaret olduunu syleyebiliriz"(Pirenne, 2006: 155 ). Kentler krallara, feodal beylere kar zgrlklerin korunduu kendi kendini yneten ve ekonomik faaliyetlerin eitlendii yerler olmutur. Bu dnemde ekonomik faaliyetler gvenliin salanmasna paralel olarak srmekte ve artmaktadr. Gvenliin salanabilmesi iin birlikte hareket edilerek gvenli mekanlar oluturuluyordu. Ulam kolay, istilaclara kar ykseltilmi duvarlarla gvenliin saland, evrili kale kentler doal olarak tccarlarn yerletikleri kentleri kasabalar oluturuyorlard. Zamanla topraktan koparak gelen serflerin gleri ile kalabalklaan kentler da doru genilemeye kale duvarlarnn dn doru tamaya balamtr.

Kentler

her

dnemde

birlikte

sosyo-ekonomik

gelimeler

sonucu

biimlenmitir. Bu biimleni her dnemdeki retim faaliyetlerinden nemli lde etkilenmitir. Kentler ortaada kentsoylularn, burjuvalarn etkili olduu ve onlar tarafndan ekillendirilen yerler olmutur. Hibir uygarlkta kent yaam ticaret ve sanayiden bamsz gelimemitir(Pirene, 2006: 99).

1.2.2. Komn Gelenei ve Ortaada Yerel Ynetim

Yerel ynetimlerin ilk ortaya kn antik Yunan site devletlerine kadar gtrenler olduu gibi gnmzdeki anlamyla yerel ynetimlerin ortaa komnleri ile ortaya kt gr yaygndr. Bugnk anlamda organlarnn seimle belirlendii ayr bir bteye sahip yerel ynetimlerin ortaya k ve geliimi ortaa komnleri ile balamtr. Bugnk ekilde halkn geni kesimlerinin ynetimine katld modern yerel ynetim dzenlemeleri ondokuzuncu yzyl ortalarnda yaplan dzenlemelere dayanmaktadr.

Komn bir arada yaayan doal topluluklar olarak ifade edilebilir. Toplu halde yaamak zorunda kalan insanlar kendilerine elverili gelen belli bir yrede yerleip ortak karlarn korumak ve ihtiyalarn gidermek zere rgtlenirler. Bir

15

anlamda ve adeta kendiliinden ortaya kt iin doal bir zellie sahip olan bu tr topluluklara komn ad verilir(Falay ve Varcan 2007: 3). Yerel ynetim geleneinin tarihi komn geleneinin tarihidir. Belirli bir uzam(mekan) zerini yaamn srdren bir toplum birlikte yaamaktan kaynaklanan sorunlarn zmlemek ve toplu gereksinimlerini karlamak amacyla oluturulmu birlikteliklere ve

rgtllklere komn ad verilmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir nokta komnn tarihinin modern devletin tarihinden eski oluudur. Komnlerin tarihi ortaaa kadar inmektedir(Ertan, 2002: 23). Yerel ynetimler balangta tarihsel ve sosyal bir olgu olarak komn biiminde ortaya kmtr. Bu tr klasik mahalli idarelerin temelinde, belli bir insan topluluunun bir arada ve komuca ilikiler

iinde yasamasnn ortaya kard ihtiyalarn kendileri veya kendilerinin setii organlar vastasyla giderilmesi olgusu yatar(Nadarolu, 2001: 18). Merkezi devletlerin zayflamas ile ortaada ortaya kan komn ynetimleri batl anlamda gnmz mahalli idarelerinin de temelini oluturmutur. Komnler doal bir biimde olumu dardan bir g tarafndan kurulmamlardr.

Ortaa monarilerinde komnlerin ilk yerel ynetim hareketi biiminde douu ile ynetilenlerin ynetime katlmaya balamasn salamtr. Ortaan soylular, serfler snfna daha sonra katlan burjuvazi komnlerde siyasal iktidara ortak olmulardr. Burjuvazinin iktidara gelme istei ve gc burjuvazinin geliimine ve toplumsal yap ierisinde gcn artrmasna paralel olarak glenmitir. Balangta kent; senyr, piskopos gibi bir ya da birka senyrn blgesi zerinde kurulmu olan bu kentlerin sakinleri, yani burjuvalar kentlerin ilk sahipleri ile bazen savaarak bazen de anlaarak farkl bir oluumun ortaya kmasna n ayak oldular. Ortaa kentleri zenginleip kuvvetlendike, tccarlar ve kent halk bazen merkezi devletle birlik olarak, bazen de Kiliseye kar savaarak beratlarn(charte) aldlar (Grmez, 1997: 25).

Komnler onuncu yzyldan itibaren kilise ve feodal beylere kar krallarn desteinde gelimitir. Monarinin kar feodalizmin dmanlar olan burjuvalar desteklemeyi gerekli klyordu. Kilise ve beylere kar oluan bu ittifak komnlerin

16

douunda etkilidir. Komn kentsel sistemi gvence altna alan ve dzenleyen, derebeylie kar domu bir rgtlenme olarak Ortaada olumu bir yerel ynetim birimi kimliindedir. Komn zaman iinde derebeyi ya da kraldan alnan komn charterlar ile glenmi ve bamsz bir birim olma yoluna girmitir(Ertan, 2002:25).

Komn charterlar ile siyasal iktidar elinde bulunduran derebeyi ve krallar komn kabul etmi ve tanmlardr. Dier bir ifadeyle bu tanma belgeleri komnn hukuksal ve siyasal geliiminde nemli belgelerdir. Komne katlan burjuvalar yemin ederek komn yesi olmaktadrlar. Komn zaman iinde derebeyinin ve kraln sahip olduu yarglama bata olmak zere mali ve idari birok yetkileri stlenmitir. Komnlerin yetkilerinin ve gcnn art karsnda derebeyleri ve krallarn yetkileri ve gc azalmtr.

Komnlerin ortaya k modern devletlerin ortaya kndan ncedir. Bu anlamda komn bir kurulum deil bir oluumu ifade etmektedir. Komnler devlet tarafndan kurulmamtr. Komnler devlete kurulmam ancak daha sonra merkezi ynetimin glenmesi ile devlet tarafndan hukuki stat kazandrlm topluluklardr. Belirli bir yerde bir arada yaayan ortak ihtiya ve karlar olan topluluklar olarak komn kavram bugn de kapsayacak ekilde yerleim alanlarndaki topluluklar ifade eder. Ancak ortaa komnleri gnmzdekinden farkl olarak yasama yrtme ve yarg erkine sahip doal oluumlar olduu grlmektedir. Tarihsel srete yerel ynetimler askeri rgtlenme yoluyla savunma, sulularn yarglanmas ve cezalandrlmas ve yasal ve idari dzenlemeler yapan yasama organna sahip olmu gnmz modern devletlerinin stlendii grevleri yerine getirmilerdir. Merkezi devletin geliip glenmesi sonucunda komnler zamanla bu yetkilerini brakp merkezi devlete balanmak zorunda kalmtr.

Komnler

bugnk

bat

demokrasilerinin

ve

ynetim

sistemlerinin

geliiminde etkili olmu kaynaklk etmi kurululardr. Komnler Merkezi ynetime kar yerel zgrlklerin savunulduu ve yerel ynetim ve kararlara katlmn ilk balad demokratik gelenei balatan kurululardr. Bu anlamda bat uygarlnda

17

grlen bu zgn kurulular bat uygarlnn temel talar gibi deerlendirilip incelenmektedir. Douda ise byle bir gelenein olmad grlmektedir. Douda o dnemde ortaa feodal Avrupasndan farkl olarak daha merkeziyeti ve zel mlkiyetin snrl ve merkezi otoritenin ok gl olduu daha kat ve kapal bir yap grlmektedir.

lkemizde batdakine benzer bir komn geleneini yoktur. lkemizde merkeziyeti yapnn devam olarak yerel ynetimler, devlet tarafndan oluturularak hukuki stat kazandrlm kurulular olmulardr. Osmanldan gnmze gelen doal topluluklar kyler olmutur. Kyler dnda belediye ve dier idare birimleri ve kurumlar oluturulurken Tanzimat dnemi ile birlikte bat kurumlar rnek alnarak oluturulmutur.

Halkn kendi kendini ynetmesi olarak tanmlanabilen klasik demokrasi komnlerde yaayanlarn alnan kararlara katlm istekleri ile hayata geirilmitir. Bu nedenle yerel ynetimler halka en yakn birimler olarak ifade edilip halkn ynetime katlmas, alnacak kararlara katlmnn salanmas iin en uygun lekler olarak grlmektedir. Hizmetin halka en yakn olan birim tarafndan salanmas ve halkn katlmnn salanmas ilkesine doru giden deiim bu temel dnceden kaynaklanmaktadr. Bu temel ilke Avrupa Anayasasnda(Subsidiarity) kincillik ilkesi olarak da yer almtr. Birliin yetkilerine ilikin (AB- Anayasa; Balk III, md. 1-11 ) temel ilkelerden birisi de Subsidiarity ilkesidir. Yerellik ilkesi ile sahip bulunduklar yetkiler yeterli olmak kouluyla, her zaman, st basamaklardaki ynetimlere deil, alt basamaklarda bulunan halka en yakn bulunan ynetimlere ncelik tannmas ngrlmektedir(Toprak, 2006: 16 ).

Ortaan sonlarna doru yaanan ekonomik ve siyasal deiimler sonucu yerel ynetimler merkezi otoritelerin etrafnda toplanmlardr.16. yzyldan itibaren merkezi idarelerin glenmesi ile komn ynetimleri zerkliklerini kaybederek merkezin otoritesi altna girmilerdir. Bat Avrupa ortaann yerel ynetimleri 16. yzyldan balayarak sanayi-ticaretin yerel ayrcalklar sisteminin snrlarn zorlayan gelimesi ile kar karya kalmlardr. Btnlemi ve bir rnek bir i pazar, tek

18

l tart sistemi, bireysel feodal balardan kurtulmu igc, eit haklara sahip alc ve satc, vb. talep eden kapitalist retim btn bunlar iin merkezilemi bir devlet gc talep etmitir(Ayman Gler, 2003:91-92). Btn bu taleplerin yaama geirilmesi dank ve her biri vergilerden ynetim yetkilerine kadar farkl uygulamalara sahip kent ynetimlerinin ortadan kalkmasn getirmitir. 17. ve 18. yzyldan itibaren glenen ulus devlet anlay ile yerel ynetimler bugnk ulus devlet modelinde merkezi ynetimlerin alt birimleri haline gelmilerdir. Burjuva snfnn glenerek ortaa boyunca toplumsal yapda stlendii dntrc rol ile yerel ynetim geleneinin balangcn oluturmas srecinin devamnda bugnk yerel ynetim anlaynn ilk rnei ngilterede 1835 ylnda bir yasayla getirilmitir. Bu dnemde seme ve seilme hakk sadece mal sahipleriyle snrlandrlmtr. Daha sonra ise mal sahipleri olmayanlarn seilebilmesi salanmtr.

Mekanlarn

ekillenmesinde

temel

retim

faaliyetlerinin,

ekonomik

faaliyetlerin etkili olduu grlmektedir. Yerele dayal iktidar yapsnn zl ve ulus-devlet leinin hakimiyetine doru ortaya kan ynelimin arkasndaki temel itki, yerel lein kapitalist retim ve birikim sreleri asndan snrl kalmasdr. Bir kez yerele dayal toplumsal rgtlenme zldnde ortaya daha byk lekte bir mekansal sabitin kmas kanlmazdr. Kapitalist retim ve yeniden retim sreleri bu tr bir dzenleme olmadan yaayamaz. Bu erevede, ulus-devletin bir lek olarak ortaya kmas, kapitalizmin kendi yaratt mekansal eitsizliklere, belli leklerde zorlanm ya da dlenmi bir homojenlik kazandrma gereksiniminden domutur. Ortak bir para birimi, ortak bir mal ve emek pazar yaratmak, zel mlkiyeti gvence altna alacak hukuksal yaplar belli bir lekte yaratmak kapitalizm iin gereklidir. Ksaca, verili bir tarihsellik iinde ve teknolojik dzeyde, bu tr bir homojenlik iin ehir devlet lei kk, kresel lek ise byk gelmi, bu sreten, ulus-devlet lei karmak siyasal mcadelelerin sonucunda baat lek olarak kmtr(engl, 2000:127). Gnmzde ise yaanan teknolojik gelimeler, ekonomik faaliyetlerin mekana olan balln azaltrken mekansal leklerin gemie gre neminin daha zayflad grlmektedir. Mekansal lekler iinde en byk lek olan kresel lek gnmzde nemli hale gelmitir. Zaman

19

ve mekanda daralma yaratan kreselleme pazarn nndeki engellerin almasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bu yeni lekte yeni g ilikileri ve siyasal iktidar ilikileri domaktadr. Yerel gnmzdeki kresel pazarda kendiliinden bir aktr olarak hareket edebilmektedir. Kresel ekonomi ile dorudan iliki kurmakta, kendi st leinden ayr iliki kurabilen bir lek olarak nemini devam ettirmektedir.

1.3. YEREL YNETM TRLER

Yerel ynetimleri hukuki yaps, organlarnn oluturulmas, ilevleri ve verdii hizmetlerin nitelikleri yannda kurulu bulunduklar yerin bykl gibi kriterlere gre farkl ekillerde snflandrmak mmkndr. Yerinden ynetim kurulularn snflandrmada temel hareket noktasn ynetsel ve ilevsel ayrmlarn oluturduu grlmektedir.

1.3.1. Ynetsel Yerinden Ynetim

Yerel ynetim, yer ynnden yerinden ynetim kurulular ve hizmet ynnden yerel ynetim kurulular olarak ikiye ayrlr. Yer ynnden yerel ynetim kurulular bir arada yaamaktan kaynaklanan ortak nitelikli yerel ihtiyalarn karlanmas iin faaliyet gsterirken Hizmet Yerinden Ynetim kurulular hizmete bal olarak o hizmetin teknik bilgi ve uzmanlk gerektiren, daha karmak kamu hizmetlerinin verilmesi iin faaliyet gsteren kurululardr(Kele, 2006: 23).

1.3.1.1. Hizmet Ynnden Yerel Ynetim

levsel yerinden ynetim olarak da adlandrlan hizmet ynnden yerinden ynetim kurulular, uzmanlk ve teknik bilgi gerektiren ilerin ve hizmetlerin sunulmasnda merkezi ynetim dnda bu hizmetleri sunan ve yerine getiren zerk kurululardr. Bu kurulular lkenin tamamna hizmet verebildii gibi belli bir blgesine ya da bir ksmna da hizmet sunabilmektedirler. Bu kurulularn kendi bteleri ve ayr ve zerk ynetimleri vardr. niversiteler, Sosyal gvenlik kurulular, Ticaret ve sanayi odalar, bu kurululara rnek olarak verilebilir.

20

Hizmet yerinden yerel ynetim kurulular teknik zellikler tayan kamusal mal ve hizmetlerin retimi iin oluturulan ynetsel zerklii olan kamu tzel kiileridir. Bu kurulular bir alan, bir meslek ya da bir yerle ilgili bamszlk ve egemenlik yetkileri tamazlar yetkilerini yasalar erevesinde kullanan

kurululardr. Merkezi ynetimin yer ynnden yerel ynetim kurulularnda olduu gibi hizmet yerinden ynetim kurulular zerinde de denetimi sz konusudur.

Hizmet ynnden Yerel Ynetim (levsel Yerinden Ynetim), teknik bilgi ve uzmanlk gerektiren belli kamu hizmetlerinin zein dnda, merkezi ynetimin denetimi altnda anacak bamsz bir rgte yerine getirilmesidir(Kele, 2006: 23).

1.3.1.2. Yer Ynnden Yerel Ynetim

Yer ynnden yerel ynetimler belli bir yerdeki topluluk temel alnarak ve bu topluluun yerel nitelikteki ihtiyalarnn karlanmas amacyla oluturulan ynetsel zerklii bulunan kurululardr. Yer ynnden yerel ynetimlerde belli bir yerdeki topluluun semi olduu ve onlarn temsilcisi olan ynetim organlarnn zerklii sz konusu iken hizmet yerinden ynetim kurulularnda hizmete bal bir zerklik sz konusudur. Yer Ynnden Yerinden Ynetim(Mahalli Adem-i Merkeziyet) biiminde ise, bir yerde yaayanlarn ortak ve yerel nitelikteki gereksinmelerini yeterince karlayabilmek ve bunlar kendi organlar eliyle gerekletirebilmek iin zerklik tannmas sz konusudur.

Baz yazarlarca siyasal anlamda yerel ynetim ayrm yapld da grlmektedir. Ancak bir yerel ynetimden bahsedebilmek iin o yerel ynetimi yasal olarak, corafi olarak kuatan ve tek merkezde toplanm yasama, yrtme ve yarg erkine sahip olan bir merkezi ynetimin olmas gerekir. Bu yetkilerin bir kamu tzel kiiliine verilmesi ise bir merkezi otoriteye bal olan tzel kiiliin bamsz ve merkezden ayr bir tzel kiilik oluturmasn ifade eder. Byle bir oluum ise siyasi, idari ve mali anlamda bir merkezi ynetime bal olan ynetimin bu yetkilerle yerellikten karak merkez konumuna gemesini ifade eder. Bu ayr bir siyasal rejim ve siyasal oluumdur. Bu durumda bata yasal dzenleme yapma yetkisi olan yasama

21

ve buna dayanlarak yaplan, idari, mali ve hukuksal dzenleme yapma yetkisi bamsz olarak kullanlmakta ve bamszl ifade etmektedir.

1.4. MERKEZ YNETM VE YEREL YNETM LKLER

Merkezi ynetim ile yerel ynetimler arasnda hizmet, yetki ve kaynaklarn blm sz konusu olduu iin iliiklerin siyasi, mali ve ynetsel boyutlar vardr. Hizmet ve yetki blm doal olarak ynetsel kurulular arasnda kaynak blmn de zorunlu klmaktadr. Yerine getirilmesi gereken hizmetlerin belirli bir gelire bal oluu nedeniyle bu ilikilerlin belirleyici ve daha ok zerinde durulan ynnn mali ililikler olduu grlmektedir. yle ki ynetsel zerkliin, tek bana zerklilii salayamayaca bunun mali zerklik ile tamamlanmas gerektii, zerkliin tam olarak bu ekilde salanaca ifade edilmektedir. Gelir paylam maliye bilimince incelenirken yetki ve grev paylam ynetim hukuku bilim dal tarafndan incelenmektedir.

Yerel ynetimlerle merkezi devlet ilikisini betimlemesi asndan Birlemi Milletler, Avrupa Konseyi ve Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii (IULA) belgelerinde yer alan ve Trkiyenin de onaylad evrensel nitelikler olduka nemlidir. yle ki, bu belgelere gre yerel ynetimler lkenin ynetim sisteminin btnl iindeki bir kurulutur ve yerel ynetimlerin kurulu ilkeleri, grev ve yetkileri, gelir sistemleri yasama organ tarafndan belirlenir. te yandan, yerel ynetimler merkezi ynetimin hiyerarik denetimi altnda olmamakla birlikte merkezi ynetim, lke ynetiminde birlik ve btnl salamak amac ile yerel ynetimlerin de uymalar gereken ulusal amalar, hedefleri, ilkeleri ve standartlar belirler(Ersz, 2005:761).

Merkezi ynetimle yerel ynetimler ilikisinin birincisi, temsilci, dieri ortaklk modeli olmak zere temelde iki ekilde ele alnd grlmektedir. Merkezi ynetimin temsilcisi konumundaki yerel ynetimlerin, merkezi ynetimin yerel dzeydeki bir temsilcisi gibi faaliyet gsterdii eklinde ele alnrken, ortaklkta

22

ise yerel ynetim merkezi ynetim dnda daha ok kararlar alabilen bir karlkl ibirlii ve bamllk sz konusudur. Yerel ynetimlerle ilgili politika ve hedefler ulusal dzeyde merkezi ynetimce belirlenmektedir. Ancak her iki bak asnda da daha nce vurguladmz gibi bir btnden sz edilmektedir. Yerel ynetimler kamu ynetimi sisteminin bir parasdr. Merkezi ynetim yerel ynetimlere ynelik politikalaryla bu kurumlarn rol yap ve ilevlerini belirleyebilmekte ve deitirebilmektedir.

Merkezi ve yerel ynetimler arasndaki ilikilerin dzenlenmesi gerekli ve nemlidir. Aksi halde ynetim birimleri arasndaki egdm, uyum ve btnlk yerini karmaaya ve kamu hizmetlerinde aksamaya brakr. Ynetimler arasndaki ilikiler genel olarak u nedenlerle dzenlemelidir;

- Kamu dzeninin korunarak ynetimin btnlnn salanarak ve ynetimler arars ekimelerin nlenmesi - Kaynak kullanmnda etkinliin salanmas ve kaynak verimliliinin salanmas - Kamu ynetim birimleri ararsnda rekabet ve yetki atmalarnn nlenmesi dolaysyla ynetsel ve kaynak etkinliinin salanmas - Ynetimler arasnda ve hizmetlerde eitlik salanarak iller ve blgeler ararsndaki gelimi farklarnn ortadan kaldrlmas - Grev, yetki ve kaynak dalmnda aklk salanarak sorumluluk bilincinin kazandrlarak ve denetimde kolaylk salanmas

Mali tevzin olarak da ifade edilen ynetimler ararsnda gelirlerin paylam konusunda temel yaklam, yklenilen grevleri salayacak olan kaynaklara ynetim kurulularnn kavuturulmas gerei ynndedir. Bu konuda grev ve kaynak dengesi ve uyumunun salanmas gerektii aktr. Bu iki unsur arasndaki bir uyumsuzluk kamu hizmetlerinin aksamas ve kaynak kaybna yol aacaktr. Ayn ekilde grev ve yetki paylam konusunda da bir uyum ve dengenin gzetilmesi

23

gereklidir. ok grev yklenmi ancak yetki sknts ynetsel birimde kilitlenmeye az grev ok yetki ise ynetsel birimde savurganlk ve sorumsuzlua neden olacaktr.

Gnmzde oulcu demokrasilerde egemen olan anlay yerel zerkliin salanmas ve idari vesayetin yerine hukuka uygunluk denetiminin getirilmesi ynndedir. Ynetimler ararsndaki ilikilerin dier boyutlarn da etkileyen grev blm yaplrken kullanlan ltler hizmetlerin ekonomik ve sosyal nitelii hizmet verilen alann genilii ve bu alandaki nfus bykl ve hizmet veren ynetim kuruluunun nitelikleri olarak ne kmaktadr. Bu ltler siyasal, ekonomik ve ynetsel ltlerdir. Bu ltlerin birbiri ile elitii de olmaktadr. Bir grevin hangi birim tarafndan gerekletirileceine karar verilirken bir ya da birka lt salanrken dier bir lt salanamayabilmektedir. rnein demokratiklik lt bazen etkinlik ve lek ekonomisi lt ile eliebilmektedir.

Etkinlik lt kamu hizmetinin en uygun, en az maliyetle en ok fayday salayacak ekilde karlanmasn ifade eder. Buna gre kamusal hizmetler etkinlik maliyet analizi olarak ortaya kmaktadr. Merkezi ynetim baz hizmetlerde yerel ynetime gre daha etkin ve daha az maliyetle faaliyet gsterirken bazlarnda ise merkezi ynetim daha az maliyetle daha etkin olabilmektedir.

Kamu Hizmetleri ulusal kamu hizmetleri ve yerel kamu hizmetleri eklinde ayrlmaktadr. Merkezi idareler genellikle tam kamusal mal ve hizmet sunarken yerel ynetimlerde yar kamusal mal ve hizmet sunumunu yapmaktadrlar. Hizmetlerin blnebilirlii ile ekonomik olarak anlalmas gereken mal ve hizmetlerin fiyatlandrlabilme zelliidir. rnein ulusal savunma adalet gibi kamusal mallar tam kamusal mallar olarak tanmlanrken sokaklarn temizlii su ve kanalizasyon hizmetleri sokak aydnlatmalar yar kamusal mallara rnek olarak verilebilir. Burada tam kamusal mallarn faydalarnn blnemez nitelikte yar kamusal mal ve hizmetlerin ise blnebilir olduklar grlmektedir. Faydann blnebilmesi mal ya da hizmetin fiyatlandrlabilmesidir.

24

Faydann blnebilir olmas ya da fiyatlandrlabilirlik dsallk kavram ile de ilikilidir. Dsallk retilen mal ve hizmetin fayda ya da maliyetinin tamasn ifade eder. Ynetim birimlerince retilen mal ve hizmetlerde maliyet tamalar pozitif ya da negatif dsal etkiler gsterebilmektedir. rnein bir fabrikann atklar negatif dsal bir etki yaparken Eitim hizmetlerinin tm topluma yaylan pozitif dsal etkileri sz konusudur.

Baz

durumlarda

Kamusal

hizmetlerin

lekleri

kk

olan

yerel

ynetimlerce yerine getirilmesi kaynak kaybna yol amakta ortalama maliyetlerin yksek seyretmesine engel olunamamaktadr. rnein eitim, salk, enerji hizmetlerinin merkezi ynetimce verilmesi maliyetleri azaltmakta iken yerel ynetimlerce retilmesi maliyetlerin artmasna neden olabilmektedir. Yani bu durumda lek ekonomisinden faydalanlamam olunmaktadr.

Yerel Ynetimler ve merkezi ynetim arasnda grev ve yetki paylam yntem kullanlarak yaplmaktadr. Bunlar Genellik ilkesi, Yetki lkesi, Liste ilkesi olarak ifade edilmektedir. Genellik ilkesine gre yerel ynetimler yasalarn aka gstermese dahi yasaklamad ve baka bir kuruma vermedii grevleri yerine getirebilirler. Liste ilkesine gre ise yerel ynetimler aka kendilerine verilen ve tek tek belirtilen grevleri yapabilirler. Yetki ilkesi sistemde ise yerel ynetimler yapmak istedikleri her grevle ilgili olarak merkezi ynetimden yetki alnmak durumundadr. Yerel ynetimlerin grevleri saylmakla beraber saylan grevler dndaki grevleri de yasaklanmad ve baka bir kuruma verilmedii srece yerine getirebilmektedirler. Yani yerel ynetimlerin grevleri konusunda hem genellik ilkesi hem de liste ilkesi grlmektedir.

Yerel ve Merkezi ynetimin birimleri ararsnda yetki ve grev paylam yaplrken kullanlan farkl ltler yannda bu ynetimlerin yarar ve sakncalarnn karlatrlarak deerlendirilmesi de tartmalara katk salayacaktr. Ynetimlerin birbirlerine kyasla yarar ve sakncalarna ilerde deinilecektir. Yerel ynetimlerle ilgili kavramsal ereveyi daha iyi izebilmek iin baz kavramlarn anlalmas yararl olacaktr.

25

1.4.1. Yetki Genilii

Merkezi ynetim grevlerini merkezi ynetim rgt ve merkezden uzaktaki ynetim birimlerine tannan yetki genilii ile yrtr. Merkezi ynetimlerin lkenin her yanndaki kamusal mal ve hizmetin salanmas ve toplumsal dzenin kurulmasnda rol almas eitli sorunlara yola aabilmektedir. Bu nedenle merkez dndaki yerlerde merkezi ynetimin yetkilerini kullanan ve merkez adna grev yapan eitli ynetim birimleri kurulur. Bu birimler yetki genilii erevesinde kamusal hizmetleri salarlar. Bylece hizmet retiminde ve sorunlarn zmnde yaanan gecikmeler nlenerek daha hzl zm salanabilmektedir. Yetki genilii merkezden ynetimin baz sakncalarn gidermek iin merkez tarafndan kendi memurlarna baz yetkilerin devredilmesinden ibarettir(Nadarolu, 1994: 22). Merkez adna ve merkezin onay ile grev yapan, ynetim birimlerinin kullanm olduu bu yetki, yetki genilii olarak ifade edilir. Yetki genilii ile merkezi ynetimin yereldeki temsilcisi olan yneticilerin hzl karar alabilme ve sorunlara zamannda zm bulabilme olana artarak brokrasi azaltlr. Yetki genilii ile yereldeki kamu yneticisinin karar alma yetenei artrlarak kamu ynetimine esneklik kazandrlm olmaktadr. Yetki genilii il ynetimlerinde yaygn uygulama olana bulmakla birlikte merkezi ynetim rgt iindeki birimlerde de yetki devri sz konusu olabilmektedir. Yetki devri corafi uzaklkla ilikili ancak tamamen bu uzaklkla ilgili bir kavram deildir. Ayn bina iinde de yetki genilii ilkesi uygulanabilmektedir. Yerel ynetimler kendilerine yasalar erevesinde tannan yetkileri olan, seilmi organlar aracl ile ynetilen yetki geniliinin dndaki kurululardr.

Yetki genilii, merkezi ynetim tarafndan salanan ve merkezi ynetimin bir uygulamas olduu iin tm yetkiler merkezi ynetime aittir. Yerel ynetimin kendi adna ve bamsz hareket etme serbestisi yoktur. Yetki genilii ad verilen bu sistemde, merkezi ynetimin tara tekilatnda grev yapan yksek dzeyde kamu grevlilerine belirli konularda kararlar alma ve uygulama yetkisi tannr. (Gzbyk, 2006 : 41).

26

Yetki genilii ile yetki devri kavramlar zamana zaman biribirlerinin yerine kullanlmakla birlikte bu iki kavram farkl anlamlar ifade eder. Merkezi ynetimin yerel nitelikteki faaliyetlerini, o yerde kurduklar ynetim birimleri ile yrtmeleri yetki geniliine dayanan bir uygulamadr. Yetki genilii, merkezi ynetim etkinliini ve esnekliini arttrmaktadr. Yetki devrinde yasalar hangi konularda hangi yetkilerin, hangi makama devredilebileceini ngrlr. Bu gibi durumlarda, ynetsel bir ilemle yetki devredilebilir. Yetki devri ile birlikte hem karar alma yetkisi hem de sorumluluk yetki devredilene geer(Gzbyk,2006:41). Valilerin kullanm olduu yetkiler yetki genilii uygulamasna rnek olarak verilebilir. l idarelerinin banda bulunan valilere, merkezi hkmet ve onun temsilcisi olan bakan adna yasalarda belirtilen konularda karar alma, uygulama yetkisinin verilmesi bir yetki geniliidir.

Yerel ynetimler yetki genilii dnda kendi yetkilerini kullanan kurululardr. Belediyeler yetki genilii dnda yasalarla belirlenen ve erevesi izilen grev ve yetkileri seilmi organlar aracl ile kullanan zerk kurululardr. Yetki genilii merkezi ynetim rgtnn merkez dndaki birimlerine kamusal grevlerini yerine getirebilmeleri amacyla merkezi ynetimce verilen yetkilerdir. Yerel ynetim kurulular yetki genilii dnda kalan, kendilerine ait olan yetkileri kullanan kurululardr. Yetki geniliinde merkezdeki kurulular merkezden uzakta bulunan bir rgte, belli ilevlerin yerine getirilmelerine yetecek yada daha ok yetkiyi, kendi adlarna kullanmak zere devrederler. Merkezdeki kurulularn, kimi etkinliklerini, tarada kurduklar rgtler eliyle yrtmeleri, yetki geniliine dayanan bir uygulamadr(Ulusoy, Akdemir, 2002:21).

1.4.2. dari Vesayet (Ynetsel Denetim)

Yerinden ynetim bir lkenin ynetim sisteminin bir parasdr. Kamu ynetimi merkezi ynetim ve yerinden ynetimden oluan bir btn olduuna gre ynetsel btnln, siyasal btnln ve her adan etkinliin salanabilmesi iin yerel ynetin ve merkezi ynetimler arasnda uyum ve birliin olmas gereklidir. Bu nedenle yerel ynetimlerin merkezi ynetimden ayr ve merkezi ynetimin

27

tamamyla kontrol dnda olmalar olanakl deildir. te bu btnln ve etkinliin salanmasna ynelik olarak yerel ynetimlerin denetimi gereklidir.

Yerel ynetimlerde denetimi kendi organlar ile denetimini ifade eden i denetim ile devletin dier birimleri ve organlarnca denetlenmesini ifade eden d denetim olarak ikiye ayrlabilir. Yerel ynetimlerde, denetim dnda Saytay tarafndan mali denetim, yarg organlarnca yaplan yargsal denetim, parlamento tarafndan yaplan siyasal denetim ve merkezi idare rgtnce yaplan, idari

vesayet denetimi olarak da ifade edilen ynetsel denetim uygulanr.

Kamu hizmetlerinin yrtlmesindeki temel ilkelerden biri de uyum ve birliin salanmasdr. Buradaki uyum ve birlik, hizmet alan itibari ile lkenin tmn kapsamaktadr. Ademi merkeziyet, dolaysyla mahalli idareler, bu uyumu ve birlii bozabilecek niteliktedirler. nk mahalli idarelerin her biri, kendine tannan zerklikten farkl ekilde faydalanabilirler ve dolaysyla hizmetleri hem blgeler arasndaki ekonomik ve sosyal eitliksizler de sebep olabilir. rnein, geri kalm blgelerin seenleri de, seilenleri de evre sal, kanalizasyon, park vb. konulara gereken nemi vermek hususunda gelimi blgelerin seenleri ve seilenleri kadar bilinli ve bilgili olmayabilirler. Baz blgelerde de politikaclar duruma hakim olup parti karlar asndan tercihlerin saptrlmasnda etken olabilirler. Btn bunlara karlk unutmamak gerekir ki, lke idare asndan bir btndr(Nadarolu, 1994:25-26).

Vesayet denetimi merkezi ynetimden ayr ve zerk olarak alan yerinden ynetim kurulularnn merkezi ynetim tarafndan yasalarla belirlenen snrlar ierisinde denetlenmesidir. Bu denetimin amac yerel ynetimlerin yasalarla belirlenen snrlar ierisinde belirlenen kurallar ierisinde almasn salamaktr. Denetim ynetimin kanunlara uygun olarak almasn ve lke ynetiminde btnln salanarak, zerkliin ama dnda kullanlmas nlemek amacyla yaplr.

28

Anayasann 127. maddesinin hkmne gre, merkezi ynetime yerel ynetimler zerinde u nedenlerle vesayet hakk tannmtr:

Yerel hizmetlerin idarenin btnl ilkesine uygun biimde yrtlmesi, Kamu grevlerinde birliin salanmas, Toplum yararnn korunmas, Yerel ihtiyalarn gerei gibi karlanmas (Cokun, 1996:37).

Kamu ynetimleri etkinliin ve yasalara uygunluun salanabilmesi amacyla denetlenirler. Merkezi ynetim kendisine bal olan alt birimlerini hiyerarik denetim yoluyla denetler. Hiyerarik denetim st makamlarn alt makamlar, ast st ilikisi ierisinde denetlemesini ifade eder. Hiyerarik denetim mahalli idarelerin idari ve mali zellii ile badaamaz(Nadarolu, 1994:26).

Yerel ynetimlerin gelirleri ile ilgili olarak merkezi ynetimin yerel ynetimler zerinde kaynak salama bakmndan bir mali denetim olana bulunduu da ifade edilmektedir. Yerel ynetimlerin nemli gelir kaynaklarndan biride merkezi ynetimden aldklar mali yardmlardr. Mali yardmlar merkezi ynetimin yerel ynetimler zerindeki denetim yollarndan birisini oluturmaktadr. Bu denetimi ynetsel denetim olarak dnmek de olanakldr. Mali yardmlar yoluyla denetim kaynaklar yetersiz olan yerel ynetimler zerinde uygulanan en etkili denetim yollarndan birisi olmaktadr. Mali yardmlar, belirli bir hizmetin yerine getirilmesi iin verilen artl yardmlar ve artsz yardmlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. artl yardmlar tahsis edildikleri amacn dnda kullanlamaz, artl yardmlarn verilmesinde objektif kstas bulunmamaktadr. Yardmn verilmesi ve miktar merkezi ynetimin takdirine baldr. Genel kural gerei yardmlar, kullanaca alanla ilgili bakanln o yardma ihtiya duyduu konusunda ikna edilmesine baldr. Dzenleme ve talimat verme yoluyla denetim, Avrupada yerel ynetimlerin grev alanlar ok geni olduundan dolay yerel ynetimlere ilikin yasalarda, genellikle bu yasalarn nasl uygulanaca hususunda dzenleme yapma yetkisi ilgili bakanla braklmaktadr. Yasalar genel ilkeler koymakta ve ayrntlar

29

ou zaman bir bakanlk tarafndan dzenleyici ilemler ve talimatlarla dzenlenmektedir(Ekici,Toker, 2005:15-16).

Trk mahalli idareleri zerinde uygulanan vesayet denetimi, esas itibariyle, belediye idareleri zerinde bir younluk gstermektedir. Bununda balca nedeni, mahalli idareler arasnda en fazla belediyelerin mahalli idare nitelii tamalardr. Her ne kadar ky idareleri belediyelere kyasla daha zerk iseler de, bu grnm daha ok teoride kalmaktadr. Kylerin, merkezi idare tara yetkililerine hiyerarik tabiiyetleri o derecede doal bir durum almtr ki, vesayet denetimi, hemen hemen hiyerarik denetime dnmtr demekte, fazla abartma yoktur(Aktan, 1976:22).

1.4.3. zerklik

zerklik kurumlarn kendi z sorumluluklar altnda ve lke yararlar dorultusunda kendi hizmetlerini dzenleme haklardr(Tortop, 1991:3). zerk kurulular karar alma ve aldklar bu kararlar uygulama hakkna sahiptirler. zerklikte zerk kurumlar hibir bask ve engelleme olmadan karar organlarn oluturup karar alabilirler. Karar alrken karar organlarnn zgr olmas gereklidir. Ancak bu zgrlk lke yararna aykr ve yasal erevenin dnda bir zgrlk anlam tamaz. rnein karar organlar grev ve yetki alanna girmeyen bir konuda karar alp o karar zerklik adna uygulayamazlar.

zerklik hizmetlerin etkinlik ve verimliliini ve hzl bir ekilde halka sunulmas iin gereklidir. zerklik ynetimde etkinlik ve demokratiklemenin bir yntemi olarak grlmektedir. Ynetimde btnlk ilkesini zedeleyici kii ve kurumlara zel karlar salayc uygulamalar zerklik uygulamasna ters dmektedir. zerklik gerek yer ynnden yerel ynetim kurulularna gerek hizmet yerinden ynetim kurulularna tannmtr. Kamu ynetimi kurumlarnn zerklikleri anayasalarca gvence altna alnarak dzenlenmitir.

Yerinden ynetimlerin merkezi ynetim dnda seimle belirlenmi ayr karar organlar, ayr bteleri vardr. Yerel ynetimler idari ve mali olarak merkezi

30

ynetim karsnda zerk olmalar sz konusudur. Ancak yerel ynetimlerin kararlarndan bamsz oluu bu ynetimlerin merkezi ynetimin kontrol dnda bamsz hareket etmelerini ifade etmez. Yerel ynetimler yasalarda belirtilen konularda yasalarla izilmi ereve ierisinde zerktirler. zerklik hizmetlerde ve ynetimde etkinlik ve verimliliin bir aracdr. zerklikten ynetimlerde beklenen balca fayda retkenlik ve yaratcln artmasdr. zerklik kurulularn ve yneticilerinin siyasal otoriteden bamsz onun etkisi altnda kalmadan rahat alabilmelerinin de bir yntemi olarak grlmektedir.

zerklik yneticiler ve kurumlar zerindeki politik basklarn nlenmesi ve rahat almalarn salamann bir yntemidir. zerklik nitelikli ve nesnel insanlarn elinde yarar ortaya kan bir yntemdir. zerklik kavramsal olarak bir anlam ifade etmemektedir. Uygulama nemlidir. Uygulayclarn tutumlar nemlidir. zerk kurumlarn yetkileri bu yetkilerini iyi kullanmazlar ise, zerklikten beklenen yararlar salanamayaca gibi byk bunalmlara neden olabilir. zerklik bu adan baklrsa tek zm ve seenek deildir. zerk olmad halde etkin ve tarafsz bir denetim sayesinde baarl almalar yapm ve zerksizlikten hi zarar grmemi kurumlarda vardr(Tortop,1991:5). zerklik uygulamas gerekli olan ancak amaca uygun olarak kullanlmadnda beklenen yarar salayamamaktadr. zerklik doru kullanld zaman ve yetenekli yneticilerin elinde beklenen yarar salayan bir uygulamadr. zerkliin salanabilmesi iin zerk kurulularn bamsz organlara sahip olmasna, bu organlar aracl ile karar alma yetkisine ve alnan kararlarn uygulanmas iin bte olanaklarna sahip olmalar gerektii vurgulanmaktadr.

Yerel ynetimleri demokratiklemenin vazgeilemez kurulular olarak niteleyen Avrupa Konseyi, Avrupa yerel Ynetimler zerklik artn yrrle sokmutur. 1980li yllarn banda yrrle giren ve Trkiyenin 1988 tarihinde imzalad bu art temel olarak demokratik bir Avrupa iin yerel ynetimlerde halkn katlmnn nemini vurgulamaktadr. Yerel ynetimlerin alabilmesi iin zerkliklerinin salanmas, yetki ve mali olanaklara kavuturulmas gerekliliini vurgulayan art yerel ynetimlerin glendirilmesi konusunda dzenlemeleri iermektedir. artta Yerel ynetimlerin denetiminin yalnzca belirlenen yntemlere

31

gre denetlenecei, bu denetimin anayasada ya da yasalarda ngrlm olmasn ve denetimin yalnzca hukuka uygunluun salanmas amacyla yaplacan

belirtmektedir(Kele, Mengi, 2002: 13). Trkiyede yerelleme srecinin AB ile btnleme srecinde, ABnin de etkisi ve ynlendiricilii altnda olduu grlmektedir. Yerelleme bu anlamda kresel bir aktr olan AB tarafndan desteklenerek, birlik yesi lkelerde uygulanmas iin politikalar gelitirilmektedir.

Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art yle tanmlanmaktadr: zerk yerel ynetim kavram, yerel makamlarn, kanunlarla belirlenen snrlar

erevesinde, kamu ilerinin nemli bir blm kendi sorumluluklar altnda ve yerel nfusun karlar dorultusunda dzenleme ve ynetme hakk ve imkan anlamn tar. Bu hak, dorudan, eit ve genel oya dayanan gizli seim sistemine gre serbeste seilmi yelerden oluan ve kendilerine kar sorumlu yrtme organlarna sahip olabilen meclisler veya kurul toplantlar tarafndan kullanlacaktr (Cokun, 1996:42).

1.5. YEREL YNETMLERN LEVLER

Yerel ynetimlerin ortaya k nedenleri, ilevleri, yararlar birbirinden ayrlamaz niteliktedir. Bu nedenle yerel ynetimler siyasal gcn dalmn, ekonomik blmn gereklemesi ve sosyal yaamn devamnda nemli kurululardr. Devletlerin kamu hizmetlerini merkezi rgtleri mi yoksa yerel ynetim rgtleri aracl ile mi verecei ya da hangi alanlarda hangi ynetim rgtnn yetkili ve grevli olaca, lkeden lkeye deimekte, ekonomik, siyasal, kltrel bir ok farkl etken tarafndan belirlenmektedir.

Yerel ynetimlerin varolu ya da ortaya k nedenleri olarak ifade edilen tarihsel kken aklamalar ile gnmzde yerel ynetim ilevleri arasnda ortak noktalar olmakla birlikte yerel ynetimlerin ilevleri gnmzde hem sayca artm hem de farkllamtr. retim biiminin ve toplumsal yapnn deiimine bal olarak ynetsel kurulularn ekonomik ve siyasal ilevlerinin farkllat grlmektedir. Yerel ynetimler demokratiklemenin gerekletirilmesi yannda

32

ekonomik ve sosyal kalknmann salanmasnda da nemli ilevleri alan kurululardr. Ortak ihtiyalar ekonomik ve sosyal yapda yaanan deiimlere bal olarak srekli artmakta ve eitlenmektedir. nsanlarn yerel ynetim kurulularndan ve dolays ile merkezi ynetimden beklentileri, deien yaam koullar, ekonomik ve sosyal sorunlar karsnda srekli art gstermektedir. Yerel ynetimler bir yredeki su, temizlik, kanalizasyon yapm, gibi geleneksel ilevler yannda sanayileme ile ortaya kan, kent imar, ocuklarn ve yallarn bakm, eitim hizmetleri, salk hizmetleri, sosyal yardm ve sosyal hizmetler gibi sosyal nitelikli olduu kadar gelirin yeniden datlmasn salayan ekonomik nitelikli ilevler de stlenmektedirler. Yerel ynetimlerin stlendikleri ilevleri ekonomik, siyasal ve sosyal deimelerden etkilenmektedir. Yerel ynetimlerin var olu sebepleri hakknda kesin eyler sylemek mmkn deildir. Ayrca sayabileceimiz sebepler arasnda hangisinin daha etkili olduunun belirlenmesi de zor bir itir. stelik yerel ynetimler var olduktan sonra ou zaman yeni ilevler de yklenmilerdir (Grmez, 1997. 43).

Yerel ynetimin varl ile amacn gerekletirilmek istendii sylenebilir. Bunlardan birincisi insanlarn temel haklarndan birini kullanmaya olanak vermesidir. Kiilerin mali gleri olanak verdii lde piyasa mallarn tketebilmekte zgr olduklar kabul edilince, ayn kiilerin birlikteki

gereksinmelerini karlayabilmek iin bir araya gelerek kamu mal ve hizmetleri retiminde ve dolaysyla tketiminde de zgr olduklar kabul edilmek zorundadr. Byle bir kurumdan gerekletirmesi beklenen ikinci ama etkinliktir. Toplumda devletin retecei tm kamu hizmetlerinin merkezi ynetimce retilmesi gerekte ok pahal bir zmdr. Kamu hizmetlerinin sunulmasnda, hem ekonominin, hem de retilen hizmetin yerel taleplere uyumluluunun salanmas, merkezi ynetimle yerel ynetim arasnda bir iblmnn yaplmasn gerektirir. Ama yerel ynetim olgusu sadece teknik bir iblm sorunu olarak alglanamaz. Bu iblmnn de tesinde yerel ynetim anlay iinde gerekletirilmek istenilen son ama demokrasidir(Tekeli, 1983: 3). Organlar seimle belirlenen yerel ynetimler olan mahalli idareler demokrasi ile yakndan ilikilidir. Mahalli idareler btn lkelerde kamu ynetiminin nemli ve vazgeilmez unsurudur. Mahalli idarelerin gc ve

33

etkinlii sz konusu lkedeki demokrasinin dzeyi ile yakndan ilikilidir. Mahalli idareler demokrasi asndan nemli olduu kadar, yerel hizmetlerde verimlilii ve etkinlii salamada da vazgeilmez kurumlardr(Ulusoy, Akdemir, 2002 :18) .Yerel ynetimlerde halkn ynetime katlma istei yerel ynetim birimlerinin saysnda art gerektirmekte bu ise yerel ynetim birimlerinin ok kk yerlerde de kurularak kaynak dalmnda etkinlikten uzaklamaya neden olabilmektedir.

1.5.1.

Ekonomik levleri

ok geni bir bakla yerel ynetimler etkin, demokratik, doru ekonomik kararlar alnmasn ve hizmetlerin hzl olmasn salarlar. Yerel ynetimler ekonomik ve sosyal gelimenin birer aracdrlar. Dolaysyla kt kaynaklarn kullanm asnda yerel ynetimler zellikle az gelimi lkelerde son derece nemli ekonomik ilevler stlenmilerdir. Yerel ynetimler, merkezi ynetimler tarafndan ulusal lekte planlanan ekonomik ve sosyal programlarn uygulanmasnda nemli aratrlar. Ekonomik ve sosyal planlar ulusal nitelikli olmalarna ramen, programlarn uygulanmas iin yerel dzeyde alacak olan yerel ynetimlerin varl zorunludur.

Yerel ynetimlere kanunlarda verilen ilev ve grevlerin ekonomik ve sosyal niteliklerinin birbirinden kesin izgilerle ayrlamad grlmektedir. Yerel ynetimler alt yap hizmetleri yannda konut, eitim salk alannda hizmet vermektedirler. rnein belediyelerin, dzenli kentlemeyi salamak amacyla imarl ve altyapl arsa ile konut ve toplu konut retme ve yaplan konutlar satma veya belediye konutu olarak kiralama yetkisi vardr. Yerel ynetimlerin birok faaliyeti gibi konut yapm ekonomik olduu kadar sosyal bir nitelikte tamaktadr.

Yerel ynetimler ekonomide ok nemli birer karar birimi olarak yer alrlar. Yerel ynetimler toplumlardaki retim, blm ilikileri iinde yer alrlar. Yerel ynetimler bir toplumda retim iin gerekli olan altyapnn salanarak retimin yaplamasn salayarak ok temel bir ilev grrler. Kentsel hizmetlerin verilmesi

34

ile igcnn verimlilii ve kendini yeniden retime hazr hale getirmesini salarlar. Yerel ynetimler imar yetkileri, piyasay dzenleme yetkileri, ekonomik giriimleri yoluyla piyasadaki alc ve satc konumlar, altrdklar personel bakmndan istihdam salayc konumlar gibi birok faaliyetleri ile retimde ve blmde son derece etkindirler.

1929 ekonomik krizine kadar yerel ynetim kurulularnn rolleri, piyasa ekonomisinin gelitirilmesi dorultusundadr. Kriz ve ardndan gelen dnemde gelien refah iktisad yaklam erevesinde Krizin II. Dnya savann ortaya kard sorunlar iin sosyal programlarn nem kazanmas nedeniyle, merkezi ynetim ile yerel ynetimler ararsnda ekonomik ibirlii dnemi balamtr. Yerel ynetim kurulular bu dnemde zellikle sosyal politikalarn uygulanmasnda rol alm ve olduka eitlenmi bulunan kamu hizmetlerinin yerel dzeyde uygulaycs konumuna gelmilerdir(Sarolu, 2007: 22).

Liberal dnceye gre yerel ynetimler kamusal hizmetlerin piyasa koullarnda retilmesini salamal ve zel kesimin gelir-gider ve kar mant ierisinde etkinlik gstermesi gereken kurululardr. Bu dnce dorultusunda sadece yerel ynetimler deil dier kamu ynetim birimleri de piyasa mant ile hareket eden kurulular olarak deerlendirilmektedir. Liberal anlay erevesinde gelitirilen Tiebout tezi bu savunusu ile dikkat ekicidir. Bu teze gre vatandalar kendilerine en uygun ve en kaliteli hizmet veren yreleri ve ynetimlerini buralara g ederek bu hizmetleri dier birimlere tercih etmektedirler. Ayn siyasal karar mekanizmalarnn oluturulmasnda olduu gibi baz yerel ynetimleri dierlerine tercih ederek ayaklar ile oylama yapmaktadrlar. Yani tam rekabet varsaym ille hareket edilmektedir. Bu teze gre yerel ynetimler en maliyetsiz bir ekilde hizmet sunarak kaynak kullanmnda etkinlii salayacaklardr. Bu bak asna gre yerel ynetimler piyasaya en uygun ynetim birimleri olarak yani piyasa mant ile etkinlik salamaya en uygun birimler olarak yerel ynetimleri grmektedirler. Bylece tketici dengesi ve retici dengesinin salanaca ifade edilmektedir.

35

Yerel ynetimlerin piyasa mant iinde almas iin serbeste karar almalar halinde eitli yerel ynetim birimleri arasnda tam rekabet koullarnn bulunmay nedeniyle ekonomik etkinlikten uzaklalaca ifade edilerek Tiebout tezi eletirilmitir. Bu durumda hizmetlerin dzenlilii ve standartlarnn ynetim birimleri arasnda farkllaaca ifade edilmitir. Bylece kamusal hizmetlerde standart kalite dzeyinin yakalanmas olanakl olmayacaktr. Farkl gelir dzeyine sahip vatandalar arasnda vergi ve hizmet fiyatlarnn farkll nedeniyle sosyal faydann adil datlmas olanakl olamayacaktr.

Yerel ynetimlerin ekonomik etkinlik salanmasnda nemli bir ynetim birimi olmalar yannda, gelimi lkelerde yerel ynetim reformlarnn daha ok siyasal ilevlerde odakland grlmektedir. Bu nedenle gelimi ve gelimekte olan lkelerde lkelerin kendine zg koullarn gz ard ederek deerlendirme yapmak ve yerel ynetimleri deerlendirmek, yerel ynetimlerden beklenen yararlarn alnamamas sonucunu dourabilir. Gelimekte olan lkelerin gelime srecinin balangcnda piyasa ekonomisi ile uyumlu bir ekonomik ve idari yap oluturmak zere aadan yukarya(yerelden merkeze) doru kamu ynetimi reformlarna girimeleri, gelimi lkelerin pek ounun gelime yolunda kulland aralardan mahrum kalmalar anlamna gelmektedir. Bu nedenle gelimekte olan lkelerin ncelikle piyasa ekonomisinin temel hedefleri olan kitle retimini ve bunu en dk maliyetle gerekletirmek zere retimin belli merkezlerde toplanmasn salamak gibi tercihlerde bulunmalar ekonomik gelime asndan makul bir tercih olarak deerlendirilebilir(Sarolu, 2007: 27).

1.5.2. Siyasal ve Ynetsel levleri Yerel ynetim kurulular ekonomik ilevleri yan sra ok nemli siyasal ve ynetsel ilevler stlenen kurululardr. Merkezi ynetim merkezden uzaktaki birimlerine ilevlerini yerine getirebilmeleri iin yetkiler devreder. Bu nitelikli rasyonel

bir ynetim rgtlenmesinin sonucu ve gereidir. Yetki geniliinin

temelinde, merkezden ynetim nedeniyle oluacak sakncalar gidermek amac vardr. Yerel ynetimler ynetimin rgtlenmesini salayan kurululardr. Yerel ynetim

36

kurulular devlet organizasyonunda pek ok ilev yklenen ve devletten ayr olarak incelenemeyecek bir yap gsterir.

Merkezden ynetimin yetkilerini yerel ynetimlere brakmas ve yerinden ynetimi glendirmesinin daha demokratik ve katlmc bir ynetim anlay nitelii tad ifade edilmektedir. Yerel ynetim kurulular devletin nemli bir siyasal karar mekanizmasdr. Trkiyenin de kabul ettii ve yerel ynetimlerin evrensel ilkelerini belirleyen en nemli uluslar aras belge, Avrupa Konseyince kabul edilen "Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art"dr. Bu art ile yerel ynetimlerin

demokratik toplum yapsnn ve demokratik rejimin temeli olduu vurgulanmaktadr. Bu belge ile halkn ynetim organlarna ve ynetim etkinliklerine katlmnn salanmas ile daha katlmc bir ynetime kavuulacan ifade etmektedir. Belge Avrupa Konseyine ye olan lkelerce de kabul edilmitir. Bu belge ksaca

demokratik ynetimin tm devletlerce paylalan bir demokratik ilke olduunu ve yerel ynetimlerin demokratik rejimin temel kurulularndan biri olduunu vurgulamaktadr.

Kreselleme srecinde yerel ynetimlerin ilevleri dnda ve tesinde yerel ynetimlerin konumunun yeniden tanmlanmakta olduu grlmektedir. Bu yeniden tanmlama kkl siyasal ve ynetsel deiimler iermektedir. Yerel ynetimler, kent ynetimleri kreselleen dnyada yeni ynetsel, siyasal birimler ve sorumluluk noktalar olarak ne kyor.

1.5.2.1. Yerel Ynetimler ve Demokrasi

Demokrasi genel bir kavramsal erevede halkn kendi kendini ynetmesi, alnan karalara ve ynetime halkn katlmas olarak tanmlanabilir. Yerel ynetim kurulular demokratik yaamn nemli kurulular arasnda grlmekte ve demokratiklemenin salanmasnda nemli ilevler stlenen kurulular olarak deerlendirilmektedir. Yerel ynetimlerin demokrasi ile birlikte anlmas temelini komn ynetimlerinden almaktadrlar. Komnler bulunduklar dnemde demokrasi

37

hcreleri olarak grlmler ve o dnemin iktidarlarna kar hep zgrln eitliin katlmn ve kendi kendini ynetmenin rneini oluturmulardr(Grmez, 1997: 12). Ancak 16. yzylda ilevlerini kaybetmeye merkezi devlet ynetimlerinin bir paras olmaya balayarak 19.yzyla kadar, merkezi devletlerin sk denetimi altnda kalmlardr(Pustu, 2005, 123). Avrupa yerel Ynetimler zerklik art da yerel ynetimlerin bu ilevine deinerek bu ilevi vurgulamaktadr. Yerel ynetimlerin seimle gelen organlar aracl ile kararlar almalar ve ynetmeleri halkn kendi kendini yerel lekte ynetme hakknn yaama geirilmesi olarak grlmektedir.

Demokratikleme yerel ynetimlerde halkn katlmnn salanmas ile artrlabilecektir. Halk katlmnn artrlmas iin gerekli olan yasal dzenlemeler nemlidir. Merkezden yerele ya da yukardan aaya doru ekillenen seim sreleri katlmn yaygnlamasn engellemektedir. Tabandan tavana doru bir sre gelitirilerek, memur ve ii kesimlerinin temsilci olma olanaklar yasal dzenlemelerle salanmaldr. Bylece siyasal alanda iktidar kullanmnn serbest meslek sahiplerinde toplanm olan siyasal ve ynetsel ilevlerinin tm topluma datlmas salanmaldr. Bylelikle ounluu oluturan cretli kesimlerin yerel ynetimlerde yer almas salanarak, politikalarn toplumsal fayday yaratacak biimde oluturulmas yannda bu kesimlerde politik kltrn gelimesi

salanacaktr. Politik kltrn gelimesi sonucu ynetime katlma isteklilii yannda toplumsal gelimenin bir lt de olan toplumun rgtll artacak, politikalarn toplumsal amalarla oluturulmas salanacaktr.

Ortaada ortaya kan komnlerle birlikte siyasi iktidarn kullanmnn soylulardan ve krallardan giderek tabana yaylmaya balad grlmektedir. Demokrasinin temel ilkeleri olan zgrlk ve eitlik ilkeleri siyasal iktidara katlma dncesinin domas ve gelimesi ile ortaya kmtr. Siyasi iktidara katlm ynetimde bulunma kararlara katlma anlamn tar. Siyasal iktidara katlma ve kararlarda sz hakk elde etmek ekonomik kaynaklarn kullanm ve paylamnda da sz sahibi olma olana yaratr. Dolaysyla yerel ynetimlerde demokratik srelerin yanl olmas adeta diktatr demokrasi anlay bu karar yetkisinde

38

tekelleme tehlikesini de tar. Kamusal mal ve hizmetlerin ne zaman, nasl ve ne kadar retilecei sorularnn cevaplar siyasal karar mekanizmalarnca verilecek kararlara gre ekillenmektedir.

Demokrasinin

tarihsel

kkeninde

yerel

ynetimler

kent

devletleri

bulunmaktadr. Yunan- Roma uygarlnn ehir demokrasisi ada dnyann siyasal kltrnn balangc olarak kabul edilmektedir(Pustu, 2005: 123). Gnmzde yerel ynetimler demokrasinin temel kurumlar olarak halkn ynetime katlmasn salayan kurululardr. Yerel ynetimlerde halkn katlm kararlara katlm dnda ynetimin yakndan denetlenmesini ierir. Demokratik bir yerel ynetim, ancak demokratik bir toplum iinde geliebilir. Yerel ynetimlerde ynetenlerle ynetilenler arasndaki toplumsal ve mekansal uzaklk en aza indiinden, ynetilenler ynetenleri daha etkili ve dorudan denetleyebilir. Demokrasi en yaln tanmyla halkn kendi kendini ynetimidir. Yerel ynetimler halkn bu imkan bulabilecekleri ve kullanabilecekleri kurulular olarak demokrasiyi tabandan tavana yaylmasn salarlar(Pustu, 2005:124) Yerel ynetimler

demokrasinin yerlemesi ve gelimesini salayarak ok nemli bir ilev stlenirler. Mahalli idareler bunlardan baka toplumun mahalli kademeden balayarak milli dzeye kadar siyasal ynetim srecine katlmas yoluyla siyasal ynden gelimesine de byk katkda bulunur. Siyasal kltrn gelimesi ise mahalli idarelerin bir baka kltrel fonksiyonudur(Baarr 1973:106).

Yerel ynetimler halkn ynetime katlmnn salanarak demokrasi kltrn rendii ve daha st rgtlerdeki grevler iin eitildii bir okul olarak da grlmtr. Bu anlamda ulusal dzeyde politika yapmak isteyenlerin deneyim ve beceri kazand birimler olma zellii tadklar grlmektedir. yle ki baz yerel yneticilerin birok lkenin btesinden daha byk bteleri ynettii, ok daha fazla nfusa hizmet verdikleri, bu hizmetleri ynettikleri grlmektedir. Bu anlamda yerel ynetim uygulamalar bir gei ve eitim sreci olarak dnmekle birlikte lkeye hakim olan siyasal kltrden ve siyasal demokrasiden ayrlamayaca, yerel ynetimlerde karar organlarnn oluturulmas ve iktidarn kullanlmas bakmndan ulusal dzeydekine benzer siyasal iktidar zellikleri gsterecei ifade edilmektedir.

39

Vatandalarn ulusal dzeyde temsil ve katlma olana yerel ynetimlere oranla daha snrldr. nk ulusal dzeyde politik faaliyetler yerel politikaya oranla daha karmak ve zordur. Yerel ynetimler ulusal dzeyde temsilci olma olanana sahip olamayan kiilere yerel dzeyde temsilci olma olana sunarlar. Ayrca yerel yneticilerin denetlenmesi semenlerin ynetimle olan corafi yaknlklar nedeniyle ulusal dzeyde ynetimlerin denetlenmesine oranla daha kolaydr. Bu adan daha etkili bir denetimin salanaca ileri srlmektedir. Ancak demokratik yerel ynetimler iin btn bu olumlu unsurlarn gerek anlamda hayata geirilmesi ve uygulamada karlalan sorunlarn giderilmesi gereklidir.

Kreselleme sreci ile birlikte temsili demokrasilerin iine girdii krizden k araylar katlmc demokrasi anlayna ilikin uygulamalar getirmi zellikle kentlerde demokrasinin yetersizlii ilgiyi farkllatrmtr(Adgzel, 2003: 46). Yerel ynetimlerde seim, temsil ve katlma gibi demokrasinin ilke ve unsurlarnn uygulamada yaygnlk kazandrlarak uygulanmasnn yerel ynetimlerde

demokratiklemeyi daha da artraca grlmektedir. Yerel ynetimlerde temsil zerine yaplan almalar, temsil temelli demokratik yerel ynetimler inancna glge drecek sonulara ulamaktr. Temsil konusunda dile getirilen eletirilerin banda, yerel ynetim meclislerinin yerel siyasal sekinlerden oluu, temsil ettii kiilerden byk lde farkllat, yerel ynetim meclislerinin ou kez halk isteminin gerek bir yansmasn oluturmaktan ok, yerel oligarileri ve siyasal klikleri edebilecei, geleneksel bir toplumsal yapnn varl durumunda kiisel balla dayal tercihlerin egemen olabilecei gibi deerlendirmeler yer almaktadr(itci, 1996:8).

Yerel ynetimler ve demokrasi ilikisi ve tartmalarnda ne kan dier bir kavramda sivil toplum kavramdr. Sivil toplumun askeri olann kart olmayp devlet dndaki kurumlar ifade ettii belirtilmektedir. Yerel ynetimleri baz dnrlerin sivil toplum rgt olarak niteledikleri grlmektedir. Yerel ynetimler kamu ynetim sisteminin nemli bir paras olup devletin kurumsal yaps dndaki kurum ve kurulular olmadklarndan sivil toplum kurumlar olarak

deerlendirilmemektedirler

40

1.6. YEREL YNETMLERDE LEK SORUNU

Yerel ynetimlerin kamusal hizmetleri verme zorunluluu yannda yerel ynetimlerin kurulu olduklar yerleim yerlerinin alan bykl, nfusu ve yerel ynetim rgtlerinin bykl, kamu kaynaklarnn etkin kullanm ve dalmnn salanmas asndan yerel ynetimlerde lek sorununu ortaya karmaktadr. Hizmetlerin baarl ve etkin ynetilmesi bir hizmetin en az maliyetle sunulmasn gerektirmektedir. Bunun iin hizmet salanan yerel ynetim biriminin nfusu ile yerleim alannn en uygun bykle sahip olmas gerekir. Politik tercihler sonucu ve politik basklarla yerel ynetim kurulular oluturmak yerel ynetimlerde bu adan skntlar dourmaktadr.

Kk yerleim yerleri kk retim gerektirmekte bunun iin salanan teknolojik ve ynetsel olanaklarla lek ekonomisinden faydalanlamamaktadr. Gelimi teknolojiler kk yerel ynetim birimlerinde kullanlamamaktadr. Bu yetersizlikler sonucunda yerel ynetim birliklerinin kurulmas bu sorunun zmnde etkili olabilmektedir. Ayrca lek ekonomisinden faydalanabilmek iin kk yerel ynetimler arasnda birletirmelerde dnyada kullanlan yaygn bir zmdr. lek ekonomilerinden yararlanma dncesi ve iller ve blgeler arasndaki gelimilik tartmalarnn azaltlmas amacyla blge kavram ve kavramla ilgili kurumlardan kalknma ajanslar kreselleme sreci iinde gndeme gelmitir. Blge kavram ve blgesel kalknma dncesi Avrupa Birlii iinde 1991 ylnda Maastrich Anlamas ile uygulamaya konmutur. Avrupa Birlii lkeleri iinde blge ayrmna gidilerek kalknma ajanslar ve kalknma fonlar

oluturulmutur. Avrupa Birlii uyum sreci ierisinde blgeselleme Avrupa konseyi tarafndan Trkiyeye ilerde daha youn bir talep olarak getirilecektir. Blgesel farkllklar kaldrma iddia ve amacna sahip bu ajanslarn blgesel farkllklar siyasal anlamda derinletirme olasl vardr. Sakncalarn giderilerek blgesel farkllklarn ekonomik anlamda azaltlmas anlamnda ifade edilen amacna ulamas iin gerekli koularn yaratlmas gerekmektedir(Apan, 2004:56-57). Yerel ynetimlerin sunduklar hizmetlerde etkinliin salanabilmesi iin ncelikle hizmet alannda ve nfus byklnde optimum bykln belirlenmesi gerekir.

41

Bununla ilgili olarak Avrupa lkeleri olmak zere birok lkede yerel ynetimlerin toplam says byk lde azaltlmtr. 1960 ve 1970lerde yaplan reformlarla Avrupada yerel ynetimlerin hizmet retiminde etkinlik ve verimlilik artmtr. Belikada 1976 ylnda yerel ynetim says 2359dan 589a, 1974 ylnda ngilterede 1210dan 377ye, Gallerde 185ten 45e, skoyada 430dan 65e Yine svete 1862de 3000 olan belediye says 288e drlmtr (Akdede, Acartrk, 2005:7-8). Yerel ynetimlerin optimal byklnde en nemli ltn nfus olarak n plana kt grlmektedir. Yasal dzenlemelerin de bu lt kullanarak ynetsel ayrmlara gittii grlmektedir.

Yerel ynetim sistemi bakmndan Bat Avrupa lkelerinde son otuz yldan bu yana yaanan yeniden dzenlemeler, ekiciliini demokrasi kavramndan alan meruiyet erevesini deyim yerindeyse ezip gemitir. Dnem boyunca yceltilen kavram etkinlik kavram olmutur. Gerekeler lke topran ok kk alanlara blen ok sayda yerel birimin var olduu saptamasndan tretilmitir. Saylar ok fazla olan ve lekleri ok kk olan bu birimler kent kr ayrmnn kaybolduu sanayi tesi toplumlarnda artk blgesel lei zorlayan kentsel planlamay olumsuz ynde etkilemekte; sosyoekonomik gelimenin temposuna ayak uydurmalar iin gereken uzman ve kaynak younlamasna engel olmaktadrlar. O halde yaplmas gereken lek ekonomilerinin byyen boyutlarna uygun olarak ynetsel-akalmekansal blnmenin boyutlarn geniletmek blgesel ve ulusal lekte

younlamaktr(Gler Ayman,2006:165). Bat Avrupadaki lkelerde ok dank ve ok saydaki yerel ynetim birimlerinin says ya azaltlarak ya birletirilerek ya da st kademe oluturularak lek ekonomilerinden yararlanma yoluna gidilmitir. Demokratik uygulamalar dnda deerlendirilen ve nitelendirilen bu yntemler Bat Avrupa lkelerinde ynetsel srelerle uygulama gerekletirilmitir. Yerel ynetimlerin kaynak sknts gelimekte olan lkeler dnldnde gelimi lkelere gre son derecede yetersizdir. Trkiyede politik nedenlerle ve yanl uygulamalar sonucunda yerel ynetim saysnn artt grlmektedir. Bu sorun nfus saymlarnda nfus tamalar ile de srdrlen bir sorun olarak grlmektedir.Ancak bu saysal art yerel ynetimlerde

42

olumsuzluklar dourmaktadr. Birbirine ok yakn belediyelerin tek bir belediye rgtlenmesi iinde toplanmas kaynak kullanm asndan nemlidir.

Gnmzde giderek nemi artan yerel ynetimlerin etkin ve verimli alabilmesi iin tm lkelerde dzenlemeler ve reformlar gerekletirmektedir. Yerel ynetimler nfus artlarnda artan bu nfusun kentlerde toplanmasnda teknolojik gelimelerden etkilenmektedir. lkeler arasndaki ekonomik ilikilerin artmasn da ifade eden kreselleme olgusuyla toplumsal ve ekonomik yapda yaanan deiimler yerel ynetimleri dorudan etkilemektedir. Teknolojik gelimeler iletiim ve ulatrma olanaklarn son derece arttrm insanlar bu olanaklardan yararlanarak daha hareketli bir yaam biimi benimsemi ve kentlerdeki younluk artmtr. Yine iletiim olanaklar insanlarn baka corafyalardaki yaam standartlar ile kendilerinin yaam standartlarn karlatrma olana vermitir. Bunun sonucu insanlarn ynetimlerden beklentilerinin, isteklerinin artmas olmutur. Hzl kentlemeyle birlikte ekonomik ve sosyal sorunlar artm bu sorunlarn zmnde ise yerel ynetimlere byk roller dmtr. Artan nfusla birlikte yerel ynetimler lek olarak bym ve lek ekonomisinden yararlanabilmek iin yerel ynetim birimleri birlikler ya da birlemeler yoluna gitmilerdir. letiim teknolojisindeki artan olanaklar insanlarn, farkl yerel ynetimler arasnda karlatrma yapmalarna olanak tanyarak onlarn yerel ynetimlerden taleplerini arttrmtr.

Sanayilemenin artna bal olarak ekonomik kurumlarn ve kurulularn iletmelerin leini bytm kk iletmeler yerini byk iletmelere brakm kitlesel retim atmtr. letmelerde yaanan bu deiim yerel ynetimlerin alt yapya ilikin grevlerini evreye ve sala ilikin grevlerini artrmtr.

Toplumsal yaantnn ve ekonomik eylemlerin leklerinde ve niteliklerinde ortaya kan bu dnmler, yerel ynetim hizmetlerinin salt sayca ve leke artmasna yol amam, bunun yan sra anlan hizmetlerin giderek daha teknik bir nitelik kazanmasna neden olmu ve daha ok uzmanlk bilgisine gereksinim duyulmutur. Bunun sonucu olarak pek ok yerel sorunun zmnde ve hizmet sunumunda artk yerel bilgi ve deneyim yetersiz kalmaya balamtr. Ksacas yerel

43

hizmet kavramnda ve anlaynda nemli deiiklikler olmutur. Yerel ynetim personelini eitimi yerel maliye fiziksel planlama projelendirme halkla ilikiler zeksel ynetimle iliiler ii-iveren ilikileri sosyal hizmetler uzmanl vb gibi alanlardaki uzmanlk bilgileri ile donatlmak yerel istem ve gereksinmelere kar duyarl ve etkin bir yerel ynetim dizgesi oluturmann kanlmaz koullarn belirlemitir(Gven, 1982 : 34).

Teknolojik gelimeler lek ekonomilerini yaratm bir yerdeki yerel ynetimin salad yerel hizmetler o yerel ynetim dndaki birimler zerinde dsal etkiler oluturmaya balam zel sektrdeki retilen mal ve hizmetlerin tketimi yerel ynetimlerin mal ve hizmet retimi zerinde etkili olmaya balam ksaca yerel ynetimler kk ve kapal bir ekonomik sosyal ve siyasal bir yapda kresel bir yapya dnen topluma mal ve hizmet retmek durumuna gelmektedir.

Yerel ynetimlerin en uygun byklnn saptanmas tartmalarnda ne kan ltler u ekilde sralanabilir:

Belli bir hizmeti sunmakla ykml olan ynetsel alan, o hizmetin yararnn esas olarak bu alan iinde kalmasn salayacak kadar geni tutulmaldr.

Ynetim birimi lek ekonomilerini gerekletirmeye olanak tanyacak lde byk tutulmaldr.

Belli bir ilev yklenen ynetim biriminin bu ilevi etkin bir biimde salayacak gerekli corafi alana, yeterli yasal, ynetsel yetki ve mali kaynaklara sahip olmaldr.

Yerel ynetimlerin grd ilevler etkin denetime olanak tanyacak ayn zamanda halkn kolay ulamna olanak salayacak lekte olmaldr.

Yerel ynetimlerin ilevleri belirlenirken yerel halkn aktif katlmn en oa karma dier taraftan performans yeterliliinin gzden karlmama konusuna zen gsterilmelidir.

lkenin yada blgenin kentleme ve ekonomik kalknma dzeyi, corafya zellikleri, lkenin sosyal ve siyasal yaps(Gven, 1982: 37-43).

44

Yerel ynetim birimlerinde lek sorunu ve en uygun byklk tartmas birok bilim dalnn konusunu oluturmakta ve bu sorunun zm iin farkl ltler getirilmektedir. En uygun lein bulunmas iin ne srlen ltler aa yukar ayn olmakla birlikte en uygun lei belirleyecek ve zerinde anlalm bir teknik ortaya konamamaktadr. Ancak bu ltlerin seiminde gelimekte olan ve gelimi lkeler iin dikkate alnacak ltlerin farkl ltler olaca aktr. Kreselleme sreci ile birlikte ne kan yerelleme anlay gelimekte olan lkelerin lek ekonomilerinden ve dsallklardan yeterince yararlanamamas sonucunu dourabilmektedir.

Kk yerel ynetim birimlerinin en bata gelen sorunu kaynak yetersizlii olmakla birlikte bu yerel ynetimlerde nitelikli personel yetersizlii, alanca, nfusa yetersizlik grlmektedir. Gnmzde yerel ynetimlerin teknik ve uzmanlk bilgilerine ve yetimi personele olan gereksinimi artmtr. Yerel hizmetlerin etkin ve kaliteli sunulmas iin yerel ynetimlerin en uygun lein belirlenmesi tartmalarnda, merkezi ynetimle grev blm konusunda olduu gibi en yksek ekonomik yarar ilkesi ne kmaktadr.

1.7. YEREL YNETMLERN KALKINMADAK ROL

Kalknma ekonomik ve sosyal boyutlar olan bir kavramdr. Yerel ynetimlerin ekonomik ve sosyal kalknmann gerekletirilmesinde ve

srdrlmesinde nemi son derece byktr. Devlet kalknmay salayabilmek iin ksa, orta ve uzun vadeli hedefler belirleyerek bu hedeflere ulalmas iin planlama yapar. Ulusal kalknma anlay ierisinde merkezi dzeydeki planlama faaliyetleri ile blgesel sorunlar lke koullarna uygun biimde zlmeye allr. Ancak bu yaklam yerel kalknma dinamiklerini ve toplum kalknmas modellerinin gz ard edilmesini gerektirmemektedir(Erenin, 2006: 26). Planlamalar kamu kesimi iin bir zorunluluk ifade ederken zel kesim iin yol gsterici niteliktedir. Yerel ynetimler, retimin devamnn salanmas iin her trl yerel alt yap hizmetlerini vermesi kalknmay destekleyen ve srdren bir faaliyettir. Yerel nitelikte alt yap hizmetleri lkenin ekonomik ve toplumsal yapsn oluturan bir hcre niteliindedir.

45

Bunun dnda yerel ynetimlerin kamu kurumu olarak ekonomik alanda zel sektr ile rekabet iine girdii grlmektedir. Yerel ynetimler zel sektrn girmek istemedii alanlarda mal ve hizmet reterek piyasa baarszlklarnda devletin birimi olarak mdahale etmektedir. Yerel ynetimlerin etkinlikleri nedeniyle piyasada nemli bir alc ve satc olmas yannda nemli bir iveren rol bulunmaktadr. Yerel ynetimler alt yap hizmetleri ile piyasa maliyetlerini dolayl olarak etkilerken ekonomik giriimleri nedeniyle piyasa fiyatlarn dorudan etkileyebilmektedir.

Yerel

halk

yerel

ynetimlerden

kalknmaya

katkda

bulunmalarn

bekledikleri gzlenmektedir. Yerel ynetimlerden zellikle belediyeler halkn beklentileri dorultusunda denetleyici rol yan sra kaynak yaratc retici belediyecilie gemek, arac edilgen konumdan kurtarlmak zorundadrlar(Kazanc, 1983: 44). Belediyeler tketimin dzenlenmesi denetlenmesi konusunda da aktif grev almak zorundadr. Salk artlarna uygun olarak tketim maddelerinin halka ulatrlmas konusunda halkn belediyelerden beklentileri vardr. Ayn ekilde konut sorununun giderilmesi konusunda da halkn belediyeler zerinde beklentileri olduu grlmektedir. Yerel ynetimler eitli faaliyetleri ile halkn beklentileri

dorultusunda gerek ekonomik ve gerekse sosyal kalknmaya katlmaktadr. Ancak lkelerin ekonomik siyasal, geleneksel geliimlerinin farkl olularna gre bu katlmn dzeyi farkl olabilmektedir.

Ekonomik ve sosyal kalknmann gerekletirilmesi iin hazrlanan planlarn beklenen yarar salayabilmesi iin yerel ynetimler ve merkezi ynetimlerin uyum ve btnlk iinde almas kalknmay kolaylatracaktr. Bylece yerel olanaklar ile merkezi olanaklardan en ok fayda salanabilecektir. Yerel ihtiyalar ve bunlarn zm yollar yerel ynetimleri planlamalar ve kalknma faaliyetleri iinde nemli klar. Kentlemenin yaratt sorunlarn zmlenmesi iin kiisel ve zel kesim giriimlerinin gnll derneklerin abalarnn yetersiz kalmas birok lkede hem daha ok maddi olana ve teknik bilgiye sahip olduu iin ve hem de devletin mdahalesini etkin klmaktadr. Ulusal politikay glendirecek ve uyum salayacak ekilde istek inisiyatif ve enerjinin bir araya gelmesini salayarak kalknma

46

planlarn yersel halkn gereksinmesine ve koullarna daha uygun olmasn olanakl klar(Maddick, 1973 : 71).

retimin ve kalknmann salanabilmesi iin makro ve mikro lekli planlarn ve abalarn egdm iinde yerine getirilmesi zorunludur. Aksi halde sosyal olan ve ekonomik olann btnl gerek yerel lekte gerek ulusal lekte gz ard edilecektir. Ayrca yerel birimlerin merkezi birimleri ile ve birbirleri ile yaayacaklar kopukluk kaynak ve zaman israfna neden olacaktr. Yaplacak olan almalarn yerel halkn aadan yukarya bir ekilde katlm etkinlii artracak ulusal kalknmay hzlandracaktr. Planlama yukardan aaya ve aadan yukarya doru gerekleen bir faaliyet olmaldr. Grld gibi ekonomik ve sosyal kalknma bir btnlk tamakta ayrca lke kalknmas ynetimler ararsndaki uyum ve btnlk iinde etkin ekilde yrtlebilmektedir. Nasl yersel ynetimin grleri merkezi ynetimin faaliyetlerine byk lde k tutuyorsa, bunun gibi merkezi ynetiminde geni kitleleri ilgilendiren konularda genellikle dar olan gr alarn geniletebilir(Maddick, 1973:75).

1.7.1. Yerinden Ynetimin Yararlar

Yerinden ynetim ve merkezi ynetim karlatrldnda her iki ynetimin olumlu ve olumsuz yanlar tad grlmektedir. Yerinden ynetim yerel ihtiyalarn karlanmas yannda halkn ynetime katlmasna olanak salayarak daha demokratik bir toplumsal yapnn gerekletirilmesinde etkilidir. Yerinden ynetimin olumlu yanlarn u ekilde sralamak mmkndr;

Ortak gereksinimleri karlamas ve organlarnn seiminde halk katlmn

salamas nedeni ile demokratik ilkelere daha uygun der. Demokratik toplumun kurulmasnda retici ve eitici bir ilev stlenerek, toplumun demokratiklemesine katkda bulunur. Brokratik zorluklar ve krtasiyecilii azaltarak, kararlarn daha abuk

alnmasn ve uygulanmasn salar. Hzl ve ihtiyalara uygun karar alabilme olana yerel ynetimlerde merkezden ynetime gre olduka fazladr. nk

47

yrede yaayan insanlar sorunlar, ihtiyalar ve etkin zm yollarn merkezi ynetime gre ok daha iyi bilirler. Yerinden ynetim yerel hizmetlerin gereksinmelere uygun yrtlmesini katkda bulunur. Yerel ynetimlerce hizmetlerin salanmas ve sorunlarn zlmesi

merkezi ynetimin brokrasisinde skklklar nleyerek merkezi ynetimin i ykn azaltr. - Kamu kaynaklarn daha verimli ve etkin kullanmaya olanak tandndan kt olan lke kaynaklarnda tasarruf salar.

1.7.2. Yerinden Ynetimin Sakncalar

Kamu hizmetlerinin merkezden verilmesinin gerekli ve zorunlu olduunu savunan merkeziyeti grler ise yerinden ynetimin sakncalarna dikkat ekmilerdir. Yerinde ynetimin gelimekte olan lkelerde glenmelerinin nndeki engeller kaynaklarn ktl ve verimli kullanma gerei, teknik projelerin byk yatrma ihtiya duymas, personel ve mali kaynak yetersizlii olarak saylmaktadr(Maddick, 1970: 208). Yerinden ynetimin sakncalar genel olarak merkezi ynetimin yararlar ile rtmektedir. Yerinden ynetimin sakncalarn ise u ekilde sralamak olanakldr;

Yerinden ynetim lkenin btnln tehlike altna sokabilecek

uygulamalara daha aktr. Merkezden ynetim ilkesi devlet ynetiminde btnln salanmasn salar. Merkezden ynetim gl bir devlet ynetimi salar. Merkezden ynetimin blgeler aras eitlii salayc ve ulusal birlii glendirici etkisi vardr(Gzler, 2007:29). Kamu hizmetlerinin verimli bir ekilde yrtlmesi iin gereken

uzmanlk, kaynak ve teknolojik ara gereler, yerel ynetimlerde merkezi ynetime kyasla snrldr. Yerel ynetimler uzman, nitelikli personel sknts ekmektedir. Yetenekli ve yetimi personeli kk yerleim yerlerinde tutmak zor olmaktadr. Hizmetlerin lkenin her yanna adil ve eit bir dzeyde

yaylamamasna neden olabilir. Yerel ynetimler ararsnda rekabetin artmas

48

zaman

zaman

kaynaklarn

etkin

ve

eit

bir

ekilde

dalmasn

nleyebilmektedir. zellikle nfusu ok az olan yerel ynetimlerde lek ekonomilerinden

yararlanlamayarak hizmetler daha yksek maliyetle sunulabilmekte buda kaynak etkinliinden uzaklamay getirmektedir. Bu nedenle Bykehir belediyeleri dndaki birimlerde lek ekonomisinden ok

yararlanlamamaktadr. Kamu grevlileri yerel etkilerde kalabilmektedir. zellikle kk

yerlerde kamu grevlileri yerel g ilikilerinin etkisi ve basks altna girebilmektedirler. Bunun sonucunda kamu ynetiminde ve hizmetlerin sunulmasnda tarafszlk kaybolmaktadr. Dank ve kk ok sayda yerleim birimlerine kullanabilecekleri

kt kaynaklarn datlmas gelimekte olan ve kt kaynaklara sahip olan lkeler iin zorluklar dourabilmektedir. Eitim alan ile ilgili olarak toplulatrlm, tamal sistemin uygulanmas bu zorluklara verilebilecek bir rnektir. Ulusal dzeyde yrtlmesi gereken, byk kaynak, organizasyon ve

uzman personel gerektiren hizmetler iin kaynaklar eitli leklerde birletirmek yararl olabilmektedir. rnein Trkiyede yrtlen Gneydou Anadolu Projesi, ya da eitli lkelerdeki nkleer enerji santrali yapm ileri gibi. Blgesel kalknma ajanslarnn kurulmas ve blgesel planlar ve programlar yaplmas da kaynaklarn etkinlii iin verilebilecek

uygulamalardr.

Merkezden ve yerinden ynetim sistemleri toplumlarn ihtiyalarn tek balarna karlayamadndan merkezi ynetimin ve yerinden ynetimin bir btn oluturduu kamu ynetimi sistemi daha yararl grlmektedir. Merkezden ynetim ve yerinden ynetim karlatrldnda bu iki ynetim trnn olumlu ve olumsuz yanlar vardr. Merkezi ynetim mal ve hizmetlerin lke dzeyinde eit olarak sunulmasnda nemli bir ilevi vardr. Merkezi ynetim blgeler aras ve ehirler arasndaki gelimilik farklarnn giderilmesinde nemli rol oynar(Ulusoy ve Akdemir, 2002:27)

49

lkelerin ulusal politikalarnn oluturulmasnda merkezden

ynetim

sistemine ihtiya duyulmaktadr. lkelerin ekonomik ve sosyal kalknma plan ve programlar merkezden yrtlmektedir. nsan kaynaklar planlamas, sosyal gvenlik, blgesel gelimilik farklar, kadn ve genlik politikas, ulusal dzeyde zlmesi gereken politikalara rnek olarak verilebilir.

amzn eitli problemleri de merkezden ynetimi bu konularda ne karmaktadr. rnein deprem felaketleri, son yllarda yaygnlaan insanlardan insanlara ya da hayvanlardan insanlara bulaan viritk hastalk ve salgnlarla mcadele yerel ynetimlerin olanaklar ile salanamayacak boyuttadr. Hizmetlerin merkezi ya da yerel biimde sunulmasnda birok etken rol alabilmektedir. Yukarda saydmz yerel ynetimin yarar ve sakncalar kamusal mal ve hizmetlerin hangi birim tarafndan yrtlmesi gerektii konusunda yararl olabilecei gibi, sosyal kalknma ve sosyal politikalarn en etkin hangi birimce sunulmasnn daha uygun olaca konusunda da k tutabilecektir. Makro lekli politika ve uygulamalarn, etkilerinin geni bir corafi alana yaylm da dikkate alnarak merkezi, mikro lekli politika ve uygulamalarn ise yerel ynetim birimlerince saland grlmektedir.

50

KNC BLM TRKYEDE YEREL YNETMLER, GELM VE YEREL YNETM KURULULARI

Batda yerel ynetimlerin ortaya k, feodal toplum iinde doup gelien burjuva snfnn kent ynetimlerinde sz sahibi olma istek ve abalarna dayanrken Osmanl toplumunda batdaki biimiyle yerel ynetimlerin ortaya k Tanzimat dneminde gerekletirilen ynetsel reformlarla olmutur. Bat Avrupada yerel ynetimlerin Ortaada merkezi otoritelere kar toplum tarafndan yaratld, krallara ve gl monarilere ramen demokratik deerleri iinde barndrarak olutuu ifade edilmektedir.

lkemizdeki yerel ynetimler batdakinden farkl bir biimde domu ve gelimitir. Yerel ynetimler Ortaa Avrupasnda on ikinci yzyla kadar uzanan tarihsel bir olgudur. Onuncu yzyldan itibaren Ortaa Avrupasnda gelien ticaret ile birlikte kendi kendini ynetme geleneine sahip komnler ortaya kmtr. Bu ynetimler merkezi ynetimden sosyo-ekonomik gelime sreci iinde zerkliklerini almlardr. Komn gelenei ortaaa kadar inen ve gnmzdeki belediye rgtlenmesindeki oluumunda etkili olan Bat Avrupa geleneidir. Douda yerel ynetimlerin komne benzer bir gelenee dayanmad ancak yerel ynetimlerin farkl biimlerde varl grlr. Ortaa da(geni bak as ile deerlendirilecek olursa, devletin kendisi olmalarna karn modern devlet ncesi toplu gereksinimleri karlayan birimler olarak) komnler, yasama, yrtme ve yarg erkini ellerinde bulunduran bamsz birimlerdi. Daha sonralar mutlak monarinin burjuvazinin destei ile tarih sahnesinde yerini alarak merkezi devletin ortaya kmas ile komnlerin yetkileri snrlandrlmaya balam ve zerkliklerini yitirerek bamsz konumlarn kaybetmilerdir. Gnmzde komn geleneinin uzants olarak yaamaya devem eden belediye ynetim sisteminde komn geleneinin belirleyici etkileri bulunmaktadr(Ertan, 2002: 24).

51

ster ynetsel ister ekonomik ilevleri asndan baklsn yerel topluluk ihtiyalarnn varlk temeline bal olarak yerel ynetimler her toplumda ve her dnemde var olmutur. Her toplum tarihsel dnem iinde ihtiyalarnn karlanmas iin yerel ynetim rgtlerine sahip olmutur. Tarihsellik tartmalarnda dikkat eken nokta her dnemde bulunduu vurgulanan ynetim yaplarnn birbirinden farkllk olduu vurgusunun atlanmasdr. O halde yerel ynetimler merkezi ynetimin nemli ve sorunlu bir alt birimi olarak var olmulardr. nk yerel nitelikler gsteren insan ihtiyalar byk ya da kk, gelimi yada gelimemi her toplulukta vardr. Yerel ynetim kurumu devlet aygtnn organik bir parasdr; ve bu parann tanmlayc zellii belirleyen deil belirlenen para olmasdr. Bu kurumun ne zaman ortaya kt konusunda entellektel bir merakmz varsa, bu merakmz devletle birlikte ortaya ktn syleyerek doyurmamz mmkndr. Bat tipi yerel ynetim kurumunun deil evrensel yerel ynetim kurumunun balangc devletin balangc ile ayndr(Ayman Gler, 1993: 92).

Osmanl tarihine yerel ynetimlerin batdaki ekli ile giriini aramak zere baktmzda ok eskilere gidilmemektedir. Yerel ynetimler devletle birlikte ortaya ktna gre btn devletlerde yerel ynetimlerin varl sz konusudur. Ancak btn devletlerde farkl deiim izgisine sahip olan yerel ynetimlerden bahsetmek olanakldr. Osmanldaki yerel ynetim oluumu sreci Batdaki ile ayn olmadndan, Douda yerel ynetimlerin tarihsiz olarak nitelendirilmesi Batdaki deiimi temel alan bir yaklamdr. Osmanl tarihine bat tipi yerel ynetim kurumu aranmak zere deil, evrensel izgiyi kucaklayan bir yerel ynetim tanm ile yaklaldnda, daha ilk bata nmze 150 deil 600 yllk bir aratrma alan serilecektir(Ayman Gler 1993: 94).

2.1. TRKYEDE YEREL YNETMLERN KISA TARHES

Yerel Ynetimler her lkede farkl sayda ynetsel basamaktan olumakta ve farkl adlarla adlandrlmaktadr. Farkl adlarla anlan bu ynetim birimi kademelerinin says ve ynetim sisteminin yaps tarihsel deiim iinde her lkede farkllklar tamtr. lkemizdeki yerel ynetim birimleri il zel idaresi, belediye,

52

Bykehir belediyesi ve kylerdir. 1984 ylna kadar tr olan yerel ynetimler 1984 ylnda Bykehir belediyelerinin kurulmasyla yerel ynetimlerin says drde kmtr.

mparatorluklarn geleneksel devlet yapsnda yani merkez etrafnda ve merkezden bamsz birok birimin olduu bir yapdan ulus temeline dayal niter devlet yapsna gei on sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda yaanmtr. Osmanl imparatorluunda bu geleneksel yapdan merkeziyeti yapya gei eilimleri on dokuzuncu yzylda grlmtr. Osmanl imparatorluunda Tanzimat dneminde brokraside merkeziyeti reformlar gerekletirilmitir. Bu merkeziyeti sre ncelikle idari ve hukuki mevzuatta grlmtr. Bu dnemde gerekletirilen reformlarda Fransa model alnmtr. dari dzenlemelerde grlen Fransa etkisi devlet rgtlenmesi dnda edebiyattan sanata kadar birok alana yansmtr. Batda yerel ynetimler ekonomik ve sosyal yap iinde kendiliinden doup geliirken douda oluumdan ok kurulu nitelii gstermitir.

Mahalli idare siyasal, hukuki bir kavram ve sosyal idari bir kurum olarak ge ortaa Avrupasnn rndr. Sahip olduu mali kaynaklar kendi organlarnn kararlar dorultusunda kullanan zerk bir mali idari yapnn domas ve bu yapnn tzel kiilik kazanmas yoluyla ehirlerin zgrlemesi, gerekte on ikinci yzyl Avrupasnda balayan ve boyutlar bu gne kadar uzanan bir tarihsel olgudur. Ne eski Yunan-Roma ehir ynetimini ne orta an slam lkelerindeki veya Bizanstaki beledi idareyi modern mahalli idarenin balangc ve kayna olarak grmek pek doru olarak saylmamaldr(Ortayl, 2006:154).

Ynetsel yapda batl tccarlarn youn olarak yaad liman yerlerinde yine bat kurulular model alnarak merkezi ynetimce oluturulmaya balanan yerel ynetim rgtleri dounun ekonomik ve sosyal dinamikleri ile gelien ve lkeye zg kurumlar olamamlardr. Osmanl imparatorluunda batl anlamda yerel ynetim kurulular Tanzimatla birlikte ve farkl dinamiklerle ortaya kmaya balam ynetsel yap iinde yerel ynetimler geleneksel bir evrim ierisinde deil merkeziyeti bir anlayla merkezi ynetim tarafndan kurulmutur.

53

2.1.1. Osmanl Devletinde Yerel Ynetimler

Osmanlda da yerel ynetimler batda olduu gibi eskilere dayanmaktadr. Ancak douda yerel ynetimler batdakinden farkl ekonomik sosyal ve siyasi dinamiklere dayanmtr. Batda glenen burjuvazi kent ynetimlerinde merkezi otoriteye kar zgrlk ve katlm salamak iin alrken, tabandan balayan bir deiim srecini yaanm, douda bu srecin daha merkezi ve tavandan gelien bir srecin yaand grlmektedir. Bu deiimde Osmanlnn merkeziyeti ve otoriter yapsnn etkileri grlmektedir. Batda feodalite, merkezi otorite dnda dank bir ok iktidarn olduu ve otoritenin srekli el deitirdii bir sre olarak yaanmtr. Osmanl imparatorluu ise kuruluundan itibaren feodal g ilikilerini krmak, feodalite karsnda merkezi otoriteyi glendirmek iin feodal yap ile savam vermitir. Merkezi gcn korunmas iktidarn otoriter niteliini n plana karmaktadr. Osmanlda Tmar sistemi vard Tmar sistemi topraktaki devlet mlkiyetinin devam etmesi yanndan toprakta tasarruf hakknn sipahilere brakld bir sistemdir. Osmanldaki Tmar sisteminin batdaki fieflere kar gelen bir sistem olduunu ifade edenler olduu gibi bu iki toprak sisteminin farkl olduunu dnenler vardr. Tmar sisteminin yan sra yine toprak mlkiyetinin devlete ait olduu miri arazi sistemi Osmanlda merkeziyeti bir yapnn ifadesi olarak tespit edilmitir. Gerekten Osmanllarda devletin mlk biiminde anlalmas devlet mdahalesine snrsz boyutlar kazandryor ve zel mlkiyetin statsn tehlikeye dryordu(Timur, 2001: 241). Osmanl devlet yapsn aklamalarmla merkezi ve despotik bir devlet yaps olarak niteledim Osmanl devleti gebe ve yerleik unsurlarn karmndan domutu. Ancak kurucu unsurunun gebe hayvanc bir airetin kan balarn henz zmemi bir hanedan tekil etmiti. Bu yzden Osmanllarn devlet anlaynda da airet balarnn unsurlar olan askeri demokrasi kalntlar ve komnal (ortak) fikirler yer ald(Timur, 2001: 238,240).

Osmanl imparatorluu kurulu dnemlerinden itibaren doal bir rgtlenme ve yerel bir rgtlenme ekli olarak ky dikkat ekicidir. Doudan Anadoluya gelen gler Osmanlda temel yerleim yeri olarak ky yerleimlerinin saysn artrm ve yerleim birimi olarak arln korumutur. Osmanlda tarmsal retim yapan

54

kyler ayn zamanda yeni fethedilen topraklarda iskan birimi olmaktayd. Aslnda Osmanl toplumunda retim ilikilerinin gelimesi feodal dzene doru olmakla beraber en yaygn ilikiler komnal ve patriyarkal ilikilerdi(Timur, 2001: 287).

Osmanl imparatorluunda modern anlamda yerel ynetimler bat ile olan ilikilerin artt Tanzimat dneminde oluturulmaya balamtr. Osmanl

imparatorluunda yerel ynetimlerin deiimini Tanzimat ncesi ve sonras olarak ele almak olanakldr. Bu dneme gelinceye kadar Osmanl imparatorluunda bata ulusu, ayrlk dnce akmlar olmak zere siyasal tartmalara scak baklmam tehlikeli bulunmutur. Buna bal olarak da merkeziyeti yapy zayflatan yerel rgtlemelere kukuyla yaklamtr. 1908-1914 yllarnda younlaan tartmalarda Prens Sabahattin Osmanl iin teebbs ahsi, merutiyet, adem-i merkeziyet ilkelerinin yaama geirilmesini ngryordu(Ayman Gler, 2000: 15).

Osmanl mparatorluunda yerel ynetim rgtleri kurulmadan nce yerel ynetim rgtlerinin ileri ve kamusal hizmetler vakf ve esnaf rgtlerince yerine getiriliyordu. ehirlerin ve kylerin idaresi, kamusal hizmetler merkezi ynetimce atanan ve Padiahn onaylad kadlar tarafndan merkezi ynetimin temsilcisi olarak salanyordu. Kadlar bu hizmetleri yrtmek iin ayr bir binada almyor onlarn bulunduklar ikametgahlar hizmetlerin verildii kamuya ait yerler oluyordu. Klasik dnemde Osmanl ehrinin idaresi ve yarg grevi ilmiye snfndan olan kadlara braklmt. Kad sadece ehrin deil civardaki ky ve nahiyelerin de mlki amiri ve yargc idi(Ortayl, 2006:155).

Tanzimatn ilk yllarna kadar Osmanl tara ynetimi eyalet esasna dayal olarak srdrlmtr. Eyalet ynetiminde balca iki ynetici bulunmaktadr. Eyalet yneticisi olan beylerbeyi ve il yneticisi olan sancak beyi ile yarg ilerinden sorumlu ve dier hizmetlerden sorumlu olan kaddr. ehirler merkezden atanan bu grevlerce ynetilmitir. Tanzimat ncesinde belediyelerin yapm olduu hizmetler halkn ortak abasyla yrtlmtr.

55

Tanzimat ncesi dnemde, belediyeyle ilgili hizmetler daha ok yerel halkn bireysel ve ortak abalar ile yerine getirilmitir. Yerel hizmetlerde, dikkatleri eken bir dier husus da, hizmetlerin yrtlmesinde vakflar, loncalar ve mahallelerin etkin grevler stlenmesidir. Padiahlar, vezirler ve bireylerin kent ve kasabalardaki vakflar yoluyla yaptrdklar hastane, eme, hamam, aevi ve imarethane gibi kurumlar, dnemin imar ve sosyal hizmetlerini yapmtr. Kent ve kasabadaki sokaklarn temizlik ileri, sokak sakinlerince; arlarn temizlii ise esnafa yaplmtr(Ulusoy, Akdemir, 2002:124).

Yerel ynetimler batda ynetime katlmann balad ve demokratik toplumun ilk biimleri olarak ortaya kmtr. Osmanl imparatorluunda ayn ekilde lkenin tmne ilikin genel demokrasi uygulamas balamadan nce yerel ynetimlerde ortaya kt grlr. Bu uygulama muhassllk meclisleri ile balamtr(Erylmaz, 2002:8).

Osmanl imparatorluunda Kadlar dnda vakflar, mahalleler ve lonca tekilat yerel hizmetlerin yerine getirilmesinde nemli roller stlenmilerdir. Kad belediye ilerinden sorumlu ve devletin temsilcisi olarak almaktayd. Kadnn belediye ilerinde kendisine yardm eden yardmcs muhtesiptir. Kad belediye zabtalarnn grd ileri yardmcs ile birlikte yerine getirmektedir. Bu iler genel olarak; ar pazar denetimi, ekonomik faaliyetlerin dzenlenmesi, tart ve l aletlerinin kontrol narh koyma salk ve evrenin denetimidir.

Vakflar yerel hizmetlerin yerine getirilmesinde nemli grevler stlenen dier kurululardr. Vakflar hastane, hamam, han, eme, ibadethane yapmnda ve su ihtiyacnn karlanmasnda etkin olmulardr.

Mahalleler Osmanl devletinde imamlarn nclnde ve muhtarlarn nclnde evlenme boanma, nfus ileri bata olmak zere mahallenin temizliinde ve sosyal yardmlama konusunda etkin olmulardr.

56

Bu kurulular dnda mesleki rgtlenmelerde ar ve pazarlarn yollarnn yapm temizlii, su ihtiyacnn karlanmas, mallarn kalite ve standardnn salanmas, kendi aralarnda kurmu olduklar sandklar araclyla sosyal dayanmann salanmasnda nemli grevler stlenmilerdir.

Bat ile olan ilikilerin sklamas oralardaki belediye rgtlenmelerin grlmesi ve geleneksel kurumlarn gereksinmeleri karlayamamas sonucunda modern belediye rgtlenmeleri kurulmas balamtr. Krm Sava (1854-2856) esnasndaki youn trafiin sebep olduu kargaa ve aksaklk stanbulun birok probleminin aka ortaya kmasna sebep oldu. nk, stanbul o srada btn mttefik kuvvetler iin merkezi bir s haline gelmiti. Beledi hizmetlerin yok denecek durumda bulunuu, salk koullarnn ve kent ii ulamn dzensiz ve yetersiz oluu kentte byk bir rahatszlk yaratm, huzurun bozulmasna yol amt. Bu durum, stanbulda modern anlamda bir belediyenin kurulmas iin acil olarak giriimde bulunulmasnn nedeni oldu. Modern olarak da Franszlarn komn idaresi alnd(Nadarolu 1994:197).

1855 ylnda stanbul da ilk belediye rgt ehremaneti adyla kurulmutur. ehremanetinin kurulmasndaki ama batl lkelerdeki ehirlerin yapmakta olduu grevleri yapmakt. ehremanetinin iki organ bulunmaktayd. ehremanetinin yrtme organ olan ehremini, karar organ ehremaneti Meclisi idi. ehremini hkmetin seimi ve padiahn onay ile belirleniyordu. ehremaneti Meclisi yine hkmet tarafndan seilip padiah tarafndan onaylanyordu. ehir Meclisi esnaftan ve ileri gelen st dzey memurlar arasndan seiliyordu. ehremanetinin almalar hkmetin denetimi ve gzetimi altnda yaplyordu. ehremanetinin kararlar hkmetin kararlar ile yrrlle giriyordu. ehremaneti daha nce geleneksel kurumlar ve kadlar tarafndan yerine getirilen belediye hizmetlerinin yerine getirilmesi iin kurulmu bulunmaktayd.

1855 ylnda ehremanetinin Avrupa standartlarnda almasn temin etmek ve stanbulda kurulacak belediyenin hangi tarz ve biimde olmas gerektiine dair gr bildirmek zere intizam- ehir komisyonu kurulmutur. Komisyon kendisine

57

verilen grev dorultusunda 1857 ylnda bir nizamname dzenlemitir(Ulusoy ve Akdemir, 2002:128). ehremanetinin baarl olamamas zerine kurulan

komisyonun nerileri dorultusunda 1858 ylnda stanbulda Beyolu ve Galata blgelerini iine alan Altnc Belediye Dairesi kuruldu. Bu belediyenin kurulmasnda aznlklarn youn olarak yaad bu blgede Paris rnek alnmtr. Bu daire daire mdr, daire meclisinden olumaktayd. Daire meclisi yedi kiiden olumakta daire meclisi yeleri ve daire bakan(mdr) hkmete atanmaktayd. Daire meclisi yeleri arasnda yabanc uyruklu kiilerde katlmakta ve dairenin resmi dili Osmanlca yannda Franszca idi(Tortop, 1999:2). Altnc dairenin banda daire mdr yrtme organ olarak, daire meclisi de karar organ olarak grev yapmaktayd.

Altc belediye dairesinin baarl olmasndan sonra tm stanbulda belediye rgt kurulmas karar alnmtr. Osmanl imparatorluunda sadece stanbulda, stanbulun da belli bir semtinde bir belediye rgt kurulmu ve bu rgte o tarihe kadar baka hibir kuruluun sahip olmad baz ayrcalklar tannmt. Ancak, stanbulun dier semtleri henz ehremanetinin yetersiz dzeni iinde yaamn srdrmeye devam ediyorlard. Sonunda, ray Devlet (Dantay) tarafndan hazrlanan ve 18 Cemaziyelahr 1289 (6 Ekim 1868) tarihinde yrrle konulan bir stanbul Belediye daresi Nizamnamesi (Dersaadet dare-i Belediye Nizamnamesi) ile belediye rgtnn btn stanbula yaylmas kararlatrld. Bu amala stanbulda ehremaneti rgtnn yeniden kurulmas ve kentin 14 belediye dairesine ayrlmas n grlyordu. Bu belediye dairelerinin stnde ehremanetinin u organ bulunacakt: ehremini, Cemiyeti ehremaneti Umumiye Meclisi, yeleri Cemiyeti ehremini

Umumiye(Nadarolu,1994:198).

bakanlnda belediye dairelerini bakanlar ve bu dairelerin kendi aralarndan seecekleri er kiiden oluacakt. ye olabilmenin artlar en az on yl stanbulda ikamet etmek ve Beyolu Galata semtinde en az 100.000 kuruluk bir emlake sahip olmakt(Erylmaz, 2002:9).

1868 ylna kadar almalar yaplm ve bu nizamname dorultusunda stanbulda baz belediyeler kurulmutur. Bu almalar devam ederken 1868 ylnda

58

kartlan yeni bir nizamnameyle stanbul dndaki vilayetlerde ve kazalarda belediye rgt kurulmas n grlmt. Bu belediye rgtlerinin organlar belediye bakan ve belediye meclisinden oluacakt. Belediye bakan hkmet tarafndan atanacak belediye meclisi yeleri ise beldede emlak sahibi olanlar tarafndan ve erkek hemehriler tarafndan seiliyordu(Nadarolu, 1994:199).

Dersaadet belediye kanunu ve vilayetler belediye kanunu olmak zere iki yasann kabul edildiini gryoruz. stanbulun dier illerden farkl grlmesi nedeniyle ayr bir kanunla dzenleme yapld grlmektedir. stanbul belediyesinin kurulmasnn dier illerde ve ilelerde belediye kurulmas almalarnda nemli bir yere sahip olduu grlmektedir. 1855 ve 1876 Kanuni Esasi arasnda belediyelerin kurulmas srecidir. Dersaadet belediye kanunu daire meclislerinin halk tarafndan seilmesini ngrm ancak bu seim esas ngrmse de uygulamada hayata gememitir. Daire meclisleri iki yllna halk tarafndan seilecek ve saylar nfus durumlarn gre 8-12 yeden meydana gelecekti(Erylmaz,2002:11).

Dersaadet belediye kanunu ilk defa tek dereceli seim esas getirmi, demokratik sistemin en nemli ilkeleri olan gizli oy ak tasnif esas benimsenmitir. Bununla beraber kanun Avrupann aristokrat geleneinin bir yansmas olarak seme ve seilme hakkna sahip olabilmek iin belirli bir emlak vergisi vermeyi zorunlu hale getirmitir(Erylmaz, 2002:11).

1876 Kanun-i Esasi stanbul ve tarada kurulacak belediyelerin seimle i bana gelecek meclisler tarafndan ynetilmesine ve bunlarn kurulu ve grevleri ile meclis yelerinin seim usulnn kanunla belirtilmesini n grmtr. Tarada kurulacak belediye tekilatnn banda bir bakan, belediye meclisi ve cemiyeti belediye olmak zere organ bulunacakt. Belediye bakan meclis yeleri arasndan hkmete atanacak, yeler ise halk tarafndan seilecektir, cemiyeti belediye, belediye meclisi yeleri ile o zamanki tekilatlanmada mevcut bulunan mahalli idare meclisi yelerinden meydana gelmektedir(Tortop, 1999:3).

59

1868 ylnda karlan Dersaadet Belediye Kanunu ile dier vilayetler belediye kanunu belediye rgtlenmelerinin kurulmas srecinde temel kanunlar olmutur. 1877 tarihinde vilayetler belediye kanunu kk deiiklikler dnda 1930 tarihinde kartlan belediye kanununa kadar yrrllkte kalmtr. 1924 tarihinde Ankara iin Ankara ehremaneti kanunu karlmtr. Bu kanunda seme ve seilme hakkna sahip olabilmek iin emlak vergisi verme kural kaldrlmtr. Osmanldan Cumhuriyet ynetimi 389 belediye devralmtr. Bu say 1930 ylnda karlan 1580 sayl belediye kanunu ile 492 ye ykselmitir(Erylmaz, 2002:14).

Osmanl dneminde il zel idarelerinin ortaya k 1864 tarihli vilayet nizamnamesi ile balamtr. Bu nizamname ile valinin bakanlk ettii ve her sancaktan seilen drder yeden oluan il genel meclisinin bulunduu bir il zel yerel ynetimi de kuruldu(Tortop, 1999:4). Bu nizamname ile eyalet ynetiminden il ynetimine geilmi lke vilayet, sancak, kaza, kylere ayrlmtr. Bugnk il genel meclisinin oluumu bu kanuna dayanmaktadr.

1864 ylnda yaplan dzenlemeyle mlki idarenin her kademesinde, yelerinin bir ksmnn seimle i bana geldii, idare meclisleri ortaya kmtr. Bu dnemde vilayetler iin iki trl meclis oluturulmutur. Birincisi vilayet idare meclisi, ikincisi ise vilayet umumi meclisi(il genel meclisi)dir. Vilayet umumi meclisi bugnk il genel meclisinin kaynan ve il zel idaresinin ekirdeini tekil etmitir(Ulusoy, Akdemir, 2002:129). 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayet

Kanun-u Muvakkat kanunu ili, ilin genel ynetimi ve ilin zel ynetimi olmak zere iki blme ayrmtr.

Muhassllk Meclisleri Tanzimattan sonra vilayet idaresindeki ilk mahalli kurul uygulamasdr. Glhane Hatt Hmayunu ilkel ve adaletsiz bir vergileme teknii olan iltizama son vermiti. Muhassllk rgt ite bu alandaki boluu doldurmak maksadyla gerekletirilmitir. Vergilemeye ilikin sorunlarn yan sra kendi blgelerinin zel ve genel baz sorunlarn da grp karara balayan ve esas itibari ile defterdar, hakim vb. memurlardan oluan muhassllk meclislerine ayrca yrenin ileri gelenlerinden drt kiide katlyordu. Gayr-i Mslim tabann

60

bulunduu yerlerdeki metropolit (Ortodokslarn ruhani lideri) yeler arasnda yer alyordu. te bu nedenlerden tr muhassllk kurumu ve muhassl meclisleri baz yazarlar tarafndan Tanzimattan sonra eyalet ynetiminde Mslman ve Hristiyan mahalli nfus guruplarnn ynetime katlmas ve mahalli idare kurullarnn snrl bir anlamda ilk rnei eklinde nitelendirilmitir(Nadarolu, 1994:176).

2.1.2. Cumhuriyet Sonrasnda Yerel Ynetim

1912 ylnda karlan Dersaadet belediyesi hakkndaki geici kanunu ile stanbuldaki belediye daireleri kaldrlm, bunlarn yerine belediye ubeleri kurulmutur. ehremaneti Meclisi yerine de bir Encmen kurulmas ngrlmtr. Bu sistem 1930 ylndaki 1580 sayl kanun yrrle girinceye kadar devam etmitir.(Tortop, 1999:4). 1930 tarihli belediye kanunundan sonra 1963 ylnda kabul edilen bir kanunla belediye bakanlarnn seimi halk tarafndan dorudan yaplmas ngrlmtr. 1580 sayl belediye kanundan sonra 1982 anayasasyla getirilen nemli bir deiiklikte Bykehir belediyelerinin kurulmasna olanak

salanmasdr. 1984 ylndan itibaren 3030 sayl Bykehir belediyelerinin ynetimine ilikin kanun ile Bykehir belediyeleri kurulmaya balanmtr.1580 sayl kanun 2005 ylna kadar yrrlkte kalm bu tarihte 5393 sayl belediye kanunu karlmtr.

l idareleri ile ilgili olarak 1864 ylnda karlan Vilayet Nizamnamesi ile balayan sistem 1913 ylnda kabul edilen dare-i Umumiye-i Vilayet geici kanunu ile il genel ynetimi ve il zel ynetiminin birlikte dzenlenmesinden sonra l Genel Ynetimi 1929 ylnda 1426 sayl kanunla kaldrlmtr. 1987 tarihinde 3360 sayl kanunun arkasndan 2005 ylnda karlan 5302 sayl kanunla il zel idareleri dzenlenmitir.

Trkiyede iller hem merkezi ynetimin taradaki temsilcisi hem de bir yerel ynetim biriminin bulunduu yerleim yerleridir. Ancak illerin yerel ynetim birimi olma zellii belediyelere oranla daha az bilinmektedir.

61

2. 2. TRKYEDE YNETSEL RGTN YAPISI

Trkiyede kamu ynetimi merkezden ynetim ve yerinden ynetim olmak zere iki temel ynetim ilkesi zerine kurulmutur. Kamu ynetiminin merkezi rgt genel ynetim olarak ifade edilirken merkezi rgt ve tara rgt olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Yerinden ynetim kurulular ise yer ynnden yerel ynetim ve hizmet ynnden yerel ynetim kurulular olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Cumhurbakan merkezi ynetimin en st basama ve yrtmenin de ba olup yrtmeyle ilgili ynetsel grevler stlenmektedir. Bakanlar kurulu babakan ve bakanlardan olumakta ve hkmet adn almaktadr. Hkmet yasama organnca oluturulan yasal mevzuatn yerine getirilmesinden sorumludur. Merkezi idarenin genel ynetiminin oluturan dier kurum ve kurulular Dantay, Saytay, milli gvenlik kuruludur. Genel ynetimin tara rgtn ise il, ile, bucak ynetimleri yannda blge ynetimleri oluturmaktadr. Genel ynetimin illerdeki temsilcisi ve yneticisi vali ilelerde kaymakamdr.

Yerinden ynetim kurulular ise yerel kurulular, hizmetsel kurulular ve meslek kurulular eklinde olumaktadr. Genel ynetimin merkez rgt ve tara rgt arasnda hirerarik bir ynetsel yap vardr. Genel ynetim karsnda yerel ynetim kurulularnn zerklii olup genel ynetimin yerinden ynetim kurulular zerinde idari vesayet denetimi vardr. Yerinden ynetim kurulular idari mali ve ynetsel zerklikleri ile merkezi idareden ayrlrlar. lkemizde yerel ynetim kurulular il zel ynetimi, belediyeler, bykehir belediyeleri ve kylerdir.

Bir yerel ynetim birimi olmakla birlikte kyler ayr bir btesi ve tzel kiilii olmad gerekesi ile baz yazarlarca yerel ynetim birimi olma ynnden eksiklik olarak deerlendirilmektedir. Ancak daha nce de belirtildii gibi kyler ilk ve geleneksel yerleim birimi ve ynetim birimleridir.

62

ekil : 1 Ynetsel Yapnn Genel Grnm

T.C. Ynetsel Yaps

Genel Ynetim

Yerinden Ynetim Kurulular Tara rgt - l - le -Bucak Yerel Kurulular -l zel ynetimi - Belediye - Ky

Merkez rgt - Cumhurbakan - Bakanlar Kurulu - Bakanlklar - Yardmc Kurulular

- Blge Hizmetsel kurulular - Dantay - Saytay - Devlet Planlama - Milli Gvenlik Kurulu - Dierleri - niversiteler - TRT - KTler -Emekli - Dierleri Sand

- Diyanet leri Bakanl

Meslek Kurulular - Baro - Ticaret Odas - Dierleri

Kaynak: GZBYK, eref, Ynetim Hukuku, Geniletilmi 24.bas, Ankara, s.67.

63

2.3.

TRKYEDE

YEREL

YNETMLERN

ANAYASAL

EREVES

Yerel ynetim kurulular 1982 Anayasasndan nce Osmanl devleti anayasas olan 1876 Kanuni Esasiden balayarak 1921, 1924, 1961 Anayasalarnda yer alm ve dzenlenmitir. Her bir anayasa birbirini tamamlar ekilde yerel ynetimlerle ilgili dzenlemeler yapmtr. Trk idari yaplanmas Tanzimat dneminde yaplan dzenlemelerle gnmzdeki ekline ulamtr.

1961 Anayasas mahalli idarelerle ilgili dzenlemelere giden ilk Anayasadr. Daha sonra ise 1982 Anayasas 123 ve 127 maddelerinde mahalli idareler ile ilgili dzenlemelere yer vermitir. Anayasa yerel ynetim kurulularn ayrca

dzenleyerek 127.maddesinde bu kurulularla ilgili dzenleme yapmtr. Anayasaya ve Anayasada belirtilen ilkeleri gz nnde bulundurarak yerel ynetim kurulularnn zellikleri yle sralanabilir: - Yerel ynetim kurulularnn kamu tzel kiilikleri vardr. - Yerel ynetim kurulular Anayasaya gre yerinden ynetim ilkesine dayanan zerk kurululardr. - Yerel ynetim kurulularnn genel karar organlar seimle ibana gelirler (Gzbyk, 2006 :114).

1982 Anayasas yerel ynetimlerle ilgili olarak ayrca u temel dzenlemelere de yer vermitir; Yerel ynetim birimi olarak anayasa il zel idareleri, belediyeler ve

kyleri saymtr. Yerinden ynetim ilkesine gre kurulmalarn ngrmtr. Byk yerleim birimleri iin zel ynetim biimleri getirilebileceini

belirtmitir. Yerel ynetimlerin seilmi organlarnn sfatlarn kazanmalarna ve

kaybetmelerine ilikin konulardaki anlamazlklarn karara balanmasn yargya vermitir. Bunun dnda grevleri ile ilgili bir suta ise belediye bakanlarn yarg kararna gre ileri bakan grevden alabilir.

64

- Merkezi ynetimin yerel ynetimler zerinde bir denetim yetkisi olduunu belirtmi ve bunun ynetimde btnln ve uyumun bir gerei olduu aktr. Anayasa Bakanlar kurulunun izni ile kendi ararlarnda birlik

kurabileceklerini belirtmitir. Yerel ynetimlere grevleri ile ilgili ve orantl gelir kaynaklarnn

salanmas gerektii belirtilmitir.

Yerel idarelerin grev yetkilerinin dzenlenmesi konusundaki, yerel ynetimlerin yasayla yasaklanmam ve baka ynetim birimlerine braklmam olan btn hizmetleri grmeye yetkili olduu genellik ilkesinden farkl olarak liste ilkesi benimsenmitir. Ancak bunun yerel ynetimler mantyla eliiklii nedeniyle yarataca katl gidermek iin yasal dzenlemelerde esneklik

getirilmektedir.(Karahanoullar, 2001:29). Anayasann 127 maddesinde belirtildii gibi yerel ynetimlerde temel varlk nedeni yerel ihtiyalarn giderilmesidir. Ancak yerel ihtiyalarnda yasayla belirtilmi olmasna ihtiya olduu anlalmaktadr.

2.4. TRKYEDE YEREL YNETMLERN DAYANDII LKELER

lkemizde niter yapya sahip bir devlettir. lkemizin idari yaps 1982 anayasasnda da belirtildii gibi merkezden ynetim ve yerinden ynetim sistemine dayanmaktadr. Merkezi ynetim, ynetimin btnl ilkesi gereince yerinden ynetim kurulularn denetleme yetkisine sahiptir. Bu denetleme yetkisi merkezi ynetimce yerel ynetimlerin grevlerini kamu yarar gzeterek yrtmesini dzenlemek amacyla yaplmaktadr.

2.4.1. Merkezden Ynetim

Merkezden Ynetim, ynetsel hizmetlerin merkezde toplanmas ve bu hizmetlerin merkez ve merkezin hiyerariye dayanan ynetim yaps iinde yer alan rgtlerce yrtlmesidir(Gzbyk,2006:37). Merkezden ynetim ilkesi tek olarak ve ok kat bir ekilde uygulanmas bata ekonomik siyasal bir ok nedenle olanakl deildir. lkeler merkezden ynetim ve yerinden ynetim ilkelerini birlikte

65

uygulamaktadrlar. lkemizde de merkezden ynetim yan sra yerinden ynetim ilkesi uygulanmaktadr.

2.4.2. Yerinden Ynetim

Yerinden ynetim, yerel kamu hizmetlerinin yerel ynetim kurulular aracl ile yrtlmesini ifade eder. lkenin yerleim yerlerindeki yerel nitelikli hizmetlerin ekonomik, siyasal ve sosyal nedenlerle tamamnn merkezce

karlanmas olanaksz olup bu hizmetlerden yerel nitelikteki ksm yerel kurulularca yerine getirilir. Bu ynetim ilkesi de lkemizde merkezden ynetim ilkesi ile birlikte uygulanmaktadr. Yerel ynetim kurulular yer ynnden ve hizmet ynnden olarak ayrlmaktadr. Yer bakmndan yerel ynetim rgtleri yer ynnden yerel ynetim olarak ifade edilmekte, hizmet ltne gre kurulan dier yerel ynetim kurulular ise hizmet ynnden yerel ynetim olarak ifade edilmektedir.

2.4.3. Ynetsel Denetleme (dari Vesayet )

Yerinden ynetim kurulularn merkezi ynetim organlarnn lke btnl ve ynetsel btnl salamak ve yaplan ilerde kamu yararnn salanmas amacyla denetim yetkisi vardr. Merkezi ynetimin yerel ynetim kurulularn denetleme yetkisi merkezden ynetim kurulularna gre ok deildir. Merkezden ynetim ve yetki geniliine dayanan kurululardaki hiyerarik denetime karlk yerinden ynetim kurulularnda ynetsel denetim yani idari vesayet vardr(Tortop vd., 2006: 50). lkemizdeki yer ynnden yerel ynetim kurulular ile hizmet yerinden ynetim kurulular merkezi ynetimin ynetsel denetimine tabidir.

2.4.4. darenin Btnl

Yerinden ynetim ilkesini benimsemi olsalar da lkelerin ynetsel yaplar niter devletlerde btnlk tar. lkemizde de niter yani teki bir ynetim yapsna uygun olarak ynetim bir btn oluturur. Ynetsel btnlk kamu kurulular

66

arasnda uyum ve birlikte almay ifade eder. Kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi iin ynetsel kurulular arasnda yaplan grev dalm, ynetimin bir sistem iinde almasn ve btnln bozmaz. Grev ve yetki paylam kamu kaynaklarnda etkinlik, verimlilik salanmas ve demokratik karar almann gerekletirilmesi iin yaplmaktadr. Bunun dnda ynetimin blnmesi anlamn tamamaktadr. Bu btnln salanmasnda hiyerarik denetim ve vesayet denetimi etkili ve nemli birer ynetsel aratr.

2.5. TRKYEDE YEREL YNETM TRLER

Trkiyede

gnmzde

yerel

ynetim

birimleri

drt

rgtlenme

biimindedir. Bunlar il zel idareleri, kyler, belediyeler ve daha sonra kanunla kurulmasna olanak salanan Bykehir Belediyesi biiminde sralanabilir. Aadaki tabloda yerel ynetimlerin organlar toplu bir ekilde gsterilmitir.

Tablo 1 : Trkiyede Yerel Ynetim Trleri ve Organlar Yerel Ynetimler Yerel Ynetimlerin Organlar Muhtar Ky htiyar heyeti Ky Dernei Bakan l zel daresi l Genel Meclisi l Encmeni Bakan Belediye Belediye Meclisi Belediye Encmeni Bakan Bykehir Belediyesi Bykehir Belediye Meclisi Bykehir Belediye Encmeni

Grevlerin merkezle yerel ynetimler ararsnda blm bakmndan zellikle il zel idareleri ve ky ynetimleri, zaman ierisinde nemli lde grev kaybna uram bulunmaktadrlar. Bu kurulular iin balangta ngrlm olan

67

ve geni alanlar kapsayan eitli grevler zamanla merkezi ynetime gemi bulunmaktadr. Dolays ile bu iki yerel ynetim birimi gnmzde bir bakma adlar var, kendileri yok kurulular durumundadrlar(TSAD, 1995: 33).

2.5.1. Kyler

Ky, bir arada yaayan insanlarn oluturduklar en kk ynetsel yerleim birimidir. Kyler, geleneksel yerleim yerleri olup insanlk tarihi kadar eskidir. Kyler, Osmanl imparatorluundan nce Seluklular zamannda ve daha ncesinde grlen ilk ve temel yerleim birimleridir.

l zel idareleri ve belediyelerden Cumhuriyet dnemi ncesinde tzel kiilik kazand lkemizde, Ky idareleri 18 Mart 1924 tarih ve 442 sayl Ky Kanunuyla tzel kiilik kazanm ve ilgili kanun hkmlerince ynetilmektedir. 442 sayl kanuna gre kyler u ekilde tanmlanmtr; Nfusu iki binden aa yurtlara ky denir(Ky Kanunu Md. 1). lkemizde Ky says 34.414'dir.

Ky idareleri yerel ynetimlerin biimlendii ilk yerleim birimleridir. Kylerin belirlenmesinde en nemli lt nfustur. Kyler, genellikle nfusu az ve ekonomik faaliyetlerin tarma dayal geleneksel yerleim birimleridir. Kyler sosyolojik anlamda i blm ve uzmanlamann az olduu, geleneksel aile ekonomisinin ve informel ilikilerin hakim olduu ve akrabalk ilikilerinin nemli olduu yerleim birimleridir. Kyler de dier yerel ynetim birimleri gibi ortak ihtiyalar olan ve bu ihtiyalarn karlanmas iin karar organlar halk tarafndan seilen kamu tzel kiilikleridir. 1924 tarihli ve 442 sayl kanunla kylere kamu tzel kiilii verilmitir.

Kylerin kurulmas il idare kurulu, il genel meclisi ve bayndrlk bakanlnn mtaalas ile iileri bakannn karar ile kurulur(Tortop vd. 2006: 110). Kylerin tzel kiilikleri ile ilgili deiiklikler yine ayn yntemle yaplr. Ky kamu tzel kiiliinin grevleri ky kanununda zorunlu iler ve istee bal iler olmak zere ikiye ayrlmtr.

68

Ky kamu tzel kiiliinin organlar, ky dernei, ky ihtiyar meclisi ve ky muhtarndan olumaktadr. Ky dernei gnmzde ilevini yitirmi bir organdr. Ky dernei semenlerin toplamndan oluan bir organdr. Ky derneinin temel grevi ihtiyar meclisini ve muhtar semek yannda zorunlu ileri yerine getirmektir.

Ky ihtiyar meclisi seim kanunlar gereince muhtarlk seiminde olduu gibi semen ktklerine yazlan ky semenleri tarafndan yaplmaktadr. Nfusu 1000den az olan kylerde 8, 1001 ve 2000 olan kylerde 10 ye, 2000den fazla kylerde 12 ye seilir. Bunlardan en ok oyu alan yars asl kalan yedek yedir (2972 sayl Kanun Md.30). Ky ihtiyar meclisleri ky kanununda saylan grevleri yapan nemli bir karar organdr. htiyar meclisi kydeki ilerin hangi srada nasl yaplacana karar verir. Ky imam ve ky retmeni ihtiyar meclisinin doal yeleridir.

Kyn dier nemli organ ise muhtardr. Kyl semenleri tarafndan seilen muhtar ky kamu tzel kiiliinin temsilcisidir. Muhtar kyn yrtme organdr. Dier mahalli idarelerden Dier bir deyile yer ynnden yerel ynetimlerden farkl olarak ky muhtar siyasi bir parti temsilcisi deildir. Ky muhtar ve ky karar organlar merkezi ynetimin vesayet denetimine tabidirler. Muhtarlar, l merkezine bal kylerde valiler, ile merkezlerine bal kylerde kaymakamlar tarafndan denetlenirler.

Sanayilemeyle birlikte kentlerin ekicilii artm, mlkiyet hukuku ve tarmdaki makineleme sonucunda kylerden kentlere doru srekli bir g yaanmaya balamtr. Srekli nfus kaybeden kyler ekonomik sosyal ve ynetsel alardan nemini ve arln giderek yitirmektedirler. lkemizde kyler sayca ok olmalar yannda corafi olarak da ok dank yerlemilerdir. lkenin corafi zellikleri ve kaynaklarn ktl dikkate alndnda kyler kamu hizmetlerinden yeterince yararlanamamaktadr. Krsal yerleimler, kamu hizmetlerinin yeterince salanamamas nedeniyle nfusun kentlere gmesine ve kentlerin plansz ve dzensiz bir ekilde bymesine neden olmaktadr. Nfusun srekli g verdii

69

krsal kesimde dank yerleim birimleri, temel hizmetlerin ve alt yap hizmetlerinin salamasnn nndeki en byk engeli oluturmaktadr.

Kylerden kentlere doru yaanan gn kentlerde nemli sorunlara neden olduu grlmektedir. lkenin sanayileme dzeyine uyumlu olarak gereklemeyen nfus hareketleri kentsel sorunlarn kayna haline gelmektedir. Yani kentlerle ilgili olduu ifade edilen birok problemin kayna krsal kesimdedir. Sanayileme dzeyine paralel olarak gereklemeyen g, kentlerde ekonomik ve sosyal sorunlarnda domasna yol aarken ekonomik ve sosyal kalknmann nnde engel oluturmaktadr.

Ky kanununda yer alan zorunlu ve istee bal grevlerin yerine getirilebilmesi iin gelire gereksinim vardr. Ky gelirleri ky kanununda gurupta toplanmaktadr.

- Salma mece

- Dier gelirler

Salma kyde oturanlardan ve kyde oturmamakla birlikte kyle maddi ilikisi bulunanlardan kyn zorunlu giderlerinin karlanmas iin alnan hane bana belirlenen zorunlu bir vergi olup, salma tutarn ky ihtiyar meclisi saptamaya yetkilidir. mece ise geleneksel bir yntem olup kyde yaayanlarn yardmlama ve dayanmasn ieren bir yntemdir. mece kyn ilerini yapmak zere kyllerin birlikte ve zorunlu almalarn ifade eder. Kyn salma ve imece dnda kalan dier z kaynaklar, kylere yeter derecede gelir getirecek nitelikte deildir. Kyn dier gelirleri ise cezalar, kiraya verilen veya iletilen gelirleri ile balardan olumaktadr. Kyn ilerinin yaplmasnda okul, yol, su, kanalizasyon gibi alt yap hizmetlerinin yerine getirilmesinde il zel idareleri yetkili ve grevli olarak belirlenmitir. Ky kamu tzel kiilii gnmzde ilevini yitirmi ve idari vesayetin en fazla kullanld yerleim birimleri haline gelmitir. Ky gelirleri,

70

kylerde kanunla verilmi grevleri yrtmeye yeterli deildir. Kylere ait hizmetler byk oranda il zel idareleri ve Bakanlklarn tara tekilatlarnca yrtlmektedir. Ky giderleri ky kanununda belirtilen gelirlerinin yine ky kanununda belirtilen zorunlu ve istee bal grevlerin yerine getirilebilmesi iin harcanan paralardr. Ky kanununu md. 18 ve 19 da ky kyn zorunlu ve istee bal giderleri belirtilmitir. Ky korucu ve imamlar ile kyn dier zorunlu vergi ve harcamalar zorunlu giderleri olarak belirtilmitir.

2.5.2. l zel daresi l zel idareleri ile ilgili dzenlemeler 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayet Kanununu ile deiiklie urayan dare-i Umumiye-i Vilayet yasasna

dayanmaktadr. Bu Kanun il genel ynetimi ve ayn zamanda il zel ynetimi ile ilgili hkmler iermekte idi. Ad geen yasa il zel idareleri ile ilgili yaplan kimi dzenlemelere ramen temel metin olma zelliini muhafaza etmektedir.(Tortop vd. ,2006: 128)

dare-i Umumiye-i Vilayet Kanunu yerini 1929 ylnda 1426 sayl Kanuna brakmtr. 1913 tarihli Kanunun, 1929 dzenlemeleriyle il genel ynetimle ilgili hkmleri kaldrlarak il zel ynetimi ile ilgili dzenlemeleri yrrlkte kalmtr. Bu hkmler de 1987 de yaynlanan 3360 sayl Kanunla deiiklie uramtr. l zel idareleri konusunda yaplan en son deiiklik 2005 ylnda yaplmtr. 5302 sayl l zel daresi Kanunu 22 ubat 2005 tarihinde TBMMde grlm ve 4 Mart 2005 tarihli resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir(Tortop vd. ,2006: 128) l zel idareleri kanunla kurulurlar. Trkiyede illerde kurulu bulunan il zel idarelerinin says 81dir.

l zel idareleri dier yerel ynetim kurulular ile birlikte Anayasann 127. maddesinde gsterilerek organlarnn seimle oluturulduu bir kamu tzel kiilii olduu ifade edilmitir. 2005 ylnda yrrle giren 5302 sayl kanun il zel idarelerini il halknn mahalli nitelikteki ortak ihtiyalarn karlamak zere kurulan

71

ve karar organlar semenler tarafndan seilerek oluturulan, idari ve mali zerklie sahip kamu tzel kiileri olarak tanmlam ve daha nceki grev ve sorumluluklarna oranla daha geni grev ve sorumluluklar yklemitir. l zel idarelerinin grevleri 5302 sayl Kanunun 6.maddesinde sralanmtr. Yeni dzenlemeyle eski Kanunda tek tek saylan grevler yerine hizmet alanlar sralanmtr. l zel idaresinin grev alanlar il snrlarn kapsamaktadr. l zel idaresinin il snrlar iinde yerine getirmesi gereken grevleri:

- Salk, - Tarm, - Sanayi ve ticaret, - lin evre dzeni plan, - Bayndrlk ve iskan, - Topran korunmas, - Erozyonun nlenmesi, - Sosyal hizmet ve yardmlar, - Yoksullara mikro kredi verilmesi, - ocuk yuvalar ve yetitirme yurtlar, - lk ve ortaretim kurumlarna arsa temini, binalarn yapm, bakm ve onarmnn salamas eklindedir.

l zel idarelerinin Belediye snrlar dndaki grevleri ise:

- mar, - yol, su, kanalizasyon, kat atk, - evre, - acil yardm ve kurtarma, - Kltr, turizm, - Genlik ve spor, - Orman kylerinin desteklenmesi, - Aalandrma park ve bahe tesisine ilikin hizmetleri belediye snrlar dnda yapmak, olarak belirtilmektedir.

72

l zel idaresinin grevleriyle, ky ve belediye, byk ehir belediyeleri grevleri arasnda egdm ve uyum salama grevi il valisine braklmtr. l evre plannn hazrlanmasnda ve uygulanmasnda ise valinin koordinasyonunda byk ehirlerde, byk ehir belediyeleri, dier illerde ise il belediyesi ve il zel idaresi birlikte alr. l zel idaresi kanununun altnc maddesi ek fkrasna gre; Merkezi idare tarafndan yrtlen grev ve hizmetlere ait yatrmlardan ilgili bakanlka uygun grlenler, il zel idareleri eliyle de gerekletirilebilir. Bu yatrmlara ait denekler, ilgili kurulu tarafndan o il zel idaresi btesine aktarlr. l zel idaresi bu yatrmlarn yzde yirmi beine kadar olan ksm iin kendi btesinden harcama yapabilir. Merkezi idare, ayrca, desteklemek ve gelitirmek istedii hizmetleri proje baznda gerekli kaynaklarn ilgili il zel idaresine aktarmak suretiyle onlarla ibirlii iinde yrtebilir. Bu kaynak ve denekler zel idare btesi ile ilikilendirilmez ve baka amala kullanlamaz. Yine ayn ek maddenin ek fkrasnda l zel idaresi btesinden, emniyet hizmetlerinin gerektirdii tehizat almyla ilgili harcamalar yaplabilir. l evre dzeni pln; valinin koordinasyonunda, Bykehirlerde Bykehir belediyeleri, dier illerde il belediyesi ve il zel idaresi ile birlikte yaplr. l evre dzeni pln belediye meclisi ile il genel meclisi tarafndan onaylanr. Belediye snrlar il snr olan Bykehir Belediyelerinde il evre dzeni plan ilgili Bykehir Belediyeleri tarafndan yaplr veya yaptrlr ve dorudan Belediye Meclisi tarafndan onaylanr. Hizmetlerin yerine getirilmesinde ncelik sras, il zel idaresinin mal durumu, hizmetin ivedilii ve verildii yerin gelimilik dzeyi dikkate alnarak belirlenir(l zel daresi kanunu Madde 6).

l genel meclisi, il zel idaresinin karar organdr. 5302 sayl l zel daresi Kanununa gre valinin il genel meclisinin bakan olma grevine son verilmitir. Bylelikle il zel idarelerinin zerkliini zedeleyici bir uygulama yrrlkten kaldrlmtr(Sobac, 2005: 47). Yeni l zel daresi Kanunu eski kanunda l Daimi Encmeni olan kurulun ismini l Encmeni olarak deitirmitir. l Encmeni, il zel idaresinin yrtme organdr. Kanun, il genel meclisi bakanlndan valiyi alrken, il encmeninin bakanlndan almamtr.

5302 sayl Kanunun 42 ve 43.maddelerinde il zel idaresinin gelir ve

73

giderleri sralanmtr. Buna gre il zel idaresinin gelirleri:

Kanunlarla gsterilen il zel idaresi vergi, resim, har ve katlma paylar. Genel bte vergi gelirlerinden ayrlan paylar. Genel ve zel bteli idarelerden yaplacak demeler. Tanr ve tanmaz mallarn kira, sat ve baka suretle

deerlendirilmesinden elde edilecek gelirler. l genel meclisi tarafndan belirlenecek tarifelere gre tahsil edilecek

hizmet karl cretler. Faiz ve ceza gelirleri. Balar. Her trl giriim, itirak ve faaliyetler karl salanacak gelirler. Dier gelirlerden olumaktadr.

5302 sayl kanunun 43 maddesine gre l zel idaresinin giderleri unlardr: l zel idaresi binalar, tesisleri ile ara ve malzemelerinin temini,

yapm, bakm ve onarm iin yaplan giderler. l zel idaresinin personeline ve seilmi organlarnn yelerine denen

maa, cret, denek, huzur hakk, yolluklar, hizmete ilikin eitim harcamalar ile dier giderler. Her trl alt yap, yapm, onarm ve bakm giderleri. Vergi, resim, har, katlma pay, hizmet karl alnacak cretler ve

dier gelirlerin takip ve tahsili iin yaplacak giderler. l genel meclisince belirlenecek ilkeler erevesinde kylere veya

kylerin aralarnda kurduklar birliklere yaplacak yardmlar. l zel idaresinin kuruluuna katld irket, kurulu ve birliklerle ilgili

ortaklk pay, yelik aidat giderleri. Faiz, borlanmaya ilikin dier demeler ve sigorta giderleri. Yoksul, muhta ve kimsesizler ile zrllere yaplacak sosyal hizmet ve

yardmlar. Dava takip ve icra giderleri.

74

Temsil, tren, arlama ve tantm giderleri. Avukatlk, danmanlk ve denetim hizmetleri karl yaplacak

demeler. Yurt ii ve yurt d kamu ve zel kesim ile sivil toplum rgtleriyle

birlikte yaplan ortak hizmetler ve dier proje giderleri. Sosyo-kltrel ve bilimsel etkinlikler iin yaplan giderler. zel idare hizmetleriyle ilgili olarak yaplan kamuoyu yoklamas ve

aratrmas giderleri. Doal afet giderleri. Kanunla verilen grevler ve hizmetlerin yrtlmesi iin yaplan dier

giderler.

l zel darelerinin organ vardr. Bunlar;

- Vali - l genel meclisi - l Encmeni

Vali Merkezi idarenin illerdeki temsilcisidir. Valiler l zel idarelerinde l zel idarelerinin ve yrtme organnn badr. Vali merkezi idarenin ildeki en st yetkilisidir. ileri bakanlnca nerilen vali ilde hkmetin temsilcisi olarak zel idarenin badr. Kaymakamlar da ayn ekilde hkmetin iledeki temsilcisi ve idarenin temsilcisidir. Kaymakamlar valilere kar sorumludurlar.

l genel Meclisi il zel idaresinin karar organdr. l genel meclisi yelerinin tamam ve bakan seimle belirlenir. Her ildeki nfus saysna gre il genel meclisi seilmektedir. Buna gre:

- Nfusu 25.000 e kadar olan ilelerde - Nfusu 25.001 den 50.000 e kadar olan ilelerde - Nfusu 50.001 den 75.000 e kadar olan ilelerde - Nfusu 75.001 den 100.000 e kadar olan ilelerde

2 3 4 5

75

- Nfusu 100.000 den yukar olan ilelerde her 100.000 nfus iin bir ye ilave edilerek il genel meclisi sayca oluturulmaktadr.

3360 sayl eski kanunla l Daimi Encmeni olarak adlandrlan il Encmeni l zel idaresinin yrtme organ olup valinin bakanlnda 10 yeden oluur. l Encmeninin on yesinden beini il genel meclisi gizli oyla kendi arasndan seerken kalan be ye ise biri ildeki mali iler kuruluunun bandaki kii olmak zere vali tarafndan dier kurum amirleri arasndan seilir. Tm encmen yelerinin sresi bir yldr.

l zel idareleri yerel ynetim organ olarak faaliyet gsteren birimler iken uygulamada bu ok fazla bilinmemektedir. Gerekten il zel idareleri konu ile ilgili olmayanlar arasnda banda valinin bulunduu ve merkezi hkmetin illerdeki temsil edildii yerler olarak bilinmektedir. Grevlerin merkezle yerel ynetimler arasnda blm bakmndan zellikle il zel idareleri ve ky ynetimleri zaman iinde nemli lde grev kaybna uram bulunmaktadrlar. Bu kurulular iin balangta ngrlm olan ve geni alanlar kapsayan grevler zamanla merkez ynetimine gemi bulunmakta, dolaysyla bu ynetim kurulular adlar var kendi yok kurulular haline gelmitir(TSAD, 1995: 33). l zel idareleri merkezi hkmete de yaplan ileri yapmakla grevli olmalar nedeniyle ayr bir ynetim kademesi olarak yer alamamtr. Yaplan ilerin finansmannda da merkezi ynetimin etkin oluu nedeniyle il zel ynetimlerinin merkezi hkmetin temsilcisi gibi dnlmesine neden olmutur. Ayrca bu kurulularda denetim ve onay makam olarak valinin bulunmas il zel ynetimlerinin yerel olma niteliini zayflatmaktadr. Avrupa lkelerinde bizdeki il zel ynetimlerinin grevlerinin ounlukla belediyeler tarafndan yerine getirildii grlmektedir. Ayn ekilde kyler de banda muhtarn bulunduu ve merkezi hkmetin ilerini kydeki takipisi ve uygulaycs olan idare olarak dnlmektedir. Uygulamada gerek anlamda, merkezden zerk olarak bilinen yerel ynetimler belediyeler olarak ne kmtr.

76

2.5.3. Belediyeler

Toplumlar tarihsel srete tarmsal retimden sanayi retimine ve sanayi toplumuna doru geerken farkl yerleim yerleri toplumlarn siyasal, ekonomik, sosyal hayatna damgasn vurmutur. Sanayi devrimi retimin biimini ve retim ilikilerini ok kkl bir biimde deitirirken, kkenleri devlet kadar eski olan kentlerin yerine yeni retim mekanlar olarak hzla byyen gnmz kentlerinin ortaya kmasna neden olmutur. Kentsel alanlarn nfusu, doumla artan nfus artlar dnda, krsal alandan gelen glerle srekli art gstermektedir. Gnmzde krsal alanlarn arl azalrken kentlerin nfus younluu artmakta, retim ve tketimin topland alanlar olarak giderek nem kazanmaktadr. Yeni retim yapsna bal olarak, nfus artlar nedeniyle artan ve arlaan ekonomik sorunlar zellikle kentsel alanlarda pek ok sorun dourmutur. Kentler bir yandan zgrl sembolize ederken dier taraftan zor koullarn ve sefaletin sembol olarak da anlr olmutur. Sanayi devrimi ile tarih sahnesine kan ii snfnn kitlesel retim yapan fabrikalarda toplanmas ve kentlerde younluun artmas, kentleri retimin ve tketimin gerekletirildii mekanlara dntrmtr. Kentsel alanlarn retimin ve tketimin merkezleri konumuna gelii, ulatklar nfus bykl ve younluklar nedeniyle bu yerleim alanlarn, dolaysyla bu alanlarn ynetiminin nemini artrmtr. Sosyal sorunlarn zlerek ekonomik ve sosyal yaamn srdrlebilmesi ynetimlerin etkin ekonomik ve sosyal politikalar ortaya koymas ile olanakldr. Sanayi toplumu olarak nitelendirilen yeni toplumsal yapda kentsel alanlarn ynetim ve hizmet birimi olan, yerel ynetimler, krsal yerleim yerlerinin ynetimlerine oranla ok daha n planda ve ok daha nemli hale gelmektedir. Yerel ynetim birimi olarak belediye hzl kentlemeye bal olarak ne kan bir yerel ynetim birimidir.

Belediyeler sayca oalarak, belediyelerin kapsad alanlar genilemekte ve hizmet sunduu topluluklar nfus bakmndan giderek bymektedir. Belediyeler giderek daha fazla kaynaa ve giderek byyen btelere sahip yerel ynetim kurulular olmaktadr. Trkiyede belediyeler, kentlemenin artmasyla giderek daha fazla sayda nfusa hizmet veren birimler haline gelmektedir. Aadaki tabloda

77

kentsel alanlarn krsal alanlar karsnda nfus art izlenmektedir. Tablo 2 yerleim alanlarnn nfus bakmndan oranlarn vermektedir. Tabloda yer alana yllar kentlemenin nceki yllara oranla giderek daha fazla hz kazand 1970 ylndan balamtr. Tabloya bakldnda kent nfusunun artna bal olarak, belediyelerin yerel ynetimler ierisindeki neminin nmzdeki dnemlerde artarak srecei grlmektedir. Tabloda yer alan 2008 yl nfus rakamlar Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) gre ortaya kan nfus saym sonulardr.

Tablo 2: Trkiyede Kent ve Kr Nfusu. TOPLAM NFUS 35.605.176 40.347.719 44.736.957 50.664.458 56.473.035 67.803.927 71.517.100 KENT NFUSU (L, LE) 13 691 101 16 869 068 19 645 007 23.926.262 33 326 351 44 006 274 53 611 723 KIR NFUSU (BELDE,KY) 21 914 075 23 478 651 25 091 950 23 798 701 23 146 684 23 797 653 17 905 377

YIL 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2008

% 38,45 41,81 43,91 53,03 59,01 64,90 74,96

% 61,55 58,19 56,09 46,97 40,99 35,10 25.04

Kaynak: TK (Genel Nfus Saym statistikleri)

Cumhuriyet dnemindeki belediyelerle ilgili ilk dzenleme 1930 Tarihinde 1580 sayl yasa ile yaplan Belediye Kanunudur. 2004 ylnda yaplan kamu ynetimi reformu kapsamnda yerel ynetim birimleri de bu reformdan etkilenmi ve bata Belediye Kanunu olmak zere deiiklikler yaplmtr. Bugn yrrlkte olan Kanun 03.07.2005 tarih ve 5393 sayl Belediye Kanunudur. 1930 Cumhuriyet ilan edildikten sonra uzun bir sre valiler belediye bakanl grevini de stlenmilerdir. 1948 ylnda Ankara ve 1954 ylnda stanbulda ilk defa belediye bakanl valilik grevinden ayrlmtr. 1961 Anayasas ile mahalli idare birimlerinin seimle ibana gelecei belirtilmitir. 19.07.1963 tarih ve 307 sayl kanunla belediye bakanlarnn halk tarafndan seilmesi benimsenmitir. lk mahalli seimler 1963 ylnda yaplm ve ilk defa semenler tarafndan seilmi belediye bakanlar grev bana gelmitir(Tortop vd.,2006: 149).

78

21 Mart 2008 tarihinde kabul edilen

5747 sayl bykehir belediyesi

snrlar ierisinde ile kurulmas ve baz kanunlarda deiiklik yaplmas hakknda kanuna gre toplam 3225i bulan ilk kademe, belde belediyelerinden 1120 tanesinin tzel kiilikleri kaldrlarak ky ve mahalleye dntrlmtr. Bu kanun ile Trkiyedeki belediye says 2105e drlmtr. Ancak Dantay tzel kiilikleri kaldrlan belediyelerin itiraz etmeleri halinde seime girebileceine karar vererek bu konuda yeni bir tartmay balatmtr. 5747 sayl yasa sonras belediye says tablo 3deki gibidir.
Tablo 3 : Trkiyede Belediye Says BELEDYE TR BYKEHR BELEDYES L BELEDYES LE BELEDYES BELDE BELEDYES TOPLAM SAYISI 16 65 892 1132 2105

Kaynak : www.mahalli- idareler gov.tr (Eriim : 10.06.2008)

Yeni Kanunla belediye kurulmas ile ilgili olarak deiiklik yaplm 1580 sayl Kanun Belediye kurulmas iin 2000 nfusu yeterli lt olarak dzenlerken, 5393 sayl Belediye Kanunu 5000 nfusu belediye kurulmas iin gerekli nfus lt olarak dzenlemitir. 5393 sayl belediye kanunu madde 4 e gre; Nfusu 5.000 ve zerinde olan yerleim birimlerinde belediye kurulabilir. l ve ile merkezlerinde belediye kurulmas zorunludur. me ve kullanma suyu havzalar ile sit ve dier koruma alanlarnda ve meskn sahas kurulu bir belediyenin snrlarna 5.000 metreden daha yakn olan yerleim yerlerinde belediye kurulamaz. Kylerin veya muhtelif ky ksmlarnn birleerek belediye kurabilmeleri iin meskn sahalarnn, merkez kabul edilecek yerleim yerinin meskn sahasna azami 5.000 metre mesafede bulunmas ve nfuslar toplamnn 5.000 ve zerinde olmas gerekir. Ayn maddenin devamnda belediyelerin kuruluuna ilikin olarak dzenlemeye yer verilmitir. Buna gre: Dantayn gr alnarak mterek kararname ile o yerde belediye kurulur. Yeni iskn nedeniyle oluturulan ve nfusu 5.000 ve zerinde olan herhangi bir yerleim yerinde, ileri Bakanlnn nerisi zerine mterek

79

kararnameyle belediye kurulabilir. 5393 sayl belediye kanununun 11.maddesi belediye tzel kiiliinin sona ermesini dzenlemektedir. Buna gre: Nfusu 2.000'in altna den belediyeler, Dantayn gr alnarak, ileri Bakanlnn nerisi zerine mterek kararname ile kye dntrlr. Tzel kiilii kaldrlan belediyenin tasfiyesi il zel idaresi tarafndan yaplr. Bu belediyenin tanr ve tanmaz mallar ile hak, alacak ve borlar ilgili ky tzel kiiliine intikal eder.

5393 sayl belediye kanununun Belediyelerin grev ve sorumluluklarna ilikin dzenlemeler 14.maddesinde gsterilmitir. Belediyelerin grevleri yeni dzenlemeyle u hizmet alanlarnda toplanmtr: Belediye, mahall mterek nitelikte olmak artyla;

mar, su ve kanalizasyon, ulam gibi kentsel alt yap; coraf ve kent bilgi

sistemleri; evre ve evre sal, temizlik ve kat atk; zabta, itfaiye, acil yardm, kurtarma ve ambulans; ehir ii trafik; defin ve mezarlklar; aalandrma, park ve yeil alanlar; konut; kltr ve sanat, turizm ve tantm, genlik ve spor; sosyal hizmet ve yardm, nikh, meslek ve beceri kazandrma; ekonomi ve ticaretin gelitirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptrr. Bykehir belediyeleri ile nfusu 50.000'i geen belediyeler, kadnlar ve ocuklar iin koruma evleri aar.

- Okul ncesi eitim kurumlar aabilir; Devlete ait her derecedeki okul binalarnn inaat ile bakm ve onarmn yapabilir veya yaptrabilir, her trl ara, gere ve malzeme ihtiyalarn karlayabilir; salkla ilgili her trl tesisi aabilir ve iletebilir; kltr ve tabiat varlklar ile tarih dokunun ve kent tarihi bakmndan nem tayan meknlarn ve ilevlerinin korunmasn salayabilir; bu amala bakm ve onarmn yapabilir, korunmas mmkn olmayanlar aslna uygun olarak yeniden ina edebilir. Gerektiinde, rencilere, amatr spor kulplerine malzeme verir ve gerekli destei salar, her trl amatr spor karlamalar dzenler, yurt ii ve yurt d msabakalarda stn baar gsteren veya derece alan sporculara belediye meclisi kararyla dl verebilir. Gda bankacl yapabilir.

80

- Belediye, kanunlarla baka bir kamu kurum ve kuruluuna verilmeyen mahall mterek nitelikteki dier grev ve hizmetleri de yapar veya yaptrr(5393 sayl belediye kanunu md.14).

Belediye kanununun 14.maddesinde grld gibi lkemizde belediyelerin grev ve yetkilerinin belirlenmesinde genellik ve liste yntemleri adeta birlikte benimsenmitir. Liste anlay belediyelerin yasalarnda saylan grevlerin dna kamadklar yeni grevlerin ancak yasal dzenlemelerle verilebilecei bir yntemdir. Ancak 5393 sayl kanunla belediyelerin bir ksm grevleri istee bal grevlerle belediyelerin kendi istek ve abalarna braklmtr.

Belediyelerin organlar belediye meclisi, belediye encmeni ve belediye bakandr. Belediye bakan yrtme, belediye meclisi ve belediye encmeni ise belediyenin karar organdr. Belediye bakan, belediyenin belediye tzel kiiliinin temsilcisidir. Belediyelerin organlarnn grev sresi seimlerin yenilenme sresi olan 5 yldr.

Belediye meclisi belediyenin genel karar organ olup belde halk tarafndan seilen yelerden oluur. Belediye meclisinin alaca kararlar belediye bakanna gnderilir. Belediye bakannn geri gndermedii kararlar kendiliinden kesinleir. Kararda meclisin srar karsnda belediye bakan karar aleyhinde yargya bavurabilir. Kesinleen belediye meclisi kararlar yedi gn ierisinde o yerin en byk mlki amirine gnderilir. Mlki amire gnderilmeyen kararlar yrrle girmez. Mlki amiri hukuka uygun bulmad kararlar aleyhine yargda dava aabilir. Siyasal partiler aldklar oy orannda belediye meclisinde temsilci bulundururlar. Buna gre nfusa orantl olarak oluacak olan belediye meclisi ye says u ekildedir;

- Nfusu 10.000 ve daha az olan belediyelerde - Nfusu 10.001 ve 20.000 ararsnda olan belediyelerde - Nfusu 20.001 ve 50.000 ararsnda olan belediyelerde - Nfusu 50.001 ve 100.000 ararsnda olan belediyelerde

9 11 15 25

81

- Nfusu 100.001 ve 250.000 ararsnda olan belediyelerde - Nfusu 250.001 ve 500.000 ararsnda olan belediyelerde - Nfusu 500.001 ve 1.000.000 ararsnda olan belediyelerde

31 37 45

- Nfusu 1.000.000 dan fazla olan belediyelerde meclis yesi ayn sayda yeden oluur.

Belediye meclisi kendi arasndan seecei yelerden ve belediyenin yetkili birim amirlerinden oluan belediye encmenini seer. Belediye encmeni de belediyenin karar organdr.

Belediyelerin kanunla kendilerine verilen grevlerin yrtlebilmesi hi kukusuz yeterli kaynaklara sahip olmalarna baldr. Belediyelerin z kaynak gelirleri vergiler, harlar ve harcamalara katlm paylarndan olumaktadr. Belediyelerin bu gelirlerinin oranlarn ve miktarlarn merkezi ynetim

belirlemektedir. Vergiler emlak, evre temizlik, ilan ve reklam, elence, haberleme ve tketim vergilerin olumaktadr. Harlar ise bata bina yapm ve onarm harc olmak zere ticari ilemlerden kaynaklanan harlardan olumaktadr. Katlm paylar ise su, kanalizasyon yol gibi harcamalara katlm paylarndan olumaktadr. 2005 ylnda yaplan yeni dzenlemeye gre belediye gelirleri u ekildedir:

Kanunlarla gsterilen belediye vergi, resim, har ve katlma paylar. Genel bte vergi gelirlerinden ayrlan pay. Genel ve zel bteli idarelerden yaplacak demeler. Tanr ve tanmaz mallarn kira, sat ve baka suretle

deerlendirilmesinden elde edilecek gelirler. Belediye meclisi tarafndan belirlenecek tarifelere gre tahsil edilecek

hizmet karl cretler. Faiz ve ceza gelirleri. Balar. Her trl giriim, itirak ve faaliyetler karl salanacak gelirler. Dier gelirler. (Belediye kanunu md. 59).

82

2.5.4. Bykehir Belediyeleri Hzl kentleme sonucunda byk kentlerin daha ok bymesi belediye snrlarnn dnda dzensiz ve plansz gelimelere yol aarak belediyelerin yetersiz kalmasna neden olunca metropol kentlerin ve hizmetlerinin ynetimi iin aranlan zmler Bykehir belediyelerini gndeme getirmitir.

Trkiyede ki kentleme hareketi, baz farkllklarna ramen, az gelimi ve gelimekte olan lkelerin kentleme srelerine benzemektedir. Sanayilemi toplumlarda kentleme sreci ile Trkiyede ki gibi gelimekte olan lkelerde kentleme sreci sosyo-ekonomik geliimlerine bal olarak birbirinden elbette ki farkl ekilde gereklemektedir(Grmez, 1997:13). Sanayileme ile birlikte ekonomik ve toplumsal yap deiirken bu yeni retim ekli yerleim yerlerinin de deimesine neden olmutur. nk tarma dayal retim yapsnn dank ve kk yerleim yerleri sanayileme ile birlikte yerini makineye dayal byk topluca yaanlan nfus younluunun ok artt kentlere brakmtr. Kentlerin bymesi ile kentlerdeki sorunlarda bymeye balamtr. Ancak kentsel sorunlar znde sanayileme ve sanayileme sonucunda oluan snfsal toplum yapsnn sorunlar olarak ortaya kmaktadr.

Trkiyede Bykehir ynetimlerine ilikin olarak Anayasada dorudan bir dzenleme yer almamakla birlikte; 1982 Anayasasnn 127.maddesinin nc fkrasnda Kanun byk yerleim merkezleri iin zel ynetim biimleri getirebilir denilmek suretiyle dolayl bir dzenlemenin olduu tespit edilmektedir. Bykehir belediyeleri Anayasann 127.maddesinde yer alan hkme bal olarak 1984 ylnda karlan 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanunla dzenlenmitir(Tortop vd.,2006: 215). Daha sonra 2004 tarih ve 5216 sayl Bykehir Belediyesi kanunu ile dzenleme yaplmtr.

3030 sayl kanundan farkl olarak 5216 sayl kanun Bykehir ynetimi kurulabilmesi iin 750.000 bin nfusu artn getirmitir. 5216 sayl kanuna gre Bykehir belediyesi: En az ile veya ilk kademe belediyesini kapsayan, bu

83

belediyeler arasnda koordinasyonu salayan; kanunlarla verilen grev ve sorumluluklar yerine getiren, yetkileri kullanan; idar ve mal zerklie sahip ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan kamu tzel kiisini, ifade ettii belirtilmitir.

Kanunda belirtildii gibi ; Belediye snrlar iindeki ve bu snrlara en fazla 10.000 metre uzaklktaki yerleim birimlerinin son nfus saymna gre toplam nfusu 750.000den fazla olan il belediyeleri, fiziki yerleim durumlar ve ekonomik gelimilik dzeyleri dikkate alnarak 5216 sayl kanunla Kanunla Bykehir Bykehir belediyesine Belediyesi

dntrlrler denmektedir.

Kanununa gre bu belediyelerinin yapmakla ykml olduklar sosyal grevleri yle sralanmtr:

- Salk merkezleri, hastaneler, gezici salk niteleri ile yetikinler, yallar, engelliler, kadnlar, genler ve ocuklara ynelik olarak her trl sosyal ve kltrel hizmetleri yrtmek, gelitirmek ve bu amala sosyal tesisler kurmak, mesleki beceri kazandrma kurslar amak, iletmek veya ilettirmek. Bu hizmetleri yrtrken niversiteler, yksekokullar, mesleki liseleri, kamu kurulular ve sivil toplum rgtleri ile ibirlii yapmak, - Afet riski tayan veya can ve mal gvenlii asndan tehlike oluturan binalar insandan tahliye etmek ve ykmak, - Gerektiinde salk, eitim ve kltr hizmetleri iin bina ve tesisler yapmak, kamu kurum ve kurulularna ait bu hizmetlerle ilgili bina ve tesislerin her trl bakm ve onarmlarn yapmak, gerekli malzeme desteini salamak.

Bykehir Belediyesinin organlar, Belediye Meclisi, Belediye Encmeni ve Belediye Bakandr. Bykehir belediye meclisi, Bykehir belediyesinin karar organdr ve ilgili kanunda gsterilen esas ve usullere gre seilen yelerden oluur. Bykehir belediye bakan Bykehir belediye meclisinin bakan olup, Bykehir iindeki dier belediyelerin bakanlar, Bykehir belediye meclisinin doal yesidir.

84

5216 sayl Bykehir belediyesi kanununun 14. maddesine gre meclis kararlarnn yrrle girmesi dzenlenmitir. Buna gre Bykehir belediye bakan, hukuka aykr grd belediye meclisi kararlarn, yedi gn iinde gerekesini de belirterek yeniden grlmek zere belediye meclisine iade edebilir. Yeniden grlmesi istenilmeyen kararlar ile yeniden grlmesi istenip de Bykehir belediye meclisi ye tam saysnn salt ounluuyla srar edilen kararlar kesinleir. Bykehir belediye bakan, meclisin srar ile kesinleen kararlar aleyhine idar yargya bavurabilir. Kararlar, kesinletii tarihten itibaren en ge yedi gn iinde mahallin en byk mlk idare amirine gnderilir. Mlk idare amirine gnderilmeyen kararlar yrrle girmez. Mlk idare amiri hukuka aykr grd kararlar aleyhine on gn iinde idar yarg mercilerine bavurabilir(5216 sayl kanun md.14).

Bykehir belediyesinin gelirleri ise kanunun 23. maddesinde u ekilde gsterilmitir;

Genel bte vergi gelirleri tahsilt toplam zerinden ile ve ilk kadem

belediyelerine verilen paylardan Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenecek oranlar iinde ayrlarak ller Bankas tarafndan gnderilecek pay. - Bykehir belediye snrlar iinde yaplan genel bte vergi gelirleri tahsilt toplam zerinden Maliye Bakanl tarafndan hesaplanp, ertesi ayn sonuna kadar ilgili Bykehir belediyesine yatrlacak % 5 pay. 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanununda yer alan oran ve esaslara gre

Bykehir belediyesince tahsil olunacak at yarlar dahil mterek bahislerden elde edilen Elence Vergisinin % 20si mterek bahislere konu olan yarlarn yapld yerin belediyesine, % 30u nfuslarna gre datlmak zere dier ile ve ilk kademe belediyelerine ayrldktan sonra kalan % 50'si. Bykehir belediyesine braklan sosyal ve kltrel tesisler, spor, elence

ve dinlenme yerleri ile yeil sahalar iinde tahsil edilecek her trl belediye vergi, resim ve harlar.

85

Hizmetlerin Bykehir belediyesi tarafndan yaplmas artyla 2464

sayl Belediye Gelirleri Kanununda belirtilen oran ve esaslara gre alnacak yol, su ve kanalizasyon harcamalarna katlma paylar. Kira, faiz ve ceza gelirleri. Kamu idare ve messeselerinin yardmlar. Bal kurulularn kesin hesaplarndaki gelirleri ile giderleri arasnda

oluan fazlalk sonucu aktarlacak gelirler. Bykehir belediyesi iktisad teebbslerinin safi hasltndan

Bykehir belediye meclisi tarafndan belirlenecek oranda alnan hisseler. Bykehir belediyesinin tanr ve tanmaz mal gelirleri. Yaplacak hizmetler karl alnacak cretler. artl ve artsz balar. Dier gelirler.

Belediyeler kendilerine verilen zorunlu ve istee bal grevleri arasnda imar salk ve sosyal yardm zabta ve kentsel hizmetler ile ilgili olanlardr. Gnmzde belediyeler zorunlu grevlerini tam olarak yerine getirmekte zorlanmaktadrlar. Belediyelerin yeterli kaynaklara sahip olamay yeterli teknolojik ara gere ve uzman personele sahip olamay grevlerini yerine getirememesinin bata gelen nedenleridir. Bykehir ynetimleri dnda Belediyelerin kentsel altyap ve temel hizmetler dnda ekonomik ve sosyal uygulamalara sahip olamadklar

grlmektedir. Bu yetersizlikler iinde belediyelerin sosyal politika ilevleri sosyal yardm alan iine skmaktadr. Planlama ve kalknma programlarnn yerini piyasa ve fiyat mekanizmasna brakmas, yerel ynetimlerin gcn aan ekilde grevler yklenmesi, sonucunda yerel dzeyde sosyal politikalar yeterince oluturulamamakta ve uygulanamamaktadr. Kreselleme sreci ile birlikte kamunun daraltlmas ve zelletirilmesi politikalar yerel ynetimlerde de daralma ve bu ynetimlerin ilevlerinde zelletirmeler getirmitir. Kamu giriimciliinin savurganlk ve etkinsizlik olarak deerlendirilmesi sonucunda devletin dolaysyla yerel ynetimlerin etkinlik alanlarnn daraltlmas ile sonulanmtr. Hizmet alanlarndaki zelletirmeler

86

sonucunda yerel ynetimlerin, yatrmc, denetleyici, geliri yeniden datc ilevlerinde azalmalar olmutur. Bu uygulamalar yerel ynetim sosyal politikalarna olumsuz yansmtr.

2.6. YEREL YNETMLERN BTELER

Yerel ynetim btelerinin yerel ynetimlerin ilevlerini yerine getirmekteki nemi daha nce vurgulanmt. Ancak yerel ynetimler merkezi ynetime bal ynetim kademeleri olarak bu ynetimlerin bte kst ya da snr merkezi ynetim bteleri olduu aktr. 1929 dnya ekonomik krizinden sonra 1980li yllara kadar zellikle gelimi lkeler daha dengeli bir gelir dalm salayabilmek iin kamu harcamalarn devaml olarak artrmlardr. Kamu harcamalarnn artmasnn nedenleri arasnda, gemite ortaya kan ii hareketleri ve Sovyetler tehlikesi, yaanan byk ekonomik bunalmlar, iki byk dnya savann ortaya kartt ykmn dourduu sefalet gibi nedenler vardr. Bu yzden, 20. yzyln balarna kadar devam eden ekonomide ok kk bir devlet anlay, yerini 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren ekonomide giderek byyen bir devlet anlayna brakm, mdahaleci ve dengeleyici devlete duyulan gereksinim artmtr(zdemir, 2006:162).

1980 li yllara gelindiinde ise kamu harcamalarnda daralma grlmeye balanmtr. Dolaysyla, 1980lerden itibaren, vergileri artrc basklar artk vergilerin azaltlmas ynnde olmutur. Kreselleme ile birlikte artan uluslar aras rekabet lke ynetimleri zerinde bir bask yaratmtr. lkeler sermaye ekebilmek ya da yatrmclarn karlmamas, iin vergilerde azaltmaya gitmilerdir. Bu ise kamu btesini yani ierisinde yerel ynetimlere verilen paylar ve sosyal harcamalarn finansman paynn da bulunduu btenin daralmasn ifade etmektedir. Yerel ynetim paylarnn grece ykseldii dnemler bulunmakla birlikte bu daralma yerel ynetimlerin btelerinin dolaysyla faaliyetlerinin snrlarnn daralmasn ifade etmesi bakmndan nemlidir. Dnyada yaanan bu konjonktr lkemizin kendine zg koullarn ortadan kaldrmamakta ancak desteklemektedir. lkemiz yerel ynetimlerinin bteleri konjonktrel gelimelerin dnda ve ncesinde de

87

gelimi lkelerdeki yerel ynetim btelerinin olduka gerisindedir. Daralan kamu bteleri lkemiz gibi temel gelirleri merkezi hkmetlerin yardmlarndan oluan yerel ynetimler asndan bir olumsuzluktur.

Belediyeler gnlk yaantmzda ekonomik, sosyal, kltrel nitelikte pek ok temel kamu hizmeti sunan kurululardr. Yerel ynetimler bu hizmetleri sunarken kaynaa gereksinim duyarlar. Merkezi ynetim ile yerel ynetimler arasnda kamu hizmetleri ile grevlerinin hem de gelir kaynaklarnn dengeli ve adaletli bir biimde bltrlmesi mali denkletirme olarak ifade edilmektedir(Kele, 1987:65). Yerel ynetimlere verilen grevlerin yerine getirilebilmesi iin kaynaklara sahip olmalar ok nemli ve gereklidir. Yerel ynetimlerin kaynak salama bakmndan, merkezi ynetimden bamsz vergi alabilme ve kaynak yaratabilme olanana gre bamllk sistemi ve bamszlk sistemi olarak iki grupta ele alnmaktadr. Ancak bu iki sistemi lkelerde saf olarak uygulama olana bulunamamaktadr. lkeler bu iki sistemi de deiik arlkta birlikte uygulamaktadrlar. Mali denkletirmede grevlerin yerine getirilmesinde yeterli kaynak ayrlmas, grevlerin sahipsiz kalmamas, gelir kaynaklarnn ifte vergilendirilmemesi, grevlerin ve grev alannn aka belirtilmesi ilkelerine uyulmas gerekmektedir. lkemizde Yerel ynetimlerin balca gelir kaynaklar;

Devlet gelirlerinden alnan paylar, Belediyelerin zkaynaklar, Devletin, merkezi ynetimin yardmlar, Borlanmalardr.

Yerel ynetimlerin Gayri Safi Milli Hasladan aldklar pay dktr. Gnmzde kamu harcamalarnn ok kk bir blm yerel ynetimlerce byk blm ise merkezi ynetimce yaplmaktadr. Avrupa lkelerinin bazlarnda bu oran eite yakn ya da kimilerinde daha fazladr. Bu oranlar yerel ynetimlerimizin yerel hizmetlerin nemli bir kesiminin zerinde ynetim yrtme yetkisinden yoksun olduunu aka gstermektedir. Trkiyede yerel ynetimler tm kamu personelinin

88

%10 unu altrmaktadrlar. Bu oran F.Almanya da % 31, Japonyada % 65, ABDde % 60, Norvete ve svete % 70 dolayndadr(TSAD, 1995: 33). Bu durum yerel ynetimlerin ilevlerini ve hizmetlerin yerine getirilmesi nndeki nemli bir engeldir. Salksz ve sahte bir kentleme olgusu zellikle byk kent belediyelerinin byk boyutlara varan akal sorunlarnn temel kaynan oluturmaktadr(Gven, 1977:33). zellikle byk kentlere olan hzl nfus ak bu sorunlarn art ynnde gittike belirgin bir bask yaratmaktadr. Tm belediye birimlerinde vergi gelirleri temel kaynak niteliinde olup zellikle kk belediyelerde gelir potansiyelinin dk olmas nedeniyle orta ve byk birimlerine kyasla zel yardm ve fonlarn paylar greli daha yksektir(Falay, 1997:4) Transfer harcamalarnn yerel ynetim bteleri iindeki paynn artt, bunda bor demelerinin nemli bir unsur olduu grlmektedir. Aadaki tabloda yerel ynetimlerin belli dnemlerde Gayri Safi Milli Haslaya oran grlmektedir. Bu tabloda yerel ynetimlerin kaynak yapsnn yllar ve dnemler itibari ile ok deimedii bunun dnda Avrupa lkelerine oranla yerel ynetim kaynaklarnn olduka dk kald grlmektedir.

Tablo 4 : Yerel Ynetim Gelirlerinin GSMH indeki Oran (1) Yl 1980 % Oran 1,24 1,94 2,38 3,17 4,33 4,90 3,69 3,61 3,73 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004

Kaynak : DPT (1)Belediyeler,l zel dareleri, ller Bankas ve Su-Kanalizasyon dareleri, Doalgaz ve Toplu Tama letmeleri.

Belediyelerde kaynak yetersizliinin nedenleri arasnda en nemlileri, belediyelerin merkezi ynetime mali bamll, kentlerde artan nfus,

belediyelerde bte ve vergi, anlaynn gelimemesi, politik kayglar nedeniyle harcama katlm paylarnn vatandalardan alnamay saylmaktadr. Ancak her bakmdan zerklik isteyen belediyelerin merkezi ynetimden yardm istemeleri eliki oluturmaktadr. Bunun dnda kaynak yetersizlikleri nedeniyle lke iinden

89

ve uluslar aras finans piyasalardan borlanan belediyeler, eitli altyap ve dier kent projelerinde zaman zaman ulusal snrlar dnda kresel finans piyasalarna kredi iin bavurmaktadrlar. Uluslar aras Finans piyasalar iin gerek anlam ile yerellemenin tesinde yerel ynetimler kredi pazar oluturma tehlikesi vardr. Hizmetlerin zelletirilmesi ve fiyatlandrlmas da etkinlik tartmalar sakl kalmak kaydyla ayn tehlike iinde olabilmektedir. ller bankasnn belediye kredilerinde ve teknik hizmetlerindeki gerilemeler bu tehlike kukusunu artrmaktadr. Byle bir finansman yntemi hem belediye aktiflerinin klmesi sonucunu hem de sermaye birikiminin d lkelere aktarlarak lke iinde birikimin yetersiz kalmas sonucunu dourmaktadr.

Belediye gelirlerinin trlerine bakldnda ise aadaki tabloda grld gibi gelirlerin nemli bir blmnn zel yardm ve fonlar kaleminden olutuu gzlenmektedir. Belediyelerin z gelirleri toplam ierisinde ok dk dzeyde kalmaktadr. Bu nedenle belediyelerin borlanma oranlarnn son derece ykseldii ifade edilmektedir. Aadaki tablo yerel ynetim gelir ve harcamalarnn yaps yer almaktadr. Tablodan anlald gibi Yerel ynetimlerin gelirlerindeki kompozisyon yllar itibari ile ok byk deiiklikler gstermemitir. Belediyelerin gelirleri ararsnda yer alan merkezi ynetimden alnan yardmlar politik bir ierik tamakta kriz dnemlerinde ve politik yaknlklara gre deimektedir. Bu ise bu gelirlerin borlarda olduu gibi istikrarl bir kaynak olmadn gstermektedir.

Yerel ynetimlerin kaynak bakmndan merkezi hkmetin yardmlarna bamll zellikle belediyelerin zerkliini tehdit eden bir nokta olarak

vurgulanmaktadr. Belediyelerin istikrarl ve bamsz gelir kaynaklarna sahip olmas zerklik asndan son derece nemli saylmaktadr. Belediyelerin memur almlarnda merkezi hkmetten izin almalar da ayn ekilde zerklie ters bir uygulama olarak nitelendirilmektedir. Tablo 5te mahalli idarelerin gelir ve harcamalarn gsteren veriler yer almaktadr. Tabloda gelir ve harcama tutarlar deil bu turtalarn toplam rakamlar iinde kaplad yer dier bir ifadeyle toplam iindeki oranlar olarak verilmitir.

90

Tablo 5. Mahalli darelerin Gelir ve Harcamalarnn Yzde Dalm (1) 1980 GELRLER 1.Vergiler 2.Vergi D 100 50 37.8 1985 100 65.2 25.9 1990 100 73.3 17.1 19995 100 65.9 17.9 2000 100 66.4 21.9 2003 100 53.7 19.3 2004 100 58.5 17.3

Normal Gelirler 3. Faktr gelirleri 12.2 8.9 9.6 16.2 11.7 27 24.2

HARCAMALAR 1.Cari Harcamalar 2.Yatrm Harcamalar 3.Cari Transferler 4.Sermaye Transferleri KAYNAK: DPT

100 52 34.7

100 43.1 48.2

100 51.9 28.2

100 33.7 27.1

100 33.4 31.1

100 39.5 35.7

100 48.5 34.9

4 8.3

4.9 3.8

16.2 3.7

30.1 9.1

22.7 12.8

12.5 12.3

11.7 4.9

(1) Belediyeler, l zel dareleri, ller Bankas, Su-Kanalizasyon dareleri Doalgaz ve Toplu Tama letmeleri.

Belediyelerin giderlerine bakldnda ise belediyelerin giderlerinin cari harcamalarda topland buna karn yatrm ve transfer harcamalarnn paynn toplam giderler iinde dk kald grlmektedir. Yllar itibari ile bakldnda giderlerin dalmnda ok byk deiiklik ve farkllklar sz konusu olmad grlmektedir. Harcamalarn cari harcamalar iinde personele demeler ve hizmet ynetimi giderlerine yapld ifade edilmektedir.

Trkiye de yerel ynetimlere ayrlan gelirlerden en byk pay belediyeler almaktadr. Belediyeler en ok nfusa hizmet veren kurululardr. Yerel ynetimlerin gelir gider dengesini yakalayamamas sonucunda d finansal piyasalar ile balar kurduu ve borlarnda bir art olduu gzlenmektedir. ller bankas dnda d finansal piyasalardan bor almalar, belediyelerin projelerinin ve harcamalarnn zerinde uluslar aras irketlerin daha fazla etkin hale gelmeleri sonucunu dourmaktadr.

91

Belediyelerin gelir ve gider yaplar hakknda genel olarak alt izilecek noktalar unlardr;

- Belediye gelirlerinin GSMHya olan oran kk deiimler dnda aa yukar ayn olmutur. - Belediye gelirlerine bakldnda devlet yardmlar, zgelirler ve borlanmalar tablosu borlanmalar dnda ok deimemi , % 35 orannda devlet yardmlarnda olumutur. Belediyelerin yatrm harcamalarnn % 20 gibi bir oranda gerekletii

grlmekte bu ise Cumhuriyet dneminde giderek azalan bir seviyeyi ifade etmektedir. Belediyelerin gelirleri GSMH karsnda esnek deildir. GSMHdaki

azallar ok etkilemektedir. Belediye gelirleri politik bir zellik gstermektedir. Hkmete yakn

olan belediyeler bu yardmlardan daha kolay yararlanabilmektedir.

Mali sermaye ile 1980 sonrasnda daha fazla iliki kurulmu ve finansal sermayenin belediye gelirleri iindeki pay giderek artmtr (Gler Ayman, 2006: 211-214). Bu gelime sonucunda ller bankas yerel maliye sistemindeki konumunu yitirme srecine girmitir. Bu srete altyap yatrmlarnn finansmannda kamu kaynaklarnn kullanmndan vazgeilerek, sektrn yerli ve yabanc mali piyasalara balanmasn ngren politikalar etkili olmutur(Gler Ayman, 1997b:29 ). D borlanmalar daha ok byk belediyelerce gerekletirilmekte ve bor alnan projeler daha ok ulam, doalgaz sistemi, su kanalizasyon sistemleri olmaktadr. Bu sre hizmetlerin fiyatlandrlarak piyasaya almas biiminde devam etmektedir. Uluslararas irketler borlar proje kapsamnda vererek denetlemeye ve ynetmeye almaktadr. Yeterli sermaye birikiminin olmad, adil ve oturmu bir vergi dzeninin tesis edilemedii ve yatrmlarn finansmanna byk gereksinim duyulan lkelerde d borlanma, bugne dein sermaye ve kaynak an gidermede bir k yolu olarak grle gelmitir(Doanyiit, 1999: 75). Borlanmann srekli bir kaynak oluturmamas ve ilerideki yerel yneticilerin bte yapma olanan daraltt, zorunlu olan ve retken yatrmlar iin bor alnmas

92

gerektii dikkate alnmaldr. Yerel ynetimlerin gelir ve giderler kompozisyonu temel olarak devletin sosyo-ekonomik konumunun ilevlerinin deimesinden etkilenmektedir.

2.6.1. ller Bankas

ller bankas yerleim birimlerinin imar faaliyetlerini ve altyap faaliyetlerini desteklemek amacyla kurulmutur. ller bankas 1933 tarihinde 15 milyon TL

sermaye ile belediyeler bankas adyla kurulmutur. Bankann ortaklar yerel ynetimler ve kamu tzel kiilikleridir. Banka yerel ynetimlere merkezi ynetimce kaynak aktarmna da araclk yapmaktadr. ller bankasnn grevleri be grup olarak ele alnmaktadr;

Yerel ynetimlere kentsel planlama ve alt yap yatrmlar iin

kredi salamak, Ayn birimlerin ayn konulardaki yatrmlar stlenerek yapmak

ya da yaptrmak, Yerel ynetimlere bu iler iin gerekli ara-gere ve malzemeyi

salamak, Yine ayn birimlerin tanr ve tanmazlar sigorta ettirmek, Tznde izin verilen dier grevleri yapmak(Gler Ayman,

1997a: 55).

ller bankas yerel ynetimlerin altyap yatrmlarnn finansmannda nemli bir kurulu olarak grev yapmtr. zellikle mali bakmdan gsz olan yerel ynetimlerin altyap projelerine teknik destek ve finansman salamas iller bankasnn nemini artrmtr.

Yerel ynetimlerin mali ve teknik destek gereksinimi sonucu kurulan belediyeler bankasnn ad deierek 1945 ylnda iller bankas olmutur. ller bankasnn yerel ynetimlerin alt yap st yap ve dier konulara ilikin mali, ynetsel ve teknik destei nemlidir. ller bankas ile ilgili olarak bankann effaf

93

olmay, sadece banka olarak almas gerektii ve dier grevlerini brakmas gibi eletiriler yaplmaktadr. ller banksnn grevini tamamlam bir kurulu mu olduu yoksa etkinliinin artrlarak srdrlmesi gereken bir kurulu mu olduu, sadece bir kredi bankas gibi almas gerektii konular tartlmaktadr. Ancak iller desteine sahip olmas nemli ve gerekli grlmektedir. lkemizdeki ok sayda kk belediye dnldnde bu belediyelerin kredi ve teknik destek ihtiyacn baka yerlerden salayamayaca gerei dikkate alndnda bu kuruluun son derece nemli ve ilevsel bir kurulu olduu grlmektedir. Ancak bankann teknik personel ve ara-gere ynnden glendirilmesi artan birim says ve nfus karsnda yetersiz kalmakta, bankann her bakmdan glendirilmesi gerekmektedir. ller bankas kuruluundaki gerekeler belediyelerimizin alt yap ve bunlarn

karlanmasnda destek ihtiyac, geerliliini bugn hzl kentleme olgusu nedeniyle daha da fazla korumaktadr(oker, 1997: 35). Bankann zerk bir kurulu olmas ancak zerkliin salanmamas nedeniyle bankann ynetimi ve kararlar zerinde yerel ynetimlerin etkisinin azalarak merkezi ynetimin etkinliini zaman iinde artrd dier bir eletirisi konusudur. Bu zerliin salanamamas nedeniyle yerel ynetimlerin gerekli destekten yoksul kaldklar grlmektedir. Bu adan bakldnda zerk kurulularn destei olan bankann kendisinin zerk olmay eliki gibi grnmektedir.

Yerel ynetimlerin yasalarnda yapar ya da yaptrr ifadesi yerel ynetimlerin bu hizmetleri, hatta bu ilere ait projeleri bile dardan satn alabilme olana vermektedir. Bu olanak bu hizmetlerin yaplmas ve iletilmesini piyasaya aarak fiyatlandrlmas biiminde kamusal mal ve hizmetlerin zel mal ve hizmet gibi deerlendirilme srecini tamamlamaktadr. Yerel altyap yerel ynetimlerin temel grevleri arasnda olup zellikle byk kentlerde byk mali kaynak gerektiren ve giriimcilerin, mteahhitlerin, uluslararas irketlerin zerinde durduklar ve izledikleri karl bir alandr. Yerel ynetimlerin grev alanlarnda yaplan hizmet satn alnmas ve zelletirmeler ile yerel ynetimlerin zellikle belediyelerin hizmet alanlarn piyasaya braktklar grlmektedir. Bu durum dar anlamda endstri ilikileri istemine dorudan nemli etkiler yaparken geni anlamda sosyal politikalarn da nemli lde etkilemektedir.

94

Yerel altyap finansman ve yatrm teknik deil, ncelikle politik bir sorundur. Bir yanyla ulusal karlara bir yanyla toplumsal eitlik sorununa uzanr. Bu nedenle iller bankasnn deiimi sradan bir kurumsal-rgtsel kaderi temsil etmez. Buna ek olarak yerel maliye sistemini, genel kamu maliyesini, uluslar aras mali sistemi ve yatrm boyutu ile i ve d inaat sanayi ile inaat sektrn ieren byk bir alana ilikindir. ller bankasnn konumunu, roln ve geleceini byle bir alan kucaklayan iktisadi politikalar belirlemektedir(Gler Ayman, 1997a:66).

ller Bankas, amac ve grevi itibariyle tamamen bir yerel ynetim bankasdr. Yerel ynetimlere hizmet sunmak iin kurulmutur, yerel ynetimler dnda baka bir grevi yoktur. Yasal nitelii ve balangtaki kurulu ekli de, zerk bir kurulu olarak, yerel ynetimlerin altyap sorunlarn gidermek amacyla kurulduunu gstermektedir. Bankann yerel niteliini belirleyen bir dier unsur da kulland kaynaklarnn ve sermayesinin hemen hemen tamamnn yerel ynetimlerden gelmesidir. 1995 yl itibariyle Banka sermayesinin %75i yerel ynetimlerden gelmektedir. Bunun %65i belediyelerden, %5.5i l zel

darelerinden ve %4.5i de ky idarelerinden kaynaklanmaktadr Yerel ynetimlerin projelerinin finansmannda yurt ii kaynaklar ve bunun iinde de kamu kaynaklarna bavurulmas yerel ynetimlerde piyasa zorlamalar, ynlendirmeleri karsnda bamszlk asndan nemlidir. Yerel yatrmlarn finansman sisteminde kamu kredilerini glendirmek, kamu kredilerini zel sermaye kredileri ile d kredi kullanmn ynlendirecek, gl bir ara olarak kullanmak, bu amala kamu kredileri sistemini merkezi olarak ynetmek amalarna ynelik olarak iller Bankas'nn glendirilmesi ncelik tamaldr(Berk, 2003: 91).

95

NC BLM SOSYAL POLTKA KAVRAMI, SOSYAL POLTKANIN DOUU VE GELM

Toplumsal dzeni salamaya ynelik nlem ve uygulamalar sosyal politika olarak tanmlamak olanakldr. Sosyal politika toplumun, ekonomik, sosyal ve siyasal sisteminin devamlln salar. Sosyal politikalar toplumsal olarak zayf ve korumasz olan kesim ve snflara ynelik politikalar btndr. Sosyal politika da dier sosyal bilim dallarnn olduu gibi sosyal disiplinin dier alanlar ile ok yakn iliki ve etkileim iindedir. Sosyal politikann en yakn ilikili olduu alanlar bata ekonomi, sosyoloji, hukuk ve siyaset bilimi olmak zere eitlidir. Sosyal politika alannda bilimsel bilgiye, sosyal politikann dier bilim dallar ile ilikilerini ve etkileimini dier bir deyile toplumsal olann bir btn oluturduunu gz ard ederek ulamak olanakl deildir. Sosyal politika ok disiplinli bir alan zellii gstermektedir. Sosyal politika bilim dalnn dier bir zellii ise normatif bir bilim dal oluudur. Sosyal politika olmas gerekenle ilgilenerek, dzetme ynnde bilgiler ortaya koyan bir bilim daldr.

3.1. SOSYAL POLTKA KAVRAMI

Sosyal politika kavramn dar ve geni anlamda tanmlamak olanakldr. Sosyal politikann bir bilim dal olarak ortaya k sanayi devrimi ile birlikte olmutur. Sosyal politika dar anlamda sanayi devrimi sonrasnda ortaya kan ii snf ile retim aralarnn sahibi olan sermayedar snfn kar atmalarn konu edinen bilim daldr. Ancak insanlk tarihi boyunca retim ilikilerinin zayf ve gl kesimleri, gruplar ve snflar olmu sosyal politika ihtiya olarak her ada var olagelmitir. Sermaye ve emek arasndaki cret ve kar elikisi konusu dar anlamdaki sosyal politikann temel ilgi alandr. i snfnn sermaye karsnda gsz ve korumasz oluu karsnda, sosyal politikalar ii snfna ynelik uygulamalar iermektedir. Dar anlamda Sosyal politikann ortaya k bu bilim dalnn retim ve blm ilikileri ve ekonomik olgularla ok yakn iliki iinde

96

olduunu ifade eder. nk snf elikileri temelinde retim ve blm ilikilerine dayal olarak ortaya kmaktadr. Soysa politika dar anlamda kapitalist sistemin ortaya kard ve bu sistemin nemli bir paras olan bilim daldr. Sanayi devriminin ilk dnemlerinde Sermayenin karn daha oklatrabilmek iin maliyet unsurlarndan birisi olan iilik cretlerinde en az gidere ulama abas, iileri sefalet koullarna itmitir. ilerin bu duruma rgtl tepkileri ve muhalefeti ve devletin karmac bir rol stlenmesi ile sosyal politikalar oluturulmaya balam, iiler alma koullarnda ve cretlerde iyiletirmeler salayabilmilerdir. Sosyal politika alma barnn, toplumsal dzenin ve devamlln bir gvencesi olmutur. Dar anlamda sosyal politika toplumda var olan snfsal ilikiler, devinimler, savamlar ve elikiler karsnda devleti ve hukuksal dzeni ayakta tutmaya ve korumaya dnk almalar ieren bir ura alandr(Talas, 1992:15).

Geni anlamyla sosyal politika ise sadece ii snfnn korunmasna ynelik olarak deil tm toplumsal kesimlere ynelik olarak ortaya konan nlemler btn olarak ifade edilebilir. Geni anlamda sosyal politikann konular bata istihdam, gelir dalm, isizlik, sendikalar, toplu pazarlk, sosyal gvenlik, vergi politikalar, endstriyel demokrasi olmak zere olduka genitir. Geni anlamda sosyal politika sadece alan snflar ve onlarn sorunlarn deil yallar, ocuklar, bakma muhtalar, isizleri, de iine alarak endstriyel ilikilerden ve ekonomiden daha ok konuyu kapsamna almaktadr. Geni anlamda sosyal politika topluma bir btn olarak bakar. Toplumun tm snflarna ynelik olarak eitim, salk, konut, evre ve gda sal, toplumun sosyal ve kltrel geliimi gibi birok konuda politikalar gelitirir.

Sosyal politika temel olarak ekonomik olaylardan doan toplumsal sorunlarn incelenmesini ieren bir bilim daldr. Sosyal politika genel olarak tanmlanrsa ekonomik bakmdan gsz olanlar korumaya ynelik nlemler btndr. Sosyal politika toplumun refah ve mutluluunu salamaya alr. Bu bilim dalnn konusu sosyal nitelikteki sorunlardr. Sosyal politika dar anlamda ii snfnn alma yaamndaki sorunlarn inceleyen bilim dal olarak tanmlanrken geni anlamda sosyal politikann konusu ve kapsam olduka genitir.

97

Geni anlamda sosyal politika sanayi devrimi sonrasnda oluan yeni toplumsal yapda sosyal adaleti, sosyal bar salayan, sanayi toplumunun yaratt sosyal riskleri, isizlikleri, dengesizlikleri gidererek refah toplumsal tabana yayarak toplumsal gelimeyi inceleyen bilim dal olarak tanmlanabilir.

Gnmzn sosyal politika sorunlarna bakldndan isizlik, gelir dalm, cretler, sosyal gvenlik, alma koullarnn iyiletirilmesi, ii ve iveren arasndaki endstriyel ilikilerin dzenlenmesi sosyal yardma ve bakma muhta kesimlerin korunmas belli bal sosyal politika sorunlar olarak grlr.

Sosyal politikay, toplumdaki tm sosyal gruplarn bar ve alma ahengini temin etmek, tam istihdam salayarak isizlii nlemek, alma artlarn dzelterek insan haysiyetine yarar bir alma dzeni kurmak herkesin yapt ie uygun insanca yaamasn salayacak dzeyde cret almasn temin etmek, sosyal sigortalar ve sosyal yardm kurumlar vastasyla kii ve toplumu yarn endiesinden kurtaracak sosyal gvenlik sistemini kurmak; vergi adaletiyle milli gelirin adil dalmn salayp, sosyal adaleti gerekletirerek refah yaygnlatrmak toprak ve tarm reformu ve geri kalm blgelere yeni yatrmlar yaparak blgeler aras dengesizlikleri ortadan kaldrmak, kadn erkek eitsizliini ortadan kaldracak nlemleri almak, toplumun salkl bir evrede yaamas iin evre ve doay koruyucu nlemeler almak, ksacas toplumu ve bireyleri korumak ve gelitirmek iin alnan, uygulanan ve alnmas uygulanmas dnlen srekli ve dinamik tedbirler ve nlemler paketi olarak tanmlayabiliriz(Kocaolu, 1997:21-22). Sosyal politikann ok geni bir kapsamnn olduunu ve ok dinamik bir yapya sahip olduunu grmekteyiz. Sosyal politika normatif bir bilim daldr. nk sosyal politika toplumda olmas gerekenle ilgilenen dzenleme ve dzeltme amac tayan bir disiplindir.

Tuna ve Yalntaa gre geni manada sosyal siyaset dar manadaki sosyal siyasetten belli bal iki noktada ayrlmaktadr;

98

Dar manadakinin aksine olarak geni manada sosyal siyaset iki snf

snrnn dna tamakta ve dier btn sosyal snf ve guruplarn problemleri ile uramaktadr. Zaman ve tarih bakmndan da snr almakta, dar manada sosyal

siyaset sanayi devriminin balad XVII. Yzyln son eyrei ile XIX. Yzyldan bu yana olan ve endstri devrimine bal bulunan problemlerle urat ve sanayi ihtilalinin bir rn olduu halde geni manadaki sosyal siyaset tarifinin iine iki bin yl ncesinden Roma ve Bizans

mparatorluklarndan bu yana ortaalarn feodal rejimindeki problemlerle gnmzn ii-iveren mnasebetleri dnda kalan meseleleri

girmektedir(Tuna ve Yalnta, 1997:30).

Sosyal politika ekonomi bilimini kapsamna almakla birlikte ekonomi biliminden daha geni bir alan kapsamaktadr. nk alanlar, almayanlar ya da sendikal igc ile sendikasz alanlar yani istihdamn tamamn ve sosyal problemlerin tmn inceleyen bir kavram olarak sosyal politika ok daha geni bir disiplindir. Sosyal politika bu geni kapsam ile bata ekonomi olmak zere birok disiplinin bilimsel bilgilerinden yararlanlan ok disiplinli bir bilim daldr. Sosyal politika tm insanlarn mutluluunu salamaya alan ve toplumsal bar amac tayan bir bilim daldr.

Btn ekonomik sistemlerin amac daha ok retim deildir. Daha ok retim her ekonomik rgtlenmenin amalarndan yalnzca biridir. Byle de olmak gerekir. nk, daha ncede deinmi olduumuz zere, mademki ekonomik sistemler, son bir tahlilde, kiileri daha ok refaha ulatrmaya almaktadrlar, o halde, bu sonuca ulamak iin rettiklerini, baka bir deyimle ulusal gelirleri daha adil bir biimde datmaya da ynetmelidirler. Tabiatile ulusal gelirin daha adil bir biimde datmn salamak, baka deyimle ekonomik ve sosyal adalet gelirde deiiklik istemek deildir. Gereken ve istenen, ulusal gelirin dalmnda yoksula, gereksinim iinde olanlara, mlkszlere sosyal politika bakmndan bir ncelik tanyarak, devletin topluma kar sorumluluunu artrmaktr. O halde, sz konusu olan, gelirin dikey bir biimde daln salamak deildir. Bunun iin, gelir eitlii

99

gzetmeksizin btn ekonomik sistemlerin temelinde bir sosyal adalet dncesi vardr(Talas, 1980:13).

3.2. SOSYAL POLTKANIN ORTAYA IKII

Sosyal politika 18.yzylda ngilterede balayan endstri devrimi ile birlikte ortaya kmtr. Endstri devrimi o zamana kadar kas gcne dayal olarak yaplan tarmsal retimin yerine mekanik gce dayal sanayi retimini getirmitir. Endstri devrimi ile birlikte retim biimi ve retim ilikileri deimi yeni bir toplumsal sistem ortaya kmtr.

Sosyal politikann gelimesi ve nem kazanmas sanayi devriminin doup, oluup yaylmas siyasal rejimlerin zgrlk ve sosyal adaleti yanlarnn arlk kazanmas ile olmutur. u halde sosyal politika ve onun iinde yer alan sosyal ekonomi bir bilimsel disiplin olarak ok eski bir oluun ad deildir(Talas, 1983:1).

Endstrileme gelimelerin ve zenginliin kayna olduu kadar sorun ve atmalarnda kayna; ancak endstrileme sonras ortaya kan emek ve sermaye arasndaki mcadelede batda siyasal demokrasinin gelimesinde en byk etken(Koray, 2005b:23). Sanayi devrimi toplumsal yapy batan aa deitirmi yeni toplumsal snflarn ortaya kmasna neden olmutur. Bu snflarn atmalar toplumsal yap iinde olurken bu yapy da deitirmitir. Bu atmalar demokrasinin gelimesinde en byk etkenlerden birisi olurken demokrasi aramann bir arac olmutur. hak

Soysal politika batda ortaya kan kapitalizmin kendi iindeki koullarndan doup gelimitir. Kapitalist sistemin kendine zg ayrc karakteri ayrcalkl bir ekilde, bir ekonomik etkinlik araydr. Teknolojik gelimeler bilimsel gelimelere paralel olarak kapitalizmin sanayi retimi, toplumsal yaam her ynyle derinden deitirmitir.

100

Sanayi devrimine kadar tarma dayal feodal toplumsal yap srmektedir. Bu yapda temel retim ekli tarmsaldr. Tarmsal retim yannda kentlerde zanaata ve ticarete dnk ekonomik faaliyetler grlmektedir. Ancak bu faaliyetler ekonominin kk ksmn oluturmaktadr. Tarmsal retimde topraa ve topran sahibi olan feodal beye bal olarak serfler almaktadr. Serfler feodal dnem ncesindeki kleler gibi alnp satlmamakta, ancak topraa ve beye bal bir statde bulunmaktadrlar. Serfler aileleri ile birlikte toprak beyine almakta topraktan ald retim sonucunda bu rnlerden sadece karnlarn doyurmak iin yararlanmakta bunun dnda retilen rnn kalann feodal beye ait olmaktadr.

Kentsel alanlarda ortaan bu tarmsal retimi yannda kk zanaat ve ticari faaliyetler srdrlmektedir. Ayn meslek yada zanaat dalnda alan kimseler lonca denilen mesleki rgtlenmeler iinde yer almaktadr. Loncalar hiyerarik yapya sahip meslek kurululardr. Lonca dzeni iinde ustann yannda alan kalfa ve raklar ayn alma ve yaam koullarna sahiptirler aralarndaki ilikiler gelenekseldir ve dinsel kurallar bu ilikilerde son derecede etkilidir. Bu sistem iinde alanlar birbirleri ile yz yze ilikiler kurmakta merkezi dayanma ve mesleki renimi bu loncalarda salamaktadrlar. Loncalardaki faaliyetler ok kk apl olup ok sayda insan almamaktadr.

Lonca dzenin hakim olduu bu sistemde zanaat retimi, tarmsal retimi destekleyici aletlerin yapld basit faaliyetlerdir. Daha sonralar tekstil retimi yaygnlamaya balamtr. Lonca dzeninde reticiler arasnda rekabet sz konusu deildir. Loncalar meslee giri ve mesleki kariyerde, retilen mallarn piyasa koullar, fiyatlar belirleyen ayrcalkl tekel konumunda kurululardr. On yedi ve on sekizinci yzylda makinenin ve mekanik enerjinin retime sokulmasyla byk fabrikalar ortaya kmtr. Bu dnemde yaplan bulularla teknoloji ok hzl gelierek fabrika retimini glendirmitir. Bu dnemde teknolojik gelimeler sadece retimin yapsnda ve miktarnda gelime salamam retilen rnlerin uzak yerlere tanmasn salayacak ve pazarlar geniletecek olan ulam teknolojilerinde de kendilerini gstermilerdir.

101

Teknolojik gelimeler sonucunda ortaya kan fabrika dzeni kk retimi derinden sarsmtr. O zamana kadar kas gcne dayal olarak az miktarda ve yksek maliyetle retilen rnler fabrika dzenin ortaya kyla mekanik enerji sayesinde ok daha fazla miktarda ve ok daha az maliyetle retilmeye balanmtr.

Fabrika dzeni tarmsal rnler dnda sanayi rnlerinin retilmesini salayarak toplumsal yapy derinden deitirmitir. Fabrika dzeni retim biimin deimesiyle birlikte ekonomik ve sosyal yapda byk deimeler ortaya karmtr. retim teknolojilerindeki gelimeler byk fabrikalar orta kartm ve bu fabrikalar retimi gerekletirebilmek iin ok sayda i gc ihtiyac ortaya kmtr. gc ihtiyacnn karlana bilmesi iin toprakta alan serflerin ve retimi kstlayan lonca sistemi iinde alan usta rak ve kalfalarn fabrikalarda istihdam edilmeleri gerekliydi. Sanayi devrimi bu iki byk deiimi

gerekletirerek yani feodal sistemi ve lonca sistemini sona erdirerek byk kitleler halinde zgr iilerin ortaya kmasn getirdi. Topraktan koparak kente akn eden serfler ve lonca dzeninde alan usta, kalfa ve raklar fabrikalara giderek iiletiler.

zgr iinin ortaya kmas iin gereken artlar Markstan aktaran Baechlere gre unlar gerekmitir; Topraa olan bamlln zlmesi bir kent rgtlenmesi iinde yeni balarn dokunmas nsann i aralarnn sahibi olarak gzkt ilikilerin zlmesi (Orta a zanaatkarl) inin belirli bir retim sreci srasnda, kendini yeniden retmek iin gerekli tketim maddelerine sahip olamamas, yani iinin her tr birikimden yoksun olmas, in yaayan gc olarak iinin retimin nesnel koullardan birisi olmasn gerektiren ilikilerin zlmesi ve onun bu niteliinden tr ona kle veya serf olarak sahiplenmesinin sona ermesi(Baechler, 1994: 35).

102

Sanayi devrimi ile ortaya kan fabrika dzeninde alma koullar o dnemde olduka ard. ilerin cretleri ok dk ve alma saatleri ok uzundu. sal ve i gvenlii olmayan fabrika dzeninde i gvenlii de yoktu. Yaamn ok ar olduu ve alma koullarnn ok zor olduu bu ortamda kadnlar ve ocuklarda altrlyordu.

Sanayi devrimi ile birlikte ortaya kan fabrika dzeni alanlar asndan ok olumsuz koullar beraberinde getirmitir. Sefalet ve sosyal adaletsizlik iileri son derecede zor koullarla kar karya brakmtr. Bunun yan sra iverenler daha rahat daha yksek bir refah ierisinde bulunmaktadrlar. Sermaye snf edindii ekonomik gcn yan sra siyasal gcde kullanabiliyor toplumsal kurallar ve yasalar belirleye biliyordu.

Sanayi toplumu alanlar bu yeni toplumsal dzende szleme serbestisi hakkna sahip olan zgr iiler konumuna getirdi. cretliler sayca ok arttlar. Sanayilemi lkelerin alanlarnn byk bir ounluu cretli alanlardan olumaktadr. nk sanayi retimi lek ekonomilerine dayal retim yapsyla her sektrdeki kk reticiyi tasfiye ederek fabrika alan haline getirmitir. Sosyal politikann taraf ve nemli bir aktr olan alanlarn gc bu saysal ounlua da dayanmakta sendikal rgtlenmeleri byk bask gc oluturmaktadr.cretlilerin saysndaki bu art onlar ekonomik , siyasal toplumsal adan nemli bir g durumuna getirmektedir.Siyasal ynden cretliler demokraside nemli bir semen grubu olarak ortaya kmaktadr. Ekonomik ynden ise retimin en nemli esi olan bu grup ayn zamanda toplumdaki en nemli tketici grubunu oluturmaktadr. Toplumsal adan da endstri ilikilerinin bir taraf olarak alma bar ve toplumsal uzlamann salanmasnda en fazla sz sahibi olmaktadrlar(Koray, Topuolu,1995: 16). Bunun yan sra hem iin sahibi hem de ii yapan kiilerin, yani sermaye ve emein sahipliini deitirdi, emekle sermayeyi birbirinden ayrd. Fabrika dzeni mesleki dayanma yannda sosyal dayanma ve sosyal gvenceleri salayan lonca sistemini ortadan kalkmtr. Bunun sonucunda alanlar fabrikalarda sosyal gvenceden yoksun olarak almaya balamlardr. sizlik korkusu alanlar zerinde bask oluturmutur.

103

Sanayi toplumunda i blm ve uzmanlama son derece artmtr. alanlar artk bir iin tamam ile ilgili bilgi ve beceriler yerine o iin kk paralar zerinde uzmanlamaya gitmilerdir. retimin yapsndaki bu deimeyle birlikte genel olarak eitim ve zelde mesleki eitim aile ve loncalarn dna karak kurumsallamaya balamtr. Yani informel eitim yerini formel eitime brakmtr. Sanayi devrimi alma yaamndan eitime kadar uzanan daha birok alanda ok kkl deiiklikler ortaya karmtr.

alma yaamnn sanayi devrimi ile urad bu deiiklikler birok sorunu da beraberinde getirmitir. Sanayi sonrasnda ortaya kan bu sorunlarn zme kavuturulmas sosyal politika biliminin konusunu oluturmutur. Sosyal politika ekonomik retimin artmas, alanlarn rgtlenerek bir g oluturmas, sosyalist fikir akmlarnn gelimesi ve refah toplumunun olumas gibi etkenlerin etkisiyle gelimitir.

Sosyal refah devleti ilk kez Almanyada 19. yzyln sonunda sosyal gvenlik alannda alnan nlemler nedeniyle kullanlmaya balanmtr. Ancak kavramn gerek geliimi gerek yaygn anlamda kullanm ikinci dnya sava sonrasndadr.Kapitalist ekonomilerde endstrileme ile ortaya kan sorunlar artan eitsizlik ve gvensizlik karsnda siyasal akmlarn da gelimesiyle devletin seyirci kalamayaca dncesinden hareketle gelien bir kavramdr(Koray, Topuolu, 1995:20).

3.2.1. Klasik Ekonomi Dncesi ve Liberal Devlet

Klasik ekonomi dncesi 1776 tarihinde Adam Smithin yaynlam olduu eseri Uluslarn Zenginlii adl eseri ile balayan ve David Ricardonun almalaryla devam eden dnemle balamtr. Klasik ekonomi dncesinin getirmi olduu yeni dnce sistemine Liberalizm ad verilmektedir. Liberalizm ekonomik alanda devletin ekonomiye karmamas ve sadece gvenlik ve adalet gibi geleneksel ilevlerini yerine getirmesini savunan bir dncedir.Bu dnceye gre Bireyler rasyonel hareket ettiklerinden herkes faydasn en oklatrdnda dolaysyla toplumsal fayda en oklatrlm olacaktr.Bu dnceye gre devlet kt bir

104

giriimcidir. Bu durumda devletin ekonomiye mdahalesi kendiliinden ileyen piyasansn dengesini bozacaktr. Devlet ekonomiye mdahale etmezse piyasa kendiliinden dengeye ulaacak ve tam istihdam salanacaktr. Yani hibir retim faktr atl olmayacak ve tam istihdamda olacaktr.Bunu salayacak olan fiyat mekanizmas piyasann oluturduu ve arz talebe gre olaan fiyat sistemini ifade eder. Buna gre fiyat mekanizmas ya da serbest piyasa ekonomide kaynaklarn en uygun dalmn gerekletirir.

Liberalizm siyasal anlamda da buna paralel olarak devletin sosyal ve siyasal alana mdahalesine kar kmaktadr. Siyasal boyutu da olan liberal felsefeye gre devlet bireysel zgrlkler nndeki en byk engel ve en byk tehlikedir. Liberal felsefe gre en iyi devlet en kk devlet dncesini tar. Buna gre devlet kk ama etkin bir yapda olmaldr. Ne ekonomiye ne de siyasal alana mdahale etmemelidir. Liberal felsefeye gre insanlar kendileri iin neyin iyi neyin kt olacan en doru ekilde deerlendirmektedir. Dolaysyla bireylerden oluan toplum mdahaleye gerek kalmadan kendi faydasn oaltacaktr.

Bu dnce dzeni iinde nce, anamalc sisteminin ileyiinin ilkeleri grlmektedir. Her sosyal olayn bir yasas bulunduu bu yasalarn iyi ileye bilmesi iin bu yasalara dokunulmamas temel ilke olarak kabul olunmutur(Talas, 1982:1).

Ancak ekonomik yaamda ve sosyal yaamda bireylerin rasyonel hareket edecei varsaym her zaman ve btn bireyler iin doru deildir. Bireyler kendi faydalarn salama konusunda yeterince bilgiye sahip olmayabilirler. Bu durumda toplumsal faydann tm kesimler iin salandn sylemek olanakl deildir. Sanayi devrimi ile birlikte ekonomik ve sosyal alandaki zgrlkler kiisel fayda aray temelinde dayal dnceler sonunda nemli sosyal ve ekonomik problemler ortaya kmtr. retim ve zenginlik sanayi devrimi ile birlikte artarken artan refahtan tm toplum kesimleri faydalanamamtr.

Liberal felsefenin doal yasalar, mdahaleyi reddeden ekonomik dnce sistemi ortaya kan sorunlara zm retememitir. Bu sorunlar zerine liberal

105

felsefenin kendiliinden dengeyi salayamad ve fayday tm toplum kesimlerine aktaramad dncesi domaya balamtr.

Liberalizm ekonomik dncesine gre devlet mdahalesinin en aza indirilmesi kamunun ekonomik ve sosyal yaamn dnda olmas ve harcamalarnn da en az olmas sonucunu dourmaktadr. Bu dncede kamu harcamalarnn azaltlarak, bte denkliinin salanmas maliye politikasnn ana eksenini oluturmaktadr. Buna gre azalan kamu harcamalar en nemli finansman kayna olan vergilerin de azaltlmasn iermektedir. Kamu harcamalarn liberal ekonomik dnce sistemine gre devletin klasik grevleri saylan olan i gvenlik d gvenlik ve adalet hizmetlerinin salamasna ynelik harcamalar oluturmaktadr. Kamu harcamalarnn azaltlmas zorunluluu kamu yarar gzetilerek yaplan sosyal harcamalara finansman ayrlmamas sonucunu dourmaktadr.

3.2.2. Keynesyen Ekonomi Dncesi ve Mdahaleci Devlet

Liberal felsefenin sosyal ve ekonomik sorunlara zm retememesi sonucunda mdahaleci devlet anlay domaya balamtr. Bu dnce piyasann kendiliinden dengeye ulaamayaca bu nedenle devletin tam istihdamn salanmas ve dengeli bir kalknma iin ekonomik ve sosyal hayata dorudan katlarak etkin olmasn savunuyordu.

Devletin zayf korumaya dnk karmlar yeni bir kurum oluturuyor: Sosyal politika douyor. Bu politikann odak noktasna daha adil bir gelir dalmn salayacak vergi, cret, sosyal gvenlik nlemleri ile rgtlenme hakk belirleniyor. Bu gelimeler 1929 ekonomik bunalmndan ve ikinci dnya savandan sonra hzla byyp yaylyor(Talas, 1988:3)

1929 dnya ekonomik krizi ile birlikte klasik ekonomi dncesi terk edilmeye balanm ve mdahaleci ekonomik dnce benimsenmeye balanmtr. 1929 ekonomik krizi ile birlikte ekonomide durgunluk iinde enflasyon yaanmtr. Yaanan stagflasyon ekonominin kendiliinden dengeyi kuramayacana bu nedenle

106

devletin ekonomiye mdahale ederek ekonomik krizi zmesi gerektii fikrini ngiliz iktisat Keynes ifade etmitir. Krizle birlikte devletin ekonomiye aktif olarak katlmas ve talebi canlandrarak krizin almasn salayan Keynezyen ekonomik dncesi domutur. Mdahaleci devlet anlay ekonomik krizin atlatlmasn salayarak refahn tm toplum kesimlerine yaylmasn salayan uygulamalar gelitirmitir. Vergilerin artrlmas alm gcnn, cretlerin ykseltilmesi, sosyal gvenlik nlemlerinin ve harcamalarnn artrlmas, bte denklii anlaynn terk edilmesi bu politikalara ve uygulamalar rnek olarak verilir.

Sosyal politika da kapitalist sistemin bat serbestliine dayanan ve ekonomik bakmdan gsz insanlarn smrlmesine ve ezilmesine yol aan braknz yapsnc ilkesine kar hem bir tepki hem de bir sistemi ayakta tutabilmenin bir arac olarak domutur. Sanayi devrimini ilk yaayan ve iiyi en ok smren lke olan ngiltereden balayarak teki lkelere de sanayi srecine kout olarak yaylmtr. Sosyal politika kapitalist sistemin hem bir rn hem de sonradan doan bir kurumudur(Talas, 1983:5).

Ekonomik ve sosyal yaama zorunlu olarak mdahalesi gereken devlet, ayn zamanda sosyal politika reten nemli bir aktr olarak rol almtr. Devlet ekonomik ileyiin devam edebilmesi iin toplumsal kesimler adna ekonomiye mdahale eder hale gelmitir. Devletin ekonomiye mdahalesinin ana nedeni ekonomik ileyiin kesintisiz srmesi yannda oluturulan ekonomik refahn toplumsal kesimler arasnda adaletli bir ekilde datlmasdr.

Devlet ekonomik gelimeye, sermaye birikimini salamaya dnk olarak gereken nlemleri alrken zenginliin toplumda adaletli bir ekilde datlmasn salamaya almaktadr.

1929 Dnya ekonomik krizinden sonra ekonomik ve sosyal hayata devlet mdahale etmitir. Bu dnemde Keynesyen iktisat politikalar uygulanmaya balamtr. Devlet retimin artmasnn ve toplumsal refahn artrlmasn salarken sanayi ncesinde var olan geleneksel mekanizmalar yerine yeni kurum ve yntemler

107

gelitirmitir. Sosyal gvenlik sanayi ncesi dnemde geleneksel yntemlerle salanmaya allrken sanayileme sonrasnda devlet toplumun yarnlarn gven altna alabilmek iin sosyal gvenlik sigortalar, sosyal gvenlik kurumlar oluturmutur. Ayn ekilde devlet eitimi salk, kentleme, konut ve sosyal hayatn birok alannda yeni kurumsal dzenlemeler getirmitir. Bu dnemde ortaya kan sosyal refah devleti anlay halknn sosyal durumlaryla ilgilenen, onlara asgari bir yaam dzeyi salamay amalayan devlet olarak tanmlanmaktadr.

Refah devleti anlayna dayal uygulamalar, zellikle dnya ekonomilerini sarsan 1929 da yaanan bunalm sonucu ortaya kmtr. Bu dnemde kamu harcamalarn artrc genilemeci maliye politikalarnn benimsendii grlmektedir. Vergilerin ve kamu harcamalarnn yksek olduu, kamu harcamalar iinde de sosyal harcamalarn artt bir dnemdir.

3.3. SOSYAL POLTKANIN KONUSU VE KAPSAMI

Sosyal politika biliminin konusu sosyal politikann tanmlanmas ile ilikili olarak alma yaamna ilikin sorunlar olarak dar anlamda ifade edilebilecei gibi sosyal politikann geni anlamda konusunu cret, gelir ve servet dalm ergonomi ynetime katlma, alma mevzuat, verimlilik, istihdam, isizlik, kadnlar, yallar, ocuklar, her alandaki sosyal ve ekonomik eitsizlikler oluturmaktadr. Sosyal politika, gerek kavram gerek kapsam ve gerekse bu politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasnda rol alan kurumlar bakmndan snrlar kesin izgilerle

belirlenememi bir alma alandr(Ersz, 2005:759).

alma yaam ve alma ilikilerinin, sosyal politika uygulamalarnn ilk yneldii alan olduuna deinmitik. rgtlenme, toplu pazarlk, grev gibi iilerin kendi kendilerini korumalarn salayacak haklar ise, uzun mcadeleler sonunda tannmtr. Sendika haklar izleyen yllarda da hastalk ve maluliyet sigortalarn kapsayan sosyal gvenlik alan devletin mdahale ettii alan olmutur(Koray, 2005b:87).

108

Sanayi devrimi sonrasnda alma ilikileri alannda koruyucu uygulamalar ile balayan sosyal politikalar daha sonralar eitlenmi ve yeni boyutlar kazanmt. Sanayi devrimi sonrasnda yeni toplumsal yapda ortaya kan sorunlara zm reten sosyal politikalar gelitirilmitir. rnein ocuk bakm evleri, yal bakm evleri, hastane ve rehabilitasyon merkezleri, mesleki eitim sorunlar gibi alan guruplara ynelik politikalar gelitirilmitir. Bunlarn dnda sanayi toplumlarnda ortaya kan sanayileme srecinden kaynaklanan sorunlarn, ekonomik ve sosyal eitsizlik sorunlarnn giderilmesi iin sosyal politikalar retilmitir.

te gerek kapsam gerek uygulama olarak son derecede gelien ve eitlenen sosyal politika hem geni hem srekli deien bir anlam kazanmaktadr. Bu geni anlamyla da sosyal politika toplumun tm bireylerine ynelmi onlara belli bir yaam dzeyi, kendilerini gerekletirme ve gelitirme olana salayan nlem ve uygulamalar btn olmaktadr. Bu uygulamalarn temel amac toplumda greceli olsa da ekonomik ve sosyal eitlik salanmasdr. Bu ekonomik ve sosyal eitliin salanmasnda devletin oynayaca nemli ilevler bulunmaktadr. Devlet toplumsal refahn artrlmas kadar refahn dalmyla ilgili nlemler alarak ve ekonomik olduu kadar sosyokltrel anlamda eitlikleri gelitirerek de toplumun yalnzca belirli kesimleri iin deil tm kesimleri iin yaam daha yaanr yapmakla ykmldr.

Sanayi devriminin ncesinde ve ilk yllarda liberal iktisat politikalarnn etkisiyle ekonomik yaama karmayan devlet daha sonralar hakem ve denge kurucu rol stlenmi 20. yzyln ilk yarsnda mdahaleci devlet anlaynn geliimine paralel olarak da sosyal devlet niteliini kazanmtr.

3.4. SOSYAL POLTKANIN AMALARI

Sosyal politika biliminin amalar sosyal politika sorunlarn zme kavuturarak sosyal barn salanmas olarak ifade edilebilir. Sosyal barn salanmas temelde alma barnn salanmas ile olanakldr. alma bar toplumsal dzenin ve toplumsal btnln salanmas iin son derecede nemlidir.

109

alma barnn salana bilmesi iin bata retim faktrleri arasnda adil bir gelir dalmnn salanmas, alma srelerinin ve alma koularnn iyiletirilmesi isizlik problemini zlmesi zorunludur.

3.4.1. Sosyal Refah ve Sosyal Gelime

Kalknma sadece ekonomik yn olan bir ama deildir. Kalknma olgusundan bahsederken sosyal gelime sosyal kalknmay da ierdii grlmektedir. Ekonomik byme yapsal bir gelimeyi iermeyip sadece kazan artn ifade ederken ekonomik kalknma yapsal bir deiiklii yani kazanta salanan artn nasl gerekletiini bize ifade etmektedir. Kalknma ise sadece ekonomide yaanan yapsal deiimi deil ayn zamanda toplumun tmn kapsayan bilimsel, kltrel, ekonomik ve sosyal olanaklarn ifade eder. Ekonomideki byme ekonomideki kalknmay ifade etmeyecei gibi ekonomideki kalknmada sosyal gelimeyi ve sosyal kalknmay ifade etmez. Sanayileme, endstrileme toplumlarn ekonomik kalknmalarn ifade ederken, sosyolojik olarak modernitede ifadesini bulmaktadr.

Toplumsal barn salanabilmesi iin retime katlan alanlarn yaratlan ekonomik deerde verimliliklerine paralel olarak adil bir pay almalar ile olanakldr. Gelir dalmnn iyiletirilmesi ve sosyal refahn salanmas sosyal politikann temel amalarndan birini oluturur.

Serbest piyasa ekonomisi ekonomik gelimeye nen vermekte sosyal gelime ve kalknma ekonomik gelimenin gerisinde kalmaktadr. Sosyal politika sosyal kalknma ve gelimeyi hedefleyen ve bunun iin politikalar reten bilim daldr. Ekonomik refahn art kadar artan bu refahn toplumsal kesimler arasnda dengeli, adil ve verimlilik temeline dayal olarak datlmas yani refahn geni kitlelere yaygnlatrlmas da bir lkenin kalknmas asndan temel bir lttr. Ekonomik refahn sosyal kesimler arasnda yaygnlatrlmas sosyal politikann sosyal gelime hedefine ulalmas bakmndan nemlidir. Bireylerin geliimi sosyal refahn salanmasyla olanakldr. Kiilerin ekonomik dzeyleri onlarn sosyal kltrel mesleki, eitsel geliimlerini salad gibi bulunduklar yaam dzeyinden daha iyi

110

koullara ulamada nemli olanaklar sunmaktadr. Kiilerin ekonomik olanaklar ayn zamanda eitim, salk ve dier toplumsal hizmetlerden yararlanmalarn salayan nemli bir etkendir. Toplumsal yaamn bir parasn oluturan bireylerin tmnn eitim, salk, konut ve dier hizmetlerden yararlana bilmeleri sosyal politikann ana hedeflerindendir.

Sosyal politika kendi olanaklar ile bireysel yaamn ve gelimesini salayacak olanaklardan yoksun olan bireylerin korunarak ekonomik ve sosyal eitsizliklerin giderilmesini amalar. Dier bir deile sosyal politika toplumsal olarak dta kalan, dlanm kesimleri korumaya alr. Sosyal dlanma ok geni bir kavram olup ekonomik yoksunluk sosyal dlanmann sadece bir ynn oluturur. rnein; kadnlar engelliler, ocuklar, ekonomik olarak yoksul olmasalar bile sosyal olarak toplumsal yaamn dnda kalabilmektedirler.

3.4.2. Sosyal Adalet

Sosyal politikann dier bir hedefi ise sosyal adaleti salamaktr. Sosyal adalet kamu vicdan asndan son derece nemlidir. Sosyal adalet alma barn, toplumsal barn, temelini oluturur. Sosyal adalet bireylerin verimliliine ve retime olan katklarna bal olarak retimden pay almas ilkesidir. Ulusal gelirin retim faktrleri arasnda adil bir dalmn yannda her retim faktrnn ulusal gelirden ald payn o retim faktr sahibi arasda da adaletli bir ekilde dalm gereklidir.

Emek ile sermaye arasnda ulusal gelirden alnan paylam dnda yani kar ve cret paylam dnda dier retim faktrleri olan doal kaynaklar ve finansal sermayenin ald rant ve faiz dalm da son derece nemlidir. Ekonomilerde retim yapa bilmek iin yatrmda bulunan ve reel sektr olarak ifade edilen yatrmclar dnda finans kurulularnn yani finansal sektrn ulusal gelirden yksek paylar ald grlmektedir. Ekonomilerdeki yapsal problemler nedeniyle finansal sermaye retimde bulunan sermaye zerinde bask oluturabilmektedir.

111

Sosyal adalet amacnn dier nemli bir yan da bireylere ekonomik ve sosyal gelimelerini salayabilmeleri iin frsat eitliinin ve frsat adaletin tannmasdr.

Sosyal gelime ve sosyal refah hedefi sosyal adalet hedefini salanmasnda temel oluturmaktadr. Sosyal gelime sosyal adaletin salanmas ile olutuu kadar sosyal adalette sosyal gelimeye yardmc olur. Sosyal adaletten anlalmas gereken mutlak eitlik deildir. Bireyler retime katlmaya, almaya mutlak eitliki bir anlamda ynlendirilemezler. Bu nedenle bireylere retime katklar lsnde adil pay verilmelidir. Sosyal adalet amacnn somut ifadesi adil cret politikalar ve gelir dalm adaletinin salanmasdr. Bu amaca ynelik olarak ekonomik ve sosyal politikalarn btnl son derece nemlidir.

3.4.3. Sosyal Bar ve Sosyal Btnlk Hedefi

Sosyal politika bilimi tanmlanrken soysal dengenin sosyal btnln salanmas ama edilen bilim dal olduu vurgulanmaktadr. Serbest piyasa ekonomisinde fiyat mekanizmasnn kaynak dalmnda ve gelirin paylalmasnda sorunlara yol at grlmektedir. Bunlarn giderilmesinde sosyal devlet ve sosyal politikalar nem tamaktadr. Zaman zaman oluan piyasa aksaklklar alma barn dolaysyla toplumsal bar tehdit edebilmektedir. Ekonomik ynden zayf ve korunmaya ihtiya duyan kesimlerin sosyal politika nlemlerinden

yararlanamamas ve bu kesimlere dnk sosyal politikalarn oluturulamay alma barn uyumazlklar ve atmalar yaratarak bozmaktadr. Bir btn oluturan sosyal sistemin birbirine uyumunu yitirmeden birbirine yabanclamadan toplumsal zlmeye uramadan varln srdrmesi gereklidir. Gerilimler ve atmalar toplumsal paralanmaya neden olurlar. Sosyal politikalarn gelitirilip uygulanmas ekonomik ve sosyal eitsizliklerin azaltlmas alma barn ve dolays ile toplumsal btnln salanmasnda ok nemlidir. Sosyal politika sosyal farkllklar azaltarak toplumsal yapy salamlatrmay amalar(Gven, 2001:31).

112

3.5. SOSYAL POLTKANIN ARALARI

Sosyal politikann aralar sosyal politika hedeflerine ulamay salayan aralardr. Sosyal politika aralarnn ulusal dzeydeki aralar ve uluslar aras aralar olarak iki ksmda incelendii grlmektedir. Sosyal politikann ulusal aralarn kamu karm, kendi kendine yardm kuruluu olan sendikalar kooperatifler ve sosyal gvenlik oluturmaktadr. Sosyal politikann uluslar aras aralar ise uluslar aras alma rgt ve uluslar aras sendikalar oluturmaktadr.

3.5.1. Kamu Mdahalesi

Devlet, sanayi devriminden sonra oluan olumsuz ekonomik ve sosyal koullarda demokrasini geliimi ve farkl dnce akmlarnn ortaya kmas ile en nemli sosyal politika arac olarak etkinliini artrmtr. Liberal dncenin piyasa mekanizmasnn ekonomik ve sosyal dengenin kendiliinden salanaca dncesi zayflam devletin piyasaya ve sosyal yaama aktif olarak katlmasn salayan mdahaleci devlet anlay glenmitir. Liberal ekonomik felsefenin ekonomik ve sosyal kalknmay fiyat mekanizmasna brakan anlay terk edilmi devlet dzenleyici olmann dnda sosyal politikalar uygulayan nelmi bir aktr olarak n plana kmtr. On dokuzuncu yzyl endstrileme ile nemli ekonomik gelimeler salamakla birlikte birok sosyal sorunu da ortaya karmtr. Liberal devlet anlay Keynezyen iktisatla birlikte yerini mdahaleci devlet anlayna, sosyal devlete brakmtr.

Kamu mdahaleleri bata ekonomi alannda olmak zere, sosyal, siyasal ve hukuksal alanlar bata olmak zere tm alanlarda kendisi ok ciddi ekilde hissettirmitir. Kamu mdahalelerinin hem kapsam hem de ierik olarak giderek genilemesine bal olarak kamu harcamalar artmtr. Kamu harcamalarn ngren Keynezyen politikalar ve yksek harcama dzeyleri, 1970lerde balayan dnya ekonomik krizine kadar devam etmitir. 1929daki dnyann yaad birinci kriz ile geni kamu harcamalarna olanak tanyan politikalarn benimsenmesine karn, ikinci

113

kriz ile yksek kamu harcamalarnn arttrlmas dncesi ter edilmi, kamu harcamalar aleyhine bir cephe olumu, harcamalar olabildiince azaltlmaya balanm her tr harcamadan kanmann yollar aranmaya balanmtr(zdemir, 2006:156).

Devletin mdahalesini douran nedenler, lkeden lkeye nemli farklar gstermekle birlikte, bu mdahaleyi aadaki nitelikler iinde grmek

mmkndr(Ekin, 1994: 12-13).

Her eyden nce devlet, dorudan doruya karaca sosyal yasalarla, i kanunlar ile, endstri hayatndaki alma koullarnn insanca almaya yarar asgari artlarn salamaya ynelik faaliyetlerde bulunmutur.

Devlet zamann geii iinde bununla da yetinmemi, bizzat alanlarn kendi hak ve karlarn koruyup salayabilecekleri rgtlenme olanaklarn bir hak olarak onlara vermeye ynelmi ve koalisyon yasaklarn kaldrarak sendikaclk hareketlerinin balamasn imkan dahiline sokacak artlar salamtr.

Ayrca devlet lkedeki sosyal gelimeyi hzlandrc, btn grup ve snflar dikkate alan politikalara ynelmi eitim salk gelir dalm sosyal gvenlik istihdam politikalar yoluyla ekonomik ve sosyal refahn salayacak tedbirleri almaa balamtr.

Kamu karm ekonomik ve sosyal hayata deiik kapsam da politikalar ve kard yasalarla mdahale etmektedir. Kamu ekonomik faaliyetleri ekonomik byme ve gelime, gelir dalmnn adaleti, ekonomik istikrar amac tamaktadr. Bylelikle kamu karm ekonomik ve sosyal hayat dzenlemeyi, ynlendirmeyi ve sosyal problemleri zmeyi amalamaktadr. Devlet tm toplumsal hayat dzenledii gibi alma hayatn da alma mevzuat ile dzenlemekte ve

114

ynlendirmektedir. Devlet bu yasal mevzuat ile altranlar ile alanlar arasndaki alma ilikilerini ekillendirmektedir. alma mevzuat bata bireysel i hukuku, sendika toplu szleme ve grev kanunu olmak zere i gvenlii ve i salna kadar ok geli bir alan kapsamaktadr. Devlet tarafndan yasal erevenin izilmi olmas sosyal politikann amalarna uymada yeterli grlmemi yasal mevzuat belirleme dnda devlet ekonomik ve toplumsal hayata kurumsal dzenlemeler ile de mdahale etmitir. Kurumsal dzenlemeler bata sosyal gvenlik sistemleri, i gc piyasas kurumlar ve korunmaya muhta kesimlerin korunmas amacyla oluturulan kurumlar kapsamaktadr.

Sosyal gvenlik ve sosyal yardm sistemleri gelirin ikincil dalm mekanizmas olarak adlandrlmakta ve bu ynyle son derece nemli bir sosyal politika kurumu olmaktadr. Sanayi toplumundan nce geleneksek yntemlerle salanan sosyal gvenlik ihtiyac sanayi devrimi ve sosyal devletin ortaya k ile birlikte bireyler iin bir hak olurken devlet iin ise bir dev nitelii kazanmtr.

3.5.1.1. Yasa Yapc Olarak Devletin Piyasaya Mdahalesi

Devlet birok alanda dzenlemelerle sosyal, siyasal, kltrel ve daha birok alanda olduu gibi ekonomik alanda da nemli roller stlenerek piyasalara mdahale etmektedir. Keynezyen ekonomik dncesinden bu yana devlet piyasalara ok daha fazla karmaktadr. Devletin piyasaya mdahale aralarndan en nemlisi yasal dzenlemelerdir. Ekonomide yaanan deiimler birok konuda olduu gibi alma hayat ve i piyasasn dzenleyen yasalarnda deimesini yeniden dzenlenmesini gerekli klmaktadr. Yaanan ekonomik ve sosyal deiimler dorultusunda yasalarla ekonomik ve sosyal hayat devlet tarafndan dzenlenmektedir. Sosyal politika alan ile dorudan ilgili olarak devletin yasal dzenlemelerini i hukuku ve alma mevzuat rnek olarak verilebilir. Devlet alma mevzuatnda toplumsal fayda ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak ekonomik refahn tm toplum kesimlerine datlmas amacna uygun dzenlemeler yapmaktadr. Bu dzenlemelerle devlet toplumun doal yaslarn ileyiine terk etmemekte, alma hayatna mdahale etmektedir.

115

3.5.1.2. Kamu Giriimcisi Olarak Devletin Piyasaya Mdahalesi

Devlet sadece yasal ve kurumsal dzenlemeler yoluyla deil kamu giriimcisi olarak da piyasaya mdahale etmektedir. Devlet giriimci olarak piyasaya dorudan mdahale etmektedir. Yasal ve kurumsal dzenlemeler devletin piyasaya mdahale etmesi dolayl yntemler ierisinde deerlendirilmektedir. nk bu yntemlerle devlet ekonomide mal ve hizmet reticisi olarak bulunmamaktadr.

Devlet giriimci olarak piyasaya girdiinde mal ve hizmet retmekte dorudan arz ve talebe etki etmektedir. Devlet mal ve hizmet reterek piyasaya girdiinde kaynak datmna ve ekonomik dengeye dorudan mdahalede bulunmaktadr. Devletin ekonomiye giriimci olarak karmas kaynak dalm ve kaynaklarn etkinliinin salanmas dnda baz lkelerde sermaye birikiminin yetersiz oluu nedeniyle giriimci azlndan da kaynaklanmaktadr.

Az gelimi ve gelimekte olan lkeler hzl sanayileebilmek iin kamu giriimciliine bavururlar ekonominin ileyii srasnda baz sektr ve piyasalarda tekellemenin, monopol ve monopsonlarn gcnn krlmas iinde kamu giriimcilii zorunlu bir yntem olarak ortaya kmaktadr.

1970li yllarda balayan petrol krizi ile balayan srete neoliberal ekonomik politikalarnn etkisiyle devletin ekonomik alandan ekilmesi, ekonomiye mdahale etmemesi dncesi ifade edilmeye balanmtr. Devletin serbest piyasa ekonomisinin etkinlik ve ileyiini bozduu kaynaklarn etkin ve verimli dalmasn nledii dncesi ortaya kmtr. Bu amala devletin elinde bulundurduu kamu giriimlerini zelletirme yoluyla zel giriimlere devretmesi ne srlmeye ve uygulanmaya baland. Ayrca kamu giriimlerinin sosyal siyasi ve ekonomik nedenlerle kt bir giriimci olduu belirtilmitir. Devletin piyasa artlarna uyum salayamad brokratik ilemlerinin fazlal nedeniyle hzl karar veremedii grlmektedir. Devletin ekonomik koullara uygun, piyasa ynelimli giriimcilik yapamamas nedeniyle piyasa dengesini bozduu ve rekabet glerini olumsuz ynde etkiledii ileri srlmektedir. zelletirmeler yoluyla devletin ekonomiden

116

ekilmesi, kurumsal, yasal dzenlemelerde en az seviyede piyasaya mdahalesiyle ekonomik ileyiin salanaca ifade edilmektedir.

Devlet ekonomik giriimci olarak ayn zamanda iveren roln de stlenmektedir. Devlet gnmzde altrd ii ve memur says nedeniyle en byk iveren konumundadrlar. Dolaysyla devlet emek istihdamnn nemli lde saland bir ynetim aygtdr. zelletirme politikalar dorultusunda devletin ekonomik alandan ekilmesine paralel olarak devletin iveren rolnde azalmalar olmaktadr.

Devlet i piyasasna ve istihdama sadece iveren olarak deil istihdam politikalar yoluyla da mdahale etmektedir. Devlet isizlik sorununu zmek amacyla istihdam politikalar retmekte ve uygulamaktadr. Devlet istihdam politikalar uygularken vergi politikalar sosyal gvelik politikalar cret politikalar gibi daha birok enstrman birlikte ve uyum ierisinde kullanmaya almaktadr.

3.5.1.3. Kurumsal Dzenlemeler Yolu le Devletin Piyasaya Mdahalesi

Devlet yasal dzenlemeler ve kamu giriimcilii yoluyla piyasaya mdahale etmek yannda kurumsal dzelmemeler yoluyla da piyasaya mdahale etmektedir. Devletin kurumsal dzenlemeler yoluyla piyasaya mdahale etmesinin balca aralar sosyal gvenlik kurumlar i ve ii bulma kurumlar mesleki eitim kurumlardr.

Sosyal gvenlik kurumlar sosyal politika uygulamalarnn en ok bilineni, en hzl ve en yaygn kullanlandr. Sosyal gvenlik ilk olarak sanayileen lkelerde ilk sosyal politika uygulamalar olarak grlmtr. alanlarn sosyal gvenliklerinin salanmas aile yelerine sosyal gvencenin salanmas son derecede nemlidir. Bu nedenle devlet sosyal gvenlik kurumlarnn kurulmasnda ve gelitirilmesinde en etkin rol stlenmitir.

117

Sosyal gvenlik kurumlar dnda i ve ii bulma kurumlar mesleki eitim kurumlar kurulmasnda ve gelitirilmesinde devlet ok etkin olarak piyasaya mdahale etmitir. sizlerin i bulmalar i bulabilmeleri iin gerekli mesleki bilgi ve becerinin kazanlmas iin bu kurumlar nemli grevler stlenmilerdir. Devlet bu kurumlar kurarak toplumun ekonomik ynden zayf kesimlerini korumay amalamtr.

Devlet kurumsal dzenlemeler yoluyla da piyasada nemli grevler stlenmilerdir. Devletin piyasaya mdahale yntemleri onun merkezi bir otorite ve nemli bir g kayna olmasndan kaynaklanmaktadr. Devlet piyasadaki bu etkin rolnden uzaklatnda bu grevleri etkin bir biimde yerine getirecek baka bir aktr grlmemektedir. Daha ncede vurguland gibi devletin tm toplumsal kesimleri kapsayan ve tm toplumsal kesimlerin faydasna ynelik bir ynetim aygt olmak zorunda olduu aktr. Devletin piyasaya mdahale yntemlerinin ortadan kalkmas devletin ilevlerinin zellikle devlete sosyal bir nitelik kazandran ilevlerinin ortadan kalkmakta olduu anlamn tamaktadr. Devletin piyasaya mdahalesinin ortadan kalkmas eitli toplumsal snflar arasndaki greceli dengenin de ortadan kalkmasdr.

1970li yllarn sonundan beri egemen hale gelen yeni liberal anlay i gc piyasasnn dzenlenmesi de iinde olmak zere devletin roln azaltmay salk vermektedir. Dzenleme bir dengesizlik faktr, pazarlarn iyi ileyiinin dengeli ve byme istihdam ve hatta gelir dalm konusunda performanslarn gerilemesinin bir nedeni olarak dnlmtr. Sanayilemi lkelerde koruyucu devler ve i gc piyasasnn dzenlenmesi isizliin giderek artn ve srekliliinin balca nedenleri arasnda alglanmtr(Erdut, 2004:25).

3.5.2. Sendikalar

Sosyal politikann douunda sendikalar ok nemli rol oynamtr. cretlilerin ve iilerin hak ve menfaatlerini korumak amacyla kurduklar rgtlere sendika denmektedir. Sendikalar cretlileri bir araya getirerek nemli bir bask gc

118

oluturan rgtlerdir. Sendikay ok genel tanmlama ile ; ii snfnn ekonomik ve toplumsal alanlardaki hak ve karlarn savunan, yaam ve alma koullarn gelitirmeyi amalayan mesleki rgtler eklinde tanmlayabiliriz(Gven, 2001: 105). Sendikalarn douu ve toplu pazarlk yapma hakkn elde etmesi ile birlikte sosyal politika alannda da nemli gelimeler olmutur. Gl sendikal rgtlenmeler yoluyla birleen cretliler hem iverenler karsnda toplu pazarlk gc kazanarak nemli haklar elde etmiler hem de bask grubu olarak alanlar lehine dzenlemeler yapmas iin devlete bask yapma olanan elde etmilerdir.

Liberal doktrinde sendikalar, iilerin ekonomik karlarn ve haklarn savunmann bir arac olarak grlmt. Bu nedenden tr, dn olduu gibi bugnde liberal dncede sendikaclk hareketine ekonomik ilevler dnda baka ilevler tannmas esas itibari ile gerekli grlmez. Buna karlk, sosyalist doktrininin temel felsefesinde, sendikaclk hareketi bir savan aracdr. Ekonomik ilevden ok siyasal ilevi nemlidir. Sosyalistlere gre, zel giriim toplumunu deitirip sosyalist bir topluma ulanca, snf sorunu yava yava ortadan kalkacak ve iiler sendikalar yoluyla siyasal gle birlikte ekonomik gc de ellerine alacaklardr. Ancak, bu konuda iiler baka bir deyimle ii snf, kurtulularn kendileri salayacaklardr. Bunun iinde rgtlenmek, sendikalarn kurup bu yoldan gerekli savamlara girimek zorundadrlar(Talas, 1983:174-175). Sendikalara bak alar farkl olmakla birlikte bu dncelerin ortak noktas sendikalarn alanlarn hak ve menfaatlerini korumada temel kurulu olmalardr.

Sendikalar sanayi devrimi sonucunda ortaya kmlardr. Ancak sendikalarn ortaya kmasnda tek etken sanayileme olmayp ii snfnn ortak bir bilin oluturmas ve sendika fikrinin domas etkili olmutur. Makineleme byk ii guruplarnn bir araya gelmesinde ve sendikacln gelimesinde byk rol oynamtr. Eski retim biiminin deimesi kadn ve ocuklar da dahil olmak zere niteliksiz i gcn byk ynlar halinde fabrikalarda toplamtr. Kk miktarda retim yapan ve lonca sisteminin hakim olduu retim biimi makinelemeyle birlikte ortadan kalkm buralarda alan kk guruplar fabrikalarda toplanmtr. Gerekten kk atlye sistemini ykarak imalathanelerde kalabalk iiler

119

toplayarak, anamalc sistem vaktiyle loncalar iinde toplanm eleri ve katlar birbirinden ayrd ve giriimcinin karsna durmadan artan, ii olarak kalmas kanlmaz ve snf bilincine ulamakta bulunan insanlar koydu(Talas, 1983:178). ilerin bir araya gelmesiyle ortak yaam koullar ve alma koullar onlarn kolayca anlamalarn ve birlikte dayanma zorunluluunu ortaya kard.

Kreselleme sreci ile birlikte retimin yapsna bal olarak ortaya kan deimeler iilerin niteliklerini de deitirmi, aralarndaki ortak yanlar ve alma koullarn farkllatrmtr. in ve i gcnn niteliinde meydana gelen deimeler ii rgtlenmeleri olan sendikalar zerinde de etkili olmutur.

cretlilerin sendikal oluumlar karsnda iverenlerde sendikal rgtlerde bir araya gelmilerdir. Ancak ncelikle kurulan sendikalar ii sendikalar olmutur. Sendikalar devlete sosyal politikalar oluturmas ve uygulamas konusunda nemli bask gruplar olmaktadr.Sosyal politikann dar anlamda ii iveren ilikilerinin dzenlenmesi olduu dnldnde oluturulan sosyal politikalar sendika yelerini dorudan ilgilendirmekte olduu grlr.Ancak sendikalar sadece alma ilikileri ve kendi hak ve menfaatleri iin bask grubu oluturmamakta toplumsal sorunlarn zlmesi srecinde de etkili demokratik rgtler olarak rol almaktadr.

Kreselleme srecinde meydan gelen gelimelerle, olumsuz dinamik yeni koullara ramen gnmzde btn dnyada olduu kadar, zellikle endstri toplumlarnda da sendikalar, hala toplumun en gl, en nemli fonksiyonlar gren ve oulcu toplumlarn ayrlmaz bir parasn tekil eden ve sosyal gelimenin hzlanmasnda nemli roller oynayan rgtleri ve bask gruplar olmakta devam etmektedirler(Ekin, 1994: 96).

Endstrilemenin balamas ile iiler alma koullarnn iyiletirilmesi iin birlikte rgtlenerek mcadele etmeye balamlardr. Bu srete sendikalarn douu grlmektedir. Endstrilemenin ilk balad lke olan ngilterede ilk rgtlenme hareketleri de grlmtr. lk ii rgt 1792de bir ayakkabcnn balatt ve Londra Yazma Dernei adn tayan dernektir. Bu dernein yaylma

120

eilimi gstermesi 1799da dernein kapatlmasyla sonulanm ve 1800 ylnda her trl rgtlenme yasa getiren Birleme Yasas karlmtr. Ancak yasal olmasa da rgtlenmeler ve i brakma eylemleri biiminde ii hareketleri bu dnem iinde srp gitmi ve 1824 ylnda ngilterede sendikalama serbest braklmtr. ABDde 1842, Fransada 1884, Almanyada 1869 yllarnda sendikalarn yasal olarak tannmas gereklemitir(Koray, Topuolu, 1995: 43).

Sendikalar endstrilemeyle doup byyen ii snfnn ortaya kmas ve demokratik toplum modellerinin ortay kmas ile doup gelien mesleki rgtlerdir. Sendikalar ok gl bask grubu olmalar dolaysyla ekonomik yaam yannda siyasal yaamnda ok nemli aktrleridir.

Sendikalar yelerinin halk ve menfaatini korumak ve gelitirmek amacyla ekonomik ve sosyal faaliyetlerde bulunurlar. Sendikalarn ekonomik faaliyetleri arasnda temel olarak toplu pazarlk yapmak ve uyumazlklar halinde greve gitmek vardr. Sendikalar ekonomik faaliyetler dnda yelerinin karlarn korumak amacyla sosyal faaliyetlerde de bulunurlar. Bunun iin yeleri arasnda dayanma mekanizmas kurarak maddi ve hukuki yardmlamalar salamak, kooperatifler kurmak salk ve spor tesisleri kurmak mesleki eitim almalar yapmak gibi daha birok faaliyette bulunurlar.

Sendikalar toplu pazarlk sreci ierisinde iverenle olan uyumazlklarn, iverene bask yaparak zmek zere greve bavururlar. Grev iilerin isteklerini elde etmek iin hizmet szlemesini geici olarak yerine getirmeme niyetlerini aklayan, topluca ve bir karara uyarak ii brakmalardr(Tokol,1997:27). Grev iileri iverenler zerinde ve toplumsal kurumlar zerinde bask kurmak amacyla toplu halde gittikleri i brakma faaliyetidir. Grev aracn iiler sadece iverenlere kar deil toplumsal olaylar karsnda bask oluturabilmek amacyla devlete ve dier kurumlara kar da kullanrlar. Grev sendikal haklar iinde ondan ayrlamaz bir unsurdur. ilerin grev karar karnda iverenlerde lokavt karar ile iiler zerinde szleme imzalamalar iin bask oluturur.

121

3.5.2.1. Toplu Pazarlk Ve Toplu Szleme le Dzenleme

iler adna toplu pazarlk yapmak ve bunun sonucunda i szlemesi imzalamak sendikalarn nde gelen klasik grevini oluturmaktadr. ilerin gznden bakldnda, toplu i szlemesi, yasal dzenlemelerin de tesinde bir anlam ve deer tamaktadr.Bunun nedeni yasal dzenlemelerin genellikle

cretlerin ve alma koullarnn asgari llerini belirlemesine karlk, toplu i szlemelerinin anlan konularda daha st dzeydeki haklar ve karlar gerekletirmenin balca arac olmasdr.Gerekten de alma yaamn dzenleyen yasalarn genellikle rejim yasalar olmalarna ve bu yasalarda iilerin aleyhine hkm de bulunabilmesine karlk toplu szlemelerin dorudan iilerin zgr istenlerini 2001:112). yanstmas, yukardaki olgunun nedenini aklamaktadr(Gven,

Bireysel olarak pazarlk gc dk olan iilerin sendikal rgtlenmeleri araclyla daha gl pazarlk olanana kavumalar toplu pazarlk sreci ile olmutur. Sosyal refah devletinin geliimine paralel olarak yaygnlaan toplu pazarlk uygulamalar 1970lerden sonra deien koullara bal olarak bireysel pazarlk sistemine doru kaymaya balamtr.

Toplu pazarlk kavram ok eitli ekillerde tanmlanabilmektedir. Bu kavram ilk defa kullanan Webblere gre, toplu pazarlk bir tarafta iveren veya iveren rgtleri dier tarafta sendikalar olmak zere cret ve alma koullar ile ilgili grmeleri ifade etmektedir. Toplu pazarlk kavram ou kez szleme kavram ile kartrlmakta her iki kavramn birbiri yerine kullanld grlmektedir. Gerekte toplu szleme toplu pazarln son aamasn oluturmaktadr. Toplu szleme iiler adna hareket eden sendikalarla iverenler veya onlarn sendikalar arasnda bir toplu pazarlk sonunda taraflarn karlkl ha ve menfaatlerini bir sre iin dzenleyen ve belirleyen bir yazl belgedir(Tokol, 1997:22)

122

3.5.2.2. Bask Grubu Olarak Sendikalar

Sendikalar toplu pazarlk ve toplu pazarln bir unsuru olan grev mekanizmas ile iverenler zerinde bask kurarlar. Uyumazlklar ortaya ktnda toplu halde grev karar alarak ve greve giderek cretlerin ykseltilmesi ve dier alma koullarnn iyiletirilmesini salamak zere bask kurmaya alrlar. Ancak sendikalar gnmzde dar anlamda sosyal politika kurumu olmaktan te bir anlam ifade ederler. Gnmzde sendikalar toplu pazarlk ve ii-iveren ilikileri dnda toplumsal olaylar karsnda bask gurubu olarak ortaya karlar.

alan nfusun byk bir kesimini oluturan iileri temsil eden ii kurulular genel olarak toplum hayatnda byk bir gce sahiptirler. Ayrca, iilerin sendikalarna kesinti yoluyla dedikleri aidatlar, sendika faaliyetlerinden salanan gelirlerin de buna eklenmesiyle ii kurulularnn politik gleri, ekonomik gle desteklenerek nemini artrm olmaktadr. i kurulular karsnda yer alan iveren kurulular da ekonomik olanaklar, geni sermaye kesimini temsil etmeleri ve yelerinin ok sayda ii altrmas nedeniyle toplum hayatnda nemli bir gce sahip bulunmaktadrlar.

ilerin ve iverenlerin saylar arttka ve kurulular etrafnda birleip bunlar daha gl hale getirdike toplum hayatna etkileri de artmaktadr. i ve iveren kurulularnn ve zellikle ii kurulularnn saysal ve ekonomik glerinin siyasi hayatta rol ve arl byktr. Sendikalarn siyasal faaliyette bulunmalar ok tartlan bir konu olmakla birlikte uygulamada sendikalarn siyasal yaamn iinde olduklar ve siyasal yaam etkiledikleri grlmektedir. Bu kurulularn yelerinin ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerine ilikin neri ve faaliyetlerinin siyasi hayat etkileyecei kesindir. Ekonomik ve toplumsal hayatn birbiri ile bir btn olduu ve ekonomik ve sosyal olaylarn bir btn oluturduu dikkate alnrsa sendikalar birok ekonomik ve toplumsal olayda etkileme amacyla faaliyette bulunmaktadrlar. Ksaca siyasi hayat etkilemede nemli rol alan bask gruplar arasnda ii ve iveren kurulularnn nemli bir yeri vardr. ada yaamda ekonomik ile sosyal, ekonomik ile siyasal ayrmak da olanakl deildir.

123

Bat Avrupada sanayilemeye ii rgtlenmelerinin kendilerine yakn partileri destekledikleri, bylece lke ynetiminde bulunduklar grlmektedir.Bu kadar byk bir g oluturan sendikalarn sosyal ve ekonomik hayatn dzenlenmesinde grlmektedir. aktif roller stlendikleri ve siyasal yaamda yer aldklar

3.5.3. Kooperatifler

Kooperatifler de sendikalar gibi sosyal politikann hedeflerine ulalmasn salayan kendi kendine yardm kurulularnda birisidir. Kooperatifler gnmzde tm dnyada ok yaygn sosyal politika kurululardr. Kooperatifilik daha ok retici ve tketici kesimlerin ekonomik ve sosyal sorunlarnn zlmesinde zayf kesimlerin bir araya gelerek oluturduklar dayanma kurululardr. Kooperatifler ekonomik tekellemenin, speklatif kazanlarn, gsz retici ve tketicinin rekabet gcn yitirmesinin nne gemek iin nemli sosyal politika kurululardr. Kooperatifler zayf kesimlerin gl kesimler karsnda ezilmelerini engelleyen bir sosyal politika aracdr.

Kooperatifilik hareketi bir ii hareketi olarak ngiltere ve Fransa da; birincisi tketim kooperatifleri ikincisi de retim kooperatifleri eklinde balamtr. Bugnk anlamda ilk kooperatif 1844 ylnda ngilterenin Manchester kentindeki Rochdale kasabasnda 128 dokuma iisinin kurduu tketim kooperatifidir(Gven, 2001:130).

Kooperatifilik ekonomik ve sosyal politika arac olarak eitli evrensel ilkeler etrafnda gelimitir. Kooperatiflere ye olmak ve kooperatiflerden kmak serbesttir. Kooperatiflerde yelerin ortaklk pay ne kadar olursa olsun ye bir oya sahip olur. Bu kooperatiflerin demokratik ynetim ilkesi olarak ifade edilir. Bu ilkeyle ekonomik demokrasinin de gerekletirilecei de ifade edilmektedir. Kooperatifler ekonomik bakmdan zayf kesimlerin kara dayal olmayan, demokratik bir ekilde ileyen yelerinin kendi kendilerine yardm ettikleri sosyal politika

124

aracdrlar. Kooperatiflerin ana amac yeleri arasnda yardmlama ve dayanma olup kooperatiflerde kar amac gdlmemektedir.

Tketim ve retim kooperatifleri birok alanda kurulmaktadr. rnein sanayi devriminden sonra sanayilemeye paralel olarak byyen kentlerde konut sorunu ortaya kmtr. Dk gelirli toplum kesimleri konut gereksinimlerini karlaya bilmek iin konut kooperatifleri kurmulardr. Konut kooperatifleri dk maliyetle dk gelir gurubuna ynelik konut retmektedirler. Bylece konut maliyetlerini azaltarak dk gelir gurubundaki alanlarn konut sahibi olmalar

amalanmaktadr. Kooperatifler arsa speklatrlerine ve mteahhitlere giden kar ortadan kaldrarak dk faizli konut kredileri salayarak konut maliyetlerini aa ekmektedirler. Konut kooperatiflerinin en nemli ekonomik katklar yle sralanabilir: a) Kk tasarruflarn birikimini salar, b) Ortaklarn ferden harekete gemeleri haline oranla ok daha dk faizle kredi salayabilirler, c) Ortaklarn gerek arsa almnda, gerek konut yaptrmada toplu hareketi yaratarak pazarlk gcn ykseltirler, ) Nihayet byk apta inaata girimeleri maliyeti drmektedir( Tuna ,Yalnta. 1997: 224).

Tketim ve retim kooperatifleri gnmzde ok yaygn sosyal politika aracdrlar. Kooperatifilik her alanda ve her sektrde tm dnyada yaygndr. zellikle konut kooperatiflerinin dk gelirli alanlarn konut sahibi olmalarnda ok nemli grevler stlenmektedir.

3.5.4. Uluslar Aras Kurulular

Sosyal politikann amacna ulamas iin alan uluslar aras kurulular vardr. Bu kurulular sosyal politika uygulamalarnn tm dnyada gereklemesi iin alan kurululardr. Bu kurulularn faaliyetlerini iki ana noktada toplamak olanakldr:

- Bu kurulular tm lkelerde uygulanmak zere uluslar aras sosyal politika norm ve standard olutururlar,

125

- Oluturulan norm ve standartlara lkelerin uyup uymadklar denetlenerek, bu standartlara uymalar konusunda bask oluturmak.

Uluslar aras sosyal politika uygulamalarnn douunda barn korunmasna ulusal olduu kadar uluslar aras bir sosyal adaletin salanmasnn ve bu konuda aratrmalar yaplmas tm insanln bar ve huzuru iin gerekli ve zorunlu olduu dncesi hareket nokrasn oluturmutur(Koray, Topuolu, 1995: 50). Bu temel dncenin dnda uluslar aras alma hukukun ve tm lkelerdeki sosyal politika uygulamalarnn uyumlu olmas bylelikle, tam rekabet koullar altnda ekonomik ve sosyal kalknmann gerekletirilebilecei dncesi rol oynamtr.

Kresellemeyle birlikte piyasalar btnleme yoluna girmitir. Yani lke snrlar iinde kalan emek, sermaye, mal ve hizmet piyasalar uluslar aras bir nitelik kazanarak, uluslar aras piyasalara entegre olmulardr. Bu ekonomik koullarda sosyal politika uygulamalar yapan lkeler ile sosyal politika uygulamalar olmayan lkeler arasnda aksak rekabet domaktadr. Sosyal politika uygulayanlar uluslar aras pazarlardaki rekabet gc ynnden adeta cezalandrlm olmaktadrlar. nk bu lkelerde soysal politika uygulamalar bu lkelere ekonomik maliyetler ykselmektedir.

Uluslar aras kurulular uluslar aras nitelik kazanan pazarlarda rekabetin salanmas iin ortak norm ve standartlar belirleme yoluna gitmektedirler. Bu amala lkelerin sosyal politika kurulular, uluslar aras st kurulularda bir araya gelmektedirler. Bu kurulularn en nemlisi Uluslar aras alma rgtdr(ILO).

3.5.4.1. Uluslar Aras alma rgt ( ILO)

ILO, 1919 ylnda Versailles Bar Antlamasnn 8. blmnde yer alan hkmlere dayanlarak kurulmutur. Kuruluuna egemen olan temel ilke; alma hayatnda sosyal barn ancak sosyal adaletle salanabilecei eklindedir. 1939 ylna dein Milletler Cemiyetine bal olarak alan ILO, kinci Dnya Savann bitimini izleyen 1946 ylnda bamsz uluslar aras uzmanlk kuruluu statsn

126

kazanmtr.

ILO,

devletler

aras

bir

kurulu

olup,

yelerini

devletler

oluturmaktadr(Gven, 2001 :161).

Versay Bar Antlamasnda yer alan aadaki dokuz ilke, rgtn felsefesini belirtmesi ynnden nemlidir. Bu ilkeler; Emein bir mal saylmamas dernek kurma ve toplant hakknn tannmas 14 yandan kklerin endstri ve ticarette altrlmamas Normal yaam dzeyi salayacak bir cret verilmesi Eit ie eit cret denmesi Hafta tatilinin salanmas Haftalk alma sresinin 48 saatten fazla olmamas, Yabanc iilere bulunduklar lkelerin iilerine salanan sosyal sigorta kurallarnn uygulanmas ve ayn cretin denmesi, alma yaamnn denetlenmesi iin her lkede bir denetim organ kurulmas olmaktadr(Koray, Topuolu, 1995:51 -52).

ILOnun balca organ vardr. Bunlar Uluslar aras alma Konferans, Ynetim Kurulu, Uluslar aras alma Brosudur. ILO bu organlar araclyla uluslar aras alma hukuku ve uluslar aras sosyal politika alannda aratrma ve yayn faaliyetleri ile teknik yardm faaliyetleri yaparak dzenleyici rol oynamaktadr.

LO nun en nemli ve en yksek organ olan Uluslararas alma Konferans uluslar aras alma szlemelerini ve nerilerini kabul ederek onaylar konferansa her ye lke iki hkmet, bir ii ve bir iveren temsilcisi olmak zere 4 ye ile katlr.

rgtn dier organ olan ynetim kurulu rgtn yrtme organ olup e gdm salamakla grevli organdr. Ynetim kurulu konferansn gndemini saptar, konferansta alnan kararlarn yrtlmesini salar.

127

Uluslar aras alma brosu ise rgtn sekreterya ilerinin yrtld yerdir. Bronun banda ynetim kurulu tarafndan belirlenen bir mdr olup, almalarnda hibir otorite ve hkmetlerin emrine uymaz.

3.5.4.2. Birlemi Milletler (BM)

Birlemi milletler ok nemli bir uluslar aras kurulu olarak birok uluslar aras kuruluun atsn oluturmutur. ILO 1944 de toplanan uluslar aras alma konferansnda rgtn amalarn ve konularn yeniden belirten bir deklarasyon kabul edilmitir. rgtn alma alann genileten Philadelphia bildirisi ile zellikle cretlilerin durumu zerinde etkili olan ekonomik sorunlara eilinmesi benimsenmitir. 1946 ylnda birlemi milletlerle yapt bir anlama ile birlemi milletlerin zel bir kuruu olarak tannmtr(Koray, Topuolu,1995:52).

128

DRDNC BLM KRESELLEME VE YEREL YNETMLER BALAMINDA SOSYAL POLTKA

Kreselleme olgusunun ne zaman ortaya kt ve kreselleme kavramnn tanm konusunda gr birlii bulunmamaktadr. Ancak kreselleme olgusunun dnya lkeleri ve insanlar iin kanlmaz bir sre olduu dncesi yaygndr. Sosyal olay ve olgularn kreselleme kavramndan bamsz dnlemeyecei ve kavramn dnda deerlendirilemeyecei dnlmektedir. Kreselleme olgusu lkeler iin olumlu ve olumsuz yanlar olan, toplumlarn yaamlarn kolaylatran ve zorlatran, uluslar aras btnleme ve rekabet srecidir. Bu erevede bir yandan bu yarmac sistem iinde daha iyi bir yer tutabilmek iin ne yaplmas gerektii tartlrken, dier yandan da kreselleme olgusunun ortaya kard sorunlarn nasl stesinden gelinebilecei, bir kayg olarak belirginlemektedir (engl, 2000:114). Ekonomiden siyaset bilimine, sanattan kltre ok eitli

boyutlar olan kreselleme kavramn inceleyenler, kavram kendilerini ilgilendiren boyutlarn ne kararak ele alp incelemektedirler.

Bu blmde ok boyutlu bir kavram olan kresellemenin, kamu ynetimi sistemi ve yerel ynetimlerin sosyal politikalar zerindeki etkileri incelenecektir. Devletin, kamu ynetimi sistemlerinin, dolaysyla yerel ynetimlerin, bata sosyal politika olmak zere ilevlerinin kresellemeden etkilenerek deiime urad grlmektedir.

4.1. KRESELLEME KAVRAMI

Kreselleeme genel olarak bir btnleme ve benzeme sreci olarak deerlendirilmektedir. Kresellemenin hz kazanmas ile birlikte lkeler ararsndaki snrlarn ve her trl koruma duvarnn zayflad, her alanda uluslararas btnleme ve ekonomik rekabet srecinin hzland ifade edilmektedir. Kreselleme sosyal ekonomik, siyasal ve kltrel ilikilerin dnya stnde

129

yaylmasdr. Kreselleme ile birlikte ulusal nitelikteki kural ve dzenlemelerin and grlmektedir. Kreselleme ekonomik yanyla sermayenin, mal ve hizmetlerin lkeler arasnda serbeste dolaabildii, mal, hizmet ve finans piyasalarnn giderek btnletii bir sretir. Ulus devletlerin gcnn giderek zayflamas, buna karlk okuluslu irketlerin, uluslar aras rgtlerin, uluslar aras birliklerin nemli birer aktr olarak ortaya kmalar kreselleme srecinin temel zellikleri arasnda yer almaktadr.

Bugn, ok hzl teknolojik gelimeler yaand, uluslararas iletiimin ve karlkl etkileimin dne gre epeyce youn olduu, ulusal ve ulus st dzeyde birok yeni aktrn devreye girdii, retim ve tketim asndan kresel apta bir pazarn olutuu, siyasal ve kltrel adan ok ynl ve ok dzeyli ilikilerin ortaya kt, birden fazla kimliin benimsendii ve birok alanda

uluslararaslamann nem kazand dnyamzda tek boyutlu bir kresellemeden sz etmek pek mmkn deil(Koray, 2005c: 13). ok boyutlu bir kavram olan kresellemenin ana belirleyicileri arasnda gelien teknolojiler, zellikle biliim ve iletiim teknolojilerinde yaanan gelimelerle, dnyann tek bir pazar etrafnda birlemesi yani ekonomik entegrasyon dncesi bulunmaktadr. Kreselleme, teknolojik olanaklarn artmas ile iletiim, ulam ve nakliye maliyetlerinin azalmas ve ulusal lekte faaliyet gsteren firmalarn daha geni pazar olanaklar araynn hzlanmas sonucu giderek artmaktadr. Uluslararas ticaretin nndeki engellerin kaldrlmas yannda, dnyann eitli blgelerindeki lkeler arasnda yaanan ekonomik birlikler, btnlemeler kresellemeye hz kazandran dier faktrlerdir. Kresellemenin hz kazanmasnda neoliberal ekonomik ve siyasal dncenin nem kazanmas Dou Blokunun dalmas da nemli etkenlerdir. Kresellemenin en nemli aktrleri bu srecin ynetiminde de belirleyici rol olan ve bu srecin en kazanllar ok uluslu irketlerdir. ok uluslu irketler, ulusal pazarlarn dna karak geni pazarlara ulamak, ulusal pazarlardaki hukuksal, yasal nitelikteki

kstlamalar aarak retim maliyetlerini drmek amacyla, uluslar aras ekonomik faaliyetlerin nndeki engellerin kaldrlmasn talep etmektedirler.

130

4.1.1. Ekonomik Boyutuyla Kreselleme

Kreselleme olgusu zellikle ekonomik boyutuyla ne km ve nem kazanmtr. 1970li yllarda irketler, retim teknolojilerindeki deiimlerden, retim sistemlerindeki deiimlerden, pazarlardaki deiimlerden ve rekabetin artmasndan etkilenmilerdir. Pazarlarn doyuma ulamas, tketici tercihleri ile talepte yaanan deiim ve dalgalanmalar irketleri esnek retim yapmaya ve pazarlarn genileterek retimlerini talebe duyarl hale getirip, en az maliyetle retim yapmaya itmitir. Bu amala esnek retim, sfr stok gibi maliyetleri azaltma yntemleri gelitirilirken, ortaklk ve yeni giriimler yolu ile d pazarlara alarak retimi dnya stne yaymay tercih etmilerdir. Gerek retim teknolojileri ve gerek iletiim ulam teknolojileri kresel ekonominin genilemesini salamtr.

Kreselleeme sreci 20. yzyln sonunda hzlanrken bu deiimin ekonomik boyuttaki ideolojisini neoliberal ekonomi politikalar olmutur. Neoliberal ekonomi dncesine gre ekonomiye yaplan mdahaleler en aza indirilmeli, devlet klerek dnya pazarnn nn amaldr. Bu salandnda ekonomilerde ve dnya ekonomisinde etkinlik salanacan ifade etmilerdir. Buna karn kreselleme sreci ile birlikte, gelimi ve az gelimi lkeler arasndaki ekonomik gelimilik farklarnn artmaya balad ifade edilmektedir. Kreselleme sreci lkeler arasndaki gelimilik farklarn arttrd gibi, lkelerin iindeki gelir dalmn da olumsuz etkiledii tespit edilmektedir. Dnyann en zengin 200

kiisinin sahip olduklar toplam servet, yeryzndeki en yoksul 2.5 milyar insann toplam gelirinden fazladr. Bu 200 zenginin 112si ABDli. Dnyann en zengin 3 kiisinin (ABD) servetlerinin toplam, en yoksul 48 lkenin gayri safi yurt ii haslasndan yksektir. Dnyann en yoksul lkesine kyasla, en zengin lkesinde kii bana den milli gelir 228 kat daha oktur. Dnya zerindeki 29 lke son 10 yl iinde 23 kat yoksullamtr. Son 10 yln verilerine gre refah dzeyi ykselen lkeler: ABD, Avrupa Birlii yesi lkeler ve Japonya. ABD, Avrupa Birlii lkeleri ve Japonya uluslararas retimin %86sn, uluslararas ticaretin %82sini kontrolleri altnda tutarken bu rakam en yoksul 48 lke iin %1'dir(Mrtezaolu, 2000: 80).

131

Bu srete kresellemenin bir ok alanda kurallarn belirleyen gelimi lke ekonomileri ve firmalar dnya retiminden daha fazla pay alrken, gelimekte olan lkelerin ise yoksullatklar grlmektedir. Bugn iin devletin mali alandaki rol ve fonksiyonlarnda belirleyici olan en nemli etken globalleme olgusudur. Globalleme devletin mali alandaki rolnn yeniden sorgulanmasna neden olmutur. Globallemenin lkeler iin salad avantajlar yannda zellikle gelimekte olan lkeler asndan risk tayan ynlerine kar gerekli tedbirlerin alnmasnn devletlerin grevlerinden biri olduu savunulmaktadr. Fakat devletlerin bunu nasl gerekletirecei konusunda gr birlii bulunmamaktadr. Global risklere kar koruyucu ve mdahaleci devlet politikalarnn uygulanmasn savunanlar olduu gibi, koruma duvarlaryla rl da kapal bir lkenin global bir ky haline gelen dnyada etkinliini daha fazla yitireceini savunan grler de mevcuttur(Dileyici 2004: 33). Kreselleme karsnda sergilenen tutumlarn kar olmak, desteklemek ve bu sreten nasl yararlanlabilecei konusunda tartmak, etrafnda topland grlmektedir.

4.1.1.1. retimin Kresellemesi ve ok Uluslu irketler(U)

ok uluslu irketler genel olarak birden fazla lkede faaliyet gsteren firmalar ifade etmektedir. Bu irketler sermayenin serbest dolam ve pazarlarn btnlemesini salarken, gerek kendi lkelerinde gerekse faaliyet gsterdikleri lkelerde, retimi ve istihdam nemli lde etkilemektedirler. Ular byk sermayesi olan ok geni teknolojik, ynetsel olanaklara sahip olan irketleridir. Mali bakmdan ok gl olan bu irketler teknolojik yeniliklerin ncs olduklar gibi faaliyet gsterdikleri lkeler zerinde nemli ekonomik ve politik etkilere sahiptir. yle ki ok uluslu irketlerin bir ksmnn cirosu pek ok lkenin btesini aar konumdadr. ok uluslu irketler piyasalarda faktr fiyatlarnn farkl oluu nedeniyle dnya stnde hareketli haldedirler. Ayrca bu irketler uluslar aras faktr piyasalarnn olumasnn nndeki engelleri amak iin etkin rol oynamaktadrlar. Sermayenin, retilen mallarn ve hizmetlerin serbest dolamnn salanmasna ynelik faaliyetlerde bulunmaktadrlar. Buna karn en nemli retim faktr olarak emein serbest dolamnn salanmas ise blgesel dzeyde kalmaktadr. Serbest

132

dolam olanan salam bulunan sermayenin, emein serbest dolamn, emein ucuz ve maliyetinin dk olduu alanlarda yatrm yaparak dolayl olarak da olsa salad grlmektedir. ok uluslu irketler bu faaliyetlerini, kendi lke ynetimlerinin, kurulu bulunduklar lkelerin ynetimleri zerindeki etkileri ve ynetiminde etkin veya egemen olduklar Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas, Birlemi Milletler, gibi uluslararas kurulularn bask gc ile srdrmektedirler. Ular gelimi lke firmalardr. Ular daha ok Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii yesi lkeleri gibi gelimi blge ve lkelerde kurulmulardr. ABD ve AB gibi ekonomik bakmdan gelimi bulunan blgelerdeki Ular dnyann dier yerlerindeki fabrikalarnn karlarnn nemli bir ksmn kendi lkelerine aktarmakta, bulunduklar yrelerde sermaye birikimine, ekonomiye katklar kendi lkelerine yaptklar katklara oranla dk kald grlmektedir. Ular retimi tm dnya zerine yayarak ayn zamanda igc piyasalarn, hammadde piyasalarn ve pazarlarn geniletmektedirler. Bu irketler retim politikalaryla kurulu bulunduklar lkelerin ekonomik yaplarn, gelirlerini ve bu gelirlerin lke iinde dalmn, siyasal karar mekanizmalarnn dnda nemli lde etkilemektedir. Teknolojik olanaklar geni olan Ular zellikle az gelimi lkelerde ilkel teknolojili emek youn retim yaplan sektrlerde kendileri iin alan, kendilerine baml olarak retim yapan taeron firmalar aracl ile ekonomiler zerinde, istihdam zerinde etkili olmaktadr.

Kreselleme srecinde devletin sosyal ve ekonomik ilevlerinde nemli deiiklikler olmutur. Devletin gerek ulusal ekonomide gerekse dier alanlarda karar mekanizmalarnn dna karld kreselleme srecinde, devletin ekonomik ve sosyal ilevlerindeki deiim en nemli etkilerini sosyal politika alannda gstermitir. Devletin piyasann dna karlmas ve sosyal alanda etkinliinin azalmasnda, devletin hem kaynak bakmndan gcnn azalmas, hem mdahale aralarnn saysnn ve niteliklerinin zayflamasnn nemli olduu grlmektedir. Tahsis ilevi, dier bir deyile kamusal mallarn retilmesi ilevi aslnda babozuk kapitalist ekonomik modelde klasik liberal devletin tek mali ilevini oluturmutur. Klasik anlayta bu ilev gereince devlet sadece gvenlik, diplomasi vb. tam kamusal mal ve hizmetleri retmeli, dier mal-hizmet retimini piyasaya

133

brakmaldr. Sadece tam kamusal-mal reten devletin tek btesi (genel bte) olmal, bylece devletin ekonomik byklk olarak ne kadar yer kaplad rahatlkla grlebilmelidir. Devlet kt bir tacir, harcamalar da zorunlu ktlk olduundan piyasadaki tasarruf ve yatrm eilimlerini etkilemeden toplad gelirleri kadar harcama yapmal ve sz konusu gelir ve giderler birbirine denk olmaldr(Demirba, 2003: 88). Kreselleme olgusu en olumsuz etkilerini igc zerinde yapmtr. lke ekonomileri dnya ekonomisinin da alma ve kreselleme olarak ortaya kan dnmnden yararlanarak kalknma amalarn yerine getirmeye almlardr. Bu amala gelien lkeler sanayilemek, ekonomik olarak gelimek iin finans piyasalarn, mal ve hizmet piyasalarn uluslar aras alana amlardr. Bylelikle yatrmlarn ekilmesi amalanmtr. Gelimekte olana lkeler yatrmclar iin cazip yatrm lkesi nitelii kazanabilmek amacyla bata vergi mevzuatnda, alma mevzuatnda, sermaye piyasalar mevzuatnda olmak zere nemli deiikliklere gitmilerdir. Yatrm ekebilmek iin vergi muafiyetleri yannda, alma yaamnda kurallarn esnetildii, esnek alma biimlerinin mevzuata girdii igcnde esnekleme ve insan kaynaklar ynetimi anlay ile birlikte dnlen bir endstri ilikileri sistemi kurma ynnde deiimlere gidildii grlmtr. Bylece lke iindeki yatrmclarn dnya kresel pazarndaki rekabet glerinin arttrlmas, yabanc yatrmclarn lke iinde yatrm yapmalar amalanmtr. Bu dnmler igc asndan bata isizlik ve cretlerin dkl, sendikalama seviyesinin dmesi ve rgtsz bir alma yaamnn ortaya kmas gibi nemli olumsuzluklar dourmutur. Kreselleme srecinde kamunun daraltlmasna bal olarak azalan kamu gelir ve harcamalar sosyal harcamalar ok olumsuz etkilemektedir. Yatrmlar ekmek iin kresel rekabet koullarnda hkmetler vergi indirimleri yoluna girmekte buda kamu maliyesini daraltc etkide bulunmaktadr. Kamu maliyesindeki bu daralma ile ynetimler sosyal harcamalarna ayrdklar paylar azaltmakta, kaldrmaktadrlar. Kamudaki daralma devletlerin ikincil gelir datm

mekanizmalarndan en nemlisi olan vergi politikalarndan, soysal gvenlik

134

politikalarndan yararlanma olanan azaltmakta ya da ortadan kaldrmaktadr. Gelir dalm, sosyal gvenlik, eitim olanaklarnn ve salk sisteminin dzenlenmesinde ve ynetiminde piyasa etkili olmaya balamaktadr. Dier taraftan sosyal harcamalardaki daralma sunulan hizmetlerin kalitesindeki gerilemelere neden olmakta, igc kalitesini ve verimliliini olumsuz etkilemektedir.

4.1.2. Kreselleme ve Kamu Ynetiminde Dnm

Kreselleme kamu ynetimi alannda nemli deiimlerin balangc olmutur. 1970 dnya kresel ekonomik krizi ile firmalar maliyetlerini azaltmak iin retim srelerinde ve kamunun da ekonomi ierisindeki rolnde deiiklie gidilmesinin balad grlmektedir. Kamu kesimi krizin sorumlularndan birisi olarak deerlendirilmitir. Kitlesel ve standart retime dayal fordist retim biimi yerini sfr stok ve dalgalanan talep koullarn dikkate alan esnek retime dayal post-fordist retim biimine brakmtr. Ekonomik yapdaki bu deiimle birlikte kamu ynetimlerinde de esneklik ve maliyet, performans kavramlar tartlr olmutur. Kresel lekte ekonomik, toplumsal, siyasal yaplanmalara yn veren birey odakl ve piyasa ideolojisi eksenli deiimin kamu ynetimlerini etkilemesi; devletin rolnn, ilevlerinin ve vatandalar karsndaki konumunun tartlmasn da beraberinde getirmitir(Saran, 2004:311). Liberal felsefi dncenin en az devlet, etkin devlet dncesi benimsenmitir. Kamunun ekonomiden zelletirmeler, dardan mal ve hizmet satn alnmas gibi yntemlerle ekilmesi ile birlikte kamunun faaliyetlerinde yaanan daralma ile birlikte devletin etkinlii azalmaya balamtr. Piyasa ekonomisinin arlk kazanmas ve iletmecilik kurallarnn temel alnmas kamu sektrne yansm kamu sektrn de etkilemitir. Kamunun artan mali sorunlar, brokratik yapnn yenilenemeyerek verimsizlemesi, vatandalarn beklentilerine cevap verememesi kamu ynetiminde deiimin dier nedenlerini oluturmaktadr. Kamudaki bu deiim ynetim sistemleri ve ynetim anlayna da yansmtr. Yeni kamu ynetimi anlay kamunun ekonomik alandan balayarak etkinlik alannn daraltlmasn, daralan bu yapda mteri odakl bir yaklamn hakim klnmasn iermektedir. Kamu etkinliklerinde ilem sreleri, performans, ilem maliyetleri kavramlar ne kmaya balamtr. Bylelikle kamu mal ve

135

hizmet sunmamal eer sunacaksa verimlilik ve bte performans anlay iinde sunmal dncesi benimsenmitir. Kamunun hizmet retiminden ok dzenleme yapma yol gsterme rol ne kmtr.

Kreselleme sreci ekonomide, sosyal ve siyasal yapda ulus devlet egemenliini zayflatan bir etki gstermektedir. Dolaysyla bu srete kamunun mali olanaklar yannda hukuksal dzenleme yapma olanaklar azalmakta, gc zayflamaktadr. Bunun sonucunda ekonomik ve sosyal alanda dzenlemeler yapmak, sosyal politikalar oluturmak iin kulland karar mekanizmalarndaki konumu zayflamaktadr. Kamu ynetimlerinin ellerindeki sosyal politika aralar ellerinden kmaktadr. Devletin mali alandaki rol ve fonksiyonlarndaki deiime neden olan en nemli faktr, 1970li yllarn sonlarndan itibaren birok lkede piyasa ekonomisine dayal sistemin yaygnlamaya balamasdr. ngiltere ve ABD bata olmak zere birok lkede, ekonomide kamu kesiminin payn kltc, piyasa ekonomisinin payn arttrc politikalar uygulanmaya konmutur(Dileyici, 2004: 32).

Devlet mdahalelerinin ekonomik istikrarszln ve krizlerin temel nedeni olduu ve devletin ekonomik ve sosyal sorumluluklarnn azaltlmas gerektii dncesi, yeni kamu ynetiminin balangcn oluturmutur. Kreselleme ile birlikte demokrasi, insan haklar, zgrlk, evrenin korunmas gibi temel deerler evrensel nitelik kazanrken, her dzeydeki ynetim aygt gibi ulus-devlet de demokratikleme, yerelleme, saydamlk, katlm, esneklik, hesap verilebilirlik gibi gl eilimlerin youn basks altnda yeniden ekillenmeye zorlanmaktadr. Bu erevede devletin klmesi, dereglasyon, zelletirme, siyasal reformlar, sosyoekonomik politikalarn dnm gibi stratejiler, lkelerin temel politikalar haline gelmitir. Bu srete ulus-devletin geleneksel politika aralar giderek zayflamakta, dnyada hemen her alanda entegrasyonun derinlemesi ile siyasal iktidarn kresel kurumlara ve yerelleme eiliminin glenmesi ile yerel paralara doru datlmas sonucu ulus-devlet iki ynl bir basknn kskacna girmektedir. Bu kska karsnda bariz bir ekilde geri ekilen devletin yeniden yaplanmas da kanlmaz olmakta, zellikle kresellemenin temel dinamiini oluturan teknolojik devrim, kurulu

136

devlet hiyerarileri, rgtsel yaplar, ynetim sreleri ve hizmet sunma biimleri zerinde byk basklar yapmaktadr(Kse, 2003: 3). Kreselleme srecinde kamu ynetimi, piyasann temel karar mekanizma olma niteliinin glenmesi ile yeni retim anlayna uygun olarak dzenleyici rol stlenmi, mteri odakl bir ynetim yaklamn benimsemeye balamtr.

4.2.

KRESELLEMEY

DOURAN

VE

HIZLANDIRAN

FAKTRLER

Kreselleme sreci, temelde retim yapsndaki deiimi de douran teknolojik ilerlemeler ve liberal ekonomi politikalarnn benimsenmesi ile hz kazanmtr. Sermayenin uluslar aras bir nitelik kazanmas ile yeni bir birikim, retim, tketim, ve alma biimi bu srete ne kmtr. G, devletler karsnda uluslar aras rgtlerde ve uluslar aras irketlerde toplanmaya balamtr. Kreselleme olgusu, ok uluslu irketlerin, retim, tketim faaliyetleri ile sermaye birikimini tm dnya stnde salama taleplerini teknolojik yenilikler dinamiinin desteklemesi ile hz kazanmtr. Piyasalarn btnlemesi yannda Dou Blokunun kmesi, liberal ekonomik ve siyasal dncelerin g kazanmas, kresellemeyi hzlandran etki gstermitir.

4.2.1. Teknolojik Gelimeler

Kreselleme olgusunun ve kreselleme srecin ortaya kmasnda biliim ve iletiim teknolojilerindeki hzl deiim nemli rol oynamtr. Teknolojik yenilikler, retim teknolojilerini etkilemi retimin yapsn deitirmi, ulam ve nakliye olanaklarn olduka arttrm, maliyetlerini aaya ekmitir. Bylelikle mal ve hizmet piyasalarnn, sermaye piyasalarnn btnlemesinde teknik altyap salanmtr. Ulatrma maliyetlerindeki azalma ve yeni teknolojilerin retimde kullanlmas piyasalarn btnlemesi zerinde ok nemli etki gstermitir. Mekanlar arasndaki corafi uzaklklar azalm, adeta zaman daralmtr. Teknolojik gelimeler hem bu deiimi salam hem de ekonomik ve sosyal hayatn bir paras olmutur. Ekonomik ve sosyal hayat bilgisayar, iletiim ve bilgi ile biimlenmeye

137

balamtr. Dnya beyin gc ekonomisine gemekte ekonomiler enformasyona ve bilgi akna balanmaktadr. Bylece de daha ucuza, daha kalitelisi

retilebilmektedir(Kocack, 2003: 164).

Bilgi ve iletiimin artt bu sre dnya lkelerinde ekonomik ve toplumsal yasam ok ynl olarak etkilemi ve bu etkileim kltrel siyasal, sosyal alanlarda grlmeye balanmtr. Kreselleme bilginin, teknolojinin datlmas ve snrlar arasnda dolamnn salanmas, bu alanda dsallklar ortaya karmaktadr. Dolaysyla bu dsallklarn faydalarndan yararlanma olana sunmaktadr.

Teknoloji emek piyasalarn etkilemekte ve deitirmektedir. Teknoloji ile birlikte i ve igcnn vasf deimekte baz iler ortadan kalkarken vasfl igcne olan talep artmaktadr. gcne olan etkileri dnda teknolojinin finansal sermayeye bir hareketlilik kazandrd grlmektedir. Dier bir ifadeyle teknoloji retimin en nemli girdilerinden olan sermaye piyasalarn dnya stnde hzl, akkan hale getirerek da ekonomilerde nemli deiimler meydana getirmitir. Sermaye piyasalarnn kresel piyasalarla btnlemesi dier bir ifade ile finansal serbestlik salanarak, dnya finans piyasalarnn tm etkilerine ak bir ekonomik yapya geilmitir. Teknolojinin ve yeni yatrm aralarnn yardmyla ok hzl hareket edebilen kresel yatrmclar finansal krizlere neden olurken, merkez bankalarn ve ulusal ekonomi politikalarn etkisizletirebilmektedirler. Finansal serbestlik ile yabanc sermayenin lkeye ekilerek yatrmlarn arttrlmas amacyla oluturulan teviklerle desteklenmitir. Finansal piyasalarda benimsenen politikalar erevesinde yksek faiz oranlar, dolayl portfy yatrmlarn arttrrken retim ve istihdam yaratan reel sektr olumsuz etkilenmitir.

4.2.2

Skan Pazarlar ve Azalan Karlar

Kreselleme ayn zamanda sermaye birikim srecinin kresel bir pazarda gereklemesi srecidir. Yurt ii pazarlarn doymas, retim maliyetlerinin artmas ve dalgalanan talep karsnda azalan kar marjlarn artrmak iin retimin yeni pazarlara almas, pazarn genilemesi bir zorunluluk olmutur. 1970 lerde balayan

138

ekonomik kriz ile birlikte temel olarak iki nemli gelime yaanmtr. Bunlardan ilki dnya ekonomileri eskisine oranla daha ok da ak hatta lkeler arasndaki eitli birlikler yolu ile btnlemitir. Dier bir ifade ile yeni olmayan kreselleme olgusu bu yllarda daha nce olmad kadar hz kazanarak artmtr. kinci olarak krizle balayan bu kreselleme sreci ile eski ekonomik ve sosyal politikalar braklarak yeni ekonomik ve sosyal politikalar benimsenmeye balanmtr. Dolaysyla sermaye birikim srecinin biimi deimitir.

Bylece, her trl kaynak dalmnda varolan devlet-piyasa dengesi, seksenli yllarda piyasa lehine deimitir. Kamu harcamalarnn kstlanmas veya kaldrlmas, sosyal gvenlik ve sosyal refah programlarnda kesinti yaplmas, artan oranl vergilendirmede indirim, tam istihdam politikalarnn terki, sendikalara getirilen kstlamalar, esnek emek piyasalarnn oluturulmas, kamu kurulularnn zelletirilmesi, yeniden yaplanmann taslarn oluturmutur. Yapsal uyumun serbestletirme, kuralszlatrma ve zelletirme politikalar; teknolojik deiim ile birlikte tm dnyay ieren kresel pazar kanlmaz, bir lde kontrol edilemez bir gerek haline getirmitir. Kar oranlarndaki d ve iddetlenen rekabet, teknolojik yeniliklerin yaratlmas ve firma rgtlenmesinde yeni birimlerin ortaya kmasn zorunlu klarken; ulusal mal, hizmet ve finans piyasalarnn

serbestletirilmesi; uluslararas sermaye akmlarnn nndeki tm idari ve yasal dzenlemelerin kaldrlmas; ulusal retim ve emek piyasalarnn kuralszlatrlmas da gerekmitir(zuca, 2003: 4).

4.3.

KRESELLEME BALAMINDA YERELLEME

Kreselleme ve yerelleme kavram i ie gemi birbirinden ayr deerlendirilemeyen ve dnlemeyen kavramlardr. Kreselleme ile artan yerelleme eilimleri birok adan deerlendirilmektedir. Yerelleme kavram baz yazarlarca kreselleme ile gndeme gelen yerelleme ve merkezi ynetimlerin yetki devrederek demokratiklemeyi amalayan yerelleme kavram olarak ayrlmakta, incelenmektedir. Merkezi ynetimler karsnda yerel ynetimlerin glendirilmesi demokratikleme sreci olarak ele alnrken bu sre ayn zamanda piyasann

139

egemen klnmas, devletin kltlmesi sreci olarak da ele alnmaktadr. Bu bak alar yerelleme sreci iinde ekonomik ve sosyal politikalarn deiiminin de tartlmasn gerekli klmaktadr. Bununla birlikte hemen belirtmemiz gerekir ki, bu yeni yerelleme (veya yerelletirme) olgusu klasik yerellemeden farkldr. Klasik anlamda yaklak 200 yldr tartlan yerelleme(desantralizasyon) olgusu, ulusdevlet iinde merkezi idareden mahalli idarelere grev, yetki ve kaynak aktarmn yani merkezi idareye gre mahalli idarenin glendirilmesini ifade etmektedir. Kreselleme sreci ile gndemimize giren yerelletirmede ise merkezi idarenin elinde olan karar verme, planlama, kaynak yaratma vb. yetkilerin sadece yerel ynetimlere deil, tara kurulularna, yar-zerk kurumlara, vakf-dernekler gibi gnll kurumlara, meslek rgtlerine ve irketlere aktarlmas

nerilmektedir(Demirba, 2003: 96). Kreselleme srecinde yaanan yerelletirme kavramnn boyutlar yerel adem-i merkeziyetilik tartmalarn aan bir boyuttadr. Gnmzde ise yerelletirme, merkezi ynetimin elindeki planlama, karar verme, kaynak oluturma ve bunlar yrtme gibi ynetsel yetkilerin tara kurulularna, yerel ynetimlere, yar zerk kurumlara, meslek kurulularna, gnll rgtlere (vakflar, dernekler gibi) ve irketlere aktarlmas olarak kabul edilmektedir. Yetki genilii, zelletirme ve sivilleme kavramlar, modern anlamdaki yerelletirme teriminin eitli uygulamalardr. Yerel ynetimler, yerelletirme politikalar ile glendirilmekte ancak asl olarak yetkilerin buradan piyasa glerine transferi amalanmaktadr. Modern anlamda yerelletirmenin yneldii bu hedef, onu klasik anlamda yerelletirmeden ayran en nemli zelliklerden biridir (DPT Raporu 1999 :10).

Kreselleme ile birlikte ulus devlet leinde oluturulan ekonomik ve sosyal politikalarn yerel dzeylere doru kayd grlmektedir. Kreselleme bu ynyle sosyal politikalarn niteliklerinde ve bu politikalarn ortaya konmas ilevlerinin datmnda nemli deiiklikler ortaya karmtr. Seksenli yllarla birlikte uygulanmaya konulan ekonomik politikalar, sosyal politika alannda nemli deiimleri balatmtr. Fordist retim biiminin yerine post-fordist retim yntemleri retimde kullanlan igcnn esnekletirilmesi sonucunu dourmutur. Yeni alma biimlerinin yaygnlat bu retim biiminde sendikalar g

140

kaybetmi toplu pazarlk sistemi bireysel pazarlk sistemine doru kaymaya balamtr. Bir anlamda her bir iletme ekonomik ve sosyal koullarda bireysel karar alma ve uygulama olana elde etmitir. Bu igcnn dank, kk paralar eklinde istihdam edilmesini ve istihdam koullarnn oluturulmasn getirmi, bir anlamda merkezi, standart normlardan ve uygulamalardan uzaklatrarak yerel dzeye indirgenmitir.

Bu srete piyasa mekanizmasnn kaynak dalmnda optimizasyonu salad bu nedenle devletin hem ulusal hem de uluslararas dzeyde ekonomiye mdahalesinin azalmas gerektii dncesiyle devletin piyasadaki iveren konumu zayflamtr. Devletlerin yeni ekonomik politikalara uyum politikalar ile ekonomik ve sosyal yapdan ekilmesi dzenleme yapma yetkilerini piyasaya brakmas, dar anlamda endstri ilikileri isteminin dna kmasyla sosyal politika alannda bir boluk domutur. Sosyal politikalar yerel dzeyde ve sivil toplum tarafndan oluturulmaya balanmtr. Devletin ekonomik ve sosyal alanlarda karar alma gc snrlandrlm, kamunun elindeki g uluslar aras kurulular ve yerel dzeyde kurululara devredilerek yeniden ekillendirilmitir.

Yerelleme ve yerel ynetimlerin glenmesi sreci, iletiim teknolojisindeki gelimelerin ulusal snrlarn nemini ortadan kaldrarak dnyay kltmeleri st ynetsel birimlerin etkisini zayflatarak, yerel topluluklarn kendisini daha ok ifade edebilmesine ve st ynetimden ayr olarak d dnya ile ilikiler kurmasna olanak salamtr. Hzla byyen kreselleme srecinde politik ve ekonomik ilikilerin kendi yerel mekanlarndan bamszlat ifade edilmektedir. Bu sre ayn zamanda uluslararas kurulular iinde etkili olmu etkinlikleri yerelleme ile birlikte artmtr. Post-fordist dnemde devlet gcnn ulus-st ve yerel-blgesel dzeyde yeniden leklendiini, bu balamda yeni kurumsal yaplar oluturulduunu ve kontrol politikalarnn dsal sermaye biriktirim stratejileri ile uyumlatrld, dnya ekonomisinin Fordist-Keynezyen ulus-devlet formlarnn eklemlenmesiyle deil kentlerin eklemlenmesiyle olutuu, global lekte bir sermaye birikim mekan olarak global kentlerin n plana kt belirtilmektedir(Topal, 2003:57).

141

Kreselleme ile yaanan yerelleme teziyle, mikro lekteki sosyal ekonomik gelimelerin tevik edildii ve benimsendii gnmzde; blgeler veya alt blge ile kentler adeta yeniden kefedilmeye ve onlara yeni-nemli anlamlar yklenmeye balamtr. Hatta kreselleme srecinde blgelerin topluluklarn ne kmalar, sz ve rey sahibi haline gelmeleri, kresel aktrler tarafndan -milli devlet bir yana braklarakmuhatap alnmalar karsnda, yaanann esasnda

"globalizasyon"(kreselleme) deil glokalizasyon"(kyerelleme) olduu ne srlebilmektedir(Kse, 2004:40). Kreselleme srecinde devletin urad dnmle birlikte yerel ynetimlerin de yeniden konumlandrlmakta, ilevlerinin artarak, yeniden belirlenmekte olduu grlmektedir.

4.4. YEN KAMU YNETM

Yeni kamu ynetimi araylar, dnya ekonomik krizi ile balayan srete artan kamu aklar, brokraside etkilikten uzaklalmas, verimliliin dmesi, politik srelerde kamuya duyulan gvenin sarslmas gibi nedenlerle ortaya kmtr. Kreselleme srecinin destekledii yeni bir kamu ynetim biimi gelimektedir. OECD Kamu Ynetimi Komitesi yeni kamu ynetimini kamu ynetimi iin daha az merkeziyeti bir kamu kesiminde performans ynelimli bir kltr desteklemeyi amalayan yeni bir yaklam olarak tanmlamaktadr(Erenin, 2002:26). Bu tanmlamadan da anlalaca gibi yeni kamu ynetimi yaklam srelerden ok sonularla ilgilenmekte, kamu ynetiminde merkeziyetilikten uzaklalma vurgulanmaktadr. Sonulara ulamak iin yeni ve farkl yntemler gelitirilmeli ynetsel ilerin zelletirilmesini de ieren alternatif hizmet sunma ekilleri ile ynetim rgt yeniden ekillendirilmelidir. Yeni kamu ynetiminde merkeziyetilikten uzaklama ile etkinlik, hz ve brokrasinin aza indirilmesi gibi amalarla hareket edilmektedir.

Ynetim kavram yeni anlay erevesinde ynetiim olarak ele alnmaya balamtr. Bu kavramla ynetimde tek ynllk yerine ok ynl bir etkileim, her kademenin yatay ve dikey olarak ynetime katldklar bir yap ifade edilmektedir. Ayrca ynetiim kavram, bu etkileimin rgt iinde karlp rgt d aktrlerle

142

de yaplacan ngrmektedir. Sivil toplumun rol vurgulanarak ynetiimde yukardan aaya bir ynetim anlay yerine hep birlikte ynetme ifade edilmitir. Katlmclk ile sivil toplum kurulular ve zel kesimin ynetime katlm, karar srelerine ve denetim srelerine katlm ngrlmtr.

1980li yllarla birlikte kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi gndeme gelmitir. Liberal politikalarn etkisi ve kreselleen ekonomik ve sosyal yap siyasal yapda ve kamu ynetimi anlaynda dnmlere eden olmutur. Yaanan hzl deiimler toplumsal ve ekonomik rgtleri deimeye ve yeni durumlara uymaya zorlamaktadr. Bunun sonucunda kamu ynetimi kurulularnda da yeniden dzenlemeleri gndeme gelmitir. Bu gelimeler sonucunda ada devlet fonksiyonlarnn sorguland grlmektedir(Altnta, 2003:6). Kamu ynetimdeki yeniden dzenleme almalar sistemin nemli bir paras olan yerel ynetimleri de kapsamaktadr. Kamu ynetimindeki yeniden dzenleme almalaryla;

Devletin kltlmesi Brokrasinin azaltlmas Yetkilerin yerel birimlere datlmas Politika oluturma grevi ile bu politikalar uygulayan birimlerin birbirinden ayrlmas

Sivil toplum kurulularnn ynetim iinde yer almaya balamas Hizmet sunma maliyetlerinin azaltlmas Hizmetlerin fiyatlandrlmas ve olabildiince kamu dna kartlmas salanmaya allmaktadr.

Ynetim kavram yerine ynetiim kavram konularak yeni kamu ynetimi anlay tanmlanmaya balanmtr. Yeni kamu ynetimi anlaynda politika reten birimler ile bu politikalar uygulayan birimlerin birbirinden ayrld ve ok sayda kk birimlere blnd dikkat ekmektedir. Devletin kltlerek kamu hizmetlerinin azaltlmas amalanm bunu salamak amacyla zelletirmeler gndeme gelmitir. Yeni kamu ynetiminde kurallardan ok amaca ve sonuca odaklanm brokrasi yerine mterinin ihtiyalarna odaklanan yetkilerin

143

merkeziden yerele doru aktarld bir yap grlmektedir. Bu srete vatandan yerini mteri almtr. Kamu sektr modernizasyon srecinde baz yaygn trentler vardr: kamu ynetiminin isel modernizasyon srecine odaklanmak, kamu hizmet sunumunda piyasa mekanizmasnn n plana karlmas, yerel demokrasinin dirilii. Bu snflandrmalar ok farkl yaklamlara dayansa da kullanlan aralar ve amalar erevesi iinde birok benzerliklere rastlamak olasdr(Altnta, 2003: 12). Yeni kamu ynetimi kamu sektr karsnda zel sektr n plana karmakta, kamunun ekonomik ve sosyal yaamdaki roln azaltmaktadr. Bu amala kamu toplumsal yaamdan zelletirmeler ve yetki devri yntemleri ile geri ekilmektedir.

4.4.1. Yeni Kamu Ynetimi ve Yerel Ynetimler

Yeni kamu ynetimi anlay, merkeziyetilikten uzaklama dncesinde hareketle yerel ynetimlerin merkezi ynetim birimlerine gre daha etkin hizmet sunaca ileri srmektedir. ktisat politikas iinde yerel ynetimler, piyasann siyasi edeeri olarak deerlendirilmektedir. Liberal dnce erevesinde yerel

ynetimlerin piyasa kadar etkin olmasalar bile bir hizmetin piyasa tarafndan salanamamas durumunda yerel ynetimlerin en iyi ikinci olduu belirtilmektedir. Yerel ynetimlere yaknlk nedeniyle vatandalarn etkin bir denetim ve katlm ile mdahale etme olana bulunduu ifade edilmektedir.

Yeni kamu ynetimi anlay yukarda belirtildii gibi hizmetlerin piyasadan alnmas eer mmkn olmuyorsa yerel ynetimlerce verilmesi anlay erevesinde yerel ynetimlere giderek artan oranda grev ve sorumluluk vermektedir. Yerel ynetimlerin ilevleri genilemekte ve nemi artmaktadr. Ancak baz lkelerde bu grev ve sorumluluk artna bal olarak yetki ve kaynak art salanmamaktadr. Yerel ynetimlere stlendikleri ilevleri piyasaya yaptrma ya da piyasadan satn alma olana getirilmektedir. Bir btn olarak bakldnda kamu ekonomik ve sosyal yaamdaki arln piyasa lehine kaybetmektedir. Merkezden yerele yerelden piyasaya doru bir gei yaanmaktadr. Yerel ynetimler hizmet salayc olmaktan karak szlemeler ile bu hizmetlerin sunumunu denetleyen birimler haline gelmektedirler.

144

Kamu ynetim birimleri bir iletme gibi dnlmeye balanm bunun sonucunda kamu hizmetlerinin alannn daraltlmas kamu harcamalarnn

azaltlmasn getirmi sonu olarak devletin klmesi istenmitir. zel iletmelerle kamusal birimler etkinlik karllk ltleri ile karlatrlmaya balanmtr. Burada kamunun sosyal fayda ilkesiyle faaliyet gstermesi gz ard edilmitir. Bunun yerel ynetim birimlerine yansmas ayn ereve ierisinde olumu yerel ynetimleri rekabeti bir hale getirilerek, yerel ynetimlerin ilevlerinin piyasaya devredilmesi sz konusu olutur. Karar alma srelerinde teknik sorun ve ilemlerin toplumsal kayglarn nne gemesi, zelletirme kararlarn siyasi srecin dndaym gibi gstermektedir(Kartal, 2000: 79,80 ). Yerel ynetimlerde ilev artna karn bu ilevlerin yerine getirilmesi konusunda sorunlar yaanmaya balad grlmektedir. Bunun sonucunda sosyal politika uygulamalarnn kapsamnda ve niteliinde azalma olmutur. Yerel ynetimler zorunlu grevlerin dnda eitim, salk, konut gibi alanlarda etkinlikten uzaklamlardr. Yeniden dzenleme araylarnda ne srlen baz yaklamlarda merkezi ynetimin yetkilerinin; yerel kamu hizmetlerinin zelletirilmesi, ada ynetim tekniklerinin uygulanmas ve yap-ilet-devret modeli gibi bilinen ve uygulanan piyasa ynelimli aralar yannda yerel ynetimlere yetki aktarmyla azaltlmas gerektii savunulmaktadr(Erenin, 2002:33). Yerel ynetimlere aktarlan yetkilere paralel olarak merkezi ynetim tarafndan bu ynetimlere kaynak aktarlmamas, yerel ynetimlerin sosyal politika ilevlerinden uzaklaarak snrl alanlarda faaliyet gstermelerinin baka bir nedenini

oluturmaktadr.

Trk yerel ynetim sistemi iin ncelikli sorun, merkezi ve yerel ynetimler arasnda btnletirici bir yaklamn ve adil bir gelir dalmnn

gerekletirilememi olmasdr(Erenin, 2002:37). Kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesinde yerel ynetimlerin ve dolaysyla belediyelerin grev alannn geniletilmesine ve merkezden grevlerin aktarlmasna paralel olarak gelir kaynaklarnn yeterince artrlmamas kentlerde yaanan yoksulluk ve yoksunluu daha da artracaktr. Yerel ynetim birimlerinin dier kamu ynetim birimleri iin de hizmet reten birimler olmas nedeniyle piyasa ve kamu birimlerinin taleplerinin

145

ayn zelliklere sahip olmaylar hizmetlerin devredilmesinde dikkate alnmas gerek bir nokta olarak ileri srlmektedir.

Yeni kamu ynetiminde merkezilikten uzaklama vurgulanrken yeni ynetim anlaynn kamu ynetiminde egdm gereksiniminin ihmal edildii ileri srlmektedir. Hzl teknolojik gelimelerinde etkisiyle hzl bir toplumsal gelime yaanmakta vatandalar kamuda daha hzl daha kaliteli ve daha ok hizmet beklemektedirler. lkemizde yerel ynetimlerin sorumluluk ve ilevleri geni olmakla birlikte gelirleri bu ilevleri salamaya elverili deildir. Yerel ynetimlerin merkezi ynetim ile egdm salanarak btnletirici bir yaklamla genel olarak kamu ynetimi ve yerel ynetim etkinlikleri iin gerekli yeniden dzenlemeler yaplmaldr. Bu amala hizmetlerin yeni teknolojik olanaklarla basit kolay hzl bir ekilde sunulmas salanmal, sosyal politikalarn bu srete daha etkin uygulanmas gerekletirilmelidir.

4.4.2. Avrupa Birlii zerklik art ve Subsidiarite lkesi (Hizmette Halka Yaknlk)

Kavram olarak Subsidiarite yerellik yerindelik hizmette yerellik szckleri ile anlatlmaktadr. Kavram daha ok hizmette yerellik olarak Trkeye evrilmektedir. Kavramn dayand iki temel dnce kaynaklarn etkin kullanm ve kararlara katlm olarak ifade edilmektedir. Bu ilke halka en yakn ynetimin hizmet vermesini ngrrken kamu hizmetlerinin karlanmasnda ilk olarak yerel ynetimlerin grev stlenmesi gerektiini ifade etmektedir. Subsidiarite ilkesi yerellemenin

unsurlarndan yani yerellemeyi tevik eden bir ilkedir. Subsidiarite ilkesi gcn merkezden yerel birimlere aktarlmas gerektiini bylelikle kaynaklarn etkin kullanmn ve kararlara halkn katlmnn salanmasn ifade eder. Subsidiarite ilkesi hizmet maliyetleri kavramnn ve etkin ynetim dncesinin ok yakndan ilikili olduu bir kavramdr. Kavram kreselleme sonrasnda gndeme gelen yeni kamu ynetimi anlay ile ortaya kmtr. bu kavramda hizmetlere olan talebi en uygun dzeyde belirlenmesinin salanaca da ifade edilmektedir. Yani kavram kamu mallarnn fiyatlandrlamamas sonucunda ortaya kan talep belirsizliini netletiren

146

bir kavram olarak sunulmaktadr. Kamusal mallara olan talebin belirlenmesi iin bireylerin ayaklaryla gidip oy verebilecekleri dncesi, bireylerin yerel ynetimler konusundaki seimlerinin tpk bireylerin zel mal tercihlerini aklad biimde yerel dzeyde sunulan kamu mallarna ynelik tercihlerinin de aklanaca iddiasndadr(Zeyrekli, Ekizcelerolu,2007:35).

Tiebout tezi olarak adlandrlan tketicilerin ayaklaryla oylayarak tercihte bulunmas, eitli alardan eletirilmektedir. Tiebout tezinin u varsaymlara dayanmaktadr. Kiiler, yerel ynetimlerin mal ve hizmetleri, vergiler, kendi gelir ve

harcamalar hakknda trl bilgiye sahiptir, - Tketicilerin aralarnda seim yapabilecei ok sayda seenek vardr ve bu corafi alanlara gler bireylerce maliyetsiz ve rahat olarak yaplmaktadr. - Kamu hizmetlerinin hibirisi dsallklara sahip deildir.

Semenlerin yerel ynetimlerin hizmetleri hakknda bilgilerinin

tam

olmamas, semenlerin gelirlerinin eit olmamas ayrca yerel ynetimler eitli farkllklar nedeniyle farkl hizmet sunma olanaklarnn farkl olmas, ve insanlarn yer deitirmesinin zor ve maliyetli oluu nedenlerine bal olarak tez eletirilmektedir. Tez piyasa mekanizmasnn aksaklk gstermeden iledii, kamusal mal ve hizmetlerin dsallklarnn olmad varsaym ile oluturulmaktadr.

Bir yerel ynetim biriminin rettii belli bir hizmetin toplumsal faydasndan ne kadarnn dier bir yerel ynetim birimi tarafndan kullanldnn saptanmas her zaman olas deildir. Ayn ekilde bir temel hizmetin sunumu bir dizi alt ilevleride ierdiinden her bir alt hizmetin dier topluluklara taan yararnn saptanmas gtr. Benzer bir glk, evre ynetimlerin faaliyetlerinden bu ynetime yansyan toplumsal maliyetlerin ve dallklarn llebilmesinde de sz konusudur. nk fayda veya maliyetlerin tamam ile ortadan kaldrlmas olduka gtr. Yerel ynetimlerce

147

grlen hizmetlerden hangilerinin yerel lekte, hangilerinin blgesel lekte sunulmas konusundaki dier bir zorlukta bu hizmetlerin homojen olmayp bir dizi alt hizmetleri ve uzmanlklar iermesidir (Gven, 1982:38).

Subsidiarite ilkesi Avrupa yerel ynetimler zerklik artnda 1985 ylnda dzenlenmitir. Trkiye artn ksmi olarak 1991 tarihinde uygun bulmu ve onaylamtr. Trkiye hizmetin yerindeliini dzenleyen hkm kabul etmitir. Ancak yerinden ynetim ile Subsidiarite ilkesi ayn ey deildir. Yerinden ynetimler merkeze bal olarak alan kurululardr. Subsidiarite ilkesi ise bu kurululara daha fazla yetki verilerek; hizmetlerin halka en yakn birimler tarafndan gerekletirilmesine olanak salayan bir dzenleme olmaktadr(Zeyrekli,

Ekizcelerolu,2007: 41).

Subsidiarite ilkesi ekonomik etkinlik ve kararlara katlm ilevleri dnda blgesel ve yerel topluluklarn farkllklarnn korunmas ve gelitirilmesi ilevleri olan bir ilkedir. Subsidiarite ilkesi ayn zamanda devletin ekonomiye ar mdahaleleri nnde engel oluturmaktadr.(Bezci, Cokun, 2007:12). Bu ilke kapsamnda, blgelerin bu ilkeyi doru ve yerinde kullanmamalar sonucunda ulusal btnl ve ynetimde btnl bozma tehlikesi ortaya kabilecektir. lkenin uygulanmasna ilikin sabit bir yapnn var olmamas, Trkiye asndan Subsidiarite ilkesini kendi koullar perspektifinde deerlendirip uygulama imkan

vermektedir(Bezci, Cokun, 2007:23). Merkeziyetilik ilkesini koruyarak yerel ynetimleri glendirmek ve zerklii glendirmek mmkndr

4.5. KRESELLEME SRECNDE SOSYAL DEVLET VE YEN SOSYAL POLTKA ANLAYII

Kreselleme srecinde sosyal devlet anlay ve sosyal politikalar nemli deiimlere uramaktadr. Devlet anayasalarla kendisine verilen sosyal devlerinden, sorumluluklarndan uzaklamakta, sosyal politikalar en nemli barol oyuncusunu yitirmektedir. Benimsenen yeni sosyal politika anlay bu alann sorumluluunu,

148

yerel ynetimlere, devlet dndaki sivil toplum rgtlerine, gnll kurululara vermektedir. Devletin sosyal kayglarla piyasaya mdahalelerinin kaynak dalmn bozaca ve ekonomiyi etkinlikten uzaklatraca dncesi ile devletin grevleri ve ilevleri azaltlmakta devredilmektedir.

Sosyal devlet vatandalarnn refah dzeyi ile ilgili olan ve asgari bir yaam dzeyini salamay dev sayan bir devlet olarak tanmlanmaktadr(Giritli ve Sarmak, 2001:112). Sosyal devlet, ulusal geliri artrarak adaletli bir ekilde datan, bireylere zgrlklerini gerekletirecei frsat eitlii ve maddi olanaklar yannda bireylerin sosyal gvenliklerini salayan devlettir. Devletin mali ilevlerinden tahsis ilevi iin yaptmz aklamalarn dnda yeni devlet anlaynda blm ilevinin dayand temel felsefe ise piyasa, gelir dalmna mdahale edilmemesi ve yoksulluk gibi sorunlarn zmnn piyasann geliimine braklmasdr(Demirba, 2003: 94). Devlet sosyal politikann hedefinde olan ve korunmaya muhta olan sosyal kesimlere ekonomi politikalar, sosyal koruma ve sosyal bakm programlar ile yardm etmektedir. Bylelikle piyasann gelir dalm bata olmak zere, baarszlklarnn giderilmesi devlete ok nemli sosyal grevler yklemektedir. Devletlerin bu grevleri yerine getirmeleri sonucunda toplumdaki sosyal bar ve sosyal uyum devam ederek gelimektedir.

Yapsal uyum tartmalar, arlkl olarak kaynak dalmnda verimlilik konusu zerinde younlamtr. Etkin kaynak dalm ekonomik refahn artrlmasnn tek koulu olup, bu koulun salanmas ancak tmyle

kuralszlatrlan serbest pazar ekonomisinden gemektedir. Bu kurgu, salk, eitim ve sosyal altyapya ait tm yatrmlar, dier yatrm harcamalarndan farkl kabul etmemekte; pazar ekonomisinin arz talep koullarna gre deerlenmelerini esas almaktadr. Bu alanlardaki tm giriimlerin, finansal maliyet -zarar hesab ynnden ele alndklarnda verimsiz olduklar n kabul; sosyal altyapnn sre iinde piyasa fiyatlarndan maliyetlendirilerek zelletirilmesini gerektirmektedir. Bu mantk dorultusunda, istikrar ve uyum politikalarnn, zellikle sosyal hizmet ve refaha ynelik kamu harcamalarnn kstlanmas veya azaltlmasn art koaca; salk ve eitimin ticari meta olarak kabul edilecei aktr(zuca, 2003: 5). Kamu

149

ekonomik ve sosyal alandan en az devlet dncesi ile ekilmeye balam kamu harcamalar ile birlikte sosyal harcamalar azalmtr. Sosyal politikalar devletin sorumluluu yannda sivil topluma ve bireysel sorumlulua braklmaya balanmtr.

4.5.1. Neoliberal Politikalar

1929 dnya ekonomik krizi ile balayan ve ikinci dnya savandan sonra artarak devam eden mdahaleci devlet anlay ve sosyal devlet anlay 1970lerden sonra yerini neoliberal politikalara brakmtr. Liberalizmden mdahalecilie, ekonomik sorunlar blm yapsndaki bozulma ve tekellerin egemenliini artrarak byk sermayeli giriimlerin ekonomik ve sosyal sorunlara neden oluu sonucunda geilmiti. Devlet eitsizliklerin ve gelir dalm adaletsizliklerinin nne geebilmek, ekonomik ve sosyal sorunlar nleyebilmek iin mdahaleci anlay benimsemiti. Mdahaleci devlet anlay ikinci dnya sava sonrasnda kamu giriimleri ile yeni bir boyut kazanmtr. Sosyal devlet anlay ile devlet artk kurallar koyan yani jandarma devlet konumundan karak dzenleyici rolnn yan sra ayn zamanda ekonomik giriimci olarak da ekonomideki yerini almtr. Ksaca liberalizmin toplumun doal yasalar olduu dncesi ve A.Smithin grnmez el ilkesinin toplumsal ekonomik fayday oluturamamas sonucu devletin ekonomiye ve sosyal hayata mdahalesi bir zorunluluk olarak ortaya kmt.

Mdahaleci devlet anlay ile birlikte retim ve tketim dengesi, alt yapnn gelitirilmesi, yksek byme hzlarna eriilmesi ve sosyal politika alannda gelimeler salanmtr. Mdahaleci kapitalizmin tartmasz en nemli baars sosyal politika alanndaki gelimelerdir. Liberal kapitalizmin ok ihmal ettii alan olan sosyal politika alannda gerekleen en olumlu olay daha nce bat zgrl erevesinde ileyen ii-iveren ilikilerinde toplu szleme rejiminin yerletirilmesi olmutur(Mazgit, 1993:162). Mdahaleci devlet anlay eksikliklerine ramen sosyal bar ve sosyal adalet konusundaki baars aktr. 1970lere kadar sren sosyal devlet anlay isizlik ve enflasyonun yaygnlamas ile birlikte Keynesyen iktisat politikalarndan uzaklam neoliberal iktisat politikalarn benimsemeye balamlardr. Kamu giriimcilii gelimi lkelerde tekelci piyasa eilimlerini

150

krmak, gelimekte olan lkelerde ise kalknma istei ve zel giriimin yetersizlii nedeniyle balamtr. Ancak 1970lerde balayan dnya ekonomik kriz ile birlikte liberalizmin yeniden benimsenen politikalar sonucu kamu giriimcilii

zelletirmeler yoluyla zel kesime devredilmeye balanmtr. Bu sre 1980li yllarda btn lkelerde yaygnlamaya balamtr. 1970lerle birlikte yeniden ekonominin ve toplumun doal yasalar bulunduunu, dolaysyla mdahale edilmemesi gerektiini piyasann kendiliinden dengeye ulaacan ve toplumsal faydann bu ekilde oluacan syleyen liberal dnceye gei balamtr.

Neoliberal politikalarn benimsenmeye balad 1970li yllar devletin ekonomiden ekilerek klmeye balad bata finans piyasalar olmak zere mal, hizmet ve faktr piyasalarnn btnletii yani kresellemenin balad dnem olmutur. Ancak gelinen sre sonunda dnrlerce gnmzdeki ekonomik ve sosyal sorunlarn artt, dnya ekonomisindeki gelimelere ramen olarak neoliberal politikalarn ekonomik ve sosyal sorunlara yeterince zm retemedii ifade edilmektedir. lkeler arasndaki gelimilik farklar, ayn lke ierisindeki blgeler, iller arasndaki gelimilik farklar son derece artmtr. Buna bal olarak lkeler arasnda ve lkelerin iindeki gelir dalm adaleti bozulmu ekonomik ve sosyal eitsizlikler artmtr.

Neoliberal politikalar devletin ekonomik sosyal ve siyasal zgrlkler nndeki en byk engel olduu dncesi ile kamusal mdahale ve dzenlemeleri en aza indirilmesini ngrmektedir. Bunun sonucunda devletin etkinlikleri azalmakta ve daralmakta rasyonel insan temeline dayal liberal anlay glenmitir. Neoliberal bak as bireylerin ve sivil toplum rgtlerinin ekonomik ve sosyal aktrler olarak devletin yerini almasn ngren politikalar ortaya koymutur.

4.5.1.1. Bireysel Sorumluluk

Mdahaleci devlet anlaynn gelimesinden nce ortaya kan ekonomik bunalmlar ekonomik ve sosyal eitsizlikler, tekelleme eilimleri alanlarn sefalet artlarna itilmelerine neden olmutu. alanlarn ekonomik koullarn ve alma

151

koularnn iyiletirilmesi ynnde rgtlenmeye balamas ve yine bu dnemde liberal kapitalizme kar dnrlerin tepki gstererek zm ne srmeleri ve demokratik almlar sonucunda Almanyada bata olmak zere sosyal sigorta ve sosyal gvenlik nlemleri yaygnlamaya balamtr. 1880li yllarda ilk kez Almanyada zorunlu sosyal sigortalar kurulmutur. Bu dnemden balayarak devlet gsz bireylerin durumlarn dzeltmek iin sosyal politikalar gelitirmeye ve uygulamaya balamtr. Bireysel szleme dzeninden toplu szleme dzenine geilmi iilerin rgtlenerek sendikalar araclyla toplu szleme yapma zgrl kazanlmtr. Sosyal politika alan gerek dar anlamda gerekse geni anlamda kurumsallaarak birey ve sivil toplumun dna karlmtr. Yardm ve bakmlar hayr ve gnlllk anlayndan karlarak pozitif stat haklar olarak vatandaa bir hak, devlete ise bir dev olarak verilmitir.

Neoliberal iktisat politikalar ile birlikte, Fordist retim yerini Post-Fordist retim modellerine brakmaya balamtr. Bunun sonucunda kitle retimi ve fabrikasyon retim yerini kk ve siparie dayal fason retime dnmtr. Yeni retim yapsnda daralan eitlenen ve dalgalanan talep yapsna uyumlu retim yaplmas gerekmitir. Bu srete emek retimdeki yapya bal olarak

esnekletirilmek istenmitir. Dolaysyla emek piyasalar farkllam emek rgtleri ye kaybederek gszlemeye balamtr. rgtlenmeden uzak igc dk cretli, alma koullarnn bozulduu, i gvencesinin azald emek piyasalarnda istihdam edilmeye balanmtr. letmeler retim srecini paralayarak fabrika dzeninden kk, dank ve esnek retime gemilerdir. Buna bal olarak sendikaszlaan ve kuralszlatrlan igc toplu szleme dzeninde bireysel i szlemesi dzenine kaymtr.

Kreselleme ve neoliberal politikalarn ykselii ile birlikte alanlar ekonomik ve sosyal durumlarnn dzeltilmesinde bireysel sorumluluk

yklenmilerdir. Sosyal Sigortann dayand temel dnce olan, almann toplumsal olarak ortaya kna bal olarak risklerin de sosyal olarak karlanmas ve nlenmesi dncesinden uzaklalmtr. Neoliberal politikalar devletin kltlerek sosyal devlerinden uzaklamas sonucunu dourmutur. Bu

152

politikalara gre devlet sosyal refah ve sosyal adaleti salamak devi ile birinci derecede sorumlu deildir. Bireyler ekonomik ve sosyal koullarn dzeltmede birinci derecede sorumludurlar. Neoliberal politikalar soysal politikalar bireylerin ve dier toplumsal kurulularn stlenmeleri sonucunu dourmaktadr. Neoliberal politikalar srecinde sosyal politika salayc kurumlarn grevlerinin piyasalara kaydrlmas, kar gtmeyen kurululara(KGK) devlet d organizasyonlara kaydrlmas grlmektedir.

4.5.1.2. Sivil Toplum rgtleri

Neoliberal politikalarla birlikte sosyal sorumluluk yklenerek ne karlan bir dier nemli aktrde sivil toplum rgtleridir. Bu rgtlerden kar gtmeyen kurulu, hkmet d organizasyon refah karmas gibi kavramlarla ifade edildii de grlmektedir. Kreselleme sreci ile birlikte devletin ekonomik sosyal ve siyasal alandan ekilerek kltlmesine paralel olarak ortaya kan boluu doldurmak amacyla bireysel sorumluluk, bireysel aba dnda sivil toplum rgtleri de n plana kmtr. Bu rgtler sosyal politika alannda devlet gibi etkinlik gstermeye almaktadrlar. Bu balamda temel olarak ynelimden bahsedilir. Birincisi, ynetim aygtnn bir paras da olsa, merkezi ynetime nazaran daha etkin ve verimli olan yerel ynetimlerin sosyal refah sunumunda artan orannda ne kmaya balamasdr. kinci hiyerarik ve brokratik olmayan kendi kendini ynetim biimlerinin(KGK) sosyal refah hizmetlerinin yerine getirilmesinde giderek artan bir lde rol stlenmeye balamasdr. nc eilim ise devlet mdahalesini snrlama amacna dnk olarak refah devletinin piyasalara kaydrlmasdr(zdemir, 2004b :130). Devletin ekonomideki arln kaybetmesi, ekonomik politikalar belirleme yannda sosyal politikalar belirleme etkinlii ve gcn de yitirdii bu alandaki roln baka kurululara brakt grlmektedir. Devletin sosyal alandan ekilmesine neden olan en byk etmen liberal politikalardr. Liberal politikalar merkezi devlet rgtlenmesini devreden karrken onun yerine yerel ynetimler, sivil toplum rgtleri ve bireyleri koymaya almaktadr. Liberal ilkeler dorultusunda son yllarda gittike daha belirgin hale geldii zere ulus devletin otorite ve yetkilerinden bir ksmn ya ulus alt(Yerel Ynetimler, KGK, Hkmet

153

D Organizasyonlar) ya da ulus tesi(IMF, Dnya Bankas ve DT gibi) dzeydeki kurumlara dald gzlenmektedir. Bu nedenle belirtilmelidir ki KGKn geliiminin arkasnda yer alan en byk etmen liberal felsefenin tekrar glenmeye balamasdr(zdemir, 2004b:142). Kresellemeyle birlikte sosyal politikalarn salanmasnda devletin ilevlerini stlenen sivil kurulular, dini kurumlar, gnll kurulular, yerel ynetimler ve zel sektrden oluan sosyal refah salayc kurumlar, refah karmas, gibi kavramlarn n plana kt grlmektedir. Sosyal refah karmas sosyal politika alannda tek bana olan devletin bu niteliinin deimeye balad sosyal refah salamada karma bir yapy ifade

etmektedir(zdemir, 2004a:98).

Sanayileme yeni retim biimi ve sosyal yap sonunda ortaya kan sorunlarn zmlenmesinde aile, hayr kurumlar, vakflar, kilise, gibi geleneksel kurumlarn yetersiz kalmas sonucu bunlarn yerine bu gereksinimleri yerine getirecek yeni ve modern kurumlar olumasn salamt. Sanayileme ile birlikte devlet bu tr sosyal ve ekonomik ilevler stlenen bir yapya kavumutu. Kreselleme sreci ile birlikte ve onun ideolojisi olan neoliberal politikalar gereince devlet bu ilevlerinden soyutlanarak tanmlanmaya balanmtr. Ksaca devletin ekonomik rolnde olduu gibi sosyal politika alanndaki ilevlerinde de nemli bir deiim srecinin balad grlmektedir. Sanayi devrimi ncesinde sosyal politika uygulamalar devlet organizasyonu dna gnlllk, inan, ahlak, karlkl yardm temellerinde yaplmaktayd. Ancak geleneksel kurulularn yetersizlii devletin sosyal politika alannda ilevler stlenmesini ve bunu hukuksal temele oturtarak bir dev biimine gelmesinin koullarn oluturmutur. Devlet yeniden sanayi dnemi ncesi arlkl liberal politikalara yneldii kamunun alannn daralarak devlet d organizasyonlar iin geni bir faaliyet alan ald grlmektedir.

4.5.1.3. Sosyal Politikadan Sosyal Yardma Dnm

Sosyal politika alannda en nemli aktr olan devletin bu alandan ekilmesinin nemli sonular olmutur. Bu sonular syle ifade edebiliriz.

154

Devletin sosyal politika alanndan ekilmesi ile birlikte sosyal yardmlar da ieren sosyal politika uygulamalarnda bir gerileme olmutur.

Devletin sosyal politika alannda ekilmesi ile birlikte sosyal politikalarn ekonomi politikalaryla olan uyumu ve btnl bozulmu, sosyal politikalar ekonomik politikalardan ayrlarak sosyal yardma

indirgenmitir. Devletin sosyal politika alanndan ekilmesi ile birlikte sosyal hukuk devletinin bir dev olarak yklendii sosyal politikalar tekrar gnlllk, inan, ahlak, karlkl yardm temellerine dnmtr.

Devletin sosyal alandan ekilmesi ile birlikte bu alandaki boluun bireylere ve sivil toplum rgtlerine braklmaya baland grlmektedir. Bu rgtler tm topluma ynelik olarak, ekonominin rgtlenme yapsn deitirerek yoksulluun ve sosyal dlanmann ortadan kaldrlmasna ynelik politikalar retecek byklk ve etkiye sahip olma konusunda devlet kadar etkin olmadklar grlmektedir. Gerekten isizlik, hastalk, yallk gibi riskler karsnda srekli ve sistematik bir biimde kurumsallaarak zm retmek gerekmektedir. Bu anlamda refah karmas kurumlarnn hi birisi bu zm retebilecek gce ve olanaa sahip olamamaktadr. Ekonomik bymede olduu gibi blmde de devlet son derece nemli grevler stlenmektedir. Ekonomik politika nitelii kadar sosyal politika nitelii de tayan vergi politikalar ve sosyal gvenlik politikalar gelirin ikincil paylam mekanizmalar olarak sadece devletlerin ieriini ve kapsamn deitirmeye yetkili olduklar mekanizmalardr. Devlet bu yetkilerini kullanamad taktirde hem ekonomik bymeye yn veremeyecei gibi sosyal politika alannda da etkin olamayacaktr. Bu alann sivil topluma braklmas kt olan kaynaklarn etkin dalmndan, kalknma odakl toplumsal e gdmden, gelirin toplumsal refaha hizmet etmesinden ve sosyal adaletten uzaklamak gibi nemli sonular olacaktr.

Devletin sosyal politika alannda stlendii ilev, dev kavramyla hukuksal dzenlemelerdeki yerini alrken sosyal politika grevlerini stlenen ve zel hukuka tabi kurum ve kurulular iin ise dev kavramndan sz etmek olanakl deildir. Bu kurulular. Sosyal politika alannda zorunluluk gerei deil gnlllk temellinde

155

bulunduklar iin bu alandaki ilevleri sosyal yardm kapsamyla snrl kalmaktadr. rnein bir sivil toplum kuruluunun ortaya koyduu sosyal ilevler sosyal ve ekonomik sorunlarn nlenmesinden ok olumsuz sonularnn giderilmesine dnktr. Bunu aktif istihdam politikalar ve pasif istihdam politikalar ile aklamak olanakldr. Devlet gerek vergi politikalarnda gerekse sosyal gvenlik politikalarnda yapaca deiikliklerle var olan istihdam dzeyini, cret dzeyini ykseltme olanana sahipken sivil toplum kurulular byle bir olanaa sahip deildirler. Yaplacak olan yardmlar isizliin olumsuz sonularn hafifletmeye ynelik olan ve isizlii ortadan kaldrmay salamayan sosyal yardmlardan ibarettir. Dolaysyla sivil toplum kurulular ekonomik ve sosyal eitsizliklerin nedenleri zerinde deil sonular zerinde durmaktadrlar. Ancak sosyal politikann en nemli aktr olan sosyal devlet, toplumu oluturan bireylerin tamamnn eitim, salk, konut, ve temel insani ihtiyalarn karlayarak bireylere frsat eitliini salamaktadr.

Devlet retimin yapsn tamam ile kavrayan ve dzenleyen bir rgt olarak son derece geni yetki ve olanaklara sahiptir. Devlet retim tketim ve blm zerinde st bir organizasyon olma zellii ile birincil etki ve belirleme yetkilerini eitli enstrmanlar aracl ile yrtmektedir. Dolaysyla toplumsal ve ekonomik sorunlarn ortaya kmadan nce nlenmesi konusunda dier organizasyonlara gre ncelikle mdahale etme avantajn elinde bulundurmaktadr. Bu mdahale avantajn yerel ynetimler gibi ynetim rgtleri, hukuksal dzenleme yetkisini kullanan merkezi ynetim eliyle kullanmaktadr. Bu adan bakldnda sosyal sorunlarn kaynanda zmlenmesi hem zaman hem kaynak bakmndan etkinliin salanmasna yol aacaktr. Bu nedenle refah karmas olarak adlandrlan kurumlar yannda kamunun mdahale stnl ok nemlidir.

Dolaysyla, 1970lerde ortaya kan krize kadar, devletin fonksiyon ve grevlerinin srekli geniledii, bu tarihten gnmze kadar ise, devletin ekonomik ve sosyal yaamdaki konumunun daralmas, azaltlmas abalarnn balad, ancak yaanan srete yine de devletin sosyal politikann en byk aktr, uygulaycs olmay srdrd grlmektedir(zdemir, 2004a: 112).

156

4.6. SOSYAL DEVLET LKES VE YEREL YNETMLERN SOSYAL POLTKA UYGULAMA GERE Devlet uluslararas kurululara, yerel dzeydeki ynetim organlarna oranla ve sivil toplum kurulularna oranla ekonomik ve sosyal yaamda dzenleme yapabilme bakmndan en etkili ve en geni rgtlenme olarak karmza kmaktadr. Kreselleme srecinde devlet, etkinliinin azalmasna ramen gerek uluslar aras alanda ve gerek ulusal dzeyde temel dzenleyici olma zelliini srdrmektedir. Sanayileme ile birlikte sosyal politika alannda nemli bir aktr olarak beliren devlet, retimin ve toplumsal dengenin srdrlebilmesi iin sosyal politikalar retmek zorundadr. Devlet merkezi ve yerel ynetim birimleri eli ile vatandalarna, alma, sosyal gvenlik, barnma ve kendi varlklarn koruyup gelitirmeleri iin eitim ve salk olanaklar salayan, bunun iin gerekli

dzenlemeleri yaparak toplumsal dengeyi salayan nemli bir ynetim rgtdr. Devlet sosyal politika reten dier aktrlerin dnda, o aktrlerinde varlk ve alma koullarn belirleyebilme yetkilerini de tayan en byk ve en st tzel kiidir. Bu ynyle bakldnda devlet sosyal politika aktrleri iinde nemli ve dierlerine gre ekonomik bakmdan, ynetsel ve hukuksal bakmdan stn bir konumdadr. Bu stnlk devletin ulusal ve uluslar aras lekte ekonomik, sosyal ve siyasal dzenleme yapma yetkilerini elinde bulundurmas, yasal dzenleme yapma olanan tamas, bir btn olarak toplumsal rgtlenmeyi biimlendirme olana olarak ifade edilebilir.

Anayasal dzenlemelerle devletin temel nitelii olan sosyal devlet genel olarak, vatandalarnn sosyal durumlarn iyiletiren, onlara belirli standartlarda yaam dzeyi salayan ve onlara sosyal gvenlik olana sunan devlettir. Sosyal devlet ya da sosyal hukuk devleti kavram ok kapsaml grevleri devlete dev olarak vermitir. Devletin sosyal politikalar retmek zorunluluu yasal bir zorunluluktur. Devlet bu zorunluluu ynetsel kademeleri aracl ile yerine getirir.

Yerel ynetimler kentsel alt yapnn yaplmas ve gnlk gereksinmelerin salanmas dnda sosyal politika retmek zorunluluu ve grevi vardr. Yerel

157

ynetimler retim altyaps salayarak, ekonomik giriimler kurarak ve ileterek, retim ve blm etkinliklerini dorudan etkileyen kurululardr. Kamu ynetimi kamu maliyesi araclyla temel ilev olan ekonomik istikrarn salanmas, gelir dalm adaletinin salanmas, ekonomik istikrarn salanarak kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi ilevleri bulunmaktadr. Merkezi yerel ynetim birimleri arasndaki iliki bir devlette ikincil blm ilikileri, uygulanan toplumsal politika ve i gvenlik sorununun dzeyine gre bu ilev erevesinde formle edilir(Gler Ayman,2006:189). Yerel ynetimler gelirin yeniden blld yerler ve devletin ikincil blm ilikileri srecime mdahale aralarndan birisidir. Bu nedenle gelir dalmnn adil olarak salanmas iin yerel ynetimler nemli bir sosyal politika birimleridir.

Yerel ynetimler altyap, eitim, salk, barnma, gvenlik kltrel geliim alanlarnda nemli ilevler yklenerek retimin ve toplumsal yaamn devamn salamaktadrlar. Sosyal ve ekonomik yapnn deiimine, kentlemenin hz kazanmasna bal olarak yerel ynetimlerin gnmzdeki sosyal politika fonksiyonlar her geen gn eitlenerek artmaktadr. Kadnlarn alma hayatna girii, ocuklarn eitim bakm ihtiyac yannda yallarn bakm ihtiyacnn art sosyal hizmetlerin nemini artrarak yerel ynetimlerin bu alanlarda politika retmesini zorunlu klmtr. Gnmzde karmak ve zor bir hale gelen kent yaam, kentlerde gvenlik ve sosyal koruma programlarnn sosyal kltrel faaliyetlerle de desteklenerek uygulanmasn zorunlu klmtr. Gn getike artan ihtiyalar karsnda yerel ynetimler kurumsal dzenlemeler ve sosyal yardm programlar ile hizmet sunar hale gelmilerdir. Yerel ynetimler kamu hizmetlerinin yrtlmesinde uygulayc olmulardr. Yerel ynetimler merkezi ynetimler tarafndan belirlenen ulusal lekli ekonomik ve sosyal plan ve programlarn uygulanmasnda ara rol stlenmilerdir. Gelimi Avrupa lkesinde yerelleme politikalar sonucunda yerel ynetimler daha fazla yetki ve sorumluluk almlar, yerel ynetimler sosyal politikalarn, refah politikalarnn en nemli tamamlayc-uygulayc ajans haline gelmilerdir. Gnlk sosyal ve ekonomik yaamn ounu oluturan kamu refah hizmetleri yerel ynetimler tarafndan organize edilmekte ve datm

yaplmaktadr(Ersz, 2005:770).Vatandalar ise yerel ynetimlerden her geen gn

158

daha fazla hizmet daha kaliteli hizmet sunmasn beklemektedirler. Yerel dzeyde demokrasinin gelimesi, retim art gereklemesi ve refah dzeyinin ykselerek, sosyal barn salanabilmesi iin yerel ynetimlerin soysal politika uygulama gerei vardr.

Sivil toplum, aile, dini rgtler, zel kesim gibi devlet d organizasyonlarn sosyal politika ilevleri son derece nemli ve gereklidir. Ancak bunlarn devletin alternatifi olamayaca, dolaysyla, devletin yerel ynetim birimleri ile birlikte en nemli sosyal politika aktr olarak kalaca grlmektedir. nsanln rgtlenme dzeyi basamaklar deerlendirildiinde en st rgtlenme dzeyi olan devletin kreselleme srecinin koullar altnda nemini koruduu grlmektedir. Geni anlamda sosyal politikann, sreklilii olan eitim, salk, sosyal gvenlik gibi hizmetlerin sunulmasnda devlet gcnn bile yetersiz kald grlmektedir. Bu nedenle devlet yerel ynetimler ve sivil toplumla birlikte hareket ederek sosyal ve ekonomik sorunlarn zmn gerekletirmesi gereklidir.

4.6.1. Yerel Ynetimlerde Sosyal Politikalardan Sosyal Yardmlara

Kresellemenin olumsuz sonularndan kurtulmak ya da bu sonular azaltmak bakmndan yerel ynetimler ve sivil toplum kurulular zaman zaman ayn dezavantajlar tamaktadrlar. Yerel ynetimler devletin kltlmesine paralel olarak liberal politikalar gereince ekonomik giriimlerini zelletirmeler yoluyla azaltarak ekonomik alandan ekilmektedirler. Bunun sonucunda yerel ekonomik lekte kaynak dalm ve gelir dalmnda nemli bir etken olmaktan uzaklamaktadrlar. Ayrca ekonomik giriimlerin zel kesimlere devredilmesi sonucunda ve yerel hizmetlerinde zel kesime yaptrlmaya balamas sonucunda yerel ynetimler istihdam yaratmadaki etkilerini de kaybetmektedirler. Kamu ynetiminde yaplan deiiklikler sonucunda yerel ynetimler ekonomik

giriimcilikten ekilerek, yerel hizmetleri zel kesime aktardklar grlmektedir. Kresellemenin bir sonucu olarak kanunun daralmas, yerel ynetimlerle de devam etmitir. Yerel ynetimlerin sunduklar hizmetler toplumsal fayda dnda

159

fiyatlandrlarak piyasada alnp satlan mal ve hizmete dnmektedir. Kamu hizmetlerinin piyasaya aktarlmas ile birlikte dk gelirli kesimler bu hizmetlerden yararlanamaz hale gelmektedir. Yerel ynetimler ekonomideki retim ve blmde etkili olan aktif ilevlerinden uzaklaarak, sosyal yardm niteliklerinde arlk kazanmaktadrlar. Yerel ynetimlerde zelletirmenin genel olarak tm ekonomide zel olarak yerel ynetimlerde uygulamalarnn alanlar asndan olumsuz sonular Geraya gre unlardr: alma koullarnn ktlemesi, ikramiye ve fazla alma cretlerinin kaldrlmas, dk cretle ii altrlmas, yar zamanl ii altrarak sigorta primlerinden kanlmasdr(Geray, 2001:14).

Yerellemenin anlamnda ve amacnda sapmalar olduu dnlmektedir. Yerellemenin yerel ynetim birimi iin organizasyon ve pazarlk gcnde zayflama yannda makro dzeyde ekonomik dankl dourabilecei ifade edilmektedir. zellikle dnyann yapsal uyum yneltilerine (politikalarna) ilikin sylemler arasnda yerellemeye genellikle yabanc ok uluslu sermaye ortaklklarna kar ulusal ekonomiye ilikin korumac yneltiler gden ulus devletini dlayarak, evrimd brakarak yerel toplumlarla ya da yerel i gcyle dorudan ilikiye girilmesini amalayan bir ierik kazandrmak istenmektedir. Emein serbest dolamnn engellenmesi yoluna gidilerek, te yandan sendikalarn

ilevsizletirilmesine allarak igcnn daha da gszletirilmesi yoluyla emein yabanc sermayenin smrsne almas iin ulus devletin almas amalanmaktadr. Bu anlamyla yerelleme kresellemenin bir gerei imi gibi gsterilmek istenmektedir. Bylece yerelleme yerinden ynetim (Adem-i

Merkeziyet, decentralizasyon) ve ilerin yerel halka en yakn dzeyde grlmesi (subsidiarity) ilkelerine gre yerel ynetimlerin glendirilmesi anlamndan saptrlm olmaktadr(Geray,2001:8).

4.6.2. Avrupada Yerel Ynetimlerin Sosyal Politika Uygulamalar

Avrupada yerel ynetimlerin kulland yetkilerin lkelerin Anayasalarnda dzenlendii grlmektedir. lkelerde yerel ynetimler ile merkezi ynetimler arasnda yetkilerin ve kaynaklarn paylamnda lkelerin sosyal, ekonomik, siyasal,

160

kltrel, corafi bir ok faktrn etkili olduunu belirtmitik. Bu nedenle lkeler birbirinden farkl yerel ynetim uygulamalar ortaya koymaktadr. Btn bu faktrler yannda Avrupa lkelerinin yerel ynetim ve merkezi ynetimleri arasndaki yetki ve grev paylamnda en ne kan temel etkenin ulusal, blgesel veya yerel en byk yarar ilkesi olduu grlmektedir. Bir lkede bir grev ve yetki yerel ynetime tannmken ayn grev ve yetkinin baka bir lkede lkenin kendine zg koullar, sosyal, ekonomik yaps nedeniyle merkezi ynetime verildii grlmektedir. Yerel ynetimler ile merkezi ynetimlerin grev ve yetki paylamnda demokratiklemenin olabildiince salanmas amac yannda

devletlerin ulusal ekonomi politikalar ile belirlenen ulusal amalarla uyumlu, blgesel ve yerel kalknmann salanmasna ynelik olarak hareket edildii grlmektedir. Yerel dzeyde hizmetlerin salanmas iin ynetimlerin yeterli gelir kaynaklarna sahip olduklar grlmektedir.

Avrupa yerel ynetimleri ile lkemiz uygulamalarna bakldnda lkemizde il zel idarelerinin stlendikleri grevleri Avrupa lkelerinin ounda belediyelerin stlendikleri grlmektedir. rnein okullarn yapm bakm ve onarm, belediye dnda kalan merkeze uzak olan yerleim yerlerinin imar ve iskannn alt yapsnn yaplmasnn belediyelerce stlenildikleri grlr. Avrupada mesleki ve teknik retim ile yetikinlerin eitimi yerel dzeyde salanmakta iken eitim programlarnn oluturulmasnn, yksek retimin ve sosyal gvenliin merkezi ynetimlerce stlenildii grlmektedir. Kuzey Avrupa lkelerine bakldnda yetki ve grev dalmnda dier Avrupa lkelerine oranla yerel ynetimlerinin daha gl olduu grlmektedir. Sosyal politika alannda Kuzey Avrupa lkelerinin yerel ynetimlerinin olduka etkin olduu dnlebilir.

Bu almada Avrupa yerel ynetim uygulamalarnda Fransa ve svire yerel ynetimlerinin grev ve yetkileri ok genel olarak ele alnmaya allacaktr. Fransa kamu Ynetimi Trk kamu ynetiminin esinlendii ynetim sistemidir. Ayrca almada farkl uygulamalar iermesi ve kuzey Avrupa lkeleri iin rnek oluturmas bakmndan svire yerel ynetimlerinin grev ve yetkileri ksaca aklanacaktr.

161

4.6.2.1. Fransa

Fransada devlet

ile yerel ynetimler ararsnda yetki ve grev dalm

Fransz Anayasasnda belirtilerek ve zel yasalarla yaplmaktadr. Fransada yerel ynetimler Belediyeler, ller, denizar yerleimler ve blgelerdir. Bu yerel ynetim birimlerinin karar organlar Belediye Meclisi, l Genel Meclisi ve Blge Meclisidir. llerde ve denizar yerleim yerlerinde bir hkmet temsilcisi bulunur. Bakanlar kurulunca atanan bu vali blgede ya da ilde devleti temsil etmektedir. lelerin bandaysa kaymakam bulunur. Vali devletin tarm, salk, istihdam, evre ve sosyal yardm gibi hizmetlerin grlmesini salamakla grevlidir. Valiler ve kaymakamlar yerel ynetim birimlerinin kararlar zerinde yasalara uygunluk ve bte denetimi ile snrl olmak zere bir ynetsel denetim uygularlar(Erten, 1999: 59).

Fransa da halk sal tamam ile devletin kontrol ve denetimi altndadr. Bununla birlikte blge ynetimleri ekonomik kalknmann hzlandrlmas amacyla ekonomik ve sosyal planlamaya ilikin olarak pek ok konuda etkinlik stlenmektedirler. Belediyeler ise, daha yerel lekli halka en yakn kent ii ulam, ehircilik, kitaplk ve mze hizmetleri gibi gnlk hizmetleri salarlar. Fransada devletin yerel ynetimlere brakt ve merkezi ynetimce toplad vergilere bakldnda bina, arazi, oturma, meslek, p, imarla ilgili vergiler, iyeri ama, sinema, ilan ve tantm, alkoll iki vergileri, gazinolardaki oyunlar, maden sular gibi deiik yerlerden alnan vergiler dorudan yerel ynetimlere

kalmaktadr(Erten, 1999: 65). Fransada yerel ynetimler kendi z gelirlerin yannda ayrca devlet yardmlar ile gelir salamaktadr. Grev ve yetki paylamna bakldnda Fransada sosyal yardm ve salk hizmetlerinde yerel ynetimlerin merkezi ynetimle birlikte ilevler stlendikleri grlmektedir. Tablo 6 Fransada ynetimler arasnda grev ve yetki paylamn gstermektedir.

162

Tablo 6 : Fransada yerel Ynetimler ve Merkezi Ynetimin yetki ve Grev Paylam. KONU Eitim 1986 dan beri BELEDYE lkokullarn yapm bakm ve onarm L Ortaokullarn bakm ve onarm yapm BLGE Liselerin belli ve bir DEVLET Programlarn hazrlan ,personelin alnmas derslerin organizasyonu ie ve

konuda eitim veren kurumlarn yapm bakm ve onarm

renci tamacl 1984 den beri

ehir iinde

hudutlar

Belediye iinde

hudutlar tamacln ve

tamacln finansman ve

finansman tekilatlanmas

tekilatlanmas Srekli mesleki eitim raklk eitimi Salk sosyal faaliyetler ve lin harcamalarna mali katlm. Tbb ocuklara, zrllere sosyal denetim ailelere, yallara, .Ana Ulusal dayanmaya ilikin Geim yardmlar. yardmlar ve Mesleki raklk eitiminin yaplamas Genel faaliyet seimi ereve alannn

Baz acil yardm halinde

yardm

ocuk korumas verem ve tberklozla sosyal zerinde

Uyuturucu kullanm ile

mcadele,lin kurumlar

mcadele Devletin salk zerinde denetimi kurumlar vesayet Ruh

vesayet denetimi

saln koruma ehircilik , Arazi kullanm, yap izinlerinin verilmesi inaat l planlarnn , nazm planlarnn hazrlanmas Blge planlarnn hazrlanmas, blgesel doal parklar KAYNAK : (nsan, 1996: 103-104) Devletin kontrol , milli mimari koruma parklar ve

evre ve orta mal varlklar

varl

163

Fransa yerel ynetim birimi olarak blge ynetimleri dikkat ekicidir. Blge ynetimleri gerek planlama gerekse uygulama ve ynetim aamasnda nemli bir yerel ynetim birimi olarak grlmektedir. Fransada blgeler kendi planlarn hazrlayarak ulusal planlarn hazrlanmas almalarna katlrlar. Bu ynetsel dzeyin oluturulmasnn ulusal, etnik, kltrel ya da dil etkenleriyle beslenen bir zerkleme akm biiminde olmad vurgulanmaktadr(Erten 1999: 62).

4.6.2.2. svire

svire fedaeral bir devlettir. svirede Kantonlar konfederasyonu oluturan ayr ve egemen birer devlettir. Ayr egemen devlet olmalar nedeniyle her bir Kantonda ynetim ve ynetim organlar arasnda yetki dalm farkldr. svire 26 Kanton ve 3000 belediyeden olumaktadr. Yerel ynetim birimi olan belediyelerin karar organ belediye meclisleridir. svirede federe ynetimler olan Kantonlar kendilerine bal yerel ynetim birimleri arasnda farkl yetki ve grev dalm yapmaktadrlar. Kimi komnler sk bir merkeziyetilikle ynetilirken kimileri daha zgr olarak almalarn srdrmektedirler(Erten, 1999: 79). svirede yerel polis kent ii gaz, stma ve elektrik hizmetlerinin yerel ynetim birimlerince

gerekletirdii grlmektedir. svire yerel ynetimlerin glendirilmi olduu lkelere rnek olarak ele alnmtr. Neuchatel Kantonunda merkezi ynetim ile belediyeler ararsndaki grev ve yetki paylam tablo 7de grlmektedir. svirede Neuchatel Kantonunda yerel ynetimlerde zerkliin ileri dzeyde olduu grlmektedir.

Tablo 7: svirede yerel Ynetimler ve Merkezi Ynetimin yetki ve Grev Paylam. KONU 1. Gvenlik Adalet Polis Gvenlik , Polis Yangnla Mcadele Sivil savunma Adalet X (Adli ve Trafik) X X X X (Yerel Polis) KANTON BELEDYE

164

2. Eitim lk ve orta X (orta ve yksek) X ncesi X ve X X X X (ilk )

retim Okul eitim Mesleki teknik eitim Yksek retim Yetikinlerin eitimi

3. Salk Hastaneler Bireysel hizmetleri 4. Sosyal faaliyetler Kreler ve ocuk bakmevleri Aile yardm ve genlik Huzurevleri Sosyal gvenlik X X (Ksmen) X X (Tam yetki ) X X salk X (dar bir gzetim) X X (Ynetim) x

5. Konut ve ehircilik Konut ehircilik Kent ve alan X (Ynlendirme ve gzetim) X (Kanton yardm ) X (Belediye Yardm) X X (Belediye planlar)

dzenlemesi 6. evre ve kamu esenlii Sularn artlmas p Mezarlklar itfaiye 7. kltr Mezbahalar evre korumas bo zamanlarn ve bo X X (Ynlendirme ve Gzetim) ve X X (Yakma ve deerlendirme) X (Toplama) X X X

deerlendirilmesi zaman

165

Tiyatro ve Konserler Mzeler Sanat galerileri Parklar ve yeil alanlar

X (Ksmen) X

X (Esas) X

- Spor ve bo zamanlar deerlendirme

8. Trafik ve tamaclk Karayollar Kent ii toplu tama Kent demiryolu tamacl Limanlar ii X X (Kanton ii ) X (Kent ii ) X X

9. Ekonomik hizmetler Gaz Kent ii stma me suyu Tarm ormanclk hayvanclk Elektrik Ticaret Turizm X (Kara ve deniz av) X (Anahatlar) X X X (Tarm ve orman) X (Tali ebeke) X (Ana hatlar ) X (Tali ebeke) X X

KAYNAK : (nsan, 1996: 127-128)

Genel olarak bat Avrupa lkeleri, zelliklede kuzey lkeleri yerel ynetimleri dikkate alndnda lkemizden farkl olarak lkemizde merkezi ynetimce gerekletirilen baz grevlerin yerel ynetimlerce gerekletirildii grlmektedir. rnein lkemizde eitim, salk, trafik, gvenlik gibi hizmetler merkezi ynetimlerce verilirken bat Avrupa lkelerinde bu hizmetlerin bazlarnn ya da tmnn yerel ynetimlerce de verildii grlmektedir. Bu lkelerde yerel ynetimlerin grev alannn genilemesine bal olarak, makro ekonomik ve sosyal politikalarda yerel ynetimlerin merkezi ynetimle birlikte etkin ilevler stlendikleri grlmektedir.

166

4.7. YEREL YNETMLERDE SOSYAL POLTKALAR VE SOSYAL YARDIMLAR

Tarihsel srete yerel ynetimlerin her dnemde nemli ilevler stlendii grlr. Sanayi devrimi ekonomik ve sosyal yapda kkl deiiklikler ortaya kararak yeni snf ve toplum kesimlerinin, yeni ynetim ve rgtlenme biimlerinin ve yeni kurumlarn ortaya kt bir dnemi balatmtr. Bu dnemde ekonomik retim ok hzl artarken nfusta ok hzl bir ekilde artm, buna karn geni toplum kesimleri sefalete dmtr. Demokrasinin gelimesi, sefalet artlarna kar geni kesimlerin rgtlenmeleri ve sosyalist fikir akmlarnn etkisiyle mdahaleci devlet anlay ortaya kmtr. Devletin etkinliinin artna bal olarak yerel ynetimlerin sosyal politika alandaki ilevlerinde de art olmutur. Kentleme yerel ynetimleri sosyal politika alannda her geen gn daha aktif ilevler stlenmeye iten bir olgu olarak ortaya kmtr. Sanayilemeyle hzlanan kentleme gda, altyap, barnma, evre, salk, eitim alanlarnda sorunlar ortaya karmtr. Sanayi devrimi ncesinde gnll kurulular, dini rgtler, hayrseverler tarafndan zlmeye allan sorunlar bu hzl nfus art ve yerleim birimlerindeki byme sonucu geleneksel kurumlarn zemeyecei boyutlara ulamtr. Bu koullarda yerel

ynetimler temel kamu hizmetlerinin yan sra sosyal politika ilevleri de stlenmilerdir.

1929 ekonomik krizin ardndan devlet toplumsal yaamda yeniden arlkl bir rol stlenmitir. Bu dnemde yerel ynetimler merkezi ynetimin politikalarnn uygulama birimleri olarak grlmektedir. kinci dnya sava ncesinde doan ve savala birlikte sosyal devlet anlaynn gelimesine bal olarak devletin ekonomik ve sosyal yaama mdahalesi artmtr. Bu dnemde devlet sosyal politikalarn uygulanmasnda ok etkin bir ekilde ilev yklenmi buna paralel olarak yerel ynetimlerde sosyal politikalarn uygulanmasnda nemli bir ara haline gelmitir. Sosyal devlet anlaynda yerel ynetimler merkezi ynetim tarafndan belirlenen ulusal ekonomik ve sosyal kalknma planlarnn ok nemli birer uygulaycs olmulardr. zellikle skandinav lkelerinde yerel ynetimler sosyal devletin yerel

167

lekteki uygulaycs haline gelmilerdir. Ulusal dzeyde belirlenen sosyal politikalar yerel ynetimler tarafndan uygulanrken yine bu lkelerde refah belediyesi kavram yerel ynetimlerin sosyal politika retimindeki nemli rolne dikkat ekmek iin kullanlmaktadr(Ersz, 2005:770). 1970 yllarndaki ekonomik krize kadar yerel ynetimler sosyal refah devlet ilevlerinin yerine getirilmesinde nemli bir ara olmutur.

1970 dnya ekonomik krizinden bu yana kentlerde ve dier yerleim yerlerinde sosyal politikalara duyulan ihtiya azalmam artmtr. Sosyal devlet anlay yerel ynetimlerin uygulamalarn ekonomik kaynaklarn yeniden

datlmasnda bir ara olarak kullanlrken gnmzde liberal politikalar dorultusunda yerel ynetimlerin ekonomik ve sosyal yaamdaki rolnn azaltlmasna bal olarak, yerel ynetimlerin yeniden datm ilevi zayflamtr. Yerel nitelikteki kamusal hizmetlerin piyasaya almas ve fiyatlandrlmas sonucunda zayf toplum kesimlerinin bu olanaklardan yoksun kalma sonucunu dourmutur. Yerel ynetimlerin sosyal devlet anlayndaki deiimlere bal olarak dnm geirdii grlmektedir.

OECD lkelerinde refah devletinin geirdii deiim srelerinde yerel ynetimler dorudan etkilenmilerdir. Bir lkedeki refah devleti tipi merkezden ynetilen refah devletinden adem-i merkezi refah merkezine dntnde yerel ynetimlerde reorganizasyon sreci yaanmakta refah devleti rekabet stratejisini benimsediinde yerel ynetimlerde piyasa merkezli bir model hakim olmaktadr. Yerel ynetimler yllardr refah hizmetlerinin lider reticilerinden biri olmutur. Ancak yerel ynetimlerin refah hizmetlerinin salanmas rol de 1980lerin sonlarndan itibaren byk deiiklie uramtr. Bu kurumlar refah hizmetlerini dorudan reten kurumlar iken refah hizmetlerini piyasadan satn alan veya bu hizmetlerin salanmasnda garantr olan gvence veren kurumlar haline gelmilerdir. Refah devleti dneminde merkezi devlette olduu gibi yerel ynetimler iin de son aama olup yerel ynetimlerin sosyal politika fonksiyonlar en st dzeye ulamtr(Ersz, 2005: 771-773).

168

Sosyal politikalar dinamik bir yapya sahip olup ok geni bir kapsam iermektedir. Geni kapsamdaki bu politikalarn eitli ekonomik politika ve sosyal politika aralar ile uygulamaya geirildii grlmektedir. Bununla birlikte sosyal politikalarn aralar uygulanan ekonomi politikalar, yasal dzenlemeler, kurumsal dzenlemelerdir. Gnmzde sosyal gvenlik, vergi politikas, gelirin yeniden

datmn salamaya alrken soysa hizmet ve sosyal yardm politikalar ise gelirin dalmnn olumsuz sonular zerinde telafi edici niteliktedir. Ulusal dzeydeki bu aralar yannda yerel ynetimlerin uyguladklar imar dzenlemeleri, vergiler, harlar, hizmet fiyatlar, kentsel alanlarn ynetimi, yerel dzeyde gelirin yeniden datlmas, yerel ynetimlerin sosyal politika uygulamalar ve faaliyetleridir. Btn bu aralar dnda yerel ynetimler hem aktif hem de pasif nitelikli sosyal ve ekonomik politikalar retmek olanana sahip kurululardr.

Yerel ynetimler yoksullua kar vatandalarn korunmasn salarken yoksulluun nedenlerine kar da kapsaml sosyal politikalara ihtiya vardr. Yerel ynetimler ekonomik ve sosyal sorunlarn olumsuz sonularn nlemek iin mutlaka aba gstermelidir. Ancak yoksulluu ve sosyal sorunlar ortadan kaldrarak kalknmay hedefleyen aktif nitelikli ekonomik ve sosyal politikalar uygulamak yerel ynetimlerin nemli faaliyet alandr. Aksi halde isizlik, yoksulluk nedeniyle kan sorunlar yerel ynetimlerin srekli olarak zmeye alt bu nedenle kaynak ve zaman kayb yaad sorunlar olacaktr. rnein gecekondu sorunu arsa ve konut fiyatlar ile alm gcnn temelde belirledii bir sorundur. Merkezi ynetimlerin gelir dalm politikalar yannda yerel ynetimler gerek arsa arzn artrarak arsa fiyatlar zerinde ve konut yapm ile konut arzn artrarak konut fiyatlar zerinde etkili olma olanana sahiptir. Ayn ekilde evre ve gda sal konusu, kayt d ekonomilerden treyen sorunlar, kentsel lekte yerel ynetimlerin giriimleri ve denetimleri ile zebilecei sorunlar olarak grlmektedir.

Yerel ynetimlerin sosyal yardmlar kapsamnda zellikle muhta kiilere maddi ya da nakdi yardmlar yaptklar grlmektedir. Sosyal yardmlar, ilgilinin herhangi katks bulunmad iin, primsiz sosyal gvenlik sistemi olarak da adlandrlmakta yardma muhta durumdaki kiilere, sosyal gelir salanmas

169

anlamn tamaktadr. Sosyal yardm sistemi sosyal gvenlik ihtiyac en fazla olan kesimlere sosyal gvenlik salamas asndan son derece nemlidir. Yerel ynetimler eitli ekillerdeki sosyal yardm faaliyetleri ile yerel dzeyde sosyal politikalar ortaya koymaktadrlar. Yoksullua kar mcadelede dikkate alnmas gereken nemli konu, yardma muhta kiilerin muhtalk ltnn belirlenmesinde objektif, adil, davranlmasdr. Aksi halde yerel ynetimler politik kayglarla sosyal yardm faaliyetlerine yn verebilmektedirler. Ayrca sosyal yardma muhta kiilerin karar verme yetkisini ellerinde bulunduranlar karsnda kk dmeleri ya da onurlarnn krlmas gibi bir durumla kar karya kalmalar nlenmelidir. Sosyal yardmlar insan onuruna yakan bir ekilde yerine getirilmelidir.

Yerel ynetimler daha ok kamu hizmetlerinin verilmesinde rol aldklar grlmektedir. Ancak Yerel ynetimlerin merkezi devletle birlikte kamu hizmetlerini yerine getirirken daha ok geni anlamda sosyal politikann konusuna giren hizmetlerin yerine getirilmesinde grev almlardr. nk ii snfl merkezli ve alma hayatn dzenleme amal sosyal politika nlemlerinin neredeyse tamam yasama erkine sahip merkezi devlet tarafndan yrtlebilecek blgesel nitelikli deil ulusal dzeydeki politikalardr. rnein alma koullarn iyiletirmeye ynelik yasal dzenlemeler bir lkedeki tm ii ve iverenler iin balayc olup her yerel ynetimin ayr ayr dzenlenmelerine terk edilemez(Ersz, 2005:763). Yerel ynetimlere ilikin yasal dzenlemeler bu ynetimlere gelir dalmn dzenleyici ve gelir dalm adaletini salayc birok yetki ve uygulama arac vermesine karn yerel ynetimler gerek kaynak gerek nitelikli ynetim ve nitelikli personel gibi sorunlar nedeniyle bu alanda yeterince etkinlik gsterememektedir. rnein yerel ynetimler konut alannda ok nemli ilevler stlenecek yetki ve aralara sahip olmakla birlikte bu alan inaat mteahhitlerine terk edilmi grlmektedir. Ayrca yerel ynetimler piyasa baarszlklar ve yetersizliklerinin olduu alanda ekonomik giriimlerde bulunarak hem ekonomik istikrarn salanmasnda hem de gelir dalm adaletinin salanmasnda nemli roller stlenebilirler. Gelimi ve gelimekte olan lkelerin belediyelerinin ekonomik giriimleri araclyla kaynak dalmn etkiledikleri grlmektedir. Bylece oluturulan ekonomik giriimlerde yerel ynetimler nemli byklkte istihdam salayabilmektedirler. zellikle gelimi

170

lkelerde kamu sektr istihdamnn nemli bir ksm yerel ynetim birimleri bnyesinde olup bu lkelerde dar anlamda sosyal politikann oluturulmasnda rol aldklar ifade edilmektedir. Bu kurumlar toplu pazarlk mzakerelerindeki tutumlar ve toplu i szlemelerinde lke genelinde rnek olabilecek ada dzenlemeleri ile alma koullarnn iyiletirilmesine nclk edebilir, blgesel istihdam politikalar uygulayabilirler. Dier bir ifadeyle yerel ynetimler kamu hizmetinin salanmasna katlmlarnn yan sra dar anlamda sosyal politika alannda da fonksiyon icra edebilirler(Ersz, 2005:764).

4.8.

BELEDYELERN

SOSYAL

POLTKALARI

VE

UYGULAMALARI

Yerel ynetimlere yasal dzenlemelerce eitim, salk, konut bata olmak zere kadnlar ocuklar ve bakma muhtalar iine alan ok geni sosyal politika uygulamalarna ilikin yetkiler verilmitir. Ancak bu yetkilere paralel olarak kaynaklara sahip olamayan yerel ynetimler kt olan kaynaklarn yerel alt yap ve su kanalizasyon temizlik gibi temel kamusal hizmetlerin yerine getirilmesi iin harcamaktadrlar. 2005 tarihinde yrrlle giren 5393 sayl belediye kanununun 14. maddesinde nce yerel ve ortak nitelikte olmak kouluyla belediyenin temel grev alanlar ve sonra istee bal grev alanlar saylmtr. Bu dzenleme 2. fkrada yer alan belediye kanunlarla baka bir kamu kurum ve kuruluuna verilmeyen mahalli mterek nitelikteki dier grev ve hizmetleri de yapar veya yaptrr hkmyle birlikte dnldnde belediye stlenebilecei yerel ve ortak grevler bakmndan aka genel yetkilidir. Ancak herhangi bir kamu kurum yada kuruluu belirli bir hizmetin grlmesi konusunda yasa ile yetkilendirildiinde belediyenin bu alandaki yetkisi ortadan kalkmaktadr(Erenin, 2006 :23). Bu adan bakldnda lkemizde yerel ynetimlerin ilevleri ve faaliyet alan ile ilgili bir yasal kst bulunmamakla birlikte yerel ynetimlerin geni ilevleri yerine getirecek mali olanaklarn eksiklii n plana kmaktadr. Mali yetersizlikler geni bir bakla yerel ynetimleri baml ve zerklikten uzak bir hale getirmektedir. Dolaysyla yasal kstlar dnda yerel idarelerin btelerinin genilii ve oluturulma ekli zerkliin llmesinde temel ltlerden birisi olarak deerlendirilmektedir.

171

Tablo 8 : 5393 Sayl Belediye Kanununda Belediyelerin Grev Alanlar 14. Madde Belediyelerin grev ve Sorumluluklar 14/1-(a) Belediyelerin Temel Grev Alanlar Kentsel Altyap Corafi Ve Kent Bilgi Sistemleri evre Ve evre Sal Temizlik Ve Kat Atk Zabta tfaiye Acil Yardm Kurtarma Ve Ambulans ehir i Trafik Defin Ve Mezarlklar Aalandrma Park Ve Yeil Alan Konut Kltr Ve Sanat Turizm Ve Tantm Genlik Ve Spor Sosyal Hizmet Ve Yardm Nikah Meslek Ve Beceri Kazandrma Ekonomi Ve Ticaretin Gelitirilmesi Kadnlar Ve ocuklar in Koruma Evleri Ama(Byk ehir Belediyeleri Ve Nfusu 50 Bini Geen Belediyeler) Amatr Spor Karlamalar Dzenlemek rencilere Ve Amatr Spor Kulplerine Destek Kltr Ve Tabiat Varlklarnn Korunmas, Bakm Ve Onarm, Yeniden nas Salk Tesisi Ama Ve letme Okul Binalarnn naat, Bakm Ve Onarm, Malzeme htiyalarnn Karlanmas 14/1-(b) Belediyelerin stee Bal Grev Alanlar Okul ncesi Eitim Kurumlar Amak

Baarl Sporculara dl Vermek

Gda Bankacl

Kaynak: Erenin, Arif, Belediye Grevleri zerine Bir nceleme, ada Yerel Ynetimler, Cilt 15, Say 1, 2006. s. 23.

Belediyelerin grev alanlarnn Tablo 8de grld gibi ok geni olmas belediyelerin yerel ynetim birimi olarak nemini artrmaktadr. Belediyeler yasasnn 14. maddesi sosyal politikalarn yerine getirilmesinde ok etkin kurulular

172

olduunu gstermektedir. zellikle gelimi lkelerde eitim, salk ve konut alannda ok etkin olduklar grlrken lkemizde Bykehir belediye dndaki belediyelerin ayn etkinlii gsteremedikleri grlmektedir. Bykehir belediyeleri dndaki belediyeler eitli yetersizlikler ve kaynak yetersizlii nedeniyle kentsel altyap ve kamu hizmetlerinin verilmesi konusuna ynelmilerdir. Ancak yasal dzenlemeler erevesinde bakldnda belediyeler nemli ilevler stlenebilecek yetkilere sahiptirler.

Yeni belediye yasas ifadesiyle, belediyelerin dier kamu kurum ve kurulularna aka terk edilmemi herhangi bir grev konusunda dorudan harekete geebileceklerini dzenlemektedir. Bu, belediyelerin gerek bir yerel ynetim birimi olmalar yolunda atlm nemli bir adm olarak nitelendirilmektedir(Ersz, 2006: 136). Bu dzenlemelerle yerel ynetimlerin zelletirme, yap ilet devret, hizmet satn alnmas gibi alternatif hizmet sunma biimlerinin yaygnlat, bu dzenlemelerin alternatif hizmet sunma yntemlerine bir atf olduu

grlmektedir(Yldrm, 2004: 25).

Sosyal politika alannn genilemesine bal olarak yerel ynetimler kendilerine kaynak yaratabilecek giriimlerde bulunmak zorundadrlar. Bykehir belediyeleri kaynak bakmndan dier belediyelere oranla merkezi ynetimin yardmn daha ok almakta ve sosyal politika uygulamalarna daha fazla yneldikleri grlmektedir. zellikle salk konut ve eitim alannda bykehir belediyeleri sosyal politikalar uygulamakta yoksul toplum kesimlerine gelir transfer edebilmektedirler. Ancak dier belediyeler temel alt yap ve temel hizmetleri dnda ok etkin olamamaktadrlar. Belediyelerin faaliyet alanlarn ele aldmzda, belediyeler ekonomik ve sosyal yaamda son derece etkin olduklar grlr. Belediyelerin vatandalarn yaam kalitesini dorudan ve yakndan etkileyen kurulular olduklar grlr. Belediyelerin nemli faaliyet alanlarndan balcalar, ekonomik giriimler kurmak, konut yapmnda bulunmak, piyasa denetimleri yapmak ve toplumun sosyo-kltrel geliimini salamak iin gelitirilen etkinlikler olarak saylabilir. almann bu blmnde ne kan yerel ynetim birimleri olan

173

belediyelerin, sosyal politika konusunda geni etkinlik alannn ve yerel ynetimlerin bu alanlardaki neminin ortaya konabilmesi iin sosyal ve ekonomik etkinliklerinin balcalar incelenecektir.

4.8.1. Belediye ktisadi Teebbsleri ve stihdam (BT) Trkiyede yerel ynetimler iinde en nemli ve en gl ynetim birimi belediyelerdir. Belediyeler istihdam asndan bakldnda en yetkili ve olanaklar en gl kurulutur. l zel idareleri ve kyler istihdam oluturabilme asndan snrl olanaklara sahiptir. Bu zellii nedeni ile belediyeler eitli bal kurulular ve kendi bnyelerinde istihdama katkda bulunma olanann genilii ile dar anlamda sosyal politika konusunda ne karlar. Kalc olarak isizlik sorununun zm iin yatrm ve kalknma zorunludur. sizlik konusunda pasif istihdam politikalar sosyal gvenlik sisteminin ileyii bakmndan srekli hale getirilemezler. Bu nedenle kalknma programlarnn temel amac sanayileme dzeyini arttrarak isizlii azaltmaktr.

Sanayileme ve hzl nfus art ile ortaya kan kentsel sorunlarn zlmesi iin vatandalara sunulan yerel hizmetlerin eitlenerek art yerel ynetimleri eitli giriimlere zorlamtr. Ayrca ekonomide yaanan piyasa baarszlklar da bu arayn nemli bir nedenlerinden biri olmutur. Yerel ynetimler yerel ynetsel ve siyasal bir kademe olmaktan te ekonomik giriimlerde bulunmak zorunda kalmtr. Yerel ynetimler yerel anlamda sosyal yardm ve hizmetlerin daha etkin, verimli sunulmas, daha dk maliyetle mal ve hizmet retmek iin faaliyetlerini ekonomik giriimler yolu ile geniletmilerdir. Gnmzde kent ynetimleri byklkleri orannda ekonomik giriimler kurmakta ya da kurulmu bulunan giriimlerde ortaklklar kurmaktadrlar. Yerel ynetimler gerek lke baznda makro ekonomik sosyal planlamalarn bir sonucu gerekse yerel koullarn bir sonucu olarak eitli ekonomik giriimlerde bulunmak zorunda olmulardr.

Bu balamda, gnmzde belediye bnyesinde yer alan ve ayr tzel kiilii bulunan bal kurulu, iktisadi teekkl ve benzeri rgtlenmelerin yannda, katma

174

bte, fon, iletme, sandk gibi eitli adlar altnda faaliyet gsteren ve tzel kiilii bulunmayan, ancak belirli bir zerklik ierisinde hareket eden ok sayda oluuma yer verildii bilinmektedir. Bu oluumlar, genel olarak, belediye iktisadi teebbsleri eklinde nitelenmektedir(Berk, 2003: 47) Belediye giriimleri ile dier yerel ynetim kademlerinin ekonomik giriimleri mal ve hizmet reterek ekonomiye katk salama yannda istihdama byk katk salamaktadr. Yerel ynetim giriimleri kamusal fayda ilkesi ile mal ve hizmet reterek piyasadaki retim miktarn arttrmaktadr. Yerel ynetim giriimleri ve zellikle belediye iktisadi teekklleri mal ve hizmet miktarn arttrarak fiyatlar etkilerken enflasyonu nleme konusunda da nemli ilev yklenmektedir. Gnmzde kent ynetimleri olan belediyeler, dar gelirli kesimler lehine eitli mal ve hizmet retimini salamaktadr. Belediyelerin tanzim sat maazalar, ekmek frnlar, altyapya ynelik mal retmek amacyla asfalt retimi, yol malzemeleri retimi bu iletmelere verilebilecek rneklerdir. Bu iletmeler zel kesimde olduu gibi kar maksimizasyonu dnda sosyal fayda, sosyal kar ilkesi ile faaliyet gstermektedir.

Belediye iktisadi teekklleri zel hukuk tzel kiisi olarak faaliyetlerini srdrmektedirler. Bu giriimler belediyelerin hisselerinin tamamna sahip olduu kurulular olabildikleri gibi hisselerinin bir ksmnn sahibi olduklar ortaklklar eklinde de kurulabilmektedir. Bu kurulu genellikle kar amac gtmeyen ekmek, su, ulam, gibi halkn temel ihtiyalarn karlamay, blge kalknmasn ya da gider tasarrufunu amalayan kurululardr. Bu giriimlerin bazen otopark iletmecilii pazaryeri ve dier tesislerin kurulmas ve iletilmesi gibi kar amal alt ve belediyelere gelir salamak amacn tad da grlr.

BTlerin kurulu nedenlerini Berk u ekilde sralamtr:

- Yerel doal tekeller: Su, gaz ve ulam gibi hizmetler. - Devletin ve Kamu ktisadi Teebbslerinin stlenmedii temel ihtiya maddelerinin makul fiyatlarla yerel tketicilere salanmasnn temini: Ekmek, un, et, eker ve kmr gibi ihtiyalarn temini; tanzim sat maazalar; kre, dn ve nikah salonlarnn kurulup iletilmesi, ime suyu temini ve halka ulatrlmas gibi.

175

- Yerel kalknma giriimlerine nclk abalar: Yerel ynetimler, sermaye ve mteebbis ktln, yerel vergi gelirleri ve brokratlarla amaya alm, hal, dokuma, konfeksiyon, kaplca, tatil ky gibi kalknma projelerini stlenerek yerel kalknmaya nclk etmitir. - Hizmet sunumunu olumsuz etkileyen mevcut brokratik yapnn dna kma istei. - Yeni gelir kaynaklar yaratma istei. - Nitelikli eleman istihdam etme istei: Belediyelerin tabi olduu cret rejimi nitelikli elemanlar istihdam etmeye imkan vermediinden kurulan irketlerin ynetim kademelerine getirilen nitelikli elemanlara ek gelir olanaklar

sunulmaktadr. - Merkezi ynetimin denetiminden kurtulma istei : Belediyeler kamu hukukuna tabi olduundan merkezi ynetimin (Bakanlklar, Saytay vb.) denetimi altndadrlar. Belediye ktisadi Teebbslerinin ou zel hukuka bal

olduklarndan sadece Sanayi ve Ticaret Bakanlnn denetimi altnda olup, denetimleri zel hukuk hkmlerine gre gereklemektedir(Berk, 2003: 56).

Yerel ynetim giriimlerinin temel olarak kurulma nedenleri hizmet genilii ve kalitesinin salanmas iin gerekli olan kaynaklarnn ktl etrafnda toplanmaktadr. Bunun dnda doal tekeller, korunmaya muhta kesimlere korumann salanmas bu giriimlerin kurulma nedenlerini oluturmaktadr. Yerel ynetimler bu giriimlerinde sosyal fayda amac tarlar. Belediye kurulularnn belediyeye yakn siyasal dncedekilerin i olanaklarna kavuturulmas ve belediye bakanlarnn kendilerine ek gelir oluturmak amalar ile kullanlmas eletirilen bir nokta olarak grlmektedir. Yerel ynetimlerin son dnemde zelletirmeler yolu ile giriimlerini piyasaya atklar ya da piyasadan mal ve hizmet satn aldklar grlmektedir. Bu srete piyasa mekanizmasna arlk verilmektedir. Piyasa mekanizmas erevesinde piyasa mant ile alan zel giriimler ise kar amacn benimsedikleri iin sosyal amalar tamamaktadrlar. Bu nedenle dk gelirli kesimler zelletirmeler ve hizmet satn alnmasndan olumsuz etkilenmektedir. Benimsenen yeni politikalar uygulanan sosyal politikalar daraltarak dk gelir gruplarn kurumsal ve yasal yardmlar dna kartlmas sonucunu dourmaktadr.

176

Yerel ynetimlerin ekonomik kurulular yerel halk iin son derece nemli ve zorunlu temel hizmetlerin retilmesinde rol almaktadrlar. Bu anlamda BTlerin sosyal politika retmede belediyelerin temel aralarndan birisi olduu ve bu aralarn sosyal fayda yaratmak amac ile etkin ve verimli kullanlmasnn ok nemli olduu grlmektedir.

4.8.2. Konut Politikas Sanayileme ile ortaya kan sosyal sorunlardan bir tanesi de konut sorunudur. Kentlerdeki nfus younluunun art ve ylmalar kentlerde barnma sorununu ortaya karmaktadr. Dar gelirli baml alanlarn saysndaki art ok sayda ve yeterli kalitede konut yaplmasn zorunlu klmaktadr. Bu konuda mar yasas yetkilerini elinde bulunduran belediyeler yetkili ve grevli klnmtr. 5393 Sayl Belediye Kanununda Belediyenin grev alanlar arasnda konut saylmtr. Sanayileme ve ekonomik gelimeye bal olarak ortaya kan kentleme hzl nfus art ve nfusun alanda younlamas sonucunu dourur. Artan nfusun barnma sorunlarnn zlmesi sosyal politikann nemli bir alan haline gelmitir. Birok lke konut politikalarn devlete grev olarak ykleyerek konut ihtiyalarnn giderilmesini sosyal devlet kapsam iine almtr. Kent alanlarnn etkin kullanm konut ve ekonomik faaliyetlerin srdrlebilmesi iin gerekli olan mekanlarn oluturulmasnn nemini artrm, ynetimlerin bu konu zerinde kapsaml almalar yapmalarn gerektirmitir.

Gnmzde gelimekte olan lkelerde kentlemenin sanayileme hzndan kopuk ve sanayileme hzndan daha yksek oluu nedeniyle kentlerdeki ar nfus sadece konut a soru ortaya karmamakta ayrca gecekondulama, isizlik, marjinal sektrlerin ortaya k gibi pek ok ekonomik ve sosyal sorun ortaya karmaktadr. Snrl kaynaklara sahip olan gelimekte olan lkelerde sorunun zm daha da glemektedir.

Konut sorunu barnma ihtiyacna ynelik olarak sosyal bir sorun olarak ele alnrken dier bir yn ile ise konut sorunu az olan kaynaklarn etkin kullanm

177

asndan ve sektrel olarak retim ve istihdam boyutu ile ekonomik bir nitelik tamaktadr. Ayrca lkedeki igcnn barnma sorununun rahat ve salkl konutlarla zlmesi igcnn verimlilii ve motivasyonu zerinde dorudan etkilere sahiptir. Bu ynyle de sosyal sorun ekonomik nitelii ile bir btn olarak grlmektedir. Konut sorununun zmne ynelik sermaye birikimini azaltt ve kalknma hzn salayacak olan kt kaynaklarn verimsiz kullanld ileri srlmekle birlikte konut sorununun ok nemli bir sorun olduu aktr. Konut sorununun zmne ynelik tedbirlerin ekonomik ve sosyal etkilerini Ertrk u ekilde sralamaktadr;

Konut sorununun zm, adil olmayan gelir dalmnn

iyiletirilmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Konut sorununun zm bireylerin toplumsal uyumunda ve

siyasal istikrarn oluumunda yardmc olmaktadr. Konut sektr igc youn bir sektr olduundan nemli lde

istihdam olana yaratmaktadr. Barnma koullarnn iyiletirilmesi igc verimliliini

arttrmaktadr (Ertrk, 1997: 193-195).

Konut sorununun zlmesi iin gelir dalmnn iyiletirilerek konut yapmnn dzenlenmesi gereklidir. Bu amala imar yasas yetkileri ile arsa arzn elinde bulunduran ve konut yapm ile ilgili olarak dier kurululara gre daha geni olanaklar elinde bulunduran belediyelerin etkili olmas zorunludur. Ayrca kent planlamas grevini alm bulunan belediyelerin kent geliim planlarna uygun olarak gelien bir konut politikasn hayata geirmeleri zorunluluu vardr. Aksi halde kentsel geliime uyumlu olamayan altyapdan uzak ve estetik olamayan bir yaplama ile karlalacaktr. Oluturulmas gereken toplumsal konut politikasnn tamas gereken unsurlarn Ertrk yle sralamtr: Politikann toplumsal kalknma hedefleri ile uyumunun salanmas, Politikann ilgili lkenin gelime ve kent politikalar ile uyumunun salanmas, Politikann toplumsal snf , gelir dzeyi ve konut standartlar bakmndan nceliklerinin olmas(Ertrk. 1997: 205). Dolays ile lkemizde hem bir yatrm hem de bir tketim mal olma zellii gsteren

178

konutun, devlet yerel ynetimler ve dier kurulular arasnda geni bir egdm gerektiren nemli bir sosyal ve ekonomik sorun olduu grlmektedir. Dk gelirlilere ynelik konut politikasnn egdm halinde gelitirilip uygulanmas, etkin bir kira denetimi salanmas dar gelirliler asndan son derece nemlidir. Bylelikle konut sorununu zm ile gecekondu sorununun ortadan kalkmas salanm olacaktr. Bunun iin imar yasasnn verdii yetkilere dayanarak belediyelerin arsa arzn artrarak kentsel rantlarn dar gelirli kesimlere zarar vermemesi salanmaldr. Kentlerin bymesi sonucu ortaya kan toprak rant nemli ekonomik ve sosyal sorunlar karmaktadr. nk topraklarn arznn kt oluu ve kent merkezlerine yaknlk gibi konumsal nedenlerle byyen toprak rant ayn zamanda gelir, blm sorunudur. Bu amala belediyeler arsalarn speklatif amalarla kullanlmasnn nne gemelidirler. Kent topraklarnn toprak rant nedeni ile speklatif amalarla kullanlmas dk gelirli kesimlerin konut sorununu ve gecekondu sorununu daha da bytmektedir. Bu nedenle belediyeler kentsel topraklarn ynetimini bireyler yannda geni toplumsal kesimler yararna olacak ekilde yrtmelidirler. Ayrca belediyeler pek ok Avrupa lkesinde olduu gibi piyasann yannda konut yapmn stlenerek konut arzn arttrmal kentsel rantlarn dar gelirli kesimleri ezmesinin nne gemelidirler. Aksi halde krdan genlerin ve kentsel ilerde istihdam edilemeyen yoksul kesimlerce zm olarak bavurulan gecekondu sorunu bymektedir. Gecekondular konut fiyatlarnn yksek olduu ve konut yapm iin kent topra arznn yetersizlii sonucunda artmaktadr. lkemizde konut yapm konusunda Toplu Konut daresince baarl almalar yapld grlmektedir.

4.8.3. Piyasa Denetimi ve Tketicinin Korunmas

Yerel ynetimler piyasa denetimi ve tketicinin korunmas amac ile faaliyetlerde de bulunurlar. Bu faaliyet alanlarndan biri de halkn temel ihtiyalarnn salanmasnda gda gvenlii ile ucuzluun salanmasdr. Temel ihtiyalarn fiyatlarnn dk tutulmas dar gelirli kesimler asndan ok nemlidir. Yerel ynetimler fiyat denetimlerini o yrede yaayan halkn ekonomik yarar dorultusunda gerekletirirler. Yerel ynetimler ve zellikle kent ynetimini stlenen belediyeler tketiciyi korumak amacyla faaliyet gstermektedirler. Bu

179

amala yaptklar faaliyetler iki ekilde incelenebilir. lk olarak belediyeler yasal mevzuatn kendilerine vermi olduu bir ok yetkiyi kullanarak belediye snrlar ierisindeki ekonomik faaliyetlerde denetim yapabilmektedir. zellikle halk sal ve gda kontrol, tart ve l aletlerinin kontrol, fiyat denetimleri, evre sal ve evre gvenlii, imar izni ve imar ruhsatlar gibi pek ok konuda yasalarn vermi olduu denetim yetkilerini kullanrlar. Bu yetkilerini belediyeler ve dier yerel ynetim kurulular toplumun yarar ve toplum ve evre salnn salanmas amacyla kullanrlar.

kinci olarak belediyeler mal ve hizmet piyasasna giriimci olarak katlarak piyasa denetimini gerekletirirler. Belediyeler halka ucuz ve salkl gda ve temiz bir evre sunmak amacyla eitli faaliyetlerde bulunurlar. Belediyelerin bu faaliyetleri ile ilgili olarak altyap hizmetlerinin belediye eli ile sunulmas, halk ekmek fabrikalar, alt yapya ilikin imalat faaliyetleri, konut yapm faaliyetleri, rnek olarak verilebilir. Belediyeler halk ekmek fabrikalar yani frnlar altrarak dar gelirli ve yoksullarn ekmek ihtiyacnn karlanmasn salarlar. Bunun dnda tanzim sat maazalar ile de gda ve dier tketim maddeleri sat yaparak yoksul kesimlerin ucuz ve gvenli alveri yapmalarn salarlar. Bu faaliyetler gnmzde zellikle byk ile merkezlerinde ve illerde belediyeler tarafndan yrtlmektedir. Bu temel faaliyetler dnda Bykehir belediyeleri geni bte sahip olmalar nedeniyle olanaklar ile ok daha fazla sosyal ve ekonomik hizmetler sunmaktadrlar. lkemizde stanbul, Ankara, zmir gibi Bykehir belediyelerinin tketicinin korunmasna ynelik olarak ok daha fazla olanaa sahip olduklar grlmektedir. Yerel ynetimler bu faaliyetleri ile mevzuat ve dzenleme yetkilisi olarak deil piyasada rekabet eden bir aktr olarak faaliyet gstermektedir. Bu faaliyetleri ile yerel ynetimler geni toplum kesimlerine ynelik yararlar sunarlar. Geni halk kesimleri iin hizmet verirken ayn zamanda istihdama katkda bulunurlar. 4.8.4. evre Politikas ve evre Denetimi

Teknolojik gelimeler, sanayileme, nfus art gibi nedenlerle dnyann btn kentlerinde ve dier yaam alanlarnda evre sorunlar grlmektedir. Bu

180

sorunlar sanayilemeye bal olarak ve sanayi tketiminin artna bal olarak da giderek artmaktadr. evre sorunu tm canl yaamn tehdit eder boyutlarda her trl evre kirliliini ifade etmektedir. Canl yaamnn salkl olarak

srdrlebilmesi iin lke baznda abalarn yeterli olamay neden ile sorunun zm iin uluslararas platformda faaliyetler srdrlmektedir. Bu amala her kentin lkenin ve dnyann salkl bir evre politikas oluturulmas ve bunun benimsenmesine ihtiya vardr. Sorunun bkl karsnda her ynetim

kademesinde evre sal konusunda birimler oluturulmaktadr. lke dzeyinde bakanlklar sorunun zm ile ilgili alrken kentlerde evre ile ilgili birimler zellikle belediyelerde kurulmutur.

Doadaki ekolojik dengenin bozulmas tm canllarn yaamn olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle yerel ynetimler halkn temiz ve salkl bir evrede yaamas ve salkl gdalarn tketilmesi konusunda nemli grevler stlenmilerdir. evre sorunu her ne kadar bakanlk dzeyinde ele alnsa da yerel zmlerin retilmesi zorunlu olan nemli bir alandr. Her kentsel alann kendine zg sorunlar olmakla birlikte evre bir btn oluturmaktadr. rnein bir havzadaki suyu kilometrelerce uzaktaki bir baka kent kullanabilmektedir. yle ki bir kentin evre sorunlarn zmesi dahi yeterli olmamakta evre sal ve temizlii iin yerel, ulusal hatta uluslar aras dzeyde ibirlii gerekmektedir. Bu konuda lke ynetimlerinin ve kent ynetimlerinin son yllarda artan duyarllklarna karn sorunun zlmesi iin yeterince yol alnm deildir.

Kentlerde

yaanan

evre sorunlar

ok

geni bir alma alann

kapsamaktadr. Bu sorunlar u ekilde sralamak olanakldr: Hava kirlilii, su kirlilii(ime sular, gl, rmak, deniz sular,) kat atklar (p), atk sular (kanalizasyon), cadde ve sokaklarn dzeni, imar planlarna uygun yaplama (gecekondu), trafik, grlt kirlilii, bulac hastalklar, gda temizlii gibi. Bu amala yerel ynetimler evre mdrlkleri kurarak bu sorunlar kurumsallam bir ekilde zmeye almaktadrlar.

181

evre

temizlii

gnmzde

kent

ynetimlerinin

baarl

olarak

nitelendirilmelerinde nemli ltlerden biri haline gelmitir. Bu amala kent ynetimleri, trafiin dzenlenmesi, yatrm alanlarnn dzenlenmesi, oturma alanlarnn ve binalarn dzenlenmesi, dier bir ifade ile kent imar planlamas, stma, enerji tketimi, parklar, baheler, spor alanlar, oyun ve gezi alanlarn da iine alan bir evre politikasna sahip olup uygulamaya balamlardr. evre temizlii tm kentliler asndan ok nemli bir konudur. evre sorunu salkl tarm, salkl gda, temiz gda konusu ile de i ie geen ve nemli bir sorundur. Son yllarda halkn bu konularda daha bilinli olduu ve yerel ynetimlerden beklentilerinin artt grlmektedir.

4.8.5. Sosyal ve Kltrel Hizmetler

Yerel ynetimlerin dier bir hizmet alann da sosyal ve kltrel hizmetler oluturmaktadr. Yerel ynetimlerin sosyal ve kltrel hizmet alanlar ok eitlidir. Yerel ynetimler bu amala organizasyon yaplar ierisinde bu konuyla ilgili birimler kurmakta, kurulan bu birimlerde konu ile ilgili uzman personel istihdam etmektedir. Sosyal ve kltrel hizmetler kentlemenin getirdii toplumsal yapda toplumsal uyum ve btnln salanmasnda son derece nemli birok ilev yklenmektedir. Arlaan ekonomik ve sosyal hayat ierisinde sosyal, kltrel, sportif etkinlik ve faaliyetler kentlilerin fiziksel salk ve ruhsal salnn korunmasnda yararl olmaktadr. Yerel ynetimler ve zellikle belediyelerden insanlarn bu yndeki beklentileri giderek artm, belediyeler bu konularda ok baarl uygulamalara girimilerdir.

Sanayileme ile deien toplumsal yap dinamik bir zellik gstermektedir. Buna bal olarak sosyo-ekonomik yap birok sosyal sorunu dourmaktadr. Sanayilemenin artmasyla ekirdek aileye dnm yaanmaktadr. Deien sosyoekonomik yapnn ekirdek aileyi yaygnlatrmasyla yallar ve ocuklarn bakm endstri toplumlarnn nemli sorunlarndan birisi olarak ortaya kmaktadr. Yine ekonomik ve sosyal yapya bal olarak kadnn alma yaamna girii ile birlikte

182

ocuklarn ve yallarn bakm sosyal bir sorun olarak ortaya kmtr. Bu amala belediyeler ocuk bakm evleri ve yal bakm evleri aarak bu konuda sosyal hizmet retmektedirler. Belediyeler ok yaygn olarak ocuk bakmevi ve kreler, anasnflar ile yallar iin huzurevi amaktadrlar. Bylelikle alan igcnn verim dzeyi arttrlmakta, bunun yannda alarak emekli olmu yallarn da huzur iinde ve mutlu bir ekilde hayatlarn devam ettirtmeleri salanm olmaktadr.

Yerel ynetimler salktan eitime kltrden spora kadar ok eitli faaliyetleri yrtmek zorunda kalmlardr. zellikle belediyelerin konservatuvarlar kurduklarn, eitli sergiler atklarn, spor tesisleri atklarn, sportif faaliyetlere katldklarn, ktphaneler atklarn, yaynlar, paneller, konferanslar ve

sempozyumlar dzenleyerek daha birok kltrel hizmet verdikleri grlmektedir. Bunlarn dnda belediyelerin faaliyetleri ocuk bakm evleri, kreler, anaokullar, elence alanlar, tiyatrolar, kadn snma evleri, dknler ve yallar iin a evleri ve snma evleri, zrllere ynelik kazandrma faaliyetleri, mzeler iletme, mesleki ve teknik kurslar amak olarak sralanabilir. Belediyeler bu grevlerin dnda tfaiye, getirmektedirler. hizmetleri, mezarlklar gibi temel hizmetleri de yerine

Yerel ynetimlerin sosyal ve kltrel hizmetlerinin zellikle Bykehir belediyelerinde bte olanaklar ierisinde olduka kapsaml olduu grlmektedir. Yerel ynetimlerde soysal ve kltrel hizmetlerin sunulmasnda birok etken yannda en nemli kstlayc etkenin bte olanaklar olduu grlmektedir. Orta lekli bir kent yerel ynetimi olan Sivas belediyesinin sosyal ve kltrel hizmetlerine bakldnda yine nemli hizmetler yrtt grlmektedir. Sivas belediyesi 2007 yl faaliyet raporuna gre belediyenin gerekletirdii faaliyetler ok eitlidir.

Belediye Kltr ve Sosyal iler Mdrl 2007 yl ierisinde, Her ey Yand Gl Oldu adl iir Program, Osmanlca Kursu, Halk Gezileri, II. Buruciye iir Akamlar program gibi kltrel etkinlikler yrtmtr. Belediye Kltr ve Sosyal ler Mdrl toplant salonunda oluturulan ktphanede okuma

183

alkanln yaygnlatrmak ve bo zamanlarn verimli deerlendirilmesi iin hizmet verilmektedir. Belediyede bulunan halk oyunlar ara gere ve ekiplerinin yl ierisinde dzenlenilen tren ve kutlamalarda temsil grevi yannda halk kltrnn gelitirilmesi bakmndan nemli bir rol oynad grlmektedir Belediye ayrca Bra Gndz Bakmevi ve Krei ile ocuklara ynelik olarak hizmet vermektedir. Belediye halkn spor yapmasna olanak salamak iin belediyeye ait olan Sabahattin ztrk Spor Salonunda faydalanmak isteyenlere hizmet vermektedir(SVAS BELEDYES 2007 FAALYET RAPORU:81-82).

Sivas belediyesinin sosyal hizmetleri kapsamnda, belediye bnyesindeki zrller kltr merkezi bnyesinde yrtlen kurs ve eitim almalar ile engellilere beceri ve meslek kazandrc faaliyetler yrtlerek engellilerin toplumdan soyutlanmalar nlenerek topluma kazandrlmalar iin alld da grlmektedir. zrller kltr merkezinde zrllerin istihdamna ynelik ve topluma kazandrlmalarna ynelik olmak zere yrtlen dier almalar faaliyet raporunda u ekilde belirtilmitir:

- Trkiye genelinde engellilerin sorunlarn dile getiren ve zrl kurululardan biri olan Trkiye Sakatlar Konfederasyonu, Trkiye Ortopedik Engelliler Federasyonu ve eitli illerden gelen Dernek Bakanlar ile birlikte 1.Geleneksel Engelliler enlii gerekletirilmitir.

- Engelli Bireylere Ynelik Kurslar verilip Ortopedik Engelliler Dernei ile ortaklaa Tak Tasarmcl Kursu, Sivas Hizmet Vakf ile ortaklaa Webb Tasarmcl ve Grafikerlik Kursu, Grme Engelliler Dernei ile ortaklaa ngilizce Kursu, Beyaz Ay Dernei ile ortaklaa Bilgisayar kursu gerekletirilmitir.

On Kursiyerin katlmyla Ebru kurslar dzenlendi ve retilen eserlerden oluan Ebru Kursu Sergisi almtr.

184

- 2007 yl ierisinde ortopedik engelli olup maddi imkanszlklar nedeniyle akl araba veya tekerlekli sandalye alamayan 30 ortopedik ahsa akl araba ve tekerlekli sandalye verilmitir.

itme Engelli bireylere ynelik Okuma - Yazma kurslar dzenlenmi

engellilerin katld panel konferans ve bilgilendirici toplantlar dzenlenmitir. zrller kltr merkezinde engellilerin rehabilitasyonu almalarnn yapld belirtilmitir(SVAS BELEDYES 2007 FAALYET RAPORU: 100).

Yine belediye bnyesinde Engelliler Danma ve Koordinasyon Merkezi oluturularak Sivas ilindeki bulunan ancak kltr merkezine gidemeyecek olan engellilerin sorunlarna zm bulup onlara yardm etmeyi, onlar kltrel olarak desteklemeyi amalayan bir birim olarak dikkat ekmektedir. Sivas belediyesi ayrca kadnlara ynelik mesleki, eitici ve kltrel faaliyetler yrtmek iin Hanmlar Kltr Merkezi oluturduu grlmektedir.

4.8.6. Sosyal Yardm ve Salk Hizmetleri

Yerel

ynetimlerin

sosyal

yardmlar

ayr

bir

inceme

konusunu

oluturabilecek kadar zengin ierie sahiptir. Sosyal yardm, sosyal gvenlikte en ge gelien ve sosyal politikann giderek nem kazanan bir aracdr. Sosyal yardmlar aileleri ve bireyleri yoksulluktan, yoksulluk nedeniyle ve dier nedenlerle ortaya kan sosyal dlanmadan koruyan en son bavurulan nlemlerdir. Bu nedenle sosyal yardmlarn etkin bir ekilde yaplmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Sosyal yardm sosyal politikann en eski ve en ok bilinen bir alandr. Sosyal yardm sanayi toplumunun geliiminden nce sosyal gvenliin salanmasnda geleneksel aralardan biridir. En eski rneklerini dini inanlarda grdmz sosyal yardmlar, on dokuzuncu yzylda eitli lkelerde uygulanan yoksullara yardm

uygulamalarna dayanmaktadr. ngilterede yardma muhtalarn korunmasn amalayan Yoksulluk Yasalarndan I.Kralie Elizabeth tarafndan 1601 ylnda karlan yasa sosyal politika asndan nemlidir. Genellikle alma gcn yitirmi ve bir gelire sahip olmayan yoksullar ve yallar koruyan sosyal yardmlar

185

primsiz sosyal gvenlik nlemleri olarak sigortalardan daha nce ortaya kmtr. Sosyal yardmlar geleneksel toplum yapsnn zld, dayanma duygusunun zayflamasna karn artan yoksulluk ve isizlik nedeniyle nemli bir sosyal politika uygulamas olarak grlmektedir. lkemizde sosyal yardm alannda yerel ynetimler yannda ok sayda kurum faaliyet gstermektedir. Bu kurumlar unlardr:

Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl

Babakanlk zrller daresi Bakanl Vakflar Genel Mdrl Yerel Ynetimler Belediyeler, l zel dareleri.

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl(Emekli sand, SSK, Ba-Kur) Salk Bakanl

Yerel ynetimlerin sosyal yardmlar gnmzde artarak ve eitlenerek srmektedir. Yerel ynetimler genel olarak sosyal politika ve sosyal yardm alannda giderek artan biimde rol almaktadrlar. Yerel ynetimlerin sosyal alanda ne kmasndaki etkenleri aadaki ekilde sralamak olanakldr: - Anayasa ve yasalarn yerel ynetimlere sosyal yardm ve sosyal politika ilevlerini grev olarak yklemesi, - Merkezi ynetimlerin sosyal yardmlarndaki yetersizlik, - Kaynak kullanmnda etkinlik aray, sosyal yardmlarn yerel ynetimler eliyle salanmasnda salanan etkinlik, - Yerel halkn yerel ynetim birimlerinden beklenti ve istekleri.

186

Yerel ynetimlerin sosyal yardmlarna deinmeden nce sosyal yardmn sosyal politikalar ierisindeki yeri hakknda bilgi vermek ve sosyal yardm kavramn aklamak yararl olacaktr.

Sosyal devlet, ekonomik ve sosyal amalarna ulamak iin, eitli sosyal politika aralarn kullanr. Daha ncede belirtildii gibi sosyal amalara ulamak iin kullanlan sosyal politika aralar, ekonomik ve sosyal gelimeye bal olarak ve izlenen sosyal politikalar dorultusunda lkeler arasnda ve her lkede zaman iinde farkllklar gstermektedir.

Geni anlamda sosyal politika aralar, ok eitli ve genitir. Devletin ekonomiye mdahalede kulland kamu politikas kapsamnda yer alan tm aralar kapsamaktadr. Bu aralar para ve kredi politikas, maliye politikas olmak zere ok geni ekonomik politikalardan olumaktadr. Sosyal devlet, zellikle maliye politikas aralar ile kamu gelirleri ve kamu harcamalarn kullanarak, ekonomik ve sosyal hayata mdahale eder ve dzenler. Sosyal politika aralar dar anlamda ele alndnda ise sosyal sigortalar, sosyal yardm ve sosyal hizmetleri kapsamaktadr. Dar anlamda sosyal politika aralar, toplumda ekonomik bakmdan gsz, yoksul ve muhta durumda olan kiileri koruma, alanlarn durumunu iyiletirme ve kiilere gelecek gvencesi salamaya alrken, geni anlamda sosyal politika aralar, toplumun tmnn ekonomik ve sosyal dzeyini ykseltmek iin kullanlan aralardr.

Sosyal sigorta, sosyal yardm, sosyal hizmet ve sosyal tazmin dar anlamda sosyal politika aralardr. Sosyal sigortalar, denen prim karl bireylerin eitli riskler karsnda korunmalarn salarken, sosyal yardm ve sosyal hizmet, yoksul kiilerin zorunlu ihtiyalarn karlayarak korunmalarn salamaktadr. Sosyal sigorta, zorunluluk esasna dayal, devlete organize edilmi, kamu hukuku nitelii gsteren, alan nfusun gelir elde etme yeteneinin kayb ya da gider art durumunda, lm ve isizlik gibi hallerine kar koruyan bir sigortadr. Sosyal

sigorta, kiilere bir gelir ya da servet lt dikkate alnmadan nceden denen

187

primler ya da katklar karlnda isizlik ya da belirli bir ya snrna ulama gibi belirli bir riskin gereklemesi halinde ileyen bir sosyal gvenlik mekanizmasdr.

Sosyal yardm, sosyal sigortann kapsama dndakilere ynelik olarak ya da sosyal sigortaya ilave olarak yoksul kiilere ve ailelere yardm etmek iin dzenlenen, genelde olumsuz sonularn giderilmesine yneliktir. Nitelikleri itibari ile sosyal sigortalar ile sosyal yardmlar arasnda derin farkllklar vardr. Sosyal yardmlar genellikle vergiler ile finanse edilmektedir. kinci olarak herhangi bir karlk sz konusu olmadan gereksinim iinde olanlar kapsar. nc olarak sosyal yardm tek yanl olarak devlet tarafndan yaplr, yararlanan kiinin mali katks sz konusu deildir(Talas, 1983: 331). Sosyal yardmdan yararlanmak iin, kiilerin belirli bir gelirden yoksun olmalar kouluna balanmtr. Muhta olma ifadesi ile aklanan yosunluk herhangi bir gelir ve servet sahibi olamama durumundur. Muhtalk kiilerin bakmakla ykml olduu aile fertlerinin asgari koullarda geiminin temin edilememesi halidir.

Gnmzde sosyal gvenlik sistemleri iinde sosyal yardm nlemlerinin srdrlmesinde eitli etkenler rol oynamaktadr. ncelikle sosyal yardm nlemleri sosyal gvenlik emsiyesinin kapsamad, sosyal gvenlik sistemlerinin yasal boluklarn doldurabilen esnek bir yaps vardr. Gelir dalmnda uurumlar olutuunda ve bu gelir dalm politikalaryla giderilemedii toplumlarda yksek gelirli gruplardan dk gelirli gruplara geliri yeniden datarak bu sorunu ksa vadede zm getirmektedir. kinci olarak yerleik sosyal gvenlik sistemlerini btnleme ve olgunlatrma olana tanmakta ve sosyal reformlar iin uygun bir ara nitelii tamaktadr(Gven, 2001:148).

Sosyal hizmetler, bireylerin birbirleriyle ve evresi ile uyum salamasn kolaylatran almalardr. Devletin, kiilere ya da ailelere, sosyal gvenlik, sosyal refah, salk, emein korunmas, bo zamanlarn deerlendirilmesi, eitim-retim ve konut konusunda verilen hizmetleridir. Genel olarak toplumun insan kaynaklarn retim gcn, koruyan ve gelitirilmesini hedefleyen bu hizmetler, yoksullukla

188

mcadele ve insanlarn asgari bir yaam seviyesine kavuturulmalar amacna yneliktir. Sosyal hizmetler, sosyal yardmlardan farkl olarak, parasal faydalardan daha ok hizmet biiminde salanan faydalardr.

Toplumun muhta olan bireylerine devlet eitli birimleri aracl ile ayni ve nakdi yardmlarda bulunarak maduriyetlerinin sosyal yardmlarda bulunurlar. Devlet merkezi ynetim birimleri ve yerel ynetimler aracl ile kiilere maduriyetlerini gidermek amacyla sosyal yardmlarda bulunurlar. Ayni yardmlar, eitim, tbbi bakm ve genel olarak dknlerin, ruhsal ve fiziksel adan salkl olmayan kiilerin bakm, yiyecek, giyecek, yakacak, eya yardmlar ile korunmaya muhta ocuklarn bakmn kapsayan geni bir faaliyet alann kapsar. Nakdi yardmlar ise katk gerektirmeyen ya da primsiz olup herkese salanan yardmlardr. Bu kapsamda lkemizde yerel ynetimler sosyal yardm, salk ve sosyal hizmetlerde bulunmaktadr. Trkiyede yerel ynetimlerin sosyal politika ve sosyal yardm programlar alannda stlendii grevlerin uygulamaya ynelik olduu grlmektedir. Planlama, dzenleme ve denetleme gibi temel unsurlar merkezi ynetim tarafndan yerine getirilmekle birlikte son yllarda lkemizde yerel ynetimler sosyal politika alanndaki kamu politikalarnn oluturulmasnda nemli olmaya balamlardr.

Yerel ynetimler sosyal hizmet faaliyetleri ile de topluma yararl faaliyetlerde bulunurlar. Ancak sosyal hizmet alannn eitim ve salk konularnda merkezi ynetimler arlkl olarak rol alrken konut hizmetlerinde imar yetkileri nedeni ile belediyeler nemli ilevler stlenmektedirler. Yerel ynetimler primsiz sosyal gvenlik olarak nitelendirilen sosyal yardm alannda da nemli ilevler stelenmektedirler. zellikle belediyeler muhtalara ok geni ve eitli biimlerde sosyal yardmlar yapmaktadrlar.

Salk hizmetleri tm topluma ynelik olarak verilen ok nemli bir sosyal refah hizmetidir. Salk hizmetleri zellikle dar gelirli kesimler ve yoksullar

189

asndan son derece nemlidir. Gnmzde pahal olan salk hizmetlerinden geni kesimlerin yararlandrlmas, gelir dalm adaleti ve sosyal refah salama yannda igc verimliliinin ykseltilerek insan kaynann verimli kullanlmas asndan da gereklidir. Bu amala sosyal gvencesi olan kesimlerin sosyal sigortalar aracl ile sigortasz kesimlerin ise yeil kart, cretsiz hizmet sunulmas gibi yntemlerle salk sisteminin iine alnd grlmektedir.

Salk hizmetlerinin lkemizde merkezde younlat grlmektedir. Bununla birlikte zellikle Bykehir belediyelerinin salk hizmetleri verdikleri grlmektedir. Kentleme ve nfus art ile hastanelerin yeterli hizmet sunamamalar karsnda yerel ynetimler bnyelerinde oluturduklar salk kurumlar ile salk hizmetleri retmektedirler. Belediyeler ve il zel idareleri salk hizmetlerine rnek olarak Altnova Belediyesi Demet Hastanesi, Ankara Bykehir belediyesi hastanesi, stanbul Erefpaa Belediye Hastanesi, stanbul l zel daresi Az ve Di hastalklar Hastanesi, zmit belediyesi 100. Yl Hastanesi, rnek olarak verilebilir. Bylelikle belediyeler salk hizmetleri mcavir alanlar iindeki en uzak noktaya kadar ulatrarak, salk hizmetlerinde yaygnlatrma salamakta, koruyucu salk hizmetleri ile salk sistemi zerindeki yk hafifletmektedirler. Belediyeler ayn ekilde zrllere ynelik hizmetleri yrtmek ve zrller merkezlerini oluturmaktadrlar.

Yerel ynetimlerin sosyal yardm ve hizmetleri orta lekli bir kent olan Sivas Belediyesi rneinde deerlendirildiinde belediyenin soysal politika ilevlerini belediye organizasyonu iinde oluturduu eitli birimleri aracl ile yrtt grlmektedir. Gnmzde yerel ynetimlerin ilevlerinin artna, bu ilevlerin etkinlikle ynetilmesi ve kaliteli bir hizmet sunumu iin organizasyonlarn srekli bir ekilde gelitirdikleri, bu amala rgtsel yaplarnn byd yeni hizmet birimleri oluturulduu grlmektedir. Sivas Belediyesinin Sosyal Yardm leri Mdrl bnyesinde hizmetlerin etkinlikle verilebilmesi iin : - Sosyal ler Genel dari Hizmetler - Engelliler Danma ve Koordinasyon Merkezi - zrller Kltr Merkezi

190

- Hanmlar Kltr Merkezi - Hayat Aac Dernei Gda Bankas birimleri oluturulduu grlmektedir.

Belediye soysal yardm ve hizmetleri belediyenin 2007 yl faaliyet raporunda yer almtr. Buna gre belediye gda bankas aracl ile gda yardm, hazr yemek yardm, ekmek yardm, ramazan adr, kurban ba yardm, eya yardm,

yakacak yardm, aceze sevki gibi yardm ve hizmetlerin verildii grlmektedir.

Sosyal Yardm leri Mdrl 2007 yl faaliyet raporunda Ramazan ay ierisinde bavuruda bulunan 3000 ailenin yardma muhta olduu belirlenmi bu ailelerden 1000 aileye belediye btesinden, 2000 aileye ise Sivas esnafndan alnan balarla gda bankasndan gda yardm yapld belirtilmitir. Mdrln bnyesinde yrtlen sosyal yardmlarn ve dier faaliyetlerin daha pratik ve etkin olarak yaplabilmesi amacyla Belediye nclnde kurulan Hayat Aac Sosyal Yardmlama Dernei bnyesinde alan Gda Bankas ile sosyal yardmlar daha planl ve programl hale getirildii belirtilmektedir. Yoksul ve muhta aile ocuklarndan 1000 renciye krtasiye yardm, Bayram dolaysyla yoksul ve muhta 1500 aileye kyafet yardm yapld belirtilmektedir. Gda Bankasndan kuru gda verildiinde yemek piirecek konumda olan ailelere gda yardm yapld, kuru gda maddesini piiremeyecek derecede hasta, yal ve zrl 75 aileye hazr yemek firmasndan ihale ile hizmet alm yaplarak ekmekleri ile birlikte gnlk toplam 200 porsiyon yemein verildii belirtilmektedir(SVAS BELEDYES 2007 FAALYET RAPORU: 98).

2007 ylnda gezici ekmek datm aralar ile elli yedi datm istasyonundan 4000 kiilik gnlk ekmek yardm yaplmtr. Ayrca zbelsan A.nin 18 ayr yerde ekmek bfesi olan blgelerde ise yoksul aileler kendilerine verilen ekmek fii ile gnlk 1000 ekmek yardm yaplm ve yl boyu ortalama gnlk 5000 ekmek yardm yaplmtr. Yardmlarda inaat sektrnde alan aileleri ekonomik ynden olumsuz etkilediinden bu eksikliin karlanmas iin bu ailelere k sezonu ve eitim dnemi boyunca yani 7 ay(Kasm-Haziran aylar aras) geici ekmek yardm yaplmtr.

191

Kurban bayram ve dier sair gnlerde yaplan balar neticesinde kurbanlklarn ve adaklk kurbanlklarn ba ve kesim ilemleri makbuz karl gerekletirilmitir. Balar sonucunda elde edilen 5 ton et paketlenerek gda bankas et reyonunda fakir ailelerin et ihtiyacn karlamak amacyla datma sunulmutur. Ayrca kurban bayramnda geni apl bir kurban ba kampanyas balatlm ve bu kapsamda 30 adet bykba hayvan ve 150 adet de kkba hayvan kurban edilerek elde edilen etlerin paketlenmi kavurmalar halinde yoksul ailelere gda bankas araclyla datm salanmtr.

2007 ylnda Hayat Aac Dernei ve Gnl Dostlar Dernei ibirliiyle Belediye tarafndan kurulan Ramazan adrnda Ramazan ay boyunca her gn ortalama 1000 kiiye yemek verilmitir. Sosyal Yardm Mdrl tarafndan kayt altna alnan 2000 aileye 250kglk yakacak odun (toplam 500 ton ) yardmda bulunulmutur. Bu yardmlarn dnda Sivas belediyesinin ihtiyac olanlara, ev tamir etmek veya yeni ev yapmak iin mracaat edenler arasndan 129 kiiye kum, imento ve eitli inaat malzemeleri yardm yaplmtr. Sosyal Yardm leri Mdrlne verilen yeni ve kullanlm ev eyalar ile her trl yap malzemeleri gda bankas bnyesinde faaliyet yrten sosyal market sistemi ile depolanarak yangn, doal felaket ve fakirlik gibi ihtiyal duruma den aile ve kiilere verildii ifade edilmektedir. lalarn alamayacak durumda olanlarn reeteleri, yine sosyal iler mdrlnce karlanmtr. Sahipsiz ve madur durumda olan kimselerin cenaze ve defin ileri mdrlk tarafndan gerekletirilmekte olduu belirtilmitir(SVAS BELEDYES 2007 FAALYET RAPORU: 99).

Mlkiyeti Belediyeye ait olduu belirtilen toplam 78 adet sosyal konutta yoksul ailelerin barnma ihtiyalar karlanmtr. zrller kltr merkezi dzenledii kurslarla zrlleri topluma kazandrmay amalayan faaliyetler yrtmektedir. Yine Mdrlk bnyesinde hanmlara ynelik olarak eitici ve meslek kazandrc kurslar dzenleyecek, hanmlar iin spor ve step hizmetleri yrtecek, hanmlar iin her trl kltr ve eitim hizmetleri veren Hanmlar Kltr merkezi oluturulduu grlmektedir.

192

Sivas Belediyesinin dikkat eken dier bir sosyal politika uygulamas ise Toplu Konut organizasyonu olarak grlmektedir. Babakanlk Toplu Konut daresi ve Belediye ibirliiyle alt gelir grubuna ynelik olarak 848 adet konutun yapm iin almalar yaplmtr. 2006 yl ierisinde 384 konutun yapm ve teslimi gerekletirilmi kalan 464 konutun inaat da 2007 ylnda tamamlanm altyap almalarnn yaplmakta olduu ifade edilmektedir(SVAS BELEDYES 2007 FAALYET RAPORU: 100).

Belediyelerin halkn bilgi ve beceri dzeyinin ykseltilerek onlara yeni mesleki beceriler kazandrlmas iin kltrel, mesleki ve teknik eitim programlar gelitirmesi gerekmektedir. Dolaysyla yerel ynetimler tarafndan uygulanan sosyal yardmlarn sadece ayni ve nakdi yardmlarla snrl kalmamas, sosyal yardm srekli olmaktan karacak sosyal yardmlar ve hizmetler de yapmas gerekmektedir. Bu tr faaliyetlerle isiz bireylerin kendilerine ve topluma yararl hale gelmesinde, meslek edinmesinde, dolaysyla isizliin azaltlmasnda, yerel ynetimler tarafndan uygulanan mesleki ve teknik eitim programlar nemli yer tutmaktadr. Kadnlarn ve genlerin igcne katlarak i bulmalarnn ve gelir elde etmelerinin salanmas, onlarn lke ekonomisine kazandrlmalar ok nemli ve gerekli bir uygulamadr. Bunlarn dnda belediyelerde kurulan eitli birimler aracl ile sokakta yaayan ocuklara yaplan yardmlar, engelli bireylere yaplan yardmlar ve engellilere salanan olanaklar, ocuklar, genler, kadnlar ve yallar iin kurulan merkezler ve buralardaki sosyal faaliyetler bireylerin topluma kazandrlmasnda ok nemli yer tutmaktadr.

Yerel ynetimler halka en yakn hizmet birimleri olmalar nedeniyle gerek sosyal yardm ihtiyacnn tespitinde gerekse sosyal yardm almalarnn en etkin biimde srdrlmesinde merkezi ynetimlere gre stnlkleri olan ynetim kademeleridir. Bu nedenle lkemizde yerel ynetimler sosyal politika ve sosyal yardmlarda ilevler yklenmektedirler. Tablo 9 da Sivas Belediyesinin 2006 ve 2007 yllarnda yapm olduu baz sosyal yardmlar topluca grlmektedir.

193

Tablo 9: Sivas Belediyesi Sosyal Yardm leri Mdrl Performans Raporu Performans Bilgileri Gda Yardm (Gda 2006 5000* 2007 3000**

Bankas)(aile/yl) Yemek Yardm (aile/gn) Ekmek Datm K 70 7000 75 5000

Sezonu (adet/gn) Ekmek Datm Yaz 5000 3000

Sezonu (adet/gn) Kurban Ba (byka+ kkba adet) Ramazan adr (kii/gn) Yakacak Yardm (aile/yl) (250 kg/aile) naat Malzemesi Yardm (kii/yl) Krtasiye (renci/yl) Aceze Sevki (kii/yl) Sosyal Konut Says Toplu Organizasyonu says) Resmi Nikah 62 44 Snnet (ocuk 187 70 300 324 78 300 Yardm 1000 129 129 1000 2000 1000 2000 30+150

Organizasyonu (ift Says) Kaynak: Sivas Belediyesi 2007 Yl Faaliyet Raporu, s. 102. *2006 yl Ramazan aynda 5000 aileye bir defada yaplan yardm ** 2007 ylnda 1000 aileye her ay, 2000 aileye de deiik periyotlarda yaplan yardm.

Yoksulluk, Trkiyede ve dnyada yaanmakta olan gnmzn en nemli sorunlarndandr. Yoksulluun azaltlarak ortadan kaldrlmas iin lkeleri sosyoekonomik dzeylerine, ynetim yaplarna gre politikalar retmektedirler. lkemizde yoksullua kar uygulanan sosyal politikalar erevesinde deerlendirebileceimiz uygulamalardan biri de 1986 ylnda 3294 sayl yasa ile kurulan Sosyal Yardmlama ve Dayanma Tevik Fonu ve Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflardr. lkemizin hem kapsam hem bte bakmndan sosyal yardm alannda en nemli kuruluu Sosyal

194

Yardmlama ve Dayanma Vakfdr. SYDV yoksullukla mcadelede gerek dorudan yoksulluun olumsuz sonularnn giderilmesine ynelik yardmlar ile ve gerekse yoksulluun ortadan kaldrlmas ve azaltlmas amacyla hazrlanan proje destek yardmlar ile ok nemli ilevler stlenmektedir.

5263 say ve 01.12.2004 tarihli Kanunla sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl kurulmutur. Genel Mdrlk, taradaki sosyal yardm

faaliyetlerini lke genelinde tm il ve ile baznda oluturulmu olan Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf(SYDV) araclyla gerekletirmektedir. Her il ve ilede, mlki idare amirlerinin bakanlnda Trk Medeni Kanunu hkmlerine gre, Sosyal Yardmlama ve dayanma vakflar kurulmutur. Halen 81 il ve 850 ile olmak zere 931 adet SYDV Trkiye genelinde faaliyetlerini srdrmektedir. Vakfn bakan vakfn kurulu bulunduu yerdeki mlki amirler, yani vali ve kaymakamlardr. l zel idarelerinin de bir organ olan yerel yneticiler bu sosyal yardm amal vakflarnda bakanln da yapmaktadr. Merkezi ynetim kuruluu olan vakfn ynetimine yerel yneticiler ve merkezi ynetimin tara tekilat yneticileri katlmaktadr. Vakfn ynetiminde yer alan yerel ynetim yneticileri, valiler, kaymakamlar, belediye bakanlar, muhtarlarn kendi aralarndan setikleri temsilcileridir. Ayrca sivil toplum kurulular da vakfn ynetiminde yer almaktadrlar. Bu anlamda merkezi ynetimin sosyal yardm kuruluu, ynetim hizmetini yerel yneticilerden alarak vakfta yerel ve merkezin ibirlii grlmektedir.

Vakfn salad yardmlar aile yardmlar, eitim yardmlar, salk yardmlar, zrl yardmlar, zel amal yardmlar ve proje desteklerin olumaktadr. Vakf yoksullarn gda, yakacak, ila v.b. gereksinimlerinin karlanmas amac ile cari harcamalarda bulunmaktadr. Vakf ayrca sosyal gvenceden yoksun kiilere salk giderlerini karlamaktadr. Ekonomik ve sosyal yoksulluk iinde bulunan ve sosyal gvencesi olmayan kiilere Yeil kart uygulamas ile salk hizmetlerinin verilmesini salamaktadr. Vakf yoksul kiilerin, ailelerin eitim andaki ocuklarna ynelik eitim yardmlar yapmaktadr. Okul andaki

195

fakir aile ocuklarnn okul ihtiyalarnn karlanmas yannda dar gelirli yksek renim rencilerine de eitime katk amacyla burs vermektedir.

Yerel ynetimler tarafndan muhtalara yaplan yardmlar toplum asndan son derece yararldr. Bununla birlikte bu yardmlarn bireylere veya ailelere ulap ulamad, amacna ulat konusunda sorunlar kmaktadr. Yaplan yardmlarn dank olduu, farkl birok kurum ve kurulu tarafndan egdmden uzak bir ekilde ayn i iin ayn zamanda para harcand tespit edilmektedir. Bir kii ya da ailenin birden ok kii ve kurumdan yardm alabildii grlmektedir. Bunun sonucunda kt kaynaklarn, yoksullukla mcadele iin ayrlan kaynaklarn etkin kullanmdan uzaklalmaktadr. Ayrca bu durumun yardm yapanlarn

vicdanlarndaki yardm etme duygusuna zarar verdii grlmektedir.

lkemizde sosyal yardm ve sosyal hizmet konusunda merkezi ynetim kurumlarnn, yerel ynetimlerin, sivil toplum kurulularnn kiilere hizmet gtrd ancak bu hizmetlerin bugnk koullarda dank ve birbirinden kopuk olduu grlmektedir. Danklklar, aksaklklar ve kt kaynaklarn verimsiz kullanmn ortadan kaldrmak iin bu yardm ve hizmetlerin tek elde toplanmas olumlu sonular verecektir. Ayrca Trkiyede yerel ynetimler tarafndan, sosyal yardm ve hizmetin bir politika arac olarak kullanld da grlmektedir. Sosyal yardm ve hizmetlerin siyasallatrlmadan objektif ltlere gre yaplmas gereklidir. Yaplan yardmlarn uzman personel tarafndan ve gsteriten uzak bir ekilde yaplmas, yardm alanlarn incitilmeden yardma kavuturulmalar asndan son derece nemlidir.

196

SONU

Yerel ynetimler, merkezi ynetimlerin glenmesinden nce batnn sosyoekonomik koullarnda kendiliinden doup gelien ve komn gelenei zerinde durmakta olan kurululardr. Sanayi kapitalizminin gelimesine ve merkezi ynetimlerin glenmesine kadar yerel ynetimler batda merkezi ynetim dnda bamsz ynetim kurulular iken gnmzde yerel ynetimler merkezi ynetim altnda ve ona bal ynetim kademeleridir. Batda sosyo-ekonomik gelimeye bal olarak kendiliinden doup gelien yerel ynetim kurulular bizde merkezi ynetimce kurulan ynetim kademeleri olarak yer almlardr.

Kamu ynetimi aygtnn nemli unsurlar olarak Yerel ynetimler yerel nitelikli ortak ihtiyalarn tespiti ve karlanmasndaki etkinlikleri yannda piyasa ekonomisinin baarszl veya yetersizliinden dolay ekonomik ve sosyal hayata mdahale ederek ok nemli ilevleri yerine getiren, devletin sorumluluklarn paylaan ynetim rgtleridir. Yerel ynetimler ekonomik istikrarn salanmas, gelir dalmnn dzenlenmesi ve kamu hizmetlerinin yrtlmesinde nemli ilevler stlenmektedirler.

Devletin organik bir paras olarak yerel ynetimlerin devletin kendisinden ok farkl ilevler yklenmedikleri aktr. Kamu ynetim sisteminin merkezi ynetimden sonraki en byk ve en nemli paras olan yerel ynetimler, kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde merkezi ynetimle birlikte grev alan kurululardr. Dolaysyla yerel ynetimler merkezi ynetimlerin sosyal, ekonomik politikalar dnda ve bu politikalara kar, sosyal politika retme ve uygulama olanana sahip deildir. Yerel ynetimlerin zellikleri ve trleri lkelerin ynetim sistemlerine, ekonomik ve sosyal yaplarna bal olarak deimektedir. lkelerin ynetim sistemleri iinde yer alan yerel ynetim kurulularnn, grevleri, yetkileri, gelir ve giderleri merkezi ynetimce belirlenmektedir. Yerel ynetimlerin ekonomik ve sosyal refahn salanmasndaki rol ve etkinlii byk lde merkezi ynetimin ekonomik ve sosyal yaklamna bal olarak deimektedir.

197

Ekonomik yarar ilkesi, ynetimin demokratiklemesi ve ynetimin etkinlii nedenleri ile yerel ynetimlerin varl bir zorunluluktur. Yerel ynetimlerin varl ekonomik ve sosyal kalknma iin ne kadar gerekli ise ayn ekilde yerel ynetimlerin ekonomik ve sosyal yap iindeki ilevlerini planlayarak ulusal kalknma abalarnda egdm salayacak olan merkezi ynetim de gerekli ve nemlidir. Yerel ynetimler lkenin siyasi, corafi btnl yannda ekonominin ve kaynaklarn bir btn olmas gereinden hareketle merkezi ynetimin

koordinasyonu ve ynetiminde, ulusal ve blgesel planlara uyum salayarak etkinlik kazanabilirler.

Kreselleme ile yerelleme artm, bir anlamda yerelleme kresellemenin nemli bir unsuru ve kresellemenin nemli bir aamasn oluturmutur. Kreselleme ve yerelleme i ie gemi bir srecin iki farkl yz olmutur. Kreselleme sreci kamu ynetimi sistemini ve onun nemli bir paras olan yerel ynetimleri nemli lde etkileyerek deitirmitir. Bu deiim devletin ilevlerinin yeniden ekillendirilmesi, dolaysyla da ynetim sistemlerinin nemli birimleri olan yerel ynetimlerin ilevlerinin yeniden ekillendirilmesini iermektedir. Yerel ynetimlerin yetki ve grev alanlar deiirken bunun yerel ynetim sosyal politikalarna ve uygulamalarna nemli etkileri olmutur.

Kreselleme srecinin hz kazanmas ile devletin grev ve yetkilerini de kapsayan bir deiim sreci iine girilmitir. Bu srete devlet sosyal ve ekonomik yaama mdahale eden devlet anlayndan dzenleyici devlet anlayna doru ekilmeye balamtr. Devlet piyasaya mdahale etmek yerine kurallar koyan ve uygulamay denetleyen bir konuma gemitir. Kreselleme srecinde ulus-devletler g kaybederken ulus-devletin nemli birimleri olan yerel ynetimler nem kazanmaktadr. Bu srete kresel kentler ve kent ynetimleri ne kmaya balamtr. Bu aamada sosyal politikalarn devlet yerine yerel ynetimler ve sivil toplum rgtlerince retilmesi ngrlmtr. Bu anlay erevesinde yerel ynetimlerin sosyal politikalar nem kazanm, sosyal politika alan yerel ynetimler iin genilemitir. Ancak devletin merkezi ynetimlerince bile zorland

198

ok geni kapsaml ve sreklilik gstermesi gereken sosyal politikalarn salanmasnda, merkezi ynetim, yerel ynetimler, piyasa ve dier sivil toplum kurulular ortak hareket etmelidirler. Bununla birlikte yerel ynetimlerin aktif nitelikli sosyal politikalar oluturabilmesi, yerel ynetimlerin merkezi ynetim koordinasyonunda mali, hukuksal ve ynetsel anlamda glendirilmesine baldr. Kamunun, dolaysyla kamu hizmetlerinin sunucusu olan yerel ynetimlerin ekonomik giriimlerden zelletirmeler ile ekilmesi kamunun iveren konumunun daralmas ile sonulanmaktadr. Sz konusu deiimle alanlar ok sayda iyeri ve iverenle atipik alma ilikileri kurmak durumunda kalmaktadr. alanlarn talepleri bu ekilde tek merkez yerine saysz odaa blnmektedir. Bunun doal sonucu olarak alma ilikilerinde ortak norm ve standarttan bahsetmek olana azalmakta, bu anlamda sosyal politika asndan yerelleme tek merkezin ok sayda alt paralara ayrlmas sonucunu dourmaktadr. alanlar asndan gl toplumsal talepler oluturma olana azalrken bu taleplerin muhatab oalmakta, belirsizlemektedir.

Yerel ynetimler demokrasinin gelimesi ve yerlemesini salayan kurululardr. Yerel ynetimlerin zerkliklerinin salanarak glendirilmesi tek bana demokratiklemeyi salamada yeterli olamayacaktr Yerel ynetimlerin demokrasinin temel tap talar olarak ilevlerini yerine getirebilmesi iin yerel dzeyde temsil eksikliklerinin ortadan kaldrlarak tm toplum kesimlerinin toplumdaki arlklar orannda yerel meclislerde temsil edilmeleri gereklidir. Yerel ynetimlerde katlmn salanamamas yerel g ilikilerinin hakim olduu ynetim yaplarna yol amaktadr. Bu nedenle yerel ynetimler tm toplumsal kesimlerin katlmnn saland ve kent ynetiminin tm kentlilerin yararn salayacak ekilde yrtld yerler olmak zorundadrlar. Baml alanlarn, sosyal kesimlerin ve meslek odalarnn yerel ynetim organlarna katlm salanmaldr.. Yerel ynetimlerin demokratiklemesi, lkedeki tm toplumsal gelimeden bamsz dnlemez.

199

Demokratik ynetim kurulular olarak Yerel ynetimler sivil toplum kuruluu olarak da deerlendirilmektedir. Yerel ynetimler devlet ynetim sisteminin nemli alt birimleridir. Dolaysyla devlet aygt ierisinde yer alan yerel ynetimlerin sivil toplum kuruluu olarak saylamayaca aktr.

Yerel ynetimler ve merkezi ynetimce yaplan sosyal yardm ve sosyal hizmetlerin etkin datlmasnn salanmas amacyla yerel ve merkezi ynetim ve yardm yapan dier kurumlar arasnda koordinasyon salanmas gereklidir. Bu koordinasyon ile yardmlarn tekrar nlenerek yardmlarn objektif kriterlere gre ve hakkaniyete uygun olarak gerek ihtiya sahiplerine ulatrlmas salanmaldr. Sosyal yardm ve hizmetlerden yararlanacaklarn belirlenmesine ynelik olarak objektif bir sistemin gelitirilerek tm kurum ve kurulularca benimsenmesi, ve yardmlarn insan onurunu incitmeyecek ekilde yaplmas, yardmlarda adalet ilkesinin salanmasnda yararl olacaktr.

Merkezi ynetimin yerel ynetimler zerinde nemli lde gc ve etkisi vardr. Bu etki ve g nedeniyle merkezi iktidarlar ve yerel ynetimlerin ilikileri farkl siyasal parti ve dncelerce ynetilmeleri halinde mali kaynak temini, personel salama, merkezin her trl desteini alma bakmndan yerel ynetimler aleyhine deiebilmektedir. Merkezi iktidar tarafndan salanan dier destekler nedeniyle yerel ynetimlerin zerklii, merkeze bamllk ekline

dnebilmektedir. Yerel ynetimlerin merkezi ynetim ve siyasal iktidarla olan ilikilerinin bamllk ekline dnmesi yerel ynetimlerin zerk ve demokratik olmalarnn ve etkin olmalarnn nndeki engellerdendir. zerkliklerinin

salanmasna paralel olarak yerel ynetimlerin mali yaps dzenlenerek grevleri ile orantl gelir kaynaklarna kavuturulmalar gereklidir.

lkelerde ekonomik gelimenin, ekonomik istikrarn salanmas ve gelir dalmnn dengeli hale getirilmesinde merkezi ynetimler arlkl rol stlenilirken, yerel ynetimler kaynak dalm ve kamu hizmetlerinin salanmasnda daha aktif ilevler stlenmektedirler. Yerel ynetimlerin ilevlerindeki nem ve ncelikler lkelere gre farkllklar gsterebilmektedir. Gelimi lkelerde yerel ynetimler tm

200

ekonomik ilevlerin salanmasna daha etkin olarak katlrken, gelimekte olan lke yerel ynetimleri, temel kamusal hizmetlerin salanmasna ynelmilerdir. Birok lkede, ekonomik ve sosyal kalknmann nemli bir blmnn yerel ynetimlerce gerekletirilmesi, ekonomik ve sosyal kalknmann yalnzca merkezi ynetimlerin grevi olmadn, yerel ynetimlerin de bu alanda desteklenmesi gerektiini ortaya koymaktadr.

Ekonomik ve sosyal gelimenin salanarak, deien koullara ayak uydurabilmek iin yerel ynetimlerin sosyal politikalarnn geniletilerek

gelitirilmesine ihtiya vardr. Ekonomik ve sosyal kalknmann yerel olanaklar ve avantajlarla desteklenmesi gereklidir. Yerel ynetimlerin, sosyal alanlarda planlama, dzenleme ve uygulama ilevleri stlenerek, yerel dzeyde sosyal harcamalarn arttrlarak, istihdam, yoksulluun giderilmesi, salk, eitim ve evrenin korunmas alanlarn kapsayacak ekilde sosyal programlar retmeleri ok nemlidir. Yerel ynetimlerce aktif sosyal politikalar retilmesi iin, yerel ynetim kurulularnn merkezi ynetim karsndaki kaynak, yetki ve zerkliinin geniletilerek merkezi ynetimlerce desteklenmesi gereklidir.

201

KAYNAKA

ADIGZEL, enol. 2003 Yerel Dzeyde Ynetime Katlma ve Yerel Ynetim Srecindeki levleri Asndan Yerel Gndem 21: Malatya Belediyesi Yerel Ynetim 21 rnei, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 12, Say 1, s.45-63

AKTAN, Tahir. 1976 Mahalli darelerde Vesayet Denetimi TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 9, Say 3, s.3-24.

AKTAN, C. C. , D. DLEYC Ve . Y. VURAL. 2006 Kamu Ekonomisi ve Kamu Politikas, Sekin Yaynclk, Gzden Geirilmi 2. Bask, Ankara.

AKDEDE, Sacit Hadi. Ve ACARTRK, Erturul. 2005 Trkiyede le ve Belediyelerin Optimizasyonu TODA, ada Yerel Ynetim Dergisi, Cilt 14, Say 3, s.5-17. ALTINTA, Hakan. 2001 Yerel Ynetimlerin Modernizasyon Sreci ve Yeni Kamu Yntemi Anlay TODA, ada Yerel

202

Ynetimler Dergisi, Cilt 12, Say 1, s.6-22.

ALICI, Orhan Veli. 2007 Trkiyede Belediye Reformu ve Yaanan Deiiklikler TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 16, Say 4, s.7-19

APAN, Ahmet.

2004

Blge Kavram ve Blgesel Kalknma Ajanslar, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 13, Say 4, s.39-58.

BAKICI, Zeynel, 2004 21. Yzylda Ynetimler Aras Mali likiler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 13, Say 1, s.5-32. 2003 Ynetimler Aras Mali likileri Dzenleyen Uluslar aras Anlamalar ve Organizasyonlar, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt13, Say 2, s.5-32.

BALABAN, Osman. 2004 Krizden Ka, Krize Ka: Trkiyede Kamu Ynetimi Reformu, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt13, Say4, s.4-18.

BAECHLER, Jean.

203

1986

Kapitalizmin Kkenleri, ( ev. Mehmet Ali Klbay) mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara.

BAARIR, Aslan, 1973 Kalknmada Mahalli darelerimize Dn Grevler TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 6, Say 3, s.87-108

BAYAR, Doan. 2002 Ynetim Yerel Ynetim Ve l zel daresi in Bir Model nerisi Saytay Dergisi, Say 48, s.3-31. (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der48m1. pdf. 22.09.2008).

BERK, Ahmet. 2003 Yerel Hizmet Sunumu ve Belediye ktisadi Teebbsleri Saytay Dergisi , Say: 49, s. 47-63. http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der49m2. pdf. 24.01.2009). 2002 ller Bankas ve Yerel Ynetimler Saytay Dergisi , Say: 48, s. 75-92. (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der48m4. pdf. 06.05.2008).

BEZC, Bnyamin. Ve OSKUN, Bayram.

204

2005

Avrupa Birlii Ve Subsidiarite lkesi lkenin ABde Uygulamas Ve Trkiye zerine Bir Deerlendirme TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 16, Say 3, s.5-27.

BLOCH, Marc. 1939 Feodal Toplum, (1983) , (ev. Mehmet Ali Klbay), Dou Bat Yaynlar, 4. Bask, stanbul.

BOSTANOLU, zer 1990 Trk Belediyeciliinde Gncel Tarihsellik TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 23, Say 2, s.75-93 2005 Trk Kentlemesinde Hakikat: Habire Habitat, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 14, Say 1, s.29-54

BOZLAAN, Recep. 2002 Srdrlebilir Gelime Sresine Giri, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 11, Say 1, s.56-72

ELK, Abdullah, ve AYKANAT, uayip. 2007 Komnlerin (Belediyelerin) Ortaya k ve levleri Elektronik Sosyal Bilimler Dergis, Cilt 2 , Say: 6 s.101-115. (www.esosder.org. 08.05.2008)

205

ELK, Abdlhalim. 2006 Refah Devletinde Kriz ve Yeniden Yaplanma Sosyal Siyaset Konferanslar, s.301-320. (http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/16.pdf 05.06.2008).

ETN, Halis. 2002 Liberalizmin Tarihsel Kkenleri Cumhuriyet niversitesi, BF Dergisi, cilt 3, Say 1, s.79-96.

CERTL, smail. 2003 Kentleme Srecinin Ekonomi Politii ve Bir Trkiye Uygulamas, Yarg Yaynevi, Ankara.

F, Oya. 1996 Temsil Katlma Ve yerel Demokrasi TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 5, Say 6, s.5-14.

COKUN, Bayram. 1994 Trkiyede dari Vesayet Denetimi Ve Yerel Ynetimlerin zerklii, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 5, Say 3, s. 35- 47

OKER, Ziya. 1987 l zel dareleri Nasl Gelitirilir? TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 20, Say 3, s. 13-18.

206

1990

Yerel Ynetimler ve ller Bankas TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 22, Say 1, s.23-32

1997

ller Bankas Ve Yerel Ynetimler TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 6, Say 2, s.34-45

UKURAYIR, M. A. 2003 Dnyada Yerel Ynetimlerin Deien Rol ve Yeni Kimlii, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 12, Say 3, s.5-21

DEMRBA, Tolga. 2003 Kresellemenin Modern Devlet Maliyesine Etkileri Saytay Dergisi, Say: 50-51, s. 87-101. (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der50m5. pdf. 04.05.2008).

DEMRCAN SVEREKL, Esra. 2006 Yeni Ekonomik Dzende Kreselleme Yerelleme Balamnda Belediyelerin Yeni Mali Ynetim Anlay Erciyes niversitesi, BBF Dergisi, Say 29, s.135-159. DEMREL, Demokaan. 2006 Kresel Eksende Devletin Yeni Kimlii: Etkin Devlet Saytay Dergisi, Say: 60, s. 105-128 http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der60m6.

207

pdf 10.03.2008). DVTOLU, Sencer. 1981 Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Sermet Matbaas, Krklareli.

DOANYT, Sadettin. 1997 Belediyelerin D Borlanmalar, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 8, Say 2, s.75-81

DOOB, M. , P. SWEEZY, C. HILL, K.H. TAKAHASH Ve R. HILTON. 1970 Feodalizmden Kapitalizme Gei, ( 1970) ( ev. etin Yetkin) Kaynak Yaynlar, 2.Basm, stanbul.

DPT, SEKZNC BE YILLIK KALKINMA PLANI 2001 Yerel Ynetimler zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara. EKC, Birol, ve TOKER,M.C.. 2004 Avrupada ve lkemizde Yerel Ynetimlerin Denetimi ve Etkinlii, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 14, Say 1, s.5-28 Gncelletirilmi 9. Bask, Bursa.

208

EKN, Nusret. 1994 Endstri likileri, Beta Yaynevi, 6. Bas, stanbul,

ERDUT, Zeki. 2004 Liberal Ekonomi Politikalar ve Sosyal Politika alma ve Toplum Dergisi, Say: 2 , s. 11-39. (http://www.calismatoplum.org/sayi2/makale1. pdf, 29.03.2008). ERENN, Arif. 2002 Yerel Ynetimler ve Yeni Kamu Ynetimi Tartmalar, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 11, Say 4, s. 25- 40 2006 Belediye Grevleri zerine Bir nceleme TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 15, Say 1, s.17-29.

ERYILMAZ, Bilal. 2002

Belediyelerde Demokrasi Gelenei ve Deiim lkeleri, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 11, Say 3, s.6-21

ERSZ, Halis Yunus. 2001 Yerel Ynetimlerde zelletirme Uygulamalar ve Yaygnlk dereceleri, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 10, Say 2, s. 31-50 2005 Sosyal Politika- Refah Devleti-Yerel Ynetimler

209

likisi Sosyal Siyaset Konferanslar, s.760-775. (http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/armaganlar/ tokerdereli /35.pdf , 14.03.2008). 2006 5272 sayl Yasa ncesinde Trkiyede Belediyelerin Sosyal Politika Alanndaki Deneyimleri, Sosyal Siyaset Konferanslar, s.134-151. (http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/11.pdf 03.01.2008).

ERTAN, Birol. 2002 Yerel Ynetim Kavram TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 11,Say 1, s.22-30. Yerel Ynetimler ve Demokrasi Review of Social ,Economic & Business Studies, Vol. 2, s.204-215. ERTEN, Metin 1999 Nasl Bir Yerel Ynetim ?, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 1. Bask, stanbul. EROUL, Cem. 1999 Devlet Nedir?, mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara.

ERTRK, Hasan. 1997 Kent Ekonomisi, Ekin Kitabevi, Geniletilmi 2. Bask, Bursa.

ESEN, Hikmet.

210

1998

Yerel Ynetimlerde D Borlanma Ve Sonular, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 7 Say 3, s.3-15

FALAY, Nihat. 1997 Trkiyede Yerel Ynetimlerin Mali Yapsna likin Eilimler, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 6, Say 2, s.3-13 1998 Yerel Ynetimlerde zellemeye likin Sorunlar, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 7, Say 1, s.14-20

FALAY, N., M. AHN ve A. KESK. 2008 Kamu Maliyesine Yeni Bak / Teori ve Uygulama, Sekin Yaynclk, Ankara.

FALAY, Nihat ve N. VARCAN. 2009 Yerel Ynetimler, Anadolu niversitesi Yayn No:1754, Eskiehir. GERAY, Cevat. 1969 le apndaki Toplum Kalknmas almalar, Mahalli dare Birlikleri ve Birka rnek Olay, TODA Amme daresi Dergisi,

211

Cilt 2, Say 2, s.16-33. 2000 Ky Ynetimlerinin Yeniden Yaplandrlmas,TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 9 Say 3, s. 3-24 2001 Kentleme Sorunlarnn zm Asndan Kreselleme, zelletime, Yerelleme ve Yerel Ynetimler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 10, Say 4, s.7-22

GRTL, smet. ve Jale SARMAIK. 2006 Anayasa Hukuku, Genel Esaslar- Trk Anayas Hukuku, Beta Yaynlar, 2. Bask, stanbul. GRMEZ, Kemal. 1997 Kent ve Siyaset, Gazi Kitabevi, 1. Bask, Ankara.

GZLER, Kemal. 2006 dare Hukukuna Giri, Ekin Kitabevi, Gncelletirilmi 7. Bask, Bursa.

GZBYK, eref. 2007 Ynetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Gncelletirilmi 24. Bas, Ankara.

GLDKEN, Nevzat. 2004 Ulus, Ulus-Devlet ve Uluslama Kavramlarna

212

likin Tartmalar ve Trkiye, Cumhuriyet niversitesi, BF Dergisi, cilt 7, say 2, s.157-168.

GLER AYMAN, Birgl. 1993 Yerel Ynetimler Tarihine Yaklam Sorunu,TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 26, Say 1, s.87-96. 1996 Kentsel Altyap Finansman:Belediyeler Bankas:19451995,TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 29, Say 1, s. 87-105. 1997a Yerel Altyap Yatrm ve Finansman: ller Bankas:1945- 1995, TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 30, Say 1, s.43-67 1997b Yerel Ynetimlerde D Borlanma, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi,, Cilt 6, Say 2, s. 20-30. 1997c Kreselleme Ve Yerelleme Yerel Alt Yap Sektr, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 6, Say 3, s. 62 -77. 2000 Yerel Ynetimleri Glendirmek Mi? Adem-i Merkeziyetilik Mi?, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 9, Say 2, s. 14-29. 2001 Yerel Ynetimlerde Reform Sorunu TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 10, Say 3, s.7-12 2006 Yerel Ynetimler Liberal Aklamalara Eletirel Yaklamlar, mge Kitabevi, 3.Bask, Ankara.

213

GVEN, Sami. 1977 Belediyelerin Akal Sorunlar TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 10, Say 1, s.18-34. 1982 Deien Yerel Hizmet Kavram ve Yerel Ynetimlerde lek SorunuTODA Amme daresi Dergisi, Cilt 15, Say 4, s.27-48. 1995 Sosyal Politikann Temelleri, Ezgi Kitabevi, 3.Bas, Bursa.

HASANOLU, Mrteza. 1998 Kresellemenin Devlet Ynetimine Etkileri Saytay Dergisi say: 43, s. 68-82. (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der43 m4.pdf 10.01.2008). HOLTON, R.J. 1986 Kentler kapitalizm ve Uygarlk, (1999), ( ev. Ruen Kele ), mge Kitabevi, 1. Bask, Ankara.

HUBERMAN, Leo. 1938 Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, ( 1974) (ev. Murat Belge ), letiim Yaynlar, 3. Bask, stanbul. SBR, Eyp. G. 1986 ehirleme ve Meseleleri, Ocak Yaynlar, Ankara.

214

KARABA, Servet, 2002 Mekann Siyasallamas, Nobel Yayn Datm, Ankara.

KARTAL, Filiz 2000 Yerel Ynetimlerin Yeniden Yaplanmas erevesinde Belediye Hizmetlerinin zelletirilmesi: Ankaradan rnekler TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 9, Say 1, s.58-80.

KARAHANOULLARI, Onur 2001 Kamu Hizmetini Kurulmasnda Yerel Ynetimlerin Etkisi, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 10, Say 4, s.23-35.

KARAKILIK, Yusuf, ve ZCAN, Aye. 2007 Yerellik (Subsidiarite) lkesinin Trk Yerel Ynetim Dizgesinde Uygulanabilirliinin rdelenmesi, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 14,Say4, s.5-30 KAZANCI, Metin. 1983 Yerel Ynetimler zerinde Birka Not, TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 16, Say 4, s.36-51

215

KELE, Ruen. 2008 Kentleme Politikas , mge Kitabevi , 7. Bask , Ankara. 2006 Yerinden Ynetim ve Siyaset, Cem Yaynevi, Geniletilmi 5. Basm, Ankara.

KELE, Ruen, Ve MENG, Ayegl. 2002 Dnya Yerel Ynetimler zerklik artna Doru, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 11, Say 4, s. 6-24

KIRAY, B. Mbeccel. 2003 Kentleme Yazlar, Balam Yaynlar, 2. Basm, stanbul. KIRIIK, Fatih, Ve SEZER, zcan. 2006 Trk Anayasalarnda Yerel Ynetimler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 15, Say 2, s.5-30

KOCACIK, Faruk. 2003 Toplumbilim Ders Notlar, Cumhuriyet niversitesi Yaynlar No: 92, Geniletilmi 3. Bask, Sivas.

216

KOCAOLU, Mehmet. 1999 Sosyal Politika, Trk Ar Sanayii ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas, Ankara.

KORAY, Meryem. 1995 Sosyal Politika, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 3. Bask, Bursa. 2005a Grlmek stenmeyen Gerek: Sosyal Refah Politikalar Ve Demokrasi likisi alma ve Toplum Dergisi, Say: 2 , s.27-59. (http://www.calismatoplum.org/sayi5/Makale5/ makale2. pdf , 30.04.2008). 2005b 2005c Sosyal Politika, mge Kitabevi, 2. Bask , stanbul. Reel Kreselleme veya Kresellemenin Realitesi alma ve Toplum Dergisi , Say 4, s.11-46. http://www.calismatoplum.org/sayi7/makale1. pdf, 08.03.2008).

KSE, H. mer. 2003 Kreselleme Srecinde Devletin Yapsal ve levsel Dnm , Saytay Dergisi, Say: 49 , s.3-46. (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der49m1. pdf , 20.04.2008). 2004 Yerel Ynetim Olgusu ve Kreselleme Srecindeki Ykselii, Saytay Dergisi , Say: 52 , s.3-43

217

(http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der52m1. pdf , 25.07.2008).

LORDOLU, K. ve N. ZKAPLAN 1992 alma ktisad, Dzeltilmi kinci Bask, Der Yaynlar, stanbul. MADDICK, Henry. 1970 Demokrasi, Yerinden Ynetim ve Kalknma(ev. Semay BYKDAVRAS),TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 3, Say 3, s.207- 226 1973 Ekonomik ve Toplumsal Gelimeye Yerel Ynetimin Katks (eviren Semay BYKDAVRAS), TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 6, say 2, s.69-77

MAZGT, smail. 1993 Kapitalizmde Yeniden Yaplanma Mdahalecilik Liberalim Dngs Dokuz Eyll Dergisi BBF Dergisi, Cilt 8, Say 1, s.152-174. NADAROLU, Halil.

1994

Mahalli dareler, Beta Yaynevi, Yenilenmi 5. Bas, stanbul.

2001

Mahalli dareler, Beta Yaynlar, Yenilenmi 7. Bas, stanbul.

218

ORTAYLI, lber. 2001 Batllama Yolunda, Merkez Kitaplk Yaynclk, 1. Bask, stanbul. ZDEMR, Sleyman. 2004a Sosyal Refahn Salanmasnda Yeni Bir Anlay: Refah Karmas ve sosyal Refah Salayc Kurumlar Sosyal Siyaset Konferanslar, s.97-127. ( http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap48/03. pdf , 28.05.2008). 2004b Kar Gtmeyen Kurular(KGK) ve Sosyal Refahn Salanmasnda Srtan Rol Sosyal Siyaset Konferanslar, s.129-161. http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap48/04. pdf, 16.07.2008). 2006 Balangcndan Gnmze Refah Devletlerinde Sosyal Harcamalarn Analizi Sosyal Siyaset Konferanslar, s.153-204. http://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/12. pdf, 12.06.2008).

ZER, Mehmet. 2000 Kamu Ynetiminde Yeni Bir rgtlenme lkesi: Yerellilik (subsidiaritaet), TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 9 Say 3, s.25-43

219

ZKALP, Enver. 2005 Sosyolojiye Giri, Yenilenmi 13. Bask, Ekin Kitabevi, Yaynlar, Bursa.

ZUCA, erife Trcan. 2006 Yapsal Uyum, Kresel Btnleme ve refah devleti Kamu- Dergisi, Cilt 7, Say 2, s.1-11. (http://www.kamu-is.org.tr/pdf/7217.pdf 23.10.2008)

PEHLVAN, Osman. 2006 Kamu Maliyesi, Derya Kitabevi, Trabzon.

PIRENNE, Henr. 2006 Ortaa Kentleri , (1982), ( ev. adan Karadeniz). letiim yaynlar, 6. Bask, stanbul. PUSTU, Yusuf. 2007 Yerel Ynetimler Ve Demokrasi Saytay Dergisi Say 57,s.121-133. http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der57m5 .pdf , 20.04.2008). 2008 Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya kentine Saytay Dergisi, Say 60, s.129-151. http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der60m7. pdf. 25.04.2008).

220

SARAN, Ulvi. 2000 Kamu Ynetiminde Yeniden Yaplanma Kalite Odakl Bir Yaklam, Atlas Yaynclk, 1.Bask, Ankara. SARIOLU, Fatih. 2007 Trkiyede Yerel Ynetim Reformlar zerine : Ekonomik Bir Yaklam TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 16, Say 4, s.21-37.

SVAS BELEDYES 2008 2007 Faaliyet Raporu.

SOBACI, M. Zahid. 2005 Yeniden Yaplanma Srecinde l zel darelerinin Dn, Bugn ve Gelecei zerine deerlendirmeler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt14, Say 4, 31-50

ENGL, H. Tark. 1999 Yerel Ynetim Kurumlar: Ynetimden Ynetiime TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 8, Say 3, s.3-19. 2000 Siyaset ve Mekansal lek Sorunu : Yerelci Stratejilerin Bir Eletirisi E.A. TONAK, K. BORATAV, O. TREL, C.SOMEL, T.ENGL,

221

H. ARSLAN, Kreselleme, mge Kitabevi, Ankara s.111-159.

TRKYE EKONOMK VE TOPLUMSAL TARH VAKFI 2002 STKlar, Yerelleme ve Yerel Ynetimler, stanbul.

TALAS, Cahit. 1980 Ekonomik Sistemler, S Yaynlar, Gzden geirilmi 4.Bas, Ankara. 1983 Sosyal Ekonomi, S Yaynlar, Gzden Geirilmi 6.Bask Ankara. 1992 Trkiyenin Aklamal Sosyal Politika Tarihi, Bilgi Yaynevi, 1. Basm, Ankara.

TEKEL, lhan. 1982 Yerel Ynetimlerde Demokrasi ve Trkiyede Belediyelerin geliimi,2003Siyasal Toplum le Sivil Toplum Arasnda Yerini Belirlemekte Olan Yerel Ynetimler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 12, Say 2, s.5-15. TMUR, Taner. 2001 Osmanl Toplumsal Dzeni , mge Kitabevi , 4. Bask ,Ankara.

TOKOL, Aysen.

222

1997

Sosyal Politika, Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yayn No: 20, 2. Bask, Bursa.

TOPAL, A.Kadir 2003 Global Kapitalizmde Sermaye Birikimi in Yeni Mekansal lekler: Dnya Kentleri/ Global Kentler, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi Cilt 12, Say 2, s. 41-61. 2004 Kavramsal Olarak Kent Nedir ve Trkiyede kent Neresidir? Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Say: 1 , s.276-294

TOPRAK, Zerrin. 2006 Yerel Ynetimler, Nobel Yayn Datm, 6. Bask, zmir.

TORTOP, Nuri. 1985 Ynetim Sistemimiz inde Belediyelerin nemi ve Yeni Dzenlemeler, TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 18, Say 4, s.3-12. 1989 zerk, retken ve Katlmc Mahalli dare Anlay TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 24, Say 4, s.3-9. 1992 Yerel Ynetimlerde Yeniden Yaplanma, TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 25, Say 3, s. 37-50. 1993 Yerel Kamu Hizmetlerinin Ynetim Biimi TODA

223

Amme daresi Dergisi, Cilt 26, Say 2, s. 65-72. 1998 Yerel Ynetimler ve Kk ve Orta lekli letmeler, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 7, Say 1, s.71-77 2001 Yerel Ynetimlerin Sorunlar ve Yeniden Dzenlenme Gereksinimleri, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi Cilt 10, Say 2, s.5-17. 2002 Yerel Ynetimlerin Artan nemi ve ada Grevleri TODA ada Yerel Ynetim Dergisi, Cilt 11, say 1, s.7-21.

TORTOP, N., B. AYKA, H. YAYMAN ve M. A. ZER. 2006 Mahalli dareler, Nobel Yayn Datm, Ankara.

TUNA, Orhan ve Nevzat YALINTA 1999 Sosyal Siyaset, Filiz Kitabevi, stanbul.

TRKYE KAMU- SEN 2002 Kamu Ynetimi Temel Kanun Tasarsna likin , Trkiye Kamu-Sen Raporu, Trkiye Kamu- Sen Ar-ge yaynlar, Yayn No: 9, Ankara.

TSAD

224

1995

Yerel Ynetimler Sorunlar zmler Raporu, stanbul.

UKAN, Banu. Kreselleme ve Devletin Piyasasndaki Rol (http/www. Cmis.org.tr/dregiDocs/1 mak982.htm. 09.06.2006).

ULUSOY, Ahmet Ve AKDEMR, Tekin. 2001 Mahalli dareler Maliyesi, Sekin Yaynevi , 1. Bask, Ankara.

NSAN, Teoman. 1996 Avrupada Yerel Ynetimler, Mahalli dareler Genel Mdrl Yayn No : 9, Ankara. VERSAN, Vakur. 1991 Kamu Ynetimi, dari ve Siyasi Tekilat, Der Yaynlar, 10. Basm, stanbul.

WEBER, Max. 2007 ehir , Modern Kentin Oluumu,(1960), (ev. Musa Ceylan), Bak Yaynlar, Drdnc Bask, stanbul.

YALINDA, Seluk. 1988 Yerel Ynetimler in Yeni Model Aray, TODA

225

Amme daresi Dergisi, Cilt 21, Say 3, s.3-22. 1991 Trk Yerel Ynetimlerinde Yeniden Yaplanma TODA, Amme daresi Dergisi, Cilt 24, Say 3, s. 123-152. 1993 Bitmeyen Senfoni: Yerel Ynetimler Reformu TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 26, Say 1, s. 43-69. 1997 Yerel Ynetimlerde Etkinlik, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 6, Say 1, s. 3-15.

YAAMI, Firuz Demir. 1991 Hzl Kentlemenin Sonular ve Belediyelerin Kurumsal, rgtsel,Ynetimsel Olanaklar TODA Amme daresi Dergisi, Cilt 24, Say 3, s.163-188.

YILDIRIM, Uur. 2002 Yeni Belediye Yasalar erevesinde Alternatif Hizmet Sunma Yntemleri, TODA ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 13, Say 4, s. 19-37 YILDIRIM, Ramazan. 2006 59. Hkmet Zamannda Yaplan Belediye Reformunun Ksa Bir Deerlendirilmesi, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 15, Say 2, s.31-60.

226

YILDIRIM, U., NER, ., AYRIAY, Y., TA, .E.. 2006 l zel daresi ve Belediye Gelirleri Yasa Tasars Tasla: Mali zerklik mi? Merkez Kaynakl Gelirlerin Revizyonu mu?, TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 15, Say 3, s.43-61.

YILDIZ, Mete. 1996 Ynetimler ve Demokrasi TODA ada Yerel Ynetim Dergisi, Cilt 5, Say 4, s.3-15.

YILMAZ, H. Hakan. 2003 Yerel Ynetimlerde Planlama, Bte, Borlanma ve Denetim Srelerinin Yeni Yasalar erevesine Deerlendirilmesi Saytay Dergisi , Say 55 , s.3-40.

ZEYREKL, Sedef. Ve EKZCELEROLU, Rengl. 2008 Avrupa Birlii Balamnda Yerellik (Subsidiarite) lkesi Ve lkenin Trkiye Asndan Ele Aln TODA, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 16, Say 3, s.29-48.