ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

Musa Kzm GLR

01.04.1962de Adanada dodu. lk ve orta eitimini Adanada, lise eitimini Konyada tamamlad. 1985-86 gz dneminde Seluk niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu. 1988de Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Din Eitimi Anabilim Dalna Aratrma Grevlisi olarak girdi. 1994 ylnda Rusya Federasyonu Dastan-Derbentteki Uluslararas Dou niversitesi arkiyat Fakltesine geti. Ad geen niversitede 1999 ylna kadar akademik grevlerinin yan sra arkiyat Fakltesi Dekanl ve niversite Rektr Yardmcl gibi idari kadrolarda da yer ald. 1999da stanbuldaki Akademik Aratrmalar ve nternet Vakfna Aratrmac-Uzman olarak katld. Halen bu vakftaki akademik almalar devam etmektedir.

Yaynlanm eserleri: Kurnda Karakter Eitimi (1994), ocuun Din Eitimi (2001), ocuk ve Ergende Karakter Eitimi (2003), Bir Mslmann Yol Haritas (Heyet2005), simler Szl (2008), Kultura Povedeniya v slame (2008), Islam in Practice Good Character A Comprehensive Guide to Manners and Morals in Islam (2008) Yaynlanm makaleler: Kurnda Akl, Kur'n- Kerim Mucizesi, Okul ncesi ocuun Dini Eitiminde Allah Tasavvuru, Bedizzamanda Hads (Sezgi) Kavram, Dini ve Sosyo-Psikolojik Adan Haset, Hsn ve Kubuh, Mehmet kifte Din Duygu ve Dnce, Riya, Oryantalistlerin slam Aratrmalar
Yeni mit Dergisi Yayn Heyetinde de grevini srdren Glr'n eitli tarihlerde Ulusal Radyo ve Televizyon programlar, gazete ve dergilerde makale ve rportajlar yaynlanmtr.

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

Musa Kzm GLR

OCUK VE ERGENDE KARAKTER ETM

Copyright Ik Akademi Yaynlar, 2009 Bu eserin tm yayn haklar Ik Yaynclk Tic. A..ye aittir. Eserde yer alan metin ve resimlerin Ik Yaynclk Tic. A..nin nceden yazl izni olmakszn, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayt sistemi ile oaltlmas, yaymlanmas ve depolanmas yasaktr.
Editr Zhd MERCAN Grsel Ynetmen Engin FT Kapak hsan DEMRHAN Sayfa Dzeni Ahmet KAHRAMANOLU
978-975-6079-94-2

ISBN

Yayn Numaras
84

Basm Yeri ve Yl alayan Matbaas Sarn Yolu zeri No: 7 Gaziemir / ZMR Tel: (0232) 252 20 96 Temmuz 2009 Genel Datm Gkkua Pazarlama ve Datm Merkez Mah. Souksu Cad. No: 31 Tek-Er Merkezi Mahmutbey/STANBUL Tel: (0212) 410 50 60 Faks: (0212) 445 84 64 Ik Akademi Yaynlar Emniyet Mahallesi Huzur Sokak No: 5 34676 skdar/STANBUL Tel: (0216) 318 42 88 Faks: (0216) 318 52 20 www.akademiyayinlari.com

NSZ VE TEEKKR ........................................................ 13 GR ....................................................................................... 19 OCUK VE ERGEN ETM .............................................. 19 1. ocukta ve Gente Karakter .............................................. 20 2. Kitap Okuma, Bilgisayar, Televizyon ve ocuklarmz ...... 22 3. Erkek ocuklarmz ve Duygularn Maskelenmesi ............. 24 4. Erkek ocuklarn Hiss Canllklarn Kaybedii ................ 27 5. ocuklarn Duygularn fade Edebilmeleri ...................... 28 a) Duygularn fade Edilebilmeleri in ocuklarn Cesaretlendirilmesi ............................................................ 32 b) Sevgiyi Cmerte fade Etme ....................................... 32 Birinci Blm ERGENLK ve GENLK 1. Ergenlik Kavram .............................................................. 37 2. Genlik Kavram ............................................................... 39 3. Ebeveyn/Ergen ocuk Problemleri.................................... 40 a) Otoriter Davranma ....................................................... 41 b) Babadan Uzak Kalma ................................................... 43 c) Dayak ve Depresyon .................................................... 44 d) Depresyon Belirtileri ..................................................... 45 4. Neler Yaplabilir?............................................................... 46 a) Gvenli Bir Alan ve Zaman Aral Meydana Getirin .... 46
5

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

b) Dikkatlice Dinleyin ..........................................................47 c) Olunuzu Utandrmama Konusunda zellikle Dikkatli Olun ................................................................................ 47 d) Aalayan Bir Dil Kullanmamaya Dikkat Edin ......... 48 ocuklar Tehlikeli Ynelilerden Koruma ........................ 49 ocuklarla Beraberlik ........................................................ 50 Amay Aklnzdan karn .............................................. 52 Anne efkatinin nemi ..................................................... 54

5. 6. 7. 8.

kinci Blm ERGENLK AINDAK ENTELEKTEL GELM 1. Aln Loplarn Donatmak .................................................. 59 2. Yetikin Dnceye Doru Trmanmak............................. 61 3. Ergen ocuun Beyni ve Anne-Babann Yapabilecekleri ... 62 a) Tmdengelimci Akl Yrtme ....................................... 63 b) Hipotez Testi................................................................ 64 c) Orant ........................................................................... 64 d) kinci derece sembol sistemleri...................................... 64 e) Soyut/Mcerret Dnce .............................................. 65 f) Soyut Tutum ................................................................. 65 4. Aln Loplarnda Ketlemenin nemi .................................. 66 a) Szl Geri letim .......................................................... 67 b) Kararlar-yi ve Kt ..................................................... 68 nc Blm HASSAS OCUKLARA YAKLAIM 1. Duyarl ocuklarn ve Eitimleri ....................................... 73 2. Ebeveynler Nasl Yardmc Olabilirler? .............................. 75 3. ocukluun Kayboluu ..................................................... 76 4. Ebeveynlerin Kendilerini Bytmeleri ............................... 78 5. Yetikinlerde Ergenlik andan Kalan zmlenmemi Problemler ............................................................................ 80
6

indekiler
6. Baz Ebeveynlik Kalplar .................................................. 81 a. Dar Grl Ebeveynlik ................................................ 82 1) Kontrol Etmek ......................................................... 82 2) Pes Etmek ................................................................ 83 3) hmal Etmek ............................................................ 83 4) Ar Derecede Korumak Ve Kurtarmak ................... 84 b) Uzun Vadeli Sonular .................................................. 84 7. letiimdeki Hatalar Dzeltmek ........................................ 87 a) Sadece Hayr Demek ................................................... 88 b) Hi Hayr Diyememek ................................................ 88 8. Ebeveynlik Kalplarna Farkl Bir Yaklam ........................ 89 Drdnc Blm SORUMLULUK DUYGUSUNUN GELM 1. Ksa Bir Test ..................................................................... 93 2. Kurn- Kermin Aydnlatc Beyanlar ............................. 94 3. Bu Konudaki Baz Hadis-i erifler .................................... 95 4. Szn Tutma Nedir? ....................................................... 96 5. Sznde Durma Konusunda Kurn- Kermin ifa Veren kazlar ................................................................. 97 6. Sznde Durmama ......................................................... 100 7. Snr Koyma .................................................................... 101 8. Cesaret Krc Mesajlar .................................................... 104 9. Mzakere Sorular ........................................................... 106 Beinci Blm BAARI DUYGUSUNUN GELM 1. 2. 3. 4. 5. Ksa Bir Test ................................................................... 109 Baar Basamaklar........................................................... 110 n Kabullerin Etkisi ....................................................... 112 Deiimin Dinamikleri .................................................... 114 Uzun Dnemli Deiiklik ............................................... 116
7

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

a) Aydnlk Ve Belli Hedefler Edinin............................... 117 b) Duygularnz Daha da Younlatrn .......................... 117 c) aln ......................................................................... 118 6. Baarnn Yksek Noktalarna Ulaabilme........................ 118 7. Baarl nsanlar Problemleri Nasl zerler? ................... 120 8. Ne stiyorsunuz? ............................................................. 122 9. Beyin Frtnas ................................................................. 123 10. ncelikler...................................................................... 125 11. rade Gc .................................................................... 126 12. rade Gcn Doru ekilde Kullanmak....................... 127 13. Baar Konusunda Dokuz Yanl nan.......................... 128 14. Bir eyleri Karyor muyuz? ......................................... 130 15. Senaristler, Televizyon-Sinema ve Bizler........................ 132 16. Ik-Kamera-Hareket ..................................................... 133 17. Uzann ve Bir eylere Dokunun .................................... 135 Altnc Blm ADALET, DRSTLK VE STKAMET DUYGULARININ GELM 1. 2. 3. 4. 5. Ksa Bir Test ................................................................... 139 Kurn- Kermden Bir Demet Yol Haritas .................... 141 Zorlu Bir Snavdan Sonra Alnan Drstlk Berat ........ 142 Yalan Konusu.................................................................. 151 Yalan nleme Konusunda Neler Yaplabilir? .................. 154 a) ocuunuzla Konuun ................................................ 155 b) Derhal Ceza Vermeyin ............................................... 155 c) Problem zme Teknii Uygulayn ............................ 156 Adalet Konusunda Kurn- Kermin Aydnlatan Beyanlar ......................................................................... 158 Efendimizden Bir kaz .................................................... 160 stikametin Karaktere ya da Ftrata Yansmas .............. 161 Mzkere Sorular ........................................................... 161
8

6. 7. 8. 9.

indekiler
Yedinci Blm MOTVASYON DUYGUSUNUN GELM 1. MOTVASYON KAVRAMI .............................................. 167 2. BAZI MOTVASYON KURALLARI ............................... 172 3. Baarszlk Hem Negatif Hem de Pozitif Sonular Verebilir ......................................................................... 173 4. Baarsz Olursanz Ne Olur? .......................................... 174 5. Gaye/Hedef Bir Kararlar Manzumesidir .......................... 176 6. Kaliteli kararlar vermeyi renmek .................................. 176 7. Hayallerinizi gelitirin ..................................................... 177 8. nce hayal sonra eitim .................................................. 178 9. renen kiilik ................................................................ 179 10. En byk g ................................................................ 180 11. Bilind ...................................................................... 181 12. ocuklardaki Motivasyon .............................................. 183 13. Bir ocuun Mektubu .................................................. 184 Sekizinci Blm OLUMLU DUYGULARIN GELM CESARET-YTLK DUYGUSUNUN GELM ............ 189 1. Ksa Bir Test ................................................................... 189 2. Cesaret Nedir?................................................................. 190 3. Faktr T ...................................................................... 192 4. Mzkere sorular ............................................................ 194 ALIKANLIK DUYGUSUNUN GELM ...................... 195 1. Ksa Bir Test ................................................................... 195 2. alkanlk ....................................................................... 196 3. Kurn- Kermde alkanlk ...................................... 198 4. Efendimizden Konu ile lgili Baz Rivayetler .................. 198 5. Mzkere sorular: .......................................................... 200 GVENLRLK DUYGUSUNUN GELM ................... 201
9

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

1. Ksa Bir Test ................................................................... 201 2. Efendimiz, Peygamberler ve Vahiy Melei Cebrilin Gvenilir Olma Vasflar .................................................. 202 3. Mzkere Sorular ........................................................... 205 HRMET-SAYGI DUYGUSUNUN GELM................... 206 1. Ksa Bir Test ................................................................... 206 2. Hrmet Duygusu ............................................................ 207 3. Hrmet ahikas ............................................................. 210 4. Mzkere Sorular ........................................................... 211 DUYGUDALIK ................................................................... 212 1. Babalar, ocuklar ve Duygudalk ................................... 212 2. Anlatmaktansa Gsterin .................................................. 214 3. Ergenlik andaki ocuunuzun Okuluyla birlii ....... 215 a) ocuun Okul Baarszl ve Ebeveyn Tutumu......... 216 b) ocuunuzun Gerek Kapasitesini Gzetmek ............. 216 c) Ar Mkemmeliyetilik Duygusu .............................. 217 d) Ar Mkemmeliyeti ocuklarn Baz zellikleri ...... 218 e) Mkemmeliyeti Ebeveynler ....................................... 220 4. Okulun Gen Ergenlerin Baarlarnda Cinsiyet Farkll Asndan Etkileri ................................................. 221 5. Erkek ocuklarn Okulu Konusunda Ebeveyn Nasl Yardmc Olabilir? .............................................................................. 222 6. Okul, Aile ve evre ......................................................... 224 DN DEERLER VE DN ETM ................................. 224 1. ocuklarda Din Eitimini nemseme ............................. 224 2. Dini Eitim - retimde Devlet ve Ailenin Rol ............ 226 3. Ergenin Dini Eitimi ...................................................... 228 4. Ergenlik Dneminde Kimlik Araynda Dinin Referans Alnmas .............................................................................. 229 5. Dinin Ferde Gven Duygusu Kazandrmas .................... 230 6. Dinin Hayata Bak As Kazandrmas .......................... 232 7. Yeni Nesillere Verilmesi Gereken Deerler ...................... 232
10

8. nan ve Ahlak Deerlerinin Hayata Yansmas ............... 234 9. badetlerde Ciddiyet, Vakar ve Temkinin Ftratn/Karakterin nemli Bir Buudu Haline Gelmesi ve Ahlk- liye ........... 235 10. Gzel Ahlka Ait Hususlarn Karakter Haline Dnmesinde Dua Ve Amelin Fonksiyonu ........................ 236 Dokuzuncu Blm KURN-I KERM, RESLULLAH VE GENLER 1. Genler ve Ashab- Kehf Kssas ...................................... 239 2. Yeniden Dirili Mucizesi ................................................. 244 3. Hz. Peygamberin Genlere Verdii nem ...................... 245 4. Reslullahn (sas) Genlere Verdii Deer ..................... 247 5. Efendimizin Genlerdeki Olumsuz Eilimleri Tashihi..... 250 SONU .................................................................................. 253 KAYNAKLAR ........................................................................ 255

Minnetimiz, bizleri Yollarna Erdirene, insanlk semamzn btn Gneleri ile birlikte en byk Gneine...

NSZ VE TEEKKR

Sevgili Okuyucu, ncelikle, almamzn ocukta ve Ergende Karakter Eitimi eklinde seilmesinin baz ana sebeplerini aada sralamak istiyoruz: Yapm olduumuz n aratrma neticesinde, lkemizde, bize gre olduka ehemmiyeti haiz bu konunun henz akademik anlamda allmam olduunu gryoruz. YKn daha nceden de bu amala defalarca kullandmz tez tarama motorlar,1 aratrmamz tamamlam olduumuz ve sizler iin bu nsz hazrladmz bir zamanda, konu acaba u anda allm olabilir mi? mlahazas ile tekrar kullanlm, ancak bu konunun hala allmam olduu grlmtr. Dolaysyla bu aratrmaya ynelmemizin ilk ve temel sebebi, konunun lkemizde bilimsel manada henz allmam olmasdr. Bu konuyu aratrmamzdaki ikinci temel sebep; karakter eitiminin, aslnda douya ait bir deer olmasna ramen, konunun batda olduka geni bir ekilde aratrlm olduunu mahede etmi olmamzdr. Bizim deerlerimizden olan bu konunun, yine kendi manevi dinamiklerimizle yorularak ele alnmas gerektii dnlerek, gerek literatr tarama gerekse de
1

http://www.yok.gov.tr:8080/YokTezSrv

13

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi saha aratrma metotlarn kullanma sureti ile, u anda elinizde tuttuunuz alma meydana gelmitir. nc olarak, batda karakter eitimi zerine yaplan aratrmalarn nicelik ve nitelii gibi olmasa bile, Trkemizde bu tr almalarn yer almasnn yararl olabilecei, genlerimizin ve onlarn ebeveynlerinin karakter eitimi zerine yaplm almalardan faydalanabilecekleri dncesi de ayr bir etken olmutur denilebilir. Bu arada Fikret Kanadn Karakter Kavram ve Terbiyesi adl eserine de ismen temas etmi olalm. Gnmzde yer yer ve ksmi diyebileceimiz tercmeler eklinde bu konunun Trkemize kazandrlmaya alld ne srlebilir. Ancak, bu almay tamamladmz sralarda, Thomas F. Kellynin Karakter Eitimi, Varolu Kanunu, Mutlu ve Baarl Olma adl kitabnn nternet ortamndaki tercmesi2 dnda baka bir tercmeye rastlamadmz, bu tercmenin de bizim almamzla hibir paralellik tamadn, dolaysyla bu tercmeden hibir ekilde istifade etmediimizi de hemen belirtmek isteriz. almamzn muhatab, buradaki bilgilerden faydalanabileceini dnen btn ebeveynler olmakla birlikte, kymetli eitimcilerimizin de istifadelerinin sz konusu olabileceini dnyoruz. Hatta; ocuk ve Ergen Eitimi, Ergenlik ve Genlik, Ergenlik andaki Entelektel Geliim, Hassas ocuklara Yaklam, Babalar, Erkek ocuklar ve Duygudalk, Dini Deerler, Ergenin Dini Eitimi, Kurn- Kermde Genler ve Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Genler balklarn tayan blmlerin, ocuklarmz ve genlerimizi dolayl, ebeveynlerinden sonra onlarn biricik hamisi durumundaki retmenlerini, yardmc eitmenlerini ve bakclarn ise daha dorudan ilgilendirdiini dnmekteyiz.
2

http://www.ogretmenlersitesi.com/yazi/arsiv/yd10.htm

14

nsz ve Teekkr Babalar, Erkek ocuklar ve Duygudalk blmnde olduu gibi, zaman zaman erkek ocuklarmzn durumlarnn daha bir n plana karld blmler olmutur. Ancak, konuyu bu ekilde vurgulamamz, kz ocuklarmz ve onlarn annebabalar arasndaki eitsel davranlarn nemi konusuna deinmediimiz anlamna alnmamaldr. Bilakis, aratrmamzn zaten ok byk bir blm, kz-erkek ayrm yaplmadan, gz nuru nesillerimizi nasl daha yksek karakterli hale getirebiliriz? sorusuna cevaplar/zmler aramaya almaktadr. Buradaki bilgiler ilk nazarda teori gibi alglanabilir. Ancak, biraz daha dikkatlice tetkik edildiinde, pek ok yerde maddeletirilmi halde pratik zm nerilerinin de yer ald sanrz rahatlkla grlecektir. Ayrca, bu kitapta yer alan bilgilerin bir ksmnn tekraren okunmasnda faydalar bulunabilir. Baz okurlarmz, Ben buradaki fikirleri okudum. Ancak, bir-iki ay sonra bu fikirlerin bende oluturduu mspet tesirlerin azaldn hissettim. eklinde bir sonuca varabilirler. Ancak uras unutulmamaldr ki burada verilmek istenen davran deiikliklerinin pratikte de devam edebilmesi iin, aratrmann ierisindeki bilgilere zaman zaman yeniden ulalmas nemlidir. Nasl ki insan; Ben bedenimi bir defa ykadm. Artk, temizlie yeniden ihtiya duymayacam! demiyor, temizlik ameliyesini belirli aralklarla devam ettiriyorsa, buradaki bilgilere de zaman zaman yeniden dnmek faydal olabilir. almamzn bu adan bir el kitab gibi telakki edilmesinde yarar olacan dnmekteyiz. Baar, motivasyon gibi blmler ilk bakta karakter eitimi ile dorudan ilgili deilmi gibi grnebilir. Ancak motivasyonu, baary kendisine temel bir karakteristik unsur haline getiren ocuk ve genlerimizi grdke bu husus15

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi larn da birer temel zellik olabilecei, bunlarn bazen ftri olarak bazen de sonradan kazanma yntemi ile elde edilebilecei fikri bizde arlk kazand. Dolaysyla szn ettiimiz bu konularn da alkanlk vb. konularn yer ald karakter yaplar paralelinde deerlendirilmesinin daha doru olabileceini dndk. ocuk-ergen ve ebeveyn ilikileri ile ilgili blmlerdeki bilgiler, 12-20 ya grubundaki yaklak 100n zerindeki gen ocuklarmzla yaptmz yz yze grmelerde dorulanmaya allmtr. Grmelerden nce, kitapta deinmeye altmz ve doru bir tespit olup olmadn henz bilmediimiz varsaymlar, genlerimizle yaptmz grmeler neticesinde neredeyse btn itibar ile dorulanmtr. almaya temel aldmz varsaymlarn dorulanmas, yeni yetimekte olan genlerimizin iinde bulunduu hiss atmalar ve boluklarn tespit edilmesi aslnda bizde znt meydana getirmitir. Temel varsaymlarmz dorulanmam olsayd, zaten bu almay yapmay da dnmeyecektik. Kitabn ar hacimli olmasn arzu etmediimiz iin, konularn bir ksm nisp bir sktrlmlk grnts verebilir. Hemen belirtelim ki, bu grntnn sizleri aldatmasna izin vermemeniz gerekir. nk, satr aralarnda da olsa, merakmz giderecek bilgilere, bir ncekinin aksine ikinci ya da nc okuyularmzda daha net bir ekilde muttali olabiliriz. Bylece, gerekiyorsa birka defa veya daha dikkatli bir okuma neticesinde, yeni yetimekte olan ocuklarnz ve yetikinlerle ilgili burada bulabileceiniz bilgileri kullanma sureti ile olumlu dzeltme abalarnzn netice verebileceini dnp, mitsizlik kapsn batan kapatm olursunuz.
16

nsz ve Teekkr Blmlemeler, biraz ksa tutularak daha sk blmleme yaplabilmitir. Bu ekilde ska blmlemeler yapm olmamzn sebebi, kymetli okuyucularmzn, kitaptaki bilgileri okuma hususunda daha istekli davranabilmeleri iindir. Bylece her bir blm, okuyucu tarafndan daha ksa bir zamanda bitirilmi olmakla, psikolojik adan bir blme balama ve onu abucak bitirmi olma hazz alnabilecektir. almamzn yeterli olma gibi bir iddias olmad, olamazd da. Belki faydal olabilme asndan mevcut performansn zerine klm olmas gerekmekteydi denilebilir. Dolaysyla, eksiklikler ve hatalar iin, kymetli okurlarmzn msamahalarn beklemekteyiz. Katkda bulunmak isteyen saygdeer okuyucularmza da, her trl eletiri ve katk kaplarn ak tuttuumuzu belirtmemiz gerekir. Bunun iin musagulcur@hotmail.com adresini kullanabilirsiniz. ncelikle, bu almada bize sabr gc veren ve almay tamamlamaya muvaffak eden Cenb- Hak Tel ve Tekaddes Hazretlerine hamd ediyorum. almamzn bandan beri bizi tevik eden Kaynak Holdingin kymetli yneticilerine ve almay okuyup dzeltmeler hususunda deerli fikirleri ile alm salayan cra Kurulu yesi Sayn erafeddin KOCAMAN beye, yine tashih nshasn okuyup gerekli dzeltme ve tavsiyeleri yapan bata Yeni mit Dergisi Genel Koordinatr sayn Ergn APAN'a, Ik Yaynevi Editrleri Osman BLGEN ve Kalender YILDIZa, SAF retim yesi Sayn Mustafa AKAYa, SAF retim yesi Sayn Ayhan TEKNEe, almam boyunca deerli pedagojik ynlendirmeleri ile bana fikr alm salayan saygdeer eim Fatma GLRe, Ik Yaynlarnn kymetli yneticileri ile dizgi-mizanpaj servisinin zverili elemanlarna, burada isimlerini anamadm ancak
17

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi bana bir ekilde yardmlar dokunmu saygdeer arkadalarma gnl dolusu teekkrlerimi sunuyorum. almann siz kymetli okurlarmza faydal olmas dilek ve recs ile... Musa Kzm GLR

2003/Nisan/Byk amlca

18

GR

OCUK VE ERGEN ETM

ocuumuza destek olma ve rehberlik etme ynndeki btn istek ve inancmza ramen, ayet uygun ara ve yntemlere sahip deilsek yapabileceimiz ok fazla bir ey yoktur. te elinizdeki bu kitap, ilerleyen sayfalarda szn etmeye alacamz aralarn bir ksmn salamaya ynelik olarak hazrlanmtr. Hemen her seiminiz, sizin olmak istediiniz karakteri ekillendiren bir unsurdur. yi karakter, riskli ya da maliyetli bile olsa iyi davranlarn tezahr etmesidir. Kendiniz iin bakalarnn onaylanamaz davranlarn bir standart gibi kabul etmek zorunda deilsiniz. Onlardan daha iyi olmay seebilirsiniz. Karakteriniz, sylediklerinizden daha ziyade yaptklarnzla ekillenir. yi bir karakter olma yolundaki uranz, sizi iyi bir ahs yapar. Bu da btn dnyann iyilii demektir.
19

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

1. ocukta ve Gente Karakter

Yllar boyunca, his ve davranlarn kontrol etmekte zorlanan ocuklar hakkndaki dnceler bir kutuptan dierine doru devaml kayma gstermitir. Mesela, bir zamanlar parmaklarmz ebeveynlere dorultup: ...ocuun bu davran u veya bu ekilde sizin hatanz! denirdi. Eer ebeveynler bu tr bir yoruma bal olarak fazla sert, daha az sert, fazla hogrl ya da daha az hogrl eklinde snflandrldysalar, bu, ebeveynlerin hatal, ocuklarn ise hatasz ve kabahatsiz olduu anlamna gelmekteydi. Bu gr ebeveynler benimsemedi, zira ilerinde az da olsa bir sululuk hissi uyandrlmt. imdilerde ise ocuklar hakkndaki dnceler dier kutba evrilmi bulunuyor. Yani bir ocua uygulanan eitim yntemi, bir dier ocuk iin geerli olmayabiliyor ve ona daha farkl bir eitim vermek gerekebiliyor. Basite, ocuklar byle douyorlar. Huy-miza-karakter zerine yaplan aratrmalar prensip olarak, ocuklarn kiiliklerinin, zellikle ocukluun ilk yllarnda ekillendiini kabullenme eilimindedir. Bu gre gre bizler ou kez ya da dnk ve gvenceli ya da ie dnk ve gvencesiz olabiliriz. ocuktaki sinirlilik, dalgnlk, sert ya da titiz olma, bu durumda onun zellikle 0-6 yalar arasnda ebeveynler ve evre tarafndan kazandrlan bir zellii olarak kabul grmektedir. Dolaysyla ebeveynler, ocuklarnn yetimelerinde ok etken bir rol oynayabileceklerini bilerek, onlarn kiilik karakteristiklerinin farknda olmak zorundadrlar. Bylece, kendi davranlarn ayarlama ve ocuklarna ahlk uur salama gayretleri nemli oranda fayda salamaktadr denilebilir. Bununla birlikte, bu son yaklamda da aileler kendilerini, ocuklarnn hiss20

Giri

ahlk geliimini ynlendirmede snrl ya da yetersiz hissetmekte eilimindedirler.3

Ancak, burada unu ifade etmemiz gerekir ki, Efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) n beyanlarndan bizler ocuun manevi temel yaps olan ftratn ebeveynler tarafndan deitirilebildiini gryoruz. Ftrat gibi ok nemli bir ahlk temel ve duygu geliim dinamii deitirilebiliyorsa, ebeveynler kendilerinde az nce deindiimiz sululuk hissi yerine sorumluluk duygusunu gelitirmelidirler diyebiliriz. Hem genlerimiz hem de onlarn ebeveynleri asndan sorumluluk duygusunun gelimesi konusu IV. Blmde etraflca ele alnmaya allmtr. lkemizdeki ocuk nfusunun genel nfusumuza oran ileri Bakanlnn 2002 verilerine gre % 48 civarndadr. Ayn yl itibar ile lkretim ve Liselerimizdeki toplam renci says ise 16 milyon olarak grlmektedir. Ancak, bu genlerimizin ne kadarnn rgn eitim yolu ile eitilebildii, ne kadarnn -baz olumlu abalara ramen- gerek lkemizin ekonomik artlar ve gerekse de genlerin okul d araylar sebebi ile onlar bekleyen daha baka olumsuz artlarla karlaabildiini az ok ihsas ettiren u rakamlar gerekten de olduka dndrcdr: 21 Ocak 2002 tarihi itibariyle, lkemizin genelinde drt yz bin kahvehane, on be bin meyhane, ama buna karlk sadece 131 ktphane bulunmaktadr.4 Genlerimizin, Cenb- Hakkn kendilerine sunmu olduu genlik nimetinin hakkn tam olarak verebilmeleri hususuna da bir nebze dikkat ekmek istiyoruz. Dolaysyla, konumuza nce3 4

Greenspan, Stanley I., Meydan Okuyan ocuk, s. 16-17, ev.: smail Ersevim, zgr Yaynclk, st.-1998. http://www.sabah.com.tr/20020121/w/y27.html

21

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi likle olduka yaygnlk kazanm bir durumu, yani televizyon ve bilgisayarlarla ocuklarmz arasndaki ilikinin nasl anlalmas gerektii hususunu ele alan bir balkla girmek istiyoruz

2. Kitap Okuma, Bilgisayar, Televizyon ve ocuklarmz

Televizyon ve bilgisayarlarn ortaya kmas, ocuklarn bilgisayarla oynamaya ve uzun saatlerini televizyon programlar karsnda geirmesi, onlarn yeteneklerini gelitirmelerini engellemektedir. Baz aratrmaclar rahatsz eden esas konu ise, ocuklarmzn televizyon izlemeye balad ya seviyesinin gittike daha erkene doru inmesidir. Dier aratrmaclar gibi, biz de televizyonun ksmen bir reticilik grevi stlendiine katlyoruz. Ancak korkumuz, televizyonun bakcnn, scakln, ebeveyn-ocuk ilikisinin ve kitap okumann yerini almasdr. Ayrca, ayet ocuklar televizyonda grdkleri gzel eyleri taklit edebiliyorlarsa, kt olanlar da taklit etme tehlikesi ile kar karyadrlar. Bu sebeple ocuk televizyon izlerken, ebeveyn de onunla birlikte bulunmal, ocuklarn nasl programlar izledikleri ve ka saat televizyon karsnda kaldklar konusunda dikkatli olmaldrlar. En nemlisi, televizyon izleme esnasnda dahi, aileler, zihn ve ruh melekeleri gelitirebilecek kitaplar okuyarak ve izlenen programlar konusunda duygu ve dncelerini almaya alarak, ocuklarnn daha bilgili olmalarn temin edebilirler. yan altndaki ocuklarn oyunlar aracl ile renebilecei ok ey olduu iin, televizyon izlememeleri gerektiini dnsek de gnmz toplum yaps iinde, ailelerin almas ve megul olmalar sebebiyle televizyonun ak olduunu biliyoruz. Ancak, hem bizim yaptmz gzlemlerde hem de bu
22

Giri konu ile ilgili aratrmalarda, televizyon ve saldrgan davranlar arasndaki ilikiyle ilgili elde edilen sonular olduka dndrcdr. Televizyonda belirli programlar -mesela hareketli macera filmleri gibi- fazlaca izleyen ocuklarn, daha saldrgan davranlar sergiledii gzlenmektedir.5 Bu durumda, ocuklarmza televizyon izlemeyi btnyle yasaklamasak da kontroll bir tavr sergilememiz, onlarda kitap okumay ya da dinlemeyi istenilerek yaplan bir davran haline getirmemiz gerektii ortaya kmaktadr. Televizyondaki ve bilgisayar oyunlarndaki iddetin ocuklar saldrganlatrd yllardr konuuluyor. Ancak imdi televizyon ve bilgisayar oyunlarndaki iddet unsurunun bir zarar daha kefedildi: Bu tr programlar, -ayet ocuklar bu konuda yeterince uyarlmaz, ikaz edilmezlerse- onlar fitne-fesat ve gvenilmez yapyor, zeka geliimlerini engelliyor. Amerikann Minnesota eyaletinde, 3. 4. ve 5inci snfa devam eden 219 ocuk zerinde 6 ay sren bir aratrma yapld. Aratrmann sonucu, iddetin genleri ne derece etkilediini gzler nne serdi. TV ve video oyunlarndaki iddetin artmasna bal olarak, ocuklarda arkadalarna kt lakaplar takma, tehditler savurma ve dedi-kodu yapma eilimleri tespit edildi. Sonular, Kanadadaki Uluslararas Davran Geliimi Konferansnda da akland. lkemizde henz bu trden aratrmalara rastlayamazsak bile sz konusu ettiimiz bu sonular bizler iin yeterince aydnlatc olmaktadr denilebilir. Bu trden hatalara dmemek, bizim ocuklarmz asndan hala mmkndr ve ebeveynlerimiz bunu baarabilecek potansiyeli haizdirler kanaatindeyiz. zellikle, motivasyon ve baar konularnda ele alma5

Singer, Dorothy ve Jerome L., ocuklarda Yaratcln Geliimi, s. 241, ev.: Nurdan Cihanmul, Genda, st.-1998.

23

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ya alacamz zere, televizyon ya da sinema gibi iletiim imkanlarnn, kiilerin ruh-zihin durumlarna gre ksmi faydalar salayaca iddia ediliyor olsa da, geliim andaki ocuklarmzn bu yaygn iletiim aralarndan kontrolsz bir ekilde faydalanmak istediklerinde zarar gryor olduklar hemen hepimizin malumudur. yleyse, bu zararlarn hi olmazsa byk bir blmn gidermek, genlerimizin ve ocuklarmzn kendilerini ifade edebilecekleri kltrel ortamlar meydana getirmek, her eyden nce, ocuklarn ve genlerin kendi ebeveynleri zerindeki en nemli haklarndandr. Kendimizi bu hakk ifaya muktedir olduumuzu hissettiimiz an, onlar da zerlerindeki ebeveyn haklarn yerine getirmek iin, ruh ve zihin dnyalarnda bir zorunluluk hissedeceklerdir. Bu da hemen hepimizin arzu ettii dengeli, ahlkl ve retken bireylerin cevelan ettii, Allaha gven, mit ve itimat duygular ile dopdolu, huzurlu, mutlu bir toplumun gelecekteki kutlu doumunu netice verecektir diyebiliriz. imdi, kz ocuklarmzda da rastlanmakla birlikte, erkek ocuklarmzda daha sk grlen bir konuya, duygularn maskelenmesi hususuna deinmek istiyoruz.

3. Erkek ocuklarmz ve Duygularn Maskelenmesi

zellikle gnmzde birok delikanl, problemlerini yalnz bana zmek durumunda kalyor. Bu genlerimiz, toplumumuzun baz yanl ve gereksiz beklentilerine uymak adna, gerek kiiliklerini saklayan erkeksi bir yreklilik/kabadaylk maskesinin ardnda yaamak zorunluluu hissediyorlar. Korku, kuku, yalnzlk ve bir yardmcya ihtiya hissetme gibi, aslnda toplumun, erkekler ve erkek ocuklar iin kabul edilemez olarak rettii bu tr duygulardan, kendilerini
24

Giri uzak tutmalarnn zorunlu olduunu dnyorlar. nk bir delikanlnn yardm, teselli, anlay ve destek iin ailesine, arkadalarna, danmanlarna veya retmenlerine rahat bir ekilde ulamas ne tevik ediliyor, ne de normal bir tutum olarak grlyor. Bir de her koyun kendi bacandan aslr vb. gibi, gencin durumu ile uzaktan-yakndan ilikisi olmayan baz gereksiz zdeyiler de maalesef birer yanl ynlendirici hkmne geiyor. Buradaki problem udur: Problemleri olan bir delikanl, tedirgin olmak, tek bana kalmak, korkmu olmak gibi, erkek modeline uymad dnlen duygularn iinde tar ve gizlerken, dardan neeli ve hayatndan memnunmu gibi grnebilmekte ya da en azndan byle grnmek gerektiini dnmektedir. Bazen, bu maskeyi yle ustalkla tamay reniyorlar ki, okulda sknt ektiklerinde, derslerinde baarl olamadklarnda, onlara kaba davranldnda, depresyona girdiklerinde ve hatta anlalmaz biimde ie kapandklarnda, gerekte neler olduunu anlayabilmek olduka zor hale gelebiliyor. Gizli kalm problemler, yalnzca, erkek ocuklar byk lde problem olmaya baladklarnda, okulda skntya girdiklerinde, arkadalar ile kavgaya baladklarnda, klinik depresyon veya dikkat eksiklii tehisi konulduunda aa kmaya balyor. Ancak, urasn hemen belirtmemiz yerinde olur ki, ocukluk ve ergenlik a boyunca, toplumsal olarak ekingenlik duygular yaam ve sonu olarak yalnz bir insan haline gelmi, hatta ok bilinen tabiri ile yalnz kartal biiminde hayatn srdrecek ileri semi baz yetikinler, zmlenmesi gereken bu durumu, ou zaman haberleri bile olmadan, hayatlarnn en nemli bir problemi olarak yaamaya devam etmektedirler. Dolaysyla, ocuklarmzn, gelime ve zellikle ergenlik
25

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi dnemlerini huzur iinde geirebilmelerini temine alma, onlarn gelecekteki yetikinlik dnemlerini de huzurlu geirebilmeleri asndan olduka nemlidir. Bakp bytmeye altmz zellikle erkek ocuklar, sevgimizi ve koruma duygumuzu aka gsterdiimiz kz ocuklarmzn tersine, ou kez kendi gerek kiiliklerini ve duygularn saklayan, yar gvenilir hayatlar srdrme zorunluluunu hissediyorlar. ocuklarmz, bunu uygun olmak ve sevilmek adna yapyorlar. Bylece, geni bir alandaki duygularn saklamakla kalmyor, ayn biimde kendi reticiliklerini ve zgnlklerini de prstyorlar. Sonu olarak, kendilerine ait duygu renklerinden oluan olduka geni bir renk tayfn ve bu tayfn tonlarn gstermek yerine, ancak az miktarda olmak kaydyla, sadece ana renkleri gsterebiliyorlar. Bir delikanlnn en derin duygularn ve deneyimlerini nasl anlayacamz, onun gerekte kim olduunu nasl bileceimizi ve ona kendi gerek kiiliini sevmesi ve kendini daha rahat hissetmesi iin nasl yardm edeceimizi renebileceimizin pek ok yolu vardr. Anne-babalar, retmenler ve erkek ocuklarmzn dier rehberleri iin balang noktas, duygularn maskelendiine ilikin erken uyarlara kar duyarl olmalardr. Bu uyarlar, kt notlardan kabaday davranlara, sessiz grnmekten, depresyon belirtilerine ve (Allah muhafaza buyursun) su ilemeye kadar her tr olguyu ierirler.6 Yazk ki, bazen ok kolay tanabilen bu maskeye inanrz ve bu yle sk kullanlr ki, gerek bir iletiim iin engelleyiciden ok daha tesi durumuna gelir. Ackl olan ise, bu yalanc maskenin, gerekten ortadan kaldrlamaz hal almas, erkek ocuklar hiss olarak snk bir durumda brakmas ve genlerimizi okulda baarszla, depresyona, hatta madde bamllna gtrecek
6

Pollack, William, Harbi Delikanllar, s. 38-42, Dharma Yaynlar, st.-2002.

26

Giri kadar zedeleyebilir olmasdr.7

4. Erkek ocuklarn Hiss Canllklarn Kaybedii

Aratrmaclarn bulgularna gre, doumda ve sonraki birka ay boyunca, erkek bebekler kz bebeklere oranla hiss olarak daha canl olurlar. Fakat erkek ocuklar zellikle ilkokul ana geldiklerinde, hiss canllklarnn ounu kaybederler veya gizlerler. Be-alt yandaki erkek ocuklarmz, ya retmenlerine ya da kendi anne-babalarna, incinmi olduklarn veya skntlarn syleme konusunda kzlardan daha kt durumdadrlar. Birok anne-baba bu dikkate deer dnm neyin balattn dnmez bile. Ak ve cokun olan bir delikanly, duygularnn btnn gsterme konusunda isteksiz yapan acaba nedir? Yakn zamanlardaki aratrmalar bu deiiklik iin balca iki sebebe yneliyorlar. Her ikisi de erkek ocuklar zerine uygun grlen deerlerden ve toplumumuzun rf ve adetleri ierisinde derinlemesine yer eden, erkek ocuklara kar uygun grlen davran tarzlarndan ortaya kyor. lk sebep, erkek ocuklar yetitirilirken gerektii dnlen glklere altrma sreci ierisinde utandrmann kullanmdr. Kk erkek ocuklar, utandrlma, zellikle zayflk, incinebilme, korku ve znt duygular sebebi ile sululuk hissetmeye mecbur edilirler. Mesela, erkek dediin gl olur, erkek adam alamaz, sen erkek deil misin!, sen yoksa soan erkei misin? vb. gibi, aslnda bilmeden kk drc mesajlar veren tarz ve hitaplarn, ocuklarmzn i dnyalarnda ne gibi frtnalar kopardn oumuz dnmeyiz bile.
7

Pollack, William, a.g.e., s. 54.

27

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Erkek ocuklar yetime alarnn tam ortasnda ise, adeta devaml bir ekilde utandrlrlar. Tabi buradaki gaye masum grnmldr. ocuklarmz disipline, glklere alsn, erkek gibi davransn, bamszla yava yava adm atmaya balasn, duygularn denetim altnda tutsun gibi. Mesela, erkek ocuklara erkek ocuklarn alamad anlatlr ve telkin edilir. Dorudan sylenmese bile bu tr davranlar, erkek ocuklara duygularn nasl saklamalar, onlarn kendileriyle ilgili ne ekilde dnmeleri gerektii konusunda gizli mesajlar ulatrrlar. Utandrma eilimi; oyun alanlarmzda, okullardaki snflarda, evlerimizde ve erkek ocuklara kar nasl davranlacan bilemeyen dier insanlarn bilinaltlarndadr.8 Erkek ocuklar delikanllk dnemine geldiklerinde, ocukluk dneminde yaadklar baz sarsntlar, onlarda psikolojik rahatszlklar olarak grlmeye balar. Bu rahatszlklar olaan grnml mahzunluk hali veya benlik kayb gibi, dardan pek de hissedilemez/anlalamaz trden rahatszlklar halinde bile olabilir. Bylece erkek ocuklarn genlik yllarndaki duygular bu rahatszlklar sebebi ile maskelenmi olur. Anne-babalarn, bazen ocuklarnda grdkleri sebepsiz fke nbetlerinin ou veya onlarn ruh hallerindeki ani deiimler, ksmen, daha nceden iletiim iin duyduklar zlemlerin karlksz kalm olmas sebebiyle meydana gelmektedir. Bu durum, yani gencin endieli ruh yaps, ite byle zlemlerin rettii, derinlerdeki utandrlm olma hissinin sebep olduu bir endie/korkudur.9

5. ocuklarn Duygularn fade Edebilmeleri

8 9

Pollack, William, a.g.e., s. 48. Pollack, William, a.g.e., s. 83.

28

Giri ocuklarn duygularn rahata ifade edebilmeleri iin ncelikle, ocuklarla beraber olabileceiniz, onlar zerinde younlaabileceiniz bir gn ayrmanz gerekmektedir. Mesleiniz, zamannzn ounu alyor olabilir. Gnn saatleri, haftann gnleri ok youn geiyor olabilir. Ancak nemli olan, her trl nemsiz ii programlamak deil, nemli ilere ncelik vermeye almaktr. kinci olarak, her gn daha fazla ocuk aile ekirdeinden ayrlarak uzman bakclar tarafndan (anaokullar, kreler, belirli kurumlarn uygulad bakm programlar ve devlet okullar) yetitiriliyor. ocuun evresinde gerekli imknlar salamak, eitici-retici bymeyi temin eden oyunlara tevik etmek olduka nemlidir.10 Dolaysyla, duygularn rahata ifade edebilmelerini temin iin, ocuklarn hayali oyunlar oynayabilmelerine ayr bir ehemmiyet vermek gerekiyor. Yaplan baz almalarda, alt ile dokuz ya arasndaki ocuklarn beklerken gsterdikleri davranlar incelenmeye allmtr. Alnan sonulara gre, daha fazla hayali oyunlar oynayan ya da hayali oyun arkada olan ocuklarn, beklerken olduka sakin davrandklar gzlenmitir. Bu tr ocuklar byle anlarda, duruma uygun oyun karakterleri, ses taklitleri yaparak eitli oyunlar oynayabilmektedirler.11 Hayali oyunlarda, ocuklarn oyun kimliklerini nasl belirlediklerini ve nasl bir yetikin gibi davrandklarn az ok tanmlayabiliyoruz. Ancak, emin olmadmz nokta, dzenli olarak hayali oyun oynamayan ocuklarn farkl rolleri, kiilikleri ve olaylar deneyip deneyemeyecei. ans olmayan, tevik edilmeyen ve hayali oyunlara ilgi duymayan ocuklar insan
10 11

Singer, Dorothy ve Jerome L., a.g.e., s. 169. Singer, Dorothy ve Jerome L., a.g.e., s. 198.

29

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi olma, karmak emalar oluturma, insanlar tanma, en nemlisi de kendi duygularn ifade etme ve karmak olan dnyay klterek kontrol etme ansn maalesef karyorlar.12 Netice itibar ile, ne yazk ki ok az anne-baba, ocuklarna duygularn ifadelendirmelerinde yardmc olmaktadrlar. Bunun temelinde ise, onlara da ocukluklarnda bu imkann tannmam olmas yatmaktadr. ocuklarn hemen hepsinin olumlu ya da olumsuz duygular olduuna gre anne-baba olarak neler yaplabilir? 1. Yanl bir ekilde ocuklarmza duygularn ifade etmemeyi ve ilerinde saklamay retebiliriz. Ama, bunun sonucunda ocuk normal bir insan olmak yerine ie dnk ve mekanik birisi olup kar. 2. Yine yanl bir ekilde ocuklarmza sadece olumlu duygularn ama frsat verir, olumsuz duygularn gstermelerini yasaklayabiliriz. Mesela ocuk ebeveynine: Seni seviyorum diyebilir ama sana krgnm diyemez. Bunun sonucunda ise olumsuz duygularn hayat boyu ierisinde saklamak zorunda olan ocuk, yetikinlik dneminde ciddi ruh problemler ve buna bal travmalar yaayabilir. 3. Doru bir ekilde ocuklarmz, olumlu ya da olumsuz btn duygularn ifade etmeleri iin cesaretlendirebiliriz.13 ocuklarda duygularn ifade edilememesi durumunun, onlarn daha ileriki yaantlarnda tedavisi gereken bir takm psikolojik problemlere sebep olabilecei grlmelidir. Mesela, psikoterapi gruplar zerinde yaplan son aratrmalarda, psikoterapi hastalarnn, kendilerini rahatlattn ya da tedavi ettiini dndkleri ve ilk sraya yerletirdikleri hususlar
12 13

Singer, Dorothy ve Jerome L., a.g.e., s. 204. Dodson, Fitzhugh, Sevgiyle Disiplin, s. 61, ev.: pek Van Den Born, Kurald Yaynclk, st.-1998.

30

Giri -ki bunlar ayn zamanda serbestlik kazanma ve gelecee ilikin beceriler edinmeyi artrmaktadr- unlar olmutur: Duygularm nasl ifade edeceimi renmem, Beni neyin rahatsz ettiini syleyebilir oluum, Bakalarna kar olumlu/olumsuz duygularm da vurabilir oluum.14 Duygular ifade edememe ya da da vuramama, bazen ocuun cinsiyeti ile ilgili karmaa yaamasna dahi sebep olabilir. Yaplan bir rnek incelemede, sekiz yandaki bir kz ocuunun kendi cinsiyetine uygun davranmad grlmtr. Bu ocuk, daha ok erkek ocuklarla oynayarak ve byk erkek ocuklara saldrarak riskler almaktadr. Psikolojik testler sonucunda ocuun, cinsiyetini reddetmesi gibi bir eilim bulunamasa da gl erkek imgeleri ile kararsz olduu grlmtr. Kendini terkedilmi hisseden bu ocuk, gl olan bir eylerden yardm beklemektedir. Problemin kayna, ailede yanda gzel bir erkek ocuunun btn ilgiyi kendisine toplamas, kz ocuunun ise, sevilmediini dnmesidir.15 Dolaysyla, ebeveynlerin, bykanneler/babalarn ya da bakclarn, ocua sevgiyle yaklaarak onlarn yklerini, oyunlarn desteklemesinin, bu ocuklarn daha sonralar kiiliklerini olumlu bir ekilde gelitirebilmeleri ve derinlerdeki duygularn rahata ifade edebilmelerinde olduka nemli unsurlar olduu anlalmaktadr. Yaplan aratrmalarda, uyumadan nce yk dinleyen, belirli saatlerde uyuyan, fazla televizyon izlemeyen ocuklarn saldrganlk eilimi gstermedikleri, bilakis daha retken olduklar grlmtr.16 Ayrca dier
14

15 16

Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Yalom, Irvin, Grup Psikoterapisinin Teori ve Pratii, s. 110-125, ev.: Do. Dr. Ataman Tangr-Dr. zgr Karaam, Kabalc Yaynevi, st.-2002. Dodson, a.g.e., 292. Singer, Dorothy ve Jerome L., a.g.e., s. 215.

31

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi nemli bir husus, ocuklarn oyunlar geree uygun olmayp aptalca bile olsa onlara glnmemesi ya da dalga geilmemesi gereidir.

a) Duygularn fade Edilebilmeleri in ocuklarn Cesaretlendirilmesi

ocuun ya da gencin duygularn aka gsterebilmesi iin onlar cesaretlendirmemiz gerekmektedir. zellikle erkek ocuklarn, doduklar andan balayarak ve hayatlar boyunca, duygularnn btnnn bizim amzdan geerli ve savunulabilir olduu mesajn almalar nemlidir. Mesela ocuk henz bebeklik anda ise, bu sylemeye altmz husus, bebein ifade ettii btn duygular ona doru bir ekilde yanstabilmemiz gerektii anlamna gelmektedir. Onu devaml glmsemeye ya da glmeye zorlamamz ve sadece bu duygularn kabul ediyormuuz gibi grnmemiz yerine, ona znt, korku veya ac veren dier duygularna da ak olduumuzu ve onu anladmz, mimik ve jestlerimizle gstermemiz gerekmektedir. Okul andaki ocuklarmz sz konusu olduunda ise, onlarla konuarak, gerekiyorsa sorular sorarak duygularn anladmz belirtmemiz gerekir: Ne oldu? Neye zldn? Seni neyin mutsuz ettiini bana sylemek ister misin? Bu konunun seni bu kadar incittiini grdm iin zgnm gibi. Ayn zamanda ocuklarmzn duygularnn tamamn: niin byle fkelisin? cmlesinde olduu gibi, sadece fke kelimesi ile snrlandrmamak, duygularn renk tonlar diyebileceimiz, mutlu, zgn, yorgun, d krklna uram, rkm, sinirli gibi geni bir alan kapsayan duygu szcklerini kullanmak iletiimin rahatl asndan nemlidir.17
17

Pollack, William, a.g.e., s. 108.

32

Giri

b) Sevgiyi Cmerte fade Etme

nsan hayatnn hem dini hem de psikolojik bakmndan en nemli kavram sevgidir. Buradan hareketle, sevgi ve kardelik duygusunun, insan ve dier varlklara kar sevgiyi gelitirmenin, her maruf eitim uras iin asgari bir gereklilik olduu sylenebilir. nsann ftratnda bulunan bu duygunun gelitirilmesiyle, eitimin bir ok problemi halledilmi olur. Anne-baba ile ocuklar, daha geni olarak dnyadaki btn fertler arasndaki ilikilerde, sevgi duygusunun pratik bakmdan yerleebilmesi, ayrca korku, tasa ve gvensizlik gibi olumsuz duygulardan uzak olarak yaanabilmesi iin, sevgi duygusunun gelitirilmesi olduka ehemmiyet arz etmektedir. Bu duygunun salkl bir ekilde gelitirilebilmesi ancak, dinimizin rettii Allah sevgisine yani muhabbetullaha bal olarak, O'nun yaratklarn sevmekle mmkndr. Yunusun diliyle yaratlm severiz yaratandan tr anlayna, ancak cmert bir sevginin, bu amala doru ve zamannda yaplacak bir dini eitimin ulatrabileceini unutmamak nemlidir.18 Alm olabileceiniz aksi yndeki mesaj ve yanl ynlendirmeler sebebi ile, bugne kadar ocuklarnz ve ergen genlerinize ok fazla sevgi ve duygudalk gstermemi olabilirsiniz. Ancak sevginizin ve desteinizin azalmasnn, onu gerekten de derin bir ekilde zmekte olabileceini bilmeniz gerekir. Olunuza ya da kznza, onlar ne kadar ok sevdiinizi istediiniz kadar sklkla syleyin. Onlar barnza basp, kucaklayn. Kendileriyle gurur duyduunuzu ve nemsediinizi syleyin. Hiss yaantlar ile ilgilenin. Nee dolu yaknlk ve hiss paylam dakikalarnda, onlarla iletiim kurmak iin imknlar hazrlayn. Gerekten,
18

Ayhan, Halis, Trkiyede Din Eitimi, s. 292, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, st.-1999.

33

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi gnlden gelen ve ifadelendirilebilmi sevginin yerini tutabilecek, hemen hibir ey yoktur dense yanl olmaz.19 Ataszlerimiz iinde bakarsan ba olur, bakmazsan da olur zdeyii mehurdur. Hi olmazsa bir bitkinin yetimesi iin gereken bakm-grm ocuklarmzdan esirgememek, hem onlar ve hem de milletimizin gelecei asndan ehemmiyet tamaktadr. Bu genel mlahazalardan sonra, imdi ergenlik ve genlik konusunu ele almaya alacaz.

19

Pollack, William, a.g.e., s. 112.

34

Birinci Blm

ERGENLK ve GENLK

ERGENLK ve GENLK

1. Ergenlik Kavram
Psikologlar, antropologlar, filozoflar, anne babalar ve hatta ergenlerin kendileri ergenlii tanmlamay uzun zamandan beri denemektedirler. Ergenlik ksaca, gen yetikinin deiik yetikinlik dnemlerinde yaad stres diye tanmlanabilir. Gen insanlarmzn, kltrmzn biimlenmesinde olumlu byk roller oynayabileceklerini bilmek olduka nemlidir. nk gen insanlarmz mutlaka, bugnn ve gelecein problemleri ile baarl biimde uramak isteyeceklerdir. Bunun iin de bebeklik ve ilk ocukluktan ergenlie, ergenlikten ileri yetikinlie doru yksek karakter zelliklerini, zamannda ve doru bir ekilde kazanmalar gerekmektedir. Bu adan ergenlik, ayn zamanda bedensel, toplumsal ve zihn bir olgunlama dnemidir. Anne-babalar, retmenler ve ergenler, u hususta dikkatli olmaldrlar. Ergenlik, yakn gemile irtibatl imdiki zaman ile dorudan, kkl bir ekilde imdiki zamandan ayrlmakta olan gelecek ile de dolayl ynden irtibat bulunan bir dnemdir. Bunu dorulayan ve Hz. Aliye (radyallahu anh) isnat edilen bir sz yledir: ocuklarnza, iinde bulunduunuz zamann bilgi ve kltrn deil, daha sonraki devrin adab, erkan ve kltrn
37

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi retiniz. Zira onlar, sizin iinde yaadnz zamandan daha baka bir zaman iin yaratldlar. Dolaysyla hemen her toplum ve ebeveynin bir ergenden bekledii nemli bir grev vardr. O da, bir ergenin kendi davranlarna rehberlik yapacak bir dizi dini deer ve ahlaki yaanty kazanmas ve yksek bir karakter gelitirmesidir. Bebeklikten ergenlie kadar birey zerinde, dinimizin, ailenin, arkadalarn, okulun brakabilecei olumlu etkileri nemsemek gerekmektedir. Alnacak bu yksek deerler, gencin hayatnda koruyucu standartlar oluturmasna yardmc olacaktr. Bu deerler bireyin benliine katlacak, bylece arzu edilen altn toplum meydana gelecektir. Ergenler bu hassas dnemde, fiziki deiimin yan sra zihni yeteneklerde de nemli bir oranda deiiklik yaarlar. Bilisel geliim olarak bilinen bu olgu, ergenlerin yalnz kendilerini, ailelerini, yatlarn, arkadalarn ve retmenlerini etkilemez. Ayn zamanda onlarn, dnya ve ukblarn anlamlandrma biimi zerinde de uzun sreli etkiler tar. Ergenlerin btn dnme sreleri daha yetkin bir ekle dnr. Artk, gittike artan bir biimde gelecee ynelik ve manevi-ahlk yani soyut dncelere ilgili olurlar. Birey, zellikle ilk genlik dneminde idealizm kazanr, dini ve ahlaki konularla ilgili deerler manzumesi elde eder.20 Bu soyut ilem dncesini yle tarif edebiliriz: Somut olandan, burada olmayana ve gelecee ynelik ilgi dorultusunda uzaklama. Bu, byk dncelerin ve kuramlarn balamasnn ama ayn zamanda da imdiki gereklie uyum salamann zamandr. Bir baka tanm da yledir: ... somut ve imdiki gzlem20

Gander, Mary J.-Gardiner, Harry W., ocuk ve Ergen Geliimi, s. 458, ev.: Prof. Dr. Ali Dnmez, Prof. Dr. Nermin elen, Prof. Dr. Bekir Onur, mge Kitabevi, st.-2002.

38

Ergenlik ve Genlik lerden kan nermeler hakknda, varsaymlar ileri srmeyi ve akl yrtmeyi salayan dnce dnm.21 Durum ne olursa olsun, ergenlerin yeni bulduklar bu gelecee bakma ve karmak problemlere zmler bulma yetenei, onlarn hayatlarna derin deiimler getirmektedir. ou zaman anne-babalarn ve dier yetikinleri hayrete drecek biimde, daha nce kabul ediyor grndkleri yanl kararlar sorgulamakta ve tartmaktadrlar. Aile hayat ve toplumsal problemler konusunda da idealist yaklamlar sergilemektedirler.22

2. Genlik Kavram
En ksa ve basit tarifiyle genlik, ocukluk ile orta yallk arasndaki devredir.23 Ancak, genliin daha deiik ve daha belirgin tanmlar da bulunmaktadr. Bir tanma gre genlik; bulua erme sebebiyle, biyolojik ve psikolojik bakmdan ocukluun sonu saylr. te buras balang kabul edilirse, toplum hayatnda sorumluluk alma dnemi olan 12-24 ya arasndaki bireyler genleri temsil ederler. 12-24 ya aras dnem ayn zamanda ergenlik dnemini, dolaysyla fizik olgunlua erime srecini de iine almaktadr.24 UNESCO'nun tanmna gre gen, renim yapan ve henz hayatn kazanmak iin almayan, kendine ait konutu bulunmayan kiidir. Bu kii, byk hayal gcne sahip, cesaretin ekingenlie, macera isteinin rahata stn geldii insandr. Baka bir tanma gre gen; belirli ve snrl ya dilimi iinde
21 22 23 24

Gander-Gardiner, a.g.e., 461. Gander-Gardiner, a.g.e., 466. Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedisi, Genlik md., Cilt: 5, Meydan Yaynevi, stanbul, 1971. ener, Sami, Trkiye'de Genlik Olay, Tima Yaynlar, st., 1991, sh. 13, (zyurt, Selahattin - Doan, M. Sait, Genlik Problemleri Asndan niversite Genlii, s. 6, Deiim Yaynlar, st.-2000.)

39

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi duygu, dnce, davran ve tutum olarak gelime abas gsteren kii olarak ifade edilmektedir . Dier baz tanmlarda ise; toplumun en dinamik, en akkan, en hareketli kesimi, ocukluk ve yetikinlik dnemleri arasnda yer alan bir ya dnemi olarak da ifade edilmektedir. Genlik an UNESCO, 15-25 olarak belirlerken, Birlemi Milletler Tekilat, 12-25 aras olarak kabul etmektedir. Trkiye'de ise yaygn olarak 12- 24 yalar aras genlik dnemi olarak kabul edilmektedir.25 Toplumlara ve devirlere gre deien bu ya snrlamas olduka genel niteliktedir. Ya snrlamalarnda yetikin yann balangc ile genlik dneminin bitii kesin olmamakta, snrlama sadece pratik bir kabullenmeden ibaret kalmaktadr.26 Genlik, kiiyi sosyal olgunlua hazrlayan, ergenlik ve delikanllk zelliklerinin bir arada grld geni kapsaml bir kavramdr. Beden, din, sosyal ve ekonomik gelime birbirlerini etkileyerek ve tamamlayarak, kiinin yksek bir karaktere ve olgunlua erimesini salamaktadr. Bu noktadan hareketle genlii, kiiyi dini-ahlk olgunlua hazrlayan bir gei dnemi olarak tanmlamak da mmkndr.27

3. Ebeveyn/Ergen ocuk Problemleri

Ergenlik ann balang ve biti aamasnn ok net snrlar olmamakla birlikte, genelde on iki ile on be ya aras ergenliin balang aamasn, on be ile yirmi bir yaa kadar uzanan
25

26 27

Hlya Gkmen - Ayta Akaln - Nur Koyuncu - Zuhal Soyda, Yksek renim rencilerinin Serbest Zaman Etkinlikleri, Kendilerini Gerekletirme Dzeyleri, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1985, sh. 9-10, (zyurt, Selahattin - Doan, M. Sait, s. 6dan naklen.) zyurt, Selahattin - Doan, M. Sait, a.g.e., s. 6. zyurt, Selahattin - Doan, M. Sait, a.g.e., s. 11.

40

Ergenlik ve Genlik dnemin de ergenlik an oluturduunu ifade etmitik. Ergenliin balang dneminde ocuk, ben kimim? sorusuna cevap aramaktadr. Bu aratrmay da byk lde aile evresinde yapmaktadr. Ergenlik anda olan ocuk, kendi iinde bir atma da yaamaktadr. yle ki: Zihninin bir yarsnda, anne-babasna bamllktan kurtularak, kendi ayaklar zerinde durma gerei hissederken, dier yarsnda ise, anne-babasnn dizinin dibinde rahat ve emin bir ekilde yaamak istemektedir. ocuunuz, ergenlik ann balang aamasnda, bamszlk ile baml olma arzular arasnda gidip gelecek, bu arada hiss bamszlna doru da yava yava admlar atmaya balayacaktr. Bunun en tipik ekli de ebeveyninin bir ekilde yanllarn bulmaya alma tutum ve davranlarn zaman zaman sergilemek istemesidir. Sizin de rahatlkla anlayacanz zere bu trden davranlara henz alamam ebeveynler, bu yeni durum karsnda yeni bir tutum sergilemeleri gerektiini dnrler. imdi bu tutumlar ve ergen ocuk/ebeveyn glklerinin bir ksmn ksaca grmeye alalm.

a) Otoriter Davranma
Bu dnemde anne babalarn ortak hatas, ocuklarnn bu kartlk ima eden davranlarndan, kiisel bir ekilde alnmalardr. Her eyi kontrol altnda tutarlarsa, ocuklarnn kendilerine hibir ekilde kar olmayacan dnmektedirler. Ama gerekte yapmamz gereken, neler beklememiz gerektiini renmek ve bu gerekle yzlemektir. ocuumuzla inili kl sren ilikimiz iin de kendimizi sulamamaktr. Ergenlik ann son dneminde, yani on alt ve yirmi bir ya arasnda, ocuunuz yava yava bamszln kazandna inanacak ve yar ergenlikten kurtulacaktr. Balang dneminde Ben kimim sorusunun cevabn yalnzca aile evresi ile snrlandrmken, ergenlik a41

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi nn son dnemlerinde bu snrlar alarak, aratrmann snrlar btn toplumu kapsayacaktr. Bu dnemdeki gen; 1. Meslek seiminde byk lde bir karara varm olacak, 2. Anne-babasna tam bir bamllktan da nemli lde uzaklam olacaktr. Ergenlik ann son dnemleri ebeveynler iin de zellikle zor bir dnemdir. nk bu dnem ayn zamanda kendilerinin orta ya civarnda olmalar sebebiyle, yaadklar bir takm skntlarla akmakta, dolaysyla baz problemler belirebilmektedir. Anne-babalarn ou, srf konumakla ergenlik andaki ocuklarna rnek olabileceklerini dnrler. Bu ksmen doru olsa da gerek olan, ergenlik andaki bir ocuun yksek bir ahlk rneini kendisine ideal olarak belirlemesi gereidir.28 Ancak unu da belirtmemiz gerekir ki, problemler bazen ergen/ebeveyn anlamazlklarndan daha ok, toplumdaki deiimlerden ya da sk sk duyulan ben senin yandayken... cmlesiyle rneklenen bir tavrdan da kaynaklanabilir. Anne-baba ve ocuk glklerinin artna ilikin bir baka ihtimal de, orta yalarna girmi olan bir ok anne-babann kendi i atmalarn yayor olmalardr. Ergenlerin meslekle ilgili kararlarn verdikleri ya da vermeyi denedikleri srada, bir ksm anne-babalar kendi hayatlarn yeniden gzden geirme lzumu hissetmektedirler. Gerekletirdikleri ya da gerekletiremedikleri eylere bakmaktadrlar. Dolaysyla, hayatlarnn geri kalann u an iinde bulunduklar ekilde geirmeyi isteyip istemediklerini dnmektedirler.29 ou anne-baba ilk etapta, yani normal bilin seviyesinde
28 29

Dodson, a.g.e., 252-260. Gander, a.g.e., 479.

42

Ergenlik ve Genlik byle bir olguyu reddedebilirler. Ancak, davranlarmzn ok byk bir blmne bilindnn hakimiyeti sz konusudur ve bu adan da ou ebeveyn, davranlarnn esas saikini maalesef grememektedir. Bilind konusu, motivasyon duygusunun geliimi blmnde biraz daha etrafl bir ekilde ele alnacaktr.

b) Babadan Uzak Kalma

Anne-baba ve ergen ocuk problemlerinin bir baka nemli sebebi de ocuklarn babadan uzak kalmalardr. lkemizde henz, teknik olarak var, ama psikolojik olarak yok olan babalarla ilgili bir alma bulunmamaktadr. Bir baba, zamannn ounu brosunda ve yolda geirmekte, sk sk i gezileri yapmak durumunda kalmakta, akamlar ya da hafta sonlarnda da almakta, yani youn faaliyetlerde bulunmaktadr. te, bu tr babalarn ergen ncesi ve ergen ocuklar ile alakal bir aratrma henz yoktur. Batda, Blanchard ve Biller bu alandaki ok az aratrmadan birini yrtt. Sz konusu aratrmalarnda, nc snfa giden krk drt erkek ocuk drt eit gruba blnd: 1. Baba erkenden yok (be yandan nce), 2. Baba daha sonra yok (be yandan sonra), 3. Baba ok az var (haftada alt saatten az), 4. Baba ok sk var (gnde iki saatten fazla). Akademik baar ve snf derecesi Otis-Lennon Testi'yle lldnde, babann ok sk var olduu gruptaki erkek ocuklar dier gruplardakinden daha iyi baar gstermilerdir. Yazarlarn tespitine gre, birinci gruptaki ocuklar genel olarak az baarl idiler. kinci ve nc gruptaki erkek ocuklar snf dzeyinin biraz altnda baar gsterdiler. Drdnc gruptakiler ise, dzenli olarak snf dzeyinin stnde baar gstermilerdir. Bu tablodan, babalar ile daha sk grme imkan bulan
43

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ergenlerin, akademik anlamda daha baarl olduklar anlalmaktadr. Bununla birlikte, yazarlar u uyary da yapmaktadrlar: Baba-oul ilikisinin kalitesi, erkek ocuun kiilik geliimi zerinde baba-oul etkileiminin niceliinden yani saysallndan ok daha fazla etkili olmaktadr. Yani nemli olan kaliteli bir baba-ocuk ilikisidir. Baba-ocuk ilikilerinin nicelii/kemiyeti ile nitelii/keyfiyeti arasndaki bu ayrm son derece nemlidir.30

c) Dayak ve Depresyon
Problemler asndan belki burada dikkate alnmas gereken hususlardan bir tanesi de udur: Karlatklar problemler yznden strese girip ocuklarna fiziki iddet uygulayan ebeveynlerin ocuklarnda, hassas ergenlik an derinden etkileyebilecek olan depresyon riski ortaya kmaktadr. nk, bu ekilde fiziki iddete maruz braklan ocuklar, ebeveynlerinin bir takm maddi-manevi problemler yaadklarn anlamayabilirler. Tam aksine bu genler, kendilerinin kt olduunu, kt davrandklar iin ebeveynlerinin bu kadar sert olduunu dnrler. Dayaa maruz braklan ocuklar, ou zaman ebeveynlerinin bu iddet dolu davranlarndan kendilerini sorumlu tutarlar. Eer daha akll, daha sevimli veya daha farkl olsaydm, ebeveynim byle davranmazd diye dnrler. Dayaktan kaynaklanan dk benlik algs ve kendileri ile ilgili olumsuz dnceler, ocukta depresyon iin zemin hazrlar. Aslnda bu durumdaki ocuklar kendilerine yaplan hakszla fkelerini gstermeye muktedir olmalarna ramen, anne ya da babalarndan korktuklar iin bu duygularn darya vuramazlar. Neticede de depresyona msait bir vasat meydana gelmi olur.31
30 31

Gander, a.g.e., 485. Shapiro, Patricia Gottlieb, ocukluk ve lk Genlik Depresyonu, s. 61, ev.: Meral Kesim, Papirs Yaynevi, st.-1997.

44

Ergenlik ve Genlik Birok sebepten dolay ocuunuza hiss olarak yaklaamyorsanz, size yardmc olabilecek birisini bulmanz uygun olur. Bu bir bykanne ya da bir akraba olabilir. Bylece ocuunuz, almas gereken destei ve teviki alr ki, bu da ocuunuzun olaylara olumlu yaklamay renmesi ve salkl bir ekilde gelimesi asndan son derece nemlidir.32 Ebeveyn anlamazlklar da ocuklar asndan olduka byk problem sebebi olabilmektedir. Ulusal bir gazetemizin 11.2.2002 tarihli nshasnda bir kz ocuunun ikayeti u ekilde yer alyor: Ben 10 yanda bir kz ocuuyum. Annemle babam ok byk problemler yayorlar. Buna ok zlyorum. Kavgalar yznden ben de etkileniyor ve evreme zarar veriyorum. Onlarn kavgalar beni ok yaralyor. Hayatm karartyor. Hatta zaman zaman ayrlmann eiine kadar gelip, dndler. Ne olur bana bir are bulun. Eer onlara siz de yardm edemezseniz, ok perian olurum. Sizin araclnzla anneme babama nasl yardm edebilirim, bu durumdan nasl kabilirim? Bu feryadn arkasndaki temel problemin, ebeveyn anlamazl olduu aklkla grlmektedir. Annesi-babas ayrlm ocuklar, genellikle bu durumdan kendilerini sorumlu tutmakta ve sulamaktadrlar.

d) Depresyon Belirtileri
Eer ergenlik andaki ocuunuz, aadaki belirtilerden en az ikisini, iki hafta st ste gsteriyor ve bu belirtiler onun hayatn etkiliyorsa yardm almanz gerekiyor olabilir. Ancak, unu da kabul etmemiz gerekmektedir ki, lkemizde ebeveyn bilinci, imdi problem olarak sralayacamz hususlar henz
32

Shapiro, Patricia Gottlieb, a.g.e., s. 68.

45

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi arzu edilen seviyede iyiletirme, bunun iin gerekiyorsa kendisini bir uzman gibi yetitirme, yine bunun iin kitaplara mracaat etme ve bilgilenme alarndan henz istenilen seviyede deildir. imdi aada sralayacamz hususlar depresyon iin kesin bir tan yerine gemese de birer depresyon belirtisi olarak kabul edilip harekete geilmesinde fayda bulunabilir. Bunlar ocuun: Okul performansnda deiiklik, Dikkatini toplayamama, Sinirlilik veya kzgnlk hali, Srekli mutsuzluk, Yemek yeme ve uyku bozukluu, nsanlardan veya faaliyetlerden uzaklama, Gereksiz sululuk duygusu veya kaygs tama, Fizik ikayetler, Saldrganca, dncesizce veya riskli davranlar, lmden veya intihardan sz etmesi.33 gibi hususlardr.

4. Neler Yaplabilir?
a) Gvenli Bir Alan ve Zaman Aral Meydana Getirin
Olunuzun utandrlma veya ayplanma korkusu olmadan, duygularn aka ifade edebilecei, gvenli bir alan ve zaman aral meydana getirin. Bu genellikle, ilgiyi baka tarafa eken eylerin olmad bir zaman bulma ve delikanlya her eyi syleyebilecei veya ifade edebilecei, paylatklarndan tr hi kimsenin onu yarglamayaca veya cezalandrmayacan aklama yapabilmesi anlamna gelir.
33

Shapiro, Patricia Gottlieb, a.g.e., s. 89.

46

Ergenlik ve Genlik

b) Dikkatlice Dinleyin
Delikanlnn ne sylediini olduka dikkatli bir ekilde dinleyin. Hemen almayabilir. Neler yaadn tam olarak aklamak iin kendisini yeterince rahat hissedene kadar yalnzca sabrl bir ekilde dinlemelisiniz. Bazen delikanl, konumak iin hazr olmayabilir. Hala, yalnz geirecei bir sreye ihtiya duyabilir. Eer byle bir durumun sz konusu olduunu fark ederseniz, delikanlya yalnzca istedii sreyi verin ve sessizliinden kp, yardmnz aradnda da onun iin btnyle uygun olmay deneyin. Bir taraftan baka bir ey yapp, ona dikkatinizin sadece yarsn vermeyin.

c) Olunuzu Utandrmama Konusunda zellikle Dikkatli Olun

Konuma sras size geldiinde, en iyisi, olunuzu kk drecek veya onu mahcup edecek herhangi bir ey sylemekten saknmanzdr. Syleyebileceiniz en iyi ve yardm en fazla dokunacak sz, onun neler hissettiini anladnz ve bunlar atlatmasna yardm etmek iin yapabileceiniz her katk ile onun yannda olduunuzdur. Yaadklar ile ilgili olarak, kendinizi, onunla ne kadar ok zdeletirdiinizi bilmesini salayn.
Bazen onunla birazck dalga gemek, t vermek veya her eyin iyi olacan sylemek daha kolay olsa bile, bu tr cevaplar delikanly, duygularn gerekten ifade etme yeteneinden uzaklatrabilir. Bunun yerine olunuza, yalnzca u an sanki biraz problemli bir durum olduunu syleyin. Ancak, hissettii sknty da nemsediinizi bilmesini salayn. Sonunda btn yapmanz gereken konumaya hazr olmak, onu anladnz gsteren dnceli sorular sormak, gerekten dikkatlice dinle47

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi mek, yarglama ve azarlamalardan kanmak ve iten bir biimde sevginizi ve ilginizi ifade etmektir.34

d) Aalayan Bir Dil Kullanmamaya Dikkat Edin

Yaplan aratrmalar, anne-babalar ou kez istemeden de olsa, zellikle erkek ocuklarla konuurken, kz ocuklar ile konumalarnda kullanmadklar, aalayan bir dil kullandklarn ortaya koymaktadr. Erkek ocuklarla, onlar aalamadan konumann yollarn bulmak ve rahat bir ekilde cevap verebilmelerini salamak gerekmektedir. Erkek ocuk, sizi artan veya ilgilendiren bir ey yaptnda, Bunu nasl yapabildin? diye sormak ilk etapta normal grnml bir tepkidir. Ancak biraz daha derindeki anlam, bu yaplan i her ne ise, onun yanl olduunu ya da ocuun su ileyen durumunun olduunu ima edebilir. Bu, onu bir ekilde aalamadr. Burada daha ok, Neler oluyor, ne oldu? gibi, sizin sz konusu durum zerine henz herhangi bir karara varmadnz belirten sorular sorabilirsiniz.

Mesela, erkek ocuk eve bir veya birka krk notla gelirse, bu durumdan kendilerince hakl bir ekilde endielenen annebaba, ocuklarn sorgulayabilir hatta yle bir ltimatom bile verebilir: Bundan sonra daha sk alacaksn, bu notlarla adam olamazsn! Bu tarz bir hitap, netice itibar ile ocuu aalamadr. Halbuki ocuk, en az dierleri kadar yapmas gerekeni yapmadn/yapamam olduunu bilmektedir. Byle bir noktada annebabaya ait daha iyi tepki: Matematikle biraz problemin olduu
34

Pollack, William, a.g.e., s. 551, 552.

48

Ergenlik ve Genlik

anlalyor! Yardmc olmak iin biz ne yapabiliriz? biiminde olmaldr.35

5. ocuklar Tehlikeli Ynelilerden Koruma

Bu arada ocuklarnz, tehlikeli, zararl, dini hayatmza, rf, adet ve geleneklerimize tamamen zt, tehlikeli, ne id belirsiz bir takm akmlardan da korumanz gerektii unutulmamaldr. 18 Ocak 2002 tarihli bir gazetemizde yer alan habere gre Emniyet Mdrl'nn hazrlad raporda, Trkiye'de sempatizanlar da dahil saylar 3500 civarnda olan satanistlerin, kendi yelerine bir an nce lp cehenneme giderek eytana hizmet etmeleri iin intihar etmeleri telkininde bulunduklar, hatta bazlarnn buna zorland anlatlmaktadr. Ayn raporda ayrca, 1990 ylndan sonra Black Metal, Heavy Metal, Oeath Metal, Trash Metal gibi sama akmlara kendini kaptran genler arasnda, satanizmin ekillenmeye balad ifade edilmektedir. stanbul, Ankara, zmir, Adana, Antalya gibi byk illerde balatlmaya allan bu akmn, internetin yaygnlamasyla birlikte daha da hzland belirtilmektedir. Grup yelerinin zellikle 14-25 yalar arasnda olduu bildirilen bu raporda: Ergenlik dnemi problemleri, aile iinde yaanan olumsuzluklar, din bilgi yetersizlii ve kurduklar yanl arkadalklar neticesinde satanizme ilgileri ortaya kmtr denilmektedir.36 Ayn raporla ilgili olarak, bir ke yazarmz, dini eitimden ve anne-baba ilgisinden mahrum bu genlerle alakal olarak u endie ve soru iaretlerine dikkat ekiyor: Seri intihar m, seri cinayet mi? Emniyetin raporu,
35 36

Pollack, William, a.g.e., s. 110. http://www.hurriyet.com.tr.

49

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi stanbul'daki bir lisede yaanan intihar olaylarndan sonra mfettilerce hazrlanmt. Ancak bu rapor her ne sebeptense bir trl kamuoyuna aklanmad. Oysa ok sayda veliyi ilgilendiren bir rapordu ve mutlaka kamuoyuna aklanmas gerekiyordu. Lara Falay'n intihar, bu raporu yine gndeme getirdi. Raporun tam metnini ele geiremedik. Ancak Zeren, ierii hakknda genel bir bilgi ald. Raporun genel ierii u: ntiharlarda satanist ilikisi var.37 25 Haziran 2002 tarihli dier bir gazetemizde ise, Larann intihar ile alakal olarak u delillere ulald: Lara Falay adm adm lme gtren unsurlarn yer ald dosyada, Larann chat kaytlar, eitli fotoraflar ve ifadeler yer alyor. En dikkat ekici blmse; Larann saklad fotoraflar... Polisin bulduu fotoraflar arasnda; satanist ayinler, banyoda ve halnn zerinde intihar etmi gen kz grntleri; kediler ve satanist simgeler yer alyor.38 Ergenlie adm atmakta olan genlerimizin, aileleri ve eitmenleri tarafndan gzel ahlakla yetitirilmesi olduka ehemmiyet arz etmektedir. Genler ve aileleri, satanizm vb. tehlikeli ynelilerden korunma konusunda dini-ahlk yaynlarla kendilerini eitmelidirler. Genlerimizin dini-ahlk ynlerden daha gzel bir ekilde yetitirilebilmelerinin en abuk ekilde netice verecek yollarndan birisinin, ortaretimdeki Din Kltr ve Ahlk Bilgisi Derslerimizin, mevcut ortaretim mfredatlar itibar ile hi olmazsa bir saat daha artrlmas olduunu dnmekteyiz.

6. ocuklarla Beraberlik
Zorlu bir i gnnn sonunda evinize dndnz dnelim. Rahat bir akam geirmek istiyor ve evde televizyonun
37 38

http://www.hurriyet.com.tr. http://www.milliyet.com.tr.

50

Ergenlik ve Genlik karsna geerek gnlk haberleri izlemeyi umuyorsunuz. Ne var ki akam yemeinde, ergenlik andaki ocuunuzun, iin iin bir eylerle mcadele ettiini seziyorsunuz. inizden bir ses, ocuunuzla birlikte olmanz gerektiini sylyor. ocuunuzu gerekten seviyor ve onun iin en iyisini istiyorsunuz. O kadar yorgunsunuz ki, dinlenebileceinizi dndnz akam saatlerini iple ekiyordunuz. Ne de olsa bunu hak etmi olduunuzu dnyorsunuz. ocuklarnzn rzkn temin iin, sabahtan akama kadar almtnz. Evden ie, iten eve gidip gelerek, ya da iyerindeki rekabet ve oyunlarla bouarak, veya honutsuz alclar, skntl satclar arasnda mekik dokuyarak on saatinizi harcamtnz. Srf ocuklarnz, hayatn daha gzel yanlarn yaayabilsinler diye. Btn istediiniz de kendinize biriki saat ayrabilmek... Dolaysyla yemekte pratik bir zm bulma yoluna sapyorsunuz: Eee, iyi misin bakalm? ocuunuz, sizin ne kadar iten olduunuzu anlamak iin yznze bakyor. Hayr, deilsiniz. H, iyiyim. Ya okul nasl gidiyor? Dersler? Eh, hepsi yolunda gidiyor Notlarn ykseltmek iin sk alyor musun? Bursu kazanman nemli biliyorsun! H, biliyorum. Azndan cmbzla laf alnyor, seninle iletiim kurmak mmkn deil. Yani u yataki ocuklar azlarn atklarnda bir kez olsun akllca bir eyler syleseler! Ergenlik yandaki ocuklar, iletiimsizlik, sayg, ebeveynliin ar sorumluluklar vb. eyleri homurdanarak rahat
51

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi koltuunuza doru seirtiyorsunuz. Konumay denediniz ite! ocuunuz, her trl iletiim kurma abanza kar direniyor. Eh, ergenlik andaki ocuklar biraz da garip olur zaten deil mi? Bylece, kendi zihninizde kendinizi hakl kardktan sonra, televizyonun karsna oturuyorsunuz. Birka dakika iinde de televizyondaki programlar sizde bu konuya ait ilgi ve alaka krntlarn da yok ediyor. Bu arada, ocuunuz eskisinden daha beter bocalyor. letiimsizlikten kendisinin sorumlu tutulduunu ve sulandn hissediyor. Problemleri katmerleiyor. Kendisini her zamankinden daha kt hissediyor ve stelik bu konuda konuabilecei bir kimsesi de olmadn dnyor. Zamanla bu tr kendi iine kapanmalarn maliyeti ok byr. Mazeretler ve bahaneler bir sre sonra sizinle ocuunuz arasnda bir duvar rlmesine sebep olur. nk ocuunuz, size nispeten daha hassas olan duygularn ve derin ihtiyalarn koruyabilmek iin, kendi kalbinin etrafna bir duvar rmektedir. Artk iletiim yzeysellemeye, sizin kendi davranlarnz hakl karma abalarnz artmaya ve ocuunuza kabahat bulmaya balarsnz. Vicdannzn o ilk fsltsna kulak vermeyiinizin bedelini ise ar ar fakat giderek artan bir ekilde demeye balarsnz.

7. Amay Aklnzdan karn

Kiisel btnlnz koruyarak hareket etmenin anahtar, ama, fakat, ancak vb. kelimelerle balayan mantk oyunlar oynamaktan vazgemektir. Hem vicdannzn sesini hem de tepkinizi dengeli gtrmeyi renmemiz gerekmektedir. Kendinizi Evet, ama.. derken yakaladnz anda, bunu Evet, ve..ye evirin. ocuklarnzla olan konumalarnzda mantkl sebepler
52

Ergenlik ve Genlik bulmaya alma, kendinizi hakl karmaya urama, aslnda, i gvensizliinize dolayl bir ekilde iaret etmektedir. Dier trl davranabilmek, yani, kendinize kar doru szl olmak, en derinlerdeki hareket sebeplerinizi sorgulamak, iinizdeki en iyiyi sadk bir ekilde yaamanz engelleyen bahane ve mazeretlerden vazgemek byk cesaret ister.39 Kendinizi hakl karmak ve akl yrtmek iin kafa yorduunuz srece, vicdannzn sesine karlk vermek olduka gleir. Hayatta en byk serbestlik duygusu veren deneyimlerden biri, sadece vicdan dinleyip karlk vermeyi vaat etmektir. Bunu deneyenler, duyduklar rahatlama hissine ve vicdanlarnn sesine ters den davranlarn hakl karmak iin ne kadar gereksiz zaman ve enerji harcam olduklarna, kelimenin tam anlamyla arp kalrlar.40 Ayrca biraz olsun gururdan da arnmak gerekir. Gurur, zihni bir ktlktr ve huzuru mahveder. Dnzdaki eylerle sahte bir yn birlii verir. Bunun maliyeti ise olduka byktr. Dikkat ederseniz, en ouna kim sahip, en iyi kim grnyor, kim ehrin en iyi yerinde oturuyor, kim daha fazla para kazanyor, daha fazla i yapyor, vb. diye dnp tasalanarak ne kadar ok zaman ve enerji harcanmaktadr? Rekabetin l, ou zaman vicdann fsltsndan daha gl olmaktadr. Hayatmzdaki nemli ilere vermemiz gereken ncelikler asndan baktmzda, ykc bir etkiye sahip bu durum ne oranda kabul edilebilirdir? Bunun panzehiri tevazudur. Bir ada olmadmz anlamann, hayat kalitemizin dier kiilerin hayat kalitesi ile ayrlmaz bir biimde bal olduunu grmenin, tketim ya da rekabetin deil fakat katkda bulunmann anlam tadn kavramamzdan
39 40

Covey, Stephen R., nemli lere ncelik, s. 197, Varlk/zel Yay., st.-1998. Covey, a.g.e., 327.

53

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi doan bir tevazu. Dolaysyla insanlara, hele hele kendi ocuklarmza ne kadar deer vermeye balarsak, o kadar derin huzur duyacamz sanrz olduka aikardr.41

8. Anne efkatinin nemi

Bu hususu zellikle Bedizzaman hazretlerinin yaklam ierisinde deerlendirmenin olduka nemli olduunu dnyoruz. Bedizzaman Hazretleri Lemalar adl eserinde bizlere, anne efkatinin ocuk eitimindeki nemi ve yeri konusunda olduka kymetli psikolojik tahliller sunmaktadr. yle diyor:

Risale-i Nurun en mhim bir esas efkat olmasndan, nis taifesi efkat kahramanlar bulunmalar cihetiyle daha ziyade Risale-i Nurla ftraten alkadardrlar. Ve lillhilhamd bu ftr alkadarlk ok yerlerde hissediliyor. Bu efkatteki fedakrlk, hakik bir ihls ve mukabelesiz bir fedakrlk mnsn ifade ettiinden, imdi bu zamanda pek ok ehemmiyeti var. Evet, bir valide veledini tehlikeden kurtarmak iin hibir cret istemeden ruhunu feda etmesi ve hakik bir ihls ile vazife-i ftriyesi itibaryla kendini evldna kurban etmesi gsteriyor ki, hanmlarda gayet yksek bir kahramanlk var. Bu kahramanln inkiaf ile hem hayat- dnyeviyesini, hem hayat- ebediyesini onunla kurtarabilir. Fakat baz fena cereyanlarla, o kuvvetli ve kymettar seciye inkiaf etmez. Veyahut s-i istimal edilir. Yzer nmunelerinden bir kk nmunesi udur: O efkatli valide, ocuunun hayat- dnyeviyede tehlikeye girmemesi, istifade ve fayda grmesi iin her fedakrl nazara alr, onu yle terbiye eder... Btn maln verir, hafz mektebinden alr, Avrupa'ya gnderir. Fakat o ocuun hayat- ebediyesi tehlikeye girdiini dnmyor. Ve dnya hapsinden
41

Covey, a.g.e., 322.

54

Ergenlik ve Genlik

kurtarmaya alyor; Cehennem hapsine dmemesini nazara almyor. Ftr efkatin tam zdd olarak, o msum ocuunu, hirette efaati olmak lzm gelirken dvc ediyor. O ocuk, Niin benim imanm takviye etmeden bu helketime sebebiyet verdin? diye ekv edecek. Dnyada da, terbiye-i slmiyeyi tam almad iin, validesinin harika efkatinin hakkna kar lykyla mukabele edemez, belki de ok kusur eder. Eer hakik efkat s-i istimal edilmeyerek, biare veledini haps-i ebed olan Cehennemden ve idam- ebed olan dallet iinde lmekten kurtarmaya o efkat srryla alsa, o veledin btn ettii hasentnn bir misli, validesinin defter-i a'mline geeceinden, validesinin vefatndan sonra her vakit hasenatlaryla ruhuna nurlar yetitirdii gibi, hirette de, deil dvc olmak, btn ruh u canyla efaati olup ebed hayatta ona mbarek bir evlt olur. Evet, insann en birinci stad ve tesirli muallimi, onun validesidir... Ben bu seksen sene mrmde, seksen bin zatlardan ders aldm halde, kasem ediyorum ki, en esasl ve sarslmaz ve her vakit bana dersini tazeler gibi, merhum validemden aldm telkinat ve mnev derslerdir ki, o dersler ftratmda, adeta madd vcudumda ekirdekler hkmnde yerlemi. Sair derslerimin o ekirdekler zerine bina edildiini aynen gryorum. Demek, bir yamdaki ftratma ve ruhuma merhum validemin ders ve telkintn, imdi bu seksen yamdaki grdm byk hakikatler iinde birer ekirdek-i esasiye mahede ediyorum. Ezcmle: Meslek ve merebimin drt esasndan en mhimi olan efkat etmek ve Risale-i Nurun da en byk hakikati olan acmak ve merhamet etmeyi, o validemin efkatli fiil ve halinden ve o mnev derslerinden aldm yaknen gryorum. Evet, bu hakik ihls ile hakik bir fedakrlk tayan valide55

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

lik efkati s-i istimal edilip, msum ocuunun elmas hazinesi hkmnde olan hiretini dnmeyerek, muvakkat fni ieler hkmnde olan dnyaya o ocuun msum yzn evirmek ve bu ekilde ona efkat gstermek, o efkati s-i istimal etmektir. Evet, kadnlarn efkat cihetiyle bu kahramanlklarn hibir cret ve hibir mukabele istemeyerek, hibir faide-i ahsiye, hibir gsteri mns olmayarak ruhunu feda ettiklerine, o efkatin kck bir nmunesini tayan bir tavuun yavrusunu kurtarmak iin arslana saldrmas ve ruhunu feda etmesi ispat ediyor.42

42

Nursi, Said, Lemalar, s. 24. Lema, Szler Yaynevi, st.1990.

56

kinci Blm

ERGENLK AINDAK ENTELEKTEL GELM

ERGENLK AINDAK ENTELEKTEL GELM

1. Aln Loplarn Donatmak

On bir ya dolaylarnda byk zihn olaylar meydana gelmeye balar. Ergenlik ann bandaki ocuk, mahhas nesneler dnyasn iyice renmi bir kii olarak, artk soyut/mcerret dncelerle oynamaya ynelmek durumundadr. Somut kurallarn oluturduu gvenli bir ortamdan sonsuz ihtimallerin ve bak alarnn bulunduu bir dnyaya geitir bu. Bazlar, yetikinlerin ancak te iki kadarnn, Piaget tarafndan biimsel ilemsel dnce olarak adlandrlan, soyut dnme evresine ulaabildii kansndadr. Problem bulma denen ve soyut konularda retici zmler gerektiren son evreye ulaanlarn says muhtemelen ok azdr. ou kimse, toplumumuzun bu yeteneklere sahip daha ok insana ihtiya duyduu noktasnda gr birlii iindedir. Peki, bunlar nasl gelitirilebilir? Ergenlik dnemindeki entelektel geliimin eitli faktrlere bal olduu sylenebilir:
59

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi 1. Kaltm yoluyla geen potansiyel ve takvim, 2. Alglama ve ilikilendirme alanlarnda beynin daha nce gsterdii geliimin nitelii, 3. Kltrel beklentiler, 4. Okulun ve evin verdii uyarmn miktar ve tr, 5. Evdeki desteklerin ve glklerin bir bilanosu, 6. Yeni bilgileri anlaml hale getirme ve becerileri uygulama konusunda ocuun kendi hiss g ve motivasyonu. On bir yandan yetikinlie doru giden yolda, aln loplarnn n aln kabuunu oluturan ve ou zaman beynin beyni de denilen blm, bymenin nemli bir odak noktasdr. Beynin daha erken olgunlaan arka taraftaki alanlar ise geni bir enformasyon deposudur. Buna karlk n taraf, birikmi bilgilerin ayklanp ileme konduu bir kumanda merkezidir. Aln lobu hastal olan yetikin hastalar birok bakmdan drtleriyle hareket eden ocuklar gibi davranrlar. nisiyatif almada, bir problemin basamaklarn zmlemede, ileriyi dnmede ve atlacak admlar planlamada skntlar vardr. Aldr etmez, toplumsal bakmdan patavatszca davranr ve ocuksu bir mizah duygusu sergilerler. Her eyi birbirine kartran bir bellek yaps edinirler ve davranlarna szleri dorultusunda yn verme melekesini yitirirler. Doktorlar, yapmak istediklerini anlatan, ama bunu yapamayan aln lobu hastalar gzlemilerdir. Normal gelime gsteren beyinde, n aln alanlar muhtemelen doumdan ksa bir sre sonra aktif hale gelir. Ama gerek anlamda i grmeye, drt ile yedi ya dolaylarnda balar. Ergenlik dolaylarndaki gelime, yetikinlik dnemine kadar devam edebilir. Beyin kabuunun teki loplarnn tersine, n aln loplarnn duyusal alglama iin dorudan
60

Ergenlik andaki Entelektel Geliim dnyaya alan bir penceresi yoktur. Dolaysyla geliimleri daha nceki yllarda oluturulmu duyusal balantlara ve ocuun i dncelerine, diline ve zihn balantlar kurma abalarna dayanr.

2. Yetikin Dnceye Doru Trmanmak

lk genlik dneminin dnme biimi, yetikin giysileri iinde geit treninde yryen, bir para sendelemekle birlikte grkemli davranan kk bir ocuu hatrlatr gibidir. Ama bu ocuun tersine, ergenlik ann ocuu, amansz bir ie dnklk yaar. Beyin geliimi, her trl yeni ihtimale gz atmasna imkan verir. Ayn zamanda onu, ilk kez kendisini dardan gzlemeye yneltir. Ne kadar rahatsz edici bir durum! Oullarmzdan biri bir yl sonu programnda giyecei gmlee karar vermek iin iki saat boyunca titizlenmiti. nk herkesin dikkatinin zerinde olacana emindi. Yine de, kk gencimiz, bir kusur tamay alaltc bulmakla birlikte, kendisini ylesine zel grr ki normal kurallarn iine samayabilir. Kimi zaman ev devine ya da okul kurallarna kar valyece bir tutum izler. Anne-baba ani patlamalar ve tutarszlklar karsnda akna dner. Unutmayn ki ergenlik andaki genlerin kafa karkl, kendileri bunu kabul etmese bile, sizinkinden daha fazladr. Genilemi zihn perspektifler ideallere dnk ani bir bilinlenme dourur. Gen, kendi ailesini yer yer eletirebilir. Genlik dneminin balarnda, yalnz bakasnn bahesi daha byk deildir. Bakalarnn evi de daha rahat ve daha gsterilidir. Anne-babas daha naziktir. dare edilmeleri ne kadar g de olsa, aslnda bu gen adaylar, tpk bir zamanlar oyuncak paralaryla oynadklar gibi, imdi soyut fikirlerle yaplar kurmay renmektedirler.
61

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

3. Ergen ocuun Beyni ve Anne-Babann Yapabilecekleri

Yeni nron devreleri normal konuma tarzn yavalatabilir ve bir ocuun fikirlerini aktarmasn zorlatrabilir; ona konuma srasnda cevap verebilmesi iin zaman tanyn. ocuunuzun bebeklik dneminden bu yana her zaman olduundan daha fazla dinlenmeye ihtiya duyduunu ve snrsz enerjinin birdenbire yerini halsizlie brakmasnn normal olduunu anlayn. Bu ada uygulatmak g olsa bile, iyi beslenme yksek beyin ilevi asndan ok nemlidir. Gen adaynzn nne kahvaltsn ve akam yemeini koyarak, en iyi sonucu beklemeye bakn. Ayakst yiyecekler ne beslenme, ne de zihin yaps asndan beyin iin tam bir gda saylr. Birlikte akam yemeine oturun, kitap, gazete ya da dergi okuyun. Olup biten eyler zerine konuun. Soyut kavramlar, manevi deerlerimizi ve ahlaki konular ele almak nemlidir. ocuunuz sizinle ayn fikirde deilse, sakin davrann, peki bana sebeplerini anlatr msn? deyin. Fikirlerini sizinle paylarsa, onlara sayg gsterin! Yanl fikirlerini, faydal kitaplara mracaatla tashih etme yoluna gidin. ocuunuzu gerek dnyaya, alma hayatna, siyasete ve toplumsal konulara ilikin yetikin grlerine an. Gerek problemler zerine dnmeyi zendirin, ama baz idealiste zmleri dinlemeye de hazrlann. Gnll alma gibi topluluk ilerine yapc katlm tevik edin. Okula, retmenlere ve kendinize ynelik eletiriler bekleyin. ocuunuzun nnde retmenleri eletirerek okulun konumunu zayflatmayn.
62

Ergenlik andaki Entelektel Geliim Ergenlik andaki ocuklarn otoriteyle halat ekme oyunu oynayarak aln loplarn altrmaya ihtiya duyduunu unutmayn. Standartlar koymaktan ve bunlara bal kalmaktan korkmayn.Tmdengelimci akl yrtmeyi tevik edin: Eer x doruysa, bunun y durumu asndan getirdii sonular nelerdir? gibi. ocuunuzun okulda okuduklarndan geri kalmayn. Bunlar siz de okuyun. Bylece sohbet etme imkan bulabilirsiniz. Gen adaynzn fkesini szl olarak dile getirmesine yardmc olun ve problemlerini derinlemesine konumaya zendirin. ocuunuzun kendisini alglay biiminde hzl deiikliklere hazrlkl olun. ocuunuz zel hayata eskisinden daha fazla ihtiya duyar. Ama ayn zamanda size ulaabilmeye de ihtiyac vardr. Bir okul idarecisi de ayn ekilde, anne-babalardan, ocuklarna notlar ya da rekabet stnlkleri sebebiyle deil, terbiyeleri ya da kiilikleri sebebiyle deer vermelerini istemelidir.

a) Tmdengelimci Akl Yrtme

nsan beyni yaanan olaylarda kurallar ve dzen arama ynnde programlanmtr. Kk ocuklar enformasyonun birok farkl parasna bakmay ve bunlar geni bir kural ya da kategori iinde bir araya getirmeyi renirler (bu bceklerin hepsinin sekiz baca var gibi grnyor; dolaysyla bcek olmann bir kural sekiz bacakl olmak olmal); tmevarmc bir akl yrtmedir bu. Tmdengelimci akl yrtme, yani genel bir ilkeyi alp bilinmeyen bir duruma uygulama ancak daha sonralar geliir. Buna u tr bir rnek verilebilir: Dik al bir genin hipotensnn karesi, teki iki kena63

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi rn karelerinin toplamna eittir. Bu bir dik al gen midir? Eer kark geliyorsa, varn rencinin neler hissettiini siz dnn!

b) Hipotez Testi
Bir probleme ilikin olas zmleri retmek ve birinin ilerlik tadn bulana kadar hepsini sistematik biimde test etmek, bilimsel akl yrtmenin temelidir. rnein Piaget, ocuklar iin, sar rengi elde etmeleri amacyla, yalnzca zel ekilde kartrlabilecek, renksiz svlarla dolu be ie zerine kurulu bir kimya problemi dzenlemitir. Kk ocuklar geliigzel bileimler yapm ama nemli ilikileri belirleyememitir. Yaa byk ocuklar ise sistematik bileimler hazrlam, farkl seenekleri aklda tutarak sonunda problemi zmlerdir. lkrenimin orta snflarndaki ocuklar, tek bir fikre saplanp olgular buna uydurmaya almak yerine, kendilerine bir dizi olas zm gz nnde tutarak ie nasl koyulacaklarn gsterebilecek yetikinlerin yardmna ihtiya duyarlar. Gnlk problemlere ak fikirli yaklamlar gstermek, bu nemli geliim ynnde belirgin bir kanaldr.

c) Orant
Her alt renciye iki retmen dyor. Toplam elli drt renci varsa, retmen says katr? renciler aradaki ilikileri kurabilecek duruma gelinceye kadar, buna benzer problemler somut malzemelerin (sayma aletleri, resimler, izimler) ya da bir formln kullanlmasn gerektirir.

d) kinci derece sembol sistemleri

Gerek cebir ve gerekse gramer simge sistemlerinin rnekleridir. Cebirde, rakamlar sayya ilikin fikirlerin yerini tutar; cebirsel
64

Ergenlik andaki Entelektel Geliim terimler (rnein x) ise rakamlarn yerini tutmak zere keyfi biimde seilir. Gramer terimleri (rnein zamir) bizzat kendileri nesne ya da fikirlerin yerini tutan szck snflarn temsil eder. Eer kkendeki simge sisteminde kafanz berrak deilse iler iyice karr! Kk ocuklar kendi dil deneyimlerinden hareketle belirli gramer ilkelerini (ad, fiil) renebilirler, ama onlarn kurallar soyut dzeyde uygulamasn beklememeniz gerekir.

e) Soyut/Mcerret Dnce
Soyut seeneklerle zihn hokkabazlk yapmak, bilimsel akl yrtmeyi mmkn hale getirir. Gen adaylar kaba varsaymlar ortaya koyabilmekle birlikte, genelde kendilerini bir probleme ilikin olas ilk zme kaptrmaya eilimli olurlar. Klasik Yirmi Soruda Bul oyunu iyi bir rnektir. Bil bakalm aklmda ne var? diye sorulduunda, kk ocuun aklnda abucak belirli bir arm olur (Bir kpek mi?). Yaa biraz daha byk ocuklar kategorilerle uramay renirken (Bir hayvan m?), bir yetikin ise geniten dara doru giden kategorilerle bir strateji belirlemeyi baarabilir (Canl m?). Aadaki blmde, baz soyut dnme aralarna ksaca yer verilecektir.

f) Soyut Tutum
Bu terim, bir durumun dna kma ve gerek anlamda hibir bakmdan uyumayan fikirleri birbirine balama yeteneini belirtmek iin kullanlr. rneklerden bazlarn yle belirtebiliriz: Mecaz, bir metinden aka belirtilmeyen sonular karma, belirli bir mizah anlay, benzetmeler, gerek hayatta olmayan kartlklar ve kendini gereki bir gzle deerlendirme. Duyarl bir yetikin, doru sorular ynelterek ocuklar bu tarz bir akl yrtmeye doru ekebilir.
65

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Elbette, bu yetenekler bir gece iinde kazanlmaz. Yetikin mantnn oynak ortamnda dengelerini korumaya alan gen adaylarmz, yeni fikirlerle karlatklarnda srtlarn dayayabilecekleri somut bir eylerin gvenliine hala gerek duyarlar. Yetikinler bile ou zaman somut gsterimlerle daha iyi renirler. Gen adaylarmzn, bu destee zellikle ihtiyalar vardr. Bunun iin, aadaki konu balklarmzda bu husus ile alakal baz noktalara ksaca deinmek istiyoruz.

4. Aln Loplarnda Ketlemenin nemi

n aln kabuunun en nemli ilevlerinden biri, ketleyici bir unsur olmas, yani heyecan bastrmasdr. lek bir beyne hayranlk duymamza karn, beynin ar canl olmas bir problem meydana getirebilir. nk ayn anda gereinden fazla uyarcya cevap verir ve bir fikirden tekine atlar. Aln loplar, olgunlama srecinde harekete geirici as sistem, beynin arka tarafnda bulunan ve canll, tetik durmay ynlendiren kap bekisi yani limbik sistemle ekip almas iine girerek, dikkatin, seilmi bir noktaya evrilmesini salamaya ynelik bir kap ama kapama sistemi oluturur. Buna ketleme sistemi de denilebilir. Bu sistemin nemli bir ilevi, basit bir tanmla, insann kendi davranlarn srekli denetlemesi anlamna gelen, geri iletimi kullanma yeteneini dzenlemesidir. Geri iletim sistemleri kendi hatalarmz yakalamamza ve neyi nasl yapmamzn beklendiini hatrlamamza yardmc olur. Bunlarn, ocukluk dneminin sonlarnda ve ilk genlik yllarnda daha otomatik hale gelmeleri gerekir. Zayf geri iletim sistemli renciler, yaptklar yanllarn pek farkna varmaz gibidirler. Bu tr renciler, snfa doru malzemeler getirme unutkanln bir alkanlk haline getirebilir ya da evde masay
66

Ergenlik andaki Entelektel Geliim kurma gibi, bir ii yaparken akllar baka taraflara kaabilir. ylelerine ou zaman dikkat eksiklii yaftas yaptrlr. Bu asap bozucu bir durumdur, ama ie yarar gibi grnen birka olumlu adm vardr. Bu admlar aadaki ekilde ele alabileceimizi dnyoruz:

a) Szl Geri letim

Aln loplarnn geliimiyle ilgili aratrmalarda vurgulanan bir nokta, dilin, zellikle de insann kendi kendisiyle zihn diyalogu olan i dilin nemidir. Dorudan i saikleri ile harekete gemeden nce, bir problemi kafalarnda enine boyuna tartmay bilen renciler, okulda daha baarl olur ve ksa srede yksek dzeyde dnme becerileri kazanrlar. Bu arada, ocuklarn davranlarn dzenlemede en nemli modeli anne-babalarn oluturduunu da belirtmemiz gerekir. Eer sizler dnmeden davranyorsanz, ocuunuz da ayn davran tarzn benimseyebilir. Problemleri etraflca konuma yerine, bedensel cezayla disiplin salyorsanz, duygularnz szckler yerine bedeninizle da vurma eilimi gsteriyorsanz, sergilemekte olduunuz modelin farknda olmanz ve gerekli olan dzeltmeleri yapmanz gerekir. Srekli ayrntlara iaret eden ebeveynler, bir szl geriiletim sistemi meydana getirmilerdir. Bu ekilde davranarak da ocuun kendi sistemini gelitirmesine bir engel olutururlar. unu ifade etmeliyiz ki, kimi zaman hi yerinizden kprdamamanz ve ocuunuzun kendi dikkatsizliine ait sonular grmesine izin vermeniz gerekir. Eer tahminleriniz doruysa ve ocuk da her eyi birbirine kartrmsa, ufak apta da olsa bunun ceremesini kendisi ekmelidir. Bu, hi kukusuz annebabaln en zorlu ilerinden biridir. Cesaretli olun. Hepimiz en iyi dersleri baarlarmzdan deil, hatalarmzdan karrz.
67

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Hatal annda bile unu sylemeye aln: Seni ok seviyorum. Bir hata iledin ve bundan bir eyler rendin. Kontrol sistemlerinin ilenip gelitirildii bu ilk genlik dneminin balarnda, gen ocuk kendi yaantsn, sorumluluklarn ve eyalarn dzenlemede yardma gerek duyabilir. dareyi tamamen elinize almamak kouluyla, intizam, program, di fralama gibi sradan salk gerekleri ve ev ilerini yerine getirme trnden belirli baz konularda, sk bir diretme iine girebilirsiniz. Tutarl biimde dayatlan makul beklentiler, bir ocuun i denetime dnk rahat bir duygu edinmesine yardmc olabilir. Gen adaylar, snrlar zorlayp snayarak, yeni zihn gleriyle denemelere girimeye eilim gsterirler. Onlara zorlayacaklar bir eyler sunmak ise sizin grevinizdir.

b) Kararlar-yi ve Kt
Yeni zihn bak, gen adaylarna, kiisel karar alma sreci iin tamamen yeni bir ereve sunar. Onlar bunu kullanmaya alrken, bamsz olma ve tartma istekleri arasnda srekli gidip gelirler. Bu arada, sizin bak anz artk bir para anlayabilecek durumda olduklar iin, daha iyi tartmac haline geldiklerini de eklemeliyiz! Karar alma pratiinin olumas, mesela bir yaz tatiline ilikin planlar hazrlamada ortaya kar. Bir lise rencisi tavsiyelerini almak iin anne-babasna bavurmutu. Yaz okulunda bir kursa katlmas gerektiini biliyordu, ama aslnda gezmek istiyordu. Anne-baba nce kendisini kursa yneltme dorultusunda konumaya giritiler. Ama ok gemeden grlerini bildirmek yerine, sorular sorarak daha iyi sonu alacaklarn kavradlar. Oullar, akla gelebilecek her trl duruma ilikin fikir yrtrken, onlar tarafsz bir tavrla ilgi duyuyormu gibi grnmeye altlar.
68

Ergenlik andaki Entelektel Geliim Sonunda gen, kursa yazlmaya karar verdi ve kendi kararna sahip kt iin sk alt. Anne-babasnn dayatmasyla kursa katlan bir arkada ise, dalga geme yoluna gitti ve birinci haftann sonunda kurstan karld. ocuklarn sorumluluk stlenmesine frsat vermek, herkes iin strap vericidir. Ancak bu, trmanmasn renmeleri gereken bir baka da rneine benzemektedir. Peki, olaymzdaki ocuk yanl bir seim yapm olsayd? Yine de renecei pek ok ey olurdu.43

43

Healy, Jane M., ocuunuzun Gelien Akl, 120-131, ev.: Aye Bilge Dicleli, Boyner Hol. Yay., st. -1999.

69

nc Blm

HASSAS OCUKLARA YAKLAIM

HASSAS OCUKLARA YAKLAIM

1. Duyarl ocuklarn ve Eitimleri

Ar duyarl bir ocuu yetitirmek kolay deildir. Byle bir ocuun ilk hareketine hemen bir tepki vermek ve sonunda, maalesef kendinizi ve ocuunuzu daha derin bir ukura gmmek ok kolaydr. Bu ekildeki aileler, ocuklar iin empati besleyebilir, yani onlar anlamaya alm olabilirler. Fakat onlara snr koymakta veya onlara yine belli dzenlemelerle, iinde rahata at koturabilecekleri bir ortam meydana getirmekte temel disiplinleri eksik olabilir. Byle olunca, empati dolu olmalarna karn kat ve ar disiplinli davranabilirler. Ancak bir ebeveyn eer iyi ise, daha verici, daha anlayl ve daha sabrl olmasn da bilmelidir.
Bu noktadan hareketle, bir ailenin hogry veya ar korumacl n plana aldn varsayalm. Byle bir anne mesela, kzgn ve alayan yedi aylk bebeini sakinletirmek iin kucaklar, ona meyve suyu veya baz oyuncaklar sunar. Bebei yere brakrlarsa, onun yeniden gzyalarna boulacandan korkarak, srekli srtnda tar. Duyarl, yandaki bir ocuun ebeveyni, yataa koymakta glk ekerek onunla saatlerce oynar, srtn
73

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi svazlar. Arkada tarafndan dlanm ve dolaysyla tedirgin olmu sekiz yandaki bir ocuk iin ebeveynler, onunla oynayacak dier ocuklar aramakla meguldrler. On bir yanda bir ocuk, o gece iin verilen ev devinin okluundan ikayet ettii zaman, ebeveynleri araya girip onun devinin bir ksmn veya tamamn yaptklar gibi, bir de retmene telefon edip onun niin bu kadar ykl ev devi verdiinden ikayet ederler. Ancak bu tr ebeveynler, ocuklarna, olduklarndan daha yetersiz veya baml olmalarndan baka bir ey retmezler. Sonu olarak ocuk, daha ikayeti bir ekilde benzer dier olaylara ayn tepkiyi vermeye devam eder. te tam da bu noktaya varldnda, kendilerini ocuklarnn btn eksiklerini ve hatalarn onarmaya vakfetmi ebeveynler, sevecen ve koruyucu davranlarn yitirir ve bu davranlar, yerlerini hiddet ve sabrszla brakr. Hi phesiz onlarn niyetleri ve o denli anlayl davranmalarnn sebebi, ocuklarnn daha iyi olmas idi. Ancak, bu ekilde davranldklarndan dolay, kzlar ya da oullar kendilerini byle daha iyi hissetmemektedir. Sonras malum, sabrlar tkenen ebeveynler ocua srekli barmaya ve hatta srtna bir-iki vurmaya balayabilir ve onun yaptsyledii her eye sinirli sinirli cevap verebilirler. Baz ebeveynler ise bu tr durumlarda kzmak yerine kendilerini geri eker, ocukla daha az iletiimde bulunur, daha az oynarlar. Mamafih bu davran tarz da ayn sonucu verir. Sonunda btn devir yeniden balar. Bezgin ebeveynler kzgnlklarn sahnelemeden nce, ocua ar anlay ve koruyuculuk gsterir, daha sonra da sabrlar tkenir. Bazen ebeveynler -bilmeksizin- rollerini ikiye blerler. Ebeveynlerden biri, -genellikle anne- daha anlayl ise dieri: Bu problemi ancak bu ekilde yok edebilirim dncesi ile, hiddetli ve hatta kstaha davranabilir. Bir taraftan baba barrken, dier
74

Hassas ocuklara Yaklam taraftan anne de, imdi gerekten incinebilir durumdaki kk bebei iin zlr. Bazen de roller deiir. Anne kzgn ve d krklna uramtr, baba ise koruyucudur. Her iki ebeveynin davranlar kendi hesaplarna srekli olmasna karn, ocuk, ebeveynlerinin farkl yaklamlarnn farkndadr. Eer ailede bir imtizaszlk sz konusu ise, bu iki farkl ynlere gidi-geliler daha iddetli de olabilirler. Zira, bu uyumsuzluk sebebiyle ebeveynlerden biri kendini daha sulu hissedebilir ve dolaysyla daha hogrl davranabilir. Buna karlk dieri, eini, ocuu martyor olmakla itham ederek kzgnlk sergiler. Bu ekilde dnen ebeveynler, ocuu daha fazla cezalandrma yoluna giderler. Ona rahatlkla bardklar gibi, bazen fizik olarak da sertlik gsterebilirler. ocuu gereinden fazla sert ve samimiyetsiz, hatta kaba bir ekilde kucaklar veya abuk buraya gel... yoksa... gibi emirler yadrabilirler. Adaleleri gl bir ocuk bu kaba kavray hissetse bile, incitilmi olma duygusunun kolaylkla stesinden gelebilir. Fakat, nispeten daha duyarl bir ocuk iin bu samimiyetsiz tutum, ona irenme hissi verebilir. Hiddet ve ocuu gereinden fazla koruma gel-gitleri, durumu daha da ktletirir. Ebeveynlerinin tutarszlyla badama gayretinde olan ocuk, kendini skntl ve gvencesiz hisseder. Bu, evresindeki dnyann ne denli artc olduunun sanki baka bir ispatdr. Bir an kendisine titizlik gsterilmekte ve nazike dokunulmakta, ama dier bir an ise kaba szler sylenilmekte veya hi ilgi gsterilmemektedir. Bu durum karsnda ocuk, kendini ya geri ekecek veya daha da isyan edecektir.

2. Ebeveynler Nasl Yardmc Olabilirler?

Ebeveynler, byle bir durumda, ocuklarna nasl yardm edebilirler? ocuk, olduka yetenekli ve zeki olabilir. Ama duygularn btnyle kontrol edemiyorsa, byle bir ocu75

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi un ailesi, adeta bir takm ruhu ile hareket etmek zorundadr. Kanaatimizce, u drt temel eye dayanan bir ebeveynlik atmosferi, baz problemleri zc mahiyette olabilir: 1. Empati, (Kendimizi karmzdaki insann yerine koyarak meselelere yle zm bulmaya alma) 2. Ortak kurallar belirleme ve snrlandrmalara gitme, 3. Ebeveynlik inisiyatifini artrma, 4. ocuun kendine bakn ve bu hususta gzlem yapabilmesine yardmc olma, onu cesaretlendirme.44 Yani, ocuun kendi hislerinin zerinde nemle durabilmesi, onlar ayrntlaryla aklayabilmesi ve bu konuda bilinli olabilmesini salamaya yardm etme.

3. ocukluun Kayboluu
ocukluun kayboluu diyebileceimiz bir sre yaanyor. zellikle 90l yllardan itibaren, ocuun geliimi asndan koruyucu mekanlarn byk lde kalkt sylenebilir. ocuklar sosyal, politik ve ekonomik karmaklklara filtresiz bir ekilde terk edilmi durumdalar. Tpk yetikinler gibi bu karmaklklar alglamak ve hazmetmek zorunda braklmaktalar. ocukluun kayboluu tezi, yaplan aratrmalarla da desteklenmitir. Yetikinlerde tehis edilen salk bozukluklarna, artk ocuklarda ve genlerde de rastlanyor olmas bunun en ak delilidir. Eskiden ocuk hastalklar olarak kzamk ve kabakulak bilinirken, bugn ocuklarda yorgunluk, sinirlilik, kasvet, nefes yollarnda ve hazm organlarnda rahatszlk ve erken uyuyamama gibi problemlere daha sk rastlanmaktadr. Bu rahatszlklarn ou psikosomatik olarak tanmlanabilir. nk ou zaman yorgunluk ve sinirlilik gibi durumlarn, ocua fazla yklenilmi
44

Greenspan, a.g.e., s. 67-71.

76

Hassas ocuklara Yaklam olma, ocuktaki yalnzlk, korku ve endie gibi duygularla balantl olduu tespit edilmitir. ocuklar, yetikinlerin belirlemi olduu korku ve dehet uyandran bir evreye tepki gsteriyorlar. nk bu evre, onlarn baklk sistemine saldryor. Reyting amal ya da sadece ilgi ekecei tahmin edilen facia, kaza, hastalk ve sava haberleri, nlem alnmazsa ocuklarmzn dnyasn rselemeye devam ediyor. Televizyon sadece yere ya da binaya aklm bir jumbo jeti gsterir. Ama havaalanna inen on binlerin sevincini aksettirmez. Ayrca medya, haberleri olduka duygusuz, hissiz bir ekilde vermeye alr. Eer ocuunuz gnde bir saatten fazla televizyon seyrediyor, ou zaman ortada bir sebep yokken mzmzlk yapyor ya da alyor, haberlerde dinledii bilgilere uygun oyunlar oynuyor ve korkmaya balyorsa artk gnlk hayatnzda baz eyleri deitirmenin zaman gelmi demektir. Kanaatimizce, yandan kkler hi televizyon seyretmemeli, ila alt ya arasndaki ocuklar ise gnde en ok otuz dakika seyretmelidir.45 Hayat, ocua ounlukla karmak grnd iin, bu g artlarda kendisini anlamas ve duygularnn kaosundan olumlu bir anlam kartmas iin ona imkanlar oluturmamz gerekir. nce i dnyasnda ve sonra da hayatnda bir dzen kurabilmesi iin, ocuun, evresinden maruf ve mspet fikirler almaya ihtiyac vardr. Bu sebeple ocuun, iyi bir dini-ahlaki eitim almas olduka ehemmiyet arz etmektedir. Gnmzde, byle bir ihtiyacn altn izmeye neredeyse hi gerek yoktur. Dini-ahlk eitim, soyut ahlaki dnceleri dil ile ifadeden daha ok, doru olann gzle grlmesi ve bu yzden anlaml bulunmas ile, yani ancak temsil ile oluabilecektir.46
45 46

Preuschoff, Gisela, ocuklarn indeki Korkular, s. 10-13, ev.: zkan Schulze, Beyaz Yaynlar, st.-1998.. Preuschoff, Gisela, a.g.e., s. 10-1380.

77

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Toplumdaki ahlaki yap ve deer yarglarnn etkinlii azaldka, ocuklarmzn gvenilir ve tutarl bir aileye duyduklar ihtiya giderek artmaktadr. Bu manada yetikinlere den grev ise drstlk, zgven, ballk, sayg, disiplin ve sorumluluklarn tayabilecek birey olabilme gibi deerleri ocuklarna sunmalardr. Mesela saygnn ift ynl ilenmesi salanmaldr. Gerekten zaman zaman ocuklarmza ok kt davranyor, dier insanlara gsterdiimiz saygnn bazen onda birini bile kendi ocuklarmzdan esirgiyoruz. ocuklarmzdan zr dilemek bile ne kadar zordur! Onlarla aramzdaki iletiimin salamlatrlmas ve bize gven duymalar asndan tutarl davranlar sergilememiz olduka nemlidir. ster ebeveyn, isterse bir retmen olun, ocukla yapacanz ilk ey, onunla konuarak uyum salamaktr. Bu, ocuun disiplini sz konusu olduunda da geerlidir. Bunu bilmeyen anne-babalar, ocuklarn azarlama, fke ile muamele etme vb. davranlar ile ou zaman istemeden de olsa retmek istedikleri eyin tam zddn retmi olurlar. Ya da gzel davranlar dllendirmeyerek ksteklemi, kt davranlar da cezalandrarak negatif ilgi diyebileceimiz bir tutum ile, bilmeyerek ocuklarnn menfi hareketlerini desteklemi olurlar. Pek ok disiplin yntemi zellikle on , on dokuz ya aras genler zerinde etkisiz kalrken, szleme ynteminin daha etkili olduu grlmektedir. nk genler, szlemenin, yetikinlere zg ciddiyetinden holanrlar ve anne-babalar ile eit artlar altnda grnmek onlar daha mutlu ve huzurlu klar.

4. Ebeveynlerin Kendilerini Bytmeleri

Byme srecinin bir blm ocuklara baarl yetikinler olmay retmektir. Baarl bir yetikin, paray idare etmeyi bilen, problemleri zebilen, hatalarndan ders alan, uzlama
78

Hassas ocuklara Yaklam becerileri olan, dier insanlar dinlemeyi bilen, bakalarna sayg duyan ve bakalaryla beraber alabilen kiidir. Ebeveynler olarak en fazla arzu ettiimiz husus udur: ocuklarmz, kim olduklarn, ne hissettiklerini, ne istediklerini ve istedikleri eyleri bakalarna zarar vermeden nasl elde edebileceklerini bilen insanlar olarak yetitirebilmek. Her ne kadar ergen genler, baarl yetikinler olabilmeye ihtiya duysalar da, biz onlara genellikle pek destek olmayz. Ergenlik andaki ocuklar, kk yataki ocuklara yaptnzdan daha farkl bir rehberlie ihtiya duyarlar. Biz onlara bu rehberlii yapmak yerine genellikle onlar amaszca kontrol altna almaya alr ve baarl yetikinler olmalarna engel oluruz. Bunu yaparz, zira bireyleme srecinin nemini anlamayz. Hemen her ergen gencimiz, ebeveynlerinin ve evresinin olumlu, makul ve yksek bir hedefe irtibatl olarak, bu nemli sreten btn potansiyelini kullanabilen, kendini gerekletirmi bir insani varlk olarak kabilmelidir.47 oumuz, ergenlik anda tam anlamyla btn insani kabiliyetlerini ortaya karp, bakalarna yardm dokunan insanlar olmak ve kendi zgn potansiyelimizi oluturmak iin tam bir destek grmemiizdir. Belki de bunun yerine, onay bamls veya isyankar -ve bylece bu zamanlardan kalan zmlenmemi problemleri olan- bireyler olmuuzdur. Ancak urasn unutmamamz gerekir ki, kendi ergenlik amzdan kalan problemlerimizi zmeden, ocuklarmz etkin bir ekilde eitebilmemiz hemen hemen imkanszdr. ocuklarnz daha faydal bir ekilde destekleyebilmeniz iin, burada size kendi problemlerinizi kefetme ve bu problemlerle baa kma konusunda az da olsa yardmc olmaya alaca47

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, Ergen Genler in Pozitif Disiplin, s. 26, ev.: Bilge ztrk, Beyaz Yaynlar, st.-2001.

79

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi z. nk bu konu esas itibar ile yetikinlerin eitimi konusu olup ayr bir almay gerektirmektedir.

5. Yetikinlerde Ergenlik andan Kalan zmlenmemi Problemler

Ergenlik andaki bir ocuu yetitirmek, bu sre ierisinde genellikle kendi ergenlik amza ait zmlenmemi problemlerimizi de su yzne kartr. Bu problemler, bilindnzda kalm olsa da ocuunuza ebeveynlik etme eklinizi etkilemektedir. Ergenlik ana ocuklarmzla girmek, bize bu problemlerden bazlarn zme imkn verir. Byle yaparak ayn zamanda daha etkin ebeveynler olabilme ihtimalini de yakalam oluruz. Ergenlik amzdan beri tadmz ar problemler, dolu dolu ve verimli hayatlar yaamamza engel olur. Bu yk, ayrca ocuklarmzla etkin bir ekilde ilgilenmemize de engel olur. Bu deerli yllar, ocuklarmzla geriye bakabilmek, yani ayn zamanda kendi problemlerimizi da anlayabilmek iin kullanr ve iimizdeki ocua tekrar ebeveynlik yapabilirsek zaman iyi bir ekilde deerlendirmi oluruz. Sadece kendimizi iyi hissetmekle kalmaz, ocuklarmzn da bu durumdan azami bir ekilde faydalanmasn salam oluruz. ocukluk deneyimlerimizi paylamak ve kendi ocuklarmzla aramzda olan bitenleri tekrar gzden geirmek, ebeveyn ve ocuk arasnda daha byk bir arkadalk ve sevecenlik meydana getirecektir.48 Ergenlik yllar, zellikle erkek ocuklar ve aileleri iin biraz zor gibi grnse de, buna ramen harika, canl ve dopdolu bir dnem olarak da geirilebilir. Erkek ocuk zihn ve his derecesini genilettii zaman, anne-babas oullaryla olan ilikilerinin yeni
48

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 115.

80

Hassas ocuklara Yaklam bir biimde, byleyici ve doyurucu bir durum aldn kefetmektedirler. Delikanl, artk anne-babasnn grlerini baz yeni ynlere doru eyleme geirebilecek deerde, insanlar, toplum ve dnya zerine, kendisine ait orijinal dnceleri rahata dile getirmeye balar. Anne-babasnn, kendisini izlemelerini gerekten sevindirici bulmakta, spordan evre gnlllne, akademik almalardan sanattaki baarlara herhangi bir etkinliin iinde yer alabilmektedir. Erkek ocuk anne-babasn artacak bir gurur ve sayg atlmyla baz uralarda gerekten n plana kabilir. Ergenlii sresince delikanl, dnyaya kiisel katkda bulunmaya balar. Anne-babas oullarna, arkadalar, retmenleri ve toplumun dier bireyleri tarafndan gerekten deer verildiini renirler. Daha nceki yllarda yaptnz anne-babaln elle tutulur sonular, kendini zellikle ocuklarnzn ergenlik dnemi boyunca gstermeye balar. Olumasna yardm ettiiniz erkein siluetini grmeye balarsnz. Delikanl da bir birey olduunu ve yalnzca ailenin deil, toplumun yesi olduu iin kendisine deer verildiini anladnda, ergenlii sresince yeni bir zsayg duygusu hissedebilir.49

6. Baz Ebeveynlik Kalplar

Byme srecinin bir blm ocuklara baarl yetikinler olmay retmektir. Baarl bir yetikin, dini, ahlki hayat mazbut, problemleri zebilen, hatalarndan ders alan, uzlama becerileri olan, dier insanlar dinlemeyi bilen, bakalarna sayg duyan ve bakalaryla beraber alabilen kiidir. Ancak, ebeveynlerin bazlar, belli bir takm kalplar ierisinde hareket ettikleri izlenimi uyandrmaktadrlar. Bu sebeple, aada uygulanmakta olduunu dndmz olumlu (uzun vadeli sonular) ve
49

Pollack, William, a.g.e., s. 270.

81

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi olumsuz (dar grl) temel ebeveynlik kalplarnn bir ksmna iaret etmek istiyoruz.

a. Dar Grl Ebeveynlik

Ergenlik andaki ocuklara en sk uygulanan ebeveynlik yntemleri ceza, bask, ders verme, ayrcalklarn ellerinden alma gibi yollarla kontrol elden brakmamak ya da d krkl ve aresizlik iinde kalp pes etmek, ksaca ya otoriter olmak ya da gz yummaktr. Bunu dar grl ebeveynlik olarak adlandryoruz. Dar grl ebeveynlik geliim srecini kstlar. Byle ebeveynler ocuklarnn davranlarn kontrol eder grnen, hemen etki gsterecek zmler ararlar. Uzun vadeli ama olumlu sonular veya hedefleri gz nne almazlar. ou zaman, dar grl ebeveynlik ksa vadeli olmakla birlikte, yine de sonu alr. Bask yapma veya ayrcalklarn elinden alma, ocuklarnzn problem karan davranlarndan ksa sreli olsa da kurtulmanz salar. devlerini yapmas konusunda bask yaplan bir ocuk, bir sre iin devini yapacaktr; fakat ne pahasna? Bunun uzun vadeli sonular ise, isyankarlk ya da zsaygnn azalmasdr. Dar grl ebeveynliin dier ucunda yer alan gz yumma tutumunda ise, balarmz kuma gmer ve problemin kaybolmasn bekleriz. Uzun vadeli olumlu sonular iin makul ve maruf tecrbeler kazandrmay dnmeyiz bile. Uzun vadeli olumlu sonulara biraz sonra deineceiz. imdi, dar grl ebeveynlik kalplarndan bazlarn incelemeye alalm: 1) Kontrol Etmek Ceza veya ders verme yoluyla kontrol ele almaya almak, ebeveynlere grevlerini yaptklarn hissettirir. Bu en ok gr82

Hassas ocuklara Yaklam len dar grl ebeveynlik yntemidir. Halbuki, genlerin elinden btn gleri alnrsa hata yapma, bu hatalardan ders alma, snrlarn bulma ve snr koyma imkann ounlukla karrlar. Bir ok ergen gen, ailelerinin biraz olsun anlay gstermesini salayp huzurlu olabilmek iin, bu tr kontrole kar srekli isyan eder. 2) Pes Etmek Pes etmek, dier bir dar grl ebeveynlik yntemidir. Ebeveynler ocuklarn kontrol etme yerine, davranlarnn kendiliinden dzelecei umuduyla onlar grmezden gelmeye alrlar. Ama bu davranlar genellikle, kendiliinden dzelmez. Birok ergenlik andaki ocuk, kararlarnda yalnz braklmak istese de gerekte temel rehberliklere ihtiya duyar ve bunlar ister. Sizi bazen istemiyormu gibi davranrlar. Ama, kendi balarna braktnzda, bu defa da kendilerini terk edilmi hissederler. 3) hmal Etmek hmal bir baka dar grl ebeveynlik yntemidir. Birok biimde grlse de daha ok ihmalkarlk, soukluk, hiss bakmdan ulalmaz olma, iletiim eksiklii, bilgisizlik veya yanl ynlendirilmi inanlar sebebiyle ortaya kar. Bazen ihmalkarln, bir ocuun fizik, hiss veya ruh salna tamamen kaytsz olmak gibi ok ciddi biimleri bile ortaya kabilir. Ergenlerin, zellikle ergen erkeklerin, ailelerinden ayrlmaya ihtiyalar olduu veya bunu istedikleri, bize birok kez retilmi olsa bile, bu da erkek ocuklarla ilgili bir baka tehlikeli sylencedir. Aslnda erkek ocuklarmzn ounluu anne-babalar, geniletilmi ailesi, retmenleri ve hocalar/din adamlarnn kendileri iin burada olmalarna, deimez durumlarna ama
83

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi yine de esneklik gstermelerine, bylece yaayan bir sevgi duvar oluturmalarna ihtiya duyarlar. Btn istedikleri de kendilerine ait birey olmaktr. Bylece, sevecen ilikiler ve daha olgun bir benlik olumaktadr; psikolojik gbek ban kesmek yerine gererek uzatmak salkl erkek ergenlii iin gerekli olan bir eydir.50 4) Ar Derecede Korumak Ve Kurtarmak Bir baka dar grl ebeveynlik yntemi olan ar derecede korumak veya kurtarmak, ebeveynlere grevlerini yaptklarn hissettirir. nk ocuklarn ac ekmekten korurlar veya kurtarrlar. Buna karn bu dar grl ebeveynlik biimi, ocuklarnn kendilerine gvenmelerini salayacak zihn ve hiss geliimlerinden mahrum brakr.

b) Uzun Vadeli Sonular

Birok ebeveyn, aada belirtmeye alacamz uzun vadeli hedefleri ihtiva eden zellikleri paylama konusunda, kendilerini ne kadar rahat hissederlerse, ocuklarnn zihni ve manevi geliimlerinin de o derece rahat olaca konusunda mitli olabilirler. Dolaysyla aadaki baz tanmlar ve bu tanmlarn anlamlarn uzun vadeli sonular asndan okuyucularmzn dikkatlerine sunuyoruz: Cesaret: Olaylar zorlatnda, ocuunuzun bu zorluklara kar durabileceini ve isterse baarabileceini ve yapabileceini bilecek kadar gvenmek. Sorumluluk: ocuunuzun, hatalardan ders alabileceini, ald bu ders dorultusunda yeniden baarmaya alabileceini bilmek. Ebeveynler ounlukla ocuklarna ders alma ve ayarlama yapma imkan vermeden cezalandrarak, ocuklarna
50

Pollack, William, a.g.e., s. 315.

84

Hassas ocuklara Yaklam ait hatalarn sorumluluunu bu ekilde stlerine almak eilimindedirler. ocuklarmz bir hata yaptklarnda: Bir hata yaptn. Bundan ne renebileceimizi ve bir dahaki sefere nasl daha farkl davranabileceimizi dnelim, demek yerine Bir hata yaptn. Seni bu durumda affetmem ok zor deriz ya da byle bir tavr alrz. birlii: Bakalaryla anlaabilmek. Bir ok kere farknda olmadan, ocuklarmzn bakalaryla anlamay renme imkanlarn ellerinden alrz. ocuklarmzn kendilerinin bir zm yolu bulmasna izin vermek yerine, hangi iin uygun olduunu belirlemek konusunda srar ederiz. z deer: Kendi dnceleri ve duygularn bilmek, kabul etmek ve bunlara deer vermek. Bakalaryla kendisi arasndaki farkllklar yarglayc veya rekabet unsuru olarak grmek yerine bu farkllklara sayg duymak ve deer vermek. Kendine ve bakalarna sayg duyma: Topluma katkda bulunmay istemek ve olumlu bir biimde nem tayabileceini bilmek anlamnda topluma yksek lde ilgi duymak. Baar: Bir fayda salayarak veya en azndan bakalarna zarar vermeden holand eyleri yaparak, topluma katkda bulunan bireyler olmak, mutlu olmak.51 Ebeveynler, aada belirtilenleri yaparak normal byme srecini engellerse, bireyleme, sadece isyankarla dnr: Bireyselleme srecini anlamazlarsa. Bireyselleme srecini kendi kiiliklerine ynelik bir saldr olarak alglarlarsa: Bunu bana nasl yaparsn? rneinde olduu gibi. Kendilerini sulu hissederlerse: Eer daha iyi bir ebeveyn olsaydm, bu olmayacakt. eklinde dnmek gibi.
51

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 27-34.

85

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Ebeveynler ocuklarnn yaptklar hatalardan gereksiz bir ekilde korkar ya da endie ederlerse. Bireyselleme srecini, kontrol, ceza, ar saknma veya nemsememe ile durdururlarsa. ocuklarn u anki baz yanl davranlarn ilerde de devam ettireceklerini dnrlerse. Bireyselleme srecine destek olmazlarsa. Bir baka deyile, ebeveynler yukarda belirtilen davranlar sergilemezlerse, bireyselleme ak isyankarla dnmez; fakat birok anne ve baba bunu yapamamaktadr. te yandan, ebeveynleri, bireysellemelerini desteklese de baz ocuklarn isyan etmeleri gerektiine inand da vuku bulmaktadr.52 Ebeveynler iin ergenlik andaki gelime sreci o kadar korkutucu ve zcdr ki, bu sreci tersine evirmek iin genellikle ellerinden geleni yaparlar. Baardklarnda ise, ocuklar Ya ar derecede isyankar ya da ar derecede uysal olacaktr. Ar derecede isyankar olanlar, btn enerjilerini, bireyleme ve yeteneklerini gelitirme yerine gizlilik, g atmas ve suiistimal iin kullanrlar. Ar derecede uysal olanlar ise, hayatlarn bakalarnn beklentileri dorultusunda yaamaya alan, ve hibir zaman bunu tamamen baaramayan, onay bamllar haline gelirler. Uzun vadeli hedefleri olan ebeveynler, ftri bireylemeyi daha baka nemli sebeplerden dolay geciktirmezler. Ergenlik dnemindeki kiisel geliim durdurulursa, ocuklar geliimleri iin doal ve gerekli olan baz eyleri yapamamann verdii acnn ve hayal krklnn etkisini hafifletebilmek iin intihardan sz etme, madde bamll, okulu brakma, evden kama gibi baz u noktalara ynelebilirler.53
52 53

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 40. Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 44.

86

Hassas ocuklara Yaklam

7. letiimdeki Hatalar Dzeltmek

Aada, ebeveynlerin anlay ve iletiimlerini gelitirmelerine yardmc olacak anlay biimleri ve becerilerin ksa bir listesi verilmeye allmtr. Kuraln ifadesinden ok anlamna geri dnn. Mesela, beraber yemek yemenin anlam, sevgi ve paylama duygularnn yaanmasdr. Sofrann banda ol, yoksa... cmlesi ise sevgiyi ifade etmeyen bir kuraln ifadesidir. Kendinize davranlmasn istediiniz ekilde ocuklarnza davrann. Onlara anlay ve sayg gsterin. Bir hata yaptnzda, birinin sizi aalamasn nasl karlardnz? Sizin iin neyin ve niin nemli olduunu paylan. Sevgi ve sayg mesajn verdiinize emin olun. ocuklarnz iin neyin, ne sebeple nemli olduunu renin. Kurallara istisnalar yapmaya bazen istekli olun. Bu her eye izin vermeyle ayn ey deildir. Herkesin ihtiyalar ve isteklerini karlayacak bir dzen bulmak iin aile toplantlar dzenleyin. letiim hatalarn dzeltmek iin, tavrmz korku, fke, saygszlk ve kontrol kavramlarndan, sevgi ve anlay kavramlarna doru deitirmemiz daha gzel sonular verebilir. Bu ekilde, ebeveyn olarak uzun vadeli hedeflerimizi hatrlayabilir ve ocuklarmzn gr alarna olan ilgimiz, temel erdem ve yeteneklerine olan inancmz gsterebiliriz. Kendimizi, ocuklarmzla aramzda uurum meydana getirecek bir atma iinde bulursak, Korkum ve fkemle mi, sevgim ve gvenimle mi hareket ediyorum? diye sorabiliriz.54
54

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 63.

87

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

a) Sadece Hayr Demek

Ebeveynlerin, ocuklarnn hayati nem tayan bilgi ve becerileri kazanmalarn cesaretlendirebilmek iin bir ok imkanlar vardr. Baz ebeveynler iin, sadece hayr demek nemlidir. Buna ramen hayr demekten korktuklar ya da sadece hayrdan daha fazla eyi, yani ders alma imkan yerine savunma ve direnme meydana getirebilecek kelimeleri ve tutumu ekleyerek syledikleri, kullandklar cmlelerden dolay sklkla bu imkan karmaktadrlar. Anahtar uygunluktur. Bir ok durumda kendi yanmzda olmak ve maruf tecrbeleri retmek amacyla hayr demek uygundur. Problem ise nasl hayr denileceidir.

b) Hi Hayr Diyememek
Kontrol etmekten vazgemek, hibir zaman hayr diyemeyeceiniz anlamna gelmez. ocuklarmzdan ok, kendi snrlarmz kontrol etmek sz konusu olduunda da hayr demek uygundur. Dolaysyla kendimize ait problemlerimizi tanmak kadar yine kendimize ait snrlarmz bilmek ve gerektiinde hayr diyebilmek de nemlidir. Buna ramen ebeveynler genellikle problemlerinin de farknda deildir. Kronik bir ekilde herkes tarafndan beenilmek isteyen bir ebeveyn, reddedilme ve beenilmeme korkusuyla kendi ocuklarna da hayr demekten ekinecektir. Kontrol taraftar olan bir ebeveyn ise, zayf ve aalanm olmaktan korkarak, ok sk hayr diyecektir. Ender bir ekilde, ocuklarmzn dnyasn anladmz iin veya ebeveynlie Cenb- Hakkn sunmu olduu ilhamla hayr deriz. Kendi eksikliklerimizden kaynaklanan hayrlar ise, isyankar ocuklar veya kendine gveni az onay dknleri meydana geti88

Hassas ocuklara Yaklam rir. Bakalar iin nemli olmak isteyen bir ebeveyn olduka tutarszdr. nk hayr demesinin altnda o anki problem ve bu problemin ocua dorudan etkileri yerine, bakalarnn ne dnebilecei endiesi vardr. Srf kendi rahatn dnen ebeveyn ise uygun olduu durumlarda bile ocuklarna hayr demekten ekinmez. 55

8. Ebeveynlik Kalplarna Farkl Bir Yaklam

Bir ksm ebeveynler nesle kar alakasz, dolaysyla s ve tutarsz arelere bavuran kimseler iken, bir ksm da acaba yeni bir ey var m mlahazas ile genliin slah ile alakal her eyi dikkatli bir ekilde gzden geirmektedir. Ancak bu iki temel yaklam dnda kalanlar da vardr. Bu nc gruptakiler ise sarka gibi hep d muharriklerle hareket etmekte, gnn fikriyat naslsa o tarafa meyledip, o gnbirlik fikirler iinde erimektedirler.

55

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 131.

89

Drdnc Blm

SORUMLULUK DUYGUSUNUN GELM

SORUMLULUK DUYGUSUNUN GELM

1. Ksa Bir Test

Sorumluluk duygusu gelimi bir gen-yetikin misiniz? Ltfen aadaki sorular kendinize sorup, iten bir ekilde cevap veriniz: Gereken ne ise onu yapmaya alrm. Doru Doru

Yanl Yanl

Gvenilir, emniyet edilir ve itimada layk birisiyim. Davranlarmn sorumluluunu stlenebilirim. Bahanelere snmam ve bakalarn utandrmam. Doru Doru Doru Kontroll davranrm. Doru
93

Yanl Yanl Yanl Yanl

Ahlaki deerlerime balym ve gereklerini yerine getiririm. Olumlu dnr ve davranlarmn neticesini hesap ederim.

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de sorumluluk duygusu olduka gelimi bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna veya daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum sorumluluk sahibi olma ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, sorumluluk duygusu gelimi bir insan deilim. nk: ...

2. Kurn- Kermin Aydnlatc Beyanlar

imdi de sorumluluk konusu ile ilgili grdmz yet-i kerime meallerini vermek istiyoruz: Rabbin hakk iin sorguya ekeceiz onlarn hepsini! Yaptklar ilerden sorumlu tutacaz onlar. (Hicr, 15/92-93) Allah dileseydi sizin hepinizi bir tek mmet yapard... u kesin ki sizler btn yaptklarnzdan sorguya ekileceksiniz.
(Nahl, 16/93)

Blu ana ermeyen yetimin malna, en gzel tarzdan baka bir ekilde yaklamayn. Verdiiniz sz yerine getirin. nk verilen sz, sorumluluk gerektirir. Bilmediin eyin peine dme! nk kulak, gz, kalb gibi azalarn hepsi sorguya ekilecektir. (sra, 17/34, 36) Sahabeden Enes (radyallahu anh): Rablerine andolsun ki hepsini yaptklarndan sorumlu tutacaz. (Hicr, 92-93) yeti ile ilgili olarak: Onlar "Lailahe illallah demekten sorumlu olacaklar demitir.56
56

Tirmiz, Tefsir, Hicr, (3126); Buhr, hadisi bab bal olarak kaydetmitir.

94

Sorumluluk Duygusunun Geliimi

3. Bu Konudaki Baz Hadis-i erifler

bnu merin
lallahu aleyhi ve sellem) (radyallahu anh)

rivayetine gre Reslullah

(sal-

buyurdular ki: Hepiniz birer yneticisiniz ve hepiniz ynetiminiz altnda olanlardan sorumlusunuz. Devlet bakan lkesinin yneticisidir ve ynettii insanlardan sorumludur. Erkek, ailesinin yneticisidir ve ailesinin ynetiminden sorumludur. Kadn, kocasnn evinde bir yneticidir ve o da ynettiklerinden sorumludur. i de ivereninin malndan ve onlarn korunmasndan sorumludur.57 Muaz b. Cebel anlatyor: Bir seferde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile beraberdik. Bir gn yaknna tesadf ettim ve beraber yrdk. Ey Allah'n Resl, dedim. Beni cehennemden uzaklatrp cennete sokacak bir amel syle! Efendimiz: Mhim bir ey sordun. Bu, Allah'n kolaylk nasip ettii kimseye kolaydr. Allah'a ibadet eder, Ona hibir eyi ortak komazsn, namaz klarsn, zekat verirsin, Ramazan orucunu tutarsn, Beytullah'a hacc yaparsn! buyurdular ve devamla: Sana hayr kaplarn gstereyim mi? dediler. Evet ey Allah'n Resl dedim. Oru (cehenneme) perdedir; sadaka hatalar yok eder, tpk suyun atei yok etmesi gibi. Kiinin geceleyin kld namaz ise salihlerin iardr buyurdular ve u yeti okudular: Onlar ibadet etmek iin gece vakti yataklarndan kalkar, Rabblerinin azabndan korkarak ve rahmetini mid ederek O'na dua ederler. Kendilerine rzk olarak verdiimiz eyden de bata bulunurlar.58 Sonra sordu:
57 58

Buhr, Ahkam 1, Cum'a 11, stikraz 20, Itk 17, 19, Vesaya 9, Nikah 81, 90; Mslim, maret 20, (1829); Tirmiz, Cihad 27, 1705; Eb Davud, maret 1, (2928). Secde 16.

95

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Bu (din) iinin ban, direini ve zirvesini sana haber vereyim mi? Evet, ey Allah'n Resl! dedim. Dinle yleyse buyurdu ve aklad: Bu dinin ba slmdr, direi namazdr, zirvesi cihaddr! Sonra yle devam buyurdu: Sana btn bunlar (tamamlayan) ba amili haber vereyim mi? Evet ey Allah'n Resl! dedim. una sahip ol! dedi ve eliyle diline iaret etti. Ben tekrar sordum: Ey Allah'n Resl! Biz konutuklarmzdan sorumlu mu olacaz? Allah iyiliini versin Muaz! nsanlar yzlerinin stne -veya burunlarnn stne- atee atan, dilleriyle kazandklarndan baka bir ey midir? buyurdular.59 Hadis-i eriften anlald kadar ile, bakalarnn arkasndan dedi-kodu yapmamann, ekitirmemenin insann hem dini hayat hem de sorumluluk duygusunun geliimi alarndan temel bir e olduu grlmektedir.

4. Szn Tutma Nedir?

Szn tutma, ocuklarn direncine ramen onlara ibirlii, beceri ve sorumluluk kazandran drt admlk bir yntemdir. 1. Problem zerine taraflar iin durumun ne olduunu paylamak zere dosta bir mzkere yapn, daha dorusu dinleyin. 2. Beraberce zmleri aratrn, ocuunuzun ve sizin yapmaya istekli olduunuza karar verdiiniz bir tanesini sein.
59

Tirmiz, man 8, (2619).

96

Sorumluluk Duygusunun Geliimi 3. Sre konusunda anlan. 4. Srenin sonunda sadece sznz tutun ve saygl bir ekilde ocuunuza gvenin. Szn tutma kavram, aadaki drt tuzaa derek zorlatrmadnz srece de olduka kolaydr. Sznz tutmay kullanrken karlaabileceiniz drt tuzak: 1. ocuklarn ebeveynlerle ayn nceliklere sahip olmalarn, szlerini tutma konusunda heyecanl olmalarn ve ebeveynler iin nemli olan eyleri yapmalarn istemek. 2. Problem veya greve eilmek yerine eletirmek, yarglamak ve alay etmek. (Anlamamz odan saat altda temizlemeni sylyordu, yerine Odann ahrdan bir fark yok! Ne kadar sorumsuz bir insansn. Seni kimse ie almaz.) 3. Belirli anlamalar nceden yapmamak. 4. Saygy koruyamamak.60

5. Sznde Durma Konusunda Kurn- Kermin ifa Veren kazlar

Verilmi olan herhangi bir sz ya da yaplm olan bir vaadi yerine getirmek, doruluun iardr. imdi, bu husustaki baz yet-i kerime meallerini vermek istiyoruz: Allah, sznden asla dnmez. Allah, va'dinden asla dnmez.
3/194) (Ali mran, 3/9 -Rad, 13/31) (Zmer, 39/20) (Ali mran,

Ey Rabbimiz, Sen va'dinden asla dnmezsin.

Bu Allah'n va'didir. Allah va'dinden asla dnmez.

30/6)
60

(Rum,

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 154.

97

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Allahdan ziyade sznde duran ve yerine getiren kim olabilir. (Tevbe, 9/111) Bu yet-i kerimelerde Cenb- Hak, va'dini tutan, ahdine vefa eden Zat- Kibriya olduunu aka beyan etmektedir. Bunun gibi, biz insanlarn da iyi sfatlarnn en nemlilerinden biri, ahde vefal olmak, vadini yerine getirmektir. Denizler yerinden oynasa, dalar paralansa, ahsiyetli bir insann sz ile amel etmemesi, anna layk olmaz. Bir insan, ne olursa olsun verdii szden dnmez. Umumiyetle insanlar, ahdin manasnn yalnz sz zerine karar klmak olduunu sanrlar. Fakat slm dini asndan bu hakikat ok daha genitir. Bu hakikat ahlak, muaeret, din, mezhep ve muamelatn btn ekillerine amildir. Bunlara ballk insana aklen, mantken, dinen, kanunen ve ahlaken farzdr. Bu bakmdan insan; akl, din, kanun, ahlak faziletlerin bir mecmuasdr. Bunun iin imdi vereceimiz yet-i kerime meallerinde bir ok defalar bu husus Cenb- Hak tarafndan tekrar tekrar anlatlmtr. yle ki: Onlar ki, sz verdikleri zaman szlerini yerine getirenlerdir... (Bakara, 2/177) O mminler ki, emanetlerine ve ahidlerine riayet ederler.
(Mminun, 23/8)

Onlar ki, emanetlerine ve ahidlerine riayet ederler. (Mearic,

70/32)

Bir ahsn emaneti alnca vakti geldii zaman eksiksiz, teslim etmesi lazm ve zaruridir. Bu, karlkl ilikilerde ahde balln gereidir. Gerekte ahdin manas pek genitir, dairesinin genilii pek byktr. Bunun iin ahdin nce byle anlatldn, sonra da geni manasna geildiini gryoruz. Yani ilk ahdin hususi ekline Mslmanlarn ballklar bildi98

Sorumluluk Duygusunun Geliimi rilmi, sonra umumi ahdin anlatlmasna balanmtr. Bunun yan sra dier bir yet-i kerimede evvela ahdin umumi ekli beyan edilmi, daha sonra hususi ekli ve ona bal olmann vasflar saylmtr: Verdiiniz sz yerine getirin, verdiiniz her szden, her ahidden sorumlusunuz. ltnz zaman lei yerine getirin (tartacanz) doru terazi ile tartn. Bu, hem daha iyi, hem de neticesi bakmndan daha gzeldir. (sra, 17/34-35) Bilindii zere hemen her toplumda, kanun yahut rf ve adet gibi birtakm ller konmutur. Bunlar da aslnda bir nevi antlamadr. Bu antlamaya alc da satc da bal bulunmaldr. te bunun iin ahde ballk babnda umumi hkmden sonra, ahdin bu hususi ekline ballk zellikle zikredilmitir. yle anlalyor ki, ahd iin sze de hacet yoktur. Belki btn anlamalara ve toplumda geerli usul ve adaba bal bulunmak da bir bakma sz yerine getirmedir.61 u yet-i kerime de konumuz asndan olduka aydnlatcdr: Takv, yzlerinizi douya ya da batya doru evirme deildir.

Lkin takv Allaha, hiret gnne, meleklere, kitaplara, peygamberlere iman eden, Sevdii maln Allah honut etmek iin Yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalan gariplere, isteyenlere ve boyunduruk altnda bulunup hrriyetine kavumak isteyen kle ve esirlere veren, Namaz hakkyla ifa edip zekt veren, Szletii zaman szlerinde duran, Hele hele sknt ve hastalk hallerinde,
61

S. Sleyman Nedvi, 311-312.

99

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

Savan iddetleri esnasnda sabreden kimselerin davranlardr. te onlardr imanlarnda samimi olanlar ve ite onlardr her trl fenalktan korunan takvllar! (Bakara, 2/177)

6. Sznde Durmama
Bir ey yapacamz syleyip szmzde durmamak hem kendimize hem de ocuklarmza kar bir saygszlktr. Szmz tutmayarak, ocuklarmza negatif becerileri retmi oluruz. rnein: Szlerini tutmak zorunda olmadklarn renirler. Biz tutmuyorsak, onlar niin tutmak zorunda olsunlar? Szlerimizin hibir anlam tamadn, rzgar gibi geip gittiklerini renirler. Bizi kt bir ekilde rnek alabilirler. Yanl ynlendirmeyi renirler. Btn davranlarnn sonularndan kurtulabileceklerini renirler, nk biz szmz tutarak onlara gvendiimizi gstermedik.62 Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), insan Rabbi karsnda ok tehlikeli bir duruma sokabilecek yani mnafk derekesine drebilecek huy ya da hasletleri sayarken sznde durmamay dahil etmi ve yle buyurmutur: Drt haslet vardr; kimde bu hasletler bulunursa o kimse halis mnafktr. Kimde de bunlardan biri bulunursa, onu brakncaya kadar kendinde nifaktan bir haslet var demektir: 1. Emanet edilince hyanet eder, 2. Konuunca yalan syler, 3. Sz verince sznde durmaz, 4. Husumet edince haddi aar.63
62 63

Nelsen, Jane - Lott, Lynn, a.g.e., s. 160. Buhr, man 24, Mezalim 17, Cizye 17; Mslim, man 106.

100

Sorumluluk Duygusunun Geliimi

7. Snr Koyma
Genel anlamda ocuun, zel anlamda ise ergenin, tanmlar ak yani net snrlara en bata kendilerinin ihtiya duyduklarn rahatlkla syleyebiliriz. nk ocuklar, yaadklar dnyann kurallarn anlamak isterler ve buna ihtiyalar vardr. Onlardan ne beklendiini, dier insanlarla birlikteyken durduklar yeri, ne kadar ileri gidebileceklerini ve ileri gittiklerinde neler olabileceini bilmek isterler. Bydke artan beceri ve kapasitelerini lebilmek ihtiyacndadrlar. Snrlar, bu renme ve kefetme srecinde ok nemli bir role sahiptir, ama anne-babalarn retmeye altklar dersler, gnderilen sinyaller ok net olmad zaman kolayca yklabilirler. Snrlar belirleme dinamik bir sretir. ocuklar bydke deiir ve anne-babalar iin ocuklarn salkl geliimlerini srdrecek ekilde genileme ve ayarlama yapmak olduka zor grnebilir. Bu grevi baarabilmek iin, hem kararl hem de esnek olmalyz. Salkl gelimeyi yreklendirecek kadar kararl ve gelimeye izin verecek kadar esnek snrlar belirleyebilmeliyiz. Ar kontroll, kontrolsz ya da tutarsz snrlar salkl gelimeyi engeller, renme frsatlarn snrlar, test etmeye ve isyana yol aar.64 ocuklar minyatr yetikinler gibi renmezler. Onlar ocuklar gibi renirler, yani somut olarak. Duyduklarn ve yaadklarn test ederek etkin bir aratrma uygularlar. Ancak bizim kurallarmzla ilgili inan ve alglar, duyduklarndan ok yaadklarna dayanr. Bu gerek, kurallarmz retme yntemlerimizle ilgili nemli ipular verir. Bunu, iki temel yntemle yaparz: Szlerimizle ve davranlarmzla. Her ikisi de dersleri
64

Mackenzie, Robert J., ocuunuza Snr Koyma, s. 17, HYB Yaynclk, Ankara-2000.

101

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi retir, ama sadece davranlar somuttur. Davranlarmz kurallarmz tanmlar. Szlerimizle davranlarmz arasnda tutarllk olduu zaman ocuklarmz szlerimize gvenir ve onlarn ardndaki kurallar renirler. Ama szlerimizle davranlarmz birbirine uymadnda, ocuklar szlerimizi gz ard etmeyi ve inanlarn deneyimlerine dayandrmay renirler. Gerekte iki takm kural renmektedirler: Teorideki kurallarmz ve uygulamadaki kurallarmz. yi niyetli derslerimizin baarszla uramasnn asl sebebi, kurallarmz ve beklentilerimiz arasndaki temel iletiim bozukluudur. oumuz byle bir eyin farknda bile deilizdir. ocuklarmz bizi davranlarmzla deerlendirirken, biz hala szcklerle retmeye devam ederiz. Ak szckler ve etkili davranlar ise, ocuklarmzn kurallarmz en iyi ekilde renmelerinin anahtarlardr.65 Aile ii ekime ve srtmeler, babadan oula geen iletiim ve problem zme srelerinin ykc rglerini oluturur. Zamanla bu ekimeler o kadar tandk ve o kadar yerleik bir alkanlk haline dnrler ki, aile yeleri iin gayet normal bir davran biimi haline gelir. ou aile byle bir ekimenin farknda bile deildir. Farkndalk, dzelme yolunda atlan ilk admdr. Aile ii ekimeleri durdurmann en iyi yolu, onu hi balatmamaktr. Ebeveynler, kurallar ve beklentileri hakknda net szl mesajlar vererek ve bu mesajlarn davranlar ile etkili bir ekilde destekleyerek ekimeleri nleyebilirler.66 ocuk yetitirme srecinde snrlar olduka nemlidir. Snrlar, bizim kurallarmz ileten ve ilikimizdeki g ve oto65 66

Mackenzie, a.g.e., s. 63. Mackenzie, a.g.e., s. 90.

102

Sorumluluk Duygusunun Geliimi rite dengesini tanmlayan mesajlardr. Snrlarn iki temel eidi vardr: Kesin ve gevek. Kesin snrlar (hayrn hayr anlamna geldii durumlar) ok etkilidirler. Kurallarmz ve beklentilerimiz hakknda net mesajlar iletirler. Kesin kurallarla yetitirilmi ocuklar, daha az test etme eilimindedir. nk uyum gstermelerinin gerekli olduunu ve onlardan bunun beklendiini bilirler. Gevek snrlar -hayrn evet, bazen ya da belki anlamna geldii durumlar- teoride kalr, pratikte ise pek uygulanmazlar. ocuklar bizim gerekten ne kastettiimizi netletirmek istediklerinden, dirence ve test edilmeye ok uygundurlar ve etkili olmazlar. Gevek snrlar ok eitli olabilir, ama hepsi snrlarn test edilmesini ve itaatsizlii beraberinde getirir. atmalarn, g mcadelelerinin ve ykc aile atmalarnn da ana kayna olurlar.67 Bu sebeple, kesin snrlar belirleyebilmek iin aadaki hususlara riayet gerekir: Mesajn ocuk zerinde deil de davran zerinde younlatrlmasna dikkat etmek, Ergen gencimize olan hitaplarmzda dorudan ve belirgin ifadeler kullanlmas, vaktinde, ok ge, al, daha iyi vb. ifadelerdeki mulaklklarn gz nnde tutulmas, Normal sesin kullanlmas, yksek sesin kontrol kayb gizli mesajn verdiinin bilinmesi, Sonulardan, ocuu nceden haberdar etmenin ocuk asndan olduka nemli olduunun kavranmas ve, Szlerinizin, mutlaka davranlarnzla desteklenmesinin ehemmiyetini bilmek.
67

Mackenzie, a.g.e., s. 111.

103

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

8. Cesaret Krc Mesajlar

Cesaret krc mesajlar deiik biimlerde grlebilir. ocuklarnn davranlarna fazla karan ya da onlara ok yardmc olan bir anne baba rneinde cesaret krc mesajlar pek gze arpmayabilir. Baz ebeveynlerde ise bu tutum olduka dorudan olabilir. Cesaret krc mesajlarn hepsi, ocuun doru bir seim yapma ve kabul edilebilir bir davran gsterme konusundaki yeteneklerine duyulan gven azln iletir. Bu trden mesajlarn ou, yanl davran kiiselletirir ve altnda utan ya da sulama temaylleri tar. Aada vereceimiz cesaret krc hitaplarn altnda yatan gizli mesajlara beraberce bakmaya alalm: Bir kerecik olsun ibirlii yapamaz msn? Altnda yatan mesaj birlii yapacana inanmyorumdur. Etkisi; sulama, alaltma, utandrma ve kk drmedir. Bana bir beynin olduunu gster ve bir defa olsun doru bir seim yap. Altnda yatan mesaj; Sen aptalsn ve senin doruyu seeceine inanmyorum.dur. Etkisi; alaltma, utandrma ve kk drmedir. Bana kar saygl olman istemek ok ey mi istemek olur? Altnda yatan mesaj ok saygszsndr. Etkisi; sulama ve alaltmadr . Yapabilecein en iyi ey bu mu? Altnda yatan mesaj Pek becerikli deilsin ve benim beklentilerimi karlayamyorsundur. Etkisi; yz kzartma, alaltma ve utandrmadr. nanmyorum! Gerekten evdeki iini yapmsn Altnda yatan mesaj Senin ibirliini beklemiyorum.dur. Etkisi; utandrma, alaltma ve dlamadr. Hele bir daha dene de grelim! Altnda yatan mesaj Yanl davranmaya devam et, nk senin ibirlii yap104

Sorumluluk Duygusunun Geliimi man beklemiyorum ve benim stn olduumu gstermek istiyorum.dur. Etkisi; meydan okuma, tahrik etme, sulama, alaltma ve tehdit etmedir. Her ailede bir hyar vardr. Altnda yatan mesaj, Sen deersizsin ve kabul edilemezsin.dir. Etkisi; reddetme, kk drme, utandrma, dlama ve alaltmadr. Amma sivri zekasn. Altnda yatan mesaj, Sen yanl kararlar verirsin. Sen aptalsn.dr. Etkisi; kk drme, utandrma ve alaltmadr. Seni yalnz braktm anda mutlaka bir problem meydana getiriyorsun. Altndaki mesaj Kendi bana kabul edilebilir bir ekilde davranamazsn.dr. Etkisi; sulama, utandrma, alaltma ve kk drmedir.68 Buradaki cesaret krc mesajlar konusunu acaba abartl bir ekilde ele alm olabilir miyim? dncesi ile kymetli arkadam Do. Dr. Mustafa AKAY beyefendiye sorduumda ahsi kanaatlerini yle belirtti: Okumu, aydn insanlar olarak dahi, yukardaki tasviri ifadeler bizim iin ok hafifletilmi ve nezaket kurallar ierisinde ifade edilmi szcklerdir. Kendi toplumumuzda bunlarn ok daha arlarn ocuklarmza sylemekte, hatta onlar, zerlerinde istediimiz gibi tasarrufta bulunacamz bir mal gibi grmekteyiz. Eitimi de insan yetitirmekten ziyade kendi ocuumuz olsun-olmasn muhatabmz ya da muhataplarmz, arzu ve isteklerimiz dorultusunda ekillendirme olarak grme eilimindeyiz. ocuunuza ne tr sorumluluklar vermelisiniz? Herkesin farkl yetenekleri ve beklentileri vardr. Fakat 3.-6. snf arasndaki ocuklardan gnlk olarak unlar yapmasn isteyebilirsiniz:
68

Mackenzie, a.g.e., s. 134.

105

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Okul eyalarn korumas ve her gn eve getirmesi, Sabahlar yatan toplamas, Okuldan dnnce okul giysilerini karp katlamas, Saatini kurmas ve alnca kalkmas, Okulda yedii yemekler iin gerekli paray akamdan hazrlamas, Ev devini dzgn, temiz ve hatrlatma olmadan tamamlamas, Odasn sprmesi ve tozunu almas, Alverie gitme ve alnanlar yerletirme gibi ev ilerine yardm etmesi, pleri dar tamas.69

9. Mzakere Sorular
1. Kendinizi sorumlu bir gen-yetikin olarak gryor musunuz? Nasl ve hangi ekillerde? 2. Arkadalarnz ve aile bireyleriniz iin sorumluluk nemli midir? Niin? 3. Olduka sorumluluk sahibi olduunu kabul ettiiniz bir kiiyi dnnz. Bu kii sorumluluunu nasl yerine getiriyor? Bu kiiye kar, siz de bakalarna davrandnzdan daha m fazla yoksa az m sorumlu davranyorsunuz? 4. Ne kadar sorumluluk, o kadar hak! Sorumluluk yoksa hak da yok! deniliyor. Siz de bu deyii doru buluyor musunuz? Niin? Haklar ve sorumluluklar arasnda ne gibi bir iliki vardr? 5. Sorumluluun yksek karakterle olan ilgisi nedir? 6. Sorumluluk sahibi bir insan olmann faydalar nelerdir? Sorumlu insanlarn size ne gibi faydalar olmaktadr?
69

Martin, Michael-Greenwood, Cynthia Waltman, ocuunuzun Okulla lgili Sorunlarn zebilirsiniz, s. 315, ev.: Fatma Zengin Dadr, Sistem Yaynclk, st.-2002.

106

Beinci Blm

BAARI DUYGUSUNUN GELM

BAARI DUYGUSUNUN GELM

Burada hem ergen genlerimize hem de ebeveynlere daha baarl bir hayat iin faydal olacan dndmz baz iaret talarn belirtmeye alacaz. Ancak uras unutulmamaldr ki, sebeplere tamamyla riayetten sonra gelecek baarnn tamamen Allahtan olduunun da bilinmesi, baarnn nefis ve donanmlarna verilmemesi itikadi bir gerekliliktir. Zira Hud Suresinin 88. yet-i kerimesinde beyan edildii zere baarmz/muvaffakiyetimiz tamamen Cenb- Haktandr. Nisa Suresi 35. yet-i kerimesinde de bu husus aka zikredilmitir. Bu giriten sonra, konumuza mini bir test ile balayabiliriz:

1. Ksa Bir Test

Baar duygusu gelimi bir gen-yetikin misiniz? Aadaki sorular ltfen kendinize sorup itenlikle cevap veriniz: Baarl olmak en nemli hedeflerim arasndadr. Doru

Yanl

Kendime daima baarl insanlar modellerim. Doru / Yanl

109

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Baarl olmak kadar onu devam ettirme konusunda da gayretliyim. Doru

Yanl

Baarszla ve nasl olsa bu i olmaz fikrine geit vermem. Doru

Yanl

Her baarszln ardndan mutlaka baarya giden bir yol vardr der, almaya devam ederim. Doru

Yanl

Baarszlklar olmadan baarnn meydana gelmeyeceine inanr, ar mkemmeliyetiliin baar nnde en nemli engel olduunu dnrm. Doru

Yanl

Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de baar duygusu olduka gelimi bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna veya daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum baarma ve baarl olma ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, baar duygusu gelimi bir insan deilim. nk: ..."

2. Baar Basamaklar
Aada, baarl olabilme ile alakal yaplmas gereken baz hususlar bulacaksnz: 2. Hayallerinizle balant kurunuz. Yapabileceinizi umduunuz bir-iki hayal kurun.
110

Baar Duygusunun Geliimi 2. Bu hayalinizi gerekletirmeye karar veriniz. Bu, ilk etapta basit gibi grnebilir. Ama pek ok insan, hayalini btnyle gerekletirmeye karar vermez. Sadece hayal eder ya da dnm olurlar. Dolaysyla hayal edilen ey, gereklememi olur. 3. Bakalarna, dlediiniz hayalinizi gerekletirmek isteinizden bahsediniz. 4. Adm adm plan gelitiriniz. Oturup, plannza dair birka madde yaznz. 5. Bir vakit cetveli hazrlaynz. Hayalinizin ne zaman gerekleeceini belirlemeye alnz. 6. Neyi ne zaman yapacanza dair hareket basamaklarn ortaya koymaya alnz.. 7. htiya duyacanz kaynaklarn listesini hazrlaynz. Yardm ya da tavsiye iin kimlere ihtiya duyacanz belirleyiniz. 8. Zaman zaman yapacanz kontrollerle ilerleyip ilerlemediinize baknz. 9. kr ve hamd hisleri ile dolu olunuz. Himmetinizi Hak rzas istikametinde yksek tutup Onun izni ve inayeti ile byk dnnz. Allhn (celle celluh) size sunmu olduu maddi-manevi imkanlar itibariyle beklentileriniz nelerdir? Ne istiyorsunuz? Ailenize daha fazla vakit ayrmak m? Daha salkl olmak m? Daha stressiz bir hayat m? Kalp-i huzuru mu? Bunlardan birini veya hepsini ya da burada belirtmediimiz daha baka eyleri istiyor olabilirsiniz. yleyse almaya balamann zamandr: almaya balamak tutumunuzu deitirecektir. Hareket, duygularnz deitirecektir.
111

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Gayret ve abalarnz, baz yanl nyarglarnz silecektir. Belki, balangta hibir eyiniz olmayacak. ayet yanl yolda iseniz, az bir zaman sonra bunun farkna varacak ve doru yola girmek iin yeniden harekete geeceksiniz. uras hatrda tutulmaldr ki, bazen en gzel imkanlarla kar karya kalm bile olsanz, bu, sizin mutlaka baarl olacanz anlamna gelmez. Niin baz insanlar baarl olurken dierleri baarszdr? nk, pek ok insan iinden gelen negatif seslerin etkisinde kalmakta, yani baarabileceine inanmamaktadr. Dolaysyla, baarszlk karsnda baz zamanlar kadere itirazlara ya da kaderi sorumlu tutmaya dnmekte ve, ne yapaym, benim kaderimde baarl olmak yokmu gibi dncelerle bilinli, iradeli, akl, kalb, ruh btn eforlarn n kesilmi olmaktadr. yleyse, belki de ocuun, ergen gencin ya da yetikinin ilk yapmas gereken eylerden birisi de Allhn izni ve inayeti ile baarl olacana dair bir inan gelitirmek olmaldr.

3. n Kabullerin Etkisi
Burada, konumuzla olduka yakn balants olduunu dndmz, Al-i mran Suresi 139. yet-i kerimesinin meali yledir: Siyak itibar ile Allahtan korkma, Allaha ve Reslne itaat, gizli ve ak infak, yardmlama, fkeyi yenip insanlar affetme, iyilii yayma, tevbe ve istifar gibi tevcihlerden sonra yet-i kerime: Gevemeyin, zlmeyin, inanmsanz mutlaka en stn sizsiniz. (Ali mran, 3/139) fezlekesi ile sona eriyor. Bu yet-i kerime nda geni bir ekilde dndmzde, bizi biimlendiren hususlarn, hayatmzdaki olaylar deil, o olaylarn ne anlama geldiini kabul ettiimiz dncesi olduu sanrz rahatlkla grlebilmektedir.
112

Baar Duygusunun Geliimi Ancak, n kabul dediimiz bir durumun yani, gemiimizle ilgili yapm olduumuz yanl kabul ve genellemelerin de inanma olgusu ile dorudan irtibatl olduunu unutmamak gerekir. Bunun getirdii zorluk ise birka ynldr: 1. Genelde, neyi kabul edeceimize bilinli olarak karar vermeyiz. 2. Bazen kabullerimiz, gemi tecrbelerin yanl yorumuna dayaldr. 3. Bir kere benimseyince de onun yalnzca bir yorum ya da yle anlama olduunu unutuveririz. Kabullerde, retici ve ykc g olduunu da unutmamak gerekir. Bilindii gibi, tamamen bu alanla ilgili olarak Psiko-nroimmunoloji adnda bir ilim dal gelimitir. Bu ilim dal basit bir tanmla, zihin ve vcut ilikilerini aratrmaktadr denilebilir. Mesela, tedavi amacyla alm olduumuz ilalar ve bizlerin o ilacn iyiletirici etkisine inanmamz hususunun (zihn kabul), vcudumuzda tedavi adna -bunu da vesilelik plannda kabul etmek gerekir, nk hastalandmzda bize ifay veren Cenb- Hakktr- art etkiler meydana getirdii son zamanlarda yaplan testlerle ortaya karlmtr. Yaplan aratrmalara gre fark meydana getiren de hastann, ald ilacn tedavi edeceine olan inancdr. yleyse inan ksaca; bir ey konusunda emin olma durumu, inanszlk da; emin olmama durumudur eklinde tarif edilebilir. Bu mekanizmann, gndelik hayatmzdaki etkisi sandmzdan ok daha byktr. Mesela baz fikirler, zamanla bir kabul halini alr ve insann kendine olan inancn zedeleyebilir. Ben becerikli deilim, ben baarszm vb. gibi. Fikir ve dnceleri, ayaklar olmayan bir masann st ksm gibi dnrsek, fikir ve dncelere inanma da o dncenin ya da fikrin ayaklar gibidir. Yani fikrimizi, dncemizi destekleyen referanslar, bilgiler, masann ayaklar gibi olmaktadr.
113

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Referans-bilgi kaynaklar ise kiisel tecrbeler, bakalarndan edindiimiz enformasyon/bilgi, kitaplar, filmler vb.dir. Bu durumu u ekilde rneklendirebiliriz: 1954 Ylna kadar 1600 metrenin 4 dakikann altnda koulamayacana inanlyordu. O yl bir koucu tarafndan bu rekorun krlmasnn ardndan bir yl gemeden 37 koucu daha ayn eyi yapmay baarmtr. Ertesi sene ise tam 300 koucu ayn eyi baarabilmitir. Bizler genelde, bilgi referanslarmz nereden gelirse gelsin, onlar kesin gerekler olarak kabul eder ve bir daha sorgulamayz. te, eer gl inanlarn getirdii o sarslmaz emin olma duygusunu bu yolla gelitirebilirseniz, bu durumda kendinize olumlu faaliyetleri yaptrabilir, hatta bakalarnn imkansz dedii eyleri bile -henz o iin nasl baarlaca konusunda en kk bir ayrnt bile ortada yokken- Allhn izni ve inayeti ile gerekletirebilirsiniz. Baz insanlar, hayatlarn anlamlandrmada gayret gstermeyi pek dnmez ve daha batan insanolunun aresiz, deersiz bir varlk olduunu, neyi denerlerse denesinler, naslsa baarsz olacaklarn kabule meyillidirler. Eer hayatmzda baarlara ulamak istiyorsak bu tr menfi duygulara asla yz vermememiz gerekir. Psikolojide bunun ad bile vardr. renilmi aresizlik. Yeterli hissi younluk ve tekrarlarla, o ey henz meydana kmam olsa bile sinir sistemimiz onu gerek olarak alglamaya balayabilir. Bunun en etkili yolu ise zihninizi harekete geirip ie yaramayan, sizi durduran fikirleri silmenizdir.

4. Deiimin Dinamikleri
Deimenin ve herhangi bir durum hakkndaki inancmz glendirmenin baz temel basamaklar u ekilde dnlebilir: 1. nce, herhangi bir alanda bulunmasn arzu ettiiniz,
114

Baar Duygusunun Geliimi elde etmeyi ok istediiniz durumla alakal temel inancnz gelitirin. 2. Yeni ve gl bilgi referanslaryla bu inancnz glendirin. Mesela, sigara imemeye ynelmek, bu konuda bir inan gelitirmek istiyorsanz, sigara imeyen insanlarla konuun ve onlarn tavsiyelerini almaya istekli olun. 3. Bundan sonra mekanizmay harekete geiren bir olay bulun. Mesela sigaray brakma istei ile ilgili olarak o konuda makaleler okuyun filmler izleyin. 4. Son olarak eyleme gein, brakmak istediiniz ya da yapmak istediiniz eyi yapn. 5. Ayrca, gszletirici fikirlerinizi yok edebilmek iin onlarn referans ayaklarn da yok edin. Mesela: ler hi dzelmeyecek ya da asla baarya ulaamam gibi snrlayc inanlarnz ya silmeye aln ya da onlarn antitezlerini bulun. yle ki: Baarya ulamak iin kullanmadm, nemsiz grdm kaynaklar kullanabilirim ya da ben ilerin dzelmeyeceine inanmyorum, u anda durum pek parlak grnmyor olsa bile bunun ebediyen srmeyeceini de biliyorum. diyebilmeli, daha dorusu byle bir inan gelitirebilmelisiniz. steklerin, yapma ve ykma potansiyeli olduka byktr. Sizi glendirecek istekleri sein. inizdeki en yksek niteliklere doru seslenen bir gelecee ve kadere doru Allhn izni ve inyeti ile yryn. Bunun iin kendinize yksek standartlar belirlemeniz gerektiini de unutmayn. Deiiklii uzun dnemli klacaksak, bir kez deiiklik meydana gelince, derhal takviye etmeli, ondan sonra da sinir sistemimizi artlandrp bir kere deil, srekli baarabilmeyi renmeliyiz. Hzl deieceksek, ilk edinmemiz gereken inan, imdi deiebileceimiz inancdr.
115

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Hayatlarmz geniletmenin, zenginletirmenin yolu, imdiden baarl olmu insanlarn hayatlarn kendimize model olarak almaktr.

5. Uzun Dnemli Deiiklik

Allhn izni ve inyeti ile uzun dnemli bir deiiklik meydan getirmek istiyorsak, deiimle ilgili inanca sahip olunmas gerekir: 1. Bir eyin deimek zorunda olduuna inanmak. 2. Deimesi gereken eyi, bizim deitirmek zorunda olduumuza inanmak. 3. Ben bunu deitirebilirim diye bir inan gelitirmek. Beyin, saniyede 30 milyon bit enformasyon ileyebilmektedir. nsann sinir sisteminde normal olarak 28 milyar nron vardr. Bu nronlarn her biri bir bilgisayar gibi bamsz alr ama birbirleri ile irtibatlar vardr. imdi bu koskoca g emrimizde olduuna gre niin srekli kendimizi mutlu duruma getirmiyor, depresyondan niin bir silkinite kurtulamyor, aresizliklerin aresini bulamyor ve her gnk hayatmz mkemmel hale getiremiyoruz? Yapabiliriz! nk davranlarmz sinir sistemlerimize fizik balar olarak, nral balar eklinde kk salm durumdadr. Nron bilimciler, nron balantlarnn nasl olduunu incelemektedirler. Bu arada nronlarn srekli olarak elektro kimyasal mesajlar, nral yollarla yolladklarn da kefetmi bulunmaktadrlar. Bu i, kalabalk saatteki trafie pek benzemektedir. Bu dzenleme, yamur sonras bir am ormannn kokusundan tutun da sevilen bir mziin notasna kadar her hatra ya da fikir iin bir otoyol almas gibidir. Beynimizin yapsna bir gz atarsak, az nce belirttiimiz
116

Baar Duygusunun Geliimi gibi, onu tam olmasa bile bir bilgisayarn ileyiine benzetebiliriz. Bilim, beynin, insan vcudu zerinde olduka fazla kontrol sahibi olduunu gstermektedir. Salk, shhat, uzun mr, genlik, baar, renme, vb. hususlar beynin kontrol asndan sadece aysbergin grnen ksmdr. Baar ve mutluluk basamaklar, yapmay kararlatrdmz hareketler neticesinde meydana gelir. Ama bu hareketler, dnbugn urada-burada yaptmz hareketlerden daha ziyade, srarla ve kararllkla takip ettiimiz konular neticesinde meydana gelen hareketlerdir. Dolaysyla unu rahatlkla syleyebiliriz ki, bizim davranlarmzn ou bilinli dnce ve mantkl sonularn rn olmaktan daha ziyade alkanlklarn rndr. Bu durumda, ayet alkanlklar negatif ise, daha ok negatif davranlar meydana gelmi olacaktr. Ancak, unu bilmekte de fayda var. Bizler hibir zaman gemi alkanlklarmzn klesi olmak zorunda deiliz. Davranlarnz kontrol altna alabilmenin, dolaysyla kendi hayat izginize yn verebilmenin en gzel yolu, yapacanz hareketlere yksek bir ekilde motive olmanzdr. Baar duygunuz, mutlaka baarszlk duygunuzdan daha fazla olmaldr.

a) Aydnlk Ve Belli Hedefler Edinin

Hayattaki hedefleriniz, hayatnza anlam veren unsurlardr. Bu hedefleri ama azminiz, sizin iin en nemli harekete geirici unsurdur. Bu da, hayatnz bu hedeflere ulama, baar etrafnda rglemeniz gerektii anlamna gelir. Hedeflerinizi alt alta yazn ve gnde en az iki defa okuyun.

b) Duygularnz Daha da Younlatrn

Akli dnce ve mantk bize neyi nasl yapmamz gerektiini hi phesiz syler. Fakat, bunu bize yaptracak olan asl g
117

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi duygunun bizzat kendisidir. nk, insan davranlar genelde duygu denetimlidir. En temel iki duygu ise korku ve istektir. Kuvvetli bir istek duygusu sizi harekete itecektir. Dier taraftan korku ise tam aksini netice verecektir. Kendi kendinize pozitif istekler edinme ynnde alkanlk kazandrnz. Bu, size pozitif davranlar kazandracaktr. unu bilmelisiniz ki, hayatnz daha anlaml hale getirmekten hi kimse deil, dorudan siz sorumlusunuz. ayet yardm eden birileri varsa bu iyidir. Ama esas sorumlu sizsiniz.

c) aln
Sizi, mspet hedeflerinize her gn biraz daha yaklatracak olan, bir hareket/aksiyon planna ihtiyacnz olduunu unutmaynz. Hedefe ulatracak, ryalarnz gerekletirecek olan husus hareketin, almann bizzat kendisidir. Her gn bir ey yapn. Alkanlk, sadece tekrar eden bir hareketler manzumesidir. Siz de, sadece yapmaya ve almaya devam edin. Bir gn, artk dnmeksizin retici bir tarzda davrandnz, hareket ettiinizi ve altnz greceksiniz. te o zaman bu durum sizde bir alkanlk halini alm olacaktr.

6. Baarnn Yksek Noktalarna Ulaabilme

Baar, bir plan yapmaya ve o planda tutunmaya baldr. Bu ilk anda basit gibi grnr ama kendinizi hedefinize adamanz ve sk almanz gerekir. Burada nemli ve gzel olan ey, hi olmazsa bir balangcn arkasndan baarnn neredeyse gzle grlr hale gelmesidir. Ayrca, baarl olmaya almann nemli ynlerinden birisi de atm olduumuz kk admlarn ya da elde etmi olduumuz kk baarlarn, daha byk baarlar iin zemin hazrlamasdr. te, baarnn yksek noktalarna ulaabilmeniz iin gerekli grdmz birka nokta:
118

Baar Duygusunun Geliimi Aynadan arkanza bakn. Arkanzdan gelen insan m sizin baarnz iin tek sorumlu durumundadr. te buna glmseyin! Sizin baarnz ya da baarszlnzn tek sorumlusu yine sizsiniz. nk, baarl insanlar, kendi hareketlerinin btn sorumluluunu alabilen insanlardr. Etrafnza glmser bir ehre sunun. Baarl insanlar genelde neeli, iyimser ve gelecee odaklanm insanlardr. Hibir sebep olmasa bile etrafnza glmsemeyi ihmal etmeyin. Pozitif dnceler negatif olanlar giderecei iin, glmserken negatif dncelere sahip olmayacaksnz. Tebessmn sadaka olduunu unutmayn. Kendinizi sevin ve sayg duyun. Bizlerin acizlii ve fakirlii, bizi yokluktan yaratp varlk lemine erdiren Vhid ve Ehad Allha bakan ynmz itibariyledir. Ancak Yce Yaratcnn bizleri gnderdii kesret yani dnya yn itibariyle baktmzda ise, bizlerin Allh adna yeryznde i yapmakla tavzif edilmi birer yeryz halifeleri olduumuz Kurn- Kermde net bir ekilde belirlenmitir. Bu durumda, Allhn sizlere bahetmi olduu kabiliyetlerinizi, potansiyelinizi ve baarlarnz Allhtan geldiklerinden dolay nemseyin ve Ondan yeni baarlar iin g ve ilham isteyin. Daha baarl bir hayat iin admlar atmanz salayan Allha kr ve hamd edin. Kendinize inann. Allhn verdii bir ama iin buradasnz. Rolnz en iyi ekilde ifa iin grevinizin ne olduunu bulun ve onu tamamlamak iin gayret gsterin. Baarl, ahlkl insanlar kendinize model aln. Ne yaptklarn aratrn. Seeneklerle kar karya kaldnzda, bu insanlarn seimine benzer seimler yapn. Baarsz, ahlksz insanlardan uzak durun. Baar iin arzulu ve istekli olun. Yapabileceinizin en iyisini, en gzelini yapn.
119

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Ne ekilde yaamak istediinize dair bir bak as meydana getirmeye aln. Ama bunu yaparken de olduka ayrntl ve net olmaya gayret edin. Hemen her gn kendinizi sizi Yaratann arzu ettii ekilde grmeye aln. En byk hayalinizi belirleyin ve bunu bir tarafa yazn. Bunu yaparken de imdiki zamanda cmleler kullann. Hedef ve hayallerinizi arkadalarnzla paylan. Faydal kitaplar okuyun, baarl insanlarn hayat hikayelerini izleyin. Zihninizi olumlu dncelerle doldurun ve kendinize de olumlu cevaplar bulmak iin aln. Her gn, sizi hedefinize biraz daha yaklatracak admlar atn. Asla brakmayn. Denemeyi brakrsanz kaybetmi olursunuz. Denemeye devam ettiinizde ise baaracaksnz. Hemen herkes baarszlk, bulanklk, dk gven ve kararszlktan bir para korkar. Baarl insanlar ise, olumlu tutumlar, iyi planlama yapmalar, Allhn kendilerine vaadettii gelecee odaklanmalar, gemiten ders alp yeniden hedeflerine ynelmeleri ile bu geici durumlardan ustalkla syrlmasn bilirler.

7. Baarl nsanlar Problemleri Nasl zerler?

Zor bir problemle karlatnzda ne yaparsnz? Problemleri nasl karladnz, hayatta nasl baarl olacanz belirleyen nemli faktrlerden birisidir. Bu durum, ayrca baarnn kalitesini de ortaya koyar. nk, baarl insan problem zer, dierleri ise baarl insanlarn zmesi iin onlara problem gtrrler. Bir problemle karlaldnda dikkat edilecek hususlardan bazlarn yle sralayabileceimizi dnyoruz: Birincisi: Mutlaka bir yerlerde bu problemin cevabnn bulunduunu dnmek gerekir. Problem konusunda sadece endielenmek sizi zme ulatrmaz ve gtrecei hibir yer
120

Baar Duygusunun Geliimi yoktur. Cevab aramak ise, sizi hemen her yere gtrebilir. Bu, tamamen zihn bir durumdur ve durum/olaylar karsnda davranlarnz ancak siz kontrol altnda tutabilirsiniz. Baarl insanlar, davranlarn rahatlkla kontrol altnda tutabilir ve sonu iin odaklanabilirler. kincisi; problem hakkndaki btn gerekleri toplamaktr. Bir defa, btn problemlerin mutlaka grndkleri kadar byk olmayabileceklerini bilmemiz gerekir. Ayrca, elde edilen gerekler sizin hzl zmler bulmanza da yardmc olacaklardr. Bu ikinci basaman varlndan haberdar olmak heyecan azaltacaktr. ayet birisi size bir problem getirirse, sadece temel sorular sorun ve gerekleri ortaya karmaya aln. Bazen, asl probleme ulaabilmek iin biraz gayret gstermeniz bile gerekebilir. Bunu da tabi ki sorular yardm ile yapacaksnz. Soru sormaya devam edin. Baarl insanlar doru soru sorar ve dinlemesini de bilirler. ncs; bunun gerekten zm bekleyen bir problem olup olmadna karar verin. Problem ok mu kt? Halbuki problemin farkna varlmamasndan daha kt ne olabilir ki? Bu, olay belli bir bak asna koymanz, ou zaman dierlerinin de farkna vard gibi, aslnda ok da endielenecek bir durum olmadn grmenize yardmc olacaktr. Baarl insanlar, olaylar daima asl perspektifine koyarlar. ayet zm bekleyen bir problem varsa, kendi banza neler yapabileceinizi bir gzden geirin. Beyin frtnalar yapn ve aklnza gelen zm ekillerini bir yere yazn. Bu arada, problemi dorudan yaayanlarn da zm adna neler yapabileceini anlamaya aln. nk bazen, problemi olan kiinin bunu nasl zeceini ona anlatmak, onun iin problemi zmekten ok daha iyi neticeler verebilir. Drdncs; problemi zmek iin neler yapabileceini121

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi zi - internetten aratrmak, bakalarna sormak, ilgili alanlarda kitaplar okumak, vb.- aratrn. Her eyi bildiinizi ve aklnza ilk gelenin doru olduunu sanma yanlna dmeyin. Ne kadar ok bilgilenirseniz olaya o kadar hakim bir ekilde bakabileceinizi unutmaynz. Beincisi; kararl olun ve bulduunuz zm yolunu mutlaka uygulaynz. Bazen, ksa bir zamanda ulalan zmler, olduka uzun bir uygulama zaman gerektirebilirler. Her ne ekilde olursa olsun, zlmesi gerektiine inandnz bir problemin zerine mutlaka gidiniz. Altncs; uyguladnz zmn nasl sonulandn grmeye alnz. nk, bazen btn iyi niyetinize ramen zm uygulamalarnz sonusuz kalabilir. Dolaysyla uygulamaya altnz zmn mmkn ve sizi hayal krklna uratmayacak bir ekilde olmasna dikkat ediniz.

8. Ne stiyorsunuz?
Hayattan umduklarn bulamayan insanlar genelde hayattan ne istediini bilemeyen insanlardr. Belki hemen her defasnda canlar skkn bir vaziyette gzel bir hayat dlemeye alr, ama bu gzel hayatn nasl gerekletirilebilecei konusunda ak bir fikre sahip olamazlar. nsanolunun belki de en ilgi ekici yanlarndan birisi, bir kabiliyeti varsa onu mutlaka kullanabilecei bir alan bulup ortaya karmasdr. Bir eyi gerekten isteyip istemediinize karar verdikten sonra gerisi orap sk gibi gelmektedir. Her sabah bir sebepten dolay yatanzdan kalkarsnz. Hayatnz anlamldr nk siz onu anlaml faaliyetlerle doldurmaktasnzdr. Kabiliyetleriniz, zamannz ve imkanlarnz amalarnz dorultusunda en avantajl biimde kullanrsnz. Byle bir ama tamazsanz, o hayallerinizi gerekletirecek artc gcnz babo kalacak, srcs olmayan
122

Baar Duygusunun Geliimi bir vastaya benzeyecektir. Gidin ve doruca vastanza oturup, motoru altrn ve istediiniz hzda yol aln.

9. Beyin Frtnas
Gerekten ne istediinizi bulmann en ksa yolu bu soruyu kendi kendinize sormaktr. Daha zelde bu soruyu zeka ve zihninize ev sahiplii yapan uurunuza dorudan sormaktr. Kaliteli cevaplar alabilmeniz soracanz soruya gredir. Bunun iin size bir yol neriyoruz. O da beyin frtnas olarak adlandrdmz metottur. Aada, bu metoda ait be temel basama greceksiniz: Birinci basamak: Bo ve temiz bir kadn zerine beyin frtnas yapmak istediiniz konuyu soru biiminde yaznz. nsanolunun beyni ve kalbi yeryzndeki en gl bilgisayarlar dahi ok ok gerilerde brakacak ekilde dizayn edilmi lh byk bir armaandr. Bu bilgisayar kullanabilmek iin onun programlama dilini renmeniz gerekmemektedir. Sadece sorun, yani aklnza ve kalbinize dann yeter. kinci basamak: Aklnza gelen her eyi yazn. Sayfann banda yazm olduunuz soruyu sorun ve vereceiniz btn cevaplar dinleyin. Soruyu sorduunuzda size aptalca gibi grnen cevaplar da dahil zihninize gelen btn cevaplar kaydedin. Kullanll veya deil, mantkl veya mantksz, onayladnz ya da onaylamadnz btn cevaplarnz yazn. Beyin frtnasnn ilk kural kendinizi dinlemektir. Siz kendinizi dinlemeyeceksiniz de kim dinleyecek? nc basamak: Aklnza gelen her dnceyi memnuniyetle kabul edin. Dncelerinizin aptalca grnmesi ya da imkansz gibi olularnn hibir nemi yok. Kendinizi, bu kadar eitli dnebildiiniz iin ansl bile grmeniz gerekir. Her bir fikri bir hedi123

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ye gibi grn. Her aldmz fikri sevme gibi bir durumumuz yok. Her fikri kabul eder, her birini aar, verene teekkr ederiz. nemli olan dncedir. ayet btn dnceleri memnuniyetle kabul ederseniz, bilindnz bu dnceleri retme konusunda daha istekli olacaktr. Drdnc basamak: Kaleminizi brakn yazsn. Kendinize yazmak iin -bir dakika, iki dakika, be dakika gibi- belirli bir sre verin ve zaman bitene kadar kaleminizin yazmasna izin verin. Samalk gibi grnse de, ayn eyleri st ste yazyor gibi olsanz da yazmaya devam edin. Yazmaya devam ettike syleyecek baz eyleriniz olduunu kefedeceksiniz. Beinci basamak: Tenkitlerinizi daha sonraya tehir edin. Sadece yazn, yarglamayn. Daha sonra yarglayabilirsiniz. Beyin frtnas, fikirlerin domas iin almaktr, onlarn yok olmas iin deil. Hi, herhangi bir toplantda, bir bakasnn amma da aptalca bir fikirmi! dedii bir deneyim yaadnz m? Belki de bu olaydan sonra fikirlerinizi kendinize saklamay rendiniz. Bilindnz olduka duyarldr. ayet onun nerilerini reddederseniz, fikir retmeyi durdurabilir. Mmkn olduu kadar fikir retin. Braknz kaleminiz usun, editrnz yoluna devam etsin. Daha sonra dilediinizi ayklayabilirsiniz. Beyin frtnasna balamanz iin u andan daha iyi bir vakit yoktur. yleyse imdiden bir parmen kad alp, en stne u soruyu yaznz: Kesinlikle elde edeceimi bilseydim, hayattan istediim ne olurdu? imdi cevaplarnz yaznz. Listeye yazdnz hususlar baarp-baaramayacanzdan endie etmeyin. Bu kpry oraya geldiinizde geeceksiniz. imdiden, ne istediinize, onu nasl elde edeceinize odaklann. Zihninize gelen her eyi yazn.
124

Baar Duygusunun Geliimi Kaleminizi en az iki dakika kadar yazmas iin serbest brakn. Hayatnzdaki belirli alanlarda dnmeniz daha faydal olacaktr. Mesela, iinizden, ev hayatnzdan, akrabalarnzdan beklentileriniz nelerdir? Salnz, hobileriniz, sosyal aktiviteleriniz, dnya zerinde brakmak istediiniz etkiler, kimlerle beraber olmak, nasl hatrlanmak istediiniz vb. konularda dncelerinizi serbest brakn. Bunu yaptktan sonra derin bir nefes aln. Ayaa kalkn, yryn. Tekrar geriye geldiinizde yeni bir hamle iin gerekli enerjiyi alm olacaksnz.

10. ncelikler
Hayattan beklentilerinizi alt alta sraladnz bir liste haline getirdikten sonra yapacanz; lk ey, listenizdeki hangi maddenin ncelie sahip olduunu belirlemektir. Belki bir zamanlar, hepsi zerinde almay istemi olabilirsiniz. Ama imdi, bir vakitte sadece bir ey zerine odaklann. kinci olarak, listenizdeki ilk iki konuya bakn. Sizin iin hangisi daha nemli? Zihninizde bu maddeyi Geerli Seim eklinde etiketleyin. nc olarak, listenizdeki dier maddeye gein ve sizin Geerli Seiminizle karlatrn. Hangisi sizin iin daha nemli? Tercih ettiiniz madde sizin Geerli Seiminiz olur. Drdnc olarak, dier maddeye gein ve bu maddeyi de Geerli Seiminizle karlatrn. Hangisi sizin iin daha nemli? Tercih ettiiniz madde sizin Geerli Seiminiz olur. Bu sreci, listenizdeki her bir madde iin Geerli Seiminizle karlatrarak tekrar edin. Yeni bir maddeyi Geerli Seim yaparsanz Geerli Seiminiz o olur. Listenizin sonuna geldiinizde Geerli Seiminiz tek ve en nemli seiminiz olarak kalr
125

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ve lk Tercih haline gelir. Buna zeytinya metodu da diyebiliriz. nk her defasnda bizlerin en nemsediimiz tercihin ste kmasn salar. Birinci tercihinizi bu ekilde belirledikten sonra listenizdeki dier maddelerinizi de ayn metodu kullanarak 2., 3., vb. eklinde tercih sralamasna sokabilirsiniz.

11. rade Gc
Siz de belki benim gibi, iradenin ne derece nemli bir unsur olduunu eitli vesilelerle duydunuz ya da okudunuz. Bizler, ailelerimizin, arkadalarmzn ve toplumumuzun dn tarzlarndan olduka kuvvetli bir ekilde etkilenerek bydk. Hala etrafmzda gerek olarak telakki ettiimiz o kadar ok yanl dnce ekilleri var ki bunlar yeniden kontrol etme gerei bile duymuyoruz. sterseniz ncelikle irade kavramn basit olarak ele almaya alalm, daha sonra ise teknik ayrntlara girmeye alrz. Bir ynyle irade, istenilen eyin gerekletirilebilmesi iin bir blmmzn dier blm tarafndan bastrlmasdr. Mesela, diyet yapan bir insan, iddetle arzu ediyor dahi olsa cannn ektii yiyecekleri yememek iin irade gcn kullanr. Yine, bir kimse rahat koltuunda oturup kitap okumaktan olduka holanyorsa, fizik eksersizleri yapabilmek iin irade gcn kullanr. Dolaysyla, diyet yapan ya da rahat koltuunda kitap okuyan kii, iradesini, bir isteini dierine galip getirmede kullanm olmaktadr. Malup olan istek, ister kitap okuma isterse de bol proteinli yiyecekler olsun. Bu duruma biz zt blnmeler diyeceiz. Diyet yapan kii rneinde bol proteinli yemekler yemek ya da rahat bir koltukta kitap okumak bastrlan blm, fizik eksersiz ya da diyet yapmak da bastran blmdr. Bir blm, ortaya kabilmek iin dier blm bastrmaktadr.
126

Baar Duygusunun Geliimi

12. rade Gcn Doru ekilde Kullanmak

Bu gcn, nasl baarszla uradn biraz izah etmek gerekecektir. Ayrca, irade gcnn nasl yanl bir ekilde kullanldn ve ona ait temel zellikleri tanmak da nemlidir. Tipik bir ekilde, diyet yapan bir kimse, ksa vadede istedii yiyecekleri yememe becerisi ve iradesini gsterecektir. Ama birka gn, bir hafta ya da bir ay sonra ne olacaktr? Belki de yle cevap verdiinizi duyuyor gibiyiz: Bir mddet sonra diyeti brakacak, istediklerini yemeye balayacak. Fizik eksersiz yapan kii de artk rahat koltuuna oturup kitap okuyacak. Bu kiiler belki de artk: Daha fazla irade gcne ihtiyacm var diyecekler. Bu senaryo byle devam eder gider. Ancak, anlalmas gereken nemli bir nokta var. Zaman getike, bastrlan taraf gittike kuvvetlenmeye balar ve diyet rneindeki kii kendini imanlatacak yiyeceklerden kaamaz hale gelir. Bylece, o ana kadar bastrlan ve malup olan taraf artk galip gelmi olur ve irade yenilgiye, baarszla urar. Ne ackl bir durum! te bu sfr noktasdr. nk 1 kazandnz ve 1 kaybettiniz. 1-1= 0! stelik sfr, sava kaybetme anlamndadr. nk, bizleri varlk dnyasna karan Yce Yaratcnn ve etrafmzdaki hayatn bizden istediklerini yerine getirmemekle, dnce ve idealimizdeki baar unsurundan da olduka uzaa dm saylrz. Biz byle kazanp-kaybettike, beynimiz bize tutarl bir baar iin gvenemeyeceini renir ve daha fazla baarsz olmamamz iin bizi durdurmaya balar. Bu, yeni bir ben, imkan yok baarl olamam fikri ve inancnn gelimesi anlamna gelmektedir. Davranlarmzda tutarl deilsek, bakalarnn bize bak as da o ekilde olur. Byle bir bak as ise, onlarn bize yapabilecekleri ok deerli katklarn yok olmas anlamna gelir.
127

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Gerek bir baarnn meydana gelebilmesi ve zerinde baar fidelerimizin geliip byyebilmesi iin kaliteli bir topraa ihtiyacmz bulunmaktadr. Bu sebeple, insanlarn bizi tutarl olarak tanmalarnn byk nemi vardr. Bu tutarllk, insanlarn bize olan gvenini ykseltecek ve baar iin nemli bir anahtar olacaktr. nk baar, size gvenen insanlarla kurduunuz salam balantlarla birlikte gelmektedir. Dahili atmalar fiziki, zihni ve ruhi enerjinin byk bir blmn kullanrlar. Dahili atmalardan uzak kaldnzda ne kadar byk bir enerjiye sahip olabileceinizi bir hayal edin. Biri ileri gtrmeye dieri ise geri ekmeye alan bir motor gcn, sahibini hibir yere gtrmeyecei aktr. Ama her ikisi de ileri gtrmeye altnda bu kiinin ne kadar hzl hale gelebileceini az-ok takdir edersiniz. Zihninizi ve kapasitenizi blokaj halinde tutan bu tr dahili atmalar yayor musunuz? ayet yleyse, zihnimizi bu duraanlktan syrmal ve nasl retken hale gelebileceimizin projelerini ortaya koymalyz. Bizler, irade gcmz genelde, kendimiz ve evremizle olan dahili atmalar ve engellerin nasl alabilecei hususlarna younlatrmaktayz. ayet, bir blmmz bastrmaya devam edersek, o blm yeni ve daha retici bir ekilde kendisini duyurmaya alacaktr. Dinlenme isteini bastrp daha ok ey elde etme isteini diri tutan, ama daha sonralar hastalanmas sebebiyle zorunlu olarak dinlenmek durumunda kalan insan rnei, sanyorum ne demeye altmz daha rahat bir ekilde anlatmaktadr.

13. Baar Konusunda Dokuz Yanl nan

1. Eitim, aile yaps vs. eksiklikleri sebebi ile baz insanlar baarl olamazlar. Yanl. Dorusu ise hemen herkesin Allhtan istemesi, sonucunu Ondan bilmesi ve Onun izni ve inayeti ile
128

Baar Duygusunun Geliimi meydana geldiine inanmas kaydyla baarl olabilecekleridir. nk baar, ncelikle Allha kalb, ruh ve akl bir yneli, daha sonra da neticenin Allhtan husl iin gerekenlerin yaplmas faaliyetidir. 2. Baarl insanlar hata yapmazlar. Hayr, baarl insanlar da hepimiz gibi hata yapabilirler ama o hatay tekrar etmezler. Mmin bir delikten ancak bir defa srlabilir iki defa deil. 3. Baarl olabilmek iin haftada en az 60 (70,80,90) saat almak gerekir. ok ey yapmanz deildir nemli olan. Daha ok doruyu yapmak nemlidir. 4. ayet, yolunuz zerindeyken yardm alyorsanz bunun ad baar deildir. Hayr, baar rastlantyla ya da yardmsz meydana gelmez. yleyse, baarl olmanza yardm eden insanlar tanmaya aln. Etrafnzda onlardan pek ounun bulunduunu greceksiniz. 5. Baarl olabilmek iin ok ansl olmak gerekir. Hayr, baarl olabilmede ans denilen faktrn hibir etkisi olmaz. Tam tersine, sk alma, gayret gsterme ve bilgiye mracaat etme ve Allha tevekkln ok byk nemi vardr. 6. ok para kazanrsanz bunun ad baar olur. Hayr, para phesiz faydal pek ok aratan sadece bir tanesidir, ama bu husus yani faydal olmas pek de garantili deildir. 7. Herkesin duymas ve bilmesi baar demektir. Hayr, ok para kazanabilir ve pek ok insana duyurmu olabilirsiniz. Ancak, bilen kii sadece siz bile olsanz, baar yine baardr. 8. Baar bir hedeftir. Hayr, baar bundan daha ok, kendinize tayin etmi olduunuz hedeflerinize ulatnzda Allha hamd ve kr hisleri ile dolu bir ekilde Ona kullukta derinlemenizdir. 9 Bir defa baarl oldum mu btn skntlarm bitmi olur. Hayr, siz hala, Allha kar fakirlii devam eden, O elinizden
129

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi tutmay brakt takdirde de ini ve klar, kaymalar ve srmeleri iddetle artacak olan bir insansnz.

14. Bir eyleri Karyor muyuz?

Hemen her gn dnr ve eitli duygular yaarsnz. Hadiseler gelir sizi bulur. Olaylarn ne kadarna siz sebep oldunuz, ne kadar bakalarnn sebebiyle meydana geldi. Bu hadiselerde kaderin veya gremediiniz ama varlndan adnz kadar emin olduunuz Yce yaratcnn hissesi ne kadar? Siz gerekte kimsiniz? Niin bu dnyaya gnderilmisiniz? Hayatnzn sizin iin, etrafnzdaki dier insanlar iin bir anlam var m? Yoksa hemen her eye bir rastlantllk m atfediyorsunuz? Bunlar olduka nemli sorular. Hayattan beklentileriniz ne ise, ister en kk bir hedef isterse de en byk bir ideali tayor olun, yukardaki sorulara pratik ve faydal cevaplar verebilmeniz gerekir. Dier trl, yabanc bir ehirde klavuzsuz ya da haritasz bir ekilde geziyor gibi olursunuz. Pek ok defalar, bu sorulara hayatn zahiri/grnen/fiziki ynyle cevaplar bulmaya alr, ancak hemen her defasnda da bu cevaplar grnen ksmda bulamayz. nk orada deiller. Cevaplar, yzeyin/grnenin altnda ve bakmasn tam olarak bilemeyenler iin grnmemekte. Ktphanelerimiz, kitap evlerimiz, kitap kataloglarmz, internet, konferanslarmz ve eitimcilerimiz, hayatnz deitireceini, istediinizden daha fazlasna ulatrabileceini ve sizi baarl klacan syleyen yeni fikirler, formller ve tekniklerle doludur. Mesela, baar ve kiisel geliime ait btn gzel fikirleri alp bir araya toplasanz, hemen hepsinin ortak bir ekilde unu sylediklerini greceksiniz: ok byk bir gce sahipsiniz ve u teknii kullandnzda istediiniz eyi elde edeceksiniz.
130

Baar Duygusunun Geliimi Bunlar okuduktan sonra da hedef oluturarak, kiisel geliim metotlarn kullanarak, szler vererek, NLP (Nro Linguistic Planning=Sinir Sistemi Dili Planlamas) programlar uygulayarak, vb. yollarla durumunuzu deitirmenin yollar retilmeye allr. Ancak, burada yle bir problem sz konusudur. ayet, bu tr planlamalar sadece szde kalyor, Meet-i lhnin irad veya gayr- ird olarak (h) gzetilmemesi gibi bir byk yanlg sz konusu oluyorsa, isteklerinizin bir ksm ya da byk bir blm gereklemeyebilir. Bu ekildeki yanlg tayan isteklerdeki srar ise, gereklerden uzaklama ve hayal dnyasnn sonu gelmez gibi grnen labirentlerinde -Allh korusun- doru izgiden sapma tehlikesini de beraberinde getirebilir. nk, meydana gelen isteklerimizin, annda gereklemesini, neredeyse snrsz bir gce ya da harikuladelie sahip olmay istemi, dolaysyla da kendinizi unutmu olursunuz. Kendinize biraz daha yakndan ve ciddi bir ekilde bakacak olursanz, bilinli isteklerinizin, ancak ok az bir yzdesine ulaabildiinizi grrsnz. Baar teknikleri bile uygulam olsanz, bu tekniklerin bazen ie yaradklarn bazen de bir etkilerinin olmadn grrsnz. Ancak burada yine de sormamz gereken ok nemli birka soru bulunuyor: 1. Niin siz bazen baarl olurken dierleri olamyor? 2. Niin siz ksmen de olsa hedeflerinize ulaabilirken dierleri hi ulaamyor? 3. Niin siz dncelerinizin bir ksmn gerekletirebilirken dierleri gerekletiremiyor? Bundan sonraki ksmda biraz da genel anlamda hayatmz etkileyen, bizde ve evremizde deiiklie sebep olan ama grnmeyen ya da tam olarak hissedilemeyen manevi diyebileceimiz baz insani donanmlardan sz etmeye alacam.
131

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

15. Senaristler, Televizyon-Sinema ve Bizler

Size bir soru sormama izin veriniz. Televizyon seyretmekten holanyor musunuz? Bu soruya evet cevab verdiinizi kabul ediyorum. nk, pek ok insan bu cevab veriyor. Televizyon seyretmeyi sevmiyorsanz bile ltfen okumaya devam ediniz. nk burada aktarmaya alacamz bilgilerin, televizyon seyredenler kadar seyretmeyenler iin de faydal olabilecek cinsten bilgiler olduunu dnyoruz Televizyon seyretmekten holanyorsunuz. Acaba niin diye dndnz m? Dnyann deiik blgelerindeki pek ok insanla konutuumuzda televizyonu sevme ve seyretmeyle alakal drt temel sebep gsteriliyor: 1. Elenceli olmas, 2. Gndelik hayatn rutin kouturmacasndan uzaklatrmas, 3. Televizyondan eitici ve elendirici bir ekilde faydalanlabilmesi, 4. Deiik gr ve fikirlere televizyon araclyla ulayor olunmas. lgintir ama, televizyon ya da sinema tam bir deneyim arac deildir. Program ne kadar iyi olursa olsun, siz herhangi bir programa ne kadar adapte olursanz olun, unu bilmektesiniz ki, evde koltuunuzda oturmaktasnz. zlemeye altnz insanlar ise ekranda bulunmaktadrlar. Daha da nemlisi, bakmakta olduunuz insanlarn ne hissettikleri ya da dndklerini bilmiyor olmanzdr. Onlarla sizler arasnda, onlarn deneyim ve tecrbeleri ile sizin deneyim ve tecrbeniz arasnda bir uzaklk ve engel bulunmaktadr. imdi ben, kendinizi tamamen iinde hissedeceiniz, onunla
132

Baar Duygusunun Geliimi adeta btnleeceiniz bir karakter, hikaye ya da konu ierisine sizi ekeceimi sylesem bana nasl bir cevap verirdiniz? Gerekten de bir an iin yle dnseniz: zlemeye altnz insanlarn dndn dnen, bildiklerini bilen, sonra da yeni kazanmlar elde etmi birisi olarak televizyonun dna gelip esas ahsiyetine brnen birisi olabilir misiniz? Ben de ite tam bundan, yani gerek bir realiteden, kendinizi tamamen isteiniz ve sevdiiniz bir karaktere dntrebilmenizden bahsetmekteyim. Siz, bir devlet bakan, insanlara ve hayr kurulularna yardm eden byk bir zengin, kinat senfonisini alglamaya alp onu mzikle seslendirme ve dillendirmeye alan nemli bir mzisyen, bir ikiz babas, bir kumandan, dini bir lider, bir ilim adam vb. olabilirsiniz. Bu karakterlerden hangisini seviyorsanz onu, ya da sevdiiniz daha baka bir karakterin yaptklarn, dndklerini, konutuklarn yapmaya, dnmeye, konumaya baladnzda, olmak istediiniz karakterin size nasl yaknlatn grecek ve aracaksnz.

16. Ik-Kamera-Hareket
Bir kitapevine gittiinizde yzlerce eit kitabn sergilendiini grrsnz. Bu kitaplarn hepsi de daha nceden zerinde allm, tartlm hatta nternet ortamnda paylalmtr bile. Gnlk gazetelere, haftalk-aylk dergilere baknz. Ya da radyo dinleyin, televizyon izleyiniz. Dnyann hemen her yerindeki insanlarn, ortaya koyabilecekleri faaliyetleri icra ettiklerini grrsnz. nsanlar, kendilerini tamamen yapabilecekleri ilere vermi durumdadrlar. Biraz yukarda, insanlarn niin televizyon seyrettiklerine dair bir yorum yer almt. Bu duruma gre bir insann bu tr bilgi-elence aralarn kullanmasnn temel sebebi, kendi
133

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi iinde duyup hissettii i deneyim ve tecrbeler diyebileceimiz bir sre yayor olmasyd. nsanlar genellikle, filmlerde meydana gelen olay yorumlar ama filmin ok nemli bir blm olan senarize etme ksmn ve kamera arkasn pek de dnmek istemezler. Siz renir, hisseder ya da elenirken i deneyiminizde neler yayorsunuz? yle durun ve birka saniye dnn. ayet bu i deneyim yaklammz doru ise, sizin iin ite hissettikleriniz, darda olup-bitenden daha fazla nemli gibi bir anlam km olmuyor mu? Bu, belki de hemen herkes iin geerli ve normal bir durumdur. nk, insanlara ne istediklerini ve istedikleri bu eyi ne iin istediklerini sorduunuzda, size genelde: gnl huzuru, kafa dinginlii, gven, mutluluk, vb. ekilde cevaplar vereceklerdir. Dolaysyla asl istenen i tecrbe ve deneyimidir. Ev, araba, mal, mlk gibi isteklerin temeline indiinizde de ayn eyleri greceksiniz. Gelin, size burada u teklifi yapm olalm. Darda olup bitenden (i, para, arkadalk, salk, vs.) daha fazla olarak ieride olup bitenle (dnceler, duygular, renme/ gelime, vs.) ilgilenmeye ve hayatnzda yapmak istediiniz deiiklikleri ncelikle ieride yapmaya aln. Burada olduka ilgin bir durum var. Sinema izlerken filmin akna kendinizi o derece kaptrrsnz ki, filmi sahneleyen, senaryolatran, ilgili aktrleri bulup onlar istedii ekilde konuturan ve hareket ettiren Direktr/Yapmcy aklnza bile getirmezsiniz. Siz de hayatnzn direktrsnz. Bu hayata, hemen hemen ortak duygularla gnderildiniz. Dolaysyla sizin bilindnz, her gn yirmi drt saat srekli bir ekilde hayattaki hedefinizin gerekleebilmesi iin almakta. Buradaki dier bir ilgin nokta ise, baar, motivasyon vb. konulardaki yaz ya da konferanslarn bir adan doruyu yan134

Baar Duygusunun Geliimi strken bir baka adan ise yanl olmalardr. yle ki: Onlar, sizde direktrlk yapan blm, yani sizin bilindnz ile alakal olarak konuuyorlarsa bu dorudur. Ama sizin bilinli, yani ahsiyetinizle alakal blm iin konuuyorlarsa bunun pek byk bir sonucu olmayacan sylememiz gerekir. imdi aktarmaya alacamz hususlarn, size faydal olmasn mit ediyoruz: Sizde, perde arkasnda kalp da hayatnza yn veren nemli bir unsur var. Bilind. Bilindn ekillendirme tamamen size ait bir olgudur. Gnlk deneyim ve tecrbelerinizde en kymetli rol bilindnza aittir. Bilindnzn sizin iin nemi, hedef ve ideallerinizi gerekletirmede size byk yardmndan dolaydr. Bilindnz ile nasl irtibata geebileceiniz, taleplerinize ondan nasl cevap alabileceiniz, zerinde ehemmiyetle durulmas gereken bir konudur. Bir bardak scak su sadece bir bardak scak sudan ibarettir. Bir ay poeti sadece bir ay poetidir. Ama siz bu ikisini bir araya getirir, birletirirseniz ortaya iimi ok gzel bir bardak ay kar. te siz de, dardaki dnyanz ile ierideki dnyanz birletirirseniz ortaya ok gzel, taze bir hayat kar. Yani, grnen irade ve bilinciniz ile grnmeyen bilind ve alt iradeniz mterek alabilirlerse, hayatnzda olduka baarl ve tatminkar sonular alrsnz.

17. Uzann ve Bir eylere Dokunun

Gnlk hayatmzda telefonlar, cep telefonlar, faks makineleri, bilgisayarlar, nternet, televizyonlar, radyolar ve uydularla kuatlm durumdayz. Bu cihazlar bizleri bir araya getirmekte ve birbirimizle iletiim kurabilmemizi mmkn hale getirmek135

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi tedirler. ayet bu ekilde birbirimizle irtibat kuramyor olsaydk baz eylerin yerine gelmesi olduka imkansz hale gelebilecekti. Gerekten filminizi ekmek, aktr ve aktrisleri bir araya toplayp onlara neyi, nasl ve ne zaman yapmalar gerektiini anlatmak istiyorsanz, direktrnz ve ekibi arasnda bilind seviyesinde bir iletiim kurmanz gerekmektedir. te, dnya dediimiz bu orijinal stdyo ina edildii zaman, gremediimiz bir iletiim a da tesis edilmitir. Bu iletiim a, yeryznde yaayan btn canllar bilind seviyesinde birbirine balamaktadr. Genel manada bu durum biraz nternete benzetilebilir. Ancak daha gl, daha hzl ve bu iletiim iin bir bilgisayara da ihtiyacnz bulunmamakta. Bunu biraz iyi anlayabilmek iin isterseniz u trdeki misalleri dnebilirsiniz: Herhangi bir ey meydana gelmeden nce onu bildiiniz anlar olmutur. Ya da birisi telefon etmeden nce o kiinin telefonla sizi arayacan hissetmisinizdir. Ya da birisinin dncesini bilmi, onu ifade etmisinizdir. Birisine dikkatlice baktnzda bile onun dnp size bakt anlar ok olmutur. Btn bu tecrbeler ve daha pek oklar, sizin bilind seviyesinde dier varlklarla nasl bir irtibat ierisinde olduunuzu gstermektedir. Dolaysyla, bu iletiim ana bal olan bizler, haberimiz olmadan eitli e-mailler, duyurular, bildiriler, vs. gndermekte, isteklerimizi ve dierlerine neler sunabileceimizi bir ekilde belirtmi olmaktayz. nsanlar da bizim bu iletiimimize cevaplar gndermektedirler. Aynen gerek dnyada olduu gibi, bu tr bir iletiim vastas ile mzkere etmekte ve grmeler yapmaktayz. Yirmi drt saat bu mesajlar gidip gelecekleri yere bilind seviyesinde gitmekte ve gelmektedirler. imdi de karakter eitimi asndan daha baka bir ynmz, adalet-doruluk-istikmet duygularnn gelitirilmesi konusunu ele almaya alacaz.
136

Altnc Blm

ADALET, DRSTLK VE STKAMET DUYGULARININ GELM

ADALET, DRSTLK VE STKAMET DUYGULARININ GELM

1. Ksa Bir Test

Drstlk-istikamet duygusu gelimi bir gen-yetikin misiniz? Ltfen aadaki sorular kendinize sorup, iten bir ekilde cevap veriniz: Bakalarna, bana davranlmasn istediim tarzda davranrm. Doru

Yanl Yanl Yanl Yanl Yanl

139

nsanlara hogrl ve adilane yaklarm. Doru Mantkl ve ak fikirliyimdir. Doru

Kurallar nemser, kurallara gre hareket ederim. Doru

Dier insanlarn haklarn gasp etmem. Doru

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Benim kararlarm ya da davranlarmdan bir ekilde etkilenebilecek olan dier insanlar mutlaka nazar- itibara alrm. Doru

Yanl Yanl Yanl Yanl Yanl

Drst, ak szl ve samimiyim. Doru

Yalan sylemem, dolandrmam ve almam. Doru

Kastl bir ekilde bakalarn yanl yollara sevk etmem. Doru Devaml istikamet zereyim. Doru

Ne kadar zor olursa olsun daima doru olan yapmaya alrm. Doru

Yanl Yanl Yanl Yanl

Kendime kar da olduka drstm. Doru

Kendime yksek ahlaki standartlar edinmiimdir. Doru

Gnah yollarna dalmakla kiisel erefimi tehlikeye atmam. Doru

Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de adalet, drstlk, istikamet ve btnlk duygular olduka gelimi bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna veya daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum drstlk ve istikamet ile ala140

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi kal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, adaletli, drst ve istikametli bir insan deilim. nk: ... imdi ncelikle drstlk konusundaki yet-i kerime meallerini yorumlamadan aktarmak istiyoruz:

2. Kurn- Kermden Bir Demet Yol Haritas

Ey iman edenler! Allahn emirlerine kar gelmekten saknn ve drst insanlarla beraber olun. (Maide, 5/119) Ey iman edenler! Sizde lm almetleri belirdiinde, vasiyet edeceiniz srada, iinizden iki drst kiiyi ahit tutun..
(Maide, 5/106)

Allah buyurdu ki: Dualarnz kabul edildi. Drst olmaya devam edin, mstakim olun ve sakn hakikati bilmeyenlerin yoluna tbi olmayn. (Yunus, 10/89) Rabbin, halk drst hareket eden hem kendi nefislerini, hem de birbirlerini dzeltmeye alan diyarlar, haksz yere asla helk etmez. (Hud, 11/117) De ki: Ya Rabbi, gireceim yere drst olarak girmemi, kacam yerden de drst olarak kmam nasib et. (sra, 17/80) ... drst erkekler ve drst kadnlar... (Ahzab, 33/35) Onlar ki Rabbimiz Allahtr deyip sonra da drst hareket ederler, ite onlara korku ve endie yoktur, onlar kendilerini zecek hibir durumla da karlamazlar. (Ahkaf, 46/13) Rabbimiz Allahtr deyip sonra da istikamet-drstlk zere, doru yolda yryenler yok mu, ite onlarn zerine melekler inip: Hi endie etmeyin, hi zlmeyin ve size vaad edilen cennetle sevinin! derler. (Fussilet, 41/30)
141

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Onlar ki Rabbimiz Allahtr deyip sonra da istikametdrstlk zere hareket ederler, ite onlara korku ve endie yoktur, onlar kendilerini zecek hibir durumla da karlamazlar.
(Ahkaf, 46/13)

3. Zorlu Bir Snavdan Sonra Alnan Drstlk Berat

Muhammed bnu ihab ez-Zhri; Bana Abdurrahman bnu Abdillah bni Ka'b bni Malik nakletti diyor ve dorulukdrstlk konusunda gerekten de u ibretli olay naklediyor: Abdullah bnu Ka'b, kavmi iinde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'n ashabnn hadislerini en iyi bilen ve en iyi renmi olanyd. Abdullah dedi ki: Babam Kab bnu Malikin, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Tebk seferine kt zaman, sefere katlmay ile ilgili hikayeyi kendisinden dinledim. yle anlatmt: Ben Tebk gazvesi hari Reslullah (sallallahu aleyhi ve kard gazvelerden hibirine katlmazlk etmemitim. Geri Bedir gazvesine itirak etmedim. Ancak buna katlmayanlardan kimseyi Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) knamad. O seferde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Mslmanlar sava dnmyorlard. Ne var ki Cenb- Hakk bunlarla dman beklenmedik anda kar karya getirdi. Ben Akabe gecesinde slm'la merref olup ilk antlamay yaptmz esnada Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'la beraberdim. Ben Akabe'de hazr bulunmay Bedir'de hazr bulunmaya deimem, halk Bedir gazasn Akabe biatndan daha ok ansa da.
sellem)in

Benim Tebk seferinden geri kalmla ilgili habere gelince, gerekten ben hibir zaman, o sradaki kadar gl ve zengin olmamtm. Allaha kasemle sylyorum, daha nce hibir zaman devem olmamt. Ama o gazve srasnda iki tane binme142

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi ye mahsus devem vard. Bir de Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) gazaya niyet etti mi genelde mphem ifadeler kullanarak, asl hedefi belli etmezdi. Fakat bu gazvede yle yapmad. nk Tebk seferi ok scak bir mevsimde oluyordu. Uzak bir seferi ve tehlikeleri gze alm, byk bir dman hedef edinmiti. Mslmanlar gazve hazrlklarn tam yapsnlar diye durumu tam olarak aklam, gidecekleri istikameti gizlemeksizin bildirmiti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile birlikte sefere katlacak Mslmanlar pek oktu. Askerlerin knyelerini kayt defteri almyordu. Pek az kimse gzden kaybolmay (katlmamay) arzu ediyordu. Bunlar da vahiy gelmedike, gizlendiklerinin, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) tarafndan bilinemeyeceini zanneden kimselerdi. Bu gazve, tam meyvelerin erdii, glgelerin iyice tatllat bir zamana rastlamt. Ben de meyve ve glgeye dkn bir kimseydim. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Mslmanlar yol hazrl yaptlar. Ben de onlarla yol hazrl yapmak zere sabahleyin evden kar, (kararszlk iinde) hibir ey yapmadan geri dnerdim. Kendi kendime: Bu da bir ey mi, dilersem hazrl abucak yapabilirim. diye teselli olur, avunurdum. Bu hal bylece devam etti. yle ki, bakalar ciddi ciddi hazrln tamamlamt. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Mslmanlar yola ktlar. Ben ise, hala hibir hazrlk yapmamtm. Yine hazrlk iin gittim geldim ama bir ey yapmaya bir trl elim varmyordu. Bu hal de srd gitti. Askerler sr'atle yol aldlar. Gazve elimden kat. Yine de yola kp onlara kavumay dndm. Keke bunu yapsaydm. Bana bu da nasib olmad. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine'den ayrldktan sonra, halkn arasna knca grdm bir husus beni zmeye balad. ar pazarda benim gibi kalanlar
143

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi meyannda grdklerim ya mnafklk damgasn yemi olanlard veya zayflklar sebebiyle Cenb- Hakk'n mazur addettii kimselerdi. te yandan Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) da beni Tebk'e varncaya kadar hi anmam. Orada kalabaln arasnda otururken: Ka'b bnu Malik ne yapt, (ondan ne haber var?) diye sormu. Ben Seleme'den birisi: Ey Allah'n Resl, onu, yakkl iki elbisesi ve almla iki tarafna bakmas (Medine'de) hapsetti demi. Muaz da ona u cevab vermi: Ne kt konuuyorsun. Ey Allah'n Resl Allah'a kasem olsun ki, Malik hakknda hayrdan baka bir ey bilmiyoruz demi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) skut buyurmular. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bu durumda iken, uzaktan beyazlara brnm bir adamn siluetini grr ve: Bu gelen Eb Heyseme olmasn! der. Gerektende o Eb Heyseme el-Sari'dir. Yani, sefer hazrl srasnda bir salk hurma verdi diye mnafklarn birbirlerine ka-gz ederek istihza ettikleri zat. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)in, Tebk'ten ayrlp yola kt haberi bana ulanca keder ve zntm tekrar artt. Bir yalan hazrlamaya baladm. Yarn, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'n fkesinden, ne syleyerek kurtulabilirim? diyordum. Bu hususta ailemde, akl banda herkesin fikrine mracaat ediyordum. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)in gelmesi yaklat dendii zaman bendeki yanl dnceler zail oldu. yice anladm ki, hibir yalan asla beni kurtaramaz. Doruyu sylemeye karar verdim. Derken Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bir sabah Medine'ye geldiler. O, bir seferden dnnce ilk i olarak mescide urar, iki rek'at namaz klar, ondan sonra halka grnrd. Bu geliinde de namazn klp halk kabul etmeye balaynca sefere katlmayp geride kalanlar gelip zr dilemeye, zrleri husu144

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi sunda inandrc olmak iin yeminler etmeye baladlar. Bunlar seksen kadar erkekti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlarn zrlerini kabul ediyor, onlardan beyat alyor, onlara istifarda bulunuyor, ilerini Allaha havale ediyordu. Ben de geldim. Selam verdim. Selamm iitince fkeli fkeli tebessm etti ve Gel dedi. Yaklatm ve nne oturdum. Niye geride kaldn, sen (Akabede) biat edip itaati srtna alm deil miydin? dedi. Ben u cevab verdim: Evet ey Allah'n Resl! Ben senin deil de dnya ehlinden bir bakasnn yannda oturmu olsaydm, inandrc bir zr syleyip, mutlaka fkesini gidererek yanndan ayrlrdm. nk, Allah bana yeterli bir ifade gc vermi bulunmaktadr. Ancak, Allah'a kasem olsun kesinlikle inanyorum ki, bugn sizi, benden raz klacak bir yalan sylesem ok gemeden Allah sizi bana fkelendirecektir. Size doruyu sylesem bana kzacaksnz, Ama ben de o hususta Allah'tan af dilerim. Gerei sylyorum, kasem olsun hibir zrm yoktu. Vallahi baka hibir vakit, sizden geri kaldm zamanki kadar gl ve zengin deildim. Benim bu itirafm zerine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem): te bu doru konutu dedi ve bana da: Kalk, Allah senin hakknda hkmedinceye kadar bekle! buyurdu. Ben de kalktm. Ben Seleme'den bir ksm insanlar da koarak beni takip ettiler ve bana: Allah'a kasem olsun bundan nce herhangi bir gnah ilediini bilmiyoruz. Savatan geri kalan dierlerinin yapt gibi Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'n senin iin yapaca istifar bu gnahn affettirmeye yeterdi dediler. Benim vaziyetime den baka biri var m? diye sordum. Evet iki kii daha tpk senin gibi itirafta bulundular. Mrare bnu'r-Rebi el-Amiri ile Hilal bnu meyye el-Vakf.
145

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Onlara da sana sylenen sylendi dediler. Bana ok salih iki kiiyi zikretmi oldular. Bunlar Bedir gazvesinde bulunmu, nmune-i imtisal kiilerdi. Bunlarn ismini duyunca, geri gidip zr beyan etme fikrinden vazgetim. Derken Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Mslmanlara gazveye katlmayanlardan sadece mzle konumay yasaklad. Bunun zerine halk bizden ekindi ve yz evirdi. yle ki yeryz bana yabanclat. Dnya, nceden bilip tandm dnya olmaktan kt. Bu minval zere elli gece geirdik. Dier iki arkadam, halktan uzaklap evlerinde oturup alayarak vakit geirdiler. Onlardan daha gen, daha gl olan ben dar kyor, namazlara katlyor, ar pazar dolayordum. Ama kimse benimle konumuyordu. Bazen namazdan sonra, ashabyla oturmakta olan Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)e urayp selam veriyordum. imden, Acaba, benim selamm alarak dudaklarn kprdatr m? diye kendi kendime sorardm. Sonra yaknna durup namaz klar, gz ucuyla da ona bakardm. Namaza durunca bana baktn da grrdm. Ama ben ona ynelecek olsam derhal benden yzn evirirdi. Mslmanlarn cefasndan ektiim bu strapl hal uzaynca, bir gn dayanamayp gittim Eb Katadenin bahe duvarn atm. O amcamn olu idi ve herkesten ok severdim. Yanna varnca selam verdim. Hayret! Vallahi selamm almad. Kendisine: Ey Eb Katade, Allah akna syle. Allah ve Resl'n sevdiimi bilmiyor musun? dedim. Sustu, cevap vermedi. Tekrar Allah akna diye yemin verdim, yine konumad. nc sefer Allah adna yemin verdim. Bu defa: Allah ve Resl daha iyi bilir! dedi. Bunun zerine gzlerimden ya boand. Geri dndm, duvar atm. Bir gn Medine arsnda yrrken, Medineye buday satmaya gelmi, am ahalisinden Nabatl bir ifti:
146

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi Ka'b bnu Malik'i bana kim gsterecek? diyordu. Halk beni ona gsterdi. Adam bana yaklat ve Gassan Kral'ndan bana bir mektup getirdiini syledi. Ben okuma-yazma bilirdim, hemen okudum. Mektupta yle diyordu: Bana gelen habere gre arkadan sana sknt veriyormu. Allah seni hakaret grmek, sknt ekmek iin yaratmad. Bize gel, sana iyi davranalm. Mektubu okur okumaz: Bu da bir baka bela dedim. Tandra gtrp attm ve yaktm. Nihayet bu (boucu) elli gnden krk gemi, (hakkmzda) vahiy de gecikmiti. Aniden Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)in elisi geldi. Bana: Reslullah, hanmn terk etmeni emrediyor dedi. Ben: Boayacak mym, yoksa baka ekilde bir terk mi? diye sordum. Hayr, boamayacaksn, ondan ayrl, sakn yaklama! dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ayn haberi dier iki arkadama da gndermiti. Hanmma: Ailene dn, onlarn yannda kal, Allah bu meselede bir hkm bildirinceye kadar da orada bekle dedim. Hilal bnu meyye'nin hanm Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)e mracaat ederek: Ey Allah'n Resl, meyye bnu Hilal kendini kaybetmi bir ihtiyardr, hizmetisi de yoktur. Ona hizmetini yapversem bir mahzuru var m? diye izin istemi. Ve: Hayr, mahzuru yok, hizmet edebilirsin, ancak sakn yaknlamada bulunma cevabn alm. Kadn da: Hayr ya Reslallah! Vallahi, zaten onda kmldayacak mecal kalmad. Vallahi cezaland gnden u ana kadar hi ara vermeden habire alyor dedi. Ailemden bazs bana: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)e gidip hanmnn, hizmetlerini yapvermesi iin sen de izin istesen iyi olur. Nitekim,
147

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Hilal'in hanmna hizmet etmesi iin msaade etti diye tavsiyede bulundu. Hayr, dedim, byle bir talepte bulunmayacam. Bana ne diyeceini nasl bilebilirim, ben gen bir kimseyim. Bylece sknts gittike artan on gece daha geirdim. Konuma yasann zerinden tam elli gece geti. Ellinci gecenin sabah namazn evlerimizden birinin damnda klmtm. Ben Allahu Tealann hakkmzda belirttii o dehetli hal iinde oturmu duruyordum. Ruhum sklm, btn geniliine ramen dnya daralmt. Sanki bir cendere ierisindeydim. Bir ses iittim. Bu, Sel da zerine km yksek sesle baran birinin sesiydi. Dikkat kesildim: bana sesleniyor ve: Ey Ka'b bnu Malik mjde! diyordu. Hemen secdeye kapandm. Hakkmzda bir kurtuluun geldiini anlamtm. Meer Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Cenb- Hakk'n bizi affettiine dair mjdeli haberi o gn sabah namaznda halka duyurmu, halk da bize mjdelemek zere koumu, bazlar da dier iki arkadama gitmimi. Bir zat bana at ile ulam, Eslemli biri de yaya olarak seirtip daa km, oradan bana sesleniyordu. Tabi ki ses, attan daha hzl yol ald. Sesini duyduum mjdeci kimse, bir mddet sonra bizzat yanma gelince, derhal iki para elbisemi karp mjde bedeli olarak kendisine giydirdim. Yemin olsun o gn iin baka bir eyim yoktu. Emanet iki giyecek temin ettim, onlar giyip, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)i grmek arzusuyla dar frladm. Yolda halk grup grup beni karlyor. Cenb- Hakkn aff sebebiyle tebrik ediyordu. Bu minval zere Mescid'e geldim. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) etrafn saran ashabnn ortasnda oturuyordu. Beni grnce Talha bnu Ubeydillah (radyallahu anh) kalkt, bana doru koup musafaha yapt ve beni tebrik etti. Yemin olsun, onun dnda muhacirlerden baka kalkan olmad. Onun bu samimi
148

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi davrann mrm boyunca unutmadm. Reslullah (sallallahu selam verince memnuniyetten l l, mtebessim bir yzle:
aleyhi ve sellem)e

Mjdeler olsun! Annenden doduundan beri yaadn en hayrl gnn tebrik ederim dedi. Ben hemen sordum: Ey Allah'n Resl, bu sizin baladnz bir ltuf mu, Cenb- Haktan gelen bir ltuf mu? Hayr, Allah'tan gelen bir ltuf! dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'n vech-i mbarekleri, srurlu anlarnda, bir ay paras gibi nurlanr ve parlard. Biz, bunu derhal anlardk. Ben nne oturunca: Ey Allah'n Resl! Mazhar olduum bu af sebebiyle ne var ne yok btn malm Allah ve Resl'ne balyorum dedim. Hayr, dedi. Hepsi olmaz, bir ksmn kendine ayr, bu senin iin daha hayrl. Ey Allah'n Resl, biliyorum ki, Allah beni drstlmden, doru szllmden dolay kurtard. Benim tevbemden biri de artk, yaadm mddete hep doru sylemek olacaktr. Allah'a yemin olsun, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'a bunu sylediim gnden beri, doru sz hususunda, Allah'n bana ltfettii ihsandan daha gzeline mazhar olan birisini bilmiyorum. Yine Allah'a kasem ederek sylyorum, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)'a sz verdiim gnden beri bir kerecik olsun yalan sylemeyi dnmedim. Geri kalan mrmde de Allah'n beni yalandan korumasn diliyorum. Bizimle ilgili olarak Allahu Teala u yeti indirmiti: And olsun ki, Allah, skntl bir zamanda bir ksmnn kalpleri kaymak zere iken Peygambere uyan Muhacirler'le Ensar'n ve Peygamber'in tvbelerini kabul etti. Tvbelerini, onlara kar efkatli ve merhametli olduu iin kabul etmitir.
149

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

Allah, savatan geri kalan ve haklarndaki hkm ertelenen o kiinin de tvbelerini kabul buyurdu. nk onlar ylesine bunaldlar ki dnya btn geniliine ramen balarna dar geldi. Vicdanlar da kendilerini sktka skt. Nihayet, Allahn cezasndan, yine Allahn kapsndan baka snacak hibir yer olmadn anladlar da, bundan sonra, nceki iyi hallerine dnsnler diye, Allah onlar tvbeye muvaffak kld. nk Allah Tevvabdr, Rahmdir. Ey iman edenler! Allah'tan saknn ve dorularla beraber
olun! (Tevbe, 9/117-119)

Kab devamla yle diyor: Allahma yeminle sylyorum, Allah beni slmla ereflendirdikten sonra, bana gre, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)a sylediim doru szden daha byk bir nimet vermemitir. (Allah'n bana ltfettii birinci byk nimeti slm'la merref olmam, ikinci byk nimeti de Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)e, doru sz sylememi nasib etmi olmasdr. Aksi takdirde, dier yalan syleyenler gibi ben de helak olacaktm. Nitekim Cenb- Hak, vahiy indirdii zaman, yalan syleyenler hakknda, bir kimse iin sylenebilecek en kt eyi sylemitir. Allahu Teala yle buyurmutur: Dndnzde, kendilerine kmamanz iin, Allaha yemin edeceklerdir. Siz onlardan yz evirin. nk onlar pistirler. Yaptklarnn karl olarak varacaklar yer cehennemdir. Kendilerinden honut olasnz diye, size yemin verirler. Siz onlardan raz olsanz bile, Allah yoldan km fask kimselerden raz olmaz. (Tevbe, 9/95-96) Kab, Cenb- Hakk'n: ...geri kalm kii... sznden maksadn savatan geri kalanlar demek olmadn da u ekilde belirtiyor:
150

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi Reslullah Tebk seferinden dnd zaman, sefere katlmayanlar gidip zr diledikleri, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)n da, yemin etmeleri zerine zrlerini kabul buyurup kendileriyle beyatlap, haklarnda istifarda bulunduu kimselerden, biz kii ayr tutulmu, (onlarn mazhar olduu aftan istifade edememitik.) Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bizim iimizi, Allah hakkmzda hkmedinceye kadar tehir etmiti. Hakkmzda gelen yette, Cenb- Hakk'n: ...geri kalm kii... sznden kasd, savatan geri kalmamz deildir, bu geri kal Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)n hakkmzdaki hkm geri brakmas, yemin ederek zr dileyenlerin zrn kabul ettii kimselerden ayr tutmasdr.70 Drstlkle ilgili bu gerekten ilgi ekici ve bir o kadar da ibretli hatrann arkasndan, yine bu konu ile dorudan irtibatl olduunu dndmz yalan konusuna gemek istiyoruz.

4. Yalan Konusu
ocuklarmzn yalana almamalar iin baz nlemler almak gerekmektedir. uras kabul edilecektir ki, bunun iin ncelikle ebeveynlerin kendileri yalana bavurmamaldrlar. ayet bir evde ocuk yalan sylyorsa, byk bir ihtimalle bu ocuk bykleri tarafndan yalan sylemek zorunda braklmaktadr. Acaba ocuklara tamam yapacam vb. ekilde verilen her sz yerine getiriliyor mu? Mesela, ocuk herhangi bir istekte bulunduunda ebeveynler: Tamam, alrz deyip geitiriyorlar m? Telefon aldnda anne ya da baba: Yavrum, telefona
70

Buhr, Vesaya 16, Cihad 103, Menakb 23, Menakbu'l-Ensar 43, Meazi 3, 78, Tefsir, Berae, 17, 18, 19, stizan 21, Eyman 24, Ahkm 53; Mslim, Tevbe 53, (2769); Tirmiz, Tefsir, Berae, (3101); Eb Davud, Talk 11, (2202), Cihad 173, (2773), Nzur 29, (3317); Nesai, Talk 18, (6, 152), Nzur 37, (7, 22).

151

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi bak, filanca aryorsa benim evde olmadm syle! denilerek ocukta yalancln temelleri mi atlyor? Tabiinden Safvan b. Sleymden rivayet edildiine gre bir gn bir zat Resl-i Ekreme unu sormu: nanl bir insan korkak olabilir mi? Resl-i Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem): Evet buyurmu. Bu zat sorusuna devamla: Peki her hangi bir Mslman cimri olabilir mi? Efendimiz yine Evet buyurmular. Son olarak: Bir Mslman yalanc olabilir mi? diye sorulunca ise: Hayr demitir.71 Abdullah b. Mesud (radyallahu anh) Efendimizin ve sellem) yle buyurduunu rivayet etmektedir:
(sallallahu aleyhi

Doruluk insan hayra gtrr, hayrl gzel eyler de insan cennete gtrr. Doruluu kendisine ahlak edinen kii artk sddk vasfn kazanr. Yalanclk ise insan muhakkak erre gtrr. er de insan cehenneme gtrr. Yalanclk artk bir kiinin zellii haline gelirse de o kii Allah yannda yalanc olarak yazlr.72 Ergenlik andaki genlerin yalanlar, daha ok bir problemle veya tatsz bir durumla baa kabilmek amacyla bavurduklar boa gayretlerdir. Ergenlik andaki gencin problemleri ne kadar fazlaysa ve bunlar zmekte ne kadar zorlanyorsa, are olarak yalana bavurma eilimi de o kadar gldr. Ne yazk ki, yalan sylemek ie yaramaz; sadece ve sadece problem evriminin giderek genilemesine yol aar. ounlukla yle bir senaryo yaanr: Anne-baba ocua nereye gittiini sorar. ocuk yalan syler. (Birinci yalan. ) Anne-baba her eyi daha iyi bilir ve ocua kar kar.
71 72

Muvatta, Kelam, 19. Buhr, Edeb,

152

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi ocuk birinci yalann rtmek iin yeniden yalan syler. (kinci yalana geldik.) Anne-baba ceza verir. ocuk bu cezay yalan sylerken yakalanmasyla ilikilendirir. (nc yalan hazrlar.) sterseniz bunu bir de diyalog haline getirelim: Ebeveyn: Yavrucuum nereye gidiyorsun? ocuk: Anne, arkadalarmla ktphanede buluacaktk! Ebeveyn: Ama bugn resmi tatil! ocuk: Ama, anne arkadalar ktphanenin bugn ak olacan sylemilerdi! (Aslnda arkadalar byle bir ey sylememitir.) Ebeveyn: Bunu sana hangi arkadan syledi. Dur ona bir telefon edelim bakalm! Tahmin ettiiniz gibi ksa bir aratrma ocuun yalan sylediini ortaya koyar. Ebeveynlerin bu duruma canlar sklm ve ocuklarna hak mahrumiyeti gibi bir ceza hazrlamlardr. ocuk ise, -yalan konusu bu ocukta tedavi edilmedike- arkadalarna ald ceza konusunda yeni bir yalan hazrlamakla megul olacak, yani yalan syleme tavr devam edecektir. Arkadalara sylenen yalanlar psikolojik adan her zaman endie kaynadr. nk bu tr yalanlar derinde yatan psikolojik bir rahatszla iaret eder. Eer ergenlik andaki ocuk akranlaryla ilikilerinde srekli yalan sylemekte srar ediyorsa, bu tartlmas gereken problemlerin bir belirtisi olabilir. Buradaki tehlike, bu yalan sylemeyi alkanlk haline getirmi sosyal yalanclarn, hayalle gerei birbirinden ayramamalar ve ou kez kendi yalanlarna kendilerinin de inanmasdr. Bu ekilde kendine yalan sylemek, zerine eilinmesi gereken ciddi bir problemdir.
153

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Bu byle srp gider. Mutsuzlukla yalan sylemek gveni ykar ve ergenle ebeveyn, ergenle akranlar ve ergenle yetikinler topluluu arasnda engeller meydana getirir. Yalan syleyen ocuk phe altndadr, hayat gzetim altnda tutulur, kendisine gvenilmedii iin bir miktar dlanr. Ksacas kendini ciddi bir kskaca sokmutur.73

5. Yalan nleme Konusunda Neler Yaplabilir?

Bir ocuk ya da ergenlik dnemindeki bir gen daha ok ya yanl yapt, ya da bakalarnn yanl olduunu dneceine inand bir eyi rt-bas etmek iin yalan syler. Her iki durumda da yalan, bir nceki davrann anlalmas g ksmn oluturur. ocuk henz yalan sylemenin kendi asndan uzun vadede gerei dile getirmekten ok daha fazla problemlere sebebiyet vereceini renmemitir. Yalanlar genellikle ok abuk aa kartlr. Er ya da ge kendilerini belli ederler. Bu noktada ebeveyn bizzat yalann ieriine deil, ocuu yalan sylemeye sevk eden konuya odaklanmaldr. Ergenlik andaki ocuun yalan sylemesini, bir eylerin iyi gitmediinin gstergesi olarak almak yararl olabilir. Bu gstergeyi inkar etmemekle birlikte, ancak sadece buna younlap ardnda yatan da grmezlikten gelmemek gerekir. Bir demiryolu kavanda yanp snen krmz k trenin geldiini gsterir. I dikkate alrsnz, ama aslnda treni gzetlersiniz. Bir yalan araclyla ocuunuzun size gnderdii iaret, tpk raylarn tesinde dikkat edilmesi gereken baka bir olgunun bulunduunun habercisinden baka bir ey olmayan krmz k gibidir.
73

Bauman, Lawrence, ocuunuz Ergenlik anda, s. 82, Boyner Holding Yaynlar, st.1998.

154

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi

a) ocuunuzla Konuun
ocuunuzun yalan sylemesinin sizde meydana getirdii incinme, fke ve aknlk gibi duygularnz yendikten sonra yalan gerektiren meselenin ne olduunu anlamaya aln. lk nce kendinize baz sorular sorarak ie balamanz iyi olur. yle ki: ocuunuz size gerei sylediinde eletirileceinden korktuu iin mi kendisine yeni ynler izmeye alyor? Arkadalaryla olan ilikilerinde zerinde dorudan doruya konumak istemedii baz problemler mi yayor? Kafasndan geenleri size anlatrsa sert bir ceza alacandan m korkuyor? Ailede, belki de kat olan baz kurallar yeniden gzden geirmeniz mmkn m? Ergenlik andaki ocuunuzun syledii yalanlarn arkasnda neler yatabilecei konusunda btn nsezilerinizi aratrn. ocuunuzun gerekte ne dndn ortaya kartmaya aln. Ergeninizdeki endie kaynaklarn aratrmann ocua nasihat etmekle ayn ey olmadn aklnzdan karmayn. Dolaysyla ar bir atma sahnesi oluturmayn! Onun size anlatmaya altklarn dikkatle dinleyin. Dikkatle dinlemek, satrlarn arasn da dinlemeyi gerektirebilir. ounlukla ocuunuz kafasndan geenleri size azar azar ve dolambal bir yolla aktaracaktr. Bunlarn biraz deifre edilmesi gerekebilir. Bunun iin biraz da sabr lazmdr.

b) Derhal Ceza Vermeyin

ocuunuzun bir yalann yakaladnzda ilk tepkiniz bir ceza vermek olabilir. En yaygn cezalandrma yntemi barp armak, tehdit etmek veya verilmi olan baz haklar geri almaktr. Bu taktiklere ncelikle bavurmayn! Ceza tehdidi
155

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ocuunuzu her zaman yalan sylemeye tevik etmenin en kesin yoludur. Eer ocuunuz, sizin eletirel baktnz ve onu kat bir ekilde yargladnz hissederse, bilmeniz gerekenin en azn anlatacaktr. Sizin amacnz onun gvenini kazanmak olmaldr. Eletiri ve cezayla onu kendinizden uzaklatrarak bunu yapamazsnz.74

c) Problem zme Teknii Uygulayn

Son olarak yalan syleme davrann dzeltmek iin problem zme tekniini uygulayabilirsiniz. Bunun iin, ocuunuzun ne yapp yapmadna dair baz notlar almanz gerekecektir. lk olarak: Yalan olarak kabul ettiiniz davranlarn sralayn. zel olaylar, tam olarak ne sylendiini ve yapldn yazn. Bunu rahat bir ekilde yapmak iin bir sayfaya dik olarak eit blm izin. Ortadaki blmeye ocuunuzun syledii yalan yazn. Soldaki blme yalan sylemeden hemen nce ne olduunu, sadakine ise yalann sonucunda ne olduunu yazn. Bu tablo ocuunuzun yalanlaryla ilgili ipular verecektir. nnzdeki bir ya da iki hafta boyunca, fark ettiiniz yalanlar yazarak ocuunuzu izleyin. Bu haftalar iinde, ocuunuzun davranlarna younlaarak yalan sylediini dndnz anlarda, rnein gz temasn kestiinde yaptklarna dikkat edin. Kardeleri, retmeni ya da arkadalarnn aileleriyle konuarak yalan syleyip sylemediini kontrol edin. Hazrladnz tabloda belli yalan trleri ar basmaya baladnda, yatlarna gre topluluk ii becerilerde onu nasl deerlendirdiinizi de dnn. rnein, kk ocuklarla iyi anlat halde kendi yatlarna nasl dav74

Bauman, a.g.e., 90-91.

156

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi ranacan bilmiyor gibi mi grnyor? Bu durumda kendi ya grubu iin gerekli toplumsal becerileri henz renmemi olduunu dnebilirsiniz. Eer tablonuz belli arkadalarla birlikteyken yalanlarn arttn gsteriyorsa, bu arkadalaryla grmesini azaltn ve olumsuz etkilerden uzak durmas iin baka etkinliklere ynlendirin. Bu, 14 yaa kadar ie yarar bir zmdr. Daha byk bir ocuunuz varsa, ona iyi rnek olmaya abalayn. Bir kere ocuunuzun nasl ve niin yalan sylediini anladktan sonra, bu durumla nasl baa kacanz da belirleyebilirsiniz. te baz neriler: Bir bilgi eksiklii yznden yalan syleyen kk bir ocuk iin ncelikle doru bilgiyi salayn. Bu, belki, ktphaneye gidip Ayn gerekte nelerden olutuunu birlikte aratrmak ya da evdeki kitaplardan gerekli bilgileri renmek anlamna gelebilir. Bakalarnn yarar iin sylenen yalanlarda, sz konusu durumla daha farkl bir ekilde baa kmann yollarn birlikte dnebilirsiniz.75 ocuun, yalana almamasn temin etmek iin dikkat edilmesi ve yaplmas gereken hususlar zetleyecek olursak; 1. Anne-baba ve dier yetikinler ocuun yannda aka dahi olsa kesinlikle yalan sylememeli, bu adan ocua kt rnek olmamaldrlar. Eer ebeveyn yalan sylyorsa ocuk da yalan syler ve bunu nlemek olduka g olur. 2. ocua gereken ilgi ve sevgi mutlaka gsterilmelidir. 3. ocuktan gcnn stnde iler ve baarlar beklenmemeli ve buna zorlanmamaldr. 4. ocuk bakalar ile karlatrlmamal, aleyhte kyaslama75

Martin, Michael-Greenwood, Cynthia Waltman, a.g.e, s. 239.

157

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi lar yaplmamaldr. Yoksa, kendisi ile kyaslanan ocua kin besleyecek, kendisini ondan stn gstermek iin yalan sylemeye balayacaktr. 5. Yalan syleyen ocuu dvmenin zm olmad bilinmeli, iddet kullanlarak cezalandrlma yoluna gidilmemelidir. Bunlar ocuu daha ihtiyatl olmaya, yalannn kmamas iin daha dzenbaz olmaya doru gtrr. 6. ocuk, doruyu sylemenin kendisi iin g olduu bir zamanda doruyu sylemise mutlaka vlmeli ve dllendirilmelidir. Bylece, dlden memnuniyet duyacak ve onda doru syleme yer edecektir. Yalan syledii zaman ise ona yalann kt bir ey olduu, yalan sylemesinin byklerini zd ve bir dahaki sefere ondan mutlaka doru konumasnn beklendii belirtilmelidir.76

6. Adalet Konusunda Kurn- Kermin Aydnlatan Beyanlar

Adalet-doruluk duygusunu dizayn iin Kurn- Kerm bizlere pek ok yet-i kerimesi ile yol gstermektedir. yle ki: Ey iman edenler! Belirli bir vdeye kadar birbirinize bor verdiiniz zaman onu kaydedin. Aranzda dorulukla tannm bir ktip onu yazsn. (Bakara, 2/282) Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkmettiinizde adalete uygun tarzda hkm vermenizi emreder. Allah bununla, size ne de gzel t veriyor! phe yok ki Allah sem ve basrdir (szlerinizi de, hkmlerinizi de hakkyla iitir, btn yaptklarnz hakkyla grr). (Nis, 4/58) Ey iman edenler! Haktan yana olup var gcnzle ve btn ilerinizde adaleti gerekletirin ve adalet numunesi
76

Peker, s. 87-90.

158

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi

ahitler olun.

Bir toplulua kar, iinizde beslediiniz kin ve fke, sizi

adaletsizlie srklemesin. dil davrann, takvya en uygun hareket budur.

Allaha kar gelmekten saknn. nk Allah yaptnz her eyden haberdardr. (Maide, 5/8)
Allah bir de u temsili getiriyor: ki kii var. Birisi dilsiz, hibir ey beceremez, efendisine sadece bir yk! Ne tarafa gnderse hibir ie yaramaz! imdi hi bu zavall ile, hakk hakikati bilen, adaleti dile getirip gerekletiren, dosdoru yol zere ilerleyen bir insan eit tutulabilir mi? (Nahl, 16/76) Allah adaleti, hatta adaletten de fazla olarak ihsan, en gzel davran ve muhta olduklar eyleri yaknlara vermeyi emreder. Hayaszl, irkin ileri, zulm ve tecavz yasaklar. Dnp tutasnz diye size t verir. (Nahl, 16/90) bn-i Miskeveyh adaleti: Hikmet, iffet ve cesaret gibi stn niteliklerin bir insanda toplanmasyla oluan erdemdir. diye tanmlar. Ona gre kiinin adil olabilmesi bu unsurun bir insanda birbiriyle uyumas, ondaki mmeyyiz kuvvete bunlarn teslim olmas, arzu ettiklerinin ekici olmasna ramen kendine hakim olarak ona ynelmemesi demektir. Bu nitelie sahip olan insanda yle bir stnlk meydana gelir ki, nce srekli olarak kendinden, kendine kar adaletli davranmasn sonra bakasna kar adaletli davranmasn en sonra da bakasndan kendi hakkn almasn arzu eder.77
77

bn Miskeveyh, Tehzibul-Ahlak, s. 15 (el-Hufi, Ahmed Muhammed, Rasul ve Ahlak, s. 89dan naklen, Terc.: Do. Dr. Bedrettin etiner, Yusuf Erturul, Kltr Basn Yayn Birlii, st.-1988.).

159

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Adalet hakka dayal bir kanunun gereini yerine getirmektir. hsan ise affetmek, balamaktr. Bu aff, balamay ahlak gerektirir. Hak Teala dnya dzeninin aksamamas iin her eyden nce adaleti emretmi, sonra da ihsandan sz etmitir. te insanlarn ruhi olgunluu bu ikisi ile mmkndr. Bu da ak bir eydir ki, btn dnyann ayakta durmas, dnya dzeninin devam, herhangi bir ahsn, bir ferdin hayat dzeninden daha mhimdir. Binaenaleyh bu hususla ilgili olarak sadece genel hkmlerin bildirilmesiyle yetinilmi, hayatn btn dallarnn da adalet ve insaf ile yrtlmesi istenmitir.78

7. Efendimizden Bir kaz

Huzeyfe b. El-Yemani yle naklediyor: Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), bize iki hadis irad buyurmutu. Ben bunlardan birini grdm, dierini de bekliyorum. yle buyurmutu: Emanet (din, adalet duygular) insanlarn kalplerinin derinliklerine (yaratllarnda, ftri meyiller olarak) konmutur. Sonradan Kur'an- Kerim indiinde, (insanlar kalplerine konmu olan bu fitri temayllerin) Kur'an ve hadiste te'yidini buldular. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bize bu emanetin kalplerden kalkmasndan da bahsetti ve buyurdu ki: Kii uykuda imi gibi farknda olmadan kalbinden emanet alnr. Geride, benek izi gibi bir iz kalr. Sonra ikinci sefer, yine uykudaymasna, kii farknda olmadan kalbindeki emanet duygusundan bir miktar daha alnr. Bunun da, kalpte bir kabarck gibi bir izi kalr. Ayan zerinden bir kor parasn yuvarlayacak olsan dedii yerleri kabartmas gibi. Bu kabarcklarn iinde ise bilindii gibi ie yarar bir ey yoktur. Sonra Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) bir akl tanesi ald, onu ayann zerinde yuvarlad. (ve szne devam etti:) (Emanet bu ekilde peyder pey azalmaya
78

Nedvi, 304.

160

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi devam eder, o hale gelinir ki artk) al verie giden insanlarda (itimad, gven, doruluk ve) emanet tamamen kaybolur. Hatta drstleri: Falanca toplulukta drst insanlar varm diye parmakla gsterirler. Bazen de, kalbinde zerre miktar iman olmayan bir kimsenin ne civanmert, ne kibar, ne akll kii diye vld olur.79

8. stikametin Karaktere ya da Ftrata Yansmas

Amel-i salih temrinat sayesinde insanda ikinci bir ftrat haline gelebilir. Bunu doruluk ve drstln dinamikleri eklinde deerlendirmemiz de mmkndr. Tutum ve davranlarnda istikamet olmayan kiinin btn almalarnn boa kaca, bu adan ziyan ettii mr dakikalar asndan hesaba ekileceini bata Kurn- Kerm ve ktb- sahha haber veriyorlar. yilik vadisinde yol almak isteyenlerin en temel aznn doruluk duygusu olaca, yolu tamamlayanlar asndan da bu temel karakterin bir kr ve marifet mekanizmasna dneceine dair iaret talar da gayet ll bir ekilde bizlere ulam bulunmaktadr. imdi de drstlkle ilgili olduunu dndmz baz mzkere sorularn aaya alyoruz. Bu sorular dorudan kendinize sorup cevaplayabilir ya da ocuklarnz ve yaknlarnzla birlikte deerlendirebilirsiniz. te, bir dzine mzkere sorusu:

9. Mzkere Sorular
1. Kendinizi drst bir insan olarak niteleyebilir misiniz? Niin?
79

Buhr, Rikak 35, Fiten 13; Mslim, man 230, (143); Tirmiz, Fiten 17, (2180); bnu Mace, Fiten 27, (4053).

161

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi 2. Yolda veya baka herhangi bir yerde bir miktar para bulsanz ve sizi herhangi bir kimse de grmemi olsa ne yaparsnz? 3. nsanlarn bir ksm drst olmayan davranlar iin ne yapalm, dnya byle, ben daha farkl davranamazdm gibi sebepler ne srmektedirler. Bu tr sebeplere bak anz nasldr? 4. zlmemeleri iin anne-babalarnza ya da arkadalarnza kk yalanlar sylemenizde bir mahzur olabilir mi? 5. Genlerden bir tanesi kk yalanlarn yalan kategorisine girmeyeceini sylese, neler sylersiniz? 6. nsanlar size drst davranmadklarnda neler hissedersiniz? 7. Drst insan tanmnz nasldr? 8. Arkadalarnzn size kar drst olmalarnn sizin anzdan nemi nedir? 9. Arkadalarnzn bir derste kopya ektiini grseniz siz de onlara katlr msnz? 10. Kopya ekmenin de bir eit yalan olduu fikrine katlyor musunuz? 11. Drst olmann ya da drst olmamann getirdii riskler nelerdir? 12. Drstln, karakterinizin ykselmesi ve gelimesindeki katks nelerdir? 13. ldkten sonra ne ekilde anlmay arzu ederdiniz? 14. Siz bu arzu ettiiniz ekilde bir insan msnz? 15. Ne ekilde anlmay arzu etmeniz, bunu dnmeniz, hayatnz nasl yaamanz gerektii konusunda size bir eyler sylyor mu? 16. Olduka adaletsiz bir dnya. Benim yapacam hibir ey bu durumu dzeltemez. Ayn fikirde misiniz?
162

Adalet, Drstlk ve stikamet Duygularnn Geliimi 17. Bir eyin adaletsiz olduunu nasl anlarsnz? 18. nsanlara adaletli davranmann anlam nedir? 19. Doruluk-adalet, herkesin ayn miktarda mala ulamas mdr? Herkese adaletli davranmak mmkn mdr? 20. Hogrl ve adilane olmak ne demektir? kisi arasndaki iliki nedir? 21. Kararlarnzdan etkilenebilecek olan dierlerini dnmeksizin adil olmak mmkn mdr? Bir rnek veriniz. 22. Hogrszln adaletsizlikle ne gibi bir ilikisi vardr? 23. Pek ok insan adil davranmann, herkese eit davranma anlamna geldiini dnr. nsanlara eit davranmann anlam nedir? Eit ya da olmayan davran ekillerine birer rnek veriniz. 24. Birisine daha iltimasl davranabileceiniz bir durum dnnz. Ayn sua ya da kabahate, adil olmayan cezalar vermenin iyi birtakm sebepleri olabilir mi? 25. Kendiniz ve bakalar arasnda bir tercihte bulunurken hangi hkmn daha adil olduuna nasl karar verirsiniz? 26. Size adilane davranmayan insanlara kar nasl davranrsnz? 27. Adaletli olmann yksek karakterle olan ilikisini aklaynz.

163

Yedinci Blm

MOTVASYON DUYGUSUNUN GELM

MOTVASYON DUYGUSUNUN GELM

1. MOTVASYON KAVRAMI
Btn genler, Allah vergisi olarak, bilgiyi, retici bir srece alma yeteneine sahiptirler. Ama ne yazk ki, zellikle yine genlik yllar, toplumsal beklentiler vb. sebebiyle, ocuklarmzn statkoya altrlp, verimli yeteneklerini indirgemeye altklar/ altrldklar yllardr. Statko, bilgiyi iyi/kt bir ekilde aktarmakta, ama bu bilginin nasl gelitirileceini retmemektedir. Bunun iin ncelikle motivasyon terimine ksaca aklk getirmek istiyoruz. Motivasyonun kelime anlam, harekete getirmek, faaliyete sevk etmek demektir. Faaliyete sevk eden ey de saik(motif)tir. Aa organizmalardan stn organizmalara doru ykseldike basmakalp (sterotip) davranlar yok denecek kadar azalr. stn organizmalar idare eden ey ise, yalnzca d uyarclar deildir. Bu organizmalar, fizyolojik hallerin deimesi ve daha nceki hatralarn sinirlerde brakt izlerle idare edilirler. Motivasyon psikolojisi; kkleri fizyolojik artlarn deimesinde ve nceki hatralarda yer etmi olan i kontrolleri inceler. Tutum ve tavrlarn i kaynaklarn veya davranlarn ana
167

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi siklerini tetkik eder. Baz sikler fizyolojiktir; alk, susuzluk gibi ki, bunlar doutandr, kllidir ve yok edilmeleri imkanszdr. Ancak, bu siklerden daha ayr bir ekilde menei, itimai (sosyal) olan siklerin tezahrlerine ise motivasyon ya da siklenme denir. Kiilii anlamak iin, bir kimsenin sadece davranlarna bakmak yeterli deildir. Ayn zamanda kiinin, etkisi altnda bulunduu sikleri (motifleri), mihenk tana vurmak yahut bu siklerin altndaki kaynaklardan, hareket ve davranlarnn ne ekilde kmakta olduunu da gz nnde bulundurmak gerekmektedir. ki veya daha fazla kiide, ayn ekilde ortaya km olan bir davrann derinlerdeki anlamlar bambaka olabilir. Bize pek farklym gibi gzken bir hareket ise, yaygn ve ortak baka bir kaynaktan ileri gelmi olabilir. Mesela, sinirli, titiz ve cretli grlen bir kimse, kendine gveninin veya fkesinin altnda, ok byk bir mahcubiyet saklyor olabilir.80 Konuya, ocuklarmz asndan baktmzda, pek ok unsurun, onlarn motivasyonunu etkiledii grlmektedir. ocuklarmzn motivasyonunu olumlu ya da olumsuz bir ekilde etkileyen faktrleri, zellikle okullarmzda motivasyonu olumsuz etkileyen temel etkenleri, genel anlamda sralamaya alrsak nmze yle bir liste kar: Verilen zorunlu ev devleri. Zorunlu konular yorucu ve skc bir aba gerektirebilir. ou ocuk, uzun bir yaplacaklar listesi grnce, hele konular da ilgisini ekmiyorsa motivasyonunu kaybedebilir. ocuun nasl bir renci olduu. Motive olmu ocuklar genellikle yeteneklidir. Yreklendirici ve destek olan anne ve babalar, baarl bir renme gemileri vardr, z beenileri
80

amdibi, H. Mahmud, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, s. 63, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, st.-1994.

168

Motivasyon Duygusunun Geliimi yksektir, fizik salklar yerindedir, rekabet ve ibirlii duygular birbirini dengelemektedir. Bunlarn tersi durumlar ise ocuun akademik motivasyonunu drebilir. Snf atmosferi. ou derslerde snftaki rekabeti ortam rencilerin motivasyonunu olumsuz etkileyebilir. rencilerin ou, rekabeti deil paylamc veya bireysel renmelerde daha ok motive olur. retmenin tutumu. Diktatrce bir tutumu olan retmenlerden ok, koruyucu ve yardmc bir tarz olan retmenler ocuklar daha ok motive eder. Ayn ekilde, baar kadar abay da dllendiren ve ocuun yetenekleri ile kendi beklentilerini uyumlu klabilen retmenler de motivasyonu arttrrlar. retmenin kiilii de motivasyonda nemli rol oynar: evkli, ilgili ve tatl retmenlerin skc retmenlere nispeten daha ok motive edici olduu aktr. Anne babalarn tutumu. Eer erken yalardan itibaren ocuunuzun abasn takdir etmi ve renmesine aktif olarak deer vermiseniz ocuunuz daha ok motive olur. rnein siz de renmeyi srdryorsanz (ilginizi eken bir konuda okumak, eitiminize adeta hayat boyu devam etmek, yeni ve gzel fikirlerle ilgilenmek ve faydal konularda bilgi edinmeye almak gibi) ocuunuz renmeye deer verdiinizi anlayabilir.81 Bu bilgilerden hareketle yle syleyebiliriz: Motivasyon, sosyal btn hadiselerin stesinden gelinebilmesi iin Cenb- Hakkn insana ilham ettii alma ve baarma hissi olup, btn insanlar, hele genler iin ok nemli bir asgari gerekliliktir. ayet motivasyona sahipseniz, hibir zaman yksek tahsil yapamam olmanz ya da bir Doktora derecesine ulamam olmanzn fazlaca bir nemi yoktur. Kk bir yzde vardr ki,
81

Martin, Michael-Greenwood, Cynthia Waltman, a.g.e., s. 247.

169

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi yksek okullarn brakm, fakat tek balarna olduka byk lde -tabi alarak- baarl olmulardr. Bill Gates byledir. Trkiyede bir ilkretim okulunun mstahdemi iken, btn retim kademelerini dardan tamamlayan ve sonunda avukat olup kendine ait avukatlk brosunu aan ahs byledir. Abraham Lincoln, hi okula gitmemiti. Ama kendisini bakan yaptracak, lkesini de harekete geirebilecek bir motivasyona sahipti. Niin, nasl? diye sorabilirsiniz. Bunlar, kanaatimizce, Cenb- Hakkn kendilerine sunmu olduu gizli kabiliyetleri yksek bir ekilde kefedebilmilerdi. Ksa birka rnek daha vermek gerekirse; fotorafln babas bir subayd, elektrik motorunu bulan kii bir matbaada iiydi, telgraf kefeden sradan bir ressamd, desenli dokuma tezgahnn mucidi de terziydi. Daktiloyu bir ifti, diki makinesini bir air, pamuk rrn bir marangoz, lokomotifi ise bir maden iisi bulmutu. Disk alar bir tekstil rnleri satcsnn, gramofon bir avukat yardmcsnn, harfli dizgi makinesi de bir bakkaln geceleri almasnn sonularyd. Dier taraftan ise, gnmz eitim sorumlular, lke yneticileri ve toplumun byk bir kesimi, ancak pasif eitim srecini izleyen genlerin baarl kimseler olabileceine dair bir n yarg ile hareket etmekte, baarl insanlarn, sadece snf ortamnda yetiebileceini kabul etmektedirler. Ama gerekten de durum, bu ekilde midir, deil midir anlayabilmek iin, hayatnzn mana ve anlamna ait aralar -bu kstl alanmzn elverdii lde- sizlere tantmaya ve daha geni bir bak as vermeye alacaz. Bunun iin ncelikle: 1. Baarszlktan ders aln, 2. renmeyi sevin, 3. Engelleri amasn renin,
170

Motivasyon Duygusunun Geliimi 4. Risk almay bilin, 5. Gemiin problemlerini silin, 6. Frsat gzleyin. Mesela, kompter teknolojisi ile ilgili bir alanda alan birisi, eitimciler olmadan kendini gelitirmek zorundadr. Buna deneme-yanlma yntemi ile eitim de diyebilirsiniz. te, imdi olann bilinmesine duyulan ihtiya dorultusunda kendilerini adapte edebilenler, hayattaki baary da yakalayacak olan kimselerdir. Motivasyon, her eyden nce, ideallerimizi gerekletirme hrriyetini edinme demektir. Bu anlamda, motivasyonun temel zelliinden bahsedebiliriz: 1. Motivasyon, imkansz gibi grnenleri isteme, arzu etme, gerekletirmeye alma ile balar. reticilik, fikirler, projeler ve hedefler ile birlikte dnlr. 2. renme, anlamlandrma ve yeni frsatlar gzetme ak. Neyin ileyip alaca, neyin almayacan renme. 3. Engellerin stesinden gelme ak ile birlikte, gemi baarszlklardan da etkilenmeme ve retici dncelere ulaabilmek iin gemiten ders alma. Bu maddelerden herhangi birisindeki aksaklk, motivasyonu da yerle bir eden sonu demektir. Mesela, retici olabilirsiniz, ama gemi baarszlklardan olumsuz bir ekilde etkileniyor ya da baarszla tahamml gsteremiyorsanz motivasyonunuzu da o anda kaybediyorsunuz demektir. Veya, olduka uygulanabilir bir fikre sahipsiniz, ancak risk almay sevmiyorsanz bu da motivasyonunuzu olumsuz etkileyen bir faktr haline geliverir. Burada, yaamak istediiniz hayat eklini analiz edip, inceliklerini dnmekle ie balayabilirsiniz. uras unutulmamaldr ki, para hedef deildir, o ancak sizin hedefinize ulam olmanzn bir dl olabilir.
171

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

2. BAZI MOTIVASYON KURALLARI

Burada, yedi kadar motivasyon kuralndan bahsetmek istiyoruz. nanyoruz ki, bu kurallarn hi olmazsa bir ksmnn uygulanmas ile, hayata ait bir takm beklentilerinizin kolaylkla olutuunu fark edeceksiniz: 1. Byk bir hedef koyun, ama tek bir yol izleyiniz. Bu tek yolda ok eitli ynlere giden kk hedefler greceksiniz. Bu kk hedeflerde baarya ulamanz, byk hedeflerin de ulalabilir olduuna dair sizde bir kanaat oluturacaktr. Unutmaynz ki, motivasyonun ilk adm yksek idealler edinmektir. 2. Balam olduunuz ii mutlaka bitiriniz. Yar tamamlanm bir i hi kimsenin iine yaramayacaktr. Dier taraftan yarda brakma iyi bir huy da deildir. Motivasyonunuzu artracak olan ise tamamlanm almalardr. Kurn- Kerm; ... almalarnz boa karmayn.. (Muhammed, 47/33) buyurmaktadr. Yine Nahl Suresi 92. yet-i kerimede yer alan ve ipliini salamca bkp eirdikten sonra bu ipliini yeniden bozan kadn benzetmesinde grdmz zere, yaplan ilerin bozulmamas iin de ayr bir aba gstermek gerektii anlalmaktadr. 3. Dierleri ile benzer ilgileri paylanz. Karlkl destek de motive edicidir. Bizler genelde, en iyi be arkadamzn davranlarn adapte ederiz. ayet bu arkadalar gl bir motivasyona sahip ise biz de motivasyon asndan gl oluruz. Aksinde de durum aksidir. 4. Nasl renileceini reniniz. Bilgi konusunda bakalarna bamllk olduka yava ileyen bir sre meydana getirir. u anda hzl bir ekilde genileyen bilgi dnyas, ihtiya duyduu kabiliyetleri zaten kendisine ekmeye balam durumdadr. 5. lgiyi artran ferdi kabiliyetlerinizle uyum ierisinde olunuz. lgilendiiniz alana ait bilgiler edinmek iin aratrmalar
172

Motivasyon Duygusunun Geliimi yapnz. Ferdi kabiliyetlerin motivasyonu, motivasyonun srar ve sebat, srarn da iin bitmesini saladn unutmaynz. 6. Size ilham verecek olan eya bilginizi arttrnz. Bir konu hakknda ne kadar renirseniz o kadar da bilginizi artrm olursunuz. Eya bilginizi artrmak, ruhi glerinizi otomatik bir ekilde yukarya doru ykseltecektir. Burada, Kurn- Kermin: Rabbim! Bilgimi artr de. (Th, 20/114.) eklindeki yet-i kerimesini hatrlatmak istiyoruz. 7. Risk alnz. Biliniz ki baarszlk, motivasyonun temel elemanlarndan birisidir. Hi kimse, az da olsa baarszla uramadan hatr saylr bir baarya ulamamtr. Edison, ampul bulabilmek iin be bine yakn deney yapmt. Gelime arzusu, kiinin iinden gelen bir gtr. Bitkinin evresinde ilerlemesi ve nne kan ta vb. engelleri paralamas ya da itmesi iin onu destekleyen ey, Allahn (celle celluh), o bitkiye bahettii byme gcdr. Buna benzer olarak bizler de zorluklara ramen gelimek zorundayz. 86 yanda sigorta acentelii iine giren ve iinin ikinci ylnda bir milyon dolarn zerinde i yapan insanlar sanyorum bu Allah vergisi gizli glerimiz konusunda bizlere nemli bir hatrlatma yapmaktadr.

3. Baarszlk Hem Negatif Hem de Pozitif Sonular Verebilir

Baarszlk, bir eitim arac ve bakalarnn dnemediini yapabilme faaliyetidir. O, deneysel bir eitim abasdr. Hayatta, gerek baarllar, baarszla ve onun acsna diini skp katlanabilenlerdir. Baar daima, ite bu kaybetme ve kazanma riskini stlenebilenlerin olmutur. urasn bilelim ki, her proje ya da idealin nnde mutlaka -ayet daha fazlas yoksa- yzlerce bariyer bulunacaktr. Eer yeterince pratik olarak grnmyorsa, orijinal bir fikri hi kimse
173

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi desteklemeyecektir. Hatta uygulanabilir olduunu ispat ettiinizde dahi fikrinizi dier insanlar yine de reddedebileceklerdir. Ampul bulunduktan on be yl sonrasnda dahi, hala baz insanlar bunun gerekletirilemeyecek bir fikir olduuna inanyorlard. Siz, projenizin makul ve tutarl olduunu grrken, dierleri bunun nndeki engelleri ve bu fikrin uygulanamaz taraflarn grmeye devam edeceklerdir. Bu negatif grler, bir insann devam etmeye alt projesini braktrmaya bile sevk edebilir. Ama bir defa da baarmaya grn, bu sefer de dierleri daha nce grdkleri engelleri grmeyecek, sizin bu ii nasl baardnz renmek isteyeceklerdir.

4. Baarsz Olursanz Ne Olur?

Siz pek ok ey renmi olur ve gelecek sefer dorusunu yapar ve baarm olursunuz. nsanlarn ne dndnden daha ziyade sizin duymak istediiniz ey daha nemlidir. Daha nce de belirttiimiz gibi, baarszlk bir eitim aracdr. Baarszla kar ilk reaksiyonumuz, bakalarn deil, kendimizi utandrmak olmaldr. nk bizler, bakalarnn ahsiyetini deitirebilecek bir gce sahip olmadmz gibi bakalar da bizim ahsiyetimizi deitiremezler. ayet sorumluluumuzu hissedebilirsek, neyin yanl gittiini anlamaya alr ve onu dzeltme yoluna gideriz. Baarszlk, insan engelleyebilir, kaynak ve enerjisini azaltm olabilir. Ama dier taraftan da bize nasl doru yapacamz retmi olur. Baarszlk ayn zamanda, baary sadece isteyenle kazanmay kararlatrm olan arasndaki fark grmemize de yardmc olur. Baarszlk bazen de, bize yanl yolda olduumuzu bildiren bir iaret lambas hkmndedir. te size baarszlkla ilgili aklnzda tutmanz istediimiz nokta:
174

Motivasyon Duygusunun Geliimi 1. Baaramamak yenilmi olmak demek deildir. 2. Baarszlklarnzdan ders alr almaz onlar hemen unutun. 3. Denemeye devam ettiiniz srece asla yenilmi deilsiniz. nsanlarda cesaret, kuvvet, kararllk ve reticilik gibi, yetenek testleriyle llemeyecek belli nitelikler vardr. Bir lmede olumsuz derece alm bile olsanz, cesaretinizi yitirmemelisiniz. Bakalarnn sizin hakknzdaki dk notlar, sizin gnlnzdeki atei sndrmemelidir. Mesela bir baar testi, hi beklenmedik ekilde sonulanabilir. O kiiye, gen yanda hibir ey olmayacan bile syleyebilir. Ancak bu sylenilenin, mutlaka doru bir hkmm gibi alglanmamas gerektiini de bilmeniz gerekir. Baarszl yenen insanlarn belli ortak noktalar vardr. Bunlar; 1. Baarszl bir gelime frsat, retici bir deneyim ve baar yolunda bir basamak olarak kullanmlardr. 2. Baarya odaklanmlardr. Kendilerini amalarna ularken grmler, bu dnceyi daima canl tutmaya almlardr. 3. Baarszla ramen sk almaya, sabrl ve kararl olmaya devam etmiler, sonunda da bu azimlerinin karln almlardr. 4. Baarszln, saygnla glge drm olmas da sz konusu deildir. Asl saygnlk, gerekten meydanda olan, yz toza, topraa ve tere bulanm, yiite emek veren, den ve tekrar ayaa kalkan, byk cokularn ve byk ballklarn farknda olan kiinin saygnldr. Gerekten de hayat, Allahn ltf yolu ile gelen inanlmaz frsatlarla doludur. Ama onlar yakalayp yakalayamama tama175

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi men bize aittir. nk hayat, ou zaman mazeretlerle doludur: Ben ok yalym, benim zamanm yok, ben yapamam... Bu liste uzayp gider. Kendimize kar doru cevaplar aradmzda, aslnda yeterli zamanmzn olduunu, istersek nasl yaplabileceini renebileceimizi biliriz. Ama bunlar iin, yeterince gl arzularmzn olmas gerekir.

5. Gaye/Hedef Bir Kararlar Manzumesidir

Hedef/gaye, bizi bilinmeyen bir seyahate gtren ve karar mekanizmasn kullanan istekler btndr. Bu mesafe ya da seyahat ou zaman belirsizdir, nk devaml bir ekilde bizim ynmz deitiren frsat ve deneyimlerle karlarz. Byle bir mesafe tecrbe ve dayankllk ister. Gerekte her karar, bir baar anlamna gelir. Sonular her zaman bizim arzu ettiimiz gibi olmayabilir. Ama, gelecekteki kararlarmz etkileyecek olan ok deerli tecrbeler kazanm oluruz. Hangi adan bakarsak bakalm, mutlaka alan ya da almayan unsurlar artk grm oluruz. Sonunda kaliteli kararlar verebilmek iin kaliteli bilgilere ulam oluruz.

6. Kaliteli kararlar vermeyi renmek

ncelikle, doru yolu bulmak zorundayz. Her admda, kk projelerin nasl tamamlanabileceini grecek, sonunda da btn kk baar paralarn toplayarak onlar byk bir baar haline getireceiz. Hangi yolda olduumuzu bilmek, bizi esas hedefimize gtrecektir. Dierleri, hedefimizin ne olduunu bilirlerse bize yardm edebilirler. Problemlerin nasl nlenebileceini de bilmemiz gerekmektedir. nk problemler, bilgi azlndan kaynaklanmaktadr. Asla ansszlk gibi mphem kavramlardan deil. Ve problemler
176

Motivasyon Duygusunun Geliimi ok ok paranza zarar vermi olabilir, ryalarnz ya da hayallerinize deil. Hepimiz kendi apmzda birer yneticiyiz. Dolaysyla insanlarmza en iyiyi nasl ulatracamz bilmek durumundayz.

7. Hayallerinizi gelitirin
ncelikle, hayal mekanizmas ile alakal olarak u geree ksaca temas etmek istiyoruz: 1. Toplumda kabul gren hayaller, toplumun istedii profesyonel hnerlerdir. Her ebeveyn, ocuunu mhendis, hakim, doktor vb. olarak grmek ister. Dolaysyla toplum, hner gerektiriyor bile olsa baz i kollarnn dk seviyede olduunu kabul ederek ocuklarna byle bir i kolunu layk grmez. 2. Olabilirlii dnlen hayaller btn ryalarn balang noktasdr. 3. Toplumda kabul grmeyen hayaller ise genelde ispatlanamam trden dncelerdir. Kaiflerin frsat yakalad nokta ite burasdr. Pek ok insan kritize edilmek istemedii iin bu tr ideallerden kanrlar. imdi de hayallerinizi gelitirebilecek olan noktalara ksaca deinelim: Kendiniz dahil her ey hakknda olumlu dnnz. Olumsuz dncelerin, kiinin moralini, retkenliini ve yaama sevincini olumsuz etkilediini, geliim potansiyelini snrladn biliniz. Olumsuz dnceler bu anlamda hatta kiiyi hasta bile edebilirler. Her zaman, yapabileceinizin en iyisini yapnz ve en iyiyi elde edebilmek iin umutlu olunuz. Srekli amalarnza odaklannz ve onlar sanki gereklemi gibi aklnz/hayalinizde canlandrnz.
177

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi leriye baknz. Yeni olan bugndr ve siz ararsanz bugn dahi frsatlar ve harikuladeliklerle doludur. Her eyden nemlisi kendinize inannz. Olumlu tutumlarla pek ok frsatn kapsn Cenb- Hakkn izni ile aralayabilir, edineceiniz motivasyonla bu imkanlardan en iyi ekilde yararlanabilirsiniz.

8. nce hayal sonra eitim

Hayal ile, enformasyon kolaylkla bilgi haline dnr. Yksek hayale sahip insanlar daha farkl davranr, hayatlarnn anlamn ve amacn daha iyi tanyor grnrler. Patronlar ve mteriler, pozitif davranlara ve genelde daha yksek gelir anlam tayan frsatlara tevecch gsterirler. Deneyimler hayalleri, hayaller de insanlarn renme evkini kamlar. Btn ocuklar hayal kurar ve hayalini, oynad oyunlarla gerekletirdiini dnr. Ancak, bydklerinde hayallerini durdurma ve gereklerle yz yze gelmeleri retilir. ster ebeveyn, isterse reticiler tarafndan olsun, akademik eitim ocua tek kar yol olarak gsterilirken, hayalleri ise daha da indirgenmitir. Halbuki, hayal ile balamayan hibir baar yoktur. Dier taraftan, pek ok baarszlk manialaryla karlamayan hibir baar da yoktur. Peki, toplum niin zellikle genlerde hayal duygusunu yok etmektedir? Niin, baar aranrken baarszlklara tahamml edilememektedir. urasn bilmelisiniz ki, ideallerinizin gerek olabileceine ilk inanan siz olmalsnz. nsanlar, bir ara yardm ile uabileceklerini kefettikten iki yl sonra pek ok insan uu denemeleri yapmaya balad. nk artk bu iin gerekletirilebilir olduunu biliyorlard. nan-amel btnlnn temel bir karakter/ftrat haline gelebilmesi iin hayal mekanizmasnn da slmi terbiye ile
178

Motivasyon Duygusunun Geliimi lmden gemesi gerektii anlalmaktadr. nk hayal duygusu insann geleceine yn veren, onun davranlarn dzenlemesinde nemli bir pay bulunan, davranlarmzn otomatik bir ekilde hayal ettiimiz ereve ierisinde kalmasn salayan olduka nemli bir unsurdur. Hayal, tasavvur ve hakikatin tesindeki bir zihni faaliyettir. Fena hayaller fena duygu ve dncelerin, fena plan ve fenalklarn temeli olduu gibi, iyi hayaller de iyi duygu ve dncelerin, iyilik ve lahi rahmet serasna dhil olabilmenin biricik vastasdr. nan-amel btnlnn tekil edilebilmesi ya da gerekletirilebilmesi iin marifet-i nefs de diyebileceimiz insann kendisini anlamaya, tanmaya alma ve abalarnn da yeni bir temel karakter edinebilme asndan nemli olduu grlmektedir. nk marifetullahn artmas, kiinin kendisini tanma abalarnn devamna baldr denilebilir. nsann mahiyetine Cenb- Hak tarafndan derc edilmi istidatlarn gelitirilmesi ile kiinin yksek insanlk karakter ve vasflarna ulaaca, en talihli ve mesud insanlarn maliyata ait itiyakla dolu olanlar olabilecei, bu sebeple hemen her insann kendisini tanmas ve bu sayede aydnlanan adesesi ile Rabbine ynelmesi gerektii aktr. nsann ancak Kudret-i Sonsuza dayanmakla sultan olabilecei, ferdin varlk ve hdiseler kitabyla ili dl olup, onunla btnletii lde gnl dnyasnda hikmet parltlarnn meydana gelebilecei bir an olsun hatrdan karlmamaldr.

9. renen kiilik
renmeye devam eden ahsiyetimiz, etrafmzda kuvvetli zihn ve teknik kabiliyetlerin gelimesine sebep olur. Baz insanlarn bir yn ok gelimi olabilirken bu durum bazlarnda ise
179

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi birka kabiliyetin birlikte gelimesi ile meydana gelir. Belki burada nemli olan husus, insann kendi kabiliyetlerinin ne olduunu bilmesidir. Hemen herkes, yeterli frsat ve imkanlarla karlaabilirse kendi renme kabiliyetlerini gelitirebilir. Bu, toplumumuzda zellikle eitim imkanlarndan yeterince faydalanamayanlar asndan, baarlmas g bir konudur. nk bizler, dier kabiliyetler ortaya kmadan nce mutlaka eitim alnmaldr gibi bir konsepte altrlm oluruz. Dolaysyla, eitim alamam nice deerli insanmz, bir o kadar deerli olan kabiliyetlerini ortaya karamadan bir mr srerler. Sonuta da, artk renme ak ve evkini kaybetmi olurlar.

10. En byk g
Hi phesiz en byk g Allaha, meleklerine, peygamberlerine, kitaplarna, ahiret gnne gnlden duyduunuz inantr. nan, insan motive eden balca etkendir. Bu byk g kaynan, Allah (celle celluh) Rahmaniyet ve Rahimiyetinin iktizas olarak insanlarn istifadesine sunmutur. Aklnz ve ruhunuzu, gnlden kaynaklanan bir inanca hazrlamak iin u be admn yardmc olabileceini dnebiliriz; 1. Allaha gveniniz. Allaha imann verdii gle alnz. nk eya, Allaha iman ile anlamlandrlabilir. 2. Olumlu dnnz. Aklnz korku, bencillik, agzllk, kin, phe ve endie gibi btn olumsuz dncelerden temizleyin. nancn gc ancak bylece harekete geebilir. 3. Kendinizi deersiz grmeyiniz. Allahtan bir ruhsunuz ve Onun iin ok nemlisiniz. Cenb- Hak, sr Suresi 70. yet-i kerimede Yemin olsun ki biz insan ok byk an ve eref sahibi bir varlk yaptk. buyurmaktadr. yleyse nemli
180

Motivasyon Duygusunun Geliimi olduunuzu kavraynz. Kendinizi deersiz grrseniz, dier insanlarn sizi deerli grmelerini bekleyemezsiniz. 4. Baarszl unutunuz. Yenilginin geici olduunu anlayarak, baarszl, size ilham vermesi ve bylece daha fazla aba harcamanz iin kullannz ve baaracanza inanmaya devam ediniz. 5. Harekete geiniz. nan, almann yerine geen bir ey deildir. nan, elbette tembellik de deildir. Ne inancn ne de baarnn ansla ilgisi yoktur. Baar ve inan, sk almann bir rndr. Ayrca dnya, yakalanmay bekleyen frsatlarla doludur. Bundan en iyi ekilde yararlanmann anahtar ise, harekete gemedir.

11. Bilind
Burada bilind konusuna da ksaca deinmek istiyoruz. Bizler, zmlenmemi duygularmz, hayat yolunda yrrken hep omuzlarmzda tamak zorunda olduumuz bir yn erpe benzetebiliriz. Biz bu yolda mesafe alrken, bu er-pn gerilerde kalp yok olacaklarn mit ederiz. Fakat bu yn yok olmayacaktr. Bilindmz ok etkili almaktadr. Bizim attmz her eyi byk bir fedakarlkla toplar ve en kk paralar bile saklar. Btn duygular bir bilgisayar gibi kaydeder ve bir gn biz onlarla ilgilenene kadar belleinde saklar. Eer dikkat etmezsek, bir gn gelir bilindmzn bir yn er-p ile dolmu olduunu grrz. Ve onlarn hepsi, hayatmz boyunca depolandklar ve bizimle birlikte onlar da tadmz iin bizden enerji alrlar. Aslnda retici enerjimizin byk bir ksm, hayatmz gzel ve iyi yapacak hususlara harcanacana bu p ynnn korunmasna harcanyor olabilir.
181

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Kurn- Kerm, bilind ve onun daha alt kategorileri iin olduka ak bir bilgi vermektedir. TH suresi 7. yet-i kerimede Cenb- Hak Tel ve Tekaddes Hazretleri bilin ve bilind kategorilerine u ekilde dikkat ekmektedir: Sz ak sylesen de (gizli sylesen de) muhakkak O, gizliyi (Kurn- Kerm buna sr adn veriyor) de ondan daha gizlisini de bilir. (Kurn- Kerm burada da ahf kelimesini kullanyor.) Arap dili gramer kaidelerine gre uras bilinmektedir ki, ahf kelimesi, haf kelimesine zaruri bir ekilde iaret etmektedir. Kurn- Kerm, muciz yani veciz bir sluba sahip olduundan sr kelimesi ile ahf kelimesi arasndaki haf kelimesini zihinlere havale etmi, ilahi kelam uzatmamak iin zikretmemitir. Ayet-i kerimede dikkat eken dier bir nokta ise, bilince ve onun daha alt kategorilerine yaplan bu dorudan atfn, kavl yani sz kelimesi ile irtibatlandrlm olmasdr. Bu durumda, sz donanm ile balantl olarak, bilin ve onun daha alt kategorileri iin, yet-i kerime nda yle bir sralama yapmak (Allahu alem) yanl olmayacaktr. nk bu sralama, zaten yet-i kerimede ak bir ekilde grlmektedir: 1. Aa vurulan sz, cehr kavl (Bilin seviyesindeki sz), 2. Gizlenen sz, srr kavl (Bilind seviyesindeki sz), 3. Derinlerdeki sz, haf kavl (Bilin altnn alt seviyesindeki sz), 4. ok daha derinlerdeki sz, ahf kavl (Bilin altnn altnn alt seviyesindeki sz). Bilindnn nasl olutuuna dair kk bir rnek vermek istiyoruz:
182

Motivasyon Duygusunun Geliimi Haftalk harln babasndan alan Emreye, hemen her hafta, babas paray verirken yle diyor: Paran dikkatli harca! Biliyorsun, onlar aatan toplamyorum. Sen de bir yetikin olduun zaman, kazandn her kuru iin ok fazla almak zorunda kalacaksn. Sonra, paray ocua sanki istemeye istemeye verdiini dnn. Bir yetikin olduu zaman Emre, para konusunda nasl davranacaktr? Muhtemelen, babasnn her bir sz bilindna harfi harfine kaznm olacak ve byyp hayata atldnda, kazand her kuru iin ar bir ekilde alma siki altnda ezilecek. Faturalarna yetimek iin niin bu kadar zorlandn ve deyememekten her zaman niin bu kadar korktuunu belki hi bilemeyecek. Oysa ki, eer o bilindnn artlandrmalar sonucunda bylesine snrlandrlm olduunun farkna varabilse, bu blokajlardan kurtulabilir ve msbet hayallerini daha rahat bir ekilde gerekletirme ihtimallerini oaltabilir.

12. ocuklardaki Motivasyon

ocuklarn, ebeveynlerine belki de sklkla syledii u sz ele alalm: Sklyorum! Yapacak bir ey bulamyorum. ounlukla duyduumuz bu sz, aslnda iyi dnldnde, onlarn yapabilecek pek ok eyi olduu, ama kendisine yapaca eylerin nn amada, kendi aktivitesini ve kabiliyetlerini gelitirme asndan etrafnn yardmn bekledii, istedii rahatlkla anlalr. Ebeveynler, ocuklarnn bu tr ihtiyalarnn ou zaman farkna bile varamazlar. Gerek byk reticiler ise, ocuklardaki bu retici enerjinin rahatlkla farkna varr ve ocuklarn hayallerini gerekletirebilmelerinde onlara yardmc olmaya alr.
183

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

13. Bir ocuun Mektubu

Sevgili Anneciim, Babacm;

Btn duygu dncelerimi dile getirebilseydim, size unlar sylemek isterdim. Srekli bir byme ve gelime iindeyim. Sizin ocuunuz olsam da sizden ayr bir kiilik gelitiriyorum. Beni tanmaya ve anlamaya aln. Deneme ile renirim. Bana ayak uydurmakta glk ekebilirsiniz. Oyunda, arkadalkta ve uralarmda zgrlk tanyn. Beni her yerde, koruyup kollamayn. Davranlarmn sonularn kendim grrsem daha iyi renirim. Brakn kendi iimi kendim greyim. Bydm baka nasl anlarm? Bymeyi ok istiyorsam da ara sra yamdan kk davranmaktan kendimi alamyorum. Bunu nemsemeyin. Ama siz beni martmayn. Hep ocuk kalmak isterim sonra. Her istediimi elde edemeyeceimi biliyorum. Ancak siz verdike almadan edemiyorum. Bana yerli yersiz sz de vermeyin. Sznz tutmaynca sizlere gvenim azalyor. Bana kesin ve kararl davranmaktan ekinmeyin. Yoldan saptm grnce beni snrlayn. Koyduunuz kurallar ve yasaklarn hepsini beendiimi syleyemem. Ancak, hi kstlamaynca ne yapacam arrm.Tutarsz davrandnz grnce hem bocalyor, hem de bundan yararlanmadan edemiyorum. tlerinizden ok davranlarnzdan etkilendiimi unutmayn. Beni eitirken ara sra yanllar yapabilirsiniz. Bunlar abuk unuturum. Ancak birbirinize sevgi, saygnzn azaldn grmek beni yaralar ve srekli tedirgin eder. ok konuup ok barmayn. Yksek sesle sylenenleri pek duymam. Yumuak ve kesin szler bende daha iyi etki brakr. Ben senin yanda iken...... diye balayan sylevleri
184

Motivasyon Duygusunun Geliimi

hep kulak ardna atarm. Kk yanlglarm byk sumu gibi bama kakmayn. Bana yanlma pay brakn. Beni, korkutup sindirerek, sululuk duygusu alayarak uslandrmaya almayn. Yaramazlklarm iin beni kt ocukmu gibi yarglamayn. Yanl davranlarm zerinde durup dzeltin. Ceza vermeden nce beni dinleyin. Suumu amad srece cezama katlanabilirim. Beni dinleyin. renmeye en yatkn olduum anlar,soru sorduum anlardr. Aklamalarnz ksa ve zl olsun. Beni yeteneklerimin stnde ilere zorlamayn. Ama baarabileceim ileri yapmam bekleyin. Bana gvendiinizi belli edin, beni destekleyin; hi deilse abam vn. Beni bakalaryla karlatrmayn, umutsuzlua kaplrm. Benden yamn stnde olgunluk beklemeyin. Btn kurallar birden retmeye kalkmayn, bana sre tanyn. Yzde yz drst davrandm grnce rkmeyin. Beni keye sktrmayn; yalana snmak zorunda kalrm. Sizi ok bunaltsam bile soukkanllnz yitirmeyin. Kzgnlnz hakl grebilirim, ama beni aalamayn. Hele bakalarnn yannda onurumu krmayn. Unutmayn ki ben de sizi yabanclarn nnde g duruma drebilirim. Bana hakszlk ettiinizi anlaynca aklamaktan ekinmeyin. zr dileyiiniz size olan sevgimi azaltmaz; tersine, beni size daha ok yaklatrr. Aslnda sizleri olduunuzdan daha iyi gryorum. Bana kendinizi yanlmaz ve eriilmez gstermeye almayn. Yanldnz grnce ok zlrm. Biliyorum ara sra sizi zyor, belki de d krklna uratyorum. Bana verdikleriniz yannda benden istediklerinizin ok olmadn da biliyorum.. Yukarda sraladm istek size ok geldiyse bir oundan vazgeebilirim; yeter ki beni ben olarak seveceinize olan inancm sarslmasn. Benden rnek ocuk olmam istemezseniz, ben
185

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

de sizden kusursuz anne-baba olmanz beklemem. Sevecen ve anlayl olmanz bana yeter. Sizin ocuunuz olarak domak elimde deildi. Ama seme hakkm olsayd,sizden baka kimsenin ocuu olmak istemezdim. Sevgilerle ocuunuz82
imdi de ksaca, cesaret-yiitlik duygular ve bu konu ile dorudan balantl olan Faktr T konusuna deinmek istiyoruz.

82

http://www.islamisite.com/kadinve.htm

186

Sekizinci Blm

OLUMLU DUYGULARIN GELM

OLUMLU DUYGULARIN GELM

CESARET-YTLK DUYGUSUNUN GELM

Cesaret, tehlike karsnda akl ve zekann kullanlmasdr. Eflatun Cesaret zafere, korkaklk da lme gtrr. Seneca

1. Ksa Bir Test

Cesaret-yiitlik duygusu gelimi bir gen-yetikin misiniz? Ltfen aadaki sorular kendinize sorup, iten bir ekilde cevap veriniz: Tek bama kalm bile olsam doruyu savunur, dorudan yana olurum. Doru Dncelere boyun emem. Doru

Yanl Yanl

Baarsz olma endiesi, yeniden balamama ve denememe engel olmaz. Doru

189

Yanl

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Srf bakalar beni onaylamayabilir endiesi ile kendimi ifadeden ekinmem, korkmam. Doru Doru

Yanl Yanl

Cahil cesur olur zdeyiini benimsemem. Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de cesaret-yiitlik duygusu olduka gelimi bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna veya daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durumda cesaret ve yiitlik ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, cesur-yiit bir gen deilim. nk: ...

2. Cesaret Nedir?
Cesaretin tarifinin yaplmas istense, bazlar belki de seyrettikleri macera filmlerinin etkisinde kalarak kafalarnda canlandrdklar bir kahraman modelini tarif edeceklerdir. rnein, filmlerde sk rastlanan, trafiin hzla akt bir otobanda ters istikamette gitmek eklinde bir hareket onlara gre ok byk bir cesaret rneidir. Lisede okuyan bir ksm rencilerin cesaret anlaylar ise daha farkldr. retmenle kavga eden bir renci, arkadalar tarafndan ok cesur olarak nitelendirilebilir. Asi davranan, kurallar ykmaya alan bir kiinin de ok cesur olduu dnlr. rnein; okula lacivert pantolonla gelmesi gerekirken yeil bir pantolonla gelen kii, dier rencilere gre, byk bir cesaret gstermitir. Snavda kopya ekmek de bu tip kiilerin paylatklar kltr yaps ierisinde bir cesaret rneidir.
190

Olumlu Duygularn Geliimi Burada, cesaretin ifrat derecesi halindeki menfi cesaret sz konusu olmaktadr ki, bu ayn zamanda vicdann ramna sergilenen bir harekettir. Mazlum bir insana barp armak, ekinmeden su ilemek, pervaszca insanlarn haklarn ihlal etmek, insanlara zulmetmek, senelerce abalayp biriktirdikleri mallarn almak, ihtiya iinde olanlar yardmsz brakmak birer ahlkszlk rneidir ve mspet cesaret ile uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur. Allah insanlara vicdanlar vastasyla bunlarn yanl olduunu bildirdii halde, byklenme hissine yenik den insanlar vicdanlarna yz evirerek bu tr fenalklar sergilerler. Bu yanl davranlar sergileyenlerin bazen sahip grndkleri sakin ve soukkanl tavr da, eytann onlara telkin ettii bo bir gven ve dayana bulunmayan cesaretten kaynaklanan bir zelliktir. Gnlk hayatmzda bu trden insanlara rastlarz. Allah korkusuna sahip olmayan insanlar sayg, efkat, merhamet, insaniyet gibi duygulardan tamamen uzak bir ekilde yaar ve hi ekinmeden kt bir ahlak sergilerler. Toplumun her kesiminde bu kt ahlakn rneklerine rastlamak mmkndr. adam grnmnde olanlarndan sokak serserilerine kadar birok farkl seviyedeki insanda bu fena ahlak grlebilir. Halbuki her konuda olduu gibi, Allah korkusu bu konuda da son derece nemli bir kstastr. Allah korkusu olmaynca kii rahatlkla insanlara zarar verecek davranlarda bulunabilmekte, kendi menfaatleri iin bakalarnn haklarn ineyebilmektedir. Bu kiilerin cesaret anlaylar Kurn- Kermde bildirilen gerek cesaret ile taban tabana zttr. Onlar haram ileyerek para kazanmay, bakalarnn hakkn yiyerek menfaat salamay ve bunu yaparken kanunlara yakalanma riskini gze almay cesaret olarak grrler. Birok karanlk ii ayn anda yapabilmeyi ve hi yakalanmadan zengin olabilmeyi cesaret zannederler. Pervaszca bu tr ahlakszlklara ynelmeyi, kendi
191

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi dnyevi karlar uruna dier insanlara zulmetmekten ekinmemeyi, hibir otorite tanmamay bir stnlk olarak alglarlar. Oysa yeryznde karklk karmak, insanlara zulmetmek, insanlarn hakkn inemek ve bunlara benzer davranlarn btn Allah'n insanlar sakndrd, yetleriyle men ettii ve insanlara ahirette hesabn veremeyeceklerini bildirdii irkin davranlardr. Cesaret, ancak gzel ahlak ile birlikte olursa gerek anlamn kazanr. Evrensel ahlk yasa ve kurallarn aleyhine gsterilen bir cesaret ise irkin bir cesaret olup gzel ahlakla, Allah'n Kuran'da bildirdii Mslman modeliyle badamamaktadr. Kuran'a uygun bir cesaret, Allah'tan baka hibir eyden ve hi kimseden korkmamay, Allah rzasna en uygun davran yapmakta hi tereddt gstermemeyi ve kararszlkta bulunmamay gerektirir. man edenlerin en nemli zelliklerinden biri, hibir zorluk karsnda ylmamalar, Allah'tan baka hi kimseden ve hibir eyden korkmamalardr. Onlar Allah'tan baka bir g olmadn bilirler. Bu da, onlara her trl korkuyu yenecek cesareti verir. Onlar bir tek Allah'tan korkarlar. Dolaysyla cesaret Allah'n rzasn kazanmak iin gsterilen bir tavrdr. Kuran'a gre gerek cesaret, Allah'a gvenip dayanmaktan kaynaklanan, hayatnn her annda tevekkl etmenin sonucu olarak gelien bir karakter salamldr. Bu karakter salaml ile ilgili en gzel rnekleri Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)in ve Allahn (celle celluh) Kuranda rnek olarak gsterdii dier peygamberlerin hayatlarnda grebiliriz.83

3. Faktr T
Titreme ya da rperme konusu, Philadelphia Temple niversitesi Psikoloji blmnden Prof. Frank Farley'in ilgi
83

Yahya, Harun, Mminlerin Cesareti, s. 32 (Metne tarafmzdan ksmi deiiklikler uygulanmtr), Kltr Yaynclk, st., 2002.

192

Olumlu Duygularn Geliimi alan. Prof. Farley kiilik ve karakter zerine yapt aratrmalar sonucu, iki temel kiilik tipi zerinde younlam. Bunlardan ilki T, ikincisi ise t tipi insanlar. ngilizce heyecan, rperme anlamna gelen thrill kelimesinden esinlenilerek gelitirilen bu teoriye gre, byk T harfi snfna girenler srekli yeni ve daha gl heyecanlar arayan kiilikler. Kk t harfi ise daha ok risksiz bir yaam tercih edip, tehlikelerden uzak duran insanlarn kiiliini tanmlyor. Faktr T Profesr Farley'e gre kiinin kendi bana tehlikeyle yzlemeye ne kadar eilimi olduu ve buna ne kadar ihtiya duyduunu gsteriyor. Sz konusu tehlike ve riskler, bedensel olduu kadar zihn de olabiliyor. Yani kii kendini her iki anlamda ya da bunlarn yalnzca birinde tehlikeye atarak heyecan arayna girebiliyor. Farley'in zerinde nemle durduu bir dier nokta ise, insanlarn zaman zaman her iki T arasnda gidip gelmeleri. Profesr bu durumu aklarken yle diyor: Bana gre bir insan plak ellerle bir kayaya trmanmaya ynlendirenle, Albert Einstein' btn hayatn bir fizik kanununu bulmak iin harcamaya ynelten, ayn meydan okuma duygusu ve bilinmeyene yaplan yolculuk heyecan. Bana gre insanln ilerlemesi daha ok byk T tipindeki kiilie sahip insanlara bal. Churchill, Picasso, Einstein dnemlerinin kritik kiilikleri ve ben onlarn kesinlikle kendi kelerine ekilip risklerden uzak yaamay sevebilecek insanlar olduklarn sanmyorum. Onlar her zaman bak srtnda yaad ve riske atlmaktan ekinmedi. Bylece byk iler baardlar. Peki ama cesaret / heyecana duyulan zlem ve haz DNAmzda bulunan bir zellik olabilir mi? Eitim ve evrenin etkileri dnda kiiyi risk almaya ynlendiren bir cesaret geni olduu doru diyor Profesr Farley. Roma La Sapienza niversitesi'nden geliim psikolojisi
193

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi uzman Doktor Anna Oliviero Ferraris ise, bu genin kiilik geliimi zerinde ok nemli etkileri olduunu sylyor. Ferraris'e gre; kiiyi devaml yeni deneyimlere itip daha heyecanly, daha riskliyi, daha zevkliyi bulmaya ynelten bu gene sahip kiiler ok sk i deitirip, srekli yolculuk ediyor. Ailede alnan eitim ve ocuun byd evre, onun ilerideki eilimlerinin ynn belirliyor. Riskten holanan bir kiilie sahip ocuklar, bu duygularn tatmin edebilecekleri i kollarna -spor vb. ynelebilecekleri gibi rahata baka ynlere de kayabiliyor. Bu durumda hem kendilerine hem de bakalarna zarar vermeleri kanlmaz oluyor. ocuun riske atlmaya ynelik eilimlerini doru yerlere yanstabilmek her zaman mmkn. ocuun bu zellii yeteneklerini gelitirmesi ve kimliini oluturmas iin nemli ve bu yne aktarlabilir. Buradaki belki de en nemli nokta ebeveynlerin bu ynlendirmeyi yaparken ocuu kstlamamalar. Onlar deneyimlerden uzak tutmaya almak, ebeveynlerin kendi korkularn ocuklara yanstmak anlamna geliyor ve bu da olduka yanl neticeler verebiliyor. Deneyimlerin kstlanmamas sayesinde kii cesaret kazanr ve kendini kontrol etmeyi renir. Yani, korkunun ok iddetli ve youn bir biimde yaanmas, tehlikeli durumlarda kiinin kendini kontrol etmesini salayan en nemli deneyimlerden biri.84

4. Mzkere sorular
1. Cesaret ve yiitlik nedir? 2. Moral motivasyon ya da moral cesaret nedir? 3. Hayatnzda ne gibi durumlarda moral motivasyon ya da cesaret gerekmektedir? 4. Cesaret, doumunuzdan itibaren sizinle birlikte var olan
84

http://www.genetikbilimi.com/genbilim/cesaretgeni.htm

194

Olumlu Duygularn Geliimi bir duygu mudur, yoksa sonradan da byle bir duygu gelitirilebilir mi? 5. Cesaret duygusunun yksek karakterle ne gibi bir ilgisi bulunmaktadr? imdi de alkanlk duygusuna ksaca bir gz atalm.

ALIKANLIK DUYGUSUNUN GELM

nsan iin ancak almasnn karl vardr. (Necm, 53/39) Allah'n insana en gzel hediyesi alma zorunluluudur.
(Voltaire)

Ne kadar ok alrsan o kadar mutlu olursun.

(Dickens)

1. Ksa Bir Test

alkanlk duygusu gelimi bir gen-yetikin misiniz? Aadaki sorular ltfen kendinize sorup iten bir ekilde cevap veriniz: Elimden gelenin en iyisini yapmaya alrm. Doru

Yanl

Yksek bir hedef iin baarszlk riskini gze almay kabul ederim. Doru Doru Doru Doru
195

Yanl Yanl Yanl Yanl

Kendimi disipline etmi durumdaym. Baarszlklarmdan ve hatalarmdan ders alrm. Byk resmi grmeye alr ve uzun vadeli dnrm.

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Hedefler edinir ve bu hedeflere odaklanabilirim. Doru Doru Doru

Yanl Yanl Yanl

Srf zor grnyor bahanesi ile i yapmay terk etmem. Srncemede brakmam ya da ertelemem. Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de alkanlk duygusu olduka gelimi bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna veya daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum alkan olma ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, alkan bir insan deilim. nk: ...

2. alkanlk
almak, insana maddi ve manevi birok yararlar salar. Bir insann bedenini, ruhunu ve sahip olduu deerleri gzelletirir ve korur. alan insan, salkl bir bedene sahip olur. Atalarmz bu yzden; leyen demir pas tutmaz. demilerdir. almak insan bedenini glendirir. Tembellik ise, baz hastalklara sebep olur. Bilim adamlar alan insanlarn uzun mrl olduunu belirtirler. Bir Trk atasznde; almak gn ksaltr, mr uzatr. diye sylenmektedir. alan insan, ruhen de huzurlu olur. zerine den grevi yerine getirdii iin rahattr. altnn karln grecei iin de gelecee mitle bakar. Her gn daha iyiye ve daha gzele kavuma dncesi ise insann gnln ferahlatr. Bir atasznde ifade edildii gibi; alan insanlar ktlk dnmeye frsat
196

Olumlu Duygularn Geliimi bulamazlar. alp aln teriyle para kazanan insanlar, haksz kazan yollarna sapmazlar. Kt davranlardan uzak dururlar. Ksacas alan kimse mutludur. Gzel deerlerin ou da ancak allarak elde edilir. almadan kazanlan deerler ise kolay kaybedilir ve kymeti bilinmez. Aln teri dklerek elde edilen imkanlar daha iyi deerlendirilir. Atalarmz; Ter dklerek kazanlan para bereketli olur. demilerdir. nemli baarlar da yine allarak kazanlr. Ders almayan bir renci snfn geemez. Bir-iki defa tesadfen baarl olsa da, bir yerde baarsz olur. Kk yata kendisini iyi yetitiremeyenler, bydkleri zaman sknt ekerler. almak, sadece kazma krekle almak deildir. Her meslek sahibinin kendine has alma ekli vardr. Kundurac ayakkab yapar, renci ders alr, bilim adamlar aratrma yapar, polis ve asker lkemizi korur. Emek verilen her faaliyet bir almadr. Fertleri alan bir toplum daima ileriye gider. Vaktini boa geiren, iinden kaytarmay maharet sayan, grevini tam yapmayan, tembellii ve ok uyumay adet edinen insann ne kendisine ne de lkesine faydas olur. alan toplumlar zamanlarn ziyan etmezler. lkelerinin kalknmas iin alrlarken, kendileri de kalknr ve rahat ederler. Dzenli ve planl alan insanlar retici olurlar. Zamanlar boa gemez. Her vakitlerinde bir ile megul olurlar. Dinlenmeleri gerektiinde bile, bir baka alanda alarak dinlenirler. Bedenen yorulduklar zaman, dinlenmek iin kitap okurlar. Gzel bir gayeye kavumak iin srekli alanlar, hayatta ok baarl olurlar. alkan bir bahvann bahesi dzenli ve gzeldir. alarak reten bir insan, hem kendisine, hem evresine hem de lkesine fayda salar. Faydas olmayanlar ise zarar verir. Gzel dinimiz, insanlarn yararlanaca bir eyler ortaya koyan kiilerin ldkten sonra da sevap kazanacan belirtmektedir. Gzel
197

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ahlak sahibi bir evlat yetitiren, insanlara faydal olacak bir ilim veya eser brakanlar, ldkten sonra da hayrla anlrlar.85

3. Kurn- Kermde alkanlk

Trkemizde alma kelimesi ile karlayabileceimiz Arapa amile fiili, trevleri ile birlikte Kurn- Kermde tam 341 yerde gemektedir. alnz eklinde emir kipi olarak ise 9 yerde gemektedir. Bu yet-i kerimelerden Tevbe suresi 105. yet-i kerimesinin meli yledir: De ki: alnz! Yaptklarnz Allah da, Resl de, mminler de grecekler. Sonra gizli ve ak her eyi bilen Allahn huzuruna karlacaksnz. O da yaptnz her eyi bir bir sizin nnze karacak, karln verecektir.

Bu kelimeye mradif saylabilecek say kelimesi de Kurn- Kermde tam 30 yerde gemektedir. Necm suresi 39-41. yet-i kerimelerin meli ise yledir: Dorusu insana almasndan baka bir ey yoktur. Ve almas da yaknda grlecektir. Sonra ona karl tastamam verilecektir.
Yani emekler, almalar, kazanlar asla yok olmayacak, havaya gitmeyecektir. Yce Allah'n bilgisinden en kk bir eyin kamas sz konusu deildir. Herkes almasnn, ortaya koyduu ilerin karln tam olarak alacak, hibir ksntya uratlmayacak, en ufak bir hakszla da maruz braklmayacaktr.

4. Efendimizden Konu ile lgili Baz Rivayetler

Peygamber Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) alma ve helal kazan ile ilgili pek ok szleri vardr. Bunlardan bazlar
85

http://www.bilginet.com

198

Olumlu Duygularn Geliimi unlardr: (Beni dem'den) hi kimse elinin emeinden daha hayrl bir taam asla yememitir. Allah'n peygamberi Dvud aleyhisselm elinin emeini yerdi.86 Eb Sa'id el-Hudr (radyallahu anh) anlatyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle buyurdu: "Emin ve doruluktan ayrlmayan ticaret ehli (ayette srat- mstakim ashab olarak zikredilen) peygamberler, sddikler, ehidler ve slihlerle beraberdir.87 Hz. Zbeyr (radyallahu anh) anlatyor: Reslullah vesselm) buyurdular ki:
(aleyhissaltu

Kiinin iplerini alp daa gitmesi, oradan srtnda bir deste odun getirip satmas, onun iin, insanlara gidip dilenmesinden daha hayrldr. nsanlar istediini verseler de vermeseler de.88 En kt artlar altnda almay dahi bakalarna yk olmaktan daha iyi gren Reslullah Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem), bu szleriyle insanlar almaya tevik ettii, tembellii ktledii, alkan insanlar dnya ve ahiret mutluluu ile mjdeledii grlmektedir. Reslullah Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) insanlar almaya tevik ettii gibi, bizzat kendisi de alm ve alma hayatnn ilkelerini kendi hayatnda uygulama alanna koymutur. almalarn ocukluundan itibaren hayatnn sonuna kadar srdrmtr. Nitekim bilindii zere ocukluunda obanlk yapmtr. Genliinde ve yetikinliinde ticaretle megul olmutur. On iki yanda iken amcas ile birlikte uzun bir ticaret yolculuuna kmtr. Yirmi be yanda iken Hz. Hatice'nin kervann cret karlnda Suriye'ye gtrp getirmitir. Onun (sallallahu aleyhi ve sellem) berrak ve dupduru hayat- seniyyelerinde ve sadece ticari deil ama btn faaliyetlerinde meslektalarnn, ticari ilikilerde bulunduu kimselerin ve
86 87 88

Buhr, Buy, 15. Tirmiz, Buy 4, (1209); bnu Mce, Ticrt 1, (2139). Buhr, Zekt 50, Buy, 15.

199

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi btn Mekkelilerin gvenini kazanm olmas peygamberliinin de temel remizlerinden biri olmu ve el-emin nvan dostdman herkes tarafndan sayg ile dillendirilmitir. bnu Abbasa ait bir rivayette de unu gryoruz: Bir gn ben Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)n terkisinde iken bana u nasihatte bulundu: Yavrum! Allah'a kar (emir ve yasaklarna uyarak edebini) koru, Allah da seni (dnya ve ahirette) korusun! Allah(n zerindeki hukukunu) koru ki Onu karnda (dnya ve ahiretin fenalklarna kar hami) bulasn -veya nnde demitir-. Bollukta Allah tan ki, darlkta da O, seni tansn. (Dnya ve ahiretle ilgili) bir ey isteyince Allah'tan iste. Yardm talep edeceksen Allah'tan yardm dile. Zira kullar, Allahn yazmad bir hususta sana faydal olmak iin bir araya gelseler, bu fayday yapmaya muktedir olamazlar. Allah'n yazmad bir zarar sana vermek iin bir araya gelseler, buna da muktedir olamazlar. Kalemlerin mrekkebi kurudu ve sayfalar drld. Sen, yakni bir imanla, tam bir rza ile Allah iin almaya muktedir olduun srece al; ayet buna muktedir olamazsan, houna gitmeyen eyde sabretmende ok hayr var. unu da bil ki Nusret(i lahi) sabrla birlikte gelir, kurtulu da skntyla gelir, zorlukta da kolaylk vardr, bir zorluk iki kolayla asla galebe alamayacaktr.89

5. Mzkere sorular:
1. Baarl insanlar bu baarlarn daha ok ansl olmalarna borlular. Ayn fikirde misiniz? 2. ok almama ramen yine de baarl olamazsam bu bana ait bir kabahat olamaz. Ayn fikirde misiniz? Aklaynz.
89

Tirmiz'de muhtasar olarak kaydedilmitir. Bkz.: Sfatu'l-Kyamet 60, (3518).

200

Olumlu Duygularn Geliimi 3. Kendinizle ilgili beklentileriniz almalarnz ve baarnz nasl etkiler? 4. Baz insanlar durduran, yeniden abalamalarna, almalarna mani olan faktrler nelerdir? 5. stediiniz bir eyi baarma konusunda hi akranlarnzn basks ile karlatnz m? 6. Bakalarnn, kabiliyetlerinizle alakal negatif yorumlarndan hi etkilendiniz mi? 7. alma ve baar yolunuz zerindeki bu d etkilere kar neler yapabilirsiniz? 8. alma nedir? Disiplin nedir? Kendinizi nasl gelitirebilirsiniz? 9. ok alkan bir insan olmann size ne gibi faydalar vardr? imdi de gvenilirlik duygusu ile ilgili baz hususlar ksaca ele almaya alalm.

GVENLRLK DUYGUSUNUN GELM

1. Ksa Bir Test

Gvenilir bir gen-yetikin misiniz? Aadaki sorular ltfen kendinize sorup iten bir ekilde cevap veriniz: Verdiim szleri tutarm, szmn eriyim. Doru

Yanl Yanl Yanl

201

Gvenilir bir gencim. Antlamalarma balym. Doru

Drst, hilesiz, doru szlym. Doru

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Srr muhafaza ederim. Onu kesinlikle yaymam, ifa etmem. Doru

Yanl

Btnlm muhafaza ederim, eytann admlarn takip etmem. Doru Vefal ve doruyum. Doru

Yanl Yanl

Sizin de rahatlkla greceiniz zere, bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de olduka gvenilir bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna ve daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum gvenilir olma ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz: Sanrm ben, gvenilir bir insan deilim. nk: ...

2. Efendimiz, Peygamberler ve Vahiy Melei Cebrilin Gvenilir Olma Vasflar

sterseniz konuya en bata Cenb- Hakkn vahiy melei olan Cebrail aleyhisselamn gvenilirliini beyan eden yet-i kerime ile balayalm: phe yok ki O (Kur'n, Allahn) ok erefli bir elisi'nin (yani Cebril'in getirdii) szdr. (Bu eli) byk bir g sahibidir Ar'n sahibi (Allah) indinde yksek bir mevki sahibidir. (stelik) orada (gklerde, melekler tarafndan) kendisine itat edilendir, (vahiyleri tebli iin) olduka 'emin'dir. (Tekvir, 81/19) Vahiy melei gvenilir, emin. nsanln semasn aydnlatan yldzlar ve gneler mesabesinde olan peygamberler yani vahiy
202

Olumlu Duygularn Geliimi gnderilenler de o kadar gvenilir ve emin. te size bir demet yol aydnl: Nuh kavmi de gnderilen resulleri yalanlad Kardeleri Nuh onlara: (Allah 'tan) ittik etmez misiniz? demiti: Ben size gnderilmi gvenilir-emn bir raslm Artk Allah'tan korkun ve bana itat edin Ben buna kar sizden bir cret istemiyorum. Benim cretim ancak lemlerin Rabbine aittir. (ur,
26/105-109)

d (kavmi) de gnderilen resulleri yalanlad. Kardeleri Hd onlara '(Allah'tan) ittika etmez misiniz? demiti. Ben size gnderilm gvenilir-emn bir resulm. Artk Allahtan korkun ve bana itat edin. Sizden buna kar hibir cret istemiyorum. Benim cretim lemlerin Rabbna ittir. (uar, 26/123-127) Semud (kavmi) de gnderilen resulleri yalanlad. Kardeleri Salih, onlara demiti ki: ttika etmez misiniz? Ben size gnderilmi gvenilir-emn bir Reslm. Allah'tan korkun ve bana itaat edin. Ben sizden buna kar bir cret istemiyorum. Benim cretim yalnz lemlerin Rabbna ittir (uar, 26/141-145) Kadnlar brakp, erkeklere giden (uar, 26/160-162) ve bylece d ve Semud gibi helk edilen Lt Kavmi'ne de gveniliremn bir eli olan Lt (aleyhisselm) gnderilmiti. Yine uayb (aleyhisselm) da gvenilir-emn bir eli olarak, yeryznde bozgunculuk karan, l ve tartda hilekrlk yapan ve sonunda kendilerini karanlk gnn azbnn yakalad Eyke ahlisine ayn zelliin belirtildii mesajla gnderilmiti. Ben size gnderilen gvenilir-emin bir resulm? (uar, 26/178) Yine Ysuf (aleyhisselm) kendi kamet-i balsna uygun imtihanlar Allhn izni ile atlattktan sonra Hkmdar, Onu (Ysuf aleyhisselam) bana getirin, onu kendime zel (bir dost) edineyim dedi. Kendisiyle konuunca da yle syledi: Sen, artk bugn yanmzda mevk sahibi, gvenilir-emn (bir kimse)
203

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

sin. (Ysuf, 12/54) Bu yet-i kermede de aklkla grld zere peygamberlerin eminlik vasfn idareciler de kabul etmek zorunda kalyordu.
Musa (aleyhisselm) da gvenilir-emin bir resul olarak Firavuna ve ileri gelenlerine gnderilmiti. Andolsun ki onlardan evvel Biz Firavnun kavmini de imtihan ettik. Ve onlara kerm bir Resl gelmiti. (Onlara demiti ki); Allah'n kullarn bana teslim ediniz. phesiz ki ben sizin iin (gnderilmi) gvenilir-emn bir Reslm. (Duhan, 44/17-18) Son Neb ve Rasl olan Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) de daha rislet grevine balamadan nce MuhammedlEmn olarak tannmt. O da (sallallahu aleyhi ve sellem) rislet grevini kendinden ncekilerden daha geni ama zde ayn emn bir Resl olarak yerine getirdi. Ksacas emn olma vasf, btn Resllerin ortak zelliklerinden birisidir. Tarihin hangi dneminde olursa olsun, insanlk aleminin bir kimseye gvenebilmesi iin o kiinin gvenilirlik vasfna sahip olmas lzmdr. Gnmz ocuklar, genleri ve yetikinleri de Allhn rzasna muvafk ilerde baarl olabilmek iin peygamberlerin bu en temel vasfna sahip olmaya almaldrlar. Eb Saidin Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)den rivayetinde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Kim temiz rzk yer ve snnete uygun amelde bulunur, halk da kendisinden bir ktlk gelmeyecei hususunda gven duyarsa cennete girdi demektir. Bir adam: Ey Allah'n Resl! Bugn insanlar arasnda byleler oktur! dedi. Aleyhissalatu vesselam da: Benden sonraki zamanlarda da olacaklar! buyurdu.90
90

Tirmiz, Kyamet 61, (2522).

204

Olumlu Duygularn Geliimi

3. Mzkere Sorular
1. Birisine gvenip gvenemeyeceinizi nasl anlarsnz? 2. Baz yetikinler, genlerin ahlaki deerleri tam olarak almadan yetitiinizi dndklerini sylemektedirler. Siz de ayn fikirde misiniz? 3. Anne-babanzn size olan gvenlerinin kaybolmas hounuza gider mi? 4. Aileniz ve arkadalarnzla olan iletiiminizde gvenilir olma sizce nemli midir? 5. Gven bir defa yok olunca onu tekrar elde edebilir misiniz? Bir bakasna olan gven duygunuz ya da bakasnn size olan gven duygusu hi zedelendi mi? Eer yleyse, nasl olduunu aklar msnz? 6. u anda arkadalarnz yannzda olsalard, onlar sizin gvenilir bir insan olduunuzu sylerler miydi? 7. Birisinin size gvenmesini isteseydiniz, kim daha ok sorumluluk alm olurdu? Siz mi yoksa arkadanz m? 8. Gvenilir olmadklarn ortaya koyan bir davranlar meydana gelene kadar, genel anlamda insanlara nce gven mi duymal, yoksa onlar gvenilir olduklarn bir ekilde ortaya koyana kadar pheci mi davranmalyz? 9. Gvenilir bir insan olmann faydalar nelerdir? Toplumlar Peygamberlerin gvenilirliinden nasl bir fayda grmlerdir? 10. Gvenilir olmak sizde yksek bir karakter meydana getirmekte midir? 11. Efendimizde (sallallahu niin en yksek noktadayd?
aleyhi ve sellem)

gvenilirlik vasf

Konumuzla ilgili dier bir nokta ise, hrmet ve sayg duygusunun gelimesidir. imdi de bu konuyla ilgili baz hususlara beraberce gz atmak istiyoruz.
205

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

HRMET-SAYGI DUYGUSUNUN GELM

1. Ksa Bir Test

Hrmet ve sayg duygusu ileride bir gen-yetikin misiniz? Aadaki sorular ltfen kendinize sorup iten bir ekilde cevap veriniz: Kendime sayg duyulmasn istediim tarzda dier insanlar sayar, hrmet ederim. Doru

Yanl Yanl Yanl Yanl Yanl

Dier insanlara kar saygl ve hrmetkrm. Doru

Bakalarna kar saygl ve kadirinas davranrm. Doru

Ferdi farkllklar sayg ile karlarm. Doru

Saldrgan olmakszn problemleri zmeye alrm. Doru

Kesinlikle kasd bir ekilde bakalarn krmam, gcendirmem. Doru

Yanl

Bu sorularn hepsine doru cevabn vermiseniz siz gerekten de olduka hrmetli, bakalarna daima saygl davranan bir insansnz. Ama bu sorularn en az yarsna ve daha fazlasna hayr cevab vermiseniz, bu durum hrmetkar olma, saygl davranma ile alakal bir takm problemler yayor olduunuz anlamna gelebilir. ayet yle ise, aada bo braklm alan, bu durumun sebeplerini yazma amac ile kullanabilirsiniz:
206

Olumlu Duygularn Geliimi Sanrm ben, hrmetkar ve saygl davranan bir insan deilim. nk: ...

2. Hrmet Duygusu
Burada hrmet duygusu konusunu zellikle Bedizzamann eserlerinde peder ve valideye hrmet-efkat ve aile hayat alarndan ele almaya alacaz. Bedizzaman Hazretleri zellikle ocuklarn ve genlerin, yal ebeveynlerine kar davranlar konusunu, tam bir hrmet ve efkat yrngesinde deerlendirmekte ve olduka faydal, akllar ve ruhlar doyurucu bilgileri bizlere sunmaktadr. Ayrca ebeveyn ve ocuk arasndaki manevi ba asndan da olduka orijinal tespitlerini bizlere gayet yksek bir seviyede aktarmaktadr. yle diyor: Hem peder ve valideyi efkatle tehiz eden ve seni onlarn merhametli elleriyle terbiye ettiren hikmet ve rahmet hesabna onlara hrmet ve muhabbet, Cenb- Hakkn muhabbetine aittir. O muhabbet ve hrmet, efkat, lillh iin olduunun almeti udur ki: Onlar ihtiyar olduklar ve sana hibir faydalar kalmad ve seni zahmet ve meakkate attklar zaman, daha ziyade muhabbet ve merhamet ve efkat etmektir. Onlardan biri veya her ikisi senin yannda ihtiyarlk ana eriecek olursa, sakn onlara 'f' bile deme. (sr, 17:23) yeti, be mertebe hrmet ve efkate evld davet etmesi, Kur'n'n nazarnda valideynin hukuklar ne kadar kymetli ve ukuklar (haklarnn inenmesi) ne derece irkin olduunu gsterir. Madem peder kimseyi deil, yalnz veledinin kendinden daha ziyade iyi olmasn ister. Ona mukabil, veled dahi pedere kar hak dv edemez. Demek, valideyn ve veled ortasnda ftraten sebeb-i mnakaa yok. Zira, mnakaa ya gpta ve hasetten gelir. Pederde oluna kar o yok. Veya mnakaa, haksz207

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

lktan gelir. Veledin hakk yoktur ki, pederine kar hak dv etsin. Pederini haksz grse de, ona isyan edemez. Demek pederine isyan eden ve onu rencide eden, insan bozmas bir canavardr.91
Mektubat adl eserinde de konumuzla alakal olarak unlar kaydetmektedir: Evet, dnyada en yksek hakikat, peder ve validelerin evltlarna kar efkatleridir. Ve en li hukuk dahi, onlarn o efkatlerine mukabil hrmet haklardr. nk onlar, hayatlarn, keml-i lezzetle evltlarnn hayat iin feda edip sarf ediyorlar. yleyse, insaniyeti sukut etmemi ve canavara inklp etmemi herbir veled, o muhterem, sadk, fedakr dostlara hlisne hrmet ve samimne hizmet ve rzalarn tahsil ve kalblerini honut etmektir (amca ve hala, peder hkmndedir; teyze ve day, ana hkmndedir).92 zellikle gnmzde yetikin bireylerin ebeveynlerine gstermeleri gereken hrmet hususunu da dardan ieriye doru halkalar eklinde derecelendirmi olan Bedizzaman Hazretleri, gayet akli, mantki ve manevi alardan doyurucu mukayeseleri ile adeta bylemektedir. yle diyor: Mahlkatn en mkerremi olan insan; ve insanlarn en mkemmeli olan ehl-i iman; ve ehl-i imann en ziyade hrmet ve merhamete yn aceze, all ihtiyareler; ve all ihtiyarlarn iinde efkat ve hizmet ve muhabbete en ziyade lyk ve mstehak bulunan akrabalar; ve akrabalarn iinde dahi en hakik dost ve en sadk muhib olan peder ve valide, ihtiyarlk halinde bir hanede bulunsa, ne derece vesile-i bereket ve vasta-i rahmet ve Beli bklm ihtiyarlarnz olmasayd, bellar sel gibi
91 92

Nursi, Said, Szler, s. 292, Szler Yaynevi, st.1990. Nursi, Said, Mektubat, s. 468, Szler Yaynevi, st.1990.

208

Olumlu Duygularn Geliimi

stnze dklecekti93 srryla ne derece sebeb-i def-i musibet olduklarn sen kyas eyle. te, ey insan, akln bana al. Eer sen lmezsen, ihtiyar olacaksn. El-cez min cinsi'l-amel srryla, sen valideynine hrmet etmezsen, senin evldn dahi sana hizmet etmeyecektir. Eer hiretini seversen, ite sana mhim bir define: Onlara hizmet et, rzalarn tahsil eyle. Eer dnyay seversen, yine onlar memnun et ki, onlarn yznden hayatn rahatl ve rzkn bereketli gesin. Yoksa onlar istiskal etmek, lmlerini temenni etmek ve onlarn nazik ve seritteessr kalblerini rencide etmekle, Dnyada da, hirette de ziyana urad. (Hac, 22/11) srrna mazhar olursun. Eer rahmet-i Rahmn istersen, o Rahmn'n vedalarna ve senin hanendeki emanetlerine rahmet et.94 Kurn- Kerm de olduka ak bir ekilde Onlardan biri veya her ikisi senin yannda ihtiyarlk ana eriecek olursa; 1. onlara sakn f bile deme, 2. onlar azarlama; 3. onlara gzel sz syle. 4. Onlara merhamet ve tevazu kanadn ger ve 5. De ki: Ey Rabbim, nasl onlar beni kkken besleyip byttlerse, Sen de onlara ylece merhamet buyur. (sr, 17/2324) yetiyle, be cihetle gayet mucizne bir surette ihtiyar peder ve valideye kar hrmete ve efkate evltlar davet ediyor. Peder ve valideye hrmet konusunu hiret akidesi asndan da bir deerlendirmeye tabi tutan Bedizzaman Hazretleri, ahirete iman rknnn hayat- itimaiye ve ahsiye-i insaniyenin
93

94

Ebul-Fida, smail b. Muhammed Acln, Kef'l-Haf, 2/163, Tashih: Ahmet Kala, Mektebetut-Trsil-slm, Halep, trsz.; Hind, Aluddin Ali el-Mttak, Kenz'l-Umml fi Snenil-Ekvli vel-Efl, 9/167, Messesetr-Risle, Beyrut-1985.; mam Gazl, Hccetl-slm Zeynud-Din, hyu Ulmid-Dn, 1/341, Terc.: Ahmet Serdarolu, Bedir Yaynevi, st.-1974. Mektubat / Yirminci kinci Mektup - s. 469

209

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi ss'l-esas ve saadetinin ve kemltnn esasat olduunu, bunun ftri bir neticesinin de ebeveyne ciddi hrmet ve efkat ile tezahr edeceini beli bir ekilde ifade ediyor. yle ki: Nev-i beerin hayat- dnyeviyesinde en cemiyetli merkez ve en esasl zemberek ve dnyev saadet iin bir cennet, bir melce bir tahassungh ise, aile hayatdr. Ve herkesin hanesi, kk bir dnyasdr. Ve o hane ve aile hayatnn hayat ve saadeti ise; samim ve cidd ve vefadarne hrmet ve hakiki ve efkatli ve fedakrne merhamet ile olabilir. Ve bu hakik hrmet ve samim merhamet ise, ebed bir arkadalk ve daim bir refakat ve sermed bir beraberlik ve hadsiz bir zamanda ve hudutsuz bir hayatta birbiriyle pederne, ferzendne, kardene, arkadane mnasebetlerin bulunmak fikriyle ve akidesiyle olabilir. Mesel der: Bu haremim, ebed bir lemde, ebed bir hayatta daim bir refika-i hayatmdr. imdilik ihtiyar ve irkin olmu ise de zarar yok. nk ebed bir gzellii var, gelecek. Ve byle daim arkadaln hatr iin herbir fedakrl ve merhameti yaparm diyerek, o ihtiyare karsna, gzel bir hri gibi muhabbetle, efkatle, merhametle mukabele edebilir. Yoksa, ksack bir iki saat sr bir refakatten sonra ebed bir firak ve mfarakate urayan arkadalk, elbette gayet sr ve muvakkat ve esassz, hayvan gibi bir rikkat-i cinsiye mnsnda ve bir mecaz merhamet ve sun' bir hrmet verebilir. Ve hayvanatta olduu gibi, baka menfaatler ve sair galip hisler, o hrmet ve merhameti malp edip o dnya cennetini cehenneme evirir.95

3. Hrmet ahikas
hi
95

mer bnu Saib anlatyor: Peygamberimiz (sallallahu aleyve sellem) bir gn otururken st babas kagelir. Reslullah
Nursi, Said, ular, s. 943, Szler Yaynevi, st.1990.

210

Olumlu Duygularn Geliimi hrmeten, onun iin, giydii eylerden birini serer ve zerine oturtur. Az sonra st annesi gelir. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bunun iin de elbisenin dier tarafn serer, kadn zerine oturur. Biraz sonra st-olan kardei gelir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) kalkarak onu karsna oturtur.96
(sallallahu aleyhi ve sellem)

Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)in, yakn olsun olmasn insanlara gstermi olduu sevgi ve onlar onurlandrmas gerekten gzleri kamatracak derecede muhteemdir.

4. Mzkere Sorular
1. Birisi, size bir mazeret dahi belirtmenize izin vermeden ve herhangi bir bilgisi olmakszn yarglasa neler hissederdiniz? 2. Size birisi dikkatsiz bir ekilde koridorda arpsa ve zr dilemese neler dnrsnz? 3. Bu dnyay daha saygdeer klmak iin ne yapardnz? 4. Sayg, rklar ve kltrler aras ahengi salamada bir etken midir? Niin? 5. Toplumumuzda, insanlar birbirlerine kar saygl davranmakta mdrlar? Ne dersiniz? 6. Kendinizi saygl bir insan olarak gryor musunuz? Niin evet ya da deil? Bakalarna hangi yollarla saygnz ifade ediyorsunuz? 7. Saygl olmann yksek karakterle ne gibi bir ilikisi vardr? 8. nsanlarn birbirlerine saygl davranmalarnn faydalar nelerdir? imdi de buradan, zellikle babalar ve erkek ocuklar arasndaki duygudalk konusuna ksa bir nazar atfetmek istiyoruz.
96

Eb Davud, Edeb 129, (5145).

211

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

DUYGUDALIK

1. Babalar, ocuklar ve Duygudalk

almalar, ocuu iin duygudaln, pek ok baba asndan normal olduunu gsteriyor. Her ne kadar bunu annelerin yaptndan farkl olarak dile getirseler de, birok babann oluna kar derin bir duygudalk hissettiini ve ocuklaryla daha yakn olmak istediini ortaya koyuyor. Daha nceleri bunun byle olduuna inanlmyordu. rnein daha nceden yaplan almalarda, babalarn ve annelerin bebek alamaya baladnda gsterdikleri tepkiler lldnde, alayan bebee karlk verme konusunda anneler, babalara oranla daha duyarl ve nemser grnyorlard. Fakat yakn zamanlarda kalp hz ve ritmi, kan basncndaki deiiklikler, ciltteki duyarllklar ve benzeri etkenler gz nne alnarak, duygudaa verilen karln biyolojik verileri incelendiinde, aratrmaclar kk bebein acil durumdaki alamalarna cevap veren erkekler ve kadnlarn gstermi olduklar tepkiler arasnda hibir fark olmadn bulmulardr. Kadnlar, bebeklerinin duygular hakknda dardan bakldnda sanki erkeklerden daha dnceli ve ilgili davransalar da ya da en azndan aratrmaclar tarafndan byle alglanm bile olsa, gerekte hem erkein hem de kadnn ocuklarna kar gsterdikleri duygudaa tepkiler, biyolojik temele dayandrlm neredeyse eit bir dalm ierisindedir. Toplum olarak ak, nemser ve duygulu bir biimde davrandklarnda, erkekleri deerlendirme tarzmzdan tr birok baba, zellikle de halka ak evrelerde oullar iin doal olarak hissettikleri duygudal gsterme konusunda kendilerini engellenmi hissedebilirler. Ancak yine de bilinmelidir ki, tam olarak erkek ocuklar birok babann salad trden zel bir arkadal ve eitimi nasl zlyorlarsa, babalar da oullarn yetitirme
212

Olumlu Duygularn Geliimi ve eitme, hiss hayatlarnda yakndan yer alma ve oullaryla kurduklar iten ilikiler araclyla belki kendi babalaryla daha nceki ilikilerinde mahrum kaldklar sevecen duyarll yakalama imkannn zlemini ekiyorlar. Gncel sosyal ve aile ortamlar ierisinde her naslsa eitli sebeplerden tr bu doal ve karlkl zlemler, bazen yerine getirilmemi veya ksmen yerine getirilmi olarak kalyorlar.97 Hardesty ve alma grubu, bir grup erkek ocuu yedi yandan yirmi iki yana kadar izleyerek bu bulgular dorulamlardr. Yakn olan ve bakp byten babalarn gen erkek ocuklar, cinsiyet ve hayat zerine daha olumlu davranlara sahiptirler. Babalar tarafndan baklan erkek renciler, duygudalk iin daha byk kavray gstermilerdir. Okul ncesi erkek ocuklar ve babalar zerine yaplan bir almada, ocuklarnn bakmyla yakndan ilgilenen babalarn, zsaygs daha yksek ve depresyona girme oran daha dk oullara sahip olduklar grlmtr. Babalarn, zellikle erkek ocuklarnn hiss hayatlar zerindeki derin ve kalc etkileri, uzun dnemli eitli almalarla ispatlanmtr. Mesela bir almann sonularna gre, yirmi yandaki gen erkekler arasndaki anlamazlklarn zmnde uzlama konusunda en iyi olanlarn, be yana kadar bakmlar babalar tarafndan en ok paylalanlar olduu bilinmektedir. Otuz yanda duygudalk iin kavraylar belirlendiinde ve krk yalarnda sosyal ilikilerinin sal ve yaknlk iin kavraylar deerlendirildiinde; iyi babalk edilmi bu gruptaki erkek ocuklar ayn zamanda yetikinlik hallerinde de, babalarnn kk yatan itibaren bakmnn pozitif etkisini gstermektedirler. Benzer bir almada, oullarnn yaamnn ilk on yl boyunca sosyal ve hiss geliimini destekleyen babalara sahip
97

Pollack, William, a.g.e., s. 221.

213

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi erkek ocuklarn, lise ve niversitede n plana ktklarn ve babalar bu yetitirme srecini genlik dnemlerinde de devam ettirdiinde, ayn zamanda oullarnn kariyer baarsnn olumlu olarak etkilendiini gstermitir.98 Babalar oullarnn baklp bytlmesiyle erken yalardan itibaren ilgilendiklerinde ve ergenlik ile yetikinlik dnemi boyunca bunu srdrdklerinde yalnzca oullar hiss ve zihn olarak daha iyi olmakla kalmyor kendileri de baba olarak daha fazla zsayg hissediyor ve prim olarak evlilikte daha byk bir mutluluu ve daha byk bir kiisel ve profesyonel baary elde ediyorlar.99

2. Anlatmaktansa Gsterin
yi iletiim kuran bir baba olmann nemli bir ksm, ocuklara sadece anlatmaktan daha ok gstererek dersler vermektir. zellikle erkek ocuklar sz konusu olduunda, ne sylyorsam yerine ne yapyorsam izlemesi iin erkek ocuu cesaretlendirmek nemlidir. lerin nasl yaplacan rnekleyerek, ilginizi ve oullarnzn etkinlikleri ve giriimlerindeki beceriyi gstermek iin byklk taslar gibi grnmekten saknabilir ve bunun yerine olunuzla yakn, karlkl gven dolu bir ilikiyi kazanmaya balayabilirsiniz. rneklersek, olunuza kzlara ve kadnlara sayg duymann nemini alamay umuyorsanz ona Annenle bu biimde konuma!.. veya insan kz kardeine byle mi davranr? gibi eyler sylemek, muhtemelen onun sizi, onlardan birine sinirlendiiniz veya d krklna uradnz zaman kendileriyle nazik ve dnceli bir biimde konuarak, einize veya kznza nasl sayg duyduunuzu gzlemlemesinden daha az
98 99

Pollack, William, a.g.e., s. 226. Pollack, William, a.g.e., s. 251.

214

Olumlu Duygularn Geliimi etkili olacaktr. Ayn biimde, olunuza Televizyon seyretmeyi brak ve ev devlerini yapmaya bala! demeniz, byk bir ihtimalle sizin de televizyon seyretmekten vazgeerek bunun yerine belki yannda bir kitap okumanz veya okul devlerini yaparken ona elik etmenizden daha az baarl olacaktr. Yalnzca anlatmaktansa gstermek, olunuzun bir biimde szlerinizi zorba veya ikiyzl olarak alglamas riskini ortadan kaldrmakla kalmayacak, ayn zamanda erkek ocuun en ok sevdii ve sayg duyduu yetikinlerden birini, sizi, onun renmesini istediiniz davranlar biimlendirirken grme imkan verecektir.100

3. Ergenlik andaki ocuunuzun Okuluyla birlii

Yeni aratrmalar birok okulun gen insan beyinleri asndan ok salkl yerler olmadna iaret etmektedir. Aslnda yakn zamandaki bir raporun vard sonu, ilk genlik dnemindeki gelimeyle ilikilendirme eiliminde olduumuz olumsuz psikolojik deiikliklerin byk lde genlerin ihtiyalar ile evlerin ve okullarn sunduu frsatlar arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanddr. Genler renmeyi ve kendilerini yetkin grmeyi isterler; kendi yaantlarnda daha fazla sorumluluk ve denetim stlenmelerinde titiz bir rehberlik alabilecekleri ortamlara ihtiya duyarlar. Sayg duyacaklar yetikin akl hocalaryla sk ve destekleyici ilikiler kurmak isterler. Bu kiiler retmenler ya da okul evresinin baka mensuplar olabilir. Ne yazk ki, okul binalarnn, ders programlarnn ya da snf gruplarnn planlanmasnda sz konusu ihtiyalar genellikle gzetilmemektedir.
100

Pollack, William, a.g.e., s. 263.

215

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

a) ocuun Okul Baarszl ve Ebeveyn Tutumu

ocuklarnn okuldaki baarszlndan endie duyan annebabalarn, ocuu azarlamak veya cezalandrmak ya da yitirilmi bir dava gibi grerek gzden karmak yerine, onun problemlerinin altnda yatan sebepleri aratrmalar yerinde olacaktr. Okulda baarsz olan bir ocuk, belki de evde anne-babasyla yaad bir srtmenin etkisi altndadr. Eer durum byleyse, baarszln adresi ncelikle anne-babadr. ocuunuz, kendisini akranlarnn sosyal ortamndan dlanm m hissediyor? Evdeki ar ebeveyn tahakkmne tepki olarak m okulda kendisini olumsuz gsteriyor? lm ya da tanma sebebiyle yakn bir arkadann ya da akrabann kaybnn acsn m yaamaktadr? ocuunuzun yaamnda kendini bezgin hissetmesine yol aan bir ey mi var? ocuklarnn okul baarszlndan endie duyan annebabalar, gizli problemleri ortaya karmak iin kendilerine yukardaki sorular sormaldrlar.

b) ocuunuzun Gerek Kapasitesini Gzetmek

Bir anne ya da babann ocuuna yapabilecei en kt eylerden birisi, ondan yapabileceinin (kapasitesinin) fazlasn talep etmektir. ocuklarn hepsinin bilimci, doktor ya da hukuku olmas gerekmez. Mantksz lde taleplerde bulunan anne ve babalar ocuklarnda sadece; ister ak bir isyan (sz dinlememe), ister gizli bir sabotaj (devlerini yapmad halde bitirdiini syleme), isterse ar itaat eklinde olsun, bir tr direnie yol aarlar. Bu sonuncusu, gelecekte gerekten ciddi uyum problemlerin habercisidir. nk ar itaat kimi zaman, hiss adan anne-babadan bamszlamada yeteneksizlii besler.
216

Olumlu Duygularn Geliimi Ergenleri zorluk yaadnda, anne-babalarn standartlar otomatik olarak drmemeleri gerekir. Ama ocuun yakndan izlenmesine dayal bir dizi gereki beklenti, buna ek olarak okul yetkilileriyle grme ve mmknse testler yaplmas ou kez daha iyi bir perspektif oluturur. ocuklarn hepsi niversiteye gidecek entelektel donanma sahip olamaz. Eer ocuunuz tarih, yabanc dil, fen veya matematikte zorlanyorsa, baka alanlarda yeteneklidir. ocuunuzun sanata ya da mzie kabiliyeti olabilir; belki alet kullanmaya ynelik el becerisine sahiptir; belki de ocuunuzun yetenei tamamen atletizm alannda younlamtr. ocuunuzu, zayf olduu alanlarda mmkn olduu kadar desteklerken, kuvvetli olduu ynlerini ise tevik edin. renmeniz gereken en nemli ey udur: Ergenlik yandaki ocuunuz iinde duyduu baar ihtiyacn tatmin edecek bir aktivite ile motive edilmelidir.101

c) Ar Mkemmeliyetilik Duygusu
Birok aile, ocuklarndan daha ok almasn, derslerinde dikkatli olmasn, dzgn, tam devler vermesini, snavlardan tam not almasn ister. Fakat bir ocuun ilgisi, okulda iyi olmaktan karak her eyi mkemmel yapmaya ynelik bir takntya dnrse, artk bu davran sadece ekilmez bir hale gelmekle kalmaz, insan fkelendiren, hatta kimi durumlarda ocuunuza zararl olabilecek bir hale dnr. Mkemmeliyetilii ve nasl baladn anlamak, ocuunuzun okul iin harcad abalar uygun bir bak asyla deerlendirmeye de yardmc olacaktr. Olumlu ynyle mkemmeliyetilik, kltrmzde onay
101

Bauman, a.g.e., 132-133.

217

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi gren davranlardandr. Mkemmeliyeti eilimleri olan kiiler, ok ar bir aba harcasalar da, bir i mkemmel yaplmsa gerekten zevk alrlar. Belli bir bak as olan mkemmeliyetiler, ne zaman diyeceklerini de bilirler; eer ortam bir iin istedikleri gibi yaplmas iin gerekli zaman ya da abaya izin vermiyorsa daha az mkemmel de olabilirler. Dier yandan, kendilerini kontrol edemeyen mkemmeliyetiler, salksz bir arla varacak kadar mkemmellik ararlar. Gereki olmayan amalara ulamak iin didinip durur ve kendi deerlerini, belirledikleri standartlara ne kadar mkemmelce ulatklarna gre lerler. Mkemmeliyeti ocuklar, ounlukla okul devlerinde istedikleri dzeyi tutturamadklar iin skntya girerler. Bir ekilde ask suratl olur ve doal davranamazlar ve bazen de byk bir i ykleri varm gibi grnrler. Byk bir ihtimalle de byledir. Ar titiz bir ekilde dzenli olma eilimleri, her eyin hep ayn yolla gereklemesini istemeleri ve her eyden kuku duymalar, yaamn kendisini bir skntya ve yke dntrr.

d) Ar Mkemmeliyeti ocuklarn Baz zellikleri

Bir ocuun mkemmeliyeti olmasna katkda bulunan etkenler ok geni olsa da ortak zelliklerinin ounu bilmekteyiz. Mkemmeliyeti davranan ocuklar ounlukla: ok zekidirler. Dnceleri kat ve siyah beyazdr. rnein, devlerinde ancak 5 notunu kabul edebilirler; bir tek 4 bile hatadr. Srekli kendilerini eletirir ve kendilerine ok yksek, bazen ulalamayacak standartlar koyarlar. Srekli ve srarl olarak kendilerine kar tatminsizdirler, sonuta alamayacak bir sknt iine girerler. Bu sknt, birok ekilde kendini gsterebilir. Kimi ergenlerde yeme bozukluu,
218

Olumlu Duygularn Geliimi depresyon, almama, ileri erteleme, performans kaygs ya da lseratif kolitler gibi baz fizik belirtiler olabilir. Byk bir ihtimalle baaramayacaklar yksek amalar belirleyerek kendilerini kaybetme konumunda brakrlar. Srekli mkemmele ulama ihtiyac ve bunu baaramamalar sebebiyle bir engellenmilik duygusu yaarlar. Baarya ulasalar bile bunu tam olarak takdir etmezler. ou ie, sanki btn benlik deerleri o ie balym gibi yaklarlar. Ya ok ar alrlar ya da tersini yaparlar; hi aba harcamaz veya ertelerler. nk mkemmel olmamasndan korkarlar. Sevdikleri eyler istedikleri gibiyse mutlu gibidirler. Hayatlarnn istedikleri gibi olmas iin fazlasyla zaman harcayabilirler. Ar durumlarda mkemmeliyeti ocuklar yalarna gre daha ciddi olur ve okul devlerini, hobilerini fazla ciddiye alrlar. Hatta bu konularda takntl olurlar; dzenler, yeniden dzenler, hobi veya almalarn daha iyi yapmaya alr; ama hibir zaman sonutan memnun olmazlar. Bu zelliklerini siz, retmenden daha ak olarak grebilirsiniz. nk ocuunuz eksikliklerinden daha ok evde ikayet edecektir. Mkemmeliyeti eilimleri dnyaya bakn etkisi altna alm bir ocuk, ounlukla skntl ve kaygl bir hayat srer. ocuklar virse yakalandklar gibi mkemmeliyetilie yakalanmaz. Kendilerini etkileyen birok konu gibi, mkemmeliyetilii de evresindekilerden renirler. Kukusuz, toplum, ocuklarmza gereki olmayan rol modelleri nererek (mankenler, sporcular vb.) onlar bu konuda tamamen hayalci yapyor. Fakat ocuklar zerindeki en gl etkiyi onlara en yakn insanlar yapar.
219

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Sonuta, ocuunuza yardm etmek iin yapacanz ilk ey, kendi beklentilerinizi, onu yetitirme tarznz ve kendi hayatnzda ilerinizi nasl hallettiinizi gzden geirmektir.

e) Mkemmeliyeti Ebeveynler
Kendinizi ar talepkar ya da mkemmeliyeti biri olarak m gryorsunuz? Kendi iinizde mkemmel olmayan ileri eletirir misiniz? Eer kendinizi mkemmeliyeti olarak tarif ediyorsanz, ocuunuza nasl yardm edebileceiniz konusunda aratrma yapabilir ya da eitim uzmanlarna bavurabilir, ocuunuza yardm edebilmek iin nasl daha esnek olabileceinize dair fikir edinebilirsiniz. Aratrmalar, mkemmeliyeti eilimlere sahip birok ocuun anne babasnda benzer yetitirme tarzlarnn olduunu gstermitir. Bu zellikler; Mkemmel olmayan davran veya sonular sebebiyle ocuu ho grmeme, ocuunuzun davrann tutarsz bir ekilde onaylama ya da onaylamama, ocuunuzun, sevgi ve onay ancak mkemmel davranlarla elde edebileceini alglamas, Anne-baba ocuk ilikisinde rahatln olmamas gibi unsurlardr. Ebeveynler olarak bu gereklerden bir ksm ile dahi yzlemek kolay olmayabilir. Fakat bunu yapabilirseniz, ocuunuzun daha az ac ektii bir hayat olmasna yardm edebilirsiniz. Yapacanz en iyi ey, rekabete girmeyecei etkinliklerde bulunmasn salamaktr. Bunun iinse, ocuunuzdan, ar yksek beklentiler tamayan, onun daha kolay ulaabilecei ve ok baarl ol! En iyisini yap vb. gibi kapal ifadelerle deil ama ak olarak belirtilmi bir okul baars bekleyin.102
102

Martin, Michael-Greenwood, Cynthia Waltman, a.g.e., s. 287-291.

220

Olumlu Duygularn Geliimi

4. Okulun Gen Ergenlerin Baarlarnda Cinsiyet Farkll Asndan Etkileri

lkemizde bu konuda yeterli alan aratrmalar henz yoktur. Bu sebeple biz, btn ocuklarda ve eitim faaliyetlerinin byk ksmnda evrensellik bulunduu dncesi ile, batda yaplm baz almalara mukayeseye imkan tanmas asndan yer vermek istiyoruz. Valerie Lee ve arkadalar, dokuz binden fazla sekizinci snf rencisinin terbiyevi geliimi ile ilgili verileri analiz etmitir. Bir rencinin akademik performans zerinde cinsiyetinin etkisinin deiken olduunu bulmulardr. Baz alanlarda erkek ocuklar, bazlarnda da kzlar daha iyilerdi. Yine de, almalarnn, daha ok dikkati eken yn, sekizinci snftaki kzlarn, daha iyi alma alkanlklar ve daha iyi katlmlar ile ispat edilmi olan, akademik olarak erkek ocuklardan daha megul olduklar, ev devlerini baaryla tamamlamalarnn daha olas ve genel olarak bir dizi daha olumlu eitimsel anlamda ynlendirilmi davranlara sahip olduklaryd. Bu yzden, her ne kadar kz ocuklar daha nce belirttiimiz zere belirli snrl alanlarda (genellikle matematik ve bilim) erkek ocuklardan daha dk baar gsterseler bile, okullara erkek ocuklardan daha iyi uyum salyor gibi grnyorlar. Ama, acaba kz renciler mi daha iyi uyum salyor, yoksa okul ynetimleri ve retmenler kz rencilere erkek rencilere nazaran daha msamahal m davranyor? retmenler ve erkek renciler arasnda, bu msamahal iletiimin istemeyerek kesilmesi, erkek ocuklar ergenlik dnemine yaklatka daha younlayor. lkretimde ou retmen, erkek rencileri olduklar gibi, yani zayflklar ve savunmaszlklar olan kk erkek ocuklar olarak grme durumunu, nispeten daha kolay buluyorlar. Fakat erkek ocuk, bir
221

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi erkein fizik zelliklerini aldnda, byklar kmaya ve retmenin tepesinden bakmaya baladnda, bu olgun erkek bedeni iinde halen kk bir erkek ocuun olduunu anmsamak, bir retmen iin olduka zor olabiliyor. retmen delikanllk raconu veya maske konusunda bilgilendirilmemi olabilir; erkek ocuklarn gl sert ve saldrgan davranma ihtiyac hissetmesine sebep olan toplumsal basklar tam olarak anlamayabilir. Sonuta, retmen, delikanlnn gerek savunmaszlklarn gremeyebilir. Hatta delikanl bu yzden kendisini sindirilmi veya baz olaylarda retmen tarafndan fizik olarak tehdit edilmi hissedebilir.103

5. Erkek ocuklarn Okulu Konusunda Ebeveyn Nasl Yardmc Olabilir?

Bu konu ile ilgili olarak, aadaki baz ynergelerin izlenmesinin faydal olabileceini dnmekteyiz. Erkek ocuklarn okulu konusunda yardmc olabilmek iin: 1. lgili olun, ilgili kaln. Belirli okul sistemi iinde erkek ocuklarn geliimine dikkat edin ve izleyin. Erkek ocuklar nasllar? retmenler ve yneticiler toplumumuz iinde erkek ocuklarn karlatklar ikilemler asndan dzgn bir anlaya sahipler mi ve bu ikilemlerin erkek ocuklar renme ortamlar iinde nasl etkilediini anlyorlar m? Toplantlar dzenleyin, seminerlere sponsorluk yapn, okul sonras programlara katln ve okulun kendisini dzenli olarak deerlendirerek, bu abalarnzn erkek ocuklar iin ie yarayan yaklamlar gelitirme asndan pozitif neticeler verdiinden emin olun. 2. Okullarn, erkek ocuunuzun esiz renme tarzn ve hzn tanmasn isteyin. Mesela Trke dersinden ekstra
103

Pollack, William, a.g.e., s. 425, 428.

222

Olumlu Duygularn Geliimi yardma ihtiya duyuyorsa, bunu aldndan emin olun. Eer yazmay, bir kitaptan paragraflar kopya etmektense interaktif bir bilgisayar program kullanarak en iyi ekilde reniyorsa, okulda bilgisayar ile yeterli zamannn olmas iin kulis etkinlikleri yapn. Eer herhangi bir etkinlie belirli bir zaman diliminden daha fazla dayanmakta zorlanyorsa, zerinde almas iin baka bir eitsel kolun verildiinden emin olun. 3. nc olarak, karne ve dier benzer deerlendirmelere dayanarak ocuunuzun okulda hiss olarak nasl olduunu anlamaya aln. Evde onun iin gvenli alanlar ve bo zaman meydana getirme konusunda elinizden gelenin en iyisini yapn ve okulunun da ayn eyi yapmasn savunun. deal olarak, her bir delikanl, savunmasz duygularn saldr veya alaya maruz kalmadan ifade edebilecei alanlar okulunda da rahatlkla bulabilmelidir. Dolaysyla, olunuz okuldan sonra eve geldiinde olabildiince sklkta, ona okulda, neyi sevdiini ve neyi sevmediini sorun. En iyi arkadalarnn kimler olduunu aratrn. Hangi retmenleri tercih ettiini sorun. Eer hemen almazsa, ona kendi okul deneyimlerinizi anlatn. almay unuttuunuz snavdan bahsedin. Dier ocuklardan bazlarnn sizi nasl deli ettiini anlatn. Katlanamadnz beinci snf retmeninizin yksn anlatn. Siz incinebilirliinizi gsterdiinizde, erkek ocuunuz kendisininkini gstermekten huzursuz olmayabilir. Okul hakknda gerekten neler hissettiini ortaya kararak, okul baars konusunda olumlu duygular tayp tamadnn da farkna varabilirsiniz. Eer oullarmzn yaad muhtemel dk zsayg krizini dzelteceksek, ilknce onlara, nasl hissettiklerini ve neler yaadklarn anlatacaklar bir alan vermeliyiz.104
104

Pollack, William, a.g.e., s. 465, 466

223

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

6. Okul, Aile ve evre

Genliin problemlerine mcerret alaka duyma yani emeksiz ve aksiyonsuz dnce ve strap bir fazilet gibi grlse dahi katiyyen are olamayacaktr. Bu ok nazik konu aile, okul ve evre sacayaklar ile beraber ele alnmas gerekirken dnden bugne sadece ikyetlerle, tessf ve telehhflerle geitirilmitir. ayet bu l beraber alamyorsa, yan yana deillerse genlik adna fayda ksr kalacaktr. Medyann da bu konuda sorumlu yayn yapmas gerekmektedir. G gibi grnse dahi, genlikle ilgili rehabilitasyon almalarnn toplumun hemen her kesimince bir grev telakki edilmesi, en bata ailenin de toplumun temel birimi olmas hasebi ile edebi, terbiyesi, eitimi ve incelii ile gzel bir rnek sunmas, ocuklar ve genleri gzel ahlk ve fazilete gtren duygular onlarda gelitirmesi gerei nem arz etmektedir.

DN DEERLER VE DN ETM

1. ocuklarda Din Eitimini nemseme

uras ak bir gerektir ki, dini deerlerimiz, ocuklara ve genlere onlarn pedagojik geliimine uygun bir ekilde verilebildii takdirde, gerekten de byk bir manevi gce sahip olan deerlerdir. nk mehazin kudsiyeti, din eitim ve retimi ile temsiline ait her hususta bu potansiyel gc kendisinde barndrmaktadr. Eer ebeveynler olumlu ocuklar yetitirme konusunda gerekten ciddi iseler, ocuklarnn dini ihtiyalarn kesinlikle ihmal etmemelidirler. Baz ebeveynler kendi dini-ahlaki hayatn mazbut bir ekilde dzenleme konusunda hassas davranabilirlerken, ayn dini-ahlaki deerleri ocuklarna empoze etmek istemediklerini syleyerek onlar camiye gtrmemekte, Kurn- Kermden hi olmazsa meal olarak sureler okumamakta, dini
224

Olumlu Duygularn Geliimi eitim vermemekte ve ynlendirme yapmamaktadrlar. Bu konuda, ocuklar kendi seimlerini yapabilecekleri hale gelene kadar bekleyeceklerini sylemekte ve bunu pedagojik geliimin bir gerei eklinde alglama yanlna dmektedirler. Aslnda bu bir bahanedir ve olduka da geersizdir. imdi sormamz gerekir. Ayn ebeveynler, ocuklarnn neler yemesi gerektiini, yatma-kalkma saatlerini, hava ssna gre neyi giymeleri gerektiini onlarn muhakemesine mi brakmakta yoksa btn bunlar kendileri mi belirlemektedirler? Kk bir ocuun ahlaki ve dini eitimini ansa brakan ya da yeterince byynce kendi seimini yapar mantyla hareket eden ebeveynleri onaylamadmz sylemek durumundayz. Bu tr bir muhakemeye sahip olan ebeveyn, yksek sesle ve aka din ve Allaha imann, ocuklarnn hayatnn nemli bir paras olmadn ifade etmektedir.105 ocuklar, ncelikle kendilerini yetitiren ebeveynlerinden, daha sonra da bakc, belletmen, retmen ve idarecilerinden merhamet ister, efkat beklerler. ocuklarn ruh dnyalar, kendileri olduka zayf, himaye ve efkate muhta olduklar iin, ok merhametli ve efkatli olduunu bizlere Rahmn ve Rahm isimleri ile bildiren kudretli bir Yaratcy tanmak ve bilmekle geliir, geniler. stdat ve kabiliyetleri ancak onlarda Allh bilme ve Ona snma ile arzu edilen gzellikte ve ahenkte dal-budak salar. ocuklar, hayatlarnn ileriki dnemlerinde iyi-gzel ya da bunun aksi durumlar ve problemlerle, ancak ocukluklarnda aldklar gl bir Allha, Meleklerine, Kitaplarna, Peygamberlerine, Hair ve Ner Gnne, Kadere yani hayrn ve errin (kulun kesbi itibar ile) Allhtan olduuna man ile, slm bir teslim ile kar durabilir, hayata ancak bu ekilde mitle bakabilirler. nk her
105

Ziglar, Zig, Olumsuz Bir Dnyada Olumlu ocuklar Yetitirmek, s. 134, ev.: zlem Suer, Beyaz Yaynlar, st.-1998.

225

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi eyden nce ocuklarn o kck kalplerinde ok byk arzular, kck dimalarnda ok byk hedefler ve maksatlar olacaktr. yleyse onlara efkatimizin en gzel bir sonucu olarak, onlarn bu neredeyse sonsuz acz ve fakrlarna, yine sonsuz bir dayanak ve yardm kaynan, Allha ve hiret gnne man eklinde kalplerine yerletirmek gerekmektedir. Aratrmalar, ocuklarn yaklak -drt yandan itibaren yapacanz dini ynlendirmeye cevap verdiklerini ve algladklarn belirtmektedirler. Bu noktada ocuunuzun hayat ve deneyimleri asndan siz rnek oluturmaktasnz. Dini ynden ocuunuzun ihtiya duyduu ey, Allaha, tutarl ve disiplinli bir yaklamla yrekten inanm ebeveynini rnek olarak grmektir. Bu rnei de hayatnn daha ilk yllarnda grmeye balamas ayr bir ehemmiyeti haizdir.

2. Dini Eitim - retimde Devlet ve Ailenin Rol

Din eitiminin nerede ve nasl verilecei konusu eitim tarihinde btn lkelerde tartlmaktadr. Din eitiminin aile tarafndan m, devlet tarafndan m yoksa dernekler, vakflar veya cemaatler gibi gnll kurulular tarafndan m verilecei konusu lkelerin tarihi, sosyal ve hukuki gelimelerine gre belirlenmektedir. Bu anlay uluslararas szlemelere de yansmtr. Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 20 Kasm 1989 tarihinde kabul edilen ocuk Haklarna Dair Szlemenin 14. maddesinde ocuun dnce, vicdan ve din zgrl u ekilde belirlenmitir: 1. Taraf devletler, ocuun dnce, vicdan ve din zgrlkleri hakkna sayg gsterirler. 2. Taraf devletler, anne babann ve gerekiyorsa yasal vasilerin; ocuun yeteneklerinin gelimesiyle badar biimde hak226

Olumlu Duygularn Geliimi larnn kullanlmasnda ocua yol gsterme konusundaki hak ve devlerine sayg gsterirler. 3. Bir kimsenin dinini ve inanlarn aklama zgrl kanunla ngrlmek ve gerekli olmak kaydyla yalnzca kamu gvenlii, dzeni, salk ya da ahlaki ya da bakalarnn temel hak ve zgrlklerini korumak gibi amalarla snrlandrlabilir. Ksacas devlet, anne babann uygun biimde ynlendiriciliine tabi olarak, ocuun dnce, vicdan ve din zgrlne sayg gsterecektir . Ebeveynin, ocuklarnn terbiyelerini belirleme ve onlara yol gsterme hakkna sahip olduu birok kltrde kabul edilmi temel bir prensiptir. Bu prensip, mesela Amerikada, Amerikan Anayasa Mahkemesinin ebeveynin ocuklarn cemaat okullarnda eitme hakkn onaylad 1925 ylnda kanun gc ile kabul edilmitir. Nitekim, d dnyadan soyutlanm bir vaziyette modern yaama biimlerini reddeden Amish cemaatinin baz yeleri liseye devam eden ocuklarnn cemaatin deerlerinden tamamen farkl deerlere vurgu yapan dnyevi ve bilimsel bir mfredata maruz braklmalar halinde, ocuklarnn yan sra kendilerinin dini kurtuluunun da tehlikeye gireceine inandklarndan, 14-15 yandaki ocuklarn 8. snftan sonra okula gndermemeye karar vermilerdir. Wisconsin Eyaleti yneticilerinin, ocuklarn 16 yana kadar okula devam etmesini gerektiren, zorunlu eitim kanunlarn uygulamak istemesi zerine ise Amerikan Anayasa Mahkemesi, (First Amendment)106 dinin zgr uygulamasna tand korumaya istinaden ve ebeveynin ocuklarn dini geliiminde yol gsterme hakkn koruyan daha
106

First Amendment: Amerikan Anayasas'nda, fertlerin dini ifade hrriyetine sahip olduunu, hkmet ve organlarnn bir dini inanc dier bir inantan ya da seklarizmden daha geerli tanyamayacan, yine hkmet ve organlarnn seklarizme kar dini, ya da dine kar seklarizmi destekleyemeyeceini garantileyen kanun maddesi.

227

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi nceki kararn zikrederek, Amish ailelerinin istekleri dorultusunda karar vermitir. skoya'da da 1980 Eitim Kanunu eitim verme ykmlln eitim kurumlarna, 16 yandan kk ocuklarn okula devam ykmlln ise anne babalara vermektedir. Bu, ocuklarn okul seimiyle ilgili haklarnn olmad anlamna gelir. 5-16 yalar arasndaki farkl aamalarda ocuklarn hangi okullara gideceini semek, belli snrlar iinde anne babalarn hakkdr; ocuun orada alaca dini eitimi seme hakk da yine anne babalara aittir.107 svire Medeni Kanunu'nun yeni bir maddesine gre, 16 yandaki ocuklar dinini semekte hrdr. Alman Medeni Kanunu 'na gre ise, ocuk 10 yan tamamlaynca din ve mezhebi konusunda sz syleme hakkna sahiptir. ocuk 12 yan doldurunca, bu konuda rzas alnacaktr. Dini rt 14 yan tamamlaynca elde edilir.108 Grld gibi anne babann ocuklar ynlendirmesi ya olarak farkl snrlamalara tabi tutulsa da, hemen her kltrde kabul edilen bir durumdur.109

3. Ergenin Dini Eitimi

Ergendeki bamszlk duygusunun uyanmas, anne-babann dncelerinin, nceden renilen ve itirazsz kabul edilen pek ok eyin tetkik edilmesine ve tenkiti bir tutum gelitirmesine sebep olur. Ancak, bu husus, bat meneli din eitimi aratrma107

ocuk Haklar, Der. Bob Franklin, (ev. Alev Trker), st. 1993, s. 253, (Ayhan, Halis, 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi, s. 293, Ekim-2001den naklen). 108 Akyz, Emine, Ulusal ve Uluslararas Hukukta ocuun Haklarnn ve Gvenliinin Korunmas, Ankara 2000, s. 374. 109 Joseph A. Lawyers) Fatma Var ve Kenneth Neff, Mukayeseli Eitim, Ankara 1978, s. 28, (Ayhan, a.g.e., s. 294ten naklen).

228

Olumlu Duygularn Geliimi larndan etkilenen baz Trk aratrmaclarca yanl anlalmaktadr. yle ki: Batdaki Hristiyan genler, zellikle ergenlik dnemlerinde, baz yanl inalar akl bulmadklarndan ve zihinlerinde bir takm pheler doduundan tr, batdaki din eitimi aratrmalarnca bu durum, ergenlik dneminin bir tr dini phelerin ve tereddtlerin uyand bir dnem olarak alglanmasna sebep olmutur. Ancak bat dnyas iin, ergenlik dneminin dini phe ve tereddtler dnemi olmas bir gereklik olabilirken, Mslman Trk dnyas iin byle bir rtmeden sz etmek, en hafif deyimi ile bir safdillik olur. nk, slm dini zaten akl olmayan dini adan sorumlu saymamakta, inanta akln roln, ruh ve kalb ile birlikte en n plana almaktadr. lkemizde, ergenlik andaki genlerimizin byk blmnn dini phe ya da tereddtlere dmedii net bir ekilde gzlenmektedir. Bunun en nemli sebebi hi phesiz, slmiyetin dier dinlerin aksine akli, vicdani, ruhi, zihni ve fiziki konular en kk bir tereddt ve pheye mahal brakmayacak, asrlar gese de hibir tutarsz ya da yanl ynne rastlanamayacak ekilde gzler nne net bir ekilde sermi olmasndan dolaydr. Olduka az sayda gencimizde meydana gelebilecek tereddtlerin sebepleri ise, onlarn hemen hemen hibir din eitim alamamalar, ailelerinin dine yabanc ve uzak kalmalar, yine ok az ailede dine kar menfi tutumdan dolay gencin dinden uzak bir hayat srmesi gibi hususlardr. Biraz sonra aktarmaya alacamz ilm veriler de bu yndeki tespitleri desteklemektedir.

4. Ergenlik Dneminde Kimlik Araynda Dinin Referans Alnmas

Ergenlik dnemine giren gencin kendinde meydana gelen deime ve gelimelerle, ocukluktan yetikinlie doru geiini
229

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi alglamas onun yetikinlik rolne hazrlanmasn salayacak kimlik kazanma abalarn da beraberinde getirir. Gencin ergenlie has kimlii oluturmada en nemli dayana, referans, birtakm benzeim/zdeim rnekleridir. Ergen, ocukluktan kmann ve sosyallemeye balamann salad konum sebebiyle ailesi dnda, evresinde ve toplumda beendii, onun gibi olmak istedii kiilerle zdelemeye alarak kimliini ekillendirir. Bu zdeletirme unsurlar arasnda en nemlisi dindir. nk din, gencin kimliini oluturmada Ben neyim, kimim? sorularna cevap bulmak iin bavurabilecei en salam bir referans zelliine sahiptir. Din, bir inan ve izah sistemi olmas, gven duygusunu kazandrmas ynyle gencin kimliini oluturmada byk bir katkda bulunur.110 almalar genel olarak gstermitir ki, dinin ve ahlkn katksyla gl ve olumlu bir benlik gelitiren ergenler, erken geliim aamalarnn problemleriyle daha uyumlu yntemler kullanarak ba edebilmektedirler.111

5. Dinin Ferde Gven Duygusu Kazandrmas

Gven duygusu, ferdin karlat glklere kar, baa kabilecek gc bularak hem kendine, hem de bakalar tarafndan aldatlmayaca hissiyle evresine itimat duymasdr. Bu itimat-gven duygusu, kiinin bebeklik dneminden itibaren bata annesi olmak zere evresiyle olan ilikileri ve onlarn tutumlar erevesinde mspet ya da menfi tarzda geliir.112 Ergenlik dneminde de kendine gven duygusu, ocukluk dneminin izleriyle birlikte, kimliini kazanma abalarndaki baar
110

Gz, lyas, Dinin deoloji le Mnasebeti, s. 33-34 (Konya-1986)den nakleden Kula, 76-77 111 Schultz, Duan P. - Schultz, Sidney Ellen, Modern Psikoloji Tarihi, s. 514, ev.: Yasemin Aslay, Kakns Yaynlar, st.-2001. 112 Erikson, Childhood and Society, s. 249dan nakleden Kula, 76-77.

230

Olumlu Duygularn Geliimi veya baarszlna bal olarak gencin dnyasndaki nemini korur. Gencin ocukluktan syrlp ergenlie admn attnda nemli abalarn oluturan kendi deerlerini bulma, anne babadan bamsz olabilme ve kendi bana sorumluluk kazanabilme, yetikinlik roln benimseme gibi kimliini oluturacak olan temel hususlardaki skntlar onun ocukluk dnemine ait ruh i atmalarnn da yeniden canlanmasna sebep olur. ocukluk dneminde temel gven duygusu salkl gelimemise ve kimlik aray esnasndaki skntlar younlamsa, kendine gven duyabilecei insanlar, kalp ve ruhun derece-i hayatna ulaabilecei dini kaynaklar arar.113 Bu aba onun kimliini oluturacak bir referans kabul etmesini ve ona gre kimliini ekillendirmesini de salar. Gen tarafndan referans olarak kabul edilen din, gencin kendine ve bakalarna gven duygusunu kazanmasnda, ncelikle yksek deerlere balanmasnda ve stn olan, akn olan varla inanma duygusu etrafnda btnlemi fertlerle kaynamasna da imkan salar. Bylece fert, ulvi deerlere balanma ve Allah inanc etrafnda btnlemi fertlerin bulunduu topluluklarla birlikte olmakla kendisine ve bakalarna gven duymaya balar. Gven duygusunun olumasnda akn deerlere balanma ve Allaha (celle celluh) inanmann salad ciddiyet fikriyle, ayn inanc paylaan insanlarn arasnda bulunmann getirdii manevi huzurun etkisi gzden uzak tutulamaz. Toplu ibadet ve dualaryla her an ferdin icra ettii mterek dini faaliyetler, insann ciddiyet ve arballnn artmasnda, dolaysyla cemiyet ve hadiseler karsnda kendisini kuvvetli hissetmesinde de olduka nemlidir.114
113 114

Erikson, a.g.e., s. 249, (Kula, 78den naklen.) Gz, a.g.e., s. 33, (Kula, 78den naklen.)

231

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

6. Dinin Hayata Bak As Kazandrmas

Gen, kimlik olutururken dini referans olarak almakla hayat, varlk vb. ile ilgili zihnine taklan birtakm hususlarda bilgiler edinir. Hayat nasl balad, ben dnyaya nasl geldim, nereye gidiyorum, hayatn balangc, sonu, hedefi ve manas nedir gibi sorularla hayatn temel dinamiklerini kavramak ister. Din, mevcut iman esaslar ile ferdin, cemiyet ve btn alem iindeki yerini, bunlar karsndaki durumunu aklar. man rknleri ile din, ferdin anlama ve bilme ihtiyacn, hibir varlk sahasn darda brakmayacak ekilde karlar. Fert, bu inan sistemiyle ayn zamanda karsnda bulunduu alabildiince karmak alemi, bir manalar btn olarak idrak eder.115 Mesela, Allaha iman sayesinde insann ve dier varlklarn Allah karsndaki durumu, mnasebetleri ele alnr ve belli bir izah tarz ile hayatn portresi izilmeye allr. Yine dinimizdeki ahirete iman rkn ile nereye gidiyorum sorusuna cevap verilir. Bylece gen, dinin hayat, varlk, yaratl, vb. konular ile ilgili i ac, gnl ferahlatc izahlar sayesinde huzur ve itminan bulur.

7. Yeni Nesillere Verilmesi Gereken Deerler

Her eyden nce yeni nesillere Mutlak Varlk fikri ve inanc kazandrlmaldr. Kainat yaratan ve idare eden, yanlmaz ve yanltmaz, iyiliin kayna, kainattaki nizamn sahibi ve yrtcs olan Allah; sevginin, efkatin, merhametin ve fedakarln da kaynadr. Yunus Emre, yaratlm severiz, Yaratan'dan tr demekle canl-cansz her varla duyulan sevginin Allahtan kaynaklandn ifade etmektedir. Yeni nesillere verilecek salam bir Allah inanc, gz nuru nesillerimizin zihni, fikr, akl, ruh ve kalb geliimlerini gzel bir ekilde devam ettirebilmelerinde ok nemli katklar salayacak115

Sezen, Sosyoloji Asndan Din, s. 36, (Kula, 79dan naklen.)

232

Olumlu Duygularn Geliimi tr. Gen nce, kainatn ve ondaki varlklarn bir sahibi olduunu, bunlarn tesadfen meydana gelmediini renecektir. Kainatn dzenini kimsenin bozamayacana inanan gen, kendi varln da emniyet iinde hissedecek, alemin kaos ve anari iinde deil, nizam iinde olmas onu da nizaml yaamaya sevk edecektir. Her eyden nemlisi, Allah' mutlak otorite olarak kabul edecek, kendi iinde oto kontrole sahip olacaktr. Bylece sevgi, sayg ve msamaha gibi deerleri kazandrmak mmkn olacaktr. Ayrca kainattaki ve cemiyetteki kaotik hallerin dourduu problemleri de zmek kolaylaacaktr. Bunun yannda zihni tutarszlktan kurtulacak ve doru bilgi edinme imkanna kavuacaktr. Allah'a inanan ve gvenen insan hayatn manasn daha iyi anlamakta ve bir gayesi olduunun farkna varmaktadr. Hayat ve insann hayat bizzat bir deer halini almaktadr. Ayn zamanda dnyann, milletin ve millet iindeki kendisinin yerini de daha iyi tayin edebilmek imkanna kavumaktadr. Yine Allah'n birliinden doan inan birlii iinde milli birlik bir deer olarak verilirse, tarihte olduu gibi mspet tesirler grlr ve milli tarihin ve milli kltr deerlerinin nemli birer deer olarak kabul kolaylaacaktr. Bir baka deer karlksz iyilik yapmak, Allah rzas iin helal kazan salamak ve haramdan saknmak olmaldr. Cemiyetimizde hesap ve mesuliyet, adaleti ve eitlii, haklara ve hayata saygy da birer deimez deer olarak benimsetmek gerekmektedir. Helal kazan zellikle ok mhimdir. Zira, hak edilmeyen bedava ve haksz kazantan korunma imkan bylece kazandrlabilmektedir. Haksz kazanlarn ve hakszlklarn, ktlklerin karlksz kalmayaca zihinlere yerletirilmelidir. Bunlar Milli Eitim bizzat vermelidir. O zaman bu manevi deerler vastasyla yeni yetien nesillerin deer anarisinden kurtulmalar, yabanc ve zararl ideolojilere kaplmalar nlenmi
233

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi olacaktr. Ayn zamanda dine, vatana, millete, milli tarihe, milli kltre, milli birlie ve manevi deerlere ballk temin edilmi olacaktr. Bu da yeni nesillerin milletle kaynamasna yol aacak, yabanclamasna mani olacaktr. Ayn zamanda milli bir zihniyetin, milli bir dnn, taklitten kurtulmu ahsiyetli bir tefekkrn ortaya kmas iin gereken zemini hazrlayacaktr. Milli eitimin vazifesi bunlar temin etmektir, bunlarn hakiki vastas da manevi deerlerdir.116

8. nan ve Ahlak Deerlerinin Hayata Yansmas

Din ve ahlak btn toplumlarn en etkili ve kkl iki messesesidir. Uzun tarihi gemiimizde slm dini ve slm ahlak, sosyal hayat etkileyip dzenleyen en temel kaynaklar olagelmitir. Gnmz itibaryla baktmzda ise, dindar ve ahlakl vatandalarmzn eitli kamu kurumlarnda grev ald dnemler, toplumumuzun birok ynden ilerledii, suiistimallerin yok olduu zamanlardr. Dolaysyla, genlerimiz kk yatan itibaren dini ve ahlaki deerlerimiz asndan salam bir ekilde yetitirilir ve dini prensiplerden faydalanarak toplum problemleri halledilmeye allrsa, daha gzel bir gelecee yrnm olacaktr. Genler din ve ahlak ynnden iyi yetitirilirse, bu bilgi ve davran tarz, onlarn bakalarnn haklarna daha saygl olmalarna, dier insanlar sevmelerine ve kendi i dnyalarnda bile bakalar aleyhinde bir kanaate sahip olmamalarn salar. Byle bir zellik ise, hibir teknolojik bilgi ve deer tarafndan gerekletirilemez.117
116

Bolay, S. Hayri, Yeni Nesillere Hangi Deerler Verilmeli?, Trkiye Dergisi, s. 51; Mays 1993, sh. 22-23, (zyurt-Doan, s. 263-264den naklen.) 117 ener, Sami, a.g.e., s. 174-175, (zyurt-Doan, s. 262-263den naklen.)

234

Olumlu Duygularn Geliimi

9. badetlerde Ciddiyet, Vakar ve Temkinin Ftratn/Karakterin nemli Bir Buudu Haline Gelmesi ve Ahlk- liye
Ciddiyet ve vakar, temkin ve itminan insan olabilmemiz ve bu ahlk- liyeyi ikinci bir ftratmz, dier bir tabirle bu hususlar temel bir karakterimiz haline getirebilmemiz konusu da olduka nemlidir. Ahlk vasflar kazanmada birtakm admlar atlmas gerekmektedir. Bu admlarn nceleri suniyapmack ekilde balamasnda bir mahzur yoktur. Hatta, nceleri gencin yapmack grnen bu tavr, belki meseleyi bilmeyenlerce tenkit dahi edilebilecektir. Bu ekildeki tenkitlere taklp kalnmamas gerekmektedir. nk, insann temel ahlk vasflar kazanabilmesi, uzun emek ve abalar gerektirebilir. Balangtaki bu zorluklarn alabilmesi durumunda ise, yksek ahlk vasflar artk insann ayrlmaz bir paras haline gelecektir. Gen, nefsinin olumsuz btn arzu ve isteklerine ramen, insan insan yapan vasflar -Kurn- Kerm ve Snnetin rehberliinde- ftrat ve karakterinin temel bir paras haline getirebilecektir. nsanda yer etmi gibi grnen baz kt huy ve hasletler iradi olarak deitirilebilir. Dolaysyla; nsanlar huylarn deitiremezler! ya da Can kar, huy kmaz! vb. dilimize ve gndelik kullanmmza yerlemi grnen ifade ve deyimlerin ne kadar yanl olduu aktr. nsann gnlndeki inan sistematii, irad ya da gayr- irad bir ekilde insann btn davranlarn belli bir hedefe ynlendirmektedir. Bu durum, onun sanat telkkilerine kadar yansyacaktr. Vazife ve sorumluluun dndrdkleri zamanla onun her yann saracak, belli bir sre sonra da bu ilk belirleyici fikir, zihn ve ilm aktiviteler zerinde tesirini gstere gstere onda ikinci bir tabiat/karakter oluturabilecektir. Bu ilk belirleyici
235

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi mevhibeyi inkiaf ettirebildii lde de kendi gerek dnyasnn erevesini ortaya koyabilecektir.

10. Gzel Ahlka Ait Hususlarn Karakter Haline Dnmesinde Dua Ve Amelin Fonksiyonu
hls, sadakat, vefa, gybet etmeme, vb. gzel ahlka ait esaslar, insanda temel bir karakter halini alabilir. Bu dnm gerekirse olduka uzun da srebilir. Ancak bu hususta bkmadan ve sabrla, nefis ve donanmlarnn Allhn rzasna uygun bir hale gelebilmesi iin samimi, azimli ve kararl bir ekilde davranmak gerekir. Bunun iin de kavl duann olduka nemi vardr. Ama ayn zamanda fiil duann kavl duadan daha az neme haiz olmad, bunun iin kavlen dua etmenin yannda fiilen de gayrette bulunma ve admlar atma gerekmektedir. Dolaysyla, dnyaya dnya kadar, ukbaya da ukba lsnde deer vermelidir. slmn biri itikd dieri de amel olmak zere iki temel yn bulunmaktadr. tikada ait meseleler slmn kk, amele dair hususlar da dallar ve meyveleri mesabesindedir. nanlarmza ait temellerin salam bir blokaja oturabilmesi asndan ibadetler de olduka nemlidir. Dini hayattaki dnce kaymalar ve srmelerini nlemede ibadetler btnyle fonksiyoneldir denilebilir. nsann kendi tabiat ile btnleebilmesinde de ibadetlerin nemi grlebilmelidir. Mrifetullah ufkuna ulaabilme nazar aklla deil ancak amel aklla mmkndr. imdi de ocuklar ve genlerle ilgili olarak ksaca Kurn- Kermde genler konusunu ve Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) genlerle ilgili tutumlarndan bazlarn belirtmeye alacaz.

236

Dokuzuncu Blm

KURN-I KERM, RESLULLAH VE GENLER

KURAN-I KERM, RESLULLAH VE GENLER

1. Genler ve Ashab- Kehf Kssas

Kurn- Kermde genlerle ilgili hemen hemen en geni kssa Kehf Suresinde yer almaktadr. Bir maaraya snp, imanlarn korumaya alan bu genlerin kssasna da maara arkadalar anlamnda ashab- kehf denilmitir. nce, bu Sre-i erfenin 9-21. yet-i kermelerinin melini verecek, daha sonra da bu yet-i kermelerde vurgulanan konular belirtmeye alacaz: Ne o, yoksa sen, bizim yetlerimiz iinde yalnz Ashab- kehf ve rakmin mi ibrete ayan olduklarn sandn? yle deil! (Rakm: Kitabe, yazt mnasna olup ta, maden veya dier eylerden olabilir.) Vakta ki o gen yiitler maaraya ekildiler. yle niyaz ettiler: Ulu Rabbimiz! Katndan bir rahmet ver ve u dvamzda doruluk ve muvaffakiyet ihsan eyle bize! Bunun zerine maarada onlar uykuya daldrdk. Nice yllar ylece kaldlar. Sonra da o iki takmdan (Ashab- kehf ile hasmlarndan)
239

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

hangisinin maarada kaldklar sreyi daha iyi hesapladklarn ortaya koyalm diye onlar uyandrdk.
Balarndan geen olay Biz sana doru olarak anlatyoruz. Gerekten onlar Rablerine tam iman etmi genlerdi. Biz de onlarn hidyetlerini ve yakinlerini artrdk. [9/124; 48/4] Kalplerine kuvvet ve metanet verdik de onlar ayaa kalkp: Rabbimiz, dediler, gklerin ve yerin Rabbidir. Ondan baka hibir ilaha ynelmeyiz. ayet byle birey yapacak olursak, gerekd, pek sama bir sz sylemi oluruz. u bizim halkmz var ya, ite onlar tuttular Ondan baka tanrlar edindiler. Onlarn tanr olduklarna dair ak delil getirmeleri gerekmez miydi? Uydurduu yalan Allaha mal edenden daha zalim kim olabilir ki? Madem ki onlar ve onlarn Allahtan baka taptklar putlar terkettiniz, haydi yleyse maaraya ekilin ki Rabbiniz rahmetini zerinize yaysn, iinizde size kolaylk ve fayda ihsan etsin. Onlara baksaydn grrdn ki gne dounca maaralarnn sandan dolar, batarken de sol taraftan onlar makaslard. Onlar da maarann genie dehlizinde bulunuyorlard. te onlarn bylece uyumalar Allahn almetlerindendir.Allah kime hidyet verirse doru yolda olan odur; kimi de hidyetten mahrum eder artrsa, artk imkn yok, ona yol gsterecek bir dost bulamazsn. (Maarann kapsnn tam kuzeye bakt anlalyor. te bundan tr maaraya gne girmiyor ve yanndan geen biri, ieride ne olduunu gremiyordu.) Sen onlar uyank sanrdn, halbuki gerekte onlar uykuda idiler. (Yanlar ezilmesin diye) Biz onlar gh saa, gh sola evirirdik. Kpekleri ise maara giriinde n ayaklarn yaym vaziyette duruyordu. Onlar grseydin sen de rker, derhal dnp kaardn, iin korku ile dolard. (Da banda, uzanm vaziyette iken saa sola dnp duran be kii... Onlar koruyan korkun bir
240

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler

nbeti kpek... ylesine rktc bir manzara oluturuyordu ki oraya gz atan kii onlarn efsanevi dehetli caniler olduunu sanr derhal uzaklamaya alrd. Bu da onlarn, yllarca d dnyadan gven iinde olmalarn salad.)
te, onlar nasl uyuttuysak ylece de uyandrdk. Derken aralarnda konumaya baladlar. Birisi: Ne kadar uykuda kaldnz? diye sorunca bazlar: Bir gn, belki bir gnden de az! diye cevap verdiler. Dierleri de: Uykuda ne kadar kaldnz tam tamna ancak Rabbiniz bilir dediler. Siz onu brakn da, almz gidermeye bakalm. u akeyi verip iinizden birini ehre gnderin de baksn hangi yiyecek daha ho ve hell ise ondan size azk tedarik etsin. Bir de gayet nazik ve tedbirli davransn, varlnz ve bulunduunuz yeri sakn hi kimseye hissettirmesin. nk onlar sizi ellerine geirirlerse ya taa tutar, ya da kendi dinlerine dndrrler, bu takdirde de ebediyyen felah bulamazsnz. Fakat Bizim takdirimiz baka idi. Nasl onlar uyutup sonra uyandrdksa, ayn ekilde br kullarmz da Ashab- kehfin durumundan haberdar ettik ki, Allahn hair vdinin gerein ta kendisi olup hakknda hibir phe olmayacan onlar da anlasnlar. Derken onlar bulan halk, kendi aralarnda onlar hakknda ne yapacaklarn tartmaya giriti. Bazlar: Onlarn ansna bir ant dikin, biz gerek durumlarn anlayamadk, onlarn Rabbi hallerini pek iyi bilir derken, grleri ar basan mminler ise: Mutlaka onlarn yan balarna bir mescid yapacaz dediler. (Kehf, 18/9-21) Bu yet-i kermelerde ksaca u hususlarn vurgulandn gryoruz: Genlerin ok gl ve salam bir imanlar vardr. manlarnda sebat edebilme ve Allhn huzuruna imanl bir ekilde varabilme muvaffakiyeti iin Rablerinden yardm istemilerdir.
241

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Cenb- Hak, onlarn imanlarndaki salaml bizzat kendisi belirtmektedir. Maaradaki uykularndan uyandklarnda, Allhn varl ve birliini yeniden belki daha da net biimde -nk yet-i kerimede kalplerine kuvvet ve metanet verdik vurgusu var- ikrar etmilerdir. Bu genler, Allh adna yalan uyduran, (h) Allhn bir ei olduunu iddia edenlerin bu mesnetsiz iddialarn akl olarak savunmalarn istemi, aksi durumda ylelerinin en byk yalanc olacaklarn ifade etmilerdir. Bu tevhid arlarnn ardndan yine mucizevi bir tarzda maaralarna dnmler ve orada izleri kaybolmu, Cenb- Hak onlar kendi katna almtr. 17. ve 18. yet-i kerimelerde ise maarada bu genlerin gne ndan nasl korunduuna temas edilmektedir. Onlarn maarann iinde gne nlarndan etkilenmemeleri, gne nlarnn sadece yaknlarndan gemesi, ayrca onlarn bulunduklar yerde lmeden, ama hareket de etmeden ylece kalabilmelerinin Allahn bir mucizesi olduu belirtilmektedir. Genler bu maarada, yllarca sren uzun uykularnda, Cenb- Hak tarafndan yanlar ezilmesin diye devaml bir yandan br yana evriliyorlar. Bu durumda gren birisi onlar uyank sanrd, oysa uyuyorlard. Kpekleri de maarann kapsnn eiine yakn, n ayaklarn uzatm, adeta onlara bekilik yapyor. Onlar bu grnmleriyle karlarna kacak birinin iine korku salarlar. nk onlar uyankm gibi ama uyurken, gh sa yanlarna gh sol yanlarna evrilip, uyanmadklarn grecektir. Hi kukusuz bu, nceden belirlenen sre dolmadan hi kimse onlar rahatsz etmesin diye yce Allah'n belirledii bir plandr. 19. ve 20. yet-i kerimelerde ise genlerin uyandktan son242

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler raki vaziyetleri anlatlmaktadr. Ne kadar uyumu olduklarn birbirlerine sorduklarnda aldklar cevap en fazla bir gn ya da daha az! eklinde olmutu. Daha sonra yiyecek almak iin genlerden bir tanesinin maaradan ayrldn, bu ayrl esnasnda da kendisine iki nemli tembihin yapldn gryoruz: Hell yiyecek temin etmesi. Gayet nazik ve tedbirli davranarak bulunduklar yerden kimsenin haberdar olmamasna dikkat etmesi. Sure-i kerimede biz, uzun yllarn getiini, zaman arknn dndn, kuaklarn art arda geip gittiini, genlerin bildikleri ehrin zelliklerinin deitiini gryoruz. Yine biz, maaraya snan bu gen insanlarn hikyesinin, kuaktan kuaa aktarldndan, bu genler hakknda, onlarn inanlar hakknda, birbiriyle elien eitli sylentilerin, dilden dile dolatndan habersiz bu genler, aralarnda konuuyorlar. Burada, Kurn- Kerm, yeni bir sahneyi amak zere bu sahnenin perdelerini indiriyor. ki sahne arasnda neler olup bittii anlalan bir boluk braklyor. Ayetlerin akndan o gn ehir halknn mmin olduklarn anlyoruz. nk ehir halk, genlerden birinin yiyecek almak amacyla ehre inmesinden ve halkn onun eski zamanlardaki genlerden biri olduunun farkna varmasndan sonra, bu mmin gence byk sayg gsterisinde bulunuyorlar. ehre yiyecek getirmesi iin gnderdikleri arkadalar gelip, ehri terk etmelerinin zerinden ok uzun bir zaman getiini, evrelerindeki dnyann artk deitiini, kendilerinin asrlar nce yaam bir kuaa mensup olduklarn, insanlarn nazarnda ve duygularnda aknlk uyandran garip insanlar olduklarn, kendilerine normal insanlar gibi davranlmasnn mmkn olmadn, kendilerinin mensup olduklar kuaa balayan btn yaknlklarn, ilikilerin, duy243

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi gularn, gelenek ve alkanlklarn artk mevcut olmadn, kendilerinin canl birer hatraya benzediini anlatt zaman, maaradaki bu genlerin iine dt deheti, yaadklar byk aknl dnmek de bize kalyor. Nitekim yukarda saydmz sebeplerden dolay, iine dtkleri dayanlmaz dehetten dolay yce Allah onlara merhamet ediyor, canlarn alp onlar kurtaryor.

2. Yeniden Dirili Mucizesi

21. yet-i kerimede, bu genlerin akbetinden karlacak ders pratik, gzle grlr ve somut bir rnek olarak lmden sonra dirilie delil oluturmas, lmden sonra dirili meselesini, insann kavrayna anlalr biimde yaklatrmas olduu grlmektedir. Bylece insanlar, yce Allahn insanlarn ldkten sonra dirileceklerine ilikin sznn gerek olduunu, kyametin kesinlikle kopacan, bunda hibir kukuya yer olmadn renmilerdir. te yce Allah, bu ekilde o genleri uykularndan uyandrm ve insanlarn onlar bulmalarn salamtr. Bu sahnenin de perdeleri indiriliyor. Sonra Ashab- Kehf hakknda, bu insanlarn ka kii olduklar hakknda yaplan tartmalar, dilden dile aktarlan rivayetleri, haberleri, kimisinde saylar fazla gsterilen kimisinde de eksik gsterilen sylentileri, kuaktan kuaa aktarlan olaya eklenen hayal rn aklamalar dinleyelim diye perde tekrar alyor: nsanlarn kimi: Onlar, kii idi, drdncleri de kpekleri idi diyecekler. Bazlar da: Be kii, idiler, altnclar da kpekleri idi diyecekler. Bunlar, gayb hakknda tahmin yrtmekten ibarettir. Kimileri de: Onlar yedi kii olup sekizincileri de kpekleri idi derler. De ki: Onlarn saysn tam244

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler

tamna Rabbim bilir Onlar hakknda bilgisi olan ok az kii vardr. yleyse onlar hakknda, sath mzkere dnda kimse ile mnakaa etme ve bu konuda ileri geri konuanlardan da hibir bilgi isteme. Kurn- Kerm bu yet-i kermede de, genlerin saylar, hangi ehirde olduklar gibi konular teferruat sayp asl karlmas gereken derslere u ekilde dikkat ekmektedir. yle ki: Mmin bir insan, imannda olduka gl olmaldr. nsan, madd imknlara deil, Allaha dayanmaldr. Allahn lleri diriltmeye kdir olduuna kesinlikle inanlmaldr.
Hibir konuda: Allahn dilemesine balamakszn, Ben yarn mutlaka yle yle yapacam deme! Bunu unuttuun takdirde Allah zikret ve: Umarm ki Rabbim, doru olma ynnden beni daha isabetli davrana muvaffak klar de. Maaralarnda yz yl kaldlar. Bazlar buna dokuz yl daha ilave ettiler. Sen yle syle: Ne kadar kaldklarn asl Allah bilir. Zira gklerin ve yerin gaybn bilmek Ona mahsustur. O yle gzel grr, yle gzel iitir ki! Oysa onlarn Ondan baka hmileri yoktur. O, kendi hkmne kimseyi ortak yapmaz.
(Kehf, 18/22-26)

3. Hz. Peygamberin Genlere Verdii nem

Balangta kleler, fakirler kimsesiz ve zayf kimselerin slma duyduu sempati ve ilginin bir benzerini, refah ierisinde yaayan Mekke'nin nfuzlu ailelerine mensup baz genlerin de gsterdiini gryoruz. slmn gelimesinde ve btn bir dnyann yeni bir kimlii, benlii haline gelmesinde genler olduka nemli katklarda bulunmulardr. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ile birlikte
245

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi bulunan ve ilk Mslmanlar arasna girmi genlerin ou 30 yan altndaydlar.118 slmn ilk genleri arasnda Hz. Ali (10 ya), Zeyd b. Harise, Talha (15-1 7 ya), Abdurrahman b. Avf (1 7 ya), Sa'd b. Ebi Vakkas (1 7 ya), Abdullah b. Mesud (16 ya) Abdullah b. mer (13 ya), Zbeyr b. Avvam (16 ya), Mus'ab b. Umeyr (19- 20 ya) Osman b. Afvan (24 ya), Eb Huzeyfe (30 ya), Eb Ubeyde b. Cerrah (31 ya)... gibi isimler yer alyordu. Buradaki gen erkekler gibi, slm' ilk seenler arasnda yer alan u gen kz ve hanmlar da zikredebiliriz . Fatma binti el-Hattab (Hz. mer'in kardei), Hz. Eb Bekir'in kzlar Esma ve Aie ve dier sahabi hanmlar (radyallahu anhum). Bu genlerin ou, refah ve itibar sahibi olan ailelerini terk ederek, byk ile ve fedakarlklar pahasna Hz. Peygamberin safnda yer almay tercih etmilerdi. Burada sadece iki rnek zerinde durarak, bir fikir vermek istiyoruz: Mus'ab b. Umeyr (radyallahu anh), zengin bir aile ocuu idi. Mekke'de en gzel, lks ve gsterili giyinen, kokular srnen bir genti. Mekke'de Kurey genleri arasnda onun kadar mreffeh bir hayat geiren bir baka gen yoktu. slm hi itirazsz kabul etti. Mslman olduunu renen ailesi onu yakalayp eve hapsetti. Annesi son derece itibarl bir kadnd ve olunun Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)in yannda yer almasna asla rza gstermiyordu. Mus'ab (radyallahu anh), bir yolunu bularak evden ayrld ve Habeistan'a hicret ederek annesinin elinden kurtuldu. Uhud
118

Bkz. Abdulmutaal es-Sa'idi, ebab el-Kurey, Kahire 1947; W. Montgomary Watt. Hz. Muhammed Mekke'de (ev. M.R. Ayas-A.Yksel), Ank. 1986. s. 95103; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 1/385 vd, a Yay., st-1986. (Hkelekli, Hayati, Hz. Peygamberin ocuk ve Genlere Yaklam, s. 52, Hz. Muhammed ve Genlik-Kutlu Doum Haftas-1992, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara-1995den naklen.)

246

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler Savanda ehit olduu zaman, naann zerine rtlecek ksa bir gmleinden baka bir eyi bulunamad. Onunla ba rtlnce ayaklar alm, ayaklar rtlnce de ba ak kalmtr.119 Yine bir baka gen olan Eb Huzeyfe, mrik Kurey liderlerinden ve inansz olarak len Utbe'nin olu idi. Eb Huzeyfe zengin, asil ve bolluk iinde yaayan birisiydi. Babasndan sonra Kurey liderlii kendisini bekliyordu. 0, btn bu servet, itibar ve rahatl terk ederek, slm, dolaysyla bu ilk dnemin ilesini ve fakirliini seti.120

4. Reslullahn (sas) Genlere Verdii Deer

Bir toplumda kkl bir zihniyet ve yap deiimini gerekletirmek ne kadar zorsa, bundan daha zoru, yeni dzeni kalc ve devaml klmaktr. En faydal sosyal deimeler bile, o toplumdaki birok kii ve kesimi rahatsz eder; itirazlar ve kar kmalar hi eksik olmaz. Mevcut staty korumaya dnk bu abalardan kaynaklanan direnlerin almas ou zaman olduka zor olabilir. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), slm toplumunun ekillenmesinde ve slmi deerlerin yaanmasnda ve yaylmasnda genlere byk grevler vermitir. Onlarn cesaret ve enerjilerinden gerei gibi yararlanlabilmesi iin, her eyden nce genlerin ahsiyetli ve salam bir kiilik gelitirmelerine imkan salanmas gerekliydi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), sorumluluk gerektiren en yksek grevlere hazrlanmalar hususunu, genliin tabi hakk ve amme menfaatlerinin bir gerei olarak
119

Kksal, M. Asm, Hz. Muhammed (s.a.s.) ve slmiyet. Mekke Devri. 2, bas.. st. 1973. s. 210- 211; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 1/391-392, (Hkelekli, a.g.e., s. 52den naklen) 120 Kksal, a.g.e., 1/390, (Hkelekli, a.g.e., s. 52den naklen.)

247

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi gryordu. Bundan dolay genlere zel ilgi gsteriyor ve onlar srekli tevik ediyordu. Eer grev ve sorumluluklarnn bilincinde olan kumandanlar, alimler ve hakimler yetimise bu ancak Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) yardm ve teviki sayesinde olmutur. Bu yardm ve tevik olmasayd, byk slm Medeniyetinden bahsedilemezdi. Allah Resl (aleyhi ekmelt-tahaya), insann en salam ve sistemli bir ekilde eitilmesine yarayacak temel ilke ve metotlara bavurmutu. Bu uygulama, hem teorik hem de pratik alanda kesin sonulara ulatrabilen, gl ve amaz prensipleri de beraberinde getirmitir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), yaplmas gereken bir ile birini grevlendirmeden nce, onu cesaretlendirmek suretiyle yolunu aar, daha sonra da ilgi ve desteini srdrrd. Askerlik, eitim- retim ve yarg alanlarnda bunun ak rneklerini grmek mmkndr.121 Hz. Peygamberin (sallallahu aleyhi ve sellem)in, genlerle ilgili olarak askeri alandaki tevikleri hususunda ise unlar syleyebiliriz: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), genlerde zafer midi, baar sevinci grd srece, bu durumdan imanlarn coturacak, gnllerinde iman temelleri oluturacak ekilde, cesaretle grev stlenip, ksa srede yerine getiren bir toplum oluturmann yollarn aramtr. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem), alad nemli ilkeler sayesinde genlik yle bir seviyeye gelmitir ki, en zor savalara katlmlar ve dmanla en n safta arpmlardr. ou yal sahabilerden oluan orduya, bir ok seriyyeye, komutanlk yapmlardr. ou savalarda sanca, Hz. Peygamberin bizzat kendisi genlere vermitir.
121

Abdu'lgani ed-Dakar, e-ebab fi ahdi'r-Ras1, Mecellet'l-Mecma'il-lmiyyi'lArabi, cilt: 18, say: 3-4. s. 138-139, (Hkelekli, a.g.e., s. 53den naklen.)

248

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler Tebk Gazvesinde Beni Neccar kabilesinin sancan, henz 20 yalarnda olan Zeyd b. Sabit'e vermitir. Bedir Savanda 21-22 yalarnda olan Hz. Ali'yi sancaktar yapmtr. Hayber'in fethi esnasnda da ayn ekilde Hz. Ali en nemli grevi yerine getirmitir. Reslullah, Beni Kudaa zerine gndermek zere hazrlad birliin sancan. same b. Zeyd'e vermitir. Bu birlik, aralarnda Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Eb Ubeyde gibi Muhacirler ve Ensardan nde gelen sahabilerin de yer ald 40.000 kiiden oluuyordu. Sahabilerden bazlar, same'nin kumandan tayin edilmesini ho karlamaynca, Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), onlar uyararak same'yi vm ve desteklemiti. Rivayete gre, same (radyallahu anh)in ya henz 18 idi. Dier yandan, Allah Resl (sallallahu aleyhi ve sellem), genlerin ilim alannda yetimesine de byk ilgi ve dikkat gstermitir. Zeka ve kabiliyetine gvendii genlerin ilimde uzmanlamalar iin btn engelleri kaldrm, bakalarna gstermedii msamahay bir adan genlere gstermitir denilebilir. Nitekim, Kur'an- Kerm ile kartrlabilecei endiesiyle herkese hadislerin yazlmasn yasaklad bir dnemde, Abdullah b. Amr b. el-Asa bu konuda zel izin vermitir. Bu zatn, en ok hadis bilen sahabilerin banda geldii bilinmektedir. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), vahiy katiplerini de genel olarak genler arasndan semitir ve slma davet mektuplarn da genlere yazdrmtr. Baz genleri de Sryanice ve branice gibi, o gn iin ok ihtiya duyulan yabanc dilleri renmeye tevik etmitir. Bu konuda kendisiyle Yahudiler arasnda elilik yapmak zere Zeyd b. Sabit'i grevlendirmitir. Kendisi henz hayatta iken bulunduu evrede genlerin fetva vermesine izin vermi olmas, Hz. Peygamberin genleri ilme nasl tevik ettiinin ak bir gstergesidir.
249

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), ou zaman genleri aka vmek suretiyle de onlar daha ok renmeye tevik etmi oluyordu. Mesela, Muaz b. Cebel (radyallahu anh) hakknda: mmetimin iinde helal ve haram en iyi bilen Muaz'dr buyurmutur. Sonuta, ilimde en yksek dereceye ulam olanlarn genler olmas, Allah Reslnn bu yaklamndan oka pay alndn ortaya koymaktadr.

5. Efendimizin Genlerdeki Olumsuz Eilimleri Tashihi

Geliim zellikleri itibariyle, genlerde baz ar eilimlerin kendisini gstermesi, ska rastlanan bir durumdur. Hz. Peygamberin (sallallahu aleyhi ve sellem), evresinde yer alan genler ierisinde de ar eilimleri olan kimselere rastlanlyordu. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), bunlarla yakndan ilgilenmi, onlar krp gcendirmeden, anlay ve hogr ierisinde, bu tutumlarndan vazgemeleri hususunda kendilerini uyarmtr. Kendilerini ibadete daha ok verebilmek iin geceleri namaz klp, gndzleri oru tutmaya, aile hayatn terk etmeye azmeden bu genlerin davranlarn tasvip etmeyen Hz. Peygamber, onlar kendi snnetine uygun tarzda bir orta yolda yrmeleri konusunda uyarmtr.122 nemli bir dier genlik problemi ise, phesiz ki cinselliktir. Cinsiyet gdsnn etkinliinin zirveye ulat bu ada genler, ya onu bsbtn inkar etmek, bastrmaya almak ya da serbeste bir tatmin arayna ynelmek suretiyle etkin klmaya ynelebilmektedirler. Hangi tarzda kendisini gsterirse gstersin, Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), genlerin bu gibi problemlerini ciddiye alm ve en uygun bir yolla zmtr.
122

Buhr, Nikh, 90.

250

Kurn- Kerm, Reslullah ve Genler Bir gn, Kurey kabilesinden bir gen Hz. Peygamberin huzuruna gelerek:

(sallallahu aleyhi ve sellem),

Ey Allahn elisi, bana zina etmek iin izin ver dedi. Orada hazr bulunan baz sahabe: Sus. .sus. . diye genci azarlayp zerine yrdler. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), son derece sakin bir ekilde delikanlya: Yanma gel, otur diye yer gsterdi. Sonra onunla sohbet etmeye balad: Syle bakaym; bir bakasnn senin annene byle bir ey yapmasn ister misin? diye sordu. Delikanl: Yoluna feda olaym, hayr kesinlikle istemem dedi. Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem): Zaten hi kimse annelerine byle bir ey yaplmasn istemez buyurdu. Sorusuna devamla: Bir bakasnn senin kzna byle bir ey yapmasna raz olur musun? diye sordu. Delikanl yine: Hayr, urunda leyim ey Allah'n elisi, raz olmam dedi. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem): Zaten hi kimse kzlarna byle bir ey yaplmasna raz olmaz buyurduktan sonra, kz kardei, halas ve teyzesiyle zina edilmesine raz olup olmayacan sordu. Delikanl hep: Yoluna feda olaym, hayr diye cevap veriyordu. Artk hatasn anladn grnce Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) elini bu gencin omuzuna koyarak: Allahm! Bunun gnahn affet, kalbini temizle ve uzuvlarn gnah ilemekten koru! diye dua etti. Bu duadan sonra gen iffet bidesi haline gelmi ve bir daha byle eylerle hi ilgilenmemitir 123 Dier taraftan Hz. Peygamber
123

(sallallahu aleyhi ve sellem),

Msned, 5/256-257.

251

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi genleri hr dnmeye, faydal eylerden ekinmeden faydalanma ve sonucu ne olursa olsun doru bildiini cesaretle ifadeye tevik ederdi.124 Muaz b. Cebel henz 21 yanda iken Hz. Peygamber tarafndan Yemen'e retmen olarak gnderilmiti. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) kendisine: Sana bir ey sorulursa nasl hkm vereceksin diye sorduunda Muaz: Allah'n kitabyla diye cevap verdi. ayet Kurn- Kermde cevab yoksa? dediinde, Muaz: Allah'n Reslnn snnetiyle diye cevap verdi. Ya onda da bulamazsan? sorusuna ise: Aklm altrr, vicdanma danr, itihat ederim eklinde cevap verdi. Bunun zerine Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem), bir peygamberane sevin gsterisi olarak gsne vurmu ve: Allah'n elisinin elisini baarl ve isabetli klan Allah'a hamd olsun buyurmutur.125

124 125

Hkelekli, a.g.e., s. 53-56. Tirmiz, Ahkam, 1327.

252

SONU

Buraya kadar; 1. ocuklarmz, 2. Ergenlie adm atmakta olan gen ocuklarmz ve, 3. Birer yetikin olarak belki de zaman zaman dorudan bizleri ilgilendirebilecek pek ok konuya deinme imkan bulduk. Yksek karakterin, dini-ahlk balantlarn gstermek iin gayret ettik. Mehazin kudsiyetinin nemi asndan konuyu bu ekilde irtibatlandrmak, bizler iin azami gereklerdendi. Batan sona kadar ve u anda dahi, Cenb- Hakkn izni ile, olmaz gibi grnenlerin olabilirlii dncesini kaybetmemenin, ksacas mitli olmann ve Cenb- Hakkn sonsuz Rahmet ve Kuts efkatini, kendi yanllklarmza bakp da itham etmemenin ehemmiyetini bir ekilde de olsa gsterebilmi olduumuzu dnyoruz. Elbette, bahsettiimiz dinamiin salanabilmesi iin, salam bir irade ve sabr gcnn birlikte bulunmas gerektiinin de farkndayz. Sizler zaman ierisinde eitli aksaklklar sebebi ile evlatlarnza arzu ettiiniz ekilde ve yeterince yksek karakter eitimi verememi olabilirsiniz. Ancak, zararn neresinden dnlse krdr ya da bugnden tezi yok... gibi zdeyilerimizden hareketle, mitsizlik girdabna kaplmadan, sabrszlk gstermeden ve buna izin vermeden evlatlarnzn karakter
253

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi eitimine yeniden ve sabrla eilmek durumunda olduunuzu grmeniz gerekir. Yeri gelmiken Bedizzaman Hazretlerinin sabr ile alakal o gerekten de muhteem yaklamn buradaki almamza ait bir hitam- misk nevinden nazarlarnza arz etmek istiyoruz. yle diyor: u sabrszlkta misalin yle bir sersem kumandana benzer ki: Dmann sa cenah kuvveti onun sandaki kuvvetine iltihak etmi ve ona taze bir kuvvet olduu halde, o tutar, mhim bir kuvvetini sa cenaha gnderir, merkezi zayflatrr. Hem sol cenahta dmann askeri yokken ve daha gelmeden, byk bir kuvvet gnderir, Ate et emrini verir, merkezi btn btn kuvvetten drtr. Dman ii anlar, merkeze hcum eder, trmr eder. Evet, buna benzersin. nk gemi gnlerin zahmeti, bugn rahmete kalb olmu. Elemi gitmi, lezzeti kalm. Klfeti, keramete iltihak; ve meakkati, sevaba inklb etmi. yleyse, ondan usan almak deil, belki yeni bir evk, taze bir zevk ve devama cidd bir gayret almak lzm gelir. Gelecek gnler ise madem gelmemiler; imdiden dnp usanmak ve ftur getirmek, aynen o gnlerde al ve susuzluu ile bugn dnp barp armak gibi bir divaneliktir.126 Sevgili okurlarmzn, bu almay u ana kadar brakmadan okumu olmalar bile, bu azim, irade ve sabrn onlarda inallh salam bir ekilde yerlemi olduunu zaten gstermektedir. Bundan sonras ise, bu niyet ve kararlln devam iin biraz daha gayret gstermek, evlatlarnzn yksek karakterli bir ekilde yetimeleri iin gerekli abalar gstermekle birlikte, Mevlay- Mtelin kapsn almak ve Ona snmaktr. Cenb- Haktan size ve ailenize salk, shhat, af ve afiyetler dilerim.
126

Nursi, Said, Szler, s. 110, Szler Yaynevi, st.1990.

254

KAYNAKLAR

Kurn- Kerm. Ktb Sitte. Akyz, Emine, Ulusal ve Uluslararas Hukukta ocuun Haklarnn ve Gvenliinin Korunmas, Ankara 2000. Ayhan, Halis, Trkiyede Din Eitimi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, st.-1999. , Orhan Ouz, Ayla Oktay, 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi, Dem Yaynlar, Ekim2001. Bauman, Lawrence, ocuunuz Ergenlik anda, Boyner Holding Yaynlar, st.1998. Covey, Stephen R., nemli lere ncelik, Varlk/zel Yaynlar, st.-1998. amdibi, H. Mahmud, ahsiyet Terbiyesi ve Gazali, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, st.-1994. Dodson, Fitzhugh, Sevgiyle Disiplin, ev.: pek Van Den Born, Kurald Yaynclk, st.-1998. Ebul-Fida, smail b. Muhammed Acln, Kef'l-Haf, Tashih: Ahmet Kala, Mektebetut-Trsil-slm, Halep, trsz. el-Hufi, Ahmed Muhammed, Rasul ve Ahlak, Terc.: Do. Dr. Bedrettin etiner, Yusuf Erturul, Kltr Basn Yayn Birlii, st.-1988. Gander, Mary J.-Gardiner, Harry W., ocuk ve Ergen Geliimi, ev.: Prof. Dr. Ali Dnmez, Prof. Dr. Nermin elen, Prof. Dr. Bekir Onur, mge Kitabevi, st.-2002. Greenspan, Stanley I., Meydan Okuyan ocuk, ev.: smail Ersevim, zgr Yaynclk, st.-1998. Healy, Jane M., ocuunuzun Gelien Akl, ev.: Aye Bilge Dicleli, Boyner Holding Yaynlar, st.-1999. Hind, Aluddin Ali el-Mttak, Kenz'l-Umml fi Snenil-Ekvli vel-Efl, Messesetr-Risle, Beyrut-1985.

255

ocuk ve Ergende Karakter Eitimi

Hkelekli, Hayati, Hz. Peygamberin ocuk ve Genlere Yaklam, Hz. Muhammed ve Genlik-Kutlu Doum Haftas-1992, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara-1995. mam Gazl, Hccetl-slm Zeynud-Din, hyu Ulmid-Dn, Terc.: Ahmet Serdarolu, Bedir Yaynevi, st.-1974. Kksal, M. Asm, Hz. Muhammed (s.a.s.) ve slamiyet, Mekke Devri. 2. bask, st. 1973. Mackenzie, Robert J., ocuunuza Snr Koyma, HYB Yaynclk, Ankara-2000. Martin, Michael-Greenwood, Cynthia Waltman, ocuunuzun Okulla lgili Sorunlarn zebilirsiniz, ev.: Fatma Zengin Dadr, Sistem Yaynclk, st.-2002. Nelsen, Jane - Lott, Lynn, Ergen Genler in Pozitif Disiplin, ev.: Bilge ztrk, Beyaz Yaynlar, st.-2001. Nursi, Said, Lemalar, Szler Yaynevi, st.1990. , Mektubat, Szler Yaynevi, st.1990. , Szler, Szler Yaynevi, st.1990. , ular, Szler Yaynevi, st.1990. zyurt, Selahattin - Doan, M. Sait, Genlik Problemleri Asndan niversite Genlii, Deiim Yaynlar, st.-2000. Pollack, William, Harbi Delikanllar, Dharma Yaynlar, st.-2002. Preuschoff, Gisela, ocuklarn indeki Korkular, ev.: zkan Schulze, Beyaz Yaynlar, st.-1998. Schultz, Duan P. - Schultz, Sidney Ellen, Modern Psikoloji Tarihi, ev.: Yasemin Aslay, Kakns Yaynlar, st.-2001. Shapiro, Patricia Gottlieb, ocukluk ve lk Genlik Depresyonu, ev.: Meral Kesim, Papirs Yaynevi, st.-1997. Singer, Dorothy ve Jerome L., ocuklarda Yaratcln Geliimi, ev.: Nurdan Cihanmul, Genda, st.-1998. ener, Sami, Trkiye'de Genlik Olay, Tima Yaynlar, st-1991. Yahya, Harun, Mminlerin Cesareti, Kltr Yaynclk, st.-2002. Yalom, Irvin, Grup Psikoterapisinin Teori ve Pratii, ev.: Do. Dr. Ataman Tangr-Dr. zgr Karaam, Kabalc Yaynevi, st.-2002. Ziglar, Zig, Olumsuz Bir Dnyada Olumlu ocuklar Yetitirmek, ev.: zlem Suer, Beyaz Yaynlar, st.-1998. Szlk, Ansiklopedi ve Dergiler Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, nterpress Basn ve Yaynclk, st.1986. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yaynlar, st-1986. Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi, Meydan Yaynevi, st.-1979.

256