Sistem ve Tarih

System and History

Mustafa Malhut

zet
Yirminci yzyln banda geleneksel tarih anlay deimeye balad. Annales Okulu ile farkl bir anlay tarihsel aratrmalarda boy gsterdi. Tarihin dier bilim dallarnn yntemleri ile aklanmas zor olmasna ramen Annales Okulu ile tarih almalar interdisipliner sentez erevesinde bir dnm yaad. Gnmzde tarih aratrmalarnda eitli metodolojik almalar vardr. Tarihsel sosyoloji ve karlatrmal tarih bunlardan bazlardr. Belki buna bir sistem olarak tarihi de ekleyebiliriz. Bir sistem olarak tarihi inceleyen almalara literatrde rastlamak zordur. Bu makalede sistemin ne olduu ile sistem ve tarih arasndaki iliki sorgulanacak ve baz rnek almalardan hareketle tarihin bir sistem dhilinde ilenebilirlii zerinde durulacaktr. nemli olan tarih almalarn herhangi bir sistematiin veya belli snrlamalarn iine hapsetmek deil onun ok farkl kulvarlardan ilerleyebilecek bir disiplin olduunu gstermektir.

Anahtar Kelimeler: Annales Okulu, Tarih, Sistem, bn Haldun, Fernand Braudel, Immanuel Wallerstein,
Modern Dnya Sistemi.

Summary
At the beginning of the 20th century began to change the traditional understanding of history. It was appeared a different approach in historical research through the Annales School. Although history could not be easily explained with methods of other disciplines, historical researches via the Annales School lived in a transformation under the interdisciplinary synthesis. Today in history research, there are several methodological studies. Historical Sociology and comparative history are some of them. Maybe we can add it on history as a system. Studies viewing history as a system are difficult to find in the literature. In this article will be queried what is the system and relationship between history and system. And will be focused on penetrability within a system of history moving from some example studies. What is important, studies of the history not be confined within any systematic or certain limitations and it is indicated that it is a discipline which can move on from very different ways.

Keyword: The Annales School, History, System, Ibn Khaldun, Fernand Braudel, Immanuel Wallerstein, the Modern World-System.

Dokuz Eyll niversitesi - zmir

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

204

Giri ncelikle unu belirtmekte yarar var ki, sistem analizi ya da sistem yaklam ile tarihi aklamaya ve deerlendirmeye almak veya aralarnda bir iliki olup olmadna dair karsamalarda bulunmak aslnda zgn bir ura olacaktr. 1 Sistem analizi, arlkl olarak fen bilimlerinde kullanlan bir yntem olmakla birlikte, sistem anlay hayatn her alanna girmitir. Peki ama bunun tarihle ilikisi nedir? Bunun yantn aramak amacyla ilk olarak sistem analizinin ne anlama geldiinin stnde durulacaktr. Sonrasnda tarihin bir bilim olarak deerlendirilmesi yaplacak ve son olarak zaman ak ierisinde gelien olaylarn genel olarak yorumlanabilmesi konusunda sistem anlay ile arasndaki ba sorgulanacaktr. Sistem ve Sistem Analizi Sistem, bir hedefi veya bir amac gerekletirmek zere bir arada alan birbiriyle ilikili paralardan oluan girdi ve ktlar olan snrlar belirlenmi bir btndr. 2 Baka bir deyile sistem karlkl olarak birbirini etkileyen paralarn bir btn olarak faaliyet gstermek amacyla birleimidir.3 Paralar btn oluturur ama sonuta her parann kendi zgnl varken btn bunlarn her birinin ilevinden farkl bir amaca hizmet eder. Aralardaki soutma sistemi buna rnek olarak verilebilir. Bu sistem radyatr, pervane, termostat, su pompas, hortum ve vidalardan oluur. Bu paralar beraberce motorun ar snmasn nlemelerine ramen, ayr ayr iken byle bir amaca hizmet etmezler.4 Bir sistem baka bir sistemin herhangi bir paras da olabilir ve bu srekli ekilde devam edebilir. Sistem, her gn karmza kan ve ok fazla kullanm alan olan bir szcktr. Gne sistemi, sindirim sistemi, ulam sistemi gibi kullanm alanlarnn dnda eitim sistemi ve hukuk sistemi gibi daha sosyal ierikli kullanmlar da vardr. Sistem analizi, sistemin paralarnn ya da btnnn tanmlanmas veya aratrlmasdr. Sistemler konusunda yaplan gzlem ve aratrmalar sonucunda sistemlerin bir dizi benzerliklere sahip olduklar ortaya konmutur. zellikle Ackoff, Ashby, von Bertalanffy, Bigelow gibi ok sayda bilim insan ve aratrmacnn bu konudaki almalar anlmaya deer. Buna gre sistem analizinin ilkelerini u ekilde toplayabiliriz: Btnsellik, bilimsellik ve interdisiplinerlik. Btnsel bir bak asna sahip olmak ufku netletirir. Bilimsellik ilkesi nyargszl, tutarll ve doruluu beraberinde getirir. Birok disiplinden faydalanarak deiik gr alarnn katks salanr. Sistem analizi genel olarak sistemlere uygulanabilecek ana ilkelerin oluturulmas amacn gder. Bu teori sayesinde eitli bilim dallarndaki sorunlar ortak bir dille tanmlanm olmaktadr. Yzyllar nce Aristonun btn, paralarnn toplamndan daha byktr deyii

Jose Ortega y Gasset tarafndan kaleme alnan History as a System balkl makale erken bir dnemde yazlmasna ramen (1935) daha sonra stnde durulmad iin kenarda kalm bir rnek olarak burada ele alnan konu ile ilgili sanld. Ancak tannm spanyol filozof, bu yazsnda o zaman iin yaplan bilimsel aratrmalar insanlarn geirdii byk deiimler konusunda sessiz kalmakla suluyordu. Fen bilimlerinin bu konu hakknda sessiz kalmas nedeniyle fiziksel akl yerine yaamsal ve tarihsel akl n plana karmak gerekiyordu. Konuya ontolojik adan yaklaan Gasset, tarihi bir sistem olarak gryordu. Bu sistem, kalmaz ve esiz bir sreklilik salayan insan deneyimlerinin sistemiydi. Dier bir deyiiyle, Tarih, yaamdaki radikal gerekliin sistematik bilimiidi. Bkz., Jose Ortega y Gasset, Toward a Philosophy of History, University of Illinois Press, (Paperback), 2002, (Originally published: New York: W. W. Norton, 1941), ss.221-223. 2 Oya Kalpsz vd., Bilgisayar Bilimlerinde Sistem Analizi, Papatya Yaynclk, stanbul, 2006, s.17. 3 Yavuz Ergil, nsal Sr, Sistem Yaklam, Asil Yaynclk, Ankara, 2008, s.75. 4 Ergil, Sr, a.g.e., s.75-76.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

205

Mustafa Malhut

sistem gr iin bir ilk deyi saylabilir. Gnmzde benzer kavram sistem sinerjisi olarak da adlandrlmaktadr.5 Sistem analizi ok sayda bilim dal ve disiplinle ilikili olmas nedeniyle deiik bak alaryla ve deiik yaklamlarla ele alnabilir. Bir literatr taramas yapldnda anlalaca gibi, sistem analizinin snrlarn saptamak ok zor olduundan sistem analizinin neleri ierecei konusunda genelgeer bak alar ve gr birlii salamak olduka zordur. Yaygn olarak fen bilimlerinde karmza kan bu anlay erevesinde asli olan, bir sorunun varl ve bunun zlme isteidir. Bu adan ilk adm tespit ve tehistir. 6 Bu durumda sistem analizini tarih alannda kullanmak mmkn deildir. nk tarihin amac bir sorunu ortaya karmak ve onu zmek deildir. Evans da tam bu noktann altn izer Tarihin yce grevleri yoktur. O yalnzca gerekte ne olduysa onu gstermek ister. 7 Sistem analizini fen bilimleri ile snrlandrdmz zaman bu geerli olmaktadr. Ancak yukarda da belirttiimiz zere sistem analizi ok sayda bilim daln iine almaktadr. Yoksa Wallersteinn Modern Dnya Sistemini nasl aklayabiliriz? Bu sadece bir isimden mi ibaret yoksa gerekten de tarihi, sistem analizi erevesinde ele alabilir miyiz? Bunu bir bilim dal olarak tarihi inceledikten sonra mercek altna alacaz. Bir Bilim Dal Olarak Tarih Tarihe yklenegelen en temel anlam, belli yer ve zamanda meydana gelen olaylarn sebep sonu dhilinde belgelerle anlatlmasdr. Ancak bu tanm anlatsal/yksel (narrative) tarih anlay hesaba katlarak oluturulmua benziyor. Bu anlay ilk alardan erken 20. yzyla kadarki tarih almalarnda baat roldeydi. Herodot ve Thukydides ile balayan tarihilik 19. yzylda Ranke nclnde bir bilim olarak adlandrlsa da Iggers hl ikisi arasnda birok benzerliin bulunduunu bildiriyordu. Bu benzerlikler, var olan kii ve olaylarn anlatlmas, insan eylemlerinde aktrlerin niyetlerini kavramak ve tek boyutlu bir zaman (diokronik) ierisinde tutarl bir silsile ile ilerlemesidir. 8 Rankenin tarihilie getirdii yenilikler yadsnamaz. Evans Rankenin tarihilie nemli katks olduunu sylyor. 1. Tarih ayr bir disiplin olarak kabul grd; 2. Gemii kendine zg haliyle ortaya koydu; 3. Metinlerin doruluunu filologlarn yntemleri ile dorulamaya alt yani belgelere eletirel gzle bakt.9 19. yzyl profesyonel tarihyazmnn anlatya dayal, olay ynelimli nitelii, 20. yzylda sosyal bilim ynelimli tarihsel aratrma ve yazma biimlerine doru bir dnm yaad. Bu dnm 1929 ylnda Annales Dergisi iersinde buluan Marc Bloch ve Lucien Febvre ile balad.10 Aslnda iki yazar Annales Okulu olarak adlandrlan bu deiimin temellerini daha nce atmlard. Derginin kmasndan nce yazdklar ile farkl bir tarihilik geleneini balattlar.11 Onlarn tarihilie getirdii yenilik, kiilerin eylemlerinin belirleyici bir rol oynad tarihsel anlaty ve tarihteki siyasi olay anlat hegemonyasn brakp daha ok ekonomik, sosyal ve
5 6

Haluk Erkut, Analiz,Tasarm ve Uygulamal Sistem Ynetimi, rfan Yaymclk, 2. Bask, stanbul, 2000, s.12-13. Erkut, a.g.e., s.63. 7 Richard J. Evans, Tarihin Savunusu, ev.: Uygur Kocabaolu, mge Kitabevi, Ankara, 1999, s.24-25. 8 George G. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm, ev.: Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2003, s.3. 9 Evans, a.g.e., s.24-25. Aslnda tarih alanndaki bu yenilikler 14. yzylda bn Haldunun Mukaddimesinde ele alnmt. Ancak onun ortaya koyduu yenilikler tarihsel aratrmalarda yaygnlaamad. Tarihin bir bilim olarak alglanmasnn nnn almas iin 19. yzylda Avrupadaki gelimeleri beklemek gerekecekti. lerleyen sayfalarda bn Haldunun Mukaddimesi zerinde durulacaktr. 10 Marc Bloch ile Lucien Febvre ve onlar bir araya getiren srecin anlatm iin bkz., Peter Burke, Fransz Tarih Devrimi: Annales Okulu, ev.: Mehmet Kk, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2002, ss.37-64. 11 Iggers, a.g.e., s.52.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

206

kltrel olaylar corafi ve zaman snrlamas gzetmeksizin incelemelerinde yatmaktadr. Annales Okulu ile ksaca, kral tarihinden halkn tarihine, siyasi olay tarihinden toplumsal olay tarihine geilmitir. Onlar geleneksel disiplinler ile sosyal disiplinler arasndaki engeli ortadan kaldrmlar ve tarihi interdisipliner almalarla ok ynl bir ura olarak grmlerdir. Bu adan bakldnda tarihi sadece birinci el kaynaklarla hareket etmeyecek, bunun yannda ekonomi, edebiyat, hukuk, demografi, felsefe, psikoloji, sanat, teknoloji, antropoloji, arkeoloji, sosyoloji, uluslararas ilikiler, corafya, siyasi bilimler gibi deiik alanlarda bilgi sahibi olmas gerekecekti. Bu okul etrafnda toplanm kiilerin eserlerine bakld zaman Blochun Feodal Toplum, Lucien Febvrein 16. Yzylda nanszlk Sorunu, Fernand Braudelin Akdeniz Dnyas ve Maddi Uygarlk, Emmanuel Le Roy Ladurienin Languedoc Kylleri gibi eserler bu anlay ile yazlm birka rnektir. Bu yeni tarihilik anlay, bata vermi olduumuz tanmn da yetersizliini ortaya koydu. Tarihin hareketi geni bir aklamadr 12 diyen Braudelin hakl olarak sylediklerine kulak vermemiz gerekiyor, tek bir tarih ve tek bir tarih metodu yoktur; tarihler, metodlar, merak konular, gr alar vardr; yarn baka merak konular, baka gr alar olaca gibi.13 Konunun belirlenmesi tarihiye baladr. Carr da bunu vurgular, Tarihi tarihin bir parasdr. Tarihinin bu geit alay iinde kendini bulduu nokta, onun tarihi gr asn belirler.14 Bu noktada tarihi hakknda birka sz sylemeliyiz. Kukusuz tarih, tarihiden bamsz dnlemez. Sonuta tarihi ele ald konunun kurgusunu kendi yapar. Az bilgiyle ie balar zamanla edindii bilgiler hafza snrlarn aar. Bu noktada kullanaca bilgileri ayrr. Bilgilerin tasnifi srasnda nyarglar veya aratrma amac ve gerekesi etkilidir.15 nyarg ve ideolojilerin merulatrlmas arac olarak tarihi kullananlar bir tarafa brakmalyz. nk onlar hakknda yaplacak yorum bu almann snrlar dndadr. Her bilim insan gibi tarihi de bilimsel etike sahip olmaldr.16 Housmana gre kesin doruluk bir devdir, erdem deil.17 Bilimsel olarak yaplan tarihilik de gemii yarglamay deil onu aklamay kendine ura edinmelidir. 18 Burada tarihi yapan ile yazan arasndaki ayrma dikkat etmeliyiz. Tarihi yapan kii kendini tanmas ve kendisini gerekletirme ihtiyac sonucunda bir adanmlk ile n plana kar.19 Tarihi yazan ise her insan gibi her eyi bilmeyi arzulad iin bilmeyi arzular. nk, Bildiini bilmek kendini bilmektir.20 Belki de bu nedenle gemie bakp bugn grmek yerine bugn anlayarak gemie bakmak gerekir. Bu bak srasnda Atatrkn u sz akldan karlmamaldr: Tarih yazmak, tarih yapmak kadar nemlidir. Yazan yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr.
12 13

Fernand Braudel, Tarih zerine Yazlar, mge Kitabevi, Ankara, 1992, s.100. Salih zbaran, Tarih Nedir? (Tarihin ada Tanm ve Anlam zerine Notlar), Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu 21-26 Mays 1984, Elaz, 1990, s.1 14 Edward Hallett Carr, Tarih Nedir?, ev.: Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 1996, s.44 15 Jacques Barzun, Henry F. Graff, Modern Aratrmac, ev.: Fato Dilber, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 11. Bask, Ankara, 2001, s.170. Burke iyi bir tarihinin zeka, alglama (psikolojik, siyasal ya da her neyse) ve iletiim kurma yeteneinin bir arada bulunmas gerektiini savunuyor. Tarihi, niteliklerini geleneksel ve modern yaklamlar arasnda ayrm yapmadan kullanmaldr. Bkz., Peter Burke, Invitation to historians: An intellectual self-portrait, or the history of a historian, Rethinking History, Vol. 13, No. 2, June 2009, s.269. 16 Bilimsel etik ve bilim insan zerine bir alma iin bkz., Recep Kk, Bilimsel Etik ve Bilim nsan zerine Metodolojik Bir Yaklam, http://www.deu.edu.tr/userweb/recep.kok/dosyalar/bilimseletik.pdf (Son eriim 05.06.2010). 17 Carr, a.g.e., s.15-16. 18 lhan Tekeli, Tarihyazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara, 1998, s.30.
19

Recep Kk, Karlatrmal Doktrinler Tarihi ders notu. Ayrca, bu almann fikri temellerinin olumasn salayan Prof. Dr. Recep Kke teekkr ederim.
20

R. G. Collingwood, Tarihin Tasarm, ev.: Kurtulu Diner, Gndoan Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996, s.247.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

207

Mustafa Malhut

Tekrar 19. yzyln ilk yarsnda ortaya kan yeni tarih anlayna dnersek, bu anlay ile tarihe yneltilen sorular bulunan cevaplardan daha nemli hale gelmitir. Ama kesin doruluu ortaya koymaktan ziyade yeni sorunsallar ortaya kararak tarihin ufkunun geniletilmesidir. Bu nedenle o zamana kadar yazlan tarih, gemiin sadece bir ynne iaret ediyordu ve yeni aratrmalar sonucunda bilindii sanlan birok gerek yeniden ekillenecekti. Sistem Yaklam inde Tarih Sistem yaklam ile alakal olan ama onu tam olarak karlamayan baz hususlar incelemek yol gsterici olabilir. Sz konusu hususlar, tarihi snflandrma, model veya kuram oluturma erevesinde ele alnabilir. Bunlar, birbiriyle alakaldr ve nihayetinde bir sistem oluturma amalar ne kar. Snflandrma veya gruplama belli bir dzen iinde srecin ilerlemesine yardmc olur. Barzun ve Graff iki tr snflama olduunu sylerler. lki kendiliinden olumu snflamadr. Dieri ise sistematik snflamadr. lki kendiliinden geliigzel yaplmken ikincisi sistematik ve veriler nda yaplr. 21 kinci snflandrma ekli bizi model ve kuram oluturmaya gtrr. Model oluturma bir anlamda kuramsal anlay ile benzer olarak yaplacak aratrmann snrlarnn nceden izilmesi olarak grlebilir. Eldeki veriler nda mekanizmalar ortaya koyarak onlarn salamalarn yapmak esastr. Bunu yaparken farkl almalar sonucu elde edilen verilerin kullanlmas gerekir. Tarih incelemesi, nfus, ekonomi, siyasal rgt, kltr, olgular gibi birbirinden soyutlanm incelemelerin yaltkan bir toplamna indirgenmemesi gerektii sonucuna ulaabiliriz diyen Carra gre nemli olann bunlarn birlikteliinin ortaya kardklar btnln, bunlarn arasndaki etkileimden domasdr. Carrn sylediklerini dikkatli ekilde okuyunca burada bir sistemin varln buluyoruz. Bu, her birinin farkl grevi olan ve bir amac gerekletirmek zere birbirinden etkilenerek btn oluturan sistem tanmna ne kadar uymakta.22 Tarihilerin kuram oluturmada ok baarl olmadklar ve eserlerini mevcut kuramlara uydurmada sorun yaadklar bilinmeyen bir ey deildir. Trkiyede yaplan tezlerden de izlenecei zere ou tezin oluumunda zgn bir kuram meydana getirme veya tezi mevcut kuramlar erevesinde kurgulama gelenei yerlemi deildir. Tezi mutlaka bir kuram ile donatmann ne kadar gerekli olduu ayr bir tartma konusudur. Ancak bu konuda tarihilerin zorlandklar ortadadr. Klasik tarihisi tutumun hem kapsaml toplumsal yap teorilerine hem de toplumsal deiim teorilerine kar olduunu syleyen Tosha gre, teori yalnz olaylarn benzersizliini deil, bireyin saygnln ve insan faktrnn gcn de reddeder.23 Tekeliye gre, tarih gemiten kalan belgelere, kantlara, insan yaps eylere dayanarak dil aracl ile gemiini yeniden kurarken ya sosyal bilim kuramlarndan yararlanacak (ki ona gre bu kuramlarn tketilmesi kanlmazdr) ya da tarihi yazan kendi bulgular dorultusunda genellemeleri bu kuramlarn yerine kullanacaktr. 24 Eer tarih kendi kuramn yaratmak isterse bunu pozitivist bir sosyal bilim anlay ile yapamayacaktr. nk olgularn tekrar ok sk olamayaca iin, buna dayanarak grgl genellemelere gidilmesi zordur ve yaplan genellemeler varsaym dzleminde kalacaktr. Ama eletirel tarih anlay benimsenirse, bu aklamalar, yaplara ve mekanizmalara bal olaca iin kuram retilebilir.25

21 22

Barzun, Graff, a.g.e., s.169. Edward Hallett Carr, J Fontana, Tarih Yazmnda Nedensellik ve Yanllk, mge Kitabevi, Ankara, 1992, s.99. 23 John Tosh, Tarihin Peinde, ev.: zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s.148. 24 Tekeli, a.g.e., s.58. 25 Tekeli, a.g.e., s.58.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

208

Kkenden tarihi olmayanlar kuram retmede daha az zorlanmaktadr. zellikle tarihsel sosyoloji olarak adlandrlan ve bu erevede karlatrmal tarih yaklamn 26 benimseyen aratrmaclarn kabul gren kuramlara imza attklar biliniyor. Mesela Barrington Moore Jr., Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, adl eserinde ngiltere, Fransa, Amerika, in, Japonya ve Hindistann demokratik geliimlerini karlatrmal olarak incelemi ve sonuta burjuva devrimi ile demokratik parlamenter yaplar (ngiltere, Fransa ve Amerika), tepeden inmeci devrimlerle faist ynetimler (Almanya ve Japonya) ve kyl devrimleriyle komnist anlay (in ve Rusya) arasnda ba kurmutu.27 Ayrca burada tarihsel sosyoloji alannda, Charles Tilly, Theda Skocpol, Perry Anderson, Reinhard Bendix, Shmuel Eisenstadt, Cyril E. Blacki anmadan gemeyelim. 28 Tarih ve sosyolojiden bahsetmiken anmadan geemeyeceimiz baka bir yazar da bn Haldundur. Tarihsel sosyolojinin temelleri yeni olsa da bn Haldun (1332-1406) Mukaddimede, tarih ve sosyolojiyi ayn noktada buluturmay baarmt.29 bn Haldunu burada zikretmemizin nedeni sadece sosyoloji ve tarihin birlikteliinin habercisi olmasndan, zgn bir kuram oluturmasndan30 veya tarihin kendisi zerine kafa yorarak onun ayr ve mstakil bir bilim olarak
26

Trkiyedeki ve dnyadaki karlatrmal tarih yaklamnn tarih retimi zerindeki artan etkisinin rnekleriyle akland bir yaz iin bkz., Nedim Yalansz, Karlatrmal Tarih: Tarih retiminde Yeni Bir Yaklam, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say:2/9, Sonbahar, 2009. 27 Barrington Moore Jr., Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev.: irin Tekeli, Alaeddin enel, mge Kitapevi, 2. Bask, stanbul, 2003. 28 Yazarlarn bahsi geen alan ile ilgili nemli eserlerinden bazlar unlardr: Charles Tilly, The Vendee, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1964. Charles Tilly, The Rebellious Century, 1830-1930, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1975 (Louise Tilly ve Richard Tilly ile birlikte). Charles Tilly, European Revolutions, 14921992, Oxford: Basil Blackwell, 1993. (Trkesi iin bkz., Charles Tilly, Avrupada Devrimler 1492-1992, ev.: zden Arkan, Literatr Yaynlar, stanbul, 2005). Theda Skocpol, States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia and China, New York: Cambridge University Press, 1979. (Trkesi iin bkz., Theda Skocpol, Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve inin Karlatrmal Bir zmlemesi, ev.: S. Erdem Trkz, mge Kitabevi, Ankara, 2004) Theda Skocpol, ed., Vision and Method in Historical Sociology, New York: Cambridge University Press, 1984. (Trkesi iin bkz., Tarihsel Sosyoloji: Blochtan Wallersteine Grler ve Yntemler, Ed.: Theda Skocpol, ev.: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999). Perry Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism, Londra, New Left Books, 1974. Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State, Londra, New Left Books, 1974. Reinhard Bendix, Nation-Building and Citizenship, New York, John Wiley & Sons, Inc., 1964. Reinhard Bendix, King or People, Berkeley: University of California Press, 1978. Shmuel N. Eisenstadt, Comparative Civilizations And Multiple Modernities, Leiden: Brill Academic Publisher, 2003. Shmuel N. Eisenstadt, The Political Systems of Empires, New York, Free Press, 1963. Cyril E. Black, Cyril E. Black, The Dynamics of Modernization: A Study in Comparative History, New York: Harper & Row, 1966. (Trkesi iin bkz., Cyril E. Black, adalamann tici Gleri, Verso Yaynclk, 2. Bask, Ankara, 1989). Cyril E. Black, ed., The Modernization of Japan and Russia: A Comparative Study, New York: The Free Press, 1975. 29 nc, bn Haldunun sosyolojinin unutulmu bir kurucusu olarak gsterilmesini pek doru bulmuyor. Ona gre, bn Haldunun sosyolog olarak kabul edilebilmesi iin almalarnda bireyin zgrl sorununu ele almas gerekmektedir. Ancak o dnemde bireysellikten sz etmek mmkn deildir ki bu bn Haldundan beklensin. bn Haldunun dncesinde insan toplumdan ayrm, farkl bir znellik gelitirememitir. Ayrca nc, Haldunun toplum kuramnn, Batdaki tarih felsefesinin bir uzants olarak gelien sosyoloji geleneiyle arasnda nemli hibir ba bulunmuyor demektedir. Sonuta nc, Haldunun tarihsel sosyoloji (ksaca toplumsal yap trleri) yerine sosyolojik tarih (insanlk tarihi veya tarihin kendisi) denebilecek bir disiplinin temellerini attn iddia etmektedir. Bkz., Ahmet nc, Sosyoloji ya da Tarih, bn-i Haldun ve Mukaddime zerine Bir Deneme, teki Yaynclk, Ankara, 1993, s.15, 20, 43, 66, 67 ve 78. ncye gre, bn Haldunun eserinde bireysellik yoktur ve doal olarak sosyolojinin temeli olan birey-toplum ilikisi Mukaddimede sorgulanmamaktadr. Acaba nc, bireysellik ve birey-toplum ilikilerinin stnde pek durulmayan Wallersteinn Modern Dnya Sistemini bu anlay ile hangi snfa sokmaktadr? 30 bn Halduna gre devlet ve hanedanlarn tpk insanlar gibi doum, gelime, duraklama ve lm gibi doal evreleri olduunu ileri srmtr. Bkz., bn Haldun, Mukaddime I, Haz.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 1982, ss.505507. nalck, Mukaddimedeki bu gre, devletlerin antropomorfik geliim teorisi diyor. Bkz., Halil nalck, Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji, Dou Bat Makaleler I, Dou Bat Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 2005, s. 50.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

209

Mustafa Malhut

ele alnmas gereklilii stnde durmasndan deildir. 31 Asl neden, Mukaddimeye yazmzn temelini oluturan sistem ve tarih asndan bakmak, daha dorusu bu adan baz sorular gndeme getirmektir. bn Haldun gerekten, erken bir dnemde ve yanklarnn gnmzde de devam eden, nemli bir esere imza atmtr. Mukaddime, pek ok aratrmaya konu olmasna ramen onun hakknda son deerlendirmelerin yapldn sylemek mmkn gzkmyor. Mukaddime, dier yerli ve yabanc almalarn dnda, farkl blmlerde ve farkl anabilim dallarnda onlarca lisansst teze konu olmutur.32 Bu bir bakma eserin interdisipliner anlaya yaknlnn kant gibidir. Bu anlayn varln aramamz gereken yer ise kukusuz Mukaddimedir.

nc, lise tarih kitaplarndaki Osmanl mparatorluunun kurulu -ykseli-duraklama-kme anlaynn Haldunun modeli olduunu iddia ediyor. Bkz., nc, a.g.e., s.20. 31 Mukaddime, bilim olarak tarihin douunda nemli bir yerdedir. Lacoste, bn Haldunun tarih anlayn 19. yzyl sonuna doru gelien tarih anlayna ok yakn bulur. 19. yzyla gelinceye kadar Thukydidesi aan yalnzca bn Haldun olmutur. Thukydides tarihin kurucusudur. bni Haldun ise bilim olarak tarihin douunu haber verir. Bkz., Yves Lacoste, Tarih Biliminin Douu bni Haldun, ev.: Mehmet Sert, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2002, s.249. Mukaddimeyi vg dolu szlerle anan Lacoste, almasnn bir yerinde sistem tanmmza ok uygun bir ekilde Mukaddimeden yle bahseder: Burada, eleri birbirinden yaltk olarak art arda gelecei dnlm ve rastgele bir dzende snflandrlm bir ansiklopedi deil, tarih zerine btnlkl bir gr getirdii ve ilke olarak paralarn btne bamlln savunduu iin ansiklopedi dzeninde yazlm bir yapt sz konusudur. Mukaddimenin ierii zmlenmek istenir ve bu ieriin deiik eleri birbirinden rastgele ayrlrsa u konularla karlarz: Dnyann corafi tantlamas ve insan corafyas zerine pek ok belirleme, bir siyaset incelemesi, bir iktisat incelemesi, bilimlerin aklc bir anlayla snflandrlmas, pedagoji zerine grler ve belagat zerine grler. Btn bunlara kehanet, gizemcilik, by, simya zerine incelemeleri, dinsel hukuk, edebiyat ve dilbilimle ilgili ayrntl grleri, eitli sanatlar ve eitli teknikler zerine bir inceleme de eklemek gerekir. Gerekte bu dkm eksik saylr, nk bn Haldunun yapt kimya, cebir, ve geometriyle ilgili eler ile tp, mimarlk ve ehircilik, askerlik sanat, estetik ve tanrbilim zerine grler de ierir Bu elerin bazlar o kadar zgn olmasa da, bazlar tersine, son derece ilgintir. Bkz., Lacoste, a.g.e., s.272-273. Sistem anlayna ok yakn olan bu tanmlamann bys ilerleyen sayfalardaki bir cmle ile bozulmaktadr: bni Haldunun gerek amac tarihsel olaylar aklamaktr, yoksa btnl iinde toplumu yntemli bir biimde incelemek deildir. Bkz., Lacoste, a.g.e., s.296. Bunun yan sra, sz konusu eserde Mukaddime hakknda elikili aklamalar gze arpmaktadr. Lacoste, Mukaddimenin hem 19. yzyl sonundaki tarih anlayna yakn olduunu savunur hem de bn Haldunun prens ve sava tarihi yerine byk olaylar sosyo-ekonomik temellerle anlattn syler. Bkz., Lacoste, a.g.e., s.22, 253. 19. yzyl sonundaki Rankeci tarih geleneinde hala siyasi konular n plandadr. Tarihsel konularn sosyo-ekonomik temellere kavumas iin 20. yzyln ilk yarsnn yani Annales Okulunun kurulmasnn beklenmesi gerekmektedir. Bu adan Arslann bn Haldunun bugnk tarih anlayna ok benzeyen yeni bir tarih anlay meydana getirmek istediini sylemesi gayet makuldr. Bkz., Ahmet Arslan, bni Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Vadi Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1997, s.23. 32 Yavuz Yldrm, bni Haldunun metodu ve Umran Teorisi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1990; Taner Demirkol, bn Haldunda Bilim ve Devlet, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994; Mustafa Parlatan, bn Haldunun Mukaddimesinde Trkler, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya, 1994; Musa Yetim, Sosyal Siyaset Messeselerinin En By Olmak Bakmndan bn Haldunun Devlet Gr, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1994; Nurettin Korkmaz, bn Haldunda Sosyolojik Kavramlar, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1995; Hseyin Sadolu, bn Haldunda Sosyoekonomik Deime, Dumlupnar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ktahya, 1995; Hayta Beyhan, bn Haldunda Kiilik Teorisi (Sosyal-Psikolojik Bir Yaklan), Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bursa, 1996; Olga Grhan, bn Haldunun Siyaset Teorisi zerine Sosyolojik Bir alma, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1996; Ali Gezer, Farabi ve bni Haldunda Erdemli Olmayan Toplum retisi, Ege niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1997; Kemer Ertrk, Tarih Felsefesinde bn Haldun ve Vico, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1998; Yavuz Yldrm, bn Haldunun Bedavet Teorisi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1998; Selahattin Dursun, Haldunda Felsefe ve Din Deerlendirmeleri, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1998; Halit Olgun,

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

210

Bir eit dnya tarihi olan Kitabul berin giri blm ve birinci kitaptan oluan Mukaddime, eserin kuramsal altyaps durumundadr ve zgnl ile zamanla eserin nne gemitir. 33 Bu nedenle, yaplan almalar Mukaddime zerine younlamtr. bn Haldun
Sosyal Deime Asndan bn Haldun ve Sorokin, Krkkale niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Krkkale, 1999; Buket Yurtul, bn Haldunun Eitim Sosyolojisi, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas, 1999; Taner Demirkol, bn Haldunda Bilim ve Devlet Anlay, Nide niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Nide, 2000; Sava Atmaca, bni Haldun ve Francis Baconda Yntem ve nyarg, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2001; Yakup Kahraman, bn-i Haldunda Toplum ve Siyaset Felsefesi, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2002; Mehmet Hacibrahimolu, Collingwood ve bn Haldunun Ele Ald Tarih Felsefesinin Baz Problemleri, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2002; Safiye Erdoan, bn Haldunun Eitim Anlay, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2002; Fatma Grbz, bn Haldunda Tarih Felsefesi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2002; Adem Gn, bn Haldunun Mukaddimedeki Din Eitimi le lgili Grleri, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas, 2002; Eyp Taz, bn Haldunda Toplum-Bilgi likisi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003; Feyzullah Akdemir, bn Haldunda Din-Felsefe likisi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2003; Onur Sr, bn Haldun Devlet ve Siyaset Felsefesi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2004; Said Yer, Gazzl ve bn Haldunda Din-Devlet likisi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2004; Bilal Ylmaz, bn Halduna gre Din-Toplum likisi, Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bursa, 2004; mer Ali Yldrm, bn Haldunda limler Tasnifi ve Felsefe Eletirisi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2005; Pnar Yazgan, lm-i Umran Dncesinin Arka Plan, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2006; Erturul Yldrm, bn-i Haldunun ktisadi ve Mali Dnceleri, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ktahya, 2006; Zehra Ylmaz, bn Haldunun Tasavvufa ve Felsefeye Ynelttii Eletiriler, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006; Hacer Ev, bn Haldunun Eitim Gr, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir, 2007; Mehtap Soylu, bn Haldunda Sosyolojik Dnce, Gazi niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007; Tuba Denek, bn Haldunun (13321406) Mukaddime sine Gre slam Kurumlar Tarihi, Harran niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, anlurfa, 2007; Emine Kugz, bn-i Haldunun Kurn ve Tefsir Anlay, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel slam Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas, 2007; Abdullah Hacibekirolu, bn Haldnun Kelmcl, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Temel slam Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2008; Aya Avc, bni Haldun ve G. Vico Karlatrmasnda Doalc ve Tinselci Tarih Felsefesi, Akdeniz niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Antalya, 2008; Aye Ekinci, bn Haldunda Adalet Anlay, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008; Arife Sng, bn Haldunun Eitim Felsefesi, Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta, 2009; Hseyin Frat enol, bn Haldunda Tarih ve Umran Sorunu, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2009; Hasan Alkan, bn Haldun ile Arnold Toynbeenin Tarih Grlerinin Karlatrlmas, Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Van, 2010; Recepcan en, bn Haldunda ehir ve Medeniyet, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2010; Mustafa Gden, bn Haldunun Mukaddimesi Balamnda Siyas Otorite, Cumhuriyet niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas, 2010. Tez bilgileri Ulusal Tez Merkezi arivinden elde edilmitir. Bkz., http://tez2.yok.gov.tr/. 33 Ibn Haldun, a.g.e., s.103. (Sleyman Uludan Mukaddime evirisine yazd Giri ksmnda. Uludan Giri yazs sayfa 17den 195e kadardr. Bundan sonra alntlar sadece eser adyla verilecektir). W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, ev.: M. Fuad Kprl, Dinayet leri Bakanl Yaynlar, 4. Basm, Ankara, 1977, s.39. Ayrca baka rnekler iin bkz., enol, a.g.t., s.73.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

211

Mustafa Malhut

Mukaddimede tarihsel anlamda geni bir perspektifle konulara yaklamak istedii ve bu balamda nemli bir ereve izdii grlr. Her ne kadar eserinde bu erevenin ii tam olarak doldurulamasa da, sistematik bir yaklamn varl dile getirilmitir. 34 Bu, tarihi bir sistem dhilinde incelemekten ok onu anlamlandrmaya yarayacak yeni bir bilim dalnn sistematik ekilde kurulmasdr. bn Haldun, kurduunu syledii bilim dalna umran ismini vermitir.35 Ona gre, bu ilimle uraan, siyasetin kaideleri ve varlklarn tabiatlarn bilmeye muhtatr.36 Yani bu bilimin kapsam geni olacaktr. Umran ilminin konularnn gnmzde, siyaset bilimi, sosyoloji ve ekonomiyi iine alacak genilikte olduu vurgulanmtr.37 Arslan, Mukaddimeden hareketle Tarih ilmi umran ilminin salayaca bulgularla, sistematik bir ekilde derlenmi nedensel aklama rneklerine dayanacaktr demitir. Arslann belirttii sistematik derlemenin amac acaba paralardan hareketle btne ulama abas myd? bn Haldun, tarihi doruya ulamak iin elindeki haberin btn sebepleri hakknda etrafl bilgiye sahip olmas gereklidir diyordu. 38 Etrafl bir aratrma sonucu amalanan, doruyu bulmakt. Umran ilminin kurulma nedeni de buydu. Mukaddimenin konu yelpazesi ok genitir. Sosyal yap, corafya ve iklim, demografi, siyaset, iktisat, hukuk, din, dil, bilimler, kltrel yap (edebiyat, iir, mzik, mimari vs.) 39 bu yelpazenin paralardr. Burada sorulmas gereken soru u olmaldr: bilimsel zihniyetle ilenen btn bu konular, 40 yalnzca konular hakknda bilgi vermek iin mi yoksa ayr alanlardaki uzmanlklar ile konular ele alp her birinin ulat verilerle geneli oluturmak iin mi bir araya getirilmitir? Mesela bn-i Haldunun corafi bilgiye sahip olduu ve bunu temasnn daha iyi anlalmas iin genie kulland Mukaddimede grlyor. Peki ayn ey iktisat, hukuk veya edebiyat iin ne kadar geerli olacaktr. Her biri stndeki uzmanln (ayet yleyse) sistemli olarak geneli oluturmak iin mi kulland? Yoksa bunlara sadece yzeysel ekilde doruya ulamak iin mi deindi? Ksaca sorgulanan ey, sistem yaklamnn bn Haldunun eserinde varolup olmaddr. Mukaddimenin interdisipliner anlay ile yaknlna biraz nce deinildi. Ancak bu makalede stnde durulan sistem yaklamnn bn Haldunun eserinde bulunup bulunmadna ilikin yorumlarda dikkatli olunmaldr. Hem terminolojiyi dikkate alarak hem de eserin yazld dnemi iyi kavrayarak bu ie kalklmas kukusuz uzman eliyle ayr bir almaya konu olacak mahiyettedir. Yalnzca Mukaddimenin deil onunla birlikte Kitabul berin de bu erevede deerlendirilmesi sonucunda kapsaml bir almann meydana gelmesi muhtemeldir. Annales Okulunun ikinci kuaktan en nemli temsilcisi olan Fernand Braudelin Maddi Uygarlk adl eserine gz atmamz sistem ve tarih asndan yararl olabilir. Burke, Braudel hakknda u yorumu yapar: gerek blgeleri ayran snrlara gerekse disiplinleri ayran snrlara tahamml yoktu pek. eyleri her zaman btn olarak grmeyi, ekonomik, toplumsal, siyasi ve kltrel tarihi bir total tarih halinde btnletirmeyi istemiti. 41 Ele alacamz almann
34

Lacoste, Mukaddimenin nsznden tmyle bana zg bir yntem ve bir sistem buldum szn alntlamtr. Bkz., Lacoste, a.g.e., s.251. 35 bn Haldun, umran, yeni karlm ve kurulmu (orjinal) bir ilim olarak tanmlamtr. Bkz., bn Haldun, a.g.e., s.260. 36 bn Haldun, a.g.e., s.240. 37 Arslan, a.g.e., s.74; enol, a.g.t., s.171; bn Haldun, a.g.e., s.146. 38 bn Haldun, a.g.e., s.241. 39 bn Haldun, a.g.e., s.106. 40 Uluda, Mukaddimedeki baz eksikleri belirterek, bugn de (1980lerin ba) sosyolojide incelenen konularn bunlar olduunu sylyor. Bkz., bn Haldun, a.g.e., s.106. 41 Burke, a.g.e., s.79-80.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

212

adndan da anlalaca zere Braudel, ne belli bir dnem-mekn ne de belli zaman kesitine dorudan hapsolmutur. ciltlik eserin her cildi ayr bir konu zerine younlar (1- Gndelik Hayatn Yaplar, 2- Mbadele Oyunlar ve 3- Dnyann Zaman) ve farkl disiplinlerin nda Braudel yolunu bulmaya alr. Birinci cildin nsznde ciltlik eserinin en karmann bu cilt olduunu syler. 42 Bunun nedeni byk ihtimalle geni kapsaml olarak ve farkl alanlardan ilerleyerek tarihsel bir alma meydana getirme isteinden kaynaklanmasdr. Farkl amalara ulaabilmek iin allmam temalarn kefini tutarl bir tarih konsepti iine yerletirebilme abas Braudelin zorlu bir yolculua kacan gsterir. Onun oluturduu kurguda nfus, beslenme, kyafet, konut, teknikler, para ve kentler temel talardr. Birinci cilt bylesine sistemli bir tarih almas gibi gzkmesine ramen cilt bir arada dnldnde eserin sosyo-ekonomik bir tarih almas olduu 43 ve ekonomik temeller stnde ykseldii grlr. 44 Burada demografi, istatistik, linguistik, antropoloji, arkeoloji, sanat tarihi, corafya, klimatoloji, iktisat vs. ona yardmc olmutur. 45 Braudelin birinci ciltteki aklamasnda farkl alanlarn bir araya getirilmesinin nedeni, endstrincesi ekonomilerin faaliyet alann erevelemek ve onu tm kalnl iinde kavramak iindir. 46 Birazdan grlecei zere bylesine kapsaml bir baka almada yap yine ekonomik kodlar ile evrilecektir. Bahsedilen eser Immanuel Wallersteinn Modern Dnya Sistemidir (kuram, teori veya sadece sistem olarak ele alnmaktadr). Wallersteinn ortaya koyduu kuram Modern Dnya-Sistemi idi ve o ksaca bu kavramlatrmay u ekilde tanmlar: Bu almann ana tezi modern dnya-sisteminin kkleri uzun 16. yzyl Avrupasnda bulunan bir kapitalist dnya-ekonomisi eklini ald ve bunun feodal Avrupann kaynaklarnn yeniden tahsisine yada haraca dayanan retim biiminin niteliksel olarak farkl bir sosyal sisteme dnmn ierdii eklindedir.47 Ona gre dnyasistemi sosyal bir sistemdir ve onu bir arada tutan atan gler; snrlar, yaplar, ye gruplar, meruiyet kurallar ve badakl vardr. 48 Wallerstein dnya-sistemlerinden sadece iki trn varolduunu syler. Bunlar dnya imparatorluklar ve dnya-ekonomisidir. Wallersteinn saptad toplumsal sistem kapitalist dnya ekonomisiydi. Bunu dnya imparatorluu kavramyla karlatrr.49 lki siyasal ikincisi ekonomik birletiricidir. lki dalabilir ikincisi daha kuvvetli idi. Dnya imparatorluu, politik ve askeri hkimiyete dayanrken modern kapitalist dnya ekonomisi,
42 43

Fernand Braudel, Maddi Uygarlk, Gndelik Hayatn Yaplar, mge Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 2004, s.23. Braudelin eserinde sosyo-ekonomik anlay baattr. Bu nedenle olsa gerek eserinde seyahatnameler ile eitli resim ve gravrler nemli bir yer tutar. Bunun yannda eserinin kltr taraf bo kalmtr. Aslnda Fernand Braudel ve Lucien Febvre birlikte 1400den 1800e uzanan srete bir Avrupa tarihi yazmay dnyorlard. 1956 ylnda Febvre vefat etti ancak Braudel eseri yazmay brakmad. blm sonucu dnce ve inan konular Febvre tarafndan yazlacakt. Braudel, Maddi Uygarlk adl eserini bitirince bu konularn boluu gzden kamyordu, tpk Akdeniz Dnyasndaki gibi. Doktora tezi olarak yazd ve hala eitli alardan nemini koruyan II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas hakknda yaplan eletirilerden biri de zihniyet ve inan konularna yeterince yer ayrmamasdr. Burke, Braudelin zihniyetler tarihine asla byk bir ilgi duymadn syleyerek dnce ve inan konularn da buna ekler. Bkz., Burke, a.g.e., s.74-86. 44 Dier iki cildin konusu byk lde ekonomiktir. Hatta, Braudel nc cildin banda son ciltte yapmak istediinin 15. ve 18. yzyllar arasndaki ekonomik tarih aratrmas olduunu syler. Bkz., Fernand Braudel, Maddi Uygarlk Dnyann Zaman, mge Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 2004, s.10. Burke de eserin tamam iin u tespitte bulunur: Bu cilt bir arada, erken modern Avrupann ekonomik -ekonomi teriminin geni anlamyla- tarihinin muhteem bir sentezini kurar ve bu tarihi karlatrmal bir balama oturtur. Bkz., Burke, a.g.e., s.92. 45 Kendisi de eserinde eitli insan bilimlerine arda bulunduunu ve bunun yannda sistematik karlatrma yaptn belirtmitir. Bkz., Fernand Braudel, Maddi Uygarlk Mbadele Oyunlar, mge Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 2004, s.10. 46 Braudel, Gndelik Hayatn Yaplar, s.23. 47 Immanuel Wallerstein, Modern Dnya-Sistemi Cilt:2 Avrupa Dnya-Ekonomisinin Pekitirilmesi ve Merkantilizm, 1600-1750, Bak Yay., stanbul, 2005, s.21. 48 Immanuel Wallerstein, Modern Dnya Sistemi Cilt:1 Kapitalist Tarm ve 16. Yzyl'da Avrupa DnyaEkonomisinin Kkenleri, Bak Yay., stanbul, 2004, s.359. 49 Wallerstein, a.g.e., s.359-360.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

213

Mustafa Malhut

igcnn kresel ekonomik blnmesine balyd. Wallerstein, kapitalist dnya ekonomisinin blgeler arasndaki ilikilerin ekillenmesine yol aan uluslararas iblmne dayanarak, merkez-evre kategoriletirmesine gider. Bunlarn arasnda yar-periferi ve sistem dnda kalan blgeleri/devletleri belirten d alan vardr. Bu ekilde her bir blgenin sistem iindeki greli konumlarnn ve blgesel olarak politik ve ekonomik durumlarn belirleyen zelliklerine de bir aklama getirmeye alr. Wallersteinn Modern Dnya-Sistemi adn verdii kuramna esin kayna Bamllk Teorisi olmutu. 50 Modern Dnya-Sistemi kuramnn inasnda Annales Okulu 51 (zellikle Fernand Braudeln tarihsel yaklam. Wallerstein Akdeniz Dnyas adl kitaptan yaklak 2600 kelime alntladn syler. Ayrca Braudel, eserin taslan okuyanlardan biridir.) ve Marksizmden (Wallersteinn bak as bir bakma Marksizmin deiik bir versiyonudur. st snflar merkez toplumlar alt snflar ise genelde evre toplumlar oluturur.) etkilenmiti. Wallerstein Modern Dnya-Sistemi Avrupamerkezli bir sistemdi ve bu sistemi anlatt eserleri 500 yllk bir sre iinde Avrupa tarihi merkezinde ekilleniyordu.52 Sistem genel olarak iktisat zerine kurulmutu. Aslnda Wallersteinn en nemli eksii de budur: Toplumu ikinci plana atmas. 53 Annales Okulundan byk lde etkilenmesine ramen Modern DnyaSisteminin belirleyicisi iktisatt. Wallerstein tarihi bir sistem dhilinde incelemeye almt ve bu sistemin sosyal bir sistem olduunu sylyordu. Ama edebi54, kltrel ve sosyal deiimler ne yazk ki bu sistemin paralarndan biri deildi.

50

Latin Amerikann sanayilemi lkelerle olan ilikilerini ilk defa bamllk asndan Raul Prebischin ncln yapt bir grup iktisat (ECLA grubu) 1949 ylnda incelemitir. Bu almalar srasnda ilk defa merkez-evre terimi ele alnmtr. Bamllk olgusuna kuramsal eklini veren ise Bamllk ld; Yaasn Bamllk ve Snf Mcadelesi adl yapt ile Andre Gunder Frank olmutu. Bkz., Dou Ergil, Bamllk Olgusu ve Merkez evre Sisteminin Evrimi, Ankara ni. SBF Dergisi, Cilt:XXIX, No: 3-4, 1974, s.167. lk almalarn smrge dnemi ncesi ve sonrasn kapsayan Afrika lkeleri zerine yapan Wallerstein, tek bir adan yaplan bu deerlendirmeleri zaman getike yetersiz bir yaklam olarak grmt. Btn olarak ilerleme ya da deiimi anlayabilmek iin daha geni bir alanda allmas gerektiini ve bunun iin bir metodoloji gelitirmesi gerektiine karar verdi. ncelikle Andre Gunder Frankn almasnda ortaya konulan Latin Amerika Bamllk Okulunun analizleri etkisinde kald. Bkz., Stephen Hobden, International Relations and Historical Sociology: Breaking down Boundaries, Routledge, New York, 1998, s.143. 51 Annales Okulu Wallersteinn metodolojisini yaratmasnda ok etkili oldu. Ragin ve Chirot, Wallersteinn aamada Fransz Annales Okulundan etkilediklerini belirtirler: 1-Geni tarihi kaynaklara ulama ve kullanma imknna eriti, 2-Bu iliki Wallersteine tannrlk salad, 3-Amerikada bu okulun almalarnn az bilinmesinden dolay lkesine bu yaklam tama frsatna ulat. Charles Ragin, Daniel Chirot, Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset ve Sosyoloji, Tarihsel Sosyoloji, Editr: Theda Skocpol, TTK Yay., 2. Bask, 2002, s.288-289. 52 Wallersteinn modern dnya-sistemine birok eletirel yaklam olmutur. Eletiride bulunanlarn nde gelenlerinden biri de Andre Gunder Franktr. Frank ve Wallerstein uzunca bir sre mesai arkadal ve fikirdalk yapm olmalarna ramen 1990 sonras dncelerinde farkllama olmutu. 1993te Barry Gills ile hazrlad The World System: Five Hundred Years or Five Thousand? Kitabnda Frank, Modern Dnya Sistemine kar Dnya Sistemi anlayn savundu. Ona gre, ada dnya sisteminin en az 5000 yllk bir gemii vard ve Avrupa ile snrl deildi. Bkz., Andre Gunder Frank-Barry K. Gills, 5000 Yllk Dnya Sistemi: Disiplinler Aras Bir Giri, Dnya Sistemi: Be Yzylk m, Be Binyllk m?, Derleyenler: Andre Gunder Frank, Barry K. Gills, ev.: Esin Soanclar, mge Kitabevi, Ankara, 2003, ss.41-43. 53 Hobsbawm, bir kavram olarak ele ald toplumsal tarihi dier tarihsel almalardan ayr tutar. Entelektel tarihiler ekonomiyi, iktisadi tarihiler de Shakespearei dikkate almayabilir ancak toplumsal tarihilerin ikisini de gz nne almas gerekir demektedir. Bkz., Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev.: Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s.114. Bu adan bakldnda Wallerstein, eserini iktisat tarihisi gibi kurgulama benziyor. 54 Karpat, edebiyatn tarihi anlamada kalmaz olduunu savunuyor. Bkz., Kemal Karpat, Osmanldan Gnmze Edebiyat ve Toplum, Tima Yaynlar, stanbul, 2009. Trk tarihi ile Trk edebiyatnn yakndan ilikili olmasnn (Karpat bunu vurguluyor) yannda Wallersteininki gibi kapsaml bir sistemde edebiyat, sistemin paralarndan biri olabilir ve sistem iindeki deikenlerden olan lkelerin deerlendirilmesinde etkin bir rol stlenebilirdi.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

214

Bir dnya sistemi temelde iktisatla aklanmaya alldnda ve saydmz unsurlar dikkate alnmadnda tarih sahnesinde ok nemli yere sahip olan Roma mparatorluu ve Osmanl mparatorluu birka kelime ile geitirilir. Oysaki anlatmaya altmz sistem yaklam ve modern tarih anlay erevesinde bir dnya sistemin oluturulmas gibi byk bir ie kalklrsa (ve ayet mmknse) byle muazzam yaplarn dikkate alnmamas byk eksiklik olacaktr. Bu ura sadece Trk Tarihine ilikin olarak ekillendirmek de pekl mmkn olabilir. Sonu Yerine Fen bilimlerinin aksine sosyal bir bilimde sistem yaklamn kullanmak ilk bata zorlama bir giriim olarak gzkmektedir. nk ounlukla fen bilimlerinde kullanlan sistem yaklamnn k noktas genelde sorunun zlmesidir. Tarihte ise bu yaanml ortaya koyma abas dorultusunda kullanlacaktr. Geleneksel tarih anlay erevesinde bu anlay uygulamann imkn yoktur. Annales Okulunu ele almamz, tarihi bir sistem dhilinde inceleyebilir miyiz sorusuna aranacak cevapta nemli bir yere sahip olduundandr. Farkl disiplinlerden oluan bir tarih anlaynda sistem yaklamndan sz etmek yanl olmayacaktr. Sonuta bu urata sistem yaklamnn temel ilkeleri olan btnsellik, bilimsellik ve interdisiplinerlik sz konusudur. Ama yinede bir sorun var gibi gzkyor. Tarih bu sistemin btnn m kapsyor yoksa sistem paralarndan birini mi? Baka bir ekilde ifade edersek, tarih sistemin oluturulmasnda m etkili yoksa ortaya kan sistem bir tarih sistemi mi olacak? Burada tarihe yklediimiz anlam nem kaznyor. Kukusuz tarih de bu sistemin paralarndan biri olacaktr. Tarihi ele almadan sadece dier disiplinlerle meydana getirilecek sistemin tarih sistemi olarak ne kadar kabul grecei phelidir. Ancak sonuta ortaya kacak sistemin tarih arlkl bir sistem olmas hayal deildir. Ya da maddenin doasna aykr olmayacaksa, hem paralardan birinin tarih olduu hem de oluturulan btnn tarih olduu bir sistem meydana getirilebilir. Para ve btnn burada ierik ve kapsamnn ayn olmayacan sanrm sylemeye gerek yok. almann ekseninin nasl olacann yannda son olarak nemli bir hususa daha dikkat ekmemiz gerekiyor. Bu da sistem anlay erevesinde bir almann nasl meydana getirileceidir. Yukardaki nemli birka rnekte incelemeye altmz zere bunun bir kii tarafndan baarlmas kukusuz ok zor olacaktr. nk interdisiplinlik dhilindeki oluturulan almalarn baz noktalardaki eksikleri gzden kamyor. Zaten dnlen tarzda bir almay tek bir kiiden beklemek belki de insafszlk olacaktr. Bunu birbiriyle uyum iinde alabilecek farkl disiplinlerdeki uzmanlarn bir araya gelecei gruplarn veya komitelerin baarmas daha kolay gzkyor. Tabi ki bu birlemiliin temelinde ve dokusunda tarihin n planda olduu akldan karlmamaldr. Birbiriyle uyumlu olan ve ortak bir ama uruna verilen ura sonuta sistem analizi ile tarihin ele alnmasn mmkn klabilir. Temmuz 2010da yaynlanan History Studiesde Sleyman nann Tarihilerin Gelecei Bir Gelecek Bilim (Futurology) Yaz Denemesi- balkl ksa yazsnda bahsedilen 2024 ylnda tarihiliin muhtemel geleceine ilikin denemesi bir bakma ele alnan yeni yntemin ilerde kullanlabileceine ilikin bir ngr nitelii tayor. ok eitli kaynaklara kolay ulalmas ve tarih yazmna farkl alanlardaki uzmanlarn katlm ile bu dnce hayal olmak noktasn amaktadr. Belki 2024 beklemek de gerekmez. 2015 ylnn Ermeni Sorunu asndan Trkiye ve hatta dnya- iin nemli bir yl olmas ve bu konuda bahsedilen tarzda sistemli bir tarih almas yaplmas ile sorunun biraz bile olsa zmne hizmet edilmesi olasdr.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

215

Mustafa Malhut

KAYNAKA ARSLAN, Ahmet, bni Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Vadi Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1997. BARTHOLD, W., slam Medeniyeti Tarihi, ev.: M. Fuad Kprl, Dinayet leri Bakanl Yaynlar, 4. Basm, Ankara, 1977. BARZUN, Jacques, GRAFF, Henry F., Modern Aratrmac, ev.: Fato Dilber, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 11. Bask, Ankara, 2001. BRAUDEL, Fernand, Tarih zerine Yazlar, mge Kitabevi, Ankara, 1992. BURKE, Peter, Invitation to historians: An intellectual self-portrait, or the history of a historian, Rethinking History, Vol. 13, No. 2, June 2009. BURKE, Peter, Fransz Tarih Devrim: Annales Okulu, ev.:Mehmet Kk, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2002. CARR, Edward Hallett, FONTANA, J, Tarih Yazmnda Nedensellik ve Yanllk, mge Kitabevi, Ankara, 1992. CARR, Edward Hallett, Tarih Nedir?, ev.: Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 1996. COLLINGWOOD, R. G., Tarihin Tasarm, ev.: Kurtulu Diner, Gndoan Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996. ERGL, Dou, Bamllk Olgusu ve Merkez evre Sisteminin Evrimi, Ankara ni. SBF Dergisi, Cilt:XXIX, No: 3-4, 1974. ERGL, Yavuz, SIRI, nsal, Sistem Yaklam, Asil Yaynclk, Ankara, 2008. ERKUT, Haluk, Analiz,Tasarn ve Uygulamal Sistem Ynetimi, rfan Yaymclk, 2. Bask, stanbul, 2000. EVANS, Richard J., Tarihin Savunusu, ev.: Uygur Kocabaolu, mge Kitabevi, Ankara, 1999. FRANK, Andre Gunder, GLLS, Barry K., 5000 Yllk Dnya Sistemi: Disiplinler Aras Bir Giri, Dnya Sistemi: Be Yzylk m, Be Binyllk m?, Derleyenler: Andre Gunder Frank, Barry K. Gills, ev.:Esin Soanclar, mge Kitabevi, Ankara, 2003. GASSET, Jose Ortega y Toward a Philosophy of History, University of Illinois Press, (Paperback), 2002, (Originally published: New York: W. W. Norton, 1941). HOBDEN, Stephen, International Relations and Historical Sociology: Breaking down Boundaries, Routledge, New York, 1998. HOBSBAWM, Eric, Tarih zerine, ev.: Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. http://tez2.yok.gov.tr/. IGGERS, George G., Yirminci Yzylda Tarihyazm, ev.:Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2003. bn Haldun, Mukaddime I, Haz.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, 1982. NALCIK, Halil, Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji, Dou Bat Makaleler I, Dou Bat Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 2005. KALIPSIZ, Oya, vd., Bilgisayar Bilimlerinde Sistem Analizi, Papatya Yaynclk, stanbul, 2006. KARPAT, Kemal, Osmaldan Gnmze Edebiyat ve Toplum, Tima Yaynlar, stanbul, 2009. KK, Recep, Bilimsel Etik ve Bilim nsan zerine Metodolojik Bir Yaklam, http://www.deu.edu.tr/userweb/recep.kok/dosyalar/bilimseletik.pdf (Son eriim 05.06.2010). LACOSTE, Yves, Tarih Biliminin Douu bni Haldun, ev.: Mehmet Sert, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2002.

History Studies
Volume 3 / 1 2011

Sistem ve Tarih

216

MOORE, Barrington Jr., Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev.:irin Tekeli, Alaeddin enel, mge Kitapevi, 2. Bask, stanbul, 2003. NC, Ahmet, Sosyoloji ya da Tarih, bn-i Haldun ve Mukaddime zerine Bir Deneme, teki Yaynclk, Ankara, 1993. ZBARAN, Salih, Tarih Nedir? (Tarihin ada Tanm ve Anlam zerine Notlar), Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu 21-26 Mays 1984, Elaz, 1990. RAGIN, Charles, CHIROT, Daniel, Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset ve Sosyoloji, Tarihsel Sosyoloji, Editr: Theda Skocpol, TTK Yay., 2. Bask, 2002. ENOL, Hseyin Frat, bn Haldunda Tarih ve Umran Sorunu, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2009. TEKEL, lhan, Tarihyazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara, 1998. TOSH, John, Tarihin Peinde, ev.: zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997. WALLERSTEIN, Immanuel, Modern Dnya Sistemi Cilt:1 Kapitalist Tarm ve 16. Yzyl'da Avrupa Dnya-Ekonomisinin Kkenleri, Bak Yay., stanbul, 2004. WALLERSTEIN, Immanuel, Modern Dnya-Sistemi Cilt:2 Avrupa DnyaEkonomisinin Pekitirilmesi ve Merkantilizm, 1600-1750, Bak Yay., stanbul, 2005. YALANSIZ, Nedim, Karlatrmal Tarih: Tarih retiminde Yeni Bir Yaklam, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say:2/9, Sonbahar, 2009.

History Studies
Volume 3 / 1 2011