MADENCLK

Eyll 1986 September

Volume Cilt

XV X

Say No

Kayalarda Delme Ve Patlatma

(Rock Drilling and Blasting)

Metin ZDOAN*

ZET
Bu makalede ak iletmecilikte delme ve patlatma ilemlerinin gnmzdeki ku ramsal ve pratik durumu sunulmaktadr. Kayann mekanik olarak paralanmas blmnde vurmal ve dnmeli delme dizge leri verilmitir. Kayann devinik olarak paralanmas bal altnda ise patlatma ince lenmi ve patlatma ilemini etkileyen etmenler, patlatma kuaklar, yansma kuram, krater deneylerine deinilmitir.

SUMMARY
In this paper, a survey of the present situation of drilling and blasting operations in surface mining is presented. Percussive and rotary drilling systems are given in the section called mechanical attack to rock. Under the following heading, dynamic attack to rock, blasting is studied and factors effecting blasting, blasting zones, reflection theory and crater experiments are given.
* Maden Y. Mhendisi, Yurtren Ltd., ANKARA.

1. GR Bir kayay paralamak iin o kayaya dorudan ya da dolayl olarak enerji uygulamak gerekir. Uy gulanacak enerjinin dzeyi, kayann zelliine ve enerji verme biimine bal olarak deiir. Kayaya verilen enerji yeni yzey yaratlmasnda, srtnme ve esnek dalga dalm biiminde kullanlr. En az enerji gerektiren paralanma biimi, tek eksenli ekme dayanm yenilmesi biiminde olan krlmadr. Ancak, evresel basncn da varolduu koullarda, paralanma iin daha ok enerjiye ge reksinme duyulduu da bir gerektir. Kaya-aygt etkileimi srekli izlenip denetlenmelidir. Bu, kayann yenilmesi iin gereken ve de lik makinesi tarafndan verilen enerjinin en uygun durumda tutulmas iin gereklidir. Kuramsal olarak, en kolay ve verimli kaya del me ilemi, makinenin kayada tek eksenli ekme yenilmesi yaratarak delmeyi gerekletirmesi duru mudur. Ancak, bugne dein byle bir yerdelgi d zenei gelitirilmi deildir. Gnmz yerdelgi makineleri yksek srtnme ve enerji kayplar koullarnda almaktadr. nk, bu makineler kayann iki eksenli basma da yanmn yenerek delmek durumundadrlar. a da delik makineleri kayaya ok yksek dzeyde enerji aktarabilmektedirler. Ancak bu makineleri, kayann paralanp delinmesinde tkettikleri enerji ynnden ele alrsak, hi de yksek verimli maki neler olmadklarn grrz. Daha yksek verimli delik makineleri gelitire bilmek iin, kaya zelliklerinin, kaya krlmasn (paralanmasn) nasl etkilediinin aratrlmas gerekmektedir. Gnmzde bu konu yeterince al lmam olup, paralanmay dorudan etkileyen kaya etmenleri henz tam olarak tanmlanabilmi deildir (1). Kayalarn birbirine gre krlabilme kolayln anlamada (kestirmede) baz mekanik ve fiziksel zelliklerden lt olarak yararlanlmaya all maktadr (1). Bunlar kayann tek eksenli ekme ve basma dayanmlardr. Gz nnde bulundurul mas gereken bir nokta da kaya dayanmnn yan basn, gzenek sv basnc, yk uygulama hz ve s gibi evresel koullardan etkilendiidir. 8

Baz aratrmaclar, kayann fiziksel zellikleri nin, bunlarn genellikle daha kolay ve daha ucuz belirlenmesi gerekesi ile, krlabilme (paralanabilme) kolaylnn kestirilmesinde lt olarak kullanlabilecei kan sndadrlar. Ancak, paralanabilirlik ile kayann fiziksel zellikleri arasnda ili kiler bulunmakla birlikte, bu iliki henz tam ve kesin bir matematik bant biimine sokulabilmi deildir. Bu yaklam daha ok, ok zayf kaya ve kmr gibi deney rnei hazrlanma gl bulu nan oluumlarda yelenmektedir. Paralanabilirle lt olarak kullanlanlar daha ok younluk, sertlik ve gzeneklilik gibi zelliklerdir. Aratrmaclardan bazlar ise, daha gvenilir de neysel kaya paralanabilme kolayl yaklamlar getirebilmek iin, hem fiziksel hem de mekanik zelliklerin birlikte ele alnmasnn daha salkl olacan sylemektedirler (1).

2. DELME, KAYANIN MEKANK OLARAK PARALANMASI 2.1. Giri

Patlatmaya ynelik delme ileminin amac, ka yaya mekanik enerji uygulayarak iine patlayc yk konabilecek bir boluk yaratmaktr. Bu bo luk delici ucun bask ile kaya iinde ilerlemesiyle alr. Kaya iinde mekanik olarak ilerlemenin, vurmal (percussive) ve dnmeli (rotary) olmak zere iki ana yntemi bulunmaktadr. Delme, at lak yaratlmas ve bu atlaklardan kopartlan par acklarn dar atlmas olmak zere iki evreden oluur. Motorun rettii mekanik enerji, makine nin delme motoru yardmyla delme borusu-delici u dizisine iletilerek kaya, mekanik olarak parala np ilerleme salanr. Delici u ile tabana yaplan bask, kaya basma dayanmn yener yenmez kaya delinmeye balar. Kayann, delici ucun iinde ilerlemesine kar gs terdii dirence, delme dayanm ad verilmektedir. Bu, kayann bilinen mekanik dayanm tanmndan olduka deiik bir kavramdr. Kayann paralanarak yenilmesine atlama ye nilmesi, esneklik snr dna karak biim dei tirmesine de krlma yenilmesi denilmektedir. e itli bileik gerilmeler etkisinde kayann yenilme lt bu ekilde tanmlanabilmektedir. Ancak, bu her iki yenilme trnn geerli olmad durumlar da bulunabildiinden bir genelleme yapmak yanl olabilir.

2.2. Kayada Delerek ilerlemenin Mekanii

Bu konuda bugn elimizde bulunan bilgiler de neysel ve kuramsal model almalar yardmyla elde edilmitir. Analitik tanmlar ise, mekanik ilke ler, esneklik ve plastiktik kuramlar ve deneysel yn temlerden yararlanlarak tretilmi bulunmakta dr (1). Model almalarnda ideal koullar varsa ylr ve analizi kolaylatracak varsaymlar yaplr. Gerek vurmal, gerekse dnmeli kaya delme ynte minin her ikisinin de delici u biimi, uca yaplan bask ve kayann delmeye kar gsterdii tepki gi bi ana eleri bulunmaktadr. Hernekadar, model zmleme almalar bu etmenler arasnda bulunan gerek bantlarn ke sin olarak belirlenmesini salamaya yetmemekteyse de, yine de bu kuramsal almalar delici u iler leme mekanizmasnn kavranmasna bir lde yar dmc olmaktadr (1).

v. Krlp kopan paracklar, basnl hava ile yukarya atlr ve "V" biimli bir oyukoluur. Delici u, vurmal delmede krarak ve yonga kartarak kaya iinde ilerler.

2.2.2. Dnmeli Delik Delme

Bu ynteme dnerek kopartma egemen olup ilerleme, bask ve tork ile salanr (ekil 2). Bu tr delmede kayann yenilme evreleri aada aklan mtr. i. Delici u-kaya dokananda kaya esnek bi im deitirme evresindedir. ii. Delici uca bitiik yksek gerilme blgesinde kaya paralanr. iii. Kesme atlaklar yzey boyunca ilerleyerek yonga kopartr. iv. Koparlan yongalar (krntlar) basnl hava ile darya atlr. Bu yntemde de krma ve kopartma yoluyla delme salanr.

2.2.1. Vurmal Delik Delme

Bu tr delmede, delici u kayay birbiri ardna vurularla paralayarak ilerler. ekil 1, delici ucun her bir vuruunda krater biimli bir oyuk olutur masnn evrelerini gstermektedir. Bu evreler aa da verilmitir (2). i. Yzeyde kntlar ezilir ve kaya esneyen bi im deitirme evresindedir. ii. Yzey altnda ekme gerilmesi atlaklar ol duu sanlan ana atlaklar oluur ve delici u evresindeki gerilme ymalarndan aa ya doru yaylr. iii. Delici u evresinde, ezilerek paralanma balar. iv. kincil atlaklar yzey boyunca ilerleyerek kesme gerilmesi yaratr, ve daha byke par alar ya da yongalar kopartr.

ekil 2. Dnmeli delme ileminde kaya yenilmesi evreleri (2).

2.2.2.1. Dner Delici Uc ve Kaya

Enerji, delme boru dizisi yardmyla delici uca aktarlr. Delici uca enerji, bask ve dnme devini mi tarafndan salanr. Dner delici u kayay, kr ma devinimi, koparma devinimi ya da genellikle

ekil 1. Vurmal delme ileminde kaya yenilmesi evreleri (2).

her iki devinimin bilekesi ile deler. Delici ucun dilerinde, kayann dayanmn yenebilecek bir d zeyde gerilme yaratmak iin delme borusu dizisine yeterli bask uygulanmaldr. Delinecek kayaya uygun delici u seilebilmesi iin, oluumun nceden bilinmesi ok nemlidir. Delme hz, dk basma dayanml kayalarda yk sek, yksek basma dayanml kayalarda ise dk tr. Genel bir kural olarak, kayada delme hznn, kayann tekeksenli basma dayanm ile ters orantl olduu sylenebilir. Dner delici u, zerinde kesici diler bulunan konik ksm ve bunlarn stne takld elik bir gvdeden oluur. Konik paralar bilya yatakl olup, u dndke bunlar da dner ve kesici diler kayay paralar. Bu tip ularda bulunan hava ka nallar, yataklar soutma, konik paralar ve delik tabann temizleme ilevi grrler. Kaya delinebilirlik deneyleri, delici u reticile ri tarafndan genellikle cretsiz yaplmaktadr. Ya pmc firma, yapt deneyler sonucu delinecek oluum iin kullanlacak u trn semekte ve beklenilen delme hz hakknda bir n bilgi ver mektedir. Kayann yumuak, orta sert ya da sert olmasna gre kullanlacak delici u yzeyindeki dilerin biimi, skl, dizilimi ve gereci deimek tedir. Yapmc firmalar, yerinde ve deneyevinde yaplan delinebilirlik deneyleri sonularnn ok iyi badatn ileri srmektedirler (3).

sonucu olarak 1970'lerde yaplabilmitir. Ayrca, patlatma sonucu patlayc ykn yakn evresinde oluan paralanma blgeleri de bugn artk anlal m ve aklanm bulunmaktadr (ekil 3).

Patlatmay etkiledii bilinen kaya, delik doldur ma ve patlayc elerinin etkilerinin belirlenmesi iin ok sayda aratrma yaplmtr. Elde edilen sonular ancak istatistiksel olarak geerli olabil mektedir. ou kayalarn okyapllk (heterojenlik) gstermeleri nedeniyle kesin sonular elde ede bilmek iin daha ok sayda aratrmaya gerek du yulmaktadr.

3.2. Kayalarn Patlatlp Paralanmasnda Yansma Kuram

Bu alanda yaplan deneysel aratrmalar ile pat latmada, inanlann tersine paralanmann ans*! olarak oluan gazlarn evresindeki kayalar kr masndan deil, ak yzeyden yansyarak geri d nen ekme gerilmesi dalgalarnca gerekletirildii kantlanmtr. Ansal olarak etkiyen gaz, evrede basma geril mesi vurucuklar (compressive stress pulse) yara tr. Bu vurucuklar patlatma yaplan noktadan da doru dairesel olarak (radyal) ilerler. Basma geril mesi vurucuu ksa sreli bir basn dalgas olup hzl ykselme, yava dme sresi zellii gster mesi ile tannr. Patlama noktasnn hemen evresinde oluan k rlma ve paralanma blgesi (alan), sz edilen vurucuklarm kayann basma dayanmn yendiini gstermektedir (ekil 3). Bu alandan uzaklatka vurucuun iddeti hzla der, nk dalga yayl dka enerjisi kaya tarafndan yutulmaktadr. nc basn dalgas, ak yzeye ulap bura dan geriye yansdnda ekme ve kesme dalgalar olmak zere iki eit yansm dalga ortaya kar. Yansyarak ortaya kan ekme dalgas hznn da ha yksek olmas nedeniyle, kayay kesme dalga-

3. PATLATMA, KAYANIN DEVNiK OLARAK PARALANMASI 3.1. Giri

Ak yzeye yaplan patlatmann ilevi, madencilerce yllar nce anlalmtr. Madenciler, bu yolla kayann krlma ve paralanmaya kar diren cinin daha kolay yenilebildiini farketmilerdir. Amerikal bir maden mhendisi olan Livingstone, 1960'larda krater deneylerini gelitirmitir. Bu aratrmac, patlayc zdek yknn ak yzey den hangi derinlikte en byk krater hacmi olu turduunu deneysel olarak belirlemeyi amalyor du. Livingstone belirli kaya trleri iin yapt kra ter denemeleri sonucu, o kayalar iin geerli olan kaz basama patlatma tasarm yapmay bir l de baarabilmitir. Ancak, patlatmada ak yzeylerin ilevinin ku ramsal aklanmas deneysel veri birikimlerinin bir 10

sindan daha nce etkiler. Kayann ekmede, kes meye gre 5-6 kat daha dayanksz olduu bilin mektedir. Btn bunlar, kaya paralanmasnn asl yansm ekme gerilmesi (dalgas) vurucuu tara fndan gerekletirildiini kantlamaktadr. ekil 4, basma gerilmesi vurucuu yansmas sonucu oluan ekme gerilmesinin kayay nasl paraladn gstermektedir. Bu olgu, ekme at latmas ile ayrlmas, gen biimli basma gerilme sinin yansmas evreleriyle ekil 4'de aklanm tr. Bu ekilde:

ekil 5, tebeir bloklarda yatay deliklerle yap lan krater deneyleri sonularn gstermektedir. Bu kraterlerin, yansma kuramna uygun olarak olu tuu gzlenmektedir. zlenebilecei gibi, patlayc yk noktas ile, oluan krater boluu arasnda herhangi bir atlak ya da krlma balants yoktur. Bu da, kraterin, ak yzeyden yansyarak oluan ekme dalgalar tarafndan oluturulduunu kant lamaktadr.

3.3. Patlatma leminde Kaya elerinin Paralanmaya Etkisi

Bir patlayc ykn patlatlmasyla ortaya kan enerjinin, kayaya gei ve onu paralamas meka nii, karmakl nedeniyle henz tam olarak anla labilmi ve zlebilmi deildir (6). Yaplan aratrmalar, paralanmann ana eler kmesince etkilendiini gstermektedir. Bunlar patlaycya ilikin eler, patlayc ykleme ve doldurma eleri, kaya eleridir. Patlaycya likin eler: Patlaycnn younlu u, patlama hz, patlama empedans, patlama ba snc, gaz hacmi ve aa kan enerji. Patlaycnn kendisi ile ilgili olan bu elerin, kaya paralanma sn etkiledikleri bilinmektedir. Bu saylanlar ara sndan patlama basnc, patlaycnn kayay para layabilirle gcn en iyi belirten e olduu sanl maktadr. Oluan gaz hacminin de, zayf ve doal atlakl kayalarn gevetilmesinde, ve paralanma nn daha sonraki aamalarnda nemli olduu sa nlmaktadr. Patlaycnn patlatlmas sonucu aa kan enerjiye, o patlaycnn gc denilmektedir. Uzun sre patlayc gc kavram, patlaycnn kayay paralama yetenei lt olarak kullanlagelmitir. Ancak bu kavramn tek bana kaya paralama dzeyini kestirebilmede yeterli olmadn, gerek uygulama, gerekse deneysel almalar gstermek tedir. Patlayc Ykleme ve Doldurmaya likin e ler: Patlayc ykn ap ve boyu, sklama dolgusu, patlayc yk ile delik yzeyi arasndaki aklk, yemleme tr, yemleme noktasnn yeri. Bu eler, genellikle kaya paralamasn, patlaycnn kendi zelliklerinden daha ok etkilemektedir. Gerek ten de, baz patlayc trlerinde delik ap patlayc yk ile delik arasndaki "fiziksel kavrama" (physical coupling), patlayc yk yemleme biimi ve eidi

ekil 4. Yansma kuramna gre ekme yenilmesi ile paralanma (5). a) Basn vurucuu ak yzeye ulamazdan nce, b) Yansyan ekme dalgasnn iddeti kayann ekme dayanmn yenecek dzeye ulaarak atlak dzlemi oluturuyor. c) atlak dzleminden ayrlarak kopan ksm ileri doru gidiyor. Ayrlma dzlemi yeni bir ak yzey ilevi gryor ve basma dalgasnn geri kalan blm bu yzeyden yansyarak, ikinci bir atlak dzlemi oluturuyor. Ayrlarak kopan ksm ileri doru itiliyor. d) Bu ayrlarak kopma olgusu, gerilme dalgas snnceye kadar yinelenip srer. lk ulaan basma gerilmesi dalgalar daha ok enerji tad iin bir birini izleyen her ayrlma ve teye itilme, bir nce kinden daha yava ve daha gsz olur. Gerek koullarda, kresel saylabilen patlayc yklerle yaplan deneysel atmlarda gzlenen par alanma ve atlak biimleri, oluan kraterlerin de rinlik ve biimi, kuramsal aklamalarla uyum gs termektedir.

11

kaya gevetilmesini dorudan etkilemektedir. De lik apnn patlayc yk apna oranna fiziksel kavrama (sklk) denilmektedir. Deneysel alma lar fiziksel kavramann, patlaycnn i grme yete neini nemli lde etkilediini gstermektedir.

3.3.1. Par alanmay Etkileyen Kaya eleri

Bunlar, younluk, dalga yaylma hz, basma ve ekme dayanm, esneme zellikleri, zyapsal em pedans (karakteristik impedance), eyapllk (ho mojenlik); atlak, boluk ve yark varl ve says gibi elerdir. Younluk esi: Younluk, kayann paralanabilme zorluunun genel bir lt olarak benim senmektedir. Gerekten de yksek younluklu ka yalar paralamann, dk younluklara gre daha ok patlama basnc gerektirecei aktr. Ancak, bu genellemenin dnda kalan durumlar da bulun maktadr; rnein, gzenekli kayalar, younlukla r dk olmasna karn, enerjiyi yuttuu iin par alanmalar olduka zor olabilmektedir. 12

Yaylma Hz esi: Oluan gerilme dalgalar nn, kaya iinde yaylma hznn bilinmesi nemli dir. Kayann dalgalar iletme yetenei, patlama ile kayaya uygulanan gerilmenin dalmn etkilemek tedir. te yandan, dalgann ilerleme hznn, kaya nn esneklik zelliklerinin bir lt olduu da bi linmektedir. zyapsal Empedans esi: Kaya younluu ile dalga iletme hznn arpmna zyapsal empedans denilmektedir. Tanmlanan bu e, patlama dalga snn kayaya gerilme dalgas olarak geiinin zmlenmesinde yararl olmaktadr. Basma ve ekme Dayanm esi: Bu e, ka yann patlayc ile paralanma kolaylnn belirle nip dizelenmeinde ie yaramaktadr. Basma daya nm/ekme dayanm orannn ykseklii kayala rn ortak bir zelliidir. Bu orann deeri, 10-100 arasnda deimektedir. Bunun nedeni, kayalarn byk ounluunun ekmeye kar ok dayank sz olduudur. Bu orana patlatlabilirlik katsays da denilmektedir; nk, bu katsaynn saysal de eri ne kadar bykse, kaya o kadar kolay parala-

nabilmektedir. Dier bir deyile, katsaynn byk olmas, kayann ekmeye kar o denli zayf oldu unu, dolaysyla yansma kuramna gre daha ko lay yenilebileceini gsterir. Esneklik eleri: Kaya paralanmasn etkile yen esneklik eleri, Young esneklik katsays ve Poisson orandr. Bu eler, kayann paralanma ncesi ve sonrasnda biim deiimine kar gs terdii direnmeyi gsterir. Eyapldk esi: Kayann dier nemli bir zel lii de deiken yap gstermesidir. Kaya genellik le, mhendislikte kullanlan gereler gibi eyapl (homojen) ve eynl (izotropik) deildir. Kaya zellikleri, yer ve yne gre deiiklik gsterir. Bu da kukusuz, paralanmay etkilemektedir, rne in, eyapll (homojenlii) zayf kayalarda ok deiken paralanma beklenmelidir. Kayalarn o unlukla okyapllk (heterojenlik) gstermesi ne deniyle, kaya patlama deneyleri ktleyi istatistiksel olarak temsil edecek biimde gerekletirilmelidir.

Patlayc yk

ekil 6. Krater deneyi deikenleri (4).

Krater boyutlar terimleri aada verilmitir; D : Patlayc yk arlk merkezinin yzeye uzakl Re : Kraterin yzeydeki yarap De : Kraterin derinlii Rr : Kopma yarap Ve : Krater hunisinin hacmi Ac : Krater yzeyinin alan lk aratrmaclarca, eitli kayalarda ok say da krater deneyleri yaplmtr. lk bakta, gerek kaz basama patlatmas (uzun silindirik patlayc ykn dikey ak yzeye patiatlmas) ile kresel ykn yatay ak yzeye patiatlmas arasnda pek iliki bulunmad dnlebilir. Oysa bu deneyle rin sonular basamak patlatmasna uygulanarak bir lde pratik baar salanabilmitir. lk kuak aratrmaclar, krater deneylerini pra tik amalar iin yapmlardr. kinci kuak aratr maclar ise, bu deney sonularn yorumlayarak yansma kuramn gelitirmilerdir. Gerekten de, ekil 3 ve ekil 5'te izlenecei gibi, bu deneyler kayann ak yzeyden ieriye doru krldnn kantlanmasn salamtr. ekil 7 yaln bir modeli gstermektedir. Bu de lik, uygun bir patlayc yk ile doldurulup patla tldnda, kayay ideal bir krater oluturacak bi imde paralar. Bir dier deyi ile, derinlii, d, y zeydeki ap, 2d olan konik bir bolut (patlatma az) oluturur (4). Bu boluun yaklak hacmi V = ir d 2 , d/3 ya da V = d 3 olur. Kayann yapsal zellii iin bir "m" katsays varsaylrsa, bu hacin V = m d 3 biimine dnr. deal kaya koulla rnda m = 1 alnabilir; oysa gerek koullarda m > 1 ya da m < 1 deerindedir. Birden ok ak yzey bulunduu durumlarda, bu bant V = nmd 3 biiminde yazlabilir. Burada "n" ak yzey saysn gstermektedir. e-

Yapsal eler: Bunlar, katmanlama yzeyleri, eklemler, yerkrklar (faylar) gibi byk sreksizlik lerdir. Bu sreksizliklerin doas, boyutu ve says kaya ktlesinin paralanmasn dorudan etkiler. Patlatma tasarm ve delik dzenleri bu yapsal et menler gznne alnarak yaplmaldr. Genel bir kural olarak patlayc ykler, sreksizlikler darda braklacak biimde salam bloklar iine yerleti rilmelidir. Yoksa, patlama sonucu oluan enerji s reksizlikleri geerken yutulduundan, gevetme verimi der. Tm bu eler, kaz basamanda yaplan yerin de lmlerle belirlenmeye allmaldr. Buna olanak yoksa, kaya ktlesinden alnm rnekler zerinde deneyevinde elde edilen sonularn, yerin de alnan lmler kadar gvenilir olmayaca da akldan karlmamaldr.

3.4. Krater Deneyleri

ekil 6'da grld gibi bir delik, kresel bir patlayc yk ile doldurulup patlatldnda kayada bir krater oluturur. Kresel yk; boyu, apnn se kizde biri ya da daha kk olan patlayc yk ola rak tanmlanmaktadr (4). Oluan kraterin boyut lar patlayc miktarna, patlayc ykn yzeye olan uzaklna, kayann zelliklerine bal olarak deiir.

13

Esnek olmayan kuakta karlalan fiziksel olay ar paralanma, esnek kuaktaki olay ise tit reimdir. Birinci kuakta, ana kuakk gzle nebilir: Patlayc ykn oluturduu boluk kuakc, ezik kuakk, evresel atlaklar kuakc. Boluk ve ezik kuakcklar kayann basma yenil mesi, atlak kuakc ise kayann kesme yenilme si sonucu ortaya kmaktadr. T.N. H AAN (8)'a gre, esnek olmayan kuak tesinde de ar paralanma ile karlalabilmektedir. Bunun koullar ekil 8'de grlmektedir. sel yansma, esneklik modl kartl snr bo yunca atlama, atlaklar boyunca gaz genilemesi, yk boalma atlamas gibi etkenler ikinci kuakta da ar paralanma yaratabilmektedir. Yaplan atmlar sonucu, ne dzeyde ve boyutta bir gevetme beklenebileceini nceden kestirebilmek iin deneysel bantlar bulunmaya allm tr. Patlama sonucu oluan krater konisi yarap nn, Re, delikteki patlayc zdek yk arlnn, W, kp kk ile orantl olduunu denemeler gs termektedir (7). Buradan da, krater yarapn iki katna kartabilmek iin, kullanlan patlayc mik tarn sekiz kat artrmak gerektii anlalmaktadr (ekil 9). Yatay ak yzeye yaplan atmlar iin, aada verilen deneysel bant geerli olmaktadr.

ekil 7. deal krater hacminin hesaplanmasnda kullanlan yalnlatrlm model (4).

kil 7'de grlen A ve B delikleri ayn anda atelen diinde iki delik arasndaki uzaklk "y" ok byk olmamak kouluyla "c" ile gsterilen kesim de par alanr. Yaplan krater deneyleri, kresel ykn hemen evresinde ar paralanma ve atlama olutuu nu gstermektedir. Bu deneyler, bu ar paralan ma kuann oluma biiminin aklanmasna yar dmc olmutur. Ar paralanma kua, kayann basma ve kesme yenilmesi sonucu ortaya kmak tadr (ekil 8). Patlamann etkilerini iki blgede incelemek ola sdr (7). Birinci blge, patlayc ykn hemen ev resinde olup esnek olmayan kuaktr. Bu kuakta, kayada ar paralanma grlr. kinci blge ise, patlayc ykten daha uzakta olup esnek olan ku aktr. Bu kesimde esnek titreimler sz konu sudur.

ekil 8. Patlatma delii evresinde oluan kaya paralanma kuaklar (7).

Oluan kraterin derinlii, D, ise, patlayc mik tarnn drdnc kk ile orantl olarak deimek-

14

tedir. Patlayc yk miktar ile krater yarap ve de rinlii, kopma yarap arasndaki deneysel bant da aada verilmitir.

Burada; RL. : Kopma yarap K2 : Kaya katsays (deeri 2,5-3,2 ara snda deiir) W : Patlayc miktar D : Krater derinlii Kaya ktlesinde varolan sreksizliklerin geomet risi de, kayada oluan kraterin boyut ve biimini nemli lde etkilemektedir. Ak iletmecilikte kaz basamanda yaplan atmlar, iki ak yzeye yaplan patlatmalardr. Bu bakmdan, tek ak yatay yzeye yaplan krater deneylerinden elde edilen bantlar gerek ak iletme koullarnda kullanmamz yanl olur. An cak, gene de bazen geometrik benzerlik bulunduu durumlarda krater deneyleri bantlarndan yarar lanmak olasdr. Kaz basama patlatmasnn daha etkin ve verimli olduu kesindir.

Kayay etkin ve verimli bir biimde paralaya bilmek iin gereken delik dzeni ve patlayc zdek miktarn saptayabilmek kolay olmayp, bir takm deerleri yerine koyup bunu kolayca hesaplayabi leceimiz evrensel ve standart bir bant da henz bulunamamtr. Ancak, patlatma tasarmnda bir lde yararlanlabilecek baz deneysel bantlar varsa da; gnmzde delme patlatma ilemleri hala byk lde snama yanlma yntemlerine ve ocak deneyimlerine dayanmaktadr (5). Bu konu nun daha fazla gelitirilebilmesi iin, ak iletme lerde delme patlatma ilemleri stne daha ok sa yda uygulamal aratrma yaplmas gerekmekte dir.

KAYNAKLAR
1. CUMMINS, GIVEN, SME Mining Engineering Hand book, Volume 1, AIME Publication, 1973, New York, USA. 2. BRTEK, N., "Rock Mechanics Approach to the Com minution of Rocks", Yaynlanmam Dnem Maka lesi, 1982, ODT, Ankara. 3. Drilling and Blasting Application Book, Marion Dresser, 1980, Ohio, USA. 4. LEWIS, R.S. and CLARK, G.B., Elements of Mining, John Wiley and Sons, Inc. Publication, 1964, New York, USA 5. WOODRUFF, S.D., Methods of Working Coal and Metal Mines, Volume 3, Pergamon Press, 1966, New York, USA. 6. PFLEIDER, E.P., Surface Mining, AIME Publication 1972, New York, USA. 7. ORIARD, L.L., "Blasting Effects and Their Control in Open Pit Mining", Geotechnical Practice for Stability In Open Pit Mining, C O . Brawner and V. Milligan, Editors, SME/AIME Publication, 1972, New York, USA. 8. HAGAN, T.N., "The Influence of Blasting in Mine Sta bility", Stability in Coal Mining, C O . Brawner and IPF. Dorling, Editors, Miller Freeman Publications, San Francisco, 1979, USA.

4. SONU Kaya mekanii ile uraan bilimadamlar, al malarn daha ok kayalarda kaz ve kaya yapla rnda yenilme konularnda younlatrdklarndan, kuram ve veriler duraan ykler iin gelitirilmi tir. Bu bakmdan, kaya yenilme ltnn kayada daha yksek ykleme hzlar (devinik ykler) iin uyarlanmas ya da gelitirilmesi gerekmektedir. Ka ya paralanmas iin gereken zgl enerjiyi azalt mak iin kayada ekme yenilmesi (atlamas) ya ratmann yntemleri incelenmeli ve aratrlmal dr (2).

15