MADENCLK

ARALIK December

1992

Cilt Volume XXXI

Say No 4

Ak letmelerde Maliyete likin Baz Delme-Patlatma Parametrelerine Genel Bak General Aspects of Some Drilling-blasting Parameters as to Cost - Effectiveness
Serdar TOSUN (*) ZET Ak iletmelerde, delme-patlatma yoluyla yaplan kazlarda en dk delme, patlatma ve yk leme maliyetinin elde edilebilmesi, optimum delme-patlatma ile mmkndr. Delme-patlatmann optimize edilebilmesi iin n koul, istenilen sonuca ve formasyona uygun delici ekipman, delik ap ve patlayclarn seilmesidir. Madencilikte kullanlan patlayclarn oun luunun ideal olmayan (nonideal) patlayclar olduu ve performans parametrelerinin, delik ap ile deitii unutulmamaldr. Doru yaplan bir nseimden sonra, kontrol edilebilir delme-patlatma parametreleri ile n ta sarm yaplmaldr. Bu yaznn amac, en dk toplam maliyeti salamak iin, nseimle ilgili, delme, delik ap, patlayc seimi gibi parametreler ile, baz kontrol edilebilir delme-patlatma deikenlerine genel bir baktr. ABSTRACT In an open pit mining where blasting is employed for excavation, the overall cost effectiveness of the production operations is compatible with optimization of drilling and blasting. Selecting the appropriate type of drilling equipment, bit diameter and explosive type with respect to rock characteristics, is a prerequisite for the optimization of drilling and blasting. It should be noted that the most of the explosives employed in mining engineering is of a nonideal type and furthermore the performance parameters vary with the borehole diameter. A blasting operation should then be optimized through some controllable blasting parameters, upon the selection of appropriate drilling equipment and explosive type. This paper sets out the general aspects of the drilling - blasting and the controllable parameters in terms of minimum overall cost.
(*) Kimya Mh., Nitromak A.., ANKARA

madencilik
1. GR Madencilik sektrnde, delme-patlatma yo luyla yaplan kazlarda, toplam maliyeti, delme, patlama ve ykleme maliyetlerinin toplam ola rak ifade etmek mmkndr. Daha salkl bir maliyet analizi parametresi ise, toplam maliyetin gerek kaya hacmine blnmesiyle elde edile cek olan birim maliyettir (TL/m* kaya). Burada kullanlan, "gerek kaya hacmi" terimi, ikincil bir patlatmay gerektirmeden elde edilen, birincil patlatmadan elde edilmi kullanlabilir kaya hac midir. Delme-patlatmal kazlarda, krlma ve pasa geometrisi (sadece aynann gevetilmesi iste nen durumlarda, gevetmenin derecesi), toplam maliyeti birinci dereceden etkileyen faktrlerdir. Baarl bir delme-patlatma sonucu, sadece optimum bir krlma elde edilmesiyle deil, gev ek ve yklemeye uygun bir pasa ile de llr. Krlmann iyi olduu fakat iyi gevememi veya uygun geometride olmayan bir pasa, yksek ykleme maliyetine ve sonu olarak da birim maliyetin artmasna sebep olur. Optimum krlma ve para boyutu, iletme nin kendi artlarna (ikincil krma ekipman, iste nilen para boyu vb.) baldr. Byk boyutta malzeme(patar), ikinci delme ve patlatmay ge rektireceinden, kk boyutta (ufalanm, toz benzeri) malzeme ise boa harcanlm malze me olacandan, elde edilen gerek kaya hac mini drerek, toplam maliyeti arttrrlar. Para boyutu snrlamas olmayan veya s nr limitleri geni olan, delme patlatmalarda ise toplam maliyeti etkileyen en nemli hususlar dan biri, pasa geveklii ve geometrisidir. Optimum toplam maliyetin elde edilebilmesi ise, delme, delik ap, patlayclarn seimi ve arj ekli, yzey patlatma tasarm, uygun ge cikmelerin verilmesi gibi, birok parametrenin birlikte bir fonksiyonudur. Optimum maliyeti el de edebilmek iin, bu parametrelerin belli balcalarna, basite gz atmakta, fayda vardr. 6 2. EN DK TOPLAM MALYET N BAZI N KOULLAR 2.1. Delme Delme ilemi, delme-patlatma yoluyla yap lan kazlarda ilk ve en nemli admlardan biridir. letme tarafndan seilmi ya da seilecek deli ci ekipmann karakterleri, daha sonraki operas yonlarda ve maliyetlerde belirleyici rol oynaya caktr. Delme ileminin dzgn yrtlmemesi, patlatma sonucunu birinci dereceden etkileyip, istenilen sonucun alnamamasna sebep ola caktr. Deliklerin ksa delinmesi, "trnak" kalmasy la, deliklerin eimlerinin yanl olup birbirlerine yaknlamalar ise, kanal etkisi "channel effect" ya da gecikmesi fazla olan delikteki patlaycnn sarlap, patlamamas ile sonulanacaktr (ekil 1 ve 2).

d = ki delik arasndaki mesafe dc= Sarlama etkisinin balayaca kritik mesafe d< dc ise sarlama Sarlama etkisi, ilk patlayan deliin ok yakndaki baka bir delie uygulad basn dalgas sonucu, ok yaknda bulunan delikteki patlayc karm sktrmas ve younluunu

madencilik artrmas nedeniyle bu patlayc karmn hi patlamamas eklinde oluur. Bu basn patlay cnn duyarll ile orantldr. Dolaysyla duyar szlatrma "desensitization" ya da duyarszla trma etkisinin balayaca kritik mesafe "de" kolona yklenen patlaycnn detonasyon meka nizmas ve duyarll ile ilintilidir. Delmenin patlatmaya etkisi kadar, patlatma nn da delmeye etkisi vardr. Geri atlak sistem leri yaratm veya topuk brakm pattlatmalar bundan sonraki delme, dolaysyla patlatma i lemlerini gletirir. Trnak kalm bir patlatmadan sonra ise, zellikle en n sradaki delikler iin, etkin ayna mesafesi deiecek, bu da patlatmann sonucu nu etkileycektir (ekil 3). rnein, ok krlgan ve elastik yapda bir for masyonda, yksek krlma enerjili.fakat dk it tirme enerjili bir patlaycnn kullanm istenen den fazla ve gereksiz bir krlma.gereksiz bir geveme ve pasa geometrisi ile sonulana cak,enerjinin yanl kullanm toplam maliyeti olumsuz ynde etkiliyecektir. Burada unutulmamas gereken husus, pat laycnn performans parametrelerinin veya ba ka bir deyile kayaya verilebilecek toplam enerji ile bu enerjinin,krma ve itme bileenlerinin, de lik ap, patlayc, formasyonun kaya mekanik sel deerleri ile patlaycnn kolonu tam doldu rup doldurmamasnn (decouplirg effect) birlikte bir fonksiyonu olduudur. Baka bir deyile, ayn kimyasal kompozis yondaki bir patlaycnn , kullanlabilir enerjisi ile bu enerjinin billeenleri, delik ap, her formas yon zellii ve her arj ekli(deliin tamamen dolmas ve patlaycnn karttula arj) iin de ikendir (Granlund ve Tosun,1991). Dolaysyla, toplam maliyeti en azda tutmak iin, her iletmede istenilen patlatma sonucuna ve formasyonun zelliklerine gre, uygun patla yc, delik ap ve arj eklinin seilmesi gerek lidir. 3. OPTMUM DELME PATLAMA N BAZI KONTROL EDLEBLR PARAMETRELER 3.1 .Yzey Tasarm ve Ateleme Dzeni Ateleme dzeni ve yzey delik tasarm (yk mesafesi delik aral) birbirleriyle iice iki olaydr. Elde edilecek gerek kaya hacmini, istenen performans salayarak en byk deerine ulatrmak.yzey delik ve ateleme dzeniyle de yakndan bantldr. Hesaplamada ilk etapta en ok yk mesafe si bulunur. En byk yk mesafesi iin bugn dnyada eitli yaklamlar ve ilgili formller kullanlmaktadr. Kullanmdaki formllerin he men hepsi deneysel(emprical) olduklarndan, deneyin yapld ortam ve parametreler dorul tusunda alrlar. Baka bir ekilde kullanlabil meleri, yaplm deneyin deikenlerini bilip, bu
7

(ok yksek yk)

ekil 3. Trnak kalm bir patlatmadan sonra yk mesafesinin deikenlii

2.2. Patlayc ve Delik ap Sivil amal kullanlan patlayclarn byk ounluu ideal olamayan (nonideal) patlayc lardr. Baka bir deyile, teorik hesaplanm patlama hzlar ile gerek patlama hzlar birbi rinden ok farkl patlayclardr. deal olmayan patlayclarda, patlama hz, patlatlan delik a pnn bir fonksiyonudur. Delik ap arttka pat lama hz da artar ve buna bal olarak toplam teorik enerjinin kullanlabilir ksmnn, krma ve itme blmleri deiir. Dolaysyla iletmede is tenen delme-patlatma sonucuna gre (krma, para bykl, pasa vs) delik ap-patlayc ikilisinin eletirilmesi gerekir. Burada gzetil mesi gereken ikinci olay da, seilen delik a pndaki, patlaycnn performans parametrele rinde (krma ve itme) jeolojik yap ve kaya mekaniksel deerlerle elemesi gerekliliidir.

madencilik deikenlerin, iletmenin kendi artlarna uyar- mi.patlatmann krma veya ittirme kontroll ollanmas ile mmkndr. Bu ilem ise, deneyin masna gre iki alternatifli olarak aadaki gibi yapld delik apnn, formasyonun kaya me- dzenlenmitir (Tosun, 1991). Forml n tasakanii ve jeolojik yap deerlerinin, kullanlan rm aamas iin ngrlmtr, patlaycnn performans parametrelerinin bilin mesini gerektirir.rnek olarak Stig Olafson'un Patlatma krma kontroll ise; verdii Langefors ve Kihlstrm'n, GranitDaynamex ikilisi ile homojen yapda yaptklar deney sonularndan elde ettikleri formln k saltlm eklini ele alalm. Formln orjinali;

(1)

(Langefors, Kihlstrm; 1979 ) eklindedir. Bmax = En byk yk mesafesi (m) d= Delik ap (mm) s= Kullanlan patlaycnn eit arlktaki ANFO'ya oranla kuvveti c=(kaya sabiti + 0,05) f=Eim faktr s/B= Delik aralnn yk mesafesine oran Bu denklemler basitletirilirse aada veri len Olafson forml elde edilir. Bmax=C-Vlb R, R2 (2) HG 8 ^ = En byk yk mesafesi (m) CF = Patlaycnn kayaya "1.786" mJ/kg kinetik krma enerjisi verebilmesi iin gereken zgl arj (*). S/B D = Delik aral/yk mesafesi oran = Delik ap (m) = Patlaycnn delik iindeki 3 younluu (kg/m ) = Patlaycnn, kayada "114" birimlik itme enerjisi endeksi yaratabilmesi iin gereken zgl arj (*).

Bmax = En byk yk mesafesi (m) Ib = patlaycnn delikteki younluu (kg/m) c = kaya sabiti ve 1,25 delik aral /delik mesafesi katsays kullanlark elde edilen bir sabit R, = Delik eimiyle ilgili dzeltme faktr. R2 = 0,4 kaya sabiti harici durumlar iin dzeltme faktr.

R, = Eimli delikler iin dzeltme katsays R2 = Ayn srada, ayn anda patlatlan deliklerle ilgili dzeltme katsays.

Dikkat edilirse, denklemde S/B, (delik aral /ayna mesafesi) deerinin n sabit olarak veBu denklemlerde kullanlm bulunan AN- rilmesi gereklidir. Bu oran ise gene istenen patFO'ya oranla patlaycnn arlka kuvveti teri- a tma sonucuna baldr. Bu oran ise gene , minin yetersiz bir parametre olmas formln istenen patlatma sonucuna baldr ve amaca gelitirilmesi gereksimini dourmutur. For- gre 1 ila 5 arasnda deiebilir. (Hagan, 1986)
(*) Patlaycnn, kimyasal kompozisyonunun, patlama hznn ve delik apnn, formasyonun kaya mekaniksel ve jeolojik deerlerinin, patlaycnn delie arj eklinin (decoupling effect), birlikte fonksiyonu.

madencilik Yukardaki parametrelerin detayl incelen mesi ayr bir yaz konusu olduundan burada detaya girilmemitir. Yk mesafesi ve delik aral saptandktan sonra, kaya tipine ve istenen etkiyi gre , gecik melerin ve ateleme dzeninin "etkin yk mesa fesi" ve ateleme dzeninin "etkin delik aral"n deitirecei unutulmamaldr. rnek olarak ekil 4 ve 5'de grlen ateleme dzen lerini ele alalm. ki alternatifte delinen yk me safesi ve delik aral mesafesi ayn olmasna karn, ateleme dzeninin deimesi ile, ekil 5'de grlen dzendeki "Etkin yk mesafesi ve "etkin delik aral" deimektedir. 3.2. Gecikme Zamanlar Patlatlan delikler veya delik gruplar arasn daki gecikme zamanlar, patlatma sonucuna ve bal maliyete (zellikle pasa gevemesi ve geometrisi asndan) dorudan etki eder. Aynann yklmas istenen durumlarda, sra lar arasndaki gecikme zamannn, bir nceki s rann, yk mesafesinin en az 1/3' kadar nareket etmesine imkan salayacak kadar olmas gereklilii genellemi bir n tasarm kural ola rak kabul edilebilir (Bu amala nce teorik bir ayna hz hesaplanmas gerekmektedir). Gecikmenin yeteri kadar olmamas , patlat lan sralarn skmas ve gevek olmayan bir pasa geometrisi ile, gereinden fazla olmasda, yaylm bir pasa geometrisi ile sonulanacak tr. Her iki durum da, yklemede zorluk yaratl mas sonucunu douracaktr. Aynann yklmas istenmeyen, sadece gev eme istenen atmlarda ise; gecikme zamanlar hava oku ve titreim asndan nemlidir. Her iki durum iin de.gecikme zamanlarnn hesaplanmas zel tekniklerle yaplr. Konu kap saml olduundan burada detaya girilmemitir. 3.3. Sklama, Ara Sklama, Dip Delgi 3.3.1. Sklama Sklamann boyu patlama sonras elde edi lecek kaba malzeme (patar) miktarn dorudan etkiler. Sklamann fazla olmas durumunda patlatmadan etkilenmeyecek veya gereken l de etkilenmeyecek malzemenin hacmi artar BE = B S = = SE = Etkin yk mesafesi Delinen yk mesafesi Etkin delik aral mesafesi Delinen Delik aral

rnein yk mesafesinin 1 metre, delik ara lnn 1.25 metre delindii, ateleme dzenininse "V" atm olarak tasarland (ekil 5) bir y zey tasarmnda gerek yk mesafesi (BE), 0,78 metre; gerek delik aral ise (SE), 1,60 metre olacaktr. Dolaysyla V, V^ V2, V3 atlm lar ve benzeri olarak tasarlanan atmlarda ger ek yk ve delik aral atm ekline gre dei ecektir. 9

madencilik nasyon rn gazlarn, aynaya ulaamadan te peden boalarak patlaycdan alnabilecek per formansn alnamamas sonular doar. Sklama malzemesinin evsaf ve boyutu da, patlatma sonucuna tesir eden parametreler dir. 3.3.2. Ara Sklama Ara sklama zellikle byk apl deliklerde arj blmek iin kullanlan bir tekniktir. Ara sk lamann boyu da, patlatmadan etkilenmeyecek kaya hacmi asndan dikkatle planlanmas ge reken bir n tasarm parametresidir. 3.3.3. Dip arj, Dip Delgi Aynann sklmesi en zor ksm dip ksm olmas nedeniyle (Tosun, 1991) bu ksma eks tra g verilmesi gerekir. Bu amala, daha kuv vetli bir patlayc ile dip arj (patlayc kolonu bo yunun % 20-% 40 kadar) ve dip delgi, alnmas gereken nlemlerdir. Optimum dip arj miktar, ayna ykseklii, formasyon zellikleri gibi ilet menin kendi artlarnn fonksiyonudur. Opti mum dip delgi derinlii kaya tipinin ve buna bal krlma asnn bir fonksiyonudur. Optimum dip delgiden daha derin delinmi deliklerde kullanlan patlayc, boa harcanm olacaktr (ekil 7a ve 7b). ekil 7b'de de grld gibi fazla uzun dip delgi yaplmas durumunda deliin o ksmnda kullanlan patlayc taban skmeye yaramaya caktr. Bu da, patlayc sarfiyat ve fazla delme den dolay olan, delme maliyetinin artmas ile sonulanacaktr. n tasarm amac ile aadaki yaklamlar, optimum dip delgi miktarn verir (Tosun, 1991).
Kaya Tipi ok yumuak Yumuak Orta sert Sert

Yarm Krlma As 63 68 73 78

Optimum Dip delgi 0,5 xB 0,4 xB 0,3 xB 0,2 xB

B= Yk mesafesi Yarm krlma as sismik dalga hznn ve oluan atlaklarn ilerleme hznn bir fonksiyo nudur ve teorik limitleri 63 ile 84 derece arasn dadr. Ann hesaplanmas mmkn olup bu yaznn amac dnda olduu iin, burada yer verilmeyecektir. 4. SONU Toplam delme-patlatma-ykleme birim mali yetini en aza indirmek iin, delme-patlatmann optimum koullarda yaplmas gereklidir. Bu amala, istenen patlatma sonucuna uy gun delme ekipmannn patlayc cinsinin seil mesi n kouldur. Unutulmamas gereken nok talar; madencilikte kullanlan patlayclarn ounluunun ideal olmayan (nonideal) patlay clar olduu, dolaysyla, patlama hzlar ve buna bal enerji blm mekanizmalarnn delik a pyla ve arj ekliyle balantl olduu, ayrca seilen patlaycnn performans parametreleri nin formasyona uygun olmas gerekliliidir. S z edilen nkoullarn herhangi birinde yapla cak yanl seim, operasyonun dier aamalarnda katlanarak byyecektir. n seimin salkl olarak yaplmasndan sonra kontrol edilebilir patlatma parametreleri vastasyla, optimum bir n tasarm yaplmal, deneme patlatmalar yolu ile de iletmenin delme-patlatma plan sabitletirilmelidir. Tasarm

10

bilimsel temellere dayanmal ve konunun uz manlar tarafndan yaplmaldr. Toplam maliyete, birim maliyet "(delme + patlatma + ykleme masraflar)/bir patlatmadan elde edilebilen kullanlabilir gerek kaya hacmi" olarak bakmakta yarar vardr. Bu da iletmenin kendi maliyetlerini tek, tek analiz becerisi ile orantldr.
KAYNAKLAR GRANLUND, L ve TOSUN, S., 1991; "Fragmentati on and Heave performance of Explosives", Nitro Nobel AB, Sweden, Internal Report.

HAGAN. N.T. 1986; "The Influence of Some Control lable Blast Parameters Upon Muckpile Charactheristics and Open Pit Mining Costs", The AUSIMM/IE Aust Newman Combined Group, Large pet Pit Mining Conference. LANGEFORS, V. ve KIHLSTRM.B, 1979; "The Mo dern Technique of Rock Blasting", AlmquistWiksell, Uppsala, Sweden. OLOFSSON, O. "Aplied Explosives Technology for Construction and Mining". TOSUN, S., 1991; "Madencilikte Patlatlacak Ortama Uygun Patlayc Seimi" Madencilik Dergisi,,Ara lk, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Yayn.

11